Se - Brasiliana USP
Se - Brasiliana USP
Se - Brasiliana USP
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
le ne fay rien<br />
sans<br />
Gayeté<br />
(Montaigne, Des livres)<br />
Ex Libris<br />
José Mindlin
p^<br />
iui<br />
RI>1JE UTRIUSQ^<br />
.** NATURALI ET MED»*<br />
ì ^^à<br />
^rum contata pagina to&g£~*2\<br />
exhibet ST<br />
''»':<br />
^ ^ ì<br />
'*sO<br />
àZ£r°à<br />
T\ JfWKf<br />
lf\j&(k>Vlc!um et<br />
g. dolo e LVUI<br />
fyrtìkcò -(effe K - •- -- "'M-- -L-r-^Le+^r&o JhmCHArìsfhnòtft*t'mc7»*to>U*- %**é4*r*L *<br />
m dryricirì^<br />
*f* .<br />
*«£
AVTOR E S ET TITVLI<br />
Librorum > qui hoc Volumine<br />
exhibentur.<br />
GV'LIELMI PISONIS,<br />
Medici Amftefcedamenfis,<br />
I. De Aèribus, Aquis, & Locis.<br />
IL De Natura & cura Morborum, Occidentali Indiae, imprimis<br />
Brafìliae, familiarium.<br />
11L De Animalibus, aquatilibus, volatilibus, & tcrreftribus, edulibus.<br />
IV.I)e Arboribus, fruótibus, & herbis medicis, atque alimentariis,<br />
nafeentibus in Brafìlia & regionibus vicinis.<br />
V. DeNoxiis &venenatis,eorumqueAntidotis. Quibusinfèmefunc<br />
Animalium quorundam viva? fèótionesj Tum & aliquot Metamorphofes<br />
Infèótorim.<br />
Vl.Mantifla aromatica &c. Polita poft Bontii tia&atus.<br />
GEORGII MARGKAVII^c 2iepfttàt<br />
I. Tra&atus Topographicus & Meteorologicus Brafili^, cum Obfervanone<br />
Ecupiis Solaris.<br />
•<br />
IL Commentarius de Brafìlienfmm & Chilenfìumindole aclingua òcc,<br />
I A C O B I B O N T I I ,<br />
Bataviae in majore Java nova? Medici ordinarii,<br />
I- De Confervanda valetudine.<br />
IL Methodus medendi.<br />
III. Obfèrvationes in cadaveribus.<br />
IV. Notae in Garciam ab Orta.<br />
V. Hiftoria Animalium. ì Quibus fparfim inferuit G. P i s o Annotano-<br />
.rT -rrn • ^i f nc L & Additi ^ne$ qua icones atque rcs ne«<br />
VI. Hiitona Plantarum. J cefiarias.<br />
SENECA: Veniet temfm, quo ifia, qua ntmc latent, wlncem dks extrahet, &<br />
longioris avidiligentia,<br />
* x
SERENISSIMO ATQVE POTENTISSIMO<br />
PRINCIPI AC DOMINO A<br />
D O M I N O<br />
FRIDERICO<br />
GULIELMO:<br />
DEI GRATIA MARCHIONI BRANDEBVRGICO: S<br />
ROMr.IMP: ARCHICAMERARIO ET ELEGTORI<br />
MAGDEBVRGI: BORVSSI^E: OLIVINE: IVLI^E<br />
MONTIVM: STETIN: POMERANOR: CASSVBIOR<br />
VANDALORVM: ET IN SILESIA CROSN^E AC<br />
IAGERSDORFFII DVCI: BVRGRAVIO NORIBER-<br />
GENSI: PRINCIPI HALBERSTADIENSI AC MIN-<br />
DENSI: COMITI MARCI ET RAVENSBERGI:<br />
DYNAST^É IN RAVENSTEIN: &c.<br />
SERENISSIME PRINCEPS, ELECTOR AVGVSTEi<br />
Vgufta res eft Hiftoria Naturalis ,<br />
utpote eifdem, quibushoc Vniverfiim-,<br />
terminis comprehenfà. Quo<br />
ipfo conftare arbitror, quanta molis<br />
opus fuis (ibi humeris imponant, qui<br />
eam pofteritati tradendam fiimunt.<br />
Fecit olim > & tam felici fuccefTu ,<br />
quam ftupendo aufu, Plinius major. Etiamne perfecit?<br />
Certe non potuit : non fatifcente animi qua facile vel<br />
alterum valuiffet Orbem compiedi, magnitudine; fed<br />
deficiente rerum materia. Defe&us illius caufa fuit, non<br />
una -, potiores tamen du#. Altera, quod Indiai, jam tum<br />
notae, non fatis tamen eflent cognita, nedum perfpe-<br />
&x. Vtpote adiri fòlitae, non mari, non pace, fed terra<br />
atque bello. Quorum nihileffeautiftodiffìcilius atque<br />
mille difcriminum plenius, docuere integri per fo-<br />
* 3 litudi-
E P I S T O L A<br />
litudinum vaftitates & omnium rerum egeftatem deleti<br />
exercitus: aut ilio inimicius fcientiarum propagationi,<br />
omnium temporum hiftoria? loquuntur 5 ut ne dicam,<br />
experientia quotidiana. Altera, quod major ter^<br />
ra- pars, univerfa America fcilicet, fpiflis ignoratiti* tenebris<br />
involuta, velut in Chao deliteret. Qua: temporibus<br />
avorum reperta, patrum defeda, noftro luftrata,<br />
prabuic uberrimum prifcis adjiciendum copia: rerum<br />
cornu. Quarumquia ipfe non contemnendam pàrtem<br />
fui & infpeélor & rìotator, fub aufpiciis Illuftriflìmi Io.<br />
Mauritii, Naffavii Principis , & Brafiliae , terrà matique,<br />
Prafefti, Tuseque nunc Celfitudinis ad Imperii<br />
Comitia Legati, certe non debui hoc talentum,<br />
quod mihi Deus ad enarrandam gloriam fuam concredidit,<br />
abfcondere, &: fervum me fàcerè ìnutilem. Quod<br />
à me amoliri crimen fatagens , coepicx obfervationibus<br />
ilio tempore colleéHs -concinnare Hiftoriam, cura<br />
Naturalem, tum Médicam, eorum , qux OccidentalisIndiatilo<br />
in finiifovet falubria humanas faluti. Quas<br />
nunc , cum Orientalis Indiai defideratis Natura thefauris<br />
fimul in lucem prodire geftiens , <strong>Se</strong>reniflimam<br />
Tuam Celfitudinem adeundam fibi putavit,quo fub tanti<br />
nominis non folum aufpiciis decus, fi quod habet, tuer<br />
ri -, fed & patrocinio ac favore tuta,facilius fc atque efficacius<br />
probare aliis poflìt. Id vero audendum fibi tanto fidentius<br />
exiftimat, quo minus, praefentis feculi calamitate,<br />
& perftrepentibus undiquebellorumprocellis, fecuri<br />
ac tranquilli feceflus conceduntur Mufis his, quae fanitati<br />
imprimis prodefle, &, fi fas eft dicere, fatalia ac decretoria<br />
vivendi tempora, quafi novis rationibus propagare<br />
velie, oftendunt. Qua etiam de caufa, & quod non<br />
in ter pretem fé eorum, quae ad fenfuum blandimenta ac<br />
voluptatum illecebras funt excogitata, vel ad pompam<br />
& often-
D'EDI C A TO R I A.<br />
& oftentationem vanam comparata, fed Amplici ftylo<br />
circa fiimmi Creatoris opera verfari profiteatur, indigna<br />
non debet videri, qua? Tuum Nomen geftet in frontifpicio,<br />
& fub tam auguftae infcriptionis tutela vivere<br />
ac vigere inoculis hominum defideret. Fuit illa prifcis<br />
feculis Regise dignitatis pars non infima, Cselique<br />
Terraque traftus & Marium fpatia atque proprietates<br />
percontari, eorumque interpretibus bene velie ; &<br />
combinatispacis bellique ftudiis firmiorem ac beatiorem<br />
imperii pofleflionem fibi aflerere : idque non adeo multa<br />
literarum peritia, quam ex vero earum ufu. Eruditi audiebant<br />
Tiberius, Nero, Domitianus, aliique5 maximo<br />
interim humani generis exitio nati. Trajanus contra<br />
& Alexander, eorumque fimiles, etfi minus eruditi, lucem<br />
tamen vel imprimis mundo intulerunt. Eadem rationerecentiores<br />
intér multi Chriftiafìi Principes longe<br />
potentioribus pravaluerunt, <strong>Se</strong> fupra Mortalitatem fé<br />
tantum non extulerunt, potentine femper animi cultura<br />
adjungendo> '& ad fuam fuorumque fàlutem, in omnibus<br />
ceu Cynofuram intendendo. Qua? procul dubio caufa<br />
eft, quare omnium largitor Deus homines docuerit<br />
tot feientias & artes, ingenio item <strong>Se</strong> fapientia atque<br />
prudentia inftruxerit. Tu certe, P R i N C E P S C E L-<br />
SIS51ME, qui copiis, & imperio tam late patenti, non<br />
vi&fanguine quaefitis,fedabavis& atavis longaferie,<br />
velutipermanus, traditis, ac vigore animi corporifque<br />
carus fimul & fufpiciendus fadus, magnum & illuftre<br />
ejus exemplum prabes, dum premendo majorum veftigia^tantarum<br />
felicitatum cumulo, tanquam colophonem<br />
fiiperaddere illam fapientix partem contendis, qua? in<br />
contemplatane operum Dei naturalium confiftit. Quod<br />
inCelfitudine Tua ftudium procul dubio non parum promovit,<br />
recens ejufdem commatis documentum Illuftrif-<br />
* 4 fimi
EPISTOLA DEDICATORIA.<br />
fimi Io. Mauritii, qui publicae omnino falutis intere^<br />
fé exiftimavit, fi impofterum Europseis non laterqt,<br />
quam longe lateque per univerfum terrarum Orbem<br />
diffufa fit immenfa rerum Natura. Quod uteffeéhim<br />
daret ereótioris animi Princeps , inveftigationum diffìcultates<br />
fumptibus fuis & auótoritate non folum fublevavitolimin<br />
India Occidentali; fed & omnes illos, qui<br />
agricultura, venatu, aucupio, pifcatu vitam tolerarent,<br />
mihi parere juflit. Quid mirum, fi tanti Heroi's ftudium<br />
atque favor me inflammarint, ut & volumen hoc ad umbilicum<br />
perducerem, & confe&um atque meliori cura<br />
excultum, additis quamplurimis, ha&enus aut incognitis,<br />
aut negleftis, neque tumido aut precipiti conamine<br />
in umbra excogitatisièd propria ut plurimumexperientia<br />
atque ufu comprobatis, ad Tuos pedes deponerem.<br />
Quod fi fufcipere dignaberis , pcrque otium infpicere,<br />
& vel umbra favoris Tui profequi, certe nihil vel au&o*<br />
ri optabilius vel operi honorabilius evenire poterit.Quod<br />
fupereft, DEVM OPT. MAX. veneror,utCelfitudinem<br />
Tuam impleat omni benedidione, profperitate,<br />
felicitate.<br />
SERENISSIMA & AVGVSTA<br />
CELSITVDINI TVA<br />
Devotiflimus cliens<br />
GVLIELMVS PISO.
GVLIELMVS PISO<br />
L E C T O R I<br />
S A L V T E M.<br />
Vanto cum molimìne , ac vite difcrimine olim<br />
majores noflri extremos mundi cardines per immenfa<br />
mar'mm fpatia adierìnt ac lujlrarint ; quantaque<br />
etiam nuncregnandi rabies, & auri/aera famespe<br />
cora mortalìurn accendat ad fubigendas Orìentis &*<br />
Occidenti! Indias, neminem latere opinar. Veruni<br />
quanto contra negleffuì permulta Jlupenda Dei &• 3\(atura opera, /»-<br />
terque eainfolita marium fiderumque imprimis reciprocatiohes &-, qua<br />
ìndeflmnt, yirtutes inferiorum moderatrices 9fubjaceant, //// potijfimum<br />
sxperimtur, qui lucubrationesfuas Thyficas pofleritati reponere, &• tante<br />
novìtath arcana morbi* medendu applicare ge/liunt. C um f orro cujufiun-<br />
que ingenui Hijloriographi fuprema lex & curdfit> ventati*fé antiflitem<br />
prabere, &ìlla omnino evitare, qua genuìnam reigejla, &pari ratio-<br />
ne in ea, quam nosjam traBamm, materia, naturafaciem obfufcare pof*<br />
finti nihilominus idgenusfcriptorum ob tantam rerum caliginem infeopu-<br />
losfacile impingunt-, undequidem erroresprateropinionempropagant, imo<br />
etiamfublejla fideifufpicionem incurrunt, imprimis fi aliqua, vel citrale-<br />
terum aiétoritatem, velfupra confuetam natura yim &• ordinem falla ex-*<br />
ponantur. Qua omnia tantum abejly ut me ob rei dìjficukatem & argu-<br />
menti noyitatem apropofito abjlerrere potuerint, ut materia illa ipfa novi<br />
tà* ac dijficultds ,propter utilitatem &- dignitatem ,animum addiderint.<br />
Traferri-m cum non aliena /idei yelfama (qua tam fieli órprayi tenax<br />
eli, quamreBiconfeia) fedfenfuumjlabilitmjujffragio, quacumque ex<br />
ampli (Timo ilio J\(atura Theatro vel ipfe obferyayi, yela veterana indi-<br />
venis accepi, examini &-praxifubjecerim. Indignum quippe non tantum,<br />
fed &- detef abile effe autumo, in re feria, & in qua tot loominumfalus<br />
verfatur,eadocere, qua experimentis haut congrmnt >vitamque agrotorum
P R ^ F A T I O<br />
torum ob inanisgloriolaaucupium exponerepericulopojjùnt. ldeoque>ut<br />
telam hanc felicim pertexerem, partem onerù deriyaram in domejlicos<br />
meos >pra cateris in docìijfimum &- diligentijfimum T>. (jeorg. Mark?<br />
gravium, Mathefios &• Medicina candidatum, quem in Indias mecum<br />
adduxeram,ut,praterexercitia Agronomica & Cjeographica, penficu-<br />
late objirvaret externas poti jfimum figuras illarum rerum naturalium,<br />
quarum ego yirtutes intemas prafidiaque medica firmanda yel rejlituen-<br />
da valetudini nata, folliate experirer. Animalium denique, ut, idquod ante decen~<br />
nium in editione Hifloria J\(aturalis "Brafilia (nimùpracipitanter9per<br />
pi<br />
ria a noxiùfeparem : tum, ut ea (tmulpromam, qua difftciliorh argumen^<br />
ti, &• altioris indagims , infcbeàu haBenusmeis, ob enarrata impedi-<br />
menta > delituerant. Quod an pari facuitale perfecerim, qua alacritate<br />
fufceperim, aliorum eritjudicium. Quidquidfit, ego amoto omnìfcrupu-<br />
lo, tandem laborem bum, licet alias fati* occupatm, fub fai tfolidifque ra atque per<br />
commercia perpetua peregrini cum indigenis infmitdin ufum humanum<br />
commutantes, frujlra tamen beatitudinem ex earum divitih quartetti,<br />
nifibonaaevita utilia feligere, atque nocitura vel imprìmù fugere &<br />
declinare didicerint. Tantum vero abejl y ut vel ab Indù petita Aroma<br />
tari ab extemis accepta populùf emedia, putemnojlra domi natapra*<br />
ferenda t
AD LECTOREM,<br />
ferenda9utpotius exijlimemy ubiquegentium majoremhabere cum bumana<br />
natura confenfum9 &-plus in eampofjè, quapropterfolum calumque commune<br />
illi funtfamiliariora 5 (? eapropter ejje turpim in bis, quam in illis<br />
cacutire. Certe nulli, ut egregie Comelius vere Celfmobfervavit > adeofe<br />
3\Qituraprabuitnovercam, cui nonfujficientia ór medicamela &- alimenta<br />
fuppeditaverit. Quo &- alluditilludUegumfapientiffimi : Crea*<br />
yit, utefjènt omnia ubique 3 &-fanabilesfecit nationes terrarum. Verum<br />
perpetum ille diverfarumundique gentium concwrfm &• mutuafocietas ef*<br />
fecerunty ut yix alìqua reperiatur terra fuis contenta bonis> & qua non, fub<br />
necejfitatìspratextu, omnipane luxu & intemperantia9 byberno yelutflatu,fit<br />
occupata. Vnde tandempertinax confuetudo obtinuti9 ut exoticafimulac<br />
patria pari zglo > tanquamyita &yaletudini tuenda unice necejfaria,<br />
promifcue expetantur.<br />
Quod cum itafit, ego, quo multisfimulprodejfem, conterranei mei lacobi<br />
%ontii9 olim in "Batayia 3\(ova Medici primarii yfcbediafmata ha-<br />
Benmfepulta à blattis tineifque vinàicayi, atque fimul curas ejus priores
PR&FATIO AD LECTOREM.<br />
parentu lujlrici vicesfubfai,ne quid illi temere accederei aut decederet.<br />
Quippe etiamfiob immaturam AuBoris mortem non òmnibus partibus per<br />
fette conformata prodeat, tamen ex eo facile patebity quam<br />
tenui rerum fub imagine multum<br />
Natura fatique fubeft, & grandis origo.<br />
Annotatìones autem &- Appendice^ per me inferta &• Latinitate donata,<br />
àfidìjfimù India Orientalis TrafeBisfuppeditatafunt, quas illi ab exer-<br />
cìtatijftmis indìgenarum Medica firn obfervarunt.<br />
Siperqualecunque hoc opus, combinatis yiribmperaBum, remoti'fftmas<br />
CONSTANTINVS HVGENIVS<br />
Eques, Dominus Zuylichemii &c.<br />
I N<br />
G V I L I E L M I P I S O N I S ,<br />
D. M.<br />
Indiarum Hiftoriam Naturalem.<br />
LECTORI.<br />
Mpiger extremos fuge, vel lpeótator, ad Indos<br />
Currerej res fàóta eft futilis ifte labor*<br />
P i s o N i placuit quidquid fub cardine nàfci<br />
Sciverat Eoo, Viderat Occiduo,<br />
Sic Belgis pra^ftare fuisy quafi pareat uni<br />
Naturai prope nos & procul imperium.<br />
Ecce breves Tabulas majeftas extera rerum,<br />
Vno Ile Batavo pracipiente, fubit;<br />
Vtraque ad Amftelias accerfìtur India ripas,<br />
Vtraque quas juflà eft premere promit opes ;<br />
Promit opes, quas fida bonas, infida nocentes<br />
Terra dat, has fugias, feilieet, has ut ames,<br />
Hìc ftupeas, ubi na&a novas ammalia formas<br />
, Gaudeat inventis Nafo favere fuis.<br />
Nec tamen hoc Tabulai, Leótor, ne filiere, dicunt,<br />
Sola nec has vires muta papyrus habet :<br />
Quod fpeótas nihili eft j has qua facundia tanti<br />
De tota meruit pofteritate Viri,<br />
Has Tabulas reverenter habe : praftantior omni eft<br />
Icone qui do&omanat ab ore lepor:<br />
Hoc duce deduótus per tot miracula grandi<br />
Materia, dices, grandior ifta manus.<br />
# *<br />
s. L<br />
CONSTANTER.
THEODORI GRASWINKELII,<br />
E Q. V I T I S &C.<br />
oj'd 'Belga* fuper editionem Hiftorìa 3\(aturalù<br />
&• Medica adlocutio.<br />
Eftigatricis fublimia munera cura,. ^<br />
Depofitum cadi nobile, BELGA tenes:<br />
Quique vides diteis quas fuflficit utraque gazas<br />
India, fc cumulis addere rite tuis 5<br />
Omnem in Naturam penetrantis acumina mentis<br />
Ingeniique fimul judiciiqueftupes.<br />
Optima fumma foves : nihil hic nifi premia defunt :<br />
Haec Themis, haec Mufe, Numina cafta, velint.<br />
Tollat prima Deus, fuccedat in altera, rerum •<br />
Dia parens : primus proxima Pi so ferat.
ALEXANDER MORVS<br />
Ecclefialles (rfacrarum litterarum Trofeffor.<br />
I N<br />
' D. G V I L I -E L M I P I S O N I S,<br />
De Vtriufque India* Re Naturali & Medica,<br />
LIBROS.<br />
Vis noyus hic Myjìes Natura arcana parenti*<br />
E latebris Mas in luminis eruit oras}<br />
l$ua certat cum Sole manosi quod pagina nomen<br />
Prafcribet 9 fi promit opes, quas condit Eoo,<br />
Condit & Hefperio fiagrans fub cardine tellusì<br />
Jguod nifi PISONIS,
Et morbos paribus tetros medicatibus arcet.<br />
Dulce fonat, fi qua potuit conferre falutem<br />
Vox mibi: Cannibalum quamvis fit nata fub oris,<br />
Magajatafve mter duros, & pinguialabra<br />
Tuppinaquum, facili hto patio fanare queas,
Non Batavis tantum, patriaque falutifer ora<br />
Vive Li ber ,,mundumque levans & fecula morbù.<br />
Tuque adeo, quem non lucri malefana cupido<br />
Compulit, aut fulva pretiofum littus arena<br />
Ire per Aurora thalamos, Solifque cubile-.<br />
Jgui nec pallentis penetralia caca metalli<br />
Effbdis, e^ quicquid prudens Natura recondit<br />
Sub pedibus, meliufque latet, producis ih auras,<br />
Totfcelerum cauffam :fed quod Nova Terra benigno<br />
Extulit effuditquefinu fub Sole-propinquo<br />
Accerfis, nofirofque bonus diffuncÙs in ufus:<br />
Nonpiper, aut cafus lacrymans opobalfama cortex,<br />
Non Amenccana qui manat arundme fuccus,<br />
Hyblaum fuperans nettar: totpabula luxus,<br />
Et rette gladioplures ocadere ditta<br />
Scitamenta gula, merces tibifumma laboris:<br />
Humanifed amor generis, fiudiumque juvandi<br />
Egit in ignotas alio fub fidereTerras,<br />
Trans Indos, extraque
.:vV?i<br />
/ • • • • . •<br />
FRANCISCVS DE VICQ,<br />
M.D.<br />
Ad Collegam fuum<br />
G. P I S O N E M.<br />
Dmìranda yfitum, mores, populofque locofque<br />
^BrafilU tractùs no fiere quifquis auet :<br />
Te levito. Dicet : 0 terque quaterque beatos !<br />
Quìvijfent datavi fifua nojfe lìona*<br />
3\(uncqédno]fejuvat ? Lufii dominanturin oris,<br />
Quascbartis Pi so tollùadafiratuis.<br />
Attamen b matw.
I N<br />
HiflorUm 3\(aturalem&- Medicam<br />
A<br />
G VILIELMO PISO NE<br />
Confcriptam<br />
E L E GIÀ.<br />
Via mutandis dum mercibm aquora fìrvent,<br />
Belligeri comes arma Ducis non njitta fecutm,<br />
Pracipites Phoebi qua rota mergìt equos.<br />
Dumque per optata difcrimina lucis emendas<br />
Et rapit, &• rapias quifque recondit opes;<br />
- Duxque triumphator dum diruta Marte Batavo<br />
Moenia dat fiammis, Nere a claffe premit,<br />
P i s o Machaonia rneditatur pralia lutta :<br />
Faufiaque cum Lachefi, cum Styge bella gerii.<br />
PISONEM famafitisintempefiafatigat:<br />
Cura njiro fomnos efficit illa breves.<br />
Hac trahit ,-Jbac fiudiorvittoria quaritur omni,<br />
Palmaque,fed nullo fatta cruore nocens.<br />
lamque fub ex amen, quodcunque dat Indica Tethys,<br />
Mittitur, & tellus barbara quicquid alit.<br />
Vt nequefit regio pretiofis orba metallis;<br />
Gramine nec campi, fruge nec arva njacent :<br />
Arceat ut nimium denfa nemus arbore Solem :<br />
JEquet arundineus cerea mella liquor :<br />
Prapete quam '-varia tranetur Americus aér :<br />
Obfejfam coluber finte quis adflet humum :<br />
Quadrupedumfaltns ut inundet turba ferarum:<br />
Bellua pifcofas qua populetur aquas '<br />
Piava quibus fuco*,
^uodfacù, ajfuetam jam plaufibus erìge mentem^<br />
Mnemofyne quo te laudis amica njocat.<br />
Ipfe ttbì prafia, fenium lature, medenti,<br />
Plurimus acceptam quam tulit ager opem.<br />
Longum iter extremos cum,fis molitus ad Indos,<br />
Pagina conficiet plus tibi dotta via.<br />
Huic nilper terras, per terrà latìus aquor,<br />
Vaflus, inacceffum, quapatet or bis, erit.<br />
Indue barbariem domìtura nepotìbus arma-.<br />
Naviget exemplo pofiera turba tuo-.<br />
Cedat amans latebras infiitia: ce dat, iniquo<br />
Pallada qui Livor rodere dente folet.<br />
E debellato confpettim hofie tropaum<br />
Nemo tulit. Dux hoc non neget ipfe tum.<br />
NICOLAVS HEINSIVS, DAN. F.
GVILIELMVM PISONEM,<br />
M. D.<br />
Cum fore Opus hoc juris brevi public! ><br />
ex itinere forte ìnaudiviflem.<br />
ELEGIA.<br />
Ando aliquid, Virfumme, measpcfvenit ad aura -,<br />
( Perplacuitque meU Attribuì iÙe Sonus ) .,<br />
Tefuperaturis infkcula tradere chartis,<br />
Occidui, Eoi cardini* tìiftoriam.<br />
£>uid Natura ferat, quid & hinc Medicina, notaffe .-, A ;' j<br />
Dicere, Naturafilim atque parens. _<br />
filius ; Ma deditgenium ubi nempe : parenjque ;<br />
Scilicet, in lucem quodvenit Ma, tuum ejl. - :\<br />
Viveret,o,PhryxMe,fuùammalialinguù, ,.//• , ,-<br />
Si qua fide s ffaciens cum ratione loqui ! '<br />
£>uadrupedes,bipedummi/li ,mi P i s o , catervis, s<br />
Proferrent laudes voce repente tuas.<br />
Quando creatura, Medicorum Maxime, muta<br />
Deficiunt, homines & vocat i/le labor,<br />
Primus inexhauflam celebrar et Barbami artem,<br />
Si Lattipoffet Barbarm ore loqui.<br />
Primué anhelaret rnundo narrare, mèdelas<br />
£>uotfibi, quam dextrefecerit ifia manus.<br />
Primus anhelabam tua dicere, meque volentem<br />
Impulit in modulos fùeta ihaleia novos.<br />
( Cunclorum licet Ma fore t bene confcia j cuncla<br />
Nam meminiffe queunt, & memorare Dea )<br />
lam male tentabam deduclum diccrc carmen,<br />
Tardior &[olito pes erat atque mantu.<br />
Miranti, quo forte forem vel fulmine taci ut,<br />
Carmine vel Magico mens mihi fallaforet,<br />
Adjlitit, & torvum ridens mihi Cynthiux aurem<br />
Vellit, cjr admonuit, increpuitque Lyra.<br />
Tune velis, inquit, tot oloribus anfer adeffe,<br />
lune interflrcperehos ,Jlridere tune velis ?<br />
Debeat Hugeniuste detenere : nec ttnui ;<br />
Infiar cunclorum fit licet Me tibi.<br />
llle, aliiplures, quorum vejligia adoras,<br />
Hanc merito laudempraripuere tibi :<br />
J%ui tot nominibm, totiesfuperatur ab ijìis,<br />
An decet hunc inter nomina tanta legi ?<br />
Sic pater K^Aonidum : tonitrufutaclus amara<br />
Vocis, Io, dixi, pane, 0 Apollo, precor.<br />
Si veniam, veniam finefcivifiè meretur,<br />
Nefciit, ejr Bruno deflit effe nocens.<br />
Cum magnis nequii tam dicere magna ; fatendum eft.<br />
Sitfàtis, m magnis quod voluiffefat efl.<br />
Si tamen affcclu primo pojlremaprobentur,<br />
Non deceat mepofl nominatanta legi?<br />
Annuit, & placido ridensjam Cynthius ore :<br />
LVMINA TV POS SIS HitC, SED VT VMBRA, SECAVI.<br />
HENRICVS BRVNO.
I N<br />
D. GVILIELMI PISONIS<br />
L I B R O S,<br />
De utriufque India %e 3\Qtturaìi &- Medica.<br />
I so peragrati promit miraculamundi,<br />
Clarior & fero Vefpere Phcebus adcft.<br />
Non fàt NafTovium fcrvaflè Hcroa putavit.<br />
Profiliti, excuflìs omnibus, una falus.<br />
Docliorindigenis, tenues, queis vcfcimur, auras,<br />
Et necis & vita: fercula noflc dedit.<br />
Die: quando Indarum hasc congefta volumina Rerum<br />
Evolvile manu , lumine , mente juvat,<br />
Et luftras gentes, geminus quas educat Orbis;<br />
Brutaque, qux terras , aera, aquafque colunt-,<br />
Et quae Vetta fìnu parit, & penetralibus abdit ;<br />
Quoque notanda ferunt lucida regna Poli-,<br />
An te Natura diffufà potentia Matris<br />
Plus capit? an nunc tot grandia corde capi ?<br />
Cun&a prior perfpexit Adam, puri Arbiter xy'v,<br />
Dein Salomon , cui non amiulus alter erit.<br />
Non erit : ut facrae produnt oracula charta?.<br />
Primus, qui pandit plurima ,Piso redit.<br />
"PKVDENTEK.
E I<br />
BIAEAMON nEl'SfìNA,<br />
I'ATPON OY' TYXO'NTA,^ n<br />
f~\'Z mg Ayjofàqs (HZ\xg %3-(>*l#u& ^ Avyg^<br />
TUcùi victgpe vsttrxs y K&f vt*£pg ^oQ.vots'<br />
Txn% 'iu>$ l'vfrav tyauiipx atXou; ytXiou<br />
Toucw "USTO) ovtri) Tmvtf 0(^0)1 E'oarf^/uv ,<br />
Teiug poi xXh(§^ >csJV pv B-ifJug èsiv<br />
H* «r»v, 9 n&i Xa,ff7reóltf>av het,%i/>8v<br />
È'fi ^dp A'f*pomìì@* cv itj}po7ai9 VÌ.Y\Ì TI<br />
QiXlcts 'twca %fov<br />
MATGATOS SAA'AOS, A'j»a\QÌ*iMu&'.<br />
G V-
GVLIELMI PISONIS,<br />
Medici Amfido damenfis )<br />
HISTO'RIiE<br />
/<br />
j<br />
Naturalis & Medicee<br />
INDICE OCCIDENTALE<br />
LIBRI QFINQVE.
GVLIELMI PISONIS<br />
H I S T 0 R I A<br />
NATVRALIS & MEDICA<br />
L I B E R P R 1 M V S.<br />
De ijl'èrìhus, zA(fi6Ìs> & Locu.<br />
Edicinam ignotos inter homines feliciter five conftituéndì five<br />
facicndi aptior fabricari norma non poteft ea, quam Hippo^<br />
crates, omnis in arte boni au&or optimus, tradidit initio 1. de<br />
Aere, Aquis & Locis. Quicunque arremMedicam, inquit,in- «<br />
tegrè confequi voler, hazc faciat oportet. Primo quidem rem- «<br />
porum annirationemhabeat, quid unumquodqueillorumpof- et<br />
fit. Nulla enim in re fimilia funt ; fed multum differirne, tura «<br />
ipfà ad invicem , tum in ptopriis permutationibus. Deinde «<br />
etiam Ventos calidos <strong>Se</strong> frigidos, maxime quidem omnibus ho- ce<br />
minibus communes, mox autem eos, qui unicuique Regioni funt peculiares. Aqua- «<br />
rum item facultates examinare convenit ; Quemadmodum enim guftu diffef unt > &: «<br />
fondere : fic quoque virtuté, alia? aliiis lortge praeftant. Quare fi quis ad Utbèm fibi «<br />
incognitamperveniat, circumfpicefe oportet ejus fitum , quomodo feilieet ad ven- ce<br />
tos, <strong>Se</strong> Solis exortus jaceat. non enim idem poteft, fi ad Boream jaceat, <strong>Se</strong> fi ad Au- «<br />
ftrum -, neque fi ad folis exortum, neque fi ad oecafum. Et haec quidem diligenter ce<br />
oportet perferutari; tum quomodo in aquis fèhabeat : utrum paluftribus utatur & «<br />
mollibus,an duris: five exfublimi, five ex faxofò loco fcaturientibus : falfis item erudii-
. G V L I E L M I P I S Ó N Ì S<br />
Quod in Orientemfpeaar latus.Hefpariis objacet .Ethiop.bus; » 2 ^ £<br />
rnTri. Vnde eft, quodnonminorevaletudims ac via commodo, quanarami obietta<br />
,u*ii. Miuv^v,^ r..„„c KionHnm^-beniffnumSubfoIanum, aoauns<br />
mento habitetur. &»mcooejnsfioa^n^e^ ^<br />
matutinis natura, continente! recipu. Is mitumin inorami Jft,lvinmanria<br />
demulcens, atque ab intolerabili Solis, vertici perpetuo .ramineos^cflu vra<br />
diouis magnura quid fallitati menda: confetc. Flatus die, fiqradem acceda mare (um<br />
rao manefrairecedat,adultioridemumauroraexor.rur, totofque^ P"^que<br />
enim, ut mute Indorum inlocis, circa vefperam languefcit : qiun intend tra^.deo,<br />
virefque fumit eundo & comitante Sole, ut ultra medias noébs horas non ".aro wgear,&<br />
aerisnofturnacondeniàtionequeat dilatationemipfius «cmotumnaturalem<br />
facile hebetare acfuperare. . . « • * / : JA-«.-<br />
Alterum latus (quod à Peruano Regno celfiffima montami juga &immenfa ditte*minane<br />
fpatia ) Zcphyrus perflat, ventufque Mediterranei» fera notte infettar. Qui<br />
licet ob admixtos infinitis èpaludibus furgentes vapores, habeatur infaluber ; adeo tamen<br />
a montibus mari vicinis coércetur, <strong>Se</strong> propulfàtur à (accedente manna aura, ut<br />
vix queat ad littora ufque penetrare. Quodfi ob pluviofas quandoque malacias per<br />
diem integrum (quod rarum eft valde) fpiraiTe contigerit, remotiores amari, <strong>Se</strong> Occidenti<br />
objettos, vehementius ; maris vero accolas, atque imprimis nautas, una vix letica<br />
a littore remotos, clementius exercet.<br />
Quemadmodum vero annuis temporibus integri femeitris mutationes haud marni*<br />
: ita diurnis <strong>Se</strong> notturnis evidendor es contingunt ; eo quod dies <strong>Se</strong> nottes non ma*<br />
eis pares fine fpatiis, quam differentes calore <strong>Se</strong> frigore. Nam Sol altius afcendens,pottquam<br />
terrarum <strong>Se</strong> hominum poros aperuit, profundius <strong>Se</strong> pari intervallo fé occulit;<br />
unde condenfatus aèr extremam nottis partem magis rorifluam crficit. Hinc ngidura<br />
&: penetrans frigus corpora ferit inde à tertia notturna, maxime vero circa galhcimum,<br />
ufque ad exortum Solis. Ideoque incautioribus advenis hanc terram recens ingreflis<br />
perquam moleftum atque noxium effe folet, <strong>Se</strong> tantum non omnem fpem precidere<br />
ricatti in hifee vel aliis Indiatimi oris beatam tranfigendi. Hujus rei non ignari indigenx,<br />
focum perennem juxta lettos penfiles alunt, ejus ut beneficio infetta non folum<br />
venenata, fed edam notturnum frigus, fimul se terra, fuligines arcete a fé queant.<br />
Porro rettus afeenfus &z defeenfus Solis breviffima facit crcpufcula, nottcfque adeo<br />
diebus pares, ut ne quidem unius horae diferimen agnofeant. Nottibus aeftivis, frigus<br />
intenfius : hybernis, quod mirere, mitius fxpe perfentifeitur : aere feilieet tranquillo,<br />
&nubibus undiquaque preffo pluviafque minante. Ruricokepoft nottes folito frigidiores,<br />
dies ferenos <strong>Se</strong> fementi proficuos : Medici vero firmarci, validamque corporis<br />
conftitutionem pollicere confùerunt : contra, fi tepida: nottes prascefferint.<br />
Pluvialis temporis initium fit menfeMartio vel Aprili; finis eli Augurio. Quo Sol<br />
r edux ex Cancro materiam pluvia: ex parte diffolvit in ventos, unde procella: <strong>Se</strong> turbines<br />
fubinde nafeuntur. Has mox vernum tempus excipit, blandiffimeque componiti<br />
Diverfitatem quidem umbrarum, nunc in Auftrum, nunc in <strong>Se</strong>ptentrionem projettarum,experiuntur<br />
Brafilisc casteriqueTropicorum Incolse, (Amphifcii propterea ditti)<br />
nullam tamen, ut Dottili Scaliger, aliique non infima: fòrtis Philofophi, fuere arbitrati,<br />
circa anni tempeftates mutationem; bis nempe accedentis, &: bis recedentis<br />
Solis ; fed tune folummodo cum abit ab ^Equatore ad Tropicum vel Cancri vel Capricorni,<br />
ufque dum eo redierit <strong>Se</strong> iEquinottium ablolverit. Profper Alpinus duplicem<br />
aeflatem quod uno anno dari teftetur in iEgypto, id non tam à Solis quam admirandoNili<br />
acceffu <strong>Se</strong> receffu provenire exiftimandum eft.<br />
Tempora anni non nifi duo funt, calidum & ficcum asftas dicitur : alterum<br />
quod calidum &: humidum , ac Veri Europaro fimile , bruma: vicem fupplet. Idque<br />
veriffimum omnibus in Indiis intra utrumque Tropicum deprehenditur. Hiemis<br />
enim <strong>Se</strong> aeftatis initium atque finis licet ob particularia incidentia loci, tum<br />
&: iEquatotis majorem vel minorem vicinitatem , non in idem tempus incidant :<br />
plerumque tamen annus fex fere menfibus ad humidum <strong>Se</strong> totidem ad ficcum vergentibus<br />
abfolvitur. Adeo ut vel hinc etiam veritas Strabonis ditti confìrmetur, nullum<br />
feilieet annum in Indiis inveniri utroque tempore fine pluviis. Et quidem earatione,<br />
ut hjc non, ficut in multis Africa? &: Afiaz:, ejufdem nobifcuKi Latitudinis, orisi<br />
maxi-
H I S T. NATVRAL Si M E DI C. LIB. I. j<br />
maxima exinde intenfio & remiffio sftus, fed nulla vel faltemexigua percipiatur, (Sole<br />
lieetBrafilienfiumzenith menfè Ottobri &Febru;hio tranfeunte ,radiifquefecundum<br />
angulos acutilfimos reflexis feriente terram. ) Qua: diverfitas iftarum regionum Incolis<br />
, ob crebras malacias noxiofque tepores, interitum : harum contra ob dominatricem<br />
auram falutem promittit perpetuarci. Vnde facile eft colligere anni tempeftates<br />
effe non tam immediate ex Sole <strong>Se</strong> aftris eorumque motu a:ftimandas; quam ventorum<br />
(peci e <strong>Se</strong> diverfitate, Regionifque qualitate ac fini peculiari. Eadem caufa fòlemnibus<br />
illisTorrida: Subfolanis velFavoniis reddipoteft. Quin inlocis hifce Mediterraneis<br />
paulo verfùs occidentem nottes nonfolum, fèd <strong>Se</strong> dies aliquando fùnt frigidiores, quam<br />
in orientalibus littoralibus, ufque adeo ut pruina aliquibus quandoquecapillos rigui£<br />
fé conftet. Etenimin Indiis cum multa fint admiranda, illud tamen vel imprimis videtur<br />
omnium phyficorum ingenia fuperare, quod in eadem Cceli plaga, Solis acceffu<br />
<strong>Se</strong> receffu pari, iifdemque anni menfibus ab orientali parte quidem circa Oceanum<br />
atftas &ficcitas fit; ab occidentali vero trans jugamontium <strong>Se</strong> paiudes Brafilia:, hiems,<br />
nebula: <strong>Se</strong> pluvia:. Vt in tanta locorum vicinitate, quod ad rationem tempeftatum<br />
attinet, iidem pa:ne populi fibi mutuo antipodes videantur effe. Qujim mirarci dif-<br />
(ònamque natura: varietatem, atque alia ejuf cerno di j fi quis diligentius apud fereputet,profetto<br />
intelliget, Antiquos multa de ^Equinottiali circulo <strong>Se</strong> Torrida zona<br />
falfo opinatos effe. Cum , contra quam Ariftoteles <strong>Se</strong> Pliniùs aliique funt arbitrati<br />
, non folum habitabile hoc Clima , fed <strong>Se</strong> temperatum ac fertile utique reddant<br />
tum rores perpetui, tum pluvia: <strong>Se</strong> jucundi à pelagfo flatus, dum vapores mane furgentes<br />
&nebulastempeftivedifcutiunt, arftumque meridionalem temperant, ac Soles<br />
puriffimos &nitidiffimos reddunt. Hinc vero humorum, qui in nobis flint, à putredine<br />
confervatio. Neque tamen pra:cipua falubritatis vel longasvitatis ratio , ut<br />
quidam voluerunt,iEquatoriseftvicinitas,oba:qualitatem quam imaginantur tempeftatum.<br />
Nam multis fub linea ^Equinottiali locis habitatis nec Solum nec Ccelum<br />
ad falubritatemfavet: ficut Infùla D. Thomas, Guinea aliique provincia: teftantur,<br />
ubi corpora a torrente calore arefcunt <strong>Se</strong> refòlvuntur, minimeque longeva<br />
4ìunt. Etenim attratti a Sole verticali & prafentiffnno vapores ob perpetuas malacias<br />
non difperguntur , neque aqua: agitantur , fed ftagnant. Tum fi qui perflant venti<br />
, lànguidi funt, <strong>Se</strong> veluti longo itinere feffi, ventis fubitis aut mediterraneis facile<br />
fefilbmittunt. Vnde tepores vaporofi, nebula Scputredines enafcuntur. Quod fub<br />
^/Equatore navigantesnonfinemifèriaexperiunturin penu&raqua imprimis, qua: putredine<br />
fcetoreque concepto bis terve folet corrumpi in vafis recens infufà , priufquam<br />
incorrupta <strong>Se</strong> durabilis haberi queat. Brafilia: vero vaftiffimus Oceani» tum<br />
pluviis', tum ventis perpetuarci ad exhilarandum littus materiam fuppeditat, non tepidam,<br />
ficut extra Tropicos folet, fed egelidam <strong>Se</strong> ficcam, eamque à Soleilluftratam<br />
ab oriente in occidentem ad milhariaaliquot fpirat. Accedit, quod paluftribus<br />
<strong>Se</strong> male olentibus pluviis ex continenti ortis, nunquam infeftetur. Denique, ut multa:<br />
Orientalis India: <strong>Se</strong> Africa: partes, non cingiturvicinislnfulis,neuventis agitatur<br />
turbidis <strong>Se</strong> procellofis.<br />
Coelum fà:pe quidem nubibus, ex oriente in occidentem latis, obduttum videas, fèd<br />
rariftimis <strong>Se</strong> tenuiffimis, inque fublimia aéris elevatis, prseterquam diebus pluviis. Sol<br />
oriens <strong>Se</strong> occidens inconniventibus oculis adfpici poteft : tumqlie fere ordinario apparet<br />
ut colore, ita &: magnitudine ; adeo utperquam commode Diameter ejus menfùrari<br />
queat. Miraundiqueferenitaseft,pracfertimcircavefperam. qua:nullosunquam<br />
fuccedenti Lunaetradit vapores vel nebulas : fed nottes reddit adeo clarasut uno eodemque<br />
die Luna vetus <strong>Se</strong> nova confpici, litterasque ad Lunam quadratamlàtis rette<br />
legipoflint. Eadem Aftronomo <strong>Se</strong> ad cadeftia intento promittit multa circa Eclipfes<br />
&Nubeculas Magellanicas, Veneremquepoftemerfionemà Sole falcatam, Mercuriumfcintillantem<br />
<strong>Se</strong> corniculatum, acceffus denique Luna: ad ftellas cum fixas tum<br />
Planetas, eaeteraque Phainomena, par tim antea Europads non vifa: ficut multoties fuic<br />
a nobis obfervatum exfpecula eminentiori Aftronomicis ufibus per IlluftriffimumD. I.<br />
MauritiumNaffavia:Principem, exftrutta, <strong>Se</strong> adomefticomeo accurate defcripta, ad<br />
quem curiofumlettoremremitto.<br />
-c£therpro diverfitate afpettuum Planetarum , accedentibus caufìs inferioribus,<br />
faasrecipitintemperies. Crebrisfulguribus Ccelumfìib vefperam corufcat, tempefta-<br />
A 5 te
6 GVLIELMI PISONIS<br />
te vel maximeferena, fed ficca. Torcitrua fiqux « « ^ ^ a<br />
/ ^ S a 3 ^<br />
fime in Pernambuco & fine fragore audiuntur, " « " ^ « ^ ^ r ^ 1 ^ ^<br />
ceupropiore equatori, vehementius <strong>Se</strong>crebriusmtonant. Multa:I" de ^ on "<br />
Dracones i-nei volantes apparent. Grandines vix unquam confpiciuntur Nec eft, qui<br />
^^Ter^tìfima montium cacummamve tetta,aut brumalem oftentaffe cani-<br />
'^Pluviarum Slitta: admodum funt magna:, gravique decidunt impetu, quas moleftus<br />
acquando tepor precedere vel fequifolet.Ros Europeo, cumpinguior, atqueadeo rar-<br />
Cundior, fic ob nitri quo impregnatur copiam penetrante multo ac tenuior, precipue<br />
afflate, exiftit. Mamfeftum ho e in ferro imprimis, multo magis in materns minus iolidis<br />
Qua: fub dio polita facile corroduntur <strong>Se</strong> exeduntur. Intenfior enim Sol» radiorum<br />
ferVor, poros corporum fublunarium aperit ufque adeo de die ut notturno rori iuotiliffimo<br />
facilem ufque in profunda aditum faciat. Vnde per quotidianam viciliitudinemhumiditatis&<br />
caloris illata putredine , vermium diverforum generum ht generano.<br />
Quantum vero omnibus hisnoxius eft ros, tantum gramini& pafems proficui»,<br />
imoneceffarius,nea:ftateinopiapluviarum torreantur. Hoc folo enim arentia loca &<br />
humorem fitientia refocillantur. Nihil item rore magis alimentofum, quo lolo tot<br />
beftiola: <strong>Se</strong> infinita infetta vivunt : quod <strong>Se</strong> divini» Poèta dixit ; Quantum ros notte repottit.<br />
Eftque adeo eximia: efficacia: ros matutinus, ut <strong>Se</strong> pecora <strong>Se</strong> homines aeftuantes,<br />
acfpirituumprofufione frattos mirifice roboret. Concentrando enim calorem nativum<br />
ingeminat, atque appetitum acuit, adhacc urinam provocat.<br />
Etefiis ceu anniverfari» ventis fereniffimis ha: ora: diverfis temporibus gaudent. <strong>Se</strong>meftri<br />
enim hibernofive pluviofo, ex nubilofa auftrina plaga intenduntur & Volturni<br />
velutnaturam induunt. Hinc vehementius quam Aquilo, menfibus aeftiv», dominantur,aèrifque<br />
imperium obtinent. Adeo etiam utduttus aquarum inde à menfe<br />
Martio ad Ottobrem illis obfequiapraeftent. Reliquo anni tempore ex <strong>Se</strong>ptentnonein<br />
Auftrum maria coguntur. Circa Africa: latus occidentale, Brafilia: oppofitum, piane<br />
diverfo modo fé res habet. Qtiippe ab Aprili ad Iulium menfem, verfus <strong>Se</strong>ptentnonemrapiduseftfluxus;<br />
indead Ottobrem tranquillum mar e. Hmc ad Ianuarium verfus<br />
Meridionalemplagam Oceanus truditur : mox circa medium Apnlis denuo nul~<br />
lum Currens maris (ut fluxum illuni generalem Verulamius appellar) expenuntur nauta:.<br />
Atque ha: diverfitates pòdffimum quidem intra Tropicos libero ajquore navigantibus<br />
percipiunmr. Adeo ut hi venti generales, Tropati ditti, minime fegnes, partim refendo<br />
Currens maris, partim proprio flatu (non fpontaneo aliquo raptu ab ortu in Occafum,<br />
ut Scaliger <strong>Se</strong> ante eum veteres quidam imaginatifiint ) id erficiant, ut hinc navieantes<br />
verfus Africa:, vel Eur opae oras, eadem redire, qua venerant via, nequeant.<br />
iEquor Brafilienfè ut plurimum tranquillum eft. Cui temeritas Barbarorum fé fidens,<br />
gemino ligno fùberofo, Iangada ditto, infidentes, fecurepifeaturam exercent aliquot<br />
leucis à littore remoti. Cerulea <strong>Se</strong> fubnigra ejus facies exterius eft, interius viridis.<br />
Agitatum nottu ignefeit, magnoque lumine refulget. Salfius quoque deprehenditur<br />
quam verfus Polos', adeoque pellucidum, ut pifees ultra viginti orgyarum<br />
profunditatem aureo colore micantes, ex altis puppibus commode confpiciantur ,<br />
meridiano tempore, Soleque fplendente. Ac tum fimul intueri licet, quam diverfus <strong>Se</strong><br />
contrariusfubindefitmotusinprofundomari,ab eoquiin fùperficieà tumultuariis fic<br />
ventis. Qupdjattas bolides, aliafque artis nautica: conjettura&nonparum eludit.<br />
Si mare circa ^Equinottiumnimis languidum deprehendatur , admodum infìdiofà<br />
habetur illa tranquillitas. prarfertim, ubi atra: &fordida:nubes conglobata:, ut fit, accedant,<br />
qusequeuniverfò repente impetu fèfeeffundant, unde momento immenfa: rates<br />
evertuntur.<br />
Licet autem juxtalittoraasftu fatis vehementi falum intumefeat, non tamen agros<br />
invadit, aut vicinas terras depr efìàs inundat, fed ingenti fremitu rupem quandam five<br />
maris teniam, Reciffo Lufìtanis dittarci, pulfàtmaximoque impetu ver berat. Illam fummo<br />
natura: miraculo <strong>Se</strong> beneficio ibi pofitamfateri, quotquotvidere, coguntur. Crepido<br />
enim cautium longo trattu excurrens, inftar muri fé violentiar barbari <strong>Se</strong> indignantis<br />
elementi objicit, fidafque ac tutas navibus ftationes &portus praeftat. Largiffimam<br />
praetereaa:dibusmatenam,qua Olinda:<strong>Se</strong>Paraybac tempiaacmonafteria fiiperbiunt,<br />
fùppeditat. Maximam Brafilia: partem eadem nunc interrupto& flexuofo, nunc continuato
HIST. NÀTVRÀL. & MEDIO. Li B. I. ?<br />
-tinuato rettoqueduttu tuetur. Ejuslatitudo (qua:pìaniffimaeft, <strong>Se</strong> quafiartefuperficie<br />
tenus polita ) ad paffus viginti, fubinde triginta <strong>Se</strong> ultra fé extendit. Tanta: vero altitudinis<br />
eft, ut vix maximo a:ftu inundetur.<br />
Nova plenaque Luna mare ad duodecim pediim altitudinem (quod in Paranambueenfi<br />
littore fit circa quintana ) attollitur, pariterque deprimitur. Verum non lire obfervata<br />
fex horarum viciffitudine, fed prò ratione decurfus fluviorum <strong>Se</strong> pelagi intemperie<br />
, vel citius vel tardius a:ftum vaftiffimus Oceanus abfòlvit. Ita tamen, ut menfibus<br />
aeflivis acceflus : hibcrnis vero receffus fint <strong>Se</strong> longiores <strong>Se</strong> vehementiores. Quid,<br />
quod fluxus limar es,paucis tantum a littore miliaribus j Currens vero maris per univerfum<br />
asquor perfentifcant navigantes.<br />
Caeterum ad extricandas perpetuasnautarum controverfìas circa longitudinem hujusCondnentis,<br />
fcireintereft, magis ad Occidentem a. natura collocatam effe quam<br />
peritiffimi quique Geographi <strong>Se</strong> Hydrographi hattenus funt opinati. Opera: predimi<br />
itaque duxi illud addere , quod ex fedula obfervatione Eclipfium Lunarium nobis<br />
conftat. Initium fiquidem deliquii, quod in vigefimum Decembris anni millefimi<br />
fexcentefimi trigefìmi ottavi incidit, inter Olindam Paranambuci, <strong>Se</strong> Vranoburgum<br />
Dania:, tribus horis & quatuor minutis differre deprehendimj». Vnderedutto caiculo<br />
, facile erit colligere, qua: caufà fit erroris ; cum pleriquenaucleri ultra quinquaginta<br />
minuta a no bis difcr epent.<br />
Vniverfà Brafilia (cujus Incoia: Antceci funt Hifpanis &: iEthiopibus ; Periceci Ia-<br />
Venfibus : Antipodes Aurea: Cherfònefi populis ) Coloniis <strong>Se</strong> Prasfecturis quatuordecim,<br />
totidemque circiter fluviis diftinguitur. Horum beneficio territoria fertilitate<br />
<strong>Se</strong> commoditate differunt. Praster quamplurimos amnes, fòntibus inclytis <strong>Se</strong><br />
utcunque herbofìs habitata Orientalis pars fcatet ; iifque paffim, mira divina bonitate<br />
irrigatur,potumque hominibus juxta ac pecoribus abundefubminiftrat. Armenia<br />
filveftria liti acftuantia eo confugiunt, feque ad luxum inebriantia aquis , pra:da<br />
fiunt venatoribus. Rapidi funt plerique fluvii menfibus pluviis , <strong>Se</strong> tune de fiibito<br />
in altum exerefeunt ac ripas egrediunitur. Econtra vero is , qui Paranambucenfis<br />
Prefettura: terminator <strong>Se</strong> D. Francifco facer, totius Brafilia: facile maximus<br />
eft : menfibus quidem asftivis rapidiffunus fìmul <strong>Se</strong> altiffimus exiftit, ruptifque obicibus<br />
valentius ruit in campos & mare. Menfibus autem pluviis, quod mirandum fané,<br />
aquas decrefeere, modiceque tantum inpelagus fefè exonerare videas. Cujus<br />
inaudita: diverfitatis caufam, alii aliarci perhibent. <strong>Se</strong>d fìib accuratiilimis Resionum<br />
luftratoribus <strong>Se</strong> ipfìs Philofophis etiam nunc lis ha:ret. Quamvis autem tanti<br />
numinis fons aut origonondumàquoquam fuerit luftrata, tamen evidens ratio videtur<br />
evincere ex intima parte hujus Continentis defeendere, <strong>Se</strong> quidem è Lacu ilio<br />
mediterraneo à mulds celebrato, qui omnes fluvios, ut <strong>Se</strong> hunc noftrum, ab altiffimis<br />
Peruvia: montibus verfus ortum demiffos, recipit <strong>Se</strong> in Oceanum emittit. Noftrates<br />
hoc flumen celocibus aliifque ratibus Canòa* dittis ad quadraginta milliaria<br />
afeendentes adhuc fàtis latum <strong>Se</strong> profundum, infùlifque ameenum <strong>Se</strong> feopulis horridum<br />
invenerunt. Indigenarum quoque <strong>Se</strong> Lufitanorum fide conftat circa quinquadntamilliaribus<br />
à mari, ipfiim de altiifimisrupibusfèu catarattis,C
8 G V L I E L M I P I S O N I S<br />
verfus Orientem ad rapidiffima, ne dicam <strong>Se</strong> totius mundi maxima: uno quidern brachio<br />
verfus <strong>Se</strong>ptentrionem in Amazonum& Maranhan flumina : altero ad divi Frantile!<br />
, atque illa qua: de la Piata <strong>Se</strong> de Janeiro dicuntur, verfus Auftrum erumpunt. Hax<br />
receptis in fé quibufdam amnibus invalefcunt <strong>Se</strong> aliquando ad milliaria triginta m<br />
Oceanumlabuntur, tanto impetu, utinipfomari dulces à nautis haurianturlatices,<br />
ac fi è fonte aliquo falirent. Porro Lacus juxta littus reperiuntur, qui mari licer<br />
vicini <strong>Se</strong> quali contigui, aquis tamen fimt dulciflìmis. Preterea putei , pauc»<br />
ante annis, circa ipfiim littus, <strong>Se</strong> quo xiìus maris pertingit, effofli, potabiles aquas<br />
& dulces ignoto vel dubio venarum comrnercio, impertiimt. Vnde percolatas omnifquefalfedinis<br />
expertes prorfùs haurire datum:qua:licet fontanis interiores fint, domefticis<br />
tamen omciis fìimciunt. Li remoriffimis vero defèrtis nvuli quidam e lacubusoriundi,<br />
hieme dulces, fùbfalfi iellate exiftunt; quod ftagnantes Sol» affiduitateadurantur.<br />
Tellus ha:c ex diverfo natura: lufu conftat. Qua enim in planitiem longe lateque<br />
ftermtur ,glebofb ponderofoque <strong>Se</strong> prepingui ac irriguo eft fblo ^g^Lufkanis ditta:<br />
multorumfruttuumferax: cannas fàcchareas imprimis, tum <strong>Se</strong> eredita qiuequefeminamultiplicireddit<br />
tenore. Aprici campi minus afflate, fèd menfibus potiffimum<br />
pluviis (licet terra tune habitantibus triflior videatur) la:tiffime virefeunt, prataque<br />
meffemnegantiapabulisvigent. Frumentum& fecale nimis celeriteringermenevocantur<br />
àjugi perpetuoquefolis fervore <strong>Se</strong> indulgentia agri. Qui proinde multa vedanone<br />
(nec autem interquiete unquam indiget) fatigaridebet, additaque potius arena<br />
quam ftercore, ferendis ftugibus aptior reddi. <strong>Se</strong>cus enim germinano nimis feftìnata<br />
aduritur vel exhauritur. Qui ab exoticis feminibus <strong>Se</strong> his qua: diutius in terra foveridebent,proventumexpettant,maturationemretardent<br />
oportet. Ne foli» luxurient<br />
pianta:, ac granispoftea & feminibus caffereperiantur, atque ita fpem votaque<br />
agricolarum deflituant. Committere terra: plantas effemina oportet menfibus<br />
Februario <strong>Se</strong> Martio, quum nempe fìnem adlatis excipit tempeftas humida. Fieri vero<br />
urrumque debet prima vefpera, non de die,nec adulta notte. Qualunque pròfundms<br />
<strong>Se</strong> quo radii f olares non pertingunt, inhumant, in vita: difenmen ea incurrunt,<br />
quod fub cute fiia mtenfe frigida terra, precipua afflate, taleas & lemma facile enecet.<br />
Cujus rei advena: &novitn experimentum non fine magna jattura fecerunt. <strong>Se</strong>mina<br />
ficut &:fruttus colligunt diverfò piane tempore in locis accliv» &finentibus quam declivioribus<br />
&c uliginofis. Quid quod horum plurima roto anno <strong>Se</strong> omni tempore plantentur<br />
<strong>Se</strong> germinent: felicius licet vel infelicius, prolocorum &rplantarum diverfitate.<br />
Quod evidentiffime apparet, pra:fèrtim circa proceras illas arbores, quas Cflcos<br />
<strong>Se</strong> Palmttas nuncupant. Etenim ha: citra ullam anni temporis, feniique àrborum.<br />
obfervationem tranfplantarevirefcuntjucunde ,'& fruttibi» eximiis abundant, in littore<br />
fterili gaudentes foveri ; modo radices, quas infinitas <strong>Se</strong> breviflimashabent, leviter<br />
tantum terra cooperiantur. Harum enim casterarumque Indicarum arborum radices<br />
adeo a frigore fubterraneo abhorrere deprehenduntur , ut nonnunquam Solis<br />
defiderio foras prorumpentes, terra fé condi vix patiantur. NonnullaE; arbores <strong>Se</strong> quidem<br />
nobiliores, ficut Acaiu, Vbapitanga, Caja, Anda, Iacapucàia,, Murecj , letaiba , Araticù,<br />
ibabiraba , Ficus <strong>Se</strong> Myrtus fylveftres Iamacaru <strong>Se</strong>Cambuy ditta: : Pianta quoque<br />
Ananas <strong>Se</strong> alia femel dumtaxat in anno florent, tempore verno, quod circa Ottobrem<br />
• eft : mox fiuttus proferunt, Sole ingrediente Capricornum, &durant ultra tresmenfes,<br />
pofteaque quiefeunt. Solus, quantum conftat, fruttus Guitycoroifemel biennio; fruttus<br />
autem arboris ibirae'e quod eftGuajaci Brafilienfis , vix quadriennio producitur.<br />
Pauciores arbores nativa: hattenus ad fativas relata: : fylveftres tamen cum fint, fruttus<br />
elegantes, <strong>Se</strong> gratiffimi faporis proferunt, maxima quidentex parte frigidos, cum<br />
aftringendi facilitate. Quafi natura benigna ha:c mortalibus immodice aeftuantibus<br />
folatio dederit, proruendbuique humoribus frenum impofiierit. Plurima: arbores<br />
<strong>Se</strong> frutices roto fere anni tempore flores <strong>Se</strong> fruttus feliciter protrudunt, fimulque Ver,<br />
iEflas &: Autumnus in iis conipiciunrur. Horum facile principcs, Murucujk-, Alangdbay<br />
Pacóba , Banana , Ianipópa , Arafa , Pindóva , Cocos, Mamaon Pinhoins, Piementa. Quftuis<br />
annumerantur, Vids, Citrus , Malus Medica , Ficus, Cucumeres , Melopepones,<br />
CitrulliMalogranata bifera &: trifora, aliaque plurima ex Lufitania <strong>Se</strong> Angola olim,<br />
<strong>Se</strong> nuper e Belgio addutta legumma, radices <strong>Se</strong> olerà paffim in hortis exculta, atque
HIST. NATVRÀL. & MEDIO Li*. I $<br />
in culinis domeflica fatta. Imo <strong>Se</strong> Piper orientale, <strong>Se</strong> alia infinita exotica, tam fata<br />
Europaca,quam Aromata Afiatica benigne fert tellus. <strong>Se</strong>d regio quondam diplomate<br />
ne vilefeerent propter abundantiam, prohibita &prorfus eradicata. Qui racemos<br />
per totum annum defiderant, vineas diverfas, diveriìs putant menfibus, maturafque<br />
poftea uvas colligunt. Vnde non ignobile vinum, creticum asmulans, exprimitur.<br />
Quin <strong>Se</strong> omnis generis fruttus atque frumcnta etiam noftratia fingulari fertilitate explerent<br />
colonorum fpem , fi quod univerfale remedium contra Formicarum illam<br />
Strumam inveniri poffet. Nam locis anguflis & quoque uliginofis vel ignis vel aquae<br />
beneficio per impigrum agricolam facile arcentur. <strong>Se</strong>d cum nulla regio ab omni parte<br />
beata, vix credo potentiflimum hunc hoftem fupcratum iri poffe. Quod non tam<br />
àSoli quam Solis vi procedat, qui ubicunque fub zona torrida, edàm in Indiis Orientalibus,<br />
atque in vicinaPeruvia, infìnitas Formicarum turmas generar. Partes autem<br />
India:, ut quoque Brafilia:, extra Tropicum fita:, Formicas vix norunt ; unde <strong>Se</strong><br />
fruges ibi uberrima. Vtinam naturaplures feras formicavoras collocaffet, qua: fimul<br />
tot myriades abligurirent, ficut mira illa afpettu animalia quadrupedia Tamendoaditta,<br />
quaeCanis magnitudine, longis inftrutta unguibus, alte fodiendo formicarum<br />
latebras detegunt, iifque illieo exertam trium fere dodrantium linguam immittimt<br />
exilem , opertamque Formicis repente contrahunr , deglutiuntque decepras.<br />
Formica: autem ha: (Rey do Brafil Lufitanis non immerito diefoe , quod perpetuarci<br />
tyrannidem exerceant) aliqua: Europsearum piane fimiles , aliqua: triplo majores<br />
<strong>Se</strong> alata:, omnivore funt. Aggercs quoque <strong>Se</strong> tumulos ingentes , in modum<br />
metarum feeni, è terra ab illis exftruttos, videas. Huc inopi metuentes fènetta:, non<br />
tetto vel calle anguflis, ut Virgilius eleganter de fìiis Formicis cecinit, fèd auguftis<br />
convettant atque reponunt quidquid populant nigra haec Formicarum agmina ; ita<br />
utincampis, infylvis, aliquot leucarum fpatio, perpetua: femitae, orìere earum ferveant.<br />
Quam vero nottu Luna piena operentur, interlunioque ceffent, quam celcbres<br />
undique earum conventus, quam diligens cum obviis collocutio atque perconttatio<br />
, quam denique futurorum quidam fenfus, cum, imminentibus menfibiis pluviis,<br />
tumulos fuos cavernofòs altiores ftruant, &:, quod omnem fere intelligentiam<br />
fuperare videtur, granorum in penu reconditorum umbilicum, quo germen emirti<br />
folet, folliate excidant, hic confpicere datur. Ita ut vel ftupidiffimus fpettator Salomonis<br />
proverbium in memoriam revocet, ubi ignavos ex earum ceconomia incitamentum<br />
laboris capere jubet. Plura de mirando regimine dicenda forent, nifi jam<br />
dudum propofiti limites tranfìiffem.<br />
Qua lacuftris eft haec Regio , ob perpetuam uliginem funditus a:que ac in fuperficie<br />
viret. Tum diverfb piane herbarum fruticumque paluftrium genere, adeoque mira<br />
natura:folcrtia luxuriat, utherbofam terram, non aquam diceres, amphibiorum<br />
seque <strong>Se</strong> pifeium latibulis deftinatam. Non omnia loca paludofa <strong>Se</strong> lacuftria infalubria<br />
effe , monumenta veterum quoque confirmant in Italia, ubi infignia quasdam <strong>Se</strong> fertiliflìma<br />
habitacula paludibus proxima, incredibili tamen fàlubritate fruebantur, propterea<br />
quod commerciumhaberent cum mari, <strong>Se</strong> motione perpetua non parerentur<br />
ftagnantes putrefeere. Circa oftia vero fluviorum, ubi paludem aqua marina fingulis<br />
asflibus inundat,ab immenfà Oftreorum<strong>Se</strong> Cancrorum multitudine perreptatur, atque<br />
tortuofb ilio arborum genere, Mangk ditto, ita obfidetur,ut viatoribus &pifcatoribus<br />
prorfus fit inacceffa.<br />
Qua montofà, raro fterilis vel otiofà apparetj, fed in acclives <strong>Se</strong> ameenos colles<br />
(exceptis vaftiffimis montium jugis in deferds mediterraneis) exfurgit. Contingit quidem<br />
arbores <strong>Se</strong>- gramina menfibus pluviis la:te virentia, asftivis ob ardores folares<br />
cmori, eaque incenfa ingenti fpatio fubinde incendium producere ; fed ipfi Incoia: iis<br />
incommodis profpicere norunt, dum loca illa excifarum <strong>Se</strong> recenter combuftarum<br />
cineribus fcecundant, ut frugibus Cerealibus Ameri anis aptiora fiant.<br />
Qua arbuftis fylvifque denfiffimis veflitur, multo olim labore Lufitanos ad pyxidem<br />
nauticam iter fuum inftituere coégit» Quod noftratibus edàm nunc <strong>Se</strong> mihi ufui fuit,<br />
inmuniendis viis per deferta, patentquenemora inlongitudinem aliquando ultra duccntas<br />
<strong>Se</strong> trecentas leucas. Qua ad arborum vaftiratem, cymba: unilignea: ex iis fìunt<br />
centum &quinquaginta hominum capaces. Qua ad altitudinem, fàgitta àfortiifimo<br />
cmiffa quarundam furnmitatem haud facile fuperat. Arbores denique varia: magnitudi-
1O G V L I E L M I P I S O N I S<br />
tudinis indifcriminatim hinc inde per campos & fylvas viderc eft, earumqùe ramos<br />
variis carduis, imo&integris divella: fpeciei arbufculis frugiferis onuftos <strong>Se</strong> ornatos.<br />
Haud dubie, quia tot volucrum cohortes, cum excrementis fimul alvi nucleos feminaque<br />
fruttuum ibi deponunt : qua: in fervido earum ventriculo premacerata, facilius<br />
aerminarit. Ex hifce nemoribus fragrantiffima: quoque arbores balfamis <strong>Se</strong> gumoi<br />
gravida:, non tantum medicina: grada, ut Copatba, Cabureibajcicariba, fed lucri caufa<br />
ob colores <strong>Se</strong> tintturas varias, aliofque ufi» eximios ad Europaros apportantur. ut<br />
funt Ibirapitknga arbor illa Brafilieniìs X*T igoXla) ita ditta, <strong>Se</strong> rubra tinttura nulli non<br />
nota. Tataiba\vc lignum flavum. Arariba cortice rubro. Vrucu. Iacaranda. Antimbx<br />
five Cedrus alba, <strong>Se</strong> alia: multa: qua: asdificiis navibufque ftruendis aptiflìma:, quod<br />
aquis miiius pervia: fint <strong>Se</strong> ferant a:tatem. Ex quarundam corticibus nunc funes igniarii,<br />
in militantium ufum , nunc in navium neceffitates torquentur, &: rudentibus materiam<br />
fubminiftrant. Denique è collifis lignis Caraguata, Tatatba, Ambaiba, aliifque<br />
ferulaceis plantis ibidem nafcentibus, ignis luculentius, quam ex concuffo fìlice, à<br />
Barbaris clicitur.<br />
Si qua: loca fint aridiora, mirabiles illas Climaces, feu funes potius «,generali<br />
nomine Timbó <strong>Se</strong> cipó appellatos proferunt, qua: fua flexilitate <strong>Se</strong> tcnacitate apud<br />
fabros <strong>Se</strong> vietores ligaminum, contufa apud pifcatores, coriarios, &naupegas, rhois<br />
<strong>Se</strong> ftupa: vicem fupplent. Inter has Climaces, non minus notatu digna illa qua: Guem-<br />
^'nomen a Brafilianis accepit. Texitur enim Cannabis <strong>Se</strong> Sparti modo , cum alios in<br />
ufus, tum precipue in anchoralia : neque marcria ulla ad nauticos funes & maris impeti»<br />
aptior ; namque ut fàlfuginem amat ea pianta, funis quoque ex illa confetta marinis<br />
aquis immerfà, identidem revirefcit. Et anchoris alligata, fluitantes in falò naves<br />
egregie continet,nontamab innata duritie, vel operis firmitate,quamviriditate ipfa,<br />
&: lentitia quadam ad inftar corii : ut Ccfe vel in altum elato navigio, modo in tcnuitatem<br />
extendat, vel refidente rurfus in craflìtudinem contrahat : quod fecus in noftris<br />
evenit rudentibus, qua:nimirum ipfa vi ac pertinacia faepe rumpuntur.<br />
Nemorum plereque arbores, cum ab Autumni <strong>Se</strong> Veris viciffitudine nihil fere pa«<br />
tiantur, fiondi bus tamen <strong>Se</strong> foliis non eodem fimul tempore vcftiuntur <strong>Se</strong> fpoliantur.<br />
Preterea non unaqua:que arbor foliis fimul omnibus orbatur, fed parte una decidente<br />
altera tam diu manet, donec prior repullulec. Mirari quoque fubit, primum natura:<br />
hoc fcecundiffimum theatrum contemplantem,herbas <strong>Se</strong> plantas in Europa à natura<br />
molles, hic caulibus lignefeentibus luxuriare : Earum quoque non paucas ratione<br />
loci inter fé plurimum difereparc j nam qua: vix fruticis magnitudinem asquarcnt<br />
in pratis, in denfìs nemoribus fumma: vidcri proceritatis. Accedit, quod varii generis<br />
Hedera: fabifera:, Phafeolique pulcherrimi, fuprema arborum cacumina fcandentes,<br />
topiarii inftar operis perperuam umbram prebeanr. Inter ha:c virgultorum opaca<br />
, ipfis Faunis confecrata homines pariter ac fera: fé abdunt vivuntque fccurc. Multi<br />
enim in illis funt fecreti tramites ; qui fui gnaros haud parva in venando voluptate<br />
perfundunt. 0^3:1^1 varum fonciumque prasrogativa multis Indiarum regionibus denegata<br />
eft, maximeque occidentalis Africa: parti habitata:, ac propterea Torridarum<br />
regionum nomen merito obtincnt : ab immodico enim & ingenti asftu-dehifeunt<br />
illa:, ut ad fluvios umbrofofquc faltus diflìtiffimos pecorurcvgreges amandari neceffum<br />
fit. In agro enim arenofo longe majores ab incolis perferuntur calores, quam fi<br />
teireus effet eodem Solo, Ca:lo <strong>Se</strong> Sole. Ita <strong>Se</strong> montofa differunt aplanis & nemorofà<br />
a nudis ,ac perinde ut humilioribus aut altioribus montibus affurgunt, magifque aut<br />
minus fvlvis veflita funt, frigus aut calorcm aeri majorem autminorem conciliant.<br />
Porro ficut Peruvia crebro ex aeftuantibus cavernarum latebris: ita nunquam Continentis<br />
hujus trattus oricntalis terre motum fuitexpettus. Metallis enim &igne fiibtcrraneo,<br />
fpirituum &: vaporum genitore paffim deflituitur. Excipe montes in Prefettura<br />
{eara adeo argentiferos, ur thefàuros hattenus pollicitos , nunc cum foenore<br />
Bara vis preilare cceperint, atque etiam nunc preflarent, modo Plautinum illud minus<br />
in nos quadraret.<br />
Tum denique homines no/Ira intelligimus bona ,<br />
Cum quA in potè/late habuimtis^ ea amifimtts.<br />
Atque ha*c de diverfitate terreaiobis cognita:.<br />
Illa autem deferta &folitudincs frequentibus jugis arduas,inquc Occidentem porrettas
HIST. NATVRAL. &MEDIC. Lii. 1, n<br />
tettas Anthropophagi tenent. Europaei qui inveftigando loca incognita vaftiffunos<br />
iftos <strong>Se</strong>firagofos fàltus penetrarmi^ teftantur,fe non minus ferriles ibi, herbofòfque<br />
montes <strong>Se</strong> convalles vario animalium genere occupatos vidiffe, quam in littoralibiis<br />
<strong>Se</strong> habitatioribus locis. Quod ipfùm poftea verum comperi : hoc tamen difcrimine,<br />
quod quo ad mediterranea loca penetres altius, co plura quidem mineralia<br />
eaque ignobiliora fèofferunt, fèd fontium inopia atque ob auras devigefcenres aeflus<br />
dìurnus major, <strong>Se</strong> nottium frigus intenfius : frequentiores denique lacus pifcofbs hybernas<br />
pluvia:, in asflivam penuriam , fùppeditant. Mediterranea enim opem plurimam<br />
a cado imbrido habent, non circa vegerabilia folum, fed <strong>Se</strong> ferarum arquepiA<br />
cium miram obxfìtatem , ut condimento proinde minori indigeanr. Mei quoque<br />
fylveftre, fruttus Iacabucdjo, Ietaibd, Palmas <strong>Se</strong> fylveftres Ficus, defettum fruttuùm<br />
Acajti in defertis locis fupplent. Qua: tefquis <strong>Se</strong> rubis , cxterifque fpinofis fruticibus<br />
paffim adeo horrent, ut vi via faciendafit. Inter estera, Caraguatdy aliique cardili,<br />
rorem <strong>Se</strong> aquam pluvialem copiofe concavis foliis, calicis inftar perperuo conrinent,<br />
qua: deficientibus rivis <strong>Se</strong> pluviis ingenti fòlatio hominibus a:que ac animalibus<br />
exiftunt.<br />
Duas tantum indomita: fera: (ferpentibus exceptis) in tam valla Regione extimefcenda:<br />
reperiuntur , Tigres <strong>Se</strong> Apri. Quarum illa: infidiofàs, velocitate valent: hi<br />
tardiorefunt curfù.Vrreque autem famelica: exiftunt. Easdem pafta:, quodmirere, adeo<br />
fiunt ignava: &meticulofx, ut ab ipfis Tapuyeris» <strong>Se</strong> gregariis etiam canibus, in fugarci<br />
confeftim agantur de capiantur. Vfque adeo fatietas non homines tantum fed<br />
<strong>Se</strong> feras enervar. Inter belluas marinas vero , plures invenias feroces <strong>Se</strong> prodigiofàs<br />
fàtis.licet enimfummè admirabilis Dei potentiaatquefòlertiainrebuscoeleflibus,iifque<br />
qua: in aere <strong>Se</strong> terra fiunt, unicuique patefeat ; maxime tamen ea in mari prelucere<br />
videtur, in quo ram varia: <strong>Se</strong> flupendae rerum forma: confpiciuntur, carumque vires <strong>Se</strong><br />
proprietates deteguntur, utquasrendi &: contemplandi nulli» unquam futurus fit finis,meritifTimoque<br />
jure ea quae dignofeitur pars,illius qua: ignoratur minima dici poflit.<br />
Sunt autem Thynni, Delphini incredibili velocitate caeteros fùperantes. <strong>Se</strong>rra: porro,<br />
te Lamia: five Tuberones inter rapaces primum locum obtinent. Hi formidabili rittu<br />
pifees non tantum, fed <strong>Se</strong> urinatores devorant, nimiaeque voracitatis pcenas aliquando<br />
dant;quodpifees echinati, cornuti, tum quoque venenati,deglutiti eos interimant*<br />
Sicut eleganter Oppianus olim cecinit :<br />
Occi/a occidunt hoJlem,perimuntque necantem.<br />
<strong>Se</strong>rra: vero perpetuum cum Cetisbellum gerentes, eorumque prafeordia gladio radiis<br />
acutiffimis horrido fodicanres, mare tingunt cruore.<br />
—•——> His.ejl audacia tanta.<br />
Hifortem Ponti Regemformidine nulla<br />
A grege fejunclum ajpiciunt ,/òlumque vagantem :<br />
Atque catervatim veniunt ad marita bella.<br />
Cetorùm vero menfibus prefertim pluviis magna apparet copia, quod feetus ibi edann<br />
Quos cum maris receffu contingit haerere in vadis, multumoleiinde redundar. His<br />
quoque monflris annumerantur Vacca: marina: &Nereides, Brafìlianis Iupipidpre, Lufitan»<br />
Peixemulber ditta:, de quibus Virgilius,<br />
Frons hominemprafert, inpifeem deftnit alvus.<br />
Notatu dignum,quod eximia: tot arbores, frutiees <strong>Se</strong> herbà*,figura,foliis <strong>Se</strong> fruttibus<br />
a veteris orbis vegetabilibus, paucis exceptis, diflimiles appareant. Idem in avibus, animantibus<br />
<strong>Se</strong> pifeibus deprehenditur : ut <strong>Se</strong> infettis alatis atqu e non alatis. Quali ex diverfitate<br />
Climatum, non tantum hominum, fed etiam fènfitivorum <strong>Se</strong> vegetabilium<br />
prodirent differentia:, idquenon adeo ex aftrorum fynergia, quam vi Solis <strong>Se</strong> Soli genio<br />
peculiari. Qua: omnia ut ineffabili colorimi pulchritudine, fic <strong>Se</strong> infinita multitudine<br />
hifee in oris generantur, partim nota nobis, partim incognita. Quorum aliqua, fapore<br />
<strong>Se</strong> dignitate Europafa fuperann aliqua longe inferiora exiftunt. Ex quibus utique apparet,<br />
quam mirus <strong>Se</strong> varius lufùs fit in orbe terrarum. Meritoque beati Incoia: haberentur<br />
fi omnium horum Crearorem cognofeerent. Quumè contra tam faufto fìib<br />
ccelo, tam agreftia <strong>Se</strong> diftor ta illis fint ingenia.<br />
Hasc breviter de Aere, Aquis <strong>Se</strong> Locis ditta furficiant. Quorum utique temperies<br />
optimaparum eft ex fé culpabilis. Neque enim Solis calore torretur ha:c terra, neque<br />
fqua-
lt G V L I E L M I Pl'SONIS<br />
faualorevelaquarumpenuriareficcatiu-,nequefrigore'extingmtur,ftdroreperpetuo<br />
imbribufque multis ac fontibus irrigatur. Vnde <strong>Se</strong> feraciflimum effe, & multa illic<br />
tempeftive nafci oportet. Preterquam enim quod Balfamis nativ», ole», mellibuS non<br />
unius generis abundet, herbarumque acradicummedicammo^ ad tutandamvalemdinempotentium<br />
feraxlìt: quzftuofiflìmam infuper culturamfacit, quantum ex aliquot<br />
retro annorum meffibus colligi potuit. Animalium denique omne genus ac boum<br />
imprimis armenta in maximum numerum augeri & Crebrius parere, certum eli. Quac<br />
loci falubntatis fama non paucosolimfenesaliofque minus profperautentes valetudine,<br />
ex Hifpania, <strong>Se</strong> Indiis aliifque diflìtis locis excivit ad aèrem <strong>Se</strong> aquas has Ccelo datasi<br />
tamquam ad duo validiffima vita: <strong>Se</strong> valitudinis prafidia. Perquam mature enim<br />
pubefcunt Incolse : fenefeunt tarde, idque fine canitie aut calvitio. Quo fit, quod longe<br />
ultra centefìmum statis annum, viridi fenetta, non Americani tantum, fed <strong>Se</strong> ìpii<br />
Europei fruantur, totumque adeo territorium Macrobium dici mereatur. Non aliter<br />
acfifervorjuvenilis frigore fenettutisrepreffus, temperatioremillamin cahdionbus<br />
hifceplagis erficeret. Advenarum enim proles crebris licet morbis infeftentur ,<br />
multiquefuccumbant, imprimis noftrates infantes, non tamen id tam debet Cceli mtemoeriei,<br />
quam prepoftero nutriendi modo impurari. Exemplo funt vel maxime<br />
Brafìlianorum liberi vivaciffimi. Qui cum ventre duro fint &prominulo,folidifque<br />
toris, quamvis fubucula tantum leviori mduantur, nihilominus injunas Ccehfecura<br />
contemnunt. Ridentmatresineptamnoftratium <strong>Se</strong> veftiendis <strong>Se</strong> educand» parv u lis<br />
induftriam, qua perfpirationem impediti <strong>Se</strong> catarrhos multos generari aiunt. Nulli<br />
inter illos, ftrabones, lufèiofi, claudi, gibbove deformati inveniuntur: cum tamen<br />
infantes nunquam aut linteis involvantur, aut involuti fafciis Europxorum moreliaentur.<br />
Frigida frequenter lavantur. Idemprovettioribus ufitatiffimum eft : cumob<br />
fnnatam genti munditiem, tum ad firmandam <strong>Se</strong> tuendam corporis fanitatem. Porro<br />
alacres fiinr <strong>Se</strong> fucculenri omnes, vafifque amplis, brachiis cruribufque lacertof» <strong>Se</strong> firmiter<br />
compattis, minus tamen pinguedine farttis. Qui nobifeum militantmar»accolse,<br />
non admodum funt aut moribus agrefles, aut corpore proceri, funtque mares invicem<br />
maribus, mulieres mulieribus fimiles : eo quod paucionbus anni tempeftatibus<br />
obnoxii,etiamrarioravitiainfeminefemmifqueefformationeconcipiant.Plerumque<br />
enim ut hominum inftituta <strong>Se</strong> mores, ita quoque naruram prò vana Regioms conftitutione<br />
mutari videmus. Pra-ter longsevitatis beneficium <strong>Se</strong> alterum eft quod rariflime<br />
adverfa valetudine afficiantur. Primo quod fortibus nafeantur , & incomparabili<br />
aéris ventorumque ferenitati atque aequalitati exponantur : tum quod tantum non<br />
ianorent, quid cura: fint, quid animi affettus, quid corporea: voluprates. Sub eodem<br />
tetto,eoquelevi <strong>Se</strong> ad inverfa: modum carina: palmis inftrato, multa: fimulfamiliae<br />
degunt. Has cafas peregrinanti deferunt ad tempus, fupellettilem quam curtamhabcnt&liberoshumeris<br />
impigreportantibusfeeminis. Eodemfempervittu&amittu,<br />
eoque Amplici gaudent. Quippefolum goffypiumadveftitumillisfùfficit ,juxta illud<br />
Lucani feilieet:<br />
Terra fitis contenta bonù, non indiga menù ère.<br />
Nullus denique ìllis habendiamor, paupertatique fc addicunt Voiuntariac, ea quidem<br />
xquitate, ut cui plus eft, lubens impertiat minus habentibus, pari dandi <strong>Se</strong> pofeendi invicem<br />
facilitate. Radices omnes alimentofas, quoddignitate Manduca cedant,imo<br />
ipfum panemex oryza aut milio, Afiaticis tantopere expeti tum, contemnunt. Omnibus<br />
fruttibus poma filveftria, Acaju ditta, prasferunt, quod egregie fuccofa fint, <strong>Se</strong> ad<br />
vittum asque ac pò tum f ìifficiant. Nam ficeram ipfis fiippeditat, in multos menfes, fascibus<br />
depofitis, duraruram; &; pra:ftantiffimas caftaneas, penu recondi aptas. Alii<br />
etiam fruttus, pra:fertim Pacóba , Ananas , Mangaba, Ianipdba , Caraguata expreffi limile<br />
vinum vel ficeram fùppeditant, nec mini» inebriando idonea. Fiunt <strong>Se</strong> alia ex radicibus<br />
Mandioca,, Patata^ Milio Turcico, Oryza, qua: mafticata multa cum faliva exfpuuntur.<br />
Sputumhoc vafistandiu conditur , doncc ferveat, fsecefque ejiciat. Vinavero<br />
haec cidus aut tardius adfermentanduminfurgunt,proutdulciores, acidiores vel acerbiores<br />
funtfucci exhifceplantis fruttibufque expreffi. An non a fimili marerise cpnditione<br />
dependeat quoque anticipationis <strong>Se</strong> poftpofitionis ratio in febriumparoxyfmis><br />
viderint Medicorum f chola:.<br />
<strong>Se</strong>rvkuusjugumnequaquam tolcrant. Tripudiis inconditis &: potationibus impendio
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. L i B. I x;<br />
pendio font dediti. Cibum capiendi fiata tempora ignorant. Rette aut perperam fattis,<br />
nihil poli mortem premii aut fupplicii fìipereffe exiftimant. Vane interim fabulaJ<br />
ti,eorum, quos fuamorsextinxit,animasimmortaiesfoie, Otium amant5ma nam Lufitanorum fsevitia, alii pame ad<br />
internecionem deleti, alii in miferam fervitutem abrepti, alii fuga fibi confili ere &:<br />
intra Continentem latere flint coatti. Qui inter Lufitanos &Belgas degunt Neophyti,<br />
Chrifto quidem dant nomen, ejufque facra fequuntur ; fed frigidius. Quin adulti circa<br />
eaadeò funt remiffi, ut merito putes, ore duntaxat, non corde Chriftum colere. Vix<br />
etiamplacitanoftra, nifi renella: setati,nondumpreoccupati* animis, remotifqueparentibus,inftillaiipofTunt.<br />
Lingua inter fé haud differunr. Et quamvis quondam ex<br />
ferocipiofapia merinrorti, mutuo tamen cum Europatis commercio <strong>Se</strong> confuerudine<br />
ufque adeo funt cicurari excultique, ut exuta barbarie, humanirate nonnulli cum noftratibuscontendant.ut&hicillud<br />
Taciti ufurpareliceat,Mitius circa Oceanum vi- •<br />
vitur. Qui etiam nunc litterarum <strong>Se</strong> charatterum ignari, nihilominus antiquitatis memonam,<br />
tam pace quam bello getta accurate confervant. diligentiffime namquejunior<br />
ibus tradunt qua: à maj oribus acceperunt, imo fenes dies nottesque integras in illis<br />
tradendis confumunt ,juniores vero tradita facile accipiunt, <strong>Se</strong> retenta fideliter aliis<br />
quoque inculcant.<br />
Mediterranei contra, immanes, truculenti, finelege, fine religione, ferino prorfus<br />
rituin hunc ufque diem, nulla ftabili aut fixa fede morantur, quin vagantur huc illuc,<br />
prout vittus ubertas aut penuria tenuerir autabegerit illos. Soli vivere amant. Tu'<br />
guria nec latibula ferunt, fed fub dio perpetuo vittitant. Ita ut pauca quse de ipfis dici<br />
aut fcribi mereantur occurrant. Pifcibus &: feris mira tam odoris quam curfus fàgacitateinfidianrur.<br />
Iaculavalidiflimislacertis atque ftupenda arte, fine arcu torquere<br />
norunt. Mari non nifi nantes utuntur, qua in exercitatione tantum valent, ut truculentum<br />
illud maris monftrum Tuberonem fiveLamiamaffequantur <strong>Se</strong> capiant,fìniftra<br />
ad narandum utentes, dextra acuminatum palum geftantes, qiiem obvio hofti'contra<br />
ipfos expanfò rittuhorréndoque hiaru infurgenti infidiofè in os immittunt; bellua interim<br />
marina manum apprehendere faragens tali artificio decepta, Me profunde defigit,<br />
<strong>Se</strong> capere cupiens , vel ab inèrtibus barbaris capitur , qui dorfo furentis infiìientes<br />
(pugna fané admirabilis, <strong>Se</strong> ancipitis eventus ) jumenti inftar illam circumagendo per<br />
undas, minores pifees in efeam venantur. Preterea àdeo ftrenui funt urinatores, ut fi<br />
pifeis vel aliudquid in fundo quanrendum fit, patentibus oculis vrinentur totius horse<br />
fpatio. Quod Lettori non incredibile erit cum de ^Egyptiis proditum fit, per totam<br />
diem in aquis poffe delitefcere, &ubi ad fummitatem aquse enataverint, capite non<br />
prolato refpirare. Viri parirer ac fcemina: fufis capillis, diverfà licet tonfura, cseteris<br />
corporis partibus depilatis, vix ullo circa pudenda velamento, incedunt, aviumque<br />
difcolorumplumis fé cxornant. Colore quodam fufeo ex lanipdpa pomo expreffo,corpus<br />
turpiter pingunt> ut terribiliores in bello videantur. Et ne facies ornamento de-<br />
B ftitua-
G V L I E L M I P I S O N I S<br />
ffimamraap.llosvihramoS&long.ffimosperforar,Sa>.ma^<br />
queinferiobus & maxillìs infigunr. Quod hcetv.difadum, '»'^ e ""f^Tonicni,<br />
Ominibus <strong>Se</strong> auguriis dediti, Sriote, iàgis & * ° H » « ^ J U * ^ L m " s c 3<br />
& diverfiras linguarum, ut exinde folran arredili ma bella & crebra nalcantur, uranici<br />
ludos aliquando infenas clades convertant. Ad bella inni, miro q 11iniam<br />
ordine figlia procedunt. Admanus ubiventum eft .horrendo fremito*^ululata<br />
aérem feriunt, imbrefque fagittarum utnmque emittunt, tam * ^ ^<br />
ttas,utvelleviffimevito^<br />
tesdeincepsàvirorumconfbrdoabftment. ^bi autem peperermtfecedimtnfilvam,<br />
& infanti umbilicum conchaprecidunt, <strong>Se</strong> < ^ i c ^ A ^ ^ * ' ^ ^<br />
ritus tempore puerperi! uxons loco decumbit primis a partii diebus, <strong>Se</strong> puerpere rullar<br />
bellan» &epulis fruitur, fubindicansneceffitatemlaplasvircs relb^ancL Cum<br />
inmorbum eorum quis inciderit, amici accedunt, quifque ingenium advocat, iremedia<br />
quorum notitiam experientia fibi comparavit, profert. Mox ^pm» arborum<br />
Carnatba, pifciumque dentibus, quibus fagittas afperant, in torofis brachionur&: temorum<br />
partibus alte cutemfèarificarct <strong>Se</strong> incidunt, membraque a laffitudine potiflimum<br />
vindicant. Idem fere preflant per validam futtionem, ore pando parti dolenti<br />
applicato. Vomitimi vi concitant contortis filveftribus foli», gol* immiff». H» <strong>Se</strong> hmkus<br />
remedns fruftraadlnbitis, nihilultratentant,nec tamena:grumrelinquimt,<br />
fed unanimi confenfu, tamquam de ejus falute defperantes,clavis ligne» illuni 1 erociter<br />
interimunt : gratificantes tamen illi, <strong>Se</strong> ille fibi, quod mafcule interire ipfi contingat,<br />
omnibufque mifèriis eripiatur. Hoc enim lserabundi in ipfo mortis articulo,, quaiide<br />
Euthanafia,glorianrur. Non minori cum applaufu in parentis quam vitti nottis cadaver<br />
fà:viunt, illud pre turpi amore, hoc pre immani vinditta crudeliffimarum terarum<br />
ntu dilaniantes <strong>Se</strong> intra fé fepelientes. Vtriufque carnes (modo non a veneno extincti)<br />
offa tenus dentibus abrafk dira: ipfis epula: exiftunt. Optimatum vero cadavera ab ah»<br />
optimatibus tofta comeduntur, preter offa; qua: à proximis confangume» fervantur ad<br />
nuPnaliaconvivia,& tune in minutiffimas particulas contufa, bellanorumloco devorantur.<br />
Quibus nondum confumtis, capila fibi, infignumluttus,evellunt Vi*<br />
poffum, quinhis addarci, quibus Pra,ftigiis verbipotentes Saga: ( quas quoque Medicorum<br />
loco in predo habent) <strong>Se</strong> alii Sortilegi miris artibus populo imponant, mifenfque<br />
perfiiadent, fé ex eorum corporibus , animantia, lapides aliaque exfugere, qua: ipf»<br />
videntibus evomunt. Imo Reguli ipfì quoque fibi medendi facultatemarrogant,ad<br />
quosmatresfuos infantes aegros adducunt, qui ab illis fricati <strong>Se</strong> Tabaco confputati-, fi<br />
inter ea moriantur, à marre <strong>Se</strong> confànguineis comeduntur.<br />
Nemo itaque mirabitur fi majorem herbarum cognitionem habuerint Afiatici,<br />
quam Americani : cum hi animantibus non contenti, in rationalia quoque ruant. Iliorum<br />
autem multi ex inftituto Pythagorevelabjettiffimo parcentes infetto vegetabilibus<br />
vitam fiiftineant.<br />
Nonabsreforeexillimavi, fi fatta à propofito paulifperdigreffione, aberraverim,<br />
barbariemqueillammiièram, tumqusehuic genti paterna Ninnata funt, paucis expofuerim:<br />
preterea ut conflet,nullis creaturis adeovoluiffe novercari naturam, quin<br />
abunde alimenta <strong>Se</strong> medicamenta fuppeditaverit, eaque exatte à venenis diftinguere<br />
docuerit. Quod cum in animantibus <strong>Se</strong> plantis quam plurimis fòlertiffime, tum in radice<br />
Mandthóca, America: primo alimento, imprimis videre eft. Denique ut demonttrem,<br />
longe hancà nobis diverfam vivendi rationem <strong>Se</strong> temperamenta diverios aliquando<br />
morbos <strong>Se</strong> medendi modos fìippedirare.<br />
Reftat ut confideremus, qua: valetudini potiffimum velprofint vel averfèntur, <strong>Se</strong><br />
unde originem ducant morbi. Inquit enim Hippocrates, Corrivatio una, confpiratio<br />
una, confentientia omnia. Quorum fi vel unum deficiat, tota hominis ftruttura facile<br />
corruit. Enim vero cum fub Zona torrida, omnia aftra ver ticalia vehementius<br />
agant, <strong>Se</strong>, quoadmotumannuum, exceffufubindeficcitatis &humiditatis :quoadmotum<br />
vero diurnum, perpetua viciffitudine caloris &frigoris: nonpoteftnoneofdem<br />
effechis microcofmus experiri. Vt enim pianta novella, Soli genium, tamquam naturar<br />
ejus minus conveniens, licet in melius tranfplantata, fà:pe non fert : ita multi Euro,<br />
pari,
HIST. NATVRAL. &r MEDIC. LIB. I. is<br />
p3EÌ,autimbecillitatenaturali,autnte vivendi imperitia vel intemperantia,aeri &: aquis<br />
hifce faluberrimis, primariifque vita: fulcris, minus afluefcere poflunr. Vnde non raro<br />
illis de laffitudine fpontanea prima: querela:, qua: exfententia Hippocratis, rw«
GVLIELM1 P1SONIS<br />
is G V L I E L M 1 i » J ouodviiceraaccendat.<br />
OuiSamtariconfiiltumvult.perabusconlven j er ia,qu6perf emeanti<br />
SL.DeraatoeraracorporiShab.ti,anotono^<br />
toguin. rranf.mm, ^^t^^^y^Z^cf^&fp^b^ ^<br />
^umqradem.obtranfp.ranonemcohto^<br />
verfo illi qui mediocnter coopera lomnum capiun ,, Adm M {,„.<br />
^Sue^'e (encranr emulo P « £ £ ^ ^ S U n c m infenfibnem più,<br />
le fit inhifceRegiombus, concedere banaorio,<br />
Jorde palpirationes moventes. fl f vehementer obeft. Qui fi<br />
Inemamlnco^ .mpat.ent.us ferunt. Anteomnes ^ accer(unt.<br />
Proindesgnsjuxta&^f^^Sadfamtatem. Qu*qu" enim'enuo<br />
minus componi! vel cai di, eo' c °»bus iefcowee HiftoriamNaturalem pertraent)<br />
In quotidiano ufo potraim (un (nara rcUq j ^ f ies ^ i(<br />
A ^ a , ^ I ^ J Z ' K omnes inrer patrioshabenrar,eorumqueraiaxiraa<br />
j>„«fc., ficus quoque filvcftr e . ni o ^ excoluntur tam felicter,<br />
pars (ponte proverai : nonnull Baravi** irai ^ ^ ^ ^<br />
utiplffructus vilelcant. Inter fubt "'^^atquefecundxmerdxdelidx. Non<br />
"Jer.cani^», °P«'T" S £Suor!" radatabuà^deofpontetaraiat Por-<br />
"trSpmr^^<br />
un.bil.co in dorfo ^ ^ ^ S t > f a i o t « , , mtegris iraLriim &B«.<br />
C^it^«L^^ s ^' Uc "^fratidemdeEruiaceiscUa^volo.M«etiam<br />
b^orum cohorribus alimento probo lune..wem c mLeporcs8cCun.-<br />
tacifag., - - « u ^ ' S s<br />
culi, Eraopa-.s haud cedraia latraiS<br />
5 S<br />
,<br />
^<br />
^<br />
lot-t,,Lnfignes 01*<br />
Neque hzc tantum,<br />
laeertee, corrupte **•«"*?*£^cheano'« P ^ (aitibusoberrant.a, nuper<br />
fed & alia .dent.dem filveftt.a <strong>Se</strong> domelhca «tetvar ._<br />
* Europa;, invedafunt pecorum ^XVX^des<br />
fera & interaurcumque exiftunt. Inrer Ut "«""<br />
S L c carnis exceimnruf-<br />
wa>feranrut. Experientia<br />
qnc adeo, « ^ " « ^ .<br />
i<br />
? S ^ ^ S 2 S > d o l B locis Lentia,<br />
^mia^S^
HIST. NATVRÀL. & MEDIC. LO. I. ìf<br />
Avibus filveftribus, partim in nemoribus, partim in aquis viventibus, optimi guftus<br />
haudquaquam deftituuntur. Licet non fit hujus inftitutieas prolixe enarrare, ramen<br />
pretenrenolo, qua: palato <strong>Se</strong> farcitati ferviunt. Vtfuntqua:inmontanishabitanr,Pliafìani,Perdices,<br />
Accipitres diverfa: fpeciei, ac carneoprima <strong>Se</strong> teneirima. Hisfuccedunt<br />
Pfìttaci, Coturnices, Turtures, Palumbi, Tur di, Fringilla:, Columbi filveftres,<br />
qua: omnes tofta: menfis inferri folent. Ex amphibiis celebrantur Anfères <strong>Se</strong> Anates dil<br />
verfa: fpeciei, quarùm quidam Europaeas dignitate & magnitudine fuperant, quidam<br />
vero iis cedunt.<br />
Ca:terum inter tot volatilium genera riparia <strong>Se</strong> littoria ( eorum licet aliqua fint carne<br />
minus tenera ) Ardea: ftellares <strong>Se</strong> non frellares, Ruflicula; atque Gallina: paluftres,&:<br />
fimilia, minus funt prètereunda. Adde <strong>Se</strong> Srruthiones primarios Ambra: grifea: predones.<br />
NobileilludBituminis geni» Ambra dicium, Spiritibus imprimis vitalibus reflaurandis<br />
per omnes Indias celebre, ex ignotis Oceani faucibus copiofein Brafilia: littora<br />
eruótans, non nifi procellofo mari alluit. Vnde fir, ut vix ceffante tempeflate aves<br />
&quadrupedes nonnulla: in ipfolittore cerratimeam devorent,priufquamipfi maris<br />
accola: iftuc pervenianr. Quod equidemmirimi, cum omnis anre infolationem molle<br />
tantum gluten fit Ambra, ingratoque adeo odore nares feriensut ab inexperris piane<br />
refpuatur: ammalia tamen dulcem ejusodorem, licet hominibus adhuc latentem^<br />
prius perfentifcant, ejufque fapore Uremie fé oble&ent.<br />
Enarrato carniumufu quotidiano, depifcibusnuncdicendum. Dubito nobilitate <strong>Se</strong><br />
frequentiapifcium anulla Regio beatiorhacceriferipoffir";Mari,fluviis &lacubus piT<br />
cofiffimis, fquamatos, afperos, la:ves, molles, cartilagineos, turbinaros, omnegenus<br />
abunde fuppeditantibus. Vnde advena: a:que ac primi Incoia: a:gri ac fàni perpetui funt<br />
Ichtyophagi: quippenonfolum exhauflo omnipenu, prò primario fuftentaculo, fed pra:<br />
ca:teris deliciis, ficut olim Romani, eos ampleduntur. Inter quos Cyprini, Alburni,<br />
Tinca:, Carpiones, Truta*, Aurata:, Lupi, imo ipfi Afelli, Europa:orum figura <strong>Se</strong> fapore<br />
aemuli, primum facile locùm tenenti Timi Orbes, Solea:, Scombri, Acus, Raja:, diT<br />
verfa: fpeciei. Cancris quoque, Teftudinibus, Gammaris, Squillis, Conchis, Oftreis,<br />
omnibufque teftaceis&cruftatis,prefertimpaludésreceffumaris exficcata:, magnopcrefcatent.<br />
Congri denique, Scari, Anguilla;, & hujus generis alii, quibus fuperfedeo.<br />
Quiinfuperficie maris degunr pifees, menfibus pòtiffimum pluviis, quodimbribus<br />
gaudeant, capiuntur: iis vero qui in receffu fluviomm & ako mari funt, omni fere anni<br />
tempore, fed ut plurimum sellate pifeatores infidiantur ; arque, tum melioris pabuli<br />
gratia, tumardoris extimefeendicaufa, proximafeopulis domiciliainque iis fàlubriorapafeua<br />
deligunt, ac proinde fàxatiles <strong>Se</strong> fundi pifees dióti. Pra:cipuorum nomina ,<br />
icones, differentias &: proprietates videre eft in fequenti libro.<br />
In finubusvero <strong>Se</strong> lacubus neepifeium copia nec varierate àmaritimisftiperantur,<br />
quod, licet promifeue àlii aliisceleriuspàriànt, <strong>Se</strong> crefeant, in lacubus tamen liis aeque<br />
ac in fluviis citius, quam in ipfb mari id fieri contingit. Iique licet marinis <strong>Se</strong> fiuvialibusdicanturinferiores,dignitatehaud<br />
multum tamen cedunt, quodnon ftagnantes<br />
vere finr aquae, fedperfpirent, indeque fluenta <strong>Se</strong> rivi aliquando egrediantur.<br />
Pifees denique vel Sole exficcantur,vel fàle (qui copiofèinfàlinishiccolli^itur) condiuntur,<br />
inque penu confèrvantur. Quodfì crudioris cibi imprimis pifeium concociioni<br />
aqua: potum miniis fìifficeré experiantur, pulverem ex fàle &: modico piperis Brafilienfis<br />
pra:paratum, Iuquitajd dicium, intermifcenr,condimentumque inde confìciunt<br />
ventriculo fàluberrimum, arque in omni peregrinatione merito circumferendum. Ira<br />
Ut veriffimum tandem in hifce calidioribus terris compererim illud Galeni teflimonium<br />
de (jra:cia:pifcibus. Alimentimi feilieet ex plerifque pelagiorum <strong>Se</strong> fiuvialium<br />
proveniens, fànguinem coniìftenria tenuiorem gignere, quam quod ex pedeftribus animalibus<br />
produci tur, adeo ut non copiofe nutriat, <strong>Se</strong> celerius dif cutiatur. Ha:c de cibis<br />
fùfficianta<br />
Poti» porro ufitatus <strong>Se</strong> longefàluberrimus (fupraillum quem extotfruélibus exprimi<br />
diximus) aqua eft limpidiflìma, divinitus hifce regionibus conceffa. Quacjucundo'refrigerio,<br />
Solis imprimis ardore fracìx», refocillare aefummopere recreare folet.<br />
largius & crebrius pota, nullos in ventre vel hypochondriis flatus aut tormina excitat,<br />
neque ventriculum debilitat, fed melius quifque inde fé habet : modo c*h*in>4jr(&>ì <strong>Se</strong><br />
Regionis temperamento conformis fuerit. Atque hinc quidem ilico fiidores&rurrr<br />
B i nas
,, GVLIELMIPISONIS<br />
nas provocar, adeoquc appetitum ftomacho f ^ K ' p e ^ S « ^<br />
raracmm fuamrenraratcmalimentimiinpar.« hqoidiores pene sa(kenes<br />
dir, impediens.ne velpingmor ahmenr. fuccosad— veR, ^ ^ ^<br />
aut membra cxrerna protrudantur. Vnde fa, u a calcoli.. p lurimos<br />
raorbis przferver, rariflìrmequededuobus .U.s mal sfaquo^ ^ '/ ^<br />
bearaaLodumfeneaaàror*rummsiberace^<br />
potumpreter aquam roto vita; curricolo godane. Vndfacile e<br />
aicent.bus,M«K?.M^effege'ites^<br />
nive & mctallis ledi mrz è fontibus Or.ent. obverfis fcaru. ^ , l°ngo ,<br />
qoe Solisardore excoquuntor,gratiiW « « T ^ t S ' ^ e c t S ^ ì d i :<br />
Mbcrnis menfibus minus quandoque limpida ob creb.as pluvias » "«^dteibui<br />
*ft.vis,obauram.ntenfiorem,frigimrama^^^^^^<br />
regionibus; fedmolles, leves arque concorra faciles. Aqua: «'"° u *<br />
L.. ravimaue fubinde inducont nifi excoqoantur. S.cur enim conrmgir noirara<br />
"Ud.sVXlT(yenr.bostenraramum educiper P° s .-' ffisTClu "^^ l o d|t<br />
vemedis facile quod levimmum furfum rapir ex lacubus ipfoqueman.rel.ao quodia<br />
nrar ftp opter craflitiem U gravirarcm. i ^ ex tumrais & montib-Pt^«<br />
Wucont%uiventre(unr draiore. fiqusveroaqua.iaxa&f=£C<br />
ducunt,quinumid.ori6cmolliorifuntventrc,quodrd.ccent.Abaqi.islubialiisKpa<br />
r^rTusIrorumabftraendum,quod,ndomir3eacdur^ventresadftrragan . Acprondeob^mpeririamilliqravenrrcmfolvercexiftimar,.:,<br />
falluntur, q P f " ;<br />
&cumftabilesmnt, àSoleexuruntur ,novoque accedente imbre, craflk&ol.da:cvadraTondcfir,<br />
ur b.bentibos l.cnes magni Sccorapacti fianr vcntrefque duri & caUdi.<br />
V^eraninonnTiniKfolerrcsfuncmaquaromdi^^^^^^<br />
verf.svmotumqualitatib..sdifcernendis,quosimprudentia:infunulant,fanullohabto<br />
afeirameaqualbibanr.Illiemmoptimasnu^^^^^^<br />
ribuslocis (fubrerraneisob teporem negledis) m urce.s «ailibus no£tóquc: d.eique<br />
fob diorefervant, obiravitisraWricalibos intenfiffime f>S°°£&Z£<br />
„ rur adAphorifHippocr. Aqua quadro calefa <strong>Se</strong> Ciro &igefit,lev.flimaclc.atiruanti-<br />
>.tur,auj\puoiu.«iii n i .(-„(rI^„njjnu.Jcanredeeuftata,biberenonconbustameneamlicetgraruTimam,raiiottacondinir«"<br />
& ><br />
uusiiiiiuitu & Armilites, peflimaomn.no coniuetudrae, tri-<br />
^ ^ L ^ S S ^ S S ! ^ £ a -uefi-um fuperbibun, Quali ejufmodi<br />
vehiculo opus effet,eque duobus hifce contrams, cordis aliorumque vifeerum tonus nihiluateretur.<br />
Preterea Afrorum <strong>Se</strong> Europxorum promifeua turba, olente ilio & nimiiun<br />
familiari poni, qui G arapa vulgo appellami-, f è implent, quem caupones, lucro<br />
inhiantes ex mgro iàccharo <strong>Se</strong> aqua conficiunt,& vix defaxatum vili pretio divendunt,<br />
additisfUbinde foliis arboris^Wr/f, quorumcalorevaporesexcitantur,citiiifque inebriar<br />
e facit. Concedi tamen poteft, fifumatur modice, fi rite factum <strong>Se</strong> vetus fit. Dilutum<br />
quoque aliud ex aqua fontana faccharo& limonibus confecìum iani pariter ac<br />
a-gri in delia» habent. Sicut& illuni hquorem quem Lucani» apud India: populos in<br />
ufii fuiffe teftatus eft.<br />
JVutque bibunt tenera dulces ab harundinejùccos.<br />
Cerevifiamvero Europa:am, Vmumabfinthites, vini quoque Spiritum quidam ceufalubnora<br />
his oris maximopere commendant, fed immerito. Vinum Creticum per<br />
omnes Indias quod per fé fine arte f ubfiftar, caeteris vinis Europaeis eft preferendum.<br />
Cujusufus modici» fitvefperi, manenullus. Necleviterpeccaht,quiTorridisplagis<br />
paulo plusjufto illud bibunt. Quippcnunquamexpertum eft, potus frigidioris exceffiim,<br />
tantum nocuiffe, quantum calidioris, quidquid nafutiores refragentur, quibus<br />
ob malam confuetudinem <strong>Se</strong> intemperiemjam vini ufu acquifitam fecus videtur. Venrriculus<br />
enim eorum extenuatus ob mopiam caloris nativi,atque etiam ad ipfum aliunde<br />
influentis, cogit eos vino uti, atque in ejus ufu perfeverare. Quod quoque Galenus<br />
lib. v. de fanitate tuenda cap. x 11. confirmat. Spiritum enim ex vino vel frucluum ficera<br />
deflillatum calere non tantum, fed <strong>Se</strong> ficcare conftat, tum potiflimum quando pituita<br />
cruda ac feculenta colluvies pabulum haud fufficiens objiciunt, in quo acerrima<br />
atque exurens vis fefe hebetet. Et tune vifeera accendit, appetentiam profternit,<br />
<strong>Se</strong> pedetcnum mima confuetudme exequias ante mortemmaturai, utmùjies, proh<br />
dolor,
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MED-IC. Lia. I. 19<br />
dolor, obfcrvatum eft in Indiis. Quinvinumipfum, ejufqueextradum,tamquamMedicina<br />
infirmis mm animi tum oorporis, data funt : hoc ad nimiam Spirituum diffufionem<br />
verfiis centrum in momento revocandum ; illud, vel ad hilaritatem excitandam,<br />
vel ad laffitudinem tollendam, vel denique adflomachum in fenibus roborandum:<br />
fed quia pauci non infirmi, fada funt tandem omnibus potus. Ex his itaque fàtis liquore<br />
puto, veras longarvitatis fimul &incolumitatis caufàs ; cum aèr, olerà, fruclus,<br />
animalium carnes aquarum naturam fequuta:, per continuam gcnerationem co deveniant<br />
ut hominum temperies fere fit qualis aquarum.<br />
Hadenus de ufu <strong>Se</strong> abufu rerum, ut inde conflet, hunc orbem habiranti, quibus <strong>Se</strong><br />
quo paolo meri ac firmare valetudinempoffit <strong>Se</strong> debeat. Antequam autem de lapfàreflituendaagami»,<br />
paucis attingendumduxi, quinammorbi qusevis anni tempora ac<br />
conflellationes, precipue Luna:, a:ftufque aquarum refpiciant: quiqueinterdiverfàs<br />
gentes, veldifcrepantes vel Communes fint. Primum quidem, cum ob conflantiam<br />
&:a:qualitatem tempeftatum, haec plaga faluberrimam temperiem excalido <strong>Se</strong> humido<br />
fitnada, mutationes nec tam magna:, nec tam crebra:, utfùpra dicium eli, fiunt :<br />
unde certa falutis &: longaevitatis indicia proficifcuntur. Quia, ut ait Hippocrates,<br />
Mutationes tcmporum potiffimum pariunt morbos; <strong>Se</strong> in ipf» temporibus magna: mu- e t<br />
tationes aut frigoris aut caloris, <strong>Se</strong>alia, prò ratione eodem modo. <strong>Se</strong>meftre fiquidem e <<br />
pluviofum, licet humimtas predominetur, tamen àjugi Solis fplendoremoderamen<br />
accipit.Qupd fi ex debito <strong>Se</strong> tempeflive fiat,annumprpximumfaluberrimum,&; àmultis<br />
morbis immunem prenunciat. <strong>Se</strong>meftre seflivum, rore copiofior e imbriiim raritatem<br />
compenfat. Hifce temporibus seftivis, ficut morbi citius definunt, ita acuti ut plurimum&<br />
boni judicii flint. <strong>Se</strong>cundumillum Aphor. x v.lib. 111 : Exconftitutionibus
G V L I E L M I P I S O N I S<br />
, Adonia, XXXVIII. lib. 11. Magrcam partem ferces J ^ ? ^ ^ ^<br />
tarrhi qui In ndis Regionibus fenes, hic potiffimum Iuvenes <strong>Se</strong> Infantes inteitant, unde<br />
(untcompolin plerumque <strong>Se</strong> chromci. Atque eorum longeplures morbis capiunnir<br />
S i s quam calidis , Vod a nodurno frigore mini» fibi caveau t, <strong>Se</strong> a diurne, *ftu<br />
caforem innatum evocati parianti* ; tum quoque ex mima nutrienns cibi & potus<br />
«atione, calor naturali* mftar fiamma: imbecilli* cui multum olei conformi<br />
mfunditur,fiiffocetur : undecorporanonfolumnon calefiunt, iec\<strong>Se</strong> frigidaMna g -<br />
emuntur. Quippeinram per tinaces incurrunt vel vifcerum obftrudiones, vel alvifiuxus,utPaffinrianguentes<br />
decoloresque acviva cadavera incedere videas. Lufitan»<br />
minus compofiti, fed acutiores folent obvenire morbi: Brafihanis ran,uque acuti <strong>Se</strong><br />
fimplices, ac proinde eorum curationes <strong>Se</strong> predidiones mini» fallaces.<br />
6 uodfi xftas admodum ficca fuerir, biliofis <strong>Se</strong> melancholicis ob nimiam adulilonenmiale<br />
fit. Humidum fiquidem, quod in ipforum corpore adirne reliquum eli, calor<br />
depopulatur <strong>Se</strong> deliccat, partibus vifcofìs <strong>Se</strong> craffioribus manenribus. Vnde Ternana:<br />
«quinta: & Quartana: non minus quam in Europa graves. <strong>Se</strong>d majoricumacumine<br />
citiufquetermmum attingentes. Pituitofis hxc omnia è contrario evemunt. Hieme<br />
autem minus pluviofa, teporibufque ob defedimi aura: marina: fufeitatis, corpora non<br />
confti-in£mntur,fedcerebrumnerviquehumiditate ac uligine opplentur, qua: adtat»<br />
mutatione fubito accedente, circa ^quinodium Autumnale valde noxia. Nani quia<br />
venter àredundantehumore liberati neqmt, aquam inrercutem, profiuvium album<br />
<strong>Se</strong> dimcultates inteflinorum inde nafei oportet, fic mulieres, licet toecundaj, non concipkmt<br />
tamen, crebroqueabortiunt, aut fi quando parruriant> difficulter faturci em ~<br />
mntur, eumque debilem brevique interiturum, aut certe valetudinanum. Quod quidem<br />
potiffimum de advenis mulieribus didum fit. Quantumvis tempus aeftivum hiberno<br />
fit magis falubre, quoniam in Brafilia ficcitas humiditati prevaler, naturarum tamen<br />
alia: ad xftatem alia: ad luemem bene vel male fé habent. Proinde mulieres <strong>Se</strong> infantes,<br />
cum corpore fint magis pimitofo; afflate melius quam hieme vaknt. Contra gracili*<br />
<strong>Se</strong> biliofa corpora, melius hieme, pejus aliate. Et hax quidem de intemperatis, quac<br />
moderato contrariorum ufu confervantur, corrumpuntur a fimilibus. Contranum<br />
vero in temperatis fieri confuevit- ,<br />
Cxterum à morbis , qui e vaporibus ex terra aut lacubus ortis nafeuntur , non<br />
eli libera Brafilia. Calo enim exiflente turbido , <strong>Se</strong> vento marino a terreflri vido,<br />
fuhito fiunt febres, catarrhi <strong>Se</strong> raucedines. Incoia: teflantur, occulta quadam viciffitudine<br />
fìnq;ulis feptenis annis humidos admodum <strong>Se</strong> morbofos menfes hibernos dati<br />
; ÒJ his" l'ex alios fàlubriores ac ficciores fùcccedere. Verumque comperi , non<br />
contemnenda effe ipforum moni ta. Ab iis tamen qui Epidemici vere dicuntur,&:à tetra<br />
qualitatcliinc inde crudante , vel à maligno Syderum influxu, certis temporibus<br />
farviunt, immunis femper fuit habita : Anno millefimo fexcentefimo quadragefimo<br />
tertio, aliate admodum ficca, Anthraces non lethales apparuerunt. Variola: peflir<br />
fera;, quas reflatur Profper Alpini» in iEgypto bis in anno gr affari inter pueros, hic<br />
incognita:. Triginta annorum decurfum fèmel duntaxat Africana mancipia huc Varioì'is<br />
laborantes deveda, reliquos,nullo modo contaminatos, ingenti Barbarorum<br />
ftrage, inquinarunt. Pari fere modo contagioià Lues inter pecora domeftica, hieme<br />
pluviofa, aliquos greges dcpopulata eft. Eo tamen malignitatis contagium afeendiffe,<br />
ut pcftis, (ficut in Perù via non fblum, fed & in multis Afiae <strong>Se</strong> Africa: partibus continuiti<br />
aut morbus pcfli affinis, inde cxortus fuerit, à nemine unquam compertum eft.<br />
Magnos autem &:frequentes illosdyfcntericos affedus nunquaminEpidemios tranfìiiVe,<br />
admiratione dignum puto. Quafi affiduitas Euri, ex Oceanofpiranris , aèrem<br />
icrcnet <strong>Se</strong> veirat adeo, utiòminariacontagii impediantur haud aliter àcalido&: ficco<br />
, quam fub Zoms temperatis a frigido & ficco extingui videntur. Vel quia deleteria<br />
miafmata, eximia Aciis puritate abfbrpta atque cvida, fi non intotumpeteant,<br />
la Item vigore deftituta, vernaculis quidem, fednon graffantibus illis morbis pariendis<br />
furficiunt. Vnde apparct quanto Epidemici caeteris vulgaribus funt vehementiores,<br />
tanto in aere ad mutandum corporis habitum, &ad peius aut melius difponendum,<br />
ineife vini majorem quam in diasta <strong>Se</strong> caeteris non naturalibus.<br />
Plenilu-<br />
b
HIST. NATVRAL & MEDIC LIB. I. 21<br />
Plenilunio ac novilunio, imo <strong>Se</strong> quadrantibus fìngulis, alterationes manifeflas corpora<br />
r ecipiunt. Quo fit, ut Medici non nifi neceffi tate urgente, medicamenta pr opinent.<br />
tune enim dolor exafperatur, &pejus haber aeger. Idem cogita de Solis motu<br />
diurno,cumfuprafidemeircameridiem, biliofimorbi, nodu vero piruitofi, ingravefeant.<br />
Moti» Luna: diurnus non minus quam menftruus, mutationes evidentes fufcitans<br />
, obfervatu digniffima operatur. Singulis enim fex horis, accedente mari,<br />
morbum ingravefeereac dolorem exacerbari : viciffimfex aliis, quibus mare recedit,<br />
cruciatus paulatimminui& mitigati, ipfi argri telìantur. Quod in acutioribus juxta<br />
ac minus acutis morbis, precipue in iis qui è fluxionibus &: plenitudine oriuntur, apparet.<br />
Adeo accrefeentibus aquis, arfluque maris in plenilunium inciderne confiiguntur<br />
cum infirmitate nonnulli; ut etiam vitam cum morte commutare videantur : quum<br />
tamen vix quemquam tune interiiffe obfervatum fit. Plerofque autem pelago decrefeente<br />
extingui a:grotos, quiapreter aliorum teftimonia ipfe toties experientia coraprobatumhabeo,<br />
confidentius confirmare aufìm. Idem in parru fieri ab obftetricibus<br />
obfervatur. Ita ut validiffima: ha: influentia: <strong>Se</strong> occulta: Codi mariumque qualitates,<br />
eofdem effedus nafeenti <strong>Se</strong> denafeenti impertiri videantur, <strong>Se</strong> hunc à vita: angufliis,<br />
illum à carcere <strong>Se</strong> vinculis uteri materni abfolvant. Haec eadem de animantibus brutisaffirmant,<br />
quod àme tamen nondum expertum fateor. Ariftoteles nullum animal<br />
maris a:ilu exfpirare inquir. Nec efteur Plinio aliifque veterum hac in re pareamus,<br />
quafiab Aftris, vel Luna:potiffimumdefedibus.&:audibus id depender et. Cum<br />
fidus illud molle, feemineum, nodurnum, fi in conchylia, frondes, fimiliaque fublunariaagattanquamcaufà<br />
remota; minus verifimile ramen,in hominem eo ufque vires<br />
fuas exerere, fed eum potius expropiore caufà pati. Cum enim abundat vaftifumus<br />
hic vicinus Oceanus, omnia non foium qua: proximaflint, fed etiam longius diffita,<br />
multo vegetiora &: quodammodo repletiora fiunt, atque alterantur emacianturque<br />
ilio recedente, precipue qua: aliquo humore madent, ut cerebella, medulla:, fanguis,<br />
&e fimilia. Sicut in corporibus noftris commercia funt fpir itualia, ita quoque in profundis<br />
valli Oceani nares quafi mundi conili tuta: per quas remiffi anhelitus vel redudi<br />
modo efflent maria, modo revocent , unde ejus accola: imprimis non parum afficiuntur.<br />
A plurimis haud vana: fidei experriffimis viris accepi , fenes Empiricos in<br />
praxi exercitatiffimos,adhore fparium mortem fibi predixiffe,&: tune demum pronuntiaffe,poftquamjamaqua:receffiffcnt;cumque<br />
illum defluxum evafiffent, fpem certam<br />
concepiffe ad fequentem receffum fé fore fuperftites. Quod ipfumita contigit,<br />
temporeque dido occubuerunt. Hasc, ut admiratione digna, ita Medico perquam<br />
neceffaria, ut de alterius fallite, fìioque honor e mini» peticlitetur. Hanc natura: latcntem<br />
vim anxie difputare, non eft hujus propofiti : fufficiat per effedus feiviffe, quod<br />
perturbatio ha:c criticum, aliquando fymptomaticum quidprefeferat,pro difpofitione<br />
natura: aut materia: mor bilica:. Sicut enim nox , ad Aphorifin. x 111. lib. 11.<br />
criiinprecedens, a:gris molefta effe folet, qua: vero fubfequitur,levis : itaoppreffio ha:c<br />
aquis decrefeentibus definens, quo gravior fuerit, co melius <strong>Se</strong> levius difpofitum relinquit<br />
corpus, fi modo r equif ita ad crifin adfint : fin mini», mors eo cer tius f ùbf èquitur.<br />
Obfervandum autem quod ha: perturbationes nodu fortiores, quam interdiu<br />
exiftant. Quali hi motus, Luna: plerumque motum fequerentur, qua: nodu magis<br />
quam interdiu vires fuas exerit.<br />
Crifium obfervationcs frequentiffimeoccurrunt, modo morbi natura rirecognof^<br />
catur, principium caeteraque morbi tempora non ncgligantur. Et totum hoc quidem<br />
infubjedisad CeeliSoliquehujustemperiem conftitutis, omniumque maxime inlndigenis,<br />
comperies. Crifes fà:pe perfeda: .fiunt, <strong>Se</strong> quidem tempore xftivo potiffimum,<br />
quia magis conflantia & aequalia tune funt tempora. Quapropter Hippocratis<br />
Aphorifmumlib.i 11. veriffimum quotidie experiri darur. Conftantibus temporibus, fi
AA<br />
GVL. PISONIS HIST. NATVR. & MEDIC. LIB. I.<br />
rare amat. Tum, ficut longo ahi profluvio detento vomitus arte concitatus, prodeft t<br />
itafponte fuperveniensfaepiiumeiulvitmorbum.<br />
Porro, quemadmodum hodieina: novi orbis navigationes confitmant, quodfecundum<br />
divella illa mundi Climata mores gentium <strong>Se</strong> vidus diverfi funtùta <strong>Se</strong> morbi mortefque<br />
difcrepant: Vtque vetercs morbos extingui contingit, ita&hovos exinfolita<br />
hac fìderum reciprocatione <strong>Se</strong> inclinatione, atque Terre Auftralis temperie generari :<br />
quorum aliqui tranfèunt ad alias mundi r egiones, aliqui permanent ; aliqui vero graffari<br />
defierunt (ficut de ^gypto quoqueteflantur authorcs) obmutatam vidus rationem.<br />
Imo, prxter ha:c quod Cakum, Anni tempora, Aquarum <strong>Se</strong> Ciborum diverfitas,<br />
Ratioquevivendiprorfìisalia, faciletemperamentaimmutent, accedit variarum<br />
auoque nationum mixtura. Sic Europasi coèuntes cum Americanis fceminis MamekcoS,<br />
cum^tliiopiffis Mutatosi denique Americani cum Africanis Nigritis Cabocles vocatos<br />
progenerant. Ex iEthiopiffis cum Lufitanis aliquando gemellos alterum alba cute alterimi<br />
nigra, crifpiscapillis, oculis casfiisnafei vidimus. Quafi non folumvegetabilia<br />
<strong>Se</strong> fenfitiva tranflata degenerarent ; fèd &: gentcs alio tradudas <strong>Se</strong> gentibus externis<br />
commixrenativumgemumamitterent, haudfecus acfluvu falum ingreffi propriam<br />
perdunt aquarum dulcedinem. Quod cum ita fit, quis dubitet, ex ejufhiodi variis infitionibus<br />
<strong>Se</strong> fèmente, non diverfasTruduum crafes exfìirgere, atque inde nunc implicatos,<br />
nunc novos generari morbos ; qui exercitatiffimos quandoque viros itadefatigarunt<br />
in praxi, ut circa morbi diagnofìn <strong>Se</strong> prognofin, quam maxime vacillaverint ?<br />
Atque in tanta rei incertitudine non minus hi circa morbos Endemios, quam illi fùam<br />
olim in Luce Venerea, Sudore Anglico, Scorbuto, Plica Polonica, Mentagra iEgyptiorum,<br />
aliifque id genus morbis dignofeendis <strong>Se</strong> curandis, infeitiara ingenue fint<br />
confeflì. Donec tandem remediis cxquifitioribus inventis, morborumque temporibus<br />
accuratius obfervatis, quofdam expulcrint. Nonnulli morbi expartenovi videntur,<br />
qui3 periodum, tempus, cademque accidentia, non rite obfèrvant, curandi tamen<br />
rationc non femper differunt. Qua: omnia ut rede dignofeantur, folerti <strong>Se</strong> fagaci judicio,<br />
multaque experientiaopus eft. Ego, quantum temporis publicis curis fiibcidere<br />
pomi, Obfervationibus hifce colligendis impendere volui. Spe certa frems ,poftventuros<br />
Iatrofophosfuoingcnioatque induftria,ea quacadhucdefiderantur, aliquando<br />
fuppleturos, aut fi quse minus rede dida, candide reftituturos.<br />
FINIS LIBRI PRIMI.<br />
Q V L I E L
GVLIÉLMÌ PISÓNIS<br />
H I S T O R I &<br />
NATVRALIS & MEDICA<br />
L I B E R SECFNDFS.<br />
De JsQttura &• Cura Morbonwi in India Occidentali*<br />
Imprimis vero in Brafilia Familiarium,<br />
INTRODVCTIO.<br />
Ndia Occidentalis atque Orientalis cum fit Medicamentis<br />
omnium generum <strong>Se</strong> ad omnemcurandi neceffitatem inftrudior,quam<br />
Medicis Rationalibus: mirum effe nulli debct quod<br />
hadenus tam multa infigniurn virtutum recondita infinugerat,<br />
merita in lucem protrarti. Quamvis enim plurima in hac<br />
Barbarie occurrant cruda corrUptaque <strong>Se</strong> Hippocratica arte<br />
indigna : flint tamen non pauca infiiper utiliffima atque antiquitatis<br />
armula , quaeque vel eruditiffimos Medicos exercere<br />
queant. Multarum fané artium rudimenta ipfis ab animantibus<br />
(Qua: benigna mater natura noluit carere arteinfitaimprimis curandimorbosfiios)<br />
adnos redundare fatendum eft. Quis dubitet ab his etiam mortalibus, licet remotiffimisà<br />
Dogmatica medendi arte, non plurima fàlubcrrima &fecreta remedia atque<br />
antidota medendique modos veteribus incognitos ad nos polle derivati ; quibus<br />
paulatim per mani» tradir», & tandem quafi in fùccum. &fànguinem a Rationalibus<br />
converf», Dodorum Schola: <strong>Se</strong> Libri fuperbiant, modo acceptis è vulgo remediis<br />
ratio <strong>Se</strong> redus ufìis adhibeatur, in quo Summa artis polita eli? Experientia authorumque<br />
teftimoniis conftat, omnes paffim Indiarum Incolas Medicinam facere, <strong>Se</strong> Morborum<br />
notitiam exfymptomatibuS venati, ac caufis negledis, communi quadamanimi<br />
notione eruere indicationesex Morbis, iifque fatisfacere conrrarium remedium<br />
opponendo. Calidius enim <strong>Se</strong> tenuius quod evafit, refrigerando <strong>Se</strong> incraflàndo : quod<br />
factum eft frigidius <strong>Se</strong> craffius, calefaciendo, attenuandoque : quod abundat aut turget,<br />
evacuando conantur reftituere in integrum. In quibus medendi conatibus, quantum<br />
vel fibi conftent, vel deficiant, fblertiores facile viderint,exhac qualicunque<br />
Medicina Brafilienfi, à me per feptennium obfèrvata, <strong>Se</strong> ut potui fùccinde tradita.<br />
Quantum vero fèptentrionalium Terrarum Incoia: Indiarum Aromatibus, aliifvc<br />
medicamentis atque alimentis calefacientibus, ultra quam decetfùnt dediti: tam è<br />
contrario Indi ^Egyptiique nimis funt proclives ih vehementiora refrigerantia, immemores<br />
autignorantes, fi par fuerit utrobique errorin exceflu, hunc majorem vita: no -<br />
xamminari. Nec dubium eft, de Brafilia aliifque Indiarum locis rede dici, quod de<br />
Grascia olim Homerus : feilieet habere eam <strong>Se</strong> fìippeditare Guppaxa, mix* ^ ìS-Xà ptfiiy/J^fuym^à<br />
j XvypJ.. Interimfeniores <strong>Se</strong>exercitatiores, eximiifùnt Botanici, faciliquenegotio<br />
omnis generis medicamina ex undiquaquein filvis conquifitis conficiunt*<br />
Qua: tanta fagacitate interne <strong>Se</strong> externe illos adhibere videas, precipue in morbis a veneno<br />
natis ; ut quis illoriim manibus tutius <strong>Se</strong> fècurius le tradat, quam Medicaftris noftris<br />
fciohs, qui fècreta quaedam in umbra nata atque educata crepant perpetuo, <strong>Se</strong> ob<br />
haec Rationales dici volunt. Quos quia Andabatarum more cum morbis congrédi<br />
conftat, quis dubitet experimenta per mortes agere, <strong>Se</strong> fé Themifònesftrenue piaiftare<br />
ìdc quo Iuvenalis ;<br />
£>uot agros Themifon Autumno occiderat uno.<br />
Vt Vel hinc viderefit, quam centone gentes, Idiota: licet, ac nullis litteris excultar, cum<br />
nobis<br />
*•*
ft4 GVLIELMI PISONIS<br />
nobis Medicinam exerceant.Per manus vero tradita fibi pretepta medendi adeo mor- :<br />
dicusretinent, ut vel mortem potius fubituri fint, quam in care omnioncs fuas abuciant.<br />
Memini m caftris membra militum globulis fcolopetarumiaa, <strong>Se</strong> janyamab<br />
Europa:» chirurgis tam Lufitanis quam Batavis amputanda, Barbaros recentibus gummi,<br />
fuccis <strong>Se</strong> balfamis àferro <strong>Se</strong> igne lib er affé, <strong>Se</strong> felicita- reftituifle Oculati* mdemteft»fum,innofocomiis<br />
relida ulcera <strong>Se</strong> gangrenas, ab illisvelfolo fucco Tabaci<br />
curata. Imo moribundos ex venenatorum fungorumahorumquetoxicorum eiu<br />
folo potu infufirecentis radicis /^W/ininflanti àletho vindicatos, me alnfqueGalem<br />
nepotibus, haud parum pudore fuffufis, poft tot Alexipharmacorum <strong>Se</strong> Thenacalium<br />
Antidotaliumirritos conati». Itautpofteaejufmodicollegas Barbaros fubmdc<br />
mihiadjungipaflus firn, non adeo quidem Noftratiumvaletudinem ad tadum arteriarum<br />
moderari, quam didismodis confìlii copiam prebere fólitos.<br />
Febres <strong>Se</strong> morbi plerique in hoc America: tradu familiares, prognofi <strong>Se</strong> curatione<br />
ab Europarorum fxpius ; ab Indorum Orientalium rarius differunt ; iifque partim ex<br />
veterum inflitutis partim ex more Regionis mederi contingit. Reludantc autem<br />
morbi pertinacia, Brafilianorum pater vel mater familias adir vicinos, ut, li qius tali<br />
morbo vel dolore infeflatus fuerit, remedium ilico promar, debireque chantat» officia<br />
viciffimpreftet. Sicut olim in Grecia morisfuiffelegimus.<br />
Quotquot hancartem profitentur, five Indigena:, fiveadvenat, five mixtigeneris<br />
Molata <strong>Se</strong> Mamolucd, religioiì funt admodum in prefcribenda asgrorantium dia:ta. Sxpius<br />
<strong>Se</strong> ftatis horis, ob citam virium proftrationem, cibanfc Def edum enim quam exceffum<br />
asgris plusfemper in Indiis quam alibi nocuiffe,multis experimentis ratum habent.<br />
In quo tamen medium cordatiores tenent. Errores in tenui vidu, pranralentc<br />
indicatione virtutis, deteriores in defedi! ; prevalente morbo, deteriores in exceffu:<br />
in pari indicanone pares errores. Cum autem in febribus hifce multifque aliis morbis<br />
acutionbus (raro a falla pituita, crebro a bile ortis ) liberior exhalatio fiat, <strong>Se</strong> fpiritus<br />
nimium artenuati, facile ad delirium exacuantur ; vidus paulo plenior <strong>Se</strong> humidior<br />
non abfque ratione conceditur , quod acrimoniam bilis retundat, exficcationi<br />
hedica:occurrat, &fpiritui elabenti fuccefforem faciat copiofiorem. Huc accedit<br />
falutaris ille ante enarratus, lotionum, irrorationum,balnearum fngidarum &: tepidaruhiufus,<br />
Adeo denique eos tranfpirationis libera cura follicitat, ut nihil arque caveant,<br />
quam nequis convalefcentium vel folis radiis, vel vento terreftri nodurno fc exponat.<br />
Ita, ut ex noftris Belgis quofdam paulo rigidioris vita: impatientes ab ipfis pror*<br />
fùs derelidos viderim. Quamobrem morbo licet profligato, exquifitiffimam vivendi<br />
rationem diutius inftituunt, ne languidis vifceribus bilis repullulet, <strong>Se</strong> febrilis miafrnatis<br />
incrementum fiat.<br />
Cordialia refrigerantia& putredini tefiflentia, nunc in fyrupi, nunc in conditi formam<br />
redada, ha:c maxime probantur qua:fiunt expomis CMurucujd five Granadillis,<br />
(ex celebri ilio flore paffionis natis ) Limoniis, Arantiis eorumque fioribus Mangdbts,<br />
ybapitdnga, Ficubus filveflribus fragrantibus Iamacaru didis, pulpa Citrulli, Cucurbita:<br />
majoris <strong>Se</strong> pomorum Ianipdpa : tum è piris &prunispunicis qua: Araci <strong>Se</strong> Guajaha<br />
vulgo dicuntur. Radices porro fucculenta: arboris Vmbu ( qua: dignitate <strong>Se</strong> fàpore<br />
Citrullis haud cedunt) recentesmirificc ardorem <strong>Se</strong> fitim extinguunt : accedente<br />
largiori frigida: pò m, <strong>Se</strong> decantata illa ptifàna ex radice Mandihoca fada, qua: vires<br />
imprimis reficit.<br />
Si purgandi fit neceffitas, abftinent à medicamento forriori, imo ulna Tamarindos<br />
Mechoacannxque recentis condituram, vel fimilia laxativa, vix afccndunt in<br />
morbis acutioribus » Qua in re folertiores difpenfant, quafi memores Aphorifm.<br />
x x 111. lib. i. prò quo magnum eft quod fìippeditat Barbarorum praxis. Caeterum<br />
conftitutio <strong>Se</strong> temperamentum Regionis, vidufque ratio fimplicior <strong>Se</strong> alia plura facile<br />
dirimunt litcm, utrum majus debeat haberi remedium, Venzefedio an Purgario:<br />
addequod tum critica: Hacmorrhagia:, tum praxis quotidiana, circamorborum<br />
rationem <strong>Se</strong> curationem , Phlebotomiae pra:rogativam fatis demonftrent : Catharfis<br />
vero, tarde potius, benigne &: raro fiat, tantumque in Meridionalfbi» tcrris poftponenda,<br />
quantum in feptentrionalibus preponi iòlet, five confervandac valetudi-<br />
,, ni, feu morbo tollendo id fiat. Ad illud Platonis feilieet didimi: Morbos non magna<br />
,, pcnculadenuntiantes,minime effeirritandos medicamentis purgantibus. Quod tamen
HIST. NATVRAL. & MEDIC LIB. IL r><br />
mcn ftridius interprimos Incolas, quam Advenas feptentrionales, vidu craffiori utentes,<br />
chronicifque morbis a cruditatibus ortis obnoxios obfervandum eft.<br />
Ad ha:c, licet anni tempeftates inter fé differant parum ,fimilefque fibi multum fint,<br />
ut alibi notatum eft, fub folftitio tamen hiberno, Sole Cancrum ingredienre, tum quoque<br />
fub Cane & ante Canem, obventorum Meridionalium tepores &humiditates<br />
predominante?, non aeque feliciter inftituuntur purgationes. Idem cogita de folftitio<br />
a:ftivo , quo din Capricorno fit, obnimias ficeitates. aliate per fuperiora, quod ob<br />
dominium bilis in ventriculo contenta:, plurimi fint faciles ad vomitimi: hieme vero<br />
per inferiora corpus purgare convenit, ob redundantiam pituita:, preferrim fi materia<br />
peccans infrafèptumtranfverfumha:reat,juxta Aphorifm. i v.lib. i v. Cujusneceffitas<br />
fi tanta in Grascia, in Indiis facile major erit. Quippe Tnxpé^oXoi io. XO,TU qui dicuntur,<br />
laevitatibus inteftinorum infeftarifolent,purgationeique per fuperiora haud facile<br />
ferunt. ad Aphorifm. x 11. lib. i v.<br />
Dubium haeret plerifque artem medendi profitentibus, quare fub zonis torridis,<br />
medicamenta purgantia , majore licet doli exhibeantur , minus tamen operentur :<br />
Cum à preceptoribus edodi fint, tutius fortiora medicamenta, majorique quantitate<br />
in Terris ièptentrionalibusquammeridionalibusfubminiftrari, ubi lapfiis virium,<br />
<strong>Se</strong> humorum accenno minus exrimefcenda. Quam diverfitatis rationem, partim ex<br />
difpofitione individui nafei crediderim, quod fub hoc ccelo calor viralis ab extraneo<br />
ambiente attradus, minufqueconcentratus, debiliusagatinid,quodà circumferenria<br />
traheredebet: partim ex efEetis medicamentis exoticis, quorum plurima quia mini»<br />
durabilia,nobiliores partes deponimt, ac terreftres retinent.<br />
In modo etiam preparandi medicamenta differunt Americani ab Europatis. Preterquam<br />
enim quod virentes &recentes herbarum fùccos perpetuo ad manus habentes,<br />
Apothecis facile careant: Remedia quoque ex variis compofita admodum averfantur<br />
; <strong>Se</strong>d fimpliciora in quo vis medendi genere ampleduntur, a quibus nempe corpora<br />
nonufqueadeo irritantur. Quam erroneam quorundamMedicamentorum farraginem<br />
Ferneliuslib. v ni. elegantiiìmilitudine confirmat. Adde, quodmuda&r<br />
genuina efficacia fimplicium clarius elucefeat. Hujus autem indagationi ftrenue incubuiffe<br />
in hoc novo rerum incognitarum mimdo, non infima: utilitatis effe exiftimo.,<br />
Preterea Lufirani a:que ac Brafìliani, nativi Medicamenti infufum raro igni, fed aeri <strong>Se</strong><br />
torinodurno verfus Orientem exponunt. Vnde frigidiufcula aurafiibtiliffimufque ros<br />
vicemeorredoriiattenuationefuaprebet, dum medicamenti acrioris <strong>Se</strong> calidioris vires<br />
moderatur. Certe cum confiderò gentem liane fimplicibus &cuivis-obviis aevilioribus<br />
herbis feliciter mederi affedibus contra naturam, tam externis quam internis<br />
: non dubito prifcamMedicinam omnino talemfuiffe, ac maximam partem compofitorumiftorumMedicamentorum<br />
a recentioribus inventam effe,fùo potius quam<br />
asgrotantium commodo. Vt vix me contineam quin cum Plinio exclamem; Quo
lC G V L I E L M I P I S O N I S<br />
tim Indorumfolida <strong>Se</strong> compada corpora ampi» vaf» ac rarapinguedine farda,fcrend»<br />
fatigationibus <strong>Se</strong> vacuationibus iànguinis aptiora finr. A prima namque infamia ad<br />
ipfam ufque fenedam (qua: utraque firma in Indigenis effe folet) cito, tuto &jucunde,<br />
amici amicis omni diei nodifve hora venas incidunt. In ilio Rhaf in, in hoc Aviccnnam<br />
imitantes, invitis tot Galenialiorumqueveteruminterdidis. Celiique ìllud didum<br />
„ lib. 11. e. x. refpiciendum, Non qua: a:tas iìr, neque quid in corpore intus geratur,<br />
fed qua: vires fint. Ea tamen cautione, ut quanto Europa:os ac Boreales fuperent fecandi<br />
frequentia: tanto cedantillis in quantitatemittendi lina vice: ut enim in ea fune<br />
liberales fàtis, ita hi è contrario parci. Nec unquam Hippocratis cxcmplum affecutos<br />
memini, atque ad animi deliquium ufque fanguinem detraxiffe; quod requinta ad id<br />
uno infubjedoraro concurrant. Injuvenili, vegeto acplethorico corpore vix feptem<br />
uncias excedunt: quater tamen imo quinquies uno die feliciter incifionem repetunt.<br />
In quo nec Agyptios piane imitantur, qui a fumpto cibo; nec Europa:os noftros, qui<br />
jejunis uteunque Sanguinem educere amant. <strong>Se</strong>d ad concentrandas vires <strong>Se</strong> lipothymias<br />
evitandas offam conditura: cum modico frigida: potu exhibent.<br />
Raro hirudinibus, qua: funt Europatis minores, utuntur : fèarificationibus autem<br />
frequenriffime , tum <strong>Se</strong> cucutbitalis corneis rite applicatis, phlebotomia: defedum<br />
fupplent. Soli» cornearum cucurbitularum apud Americanos ufiis exiftit, ea:que fìmt<br />
Taurprum parva:perpolita: quibus altera extremitas lata, altera anguftiffima parvo<br />
meatu conftat, quas non igne vel aqua calenti, fedoris fùdione cuti validiflìme arfigunt,<br />
reiterantque pio lubitu. Sudum illum ad Medicinamfpedarenovit Homerus,<br />
qui de Machaone Menelaum vulneratum curante, Sanguinem, inquit, exfùgens, lenia<br />
medicamenta adfparfit. Quam vero tutum <strong>Se</strong> validum fcarificatio fit remedium contra<br />
plurima mala externa <strong>Se</strong> interna, pretet Galenum &: Celfum, Oribafius ex Herodotoreferr.<br />
lib. v 111. e. x v i i. Et de fé ipfe teflatur Oribafius, pelle laboranti, duas<br />
circiterfanguinislibras, fibi cum fuccefìu per fcarificationem fuifle edudas. Hoc idem<br />
Indigena: faciunt volentcs cute fcarificata fanguinem demere : hincque copiofior ,<br />
quam cucurbimlis, educi folet. Verum quod ad magnasfearificationes, ac citracucur<br />
bimlas abfòl vendas, in his non convenit Brafilianis <strong>Se</strong> Europatis, neque in modo neque<br />
in quantitate. Raro enim culrello, &: fuperficiarie, fed fpinis arborum; vel dentibus<br />
pifeisLamia:(finequibus vixquemquam eorumperegrinarivideas) fiunt, altifqueplagis,<br />
non adeo in malleolis veterum more, ca:terifque externis membris, ficut ^Egyptii<br />
aliique folent: fed femoribus, furis, brachiis, omnibufque carnofis corporis partibus.<br />
Hac rationelibras fànguinis educunr, non fecus ac alii per venxfedioncm. Plurimumque<br />
adeo differunt à cucurbimlis fcarificatis. Vrvero doloribus fcarificationis<br />
fuccurrant, antequam opus aggrediantur, non fblum fridionibus, fed <strong>Se</strong> manuum<br />
\erberarionibus crcbns, fluporem quafi membris inferunt. Perado opere, vulnera<br />
aqua calida irrorant, eaque Balfamis <strong>Se</strong> fiiccis linunt anodinis. Atque hisfolumremednsplurimos<br />
affedus reftituunt, internafquepartesnobilioresànoxis liberant.<br />
Videamus tandem qua: circa Vomitoria, Sudorifera, <strong>Se</strong> Opiata animadverfione digna<br />
funr<br />
Qui Incolarum <strong>Se</strong> Regionis temperamentum calidum <strong>Se</strong> humidum effe perfpexerit,<br />
haud difficile dijudicabit, quando <strong>Se</strong> quibus per fuperiora vennes exonerare fit neceP<br />
fé. ^Eftate enim ficca bilem qualemcunque, a crebro fruduum fugacium <strong>Se</strong> horariorum<br />
efìi in ventriculo colledam , haud tutum exiftimant per inferiora ducere ,<br />
preferrimiis, qui mKpc%oXoi ra avu dicuntur. Cum alias didum fit rem Medicarci fere<br />
hic abfolvi 'meris vegetabilibus, (quarum copia facile inopiam minerahum compenfat)<br />
vomitoria plurima in ufiifunr. <strong>Se</strong>d caeteris facile palmam pranripiunt cclebres<br />
illa: radices Ipecacuana, intradamfimplicium delineata:. Ad hasprimum refugium<br />
capiunt omnes par iter Incoia:, utpote tutiffimas ad exturbandum five affumtum venenum,<br />
five cacochymicam faburram circa precordia haerentem. Pra: carteris autem<br />
rcvulfionis gratia exhibentur contra fluxus ventris, nimium in Indiis familiares. Plunbus<br />
encomiis hanc eximiam Panaceam extollerem ; fed vereor ne Satyricus quifpiam<br />
id de mea Ipecacuanha, quod tempore Catonis de Braflica nimium laudata dixit : Brattea<br />
Dia Catonis. Cxteri frudus vel nerba: ufuales per fuperiora potifTìmum operantcs,<br />
funtnuces Cathartica:, Anda, tum Ricinus Americanus major <strong>Se</strong> minor. Qua<br />
rum dotes <strong>Se</strong> noxx in tradatu fimplicium expofitx funt. Caapomónga, iitò, Manacdt<br />
aliarque
HIST. NÀTVRÀL. & MEDIO LIB. li.<br />
àli£qiie ejufdem quidem farina:, fed indomita exturbandi qualitate predita:. De qua<br />
rum ulteriori ufù&abufufedula pofteritas cogitet.<br />
Licet autem de fudoriferis exhibendis niinus fbllicita eft Medicantium turba ; attamen<br />
cum oporteat miniftros nature eam rede ageiiteniimitati <strong>Se</strong> eo ducere quo vereit<br />
; non difficile erit in Regionibus ad Meridiem <strong>Se</strong> a:ftuofum cceli afpedum tendentibus<br />
fùdores promovere cum Euphorìa. Medici miiltìs abninc.annis in praxi exeicitati<br />
ipfì adeo Theriaca: fimilifqùe compofitionìs fudoriferis temperatius &: mini»<br />
compofitum unum atque alterum longe preferendum arbitrantur, eoque tanquamad<br />
facrum febrifugum cuivis obvium confugiunt. Quod fit ex aqua fontana, <strong>Se</strong> Jàccharì<br />
momento, cum multo recenti limonumacerrimórumfùccoadmellisfereconfiftentiam<br />
codo, eamque fatis calidambis ter ve de die, prefertim initio exacerbationum,<br />
reiterant. Atque hoc modo fudores copiofé éducimt, ac tilrgcntes fervidos humores<br />
acidi tate fimul fr enant fedantque. Quod ego multoties, paucis generalibus premiffis,<br />
feliciffimeimitatus fum, ftupendofque effedus à tam Euporiflo rémedio, addito<br />
fubinde fale prunella: vel oleo tartari, contigitvidere. Etiamfì enim ctilpanda fit<br />
futilis illa credendi cacoèthes, qua: in Indiis mire afficere folet mortai es, defebrifugis<br />
fuperftitiofis, fympathicis amuletis <strong>Se</strong> fimilibus ; tamen vel inviti cogimur fateti,<br />
quarundam rerum effe eam vim, utparoxyfmumfebrilemfinenoxainfringant <strong>Se</strong> putredini<br />
fimul refiftant. Quomodo creta vitiurriacéfeentiscerevifia: emendet : quomodo<br />
fuccus limonum vehementiffimìE ebullitioni facchari in capaciffimo cacabo refifìat<br />
: Spiritus item vitrioli cum fàle tàrtari miftus aciditàrem perdar, <strong>Se</strong> multa alia, quibus<br />
brevitatis caufafìiperfèdeo, haud facile erit pronunciare. Interim argutulos illos<br />
acerrimos abftrufarum renirh, fi Dis placet, invefligatores ^ qui occultas proprietates<br />
prò ignorantia: afyìo perpetuo reputant, omnemquecaufamadmanifeftasqualitates<br />
acceptam referunt, invito, ut me haec&quasdamfupf a enarrata nature arcana edoceant.<br />
Cum vero perpètua: vigilia: <strong>Se</strong> dolor» vehementia, magnis illis rerhediis evacuantibus<br />
contraindicent, fomnumnùnc per interna foporifera &anodyna, hunc per externa<br />
qua: cogendis fint ruentibus humoribus, conciìiant. Quod totius corporis, precipue<br />
capitis, frigida: irroratione, &undionevifcida: cujufdam <strong>Se</strong> frigida: materia:, è pianta<br />
Vrucatù, tum èramis Carduilittoralis contufa:,ùiftituUntBarbari, quibus ufusopii<br />
hondum innotuit.<br />
Quia autem narcòtica honimmerito tahtopere extollimtur per omnes Indias, ubi<br />
morbi acutiffimi cum fpirituum <strong>Se</strong> humorum orgafmo, prefertim ventris illi fluxus<br />
fànguineimalemorati, Catarrhi &:Ha:morrhagia:contumacesgraffantur, opera: pretium<br />
erit circa eorum abufum bfeViter quasdam monuiffé, ne temere ad auram popuìarem<br />
captandam, Ut fiepe fit, adulatOrispotiùs quam veri M edici officiumpreftent,<br />
<strong>Se</strong> in gravifììmòs icopuloS impingant; Non fine noxa datur iis, qui ex craff» humoribus<br />
&frigidis morbis laborant ; tum quoque quibus vires five a morbi vehementia, live ab<br />
immoderata forte Venere nimis exhaufta: funt. Neque tiito exhibetur j quibiis in<br />
morbis àfluxione natisnon aliqua: generalesevacuationespra:mifla:funt, quodpedus<br />
opprimant, hoftem includant, cimi evidenti aègròtarìtis periculo; Verum fi dolor<br />
atrox <strong>Se</strong> vigilia: ex ipirituUm <strong>Se</strong> humorum ténuitate, atilu &:mordacitate ferocientei<br />
nata: fint; eoSnon tantum fedartt, fed &naturamarmant contrainimicum,eumque<br />
obortis fudoribus, quod inRegionibus calidioribiis haud raro fit,propellunt ad éxtimaj<br />
Ipiritufque vidor foras difrunditur , Unde morbi fimul <strong>Se</strong> fymptoniata tolluntur.<br />
Certe enim quam amica eft fpititibusac humoribus coagulatis diffolutio, tam grata<br />
àccepraque diflbiùtis coagulano, qua: fubtiles haliti» denfat, efferos ichores figit,<br />
mordàces fuccos mitigat.<br />
Atque Ìia:t de modo cutahdorùm nioirborurii aCiitiorum,^ Febrium potilfimum, in<br />
genere dida yelim. Deftillationes <strong>Se</strong> Oppilationes illas chronicas, ex quibus febres,<br />
fluxUs ventris, aliiquemorbi gravioreshòn raro pùllulant,advena: intemperanter vi<br />
ventes haud facile evadunt. Eo quod Cruditates, qiia: vera fernina iimt morborum,<br />
ob fupra enarratas caufàs, nonrite prsecaventi Ex iis enim edudi vapores faciuntlnflationes<br />
: iidem in capite condenfàtiDeftillationes : in àliis membris <strong>Se</strong> vifeetibus ObftrUdiones:<br />
unde fequitur aut Putr edo aut ìnflammatio. Atque ab aliqua liarum caufarum,<br />
intemperies humorum, exindeque nafeentes morbos, provenire dixerim*<br />
Ci C A-<br />
27
l8 GVLIELMI P I S O N H<br />
C A P V T II<br />
De Gaarrhis.<br />
Vum infuniti noftri ratio poftulet, profequi Cruditates, Obftrudiones, cztera-<br />
Qquemalaindepullulantia;videndum quidnotatudignum circa Catarrnos.<br />
Raìiffimis deftillatiombus veterani incola:, creberrimis advena: juvenes &puen<br />
moleflantur: Ea:que vel àfrigorenodurno,aftrido, <strong>Se</strong> compreffo capite: vela calorica»<br />
diurnis rarefadis carnibus exoriuntur. Qua: plurimas fiepe noxas vel per fé vel rationc<br />
partis in quam fluunt, fecum trahunt. ^Eftivo a:que tempore, ac pluviofo onuntur,humoribus<br />
capitis in fauces, quandoque in afperam arteriam partefque diffitas decidentibus.<br />
Quemadmodum enim omnia oppleti capitis fymptomata in primigenia lebre (teile<br />
Hippocrare) flatimenafeuntur ; itanonminus aliquando vis Sol» aere* catarrnos<br />
animadver titur, è cujus affiduitate maxima inter dum mala oriti foknt. Vt enim aqua:<br />
ftillatitia:, fiibtrado aut extindo igne, profluereceffant ;itacatarrhus ab inteniimmo<br />
foliscalorefùfciratus,nonpriusaliquandofubfiftitquama:ftusdeferbuerit.Hyemeplu-<br />
viofa, perpetui redundantes humores vifeera laxiorapervadunt, unde tufles, tabes precor<br />
diorum, maxime vero ventriculi oppletiones, alvique albi fluxus, ( qui cerebrales<br />
vulgo pradicis didi) cum phlegmate ex capite defeendente, proficifcuntur : ad Aphor.<br />
xxx. lib. v ii. Quibus per diarrhceas fpumoja funt alvi exerementa, m a capite fit defluxio.<br />
Quid quod ipfa nervorum paria, fpinalemque medullam invadimt, quod humores oppidomobiks,partiumquefacultatesretentrices<br />
minus valida: in histerr» deprehendantur.<br />
Maxime vero homines recensfanitatireftimtos, recidive quafi,iteratoquecorripiunt<br />
Catarrhi, tanto impetu, ut omnes pene nervos occupent, unde ca:citates in opticis,<br />
flupcres <strong>Se</strong> tarditates in fenforiis &motoriis excitantur. Atque hasc omnia graviora<br />
oriti exillima, fi ventus è continenti oriundus ante diluculum, apertis ^ari» caput<br />
&pedus frigido malignoque vapore fubito feriat, tranfpirationemque cohibeat.<br />
Porro fi quando contingat virilém vel fenilem attatemftillicidiis e capite, vagifque<br />
artuum doloribus (Curimentos vocant Lufitani) tentati,diuturni <strong>Se</strong> curatu difficileS efle<br />
folenr:qui tempore pknilunii,rum accedente a:ftu maris^raefertimpoft Solis occafum,<br />
exafperanmr ufque adeo, ut miffacaufa, folis fxpc fymptomatibus occurrendum fit :<br />
quippe fbatia inter articulos non folum alternatis vicibus, fed <strong>Se</strong> vifeera interna doloribus<br />
profundis afficiuntur. Ita ut Rheumatifmum vere experiantur de quo Hip. 1. de locis<br />
inhom. <strong>Se</strong> Gal. de diff. feb. c.j. agunt. Qui ob analogiam quam habet partim cum<br />
catarrho, partim cum arthritide, vulgo medicorum non raro imponit. Non quod piane<br />
negandum fit à cerebro fiibinde humores iftos immediate defeendere, cumpateat<br />
fepe dolor es in cervice incipere,&:poftmodum ad humores defeendere, fedprimamfcroiòrum<br />
<strong>Se</strong> acrium humorum generationem fieri in hepate fervidiori;unde debilius redditum,<br />
non fàtis conveniens nutritioni alimentum generar, qua: duo tam nobilis vifeeris<br />
incommoda, quam fint nimis frequentiain calidis regionibus, alias fàtis fiiperque<br />
demonftratumefl. Affedus porro hic uteunque coniitem habetfebrem lentamfymptòmaticam,<br />
<strong>Se</strong> propter diuturnitatem potius quam vita: diferimen extimefeendam.<br />
In principio curarionis abflinendum a quocunque validiori medicamento. Evacuationes<br />
enim five per alvum, five per fudores, nunquam nifi in morbi declinatione profuiffe,<br />
expertum eft. Quapropter poft reiteratas venaefecuones, prò re nata, materia<br />
morbifica eft preparanda,mitiganda ;intemperies corrigenda,omnefquepartes tam<br />
mandantes quam recipienres- roboranda:.Interim ad obtundendam humorum acrimoniam,<br />
&fedandamagitationem,jukpicelebrantur ex Aqua canna: faccarea:, Granatorum,<br />
lanipapA <strong>Se</strong> Ptifàna: ex radice Mandihoca preparata: cum tamarindis. Quibus<br />
fiiccedant decoda ex lupicanga <strong>Se</strong> Salfàparillaadfudores proliciendos.<br />
Ha:c breviterinferendajudicavi, neeaquz de catarrho dida funt cum hoc affedu<br />
confundantut. In curatione enim catarrhi proprie didi,fi utr oque r emedio,fcilicet purganoms<br />
& venxfèdionisutendumfitjprecedat VenacfecTio, ut moti humores divertantut,<br />
fluxufque è cerebro excidentes fiftantur.<br />
Catharticum unum atque alterum pituitamducens ex nuccAndd, vel excatapotiis<br />
qua: Mechoacanam, Colocynthidem, Aloén <strong>Se</strong> Guttam camboidem recipiunt, inftituiffe
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IL 19<br />
tuiffeflifficiet. His fùccedat Syrupus Tabaci ad magis incidendos vifcidos humores ><br />
atque ad arcendos afthmaticos affedus. Quod ut tuto fiat,cautione opus eft circa tam<br />
validum medicamentum. Scilicet ut gradatim dof» fyrupi augeamr, atque prepararlo<br />
ej 1» rite inftituatur. Sicut in hujus libri calce docebitur. Quibus fi forre ruens acr is<br />
humorrefragetur <strong>Se</strong> gravius periculum minetur a flupefacientibus, quod eximii fint<br />
in umili neceffirare profédus, non ulterius abftinendum ; quia tabificam pruinamqua<br />
pulmones madens cerebrum fubinde perpluit, inrercipiunr. Qua: tamen cautius exliibenda,<br />
quandiu figna repletionis in capite <strong>Se</strong> pedore apparenr : nam tune eorum loco<br />
fudorifera, fridiones &undiones preferenda: : maxime vero, ubi deftillationes vifeera<br />
&rmembrajam diu obfederint. Recipe fummitates Tupeicava, radices Aning&, Betti,<br />
Iaborandi, Aguaxima, cortices arboris febipira, folia Iaparandiba, Caaróba , Camard, Pimente<br />
filveftre longo. Ex quibus, accedentibus foliis Myrti, &: radicibus d'Araca ^alnea<br />
& fomenta concinnentur, partefque dolentes aliquoties laventur. Mox fpiritus vini,<br />
infufoPipereBrafilienfi,ftupaafpergantur. Fridones denique exoleoTabaci, Ricini,<br />
diamomeli & Myrti Americani, in quo thus aliquandiumaceratumfit,inftituantur.<br />
Pre ca:teris probatur linimentum,quod ex pinguedine vermium toftorum Iarumaiy<br />
<strong>Se</strong> venenofa rana Cotord, conficitur. Poftea emplaftrum ex preftantiffimo Elemni<br />
gammi Icifdiba, Anime, PipereBrafilienfi <strong>Se</strong> adipe capre, partibus afflidis apponen*<br />
dum. Quod ab empiricis, <strong>Se</strong> rationalibus, profpero eventu inftituitur.<br />
Fonticulorum denique neceffitas, fi ullibi, his terris magna eft, modo temporius, ob<br />
major em humorum mobilitatem,inferioribus a:que ac'fuperioribus membris applìcentur,quodferoros<br />
humores ànobilioribus partibus derivanr,&: a:que exiftenti quam fienti<br />
morbo opem ferunt. Adde mafticatoria, quorum principemlocum facile obrinetfoborandi<br />
decantata illa radix, qua: mane modice manducata, grato acorepituitam attenuai<br />
<strong>Se</strong> educit.Sternutatoria quoqueexpulvere Tabaci felici cumfuccefiu ufiir^antur.<br />
Cibiis fit temperatus ad caliditatem <strong>Se</strong> ficcitatem inclinans, totalifque abftinentia<br />
aVenei/e &:Baccho. Ad ha:c ab illa perpetua viciffitudine nodis atque diei fibi caveant,<br />
ne modo calor, modo frigus, quidmoveant; quodincautis advenis familiare<br />
eft. Poliremo potus fit defascatus ex aqua fontana, quemque Vbiraree' five Guajaci cortices<br />
, fàrfàparilla, fàffafras, liquiritia nativa ingrediantur.<br />
Cseterum cum cerebrum pituita; effe fontem Medicorum princeps affirmet; eam<br />
partim gignit, partim calefadum, ut fa:penumero hic fieri folet, è toto corpore trahit,<br />
acrurfusinpulmonem demittit,eumqueexulcerataliquando,unde Tabes enafeitur.<br />
Cujus peculiarem curandi modum opera: pretium duxipaucisaddidiffe. Cum enim<br />
non minus beato cacio foloque hic America: tradus gaudeat, quam Italia vel Grascia,<br />
Galenum imi tari lubuit. Qui ut tabidos ad InfulamTabiam, ita ego ad faluberrimum<br />
montemmari vicinum, pulmone laborantes ablegare fumfolitus, aedibus verfus ortum<br />
apertis, Euroque expofitis, occidentem vero fpedantibus, obtedis. Quod quidem<br />
non menfibus pluviis fed a:ftivis fieri convenir, cum eximia illa aéris tenuitas <strong>Se</strong> ficcitas,<br />
pulmonis ulceribus amiciffima, collapfis vifeeribus vitalibus robur reflituat. Aèrem<br />
enim prò refpiratione attradurh, non minus ventriculurti <strong>Se</strong> inteftina ingredi,<br />
quam pulmones, eleganterprobat Hofmannusinlnflitut.<br />
Inter fquillas , cancros pifcefque cartilagineos, ii qui facilioris concodionis funt<br />
cliguntur ; ut <strong>Se</strong> aves montana:, phafiani, columba: &palumba:, atque alia:, exceptis<br />
carnivoris <strong>Se</strong> altius ad aethera volitantibus, utpote calidiffimis. Lac caprinum, pra: carteris<br />
vero pulmenta, emulfiones, boleti, placenta:^ Tipiòca exficcantes <strong>Se</strong> confòlidantcs,<br />
reliquis alimentis medicamentofis facile palmam preripiunr. His addantur aqua:<br />
florum Aurantia: <strong>Se</strong>ibabirdbx. Loco conferva: Rofar. illa quae ex fragranribus primis <strong>Se</strong><br />
piris Granatenfibus fit preftantiffima, fubftimi folet. Navigatio quoque modica Circa<br />
littus, cado ac mari clementiori, animo Scorpori proficua habetur.<br />
Licet autem fyrupi Tabaci fùpra enarrati prarparatio diverfis modis inftituatur,diverfafque<br />
aliquando recipiat compofitiones prò varietate affeduum vel temperamentorum:<br />
Ego relidis caeteris fequentem prasferre folebam quem ex fùcco Tabaci maris ree.<br />
expreffi Ibj. Aqua: Canna:fàccarifererec. %iij. Meli, filveft. (grato fùo acore oxymel fuperantis)<br />
3jj. Pra:pararijuffifecundumregùlas artis. addita tamen ea perpetua cautione<br />
ut fucci Tabacini exquifitiffima fiat primum digeftio, qua vomitiva <strong>Se</strong> purgativa atque<br />
aliaqualifcunque violenta qualitas infringatur, ficut in aliis muitis validis medicamentis<br />
fieri folet. • C 3 G A-»
5o G V L I E L M I P I S O N I S<br />
C A P V T III.<br />
De Oculorum malù,<br />
MErito quidem Hippocrates lib. de Aere, aquis & locis, oculorum mala, tum<br />
imprimis lippitudines durasac vehementes meridionalem plagam habitantibus<br />
familiares effe, tum quoque iis quibus carnes calida: <strong>Se</strong> ficca:funt, teftatum<br />
reliquit. Inter primas noviciorum in Indiis querelas haud poftremum locum fibi<br />
vindicant oculorum vitia cum videndi facultate depravata vel iìiblata. Ex his quidam<br />
Sole occidente, quod minus lucis prebeatur, quam opus eft, maxime tempore plenilunii<br />
: nonnulli crepufculomatutinovidere defìnunr. Prior affedus vvK&Xama,, pofterior<br />
^i^Xama Grxcis didus. Quibus fi pertinax capitis dolor acccdat& non in<br />
tempore remediis fuccurrarur, periculum eft ne prorfiis tandem ccecutiant, vocaturque<br />
Gutta <strong>Se</strong>rena five d^ewpoixng. Omni quidem anni tempore fed afflate potiffimum<br />
ficca qua: aquarum exors fit, hic oculorum affedus advenas, vix indigenas, infeftat, rariufque<br />
nunc quam olim dominarne Quod noftrates quondam adventitii, Solis <strong>Se</strong><br />
Soli Indici ignari, mulrorum morborum originesnondum habuereperfpedas, quas<br />
poftea edodi evitarunt, eorumque principia declinare didicerunt. NvKQ,Xu7rfa, hax<br />
fpontefuacuratur,aliisadfeptimanas fex imo menfes totidem protraliitur, nec raro<br />
recidiva eft. Duplex eft hoc malum. Externum, quando nubecula: tranfparentes vel<br />
non tranfparentes fìiperveniunt. Internum, cum nihil omnino exrerius in oculo apparet.<br />
Pofterius hoc priori frequentius infeftar, <strong>Se</strong> difficilius curatur. Vtrumque externam<br />
&internam caufamfomitem habet. Pauperes &milites gregarii, corruptisfalitis<br />
(xfc alimentis, aquis preterea ftagnantibus, vinoque ardenti rancido ac fceculento<br />
vefcuntur. Addo quodintolerabilis ille Solis verticalis percuffus,ad torridum littus<br />
(quod non raro plantas pedum viatoribus comburit) oculorum aciem vehementer<br />
obfufcet <strong>Se</strong> debilitet, catarrhofque adnervos ufque opticos folvat. Sicut fà:piffime in<br />
caftris Illullr. Principis Naffav. à me eft obfervamm. Mox delaffatis, porifque apertisi<br />
totasfa:p e nodes fìibdio, lima piena, ftante mediterraneo vento, recubantibus,<br />
fluxiones figuntur.<br />
Ha:cincommodaoculorum atque caligines,incolarumritu, hoc modo tollivel<br />
emendali folent. Primo interdici» illis alimentis,qua: diu in penuariis recondita,mucor<br />
em atque fitum contraxerunt, in eorum locum recentia, ficca, temperata fùbftituuntur,<br />
quod labefadato ventriculo fpiritus viforii craffis &: vaporofis halitibus facile inficiantur.<br />
Preter ea ram a:ftum diurnum, omneque objedum juflo fortius ; quam frigus<br />
nodurnum, quod caput replet, ar cent. Adha:c, cephalica purgantia aliquoties reperirne<br />
mox venas temporum <strong>Se</strong> poft aures aperiimr. Dein rafis capillis, afpergines,<br />
cucuphasadhibent. Sternutatoria expulvereArboris Ibabirdb* <strong>Se</strong> Tabaci momento,<br />
cartcrifque limilibus exfìccantibus apprime pra:parant. Mafticatoriis item ex radice<br />
Iaborandi non leve iblamen adferunt. Cucurbitularum cornearum <strong>Se</strong> hirudinum<br />
quoque ufiis, imprimis in cervice, commendabilis eft. <strong>Se</strong>tonesinnucha, vefìcatoria,<br />
fonticulos denique eodem modo quo in Europa applicant. Tum in hoc externo<br />
<strong>Se</strong> interno ; rum in aliis oculorum affedibus, aquam, qua: ex fragrante ilio flore arboris<br />
ibabirdba <strong>Se</strong> è canna Saccharifera recenti deflillat, eximia virtute pollere, quotidie<br />
experimur. Ros fimplcx, vel dilurus ceruffa cum lade mulieris; denique liquor ille<br />
preflanriffimus ex fpinis arboris Samouna expreflus, oculifque infufus vel circumcircaillitus,<br />
vifiimacuunt <strong>Se</strong> corroborane Exrerno autem oculorum vitio cum nubecula<br />
ovumrecens adhibentad duririem codum, additis ttibus Sacchari Candi <strong>Se</strong><br />
pulveris ibabirdb*. partibus, <strong>Se</strong> una vitrioli albi. Ex quo liquor exprimirur, qui cubitum<br />
itun oculis adliibetur. Idem quoque preftat aqua Manipuera ex radice Mandihoca,<br />
qua: licet pota venenofàhabeatur, oculis tamen prodeft, vifumque emendat. Quodfi<br />
malum ulterius renitatur, fumus contriti carbonis è cornee ibabirdba <strong>Se</strong> Tabaci in<br />
oculos xgroti infufflatur; mox maflicato alliojejimo ore, lingua:que impofitis ibabirdbx<br />
cinenbus, cilia ejus ìdcntidemlambuntur. Praeter remedia modo dida, Lufiraniseque<br />
ac Barbari fyncrafia quadam vifumreftitui teftanturjecore pifeis Lamia: recenti, vel fàle<br />
paulum condito, manducato. Quqdipfum I. Bontius deIndis Orientalibus memorat.
HIST.'NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IL 3*<br />
rat. Quo videtur quoque fpedare illud Hippocrat. didum lib. de Vifu. Vnum aut duo<br />
frulla prout maxima devorare poteft de hepate bubulo cruda, in mette lincia exhibeto. Mihi<br />
utriufque enarrati remedii felicem fiibinde effedum videre contigit. Hifce potiffimum<br />
fùbfidiis accedente tenui diaeta curatio abfolvitur ; modo a:ger a fupra didis caufis<br />
exrernis &internisfedulo, diuque etiam reftitutus fibi caveat, prefertim cum intus<br />
dominatur affedus, nervufque opticus dudum receperit fluxiones. Arque haec quidem<br />
mala plenilunio imprimis ingravefcunt. Vnde humores moti non parum augentur,<br />
quo tempore caputpurgia evitare preftat.<br />
C A P V T I V.<br />
De Spajmo.<br />
CVm nihil fere moderatimi fub hoc ccelo ea corpora fublunaria recipiant qua:<br />
seftus diurni <strong>Se</strong> frigoris nodurni viciffitudinibus expofìta funt, fit, ut, ficut acutiffimi<br />
&: calidiffimi, ita frigidi imprimis <strong>Se</strong> Chronici morbi in Indiis magis fint<br />
familiares. Inter acutos quidem facile primus farale hoc Spalmi genus, Grecis T{/
p G V L I E L M I P 1 S O N I S<br />
C A P V T V.<br />
De Stupore Membrorum.<br />
INter Chronicos'morbos in America familiares eft ille qui nervos tentat, almmque<br />
membrorum torporem inducit. Cujus naturamnemo , quod fciam, nadidit. Eum<br />
Lufitani appellant Air, quodabaéris inclementia &ex incompleta obflrudione,<br />
Jntemperieque frigida nervofàrum parrium oriarur. Piruira enim lenta <strong>Se</strong> glutinofa,<br />
loco fpirituum, nunc ex capite promanans, nunc è fpinali medulla in arti» deftillans,<br />
facile nervos occupar, ac tendines bracliioriun vel pedum, vel urrorumque fimul infeftat<br />
: accedente refrigeratione non tantum nervorum, fed <strong>Se</strong> venarum, arreriarum,<br />
carnis, membranarum, cutis. Id ex difledione iEthiopis, ex hoc flupore dum viveretlaborantis,animadverti,<br />
cujus nervi frigido <strong>Se</strong> renaci phlegmate obducli erant.<br />
<strong>Se</strong>nfusnonin totumtollitur, pulfii exiftente exiguo <strong>Se</strong> debili, cumprofundo <strong>Se</strong> obrufo<br />
dolore, ponderequemembrorum iìimmo ; ac cum titillationefìibindefènfùs oberrat.<br />
Smpentis fènfus ac titillationis vera ratio ex Rod. à Veiga Comm. in Galen. de locis<br />
affedis petenda. A paralyfi differt quod fenfi» hic perpetuo adiìt, licet fa:pemoleftus.<br />
A Spaimo quod convulfivis moribus urcunque deftituatur, quia arrus prolongantur,non<br />
contrahuntur, humore frigido &humido in jundurasfeinfinuanre, ita ut<br />
ligamenta &: nervi inde laxenrur. A Beribery diftinguitur, quod hoc malo divexatis<br />
membra minus contremifcant. Aliquando preter medullofam nervorum fubftantiam,<br />
membranofàm quoque cum paroxyfrnis ac vehemenribus doloribus tentaritomperi,<br />
precipue circa vefperam ac a:ftus mar» viciffirudinem, Vfque adeo invalefcit aliquando<br />
hoc malum, ut ob maximos atque continuos cruciatus, facultates omnes de tono<br />
dejiciat. Affedus potius a:iumnofus ob diuturnitatem , quamlethalis per fé; nifi fotte<br />
recidivi» ex alio morbo , utfàspefit, fpirituumque defedus fùbfèquatur : cum mentis<br />
&r vocisinterceptione, adfententiamHippocratis lib. i. depredidion. Vocis interruptiones<br />
cum exfolutione, flupore demente, funt periculofi, tum & illa quafitbito in utramquepartem<br />
tranjlabuntur. Multis enim ex obflrudione morbis fupernafcitur, iifque pre caetetis<br />
fuccedit, qui mali judicii funt <strong>Se</strong> tranflarione fympcomatica formidabiles fiunt.<br />
Quibus fi accedant gravi tates <strong>Se</strong> acuti capitis dolor es, convulfiones fieri folent, quod<br />
ab Hippocrate in Coac. confirmatum eft. Citius evadunt asgri , fi febris accefferit,<br />
qua: non talis fit, ut fruftra ciendo tenaces humores oppr eflionem faciat, fèd acuta<br />
, qua: nervos &mufculos iis liberare, intemperiemque frigidam exficcando corrigere<br />
valeat. Illis vero qui calori diurno aut frigori nodurno capur &lumbos derepenteexponunt,<br />
fblutionevel compreffione pituita in nervos' partefquevicinaslabimr,<br />
ibique radices agir. Adeo ut paucos ante triumvel quatuor menfium decurfùm, quo£<br />
dam ne anni quidem intervallo, reflitutos viderim. Vix fiibiro unquam, fèd plerumque<br />
fènfim <strong>Se</strong> per gradus invadit magnus hic morbus , ac magnis generofifque remediis<br />
propulfàri poflular, quibus defedus virium non raro conrradicit.<br />
Primo, aèr non nifià fòlis radiis repurgarus admittatur. Nodu aèr fuffumigiis tepefiat.<br />
Potus fit vinumdilutum adii calidum, vel decodum ligni Saffafras nativi. Cibus<br />
optimi, licci tamen eflo nutrimenti. Aves montana:, perdices, phafiani, palumbi,<br />
ca:terique id genus alires, rolli aegro exhibeantur. Si elixatis plus deledetur, aromatibus<br />
condiantur. Allium quoque & cepas piperque Brafilienfe, fi febris non impediar,<br />
arque evacuationes jam inflituta: fuerint, adjiciantut, qua: ex jufculis &: ladc<br />
caprino pota, roburaddidiife ac multum profuiffememini. <strong>Se</strong>mel atque iterum purgationesinflituantur<br />
ex Mechoacana, qua- recens &fucculentàfit, additis corredoriis<br />
è Spica Nardi <strong>Se</strong> Zinzibere, rum <strong>Se</strong> ftimulis ex Hcrmodadylis <strong>Se</strong> Coloquintide, fi extradum<br />
Mechoacana: in pilulasredigarur.<br />
Ad ha:c balneis <strong>Se</strong> fuffumigiis ficcis potius quam humidis,imprimis ex accenfa nerba<br />
Ambiaembb, velftercorecaballino,cumgummi Anime cxterifque fìmilibus accenfis<br />
ad decem plus minufve dies utatur. Mox pofthauftum decoólum Sarfaparilla: <strong>Se</strong> Saffafras,<br />
aids fridionibus fudores abflergantur, collum, fcapula:, rotaquedorfi fpina<br />
ad focum fideliter inungantur : accedente adipe colubrorum, <strong>Se</strong> infufò Piperis Brafihenf»<br />
ex fpiritu vini. Confultum quoque validiffimo per cucurbitas corneas fudu<br />
fpiritus
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDI C. LIB. IL 35<br />
fpiritus attrahere,tum imprimis per altasillas fcarificationes partem affedam liberare^<br />
Tandem, fineceffitas urgeat, ferro candenti cutem pertundente, membra languida<br />
toboranda, lentaque nervorum pituita digerenda eft. Convalefcente aegro, nodcs<br />
diefque partes affedatita obtedae fintutnullum aétem admittant, firque exercitium<br />
<strong>Se</strong> membrorum perpetua àgioatio. Mira equidem rum menda: fànitatis ergo, tum in<br />
plerifque morbis fànandis, fridione <strong>Se</strong> unclione frequenti incola: preftanr ; illam in '<br />
frigidioribus <strong>Se</strong> chronicis, hancin acutioribus adhibentes. Qua: remedia lubenter<br />
advena:imitantur,&:utpareft ex legibus artis > hasc & plura medendi Empiricorum<br />
genera moderantur. Qux paffim docet Galen. lib. 2. De fànitate menda, &: Celsius<br />
cap. 14.<br />
C A P V T VI.<br />
De ObJlruBionìbm ìifcerum naturalium.<br />
i<br />
VBique Terrarum confervatio humani corporis, inter alia in Sanguinis <strong>Se</strong> fpirituum<br />
motu perpetuo confiftit, qui fi impediti» vel inordinarus fuerit, pertinacioresplerumque&rgraviores<br />
vel obftrudiones vel fluxiones concitarefblet*<br />
Hinc oppilariones iììx hypochondriaca: ac perniciofi ventris fluxus, non immerito<br />
Indiarum pefles habentur, cum inter populares morbos, nulli ranta vehementia dominentur,<br />
aut plures Mortales è medio tollant. Qui quoniam ex variis caufìs, pòtiffimum<br />
vero ex impedita tranfpiratione primam originem nahunt : de frequentiotibus<br />
obftrudionibus ex cruditatibus natis <strong>Se</strong> vifceribus naturalibus fupervenientibus,<br />
antequam ad fluxus defcendo , quaedam neceffario premittenda exiftimavi. Hepar,<br />
Lien, Inteftina, pre casteris Pancreas <strong>Se</strong> Mefènterium, a Ventriculo multa patiuntur<br />
mala: qui, licet per fé tot morborum caufà non fit, tamen ab intemperantia vivendi<br />
toties tentatus, vegeto fùo calore tandem deftituitur, craffifque ac crudis humo^<br />
ribus obfitus, officio rite funginon poteft. Neque ventres hieme in his terris cah><br />
diores ficut in aliis, teftante Hippocrate: fed frigidiores potius funt, multoque humore<br />
abundantes ob crebras pluvias àèremque calidum & humidum, ac proinde paudori<br />
alimento indigene Iuvenes <strong>Se</strong> advenac màximopere hoc malo affligunmh (veteranosenim&:<br />
fenes obftrudionibus rarius ini^ftari videas ) ram ob faburram fcorbuticam<br />
in itinere conceptam: quam ób cacochymiam ex immoderato cibi potufque<br />
feculenti &compofitiufùcontradam. Enimvero promifcua mulritudo, nunc ad vitam<br />
neceffariis deftimta, modoeifdem nimium abundans, facillime cruditates atque<br />
obftrudiones incurrir. Potupreterea viliffimo (quem Gardpa vocant) ex fàcchari fa><br />
cibus <strong>Se</strong> aqua confedo, tum <strong>Se</strong> Spiritu urenti ex eodem potu concinnato, multi avidiffime<br />
fé implent, unde ebrii ac asftuantes, totique fùdore diffluentes, humi procumbunt,<br />
ac malignis vaporibus ex terra afcendentibus corpus denudamm per integras<br />
nodes exponunt. Quo fit, ut venis arteriifque corporis occlufis, circulatio <strong>Se</strong> tran-<br />
•fpiratio illieo impediantur, moxque tonus ventricidi <strong>Se</strong> robur hepatis enerventur.<br />
Vnde debiliras cum tanto labore <strong>Se</strong> laffitudine fpontanea atqu e naufea oritur, ut ferendis<br />
cibis <strong>Se</strong> medicamentis imparesfàspeexiftant. accedit quod clam glifcat malum, <strong>Se</strong><br />
paulatim fine ullo ferefenfu doloris primum invadat. Hinc negledo facile morbi principio,<br />
multa mala fùbfèqui videas, manente tamen priori calamitate. Chylus fiquidem<br />
craflus, <strong>Se</strong> crudus,venas ladeas tranfirc non potens, eas obftruit: Iecori, Inteftinis, Pancreati<br />
, ca:teroque corpori, non quam debet fèd quam poteft miniftrat. Vndefundiones<br />
naturales non fòlum impediuntur, fed <strong>Se</strong> ob diaphragmatis fympathiam expondere<br />
hepatis Sé lienis enatam,magna comitamr refpirandi difficulras,& ex infardai Pancreatis<br />
perpetua: querela». Accedunt Sudores frigidi in partibus fìiperioribus,fummus virium<br />
languor, canina appetenria, durities atque murmur utriulque hypochondrii: denique<br />
longo ventilationis defedu, febt», fitis &inflammatió^ Quid quod fuffufio flavac<br />
bilis ex fcirrhofbhepa te prognata, &hydrops faspefejimgat. Idem de India Orientali<br />
(cum qua India Occidentalis plurimosmorbos habet communes) teftatur D r Bontius.<br />
Si quem a tot fimul asrumnis vindicatum iti conftet, hoc non adeo manu Medici<br />
, quam Ungulati Natura: beneficio, idque fàepiffime per liberale biliofùm alvi profluvium,<br />
critice fit. Hinc obftrudiones fluxu tolluntut. Scilicet in graviotibus <strong>Se</strong> longis<br />
morbis
,4 C V L I E L M I P I S O N I S<br />
Lrbìs exliauftaMedici fcientia fcfatigata arte, f*Pe fic folet Natura vel^'c machia<br />
adeffea:-tis,&fanaredefertospoftlongam &infanam curationem. (^orumexempla<br />
paffimobvia,etiamfi non memorfa: fint n-adita, Forte quod nihil prefe laudis<br />
^ Si quis autem Medicamentis locus fupeteft, antequam ad eorum adminiculum conftiamus,<br />
òptima <strong>Se</strong> Ibrida prius dia:ta per mulmm temporis inftituenda eli, quarpotlilimum<br />
fit ex cibo <strong>Se</strong> poni recentibus par tiumque tenuium ac digeftu f acilhmis Recedente<br />
mane <strong>Se</strong> vefperi motu corporis liberali, quem ob difficilem refpirationem declinare<br />
iolent, Vena:fedionem,finonprefensfebris,faltemfunitafa:pepoftulat.Etenimma-.<br />
teria morbi quamvis ex fé fit fngida,rcon raro vel calidis humoribus augetur, vel ipfà rervorem<br />
concipit poftmodum, ut hepatis quoque inflammatio merito extimef cenda iit.<br />
Blandioribus primo medicamentis incidentibus <strong>Se</strong> aperienribus, ne vires dejiciantur,<br />
tonnina eruditatele ex alto provocenmr,infiftendum,ut funt radices her£arum Acaricoba,<br />
Iuriveba, Pagimirióba, Tapyrapecu, Aguape, <strong>Se</strong> Aguaxtma, ur <strong>Se</strong> Cornces Rad. Arborum<br />
limonimi, liquiritia:, Aracd, ibiraée, <strong>Se</strong> fimilium, unde Apozemata reiterantur cum<br />
fucceffu. Et quia in his implicatis morbis fiepe feor butici quid inter curnr, her bae <strong>Se</strong> f rudus<br />
minus fugaces fèd acidiores affumendi, utfuntBraffica marina <strong>Se</strong> Pornilaca acero<br />
condita:. Inter ha:c primas tenent nuces quas Cocvs appellant, quarum liquor recens<br />
medullaque, preterquam quod gula: knocinentùr, faluti profunt: ut <strong>Se</strong> mala Aurantia,<br />
Citria, Citrulli, Caraguatd, Guajdba, Ananas, Murucujd. Deinde conducitut Pharmacia<br />
cathartica Dilani excipiat exmoreRegionis> <strong>Se</strong> materia preparata exturbetur per fuperiora<br />
vel inferiora. Id autem nullo remedio tutiiis vel convenientius fit, quam infiifòduarum<br />
drachmarum radicis Pecacudnha, vel nucleo nucis Andd. Exinde ipfius mali<br />
quafi antidotum per triginta dies <strong>Se</strong> ulna,fi morbi pertinacia eXpofcat,exhibeatur,quod<br />
fìtexpulverecorticis/^r^,fcoria:ferri,ana gij, Milij Indici %). Fabarumminorum,<br />
cucurbita: amara:, fem. &pulp. fol. fen. ana §j. Qua: trita in pul ver erti exhibeantur a<br />
31 j ad l fi mane & veiperi cum liquore convenienti. Huie mox exercirium corporis fuccedat,<br />
curfusfeilieetaliquotpaffum,quiindies, accrefeente liberaliori motu diaphramatis<br />
major inftituitur. A quo redeuntes cibis facilis digeftionis refocillenrur, prefertim<br />
pulte è farina Tipioc*. cum faccharo. Nemo miretur remedio tam populari, tam gravem<br />
morbum exftirpari. Medicamenti enim hujus bafis eft Chalybs <strong>Se</strong> Cortcx Ibiraee,<br />
(quod eft Guajacum Brafilienfe:) quorum hic cum primo gradu calidus, tenuium partium,dulcis<br />
&: aromatici fapor is (invalide aperit: file lentos in vifeerum oppilatione humores<br />
incidens, merito caeteris prefertur.Inter Topica (qua: magni hic ufus effefòlent)<br />
Emplafirum ex gummi Elemni, Icicariba <strong>Se</strong> balfamo Capaiba vel Cobureiba cum melle filveilri<br />
applicatur venrriculi <strong>Se</strong> hepatis regioni. His omnibus accurate obfèrvatis, plurimi<br />
convaluerunt, nifi forte aliquid pej us in hepate délitefcat, quod accedentibus reli—<br />
quhs <strong>Se</strong> debilitate vifeerum, recidivam faciae Quapropter confultum eft, fublato mali<br />
fomite, morboque fecundum preferiptuin artis expugnato,decodum Salfeparillas Brafilienfis<br />
aliquandiu exhibere. Tametii autem haec medicamenta eorumque utendi methodus,nequetatione,neque<br />
experientia,deflitutafint, &: minime improbanda,ne»cefk<br />
tamen ad rationis amuffim ea exigere, <strong>Se</strong> nonnihil inventis addere vel demere.<br />
Cum vero hae obftrudiones exiifdemcaufis enarratis pronata:, mulieres quoque<br />
Europaeasgravidasxqueacnongravidas exerceant, quidmirumfigenerationi deltinatusuterus<br />
per intemperièm magno illi natura: operi ineptus cloaca fiat multorum<br />
exerementorum <strong>Se</strong> cruditatum* unde varia: calamitates maxime vero uteri profluvia<br />
albafiiccedunt: Quod dum pudore vel negligentia a:gre occultare ftudent > fiunt pallida:<br />
<strong>Se</strong> trifies atqueingratae viris* Temporis decurfu conduplicatur <strong>Se</strong> eo ufque augetur<br />
malum,ut non minus de corroborantibus vifeerumque tonum reflituentibus^ quam<br />
de evacuantibus remcdiis cogitandum fit. Quod quidem, partimbalneis artificialibus<br />
fadis ex fragrantibus herbis indigenis calefacientibus <strong>Se</strong> aftringentibus, partim fupradidis<br />
medicamentis deoppilantibus, accedente fyrupo Tabaci <strong>Se</strong> melle filvcftri, vel<br />
amplici vel cum aromatibus mixto, abiblvimr. Nonnegledis inrerim quibufdam<br />
pituitofàm cacochymiam evacuantibus, tum cum profluvia haecmodum, tempus &<br />
colorcm variant, fecundum Aphor. x x x v i lib. v<<br />
In/antes autem noftratcs preter haereditarla genitricummala, facile ex prepoftera<br />
eduoationefupenus enarratanova accumulane* Vnde aquofohumorcinflantur,durifque
HIST. NATVRAL &MEDIG LIB. IL 3><br />
quehypochondriispaulatim contabefcunt antequam adpueritiam attingune Si qua:<br />
medenai prefidia ex fupradidis adhiberi contingat, raro profùnt, exceptis quibufl<br />
dam ventris exterms fridionibus <strong>Se</strong> undionibus deobftruentibus ; <strong>Se</strong> pre carteris fi<br />
remota mane, Brafilienfes <strong>Se</strong> ^thiopifìà: nutrices ladefuo vegeto eos ad biennium<br />
circa educane<br />
C A P V T VII.<br />
De Hydrope,<br />
INter morbos qui ex obftrudionibus prortafcifolent, & in hac cum alterius mundi<br />
parte communes fìmt, eftille qui Latinis Aqua Intercus dicitur, advenas pueros atque<br />
juvenes precipue infeftans. Illis enim potiffimum ex imperita educatione <strong>Se</strong>tranfpirationeimpedita;his<br />
exfupradidavivendi intemperanria, vifeera fànguificationis<br />
afHiguntur, omnifque generis Hydrops vel primario inducitur, vel fecundario aliis<br />
morbis, utCachexia:, Idero, Dyfenteriis, Quartanis,febribiifqueacutioribusmale<br />
expurgatis, utHipp. paffim comprobat 1. de affed., fuccedit. Quemadmodum omnes<br />
hepatis affedus in Indiis facilius <strong>Se</strong> crebrius quam in frigidioribus plagis generantur ; ita<br />
non adeo infeliciter curationem recipiunt ii qui non ex alio morbo nati fuerint.Facilius<br />
tamen quam canteri morbi recidivam patiuntur. Hinc cautio in prognofi <strong>Se</strong> curatione<br />
exfurgit, fecundum illud Hipp. effatum. Hydrops qui Medicim revenit ac concedit, defperatrn<br />
eft x precipuefiex alio morbo, quod fièpefit, profeclus fuerit, Quippe fi atonia hepatis vel<br />
feirrhus, extindioitem caloris naturalis, omnes denique alienata: vel impedita: virtutis<br />
fanguificae caufarinferantur, multum quidem fòladi ea remedia arrotanti tune conciliant,<br />
quibus abdomen &pedes detumefeunt : fed ceflànte Medicina (à qua neceffitas<br />
fradaeque vires fa:pe medicum recedere cogunt) morbus à perennitate caufà:niorbifi-<br />
C3E renafeimr. In cadaverum diffedione, eorum imprimis, qui ex Anafàrca aut Af èite<br />
interierant, quandoque hepar colore albicante rimifque fatifèens reperi, ne veftigio<br />
quidem fanguims injecinore apparente. Vnde facile liquet qua: fpes à vifèeribus captandafit.<br />
Conrranum vero non raro contingit, fìmalum hoc cadat in fubjedum vifeenbus<br />
bene morans, quando Afcites,de fùbitonafcitur iis quibus ex aqua inordinate<br />
ingurgitata fangmficus calor la:dirur. Tune enim & per cogniras <strong>Se</strong> latentes vias imperata:<br />
excretiones, medicamentorum virmte,tumper alvumurramque egeruntur.Quas<br />
vias fi fponte fìianatura invernar, non exiguum folatium a:grotanti pra:ftar; quod ve^ba<br />
Hipp. in Coac. de Hydrope e. x i x. fentene v 111. comprobane Iam vero ineunte Hydropefiaquofawcidatdiarrhaea<br />
cruditatis expers, morbum exolvit:ficus enim ager, non morbus,<br />
toUttur. Si vero medicamentorum adminiculo opus, confultiushocper PeriiTlicearn<br />
quam Diarrhceam inftituitur,quoniam difficile eft exeretionem illam hydropici humoris<br />
fufeeptam, ex lege critica per inreftina perficere. Tum alvus, arte liberaliter mota,<br />
merito in;Indiis fufpicionis piena habetur, quod in diuturnum imo lethiferum profluvium<br />
non raro degeneree Perirrhcea tunus aqua: educuntur ; tum ob majorem in vifceribus<br />
pororum aperrionem ; tum ob eximiorum medicamentorum indigenarum<br />
affluentiam,qua:aperiendo, ficcando, aftringendo mirabiliter fané curationem abfolvune<br />
Quippenonrarocontigit,utfblaradice diuretica Caapèba (in tradaru fimplicium<br />
dida) ex vino vel aqua, fubinde a:gro propinata, latex intercus fuerit edn,<br />
dus. Idem preftant Mirabilis Pervana:, Caapomonga, Iaborandi, Saffafr. Sar9aparilla,<br />
Liquiritia,cortie. Limoniorum <strong>Se</strong> prunorum Granatenfìum, radices Iuripéba, Aguaxima,<br />
Guabipocaiba, Ivapecanga. Quibus nativis,utpote recenribus <strong>Se</strong> validiffimis,<br />
plus confidentia:,quamexoticiseffa:tis <strong>Se</strong> adnaufèamfiperefervaris, ponendumeft.<br />
Alvus purgatur commode fèquentibusremediis.Pilulis, quarrecipiunt GuttamCamboid<br />
in aceto maceratam, cum Zalapa: <strong>Se</strong> Mechoacana: recenns vel fsecula, vel extra -<br />
do. Quorum ulteriorem preparandi modum videre eft in capite de fluxu albo. Syrùpus<br />
itidem Tabaci, five iìmplex, five compofitus, tenaces <strong>Se</strong> vifeidos humores meo<br />
&potenter educit, fireiteratis vicibus cochkatim exhibeatur. His fiiccedantaromatica<br />
&diaphoretica, qua: tranfpirationerecuperatadiffolvendivimhabeanttenuiores<br />
humores ferofos, eofqueperlaxiores abdommis <strong>Se</strong> vifeerum porosexpellant cum Euphona.<br />
Balnea conducunt qua: parantur ex foliis piperis longi, Mali aurea:, Betel, Arte-<br />
miiia*,
c G V L I E L M 1 P l S O N I S<br />
Lfix, falvi* filveftr», Carnap , Tupeifavd, alche», ^ ^ ' I ^ ^ ^ t S<br />
quam plurimis. His adftrmgentia addi folent ut iunr f^; r ^ " S t e i s t i<br />
LoliaMyniSilveflr». Inundiones expra^darum h t t ^ r ^ v c ^ S X<br />
ritus ex corncibus Aunac. <strong>Se</strong> Cini deftillatus, valide ^ ^ J ^ ^ ^<br />
msexlubitus. <strong>Se</strong>dutdicamquod res eft, ad m i r a c u l u m : ^ P ^ ^ ^ S .<br />
xime Alati convenit, folet inftitui,idque exlege Magni *^>' §*<br />
demion Aquofos citofecan debereprtcipit. Quod per epicrafin ter q^ c « ° *''<br />
mediantibus perpetuis corrobofantibus, in ipfo umbehco tona cummopinato&cc^ffufadumvidi<br />
P Sinminusob virium jaduram licuerit,pedibus exkucophlegmatia<br />
rumentibus, cutis fupra <strong>Se</strong> infra talos, in carnofis quoque membris, ex moreKeeionis<br />
inciditur. Plurimi ex ulcere inerme, modo fponte orto, modo igne comparato<br />
, curanrur. Quidquid enim Paracentheiis (adeo apud Authores <strong>Se</strong> hodiernos<br />
paffim pradicos decanrata) vane uteunque promittit , in feptenmonalibus precipue<br />
Europa: regionibus, ubi hydropes calamitofà: ex diutina plerumque vivendi- uitemperanria<br />
&: fervidiori poni clam glifcunt : id illa in Indiis ob enarratam caufarumdiverfitatemfeliciffimefa:pepreftat,<br />
ut ego cummultis alns rei medicar perir»<br />
teftari poffum ; modo requifita, ram in fubj edo a:gri quam in moderamine medent»,<br />
concurranr, antequam ea tentetur, ne ialutare remedium hoc,ut aliquando fit,<br />
proftituatur. ,<br />
Cxterum Hernia: in ventreminferiorem, precipue vero in fcrotum def cendentes,<br />
non raro hydropum comites funt. In expeditionibus per afpera <strong>Se</strong> confragofa loca milites<br />
armati iter facientes liane calamitatem incurrunt : mox fradi, roto corpore<br />
sfluantes, frigidiffimam reftinguendo calori affluentius hauriunr ; fomnumque fub<br />
aperto love capiunt. Hinc cruditates <strong>Se</strong> flatus generantur, <strong>Se</strong> peritonaeum nonunquam<br />
rumpitur. Ratio vero curandi eadem qua: in Europa, fomentis feilieet, inundiorùbus,<br />
ligaturis <strong>Se</strong> fimilibus.<br />
C A P V T Vili-<br />
De Trolapfu Cartilagini* Mucronate.<br />
MOrbus ille cujus Codronchius, Scnneftus & alii videntur meminifle, SpineU<br />
Lufitanis appellatus, interque Endemios habitus , non infrequens in his terrarum<br />
oris graffarne Fernelius quoque v 1. Patholog. cap. 3. fìngultus orti ex<br />
compreffione venrriculi à colla: extremo meminit. Hanc cartilaginem prolabi non<br />
poflè, incurvali poffe, putat Hofman.<br />
Corporis totius languorem inducir, cum dolore Sromachi, aliquando vomitu,<br />
fumma refpirationis difficultate, qua: ex refrigeratione pedoris mufculorum, tum<br />
imprimis mucronata: carrilaginis compreflione oritur. Hinc mox ex dejedione appetiti^<br />
magna vimini imbecillitas fubfequitur , <strong>Se</strong> atrophiam minatur. Clironicus eft<br />
morbus <strong>Se</strong> fngidus, non tamen per fé lethalis, paulatim invadens, <strong>Se</strong> cognitu in principio<br />
difficilis.<br />
Empirici primarium, ut putant, ejusfignum ex infpedione & contadi! colligunt<br />
bracini a*°roti, in quo fivalvularum inftar nodos comperiant, morbum himc adeffe<br />
pronuntiant. Diffcrt ab oppilatione cachedica, quod pedoris hoc vitio moleftati,<br />
vultu tametfi dejedo <strong>Se</strong> trifli, non tamen decoloro <strong>Se</strong> livido fint, nec pondus autduritiemutnufquehypochondrii<br />
fentiant: tum comedendi quoque concupifeentia priinxque<br />
concodionis inftrumtntum langueat. Frequentius forte graffàtur quod pauci<br />
fentcntiamCelfilib.i.cap.z. tamflride obfervaridebereexiftimant,quando ait; Siquis<br />
inter diufé implevit ,poft cibum nequefrigori neque aflui neque labori fé debet committere. Curario<br />
autem difeutientibus, calefacientibus- <strong>Se</strong> corroborantibus, tam internis quam externisabfolvipoftulat.<br />
Interna funt Pillila:flomachica:, Meifilveftre, Syrupus Tabaci:<br />
Vinum generofum <strong>Se</strong> gutrealiquot Balfàmide Copaiba diffoluti : decoda Salfàparilla:,<br />
Saffafras, cum femine Anifi <strong>Se</strong> Cinnamomo, pugilloque pulveris ibiraee<strong>Se</strong> Nhambi.<br />
Iufcula, quibus utitur aeger, croco terreflri Vrucu, pipere Brafilienfi fativo <strong>Se</strong> filveflri,<br />
<strong>Se</strong>, fi nihil mipediat, ca:pis atque arlio condiantur.<br />
Externa funt, cucurbitula:ficca: teiterata:, mammarumqueregioni appofita:. Mox<br />
ftomachi
HIST. NATVRAL. &MEDIC. LIB. IL t,7<br />
ftomachi& pedoris inundionesexoleocortic. Tabaci, Aurant. Artemifia: &Mentaftri.<br />
<strong>Se</strong>utum deinftomachale,exherbiscorroboranribus. Atque confortans tandem<br />
emplaftrum ex predidis gummi <strong>Se</strong> balfàmis toties enarratis fìiccedae<br />
Non indigna eft obfervatu topicorum <strong>Se</strong> externorum omnium remediorum neceffitas,<br />
quod eorum efficacia curis & carnis poros patentes altius penetret, quaminfrigidioribus<br />
regionibus; Cucurbitulas quoque corneas, quaefblofiidu ex alto trahant,<br />
omnes pariter incolse feliciffimo fiicceflu applicane Ego totprofpens effedibus motus,<br />
ufum harum imprimis Chirurgis noflris commendavi, iifque in colicis cruciatibus <strong>Se</strong><br />
ventris fluxibus fanguineis fiftendis, atque principio atropina: membrorum occurrendo,<br />
infigniprofedufiimufì».<br />
C A P. V T IX.<br />
De Ventris Fluxibus,<br />
Vifeera naturaliaoppilata, ac toties ab humoribus qualitate <strong>Se</strong> quantitate peccantibus<br />
laceffita, tandem exonerationem moliuntur. Et tune quidem fluxus<br />
varii,pro diverfiratepartis affeda:& natura: humoris vel bene vel male morati,<br />
fequuntur. Vndevel critici, vel fymptomatieijudicantur. Sicur enim ex crudi rate<br />
ventriculi, <strong>Se</strong> chylificarionis fruftratione, fymptoma Lienteria: fé prodir, <strong>Se</strong> fiuxum hepa<br />
ticum laefa hepatis fubftantia <strong>Se</strong> venarum mefaraicar um regurgi ratio profer t:Pr seterea<br />
ficut inteftinorum eorumque venarum erofio, ulcus dyfènrericum; ita ani exefio inflammationem&putredinemcaufatur,qua:3/^<br />
Lufiranis dicirur. Adha:c orgafmus<br />
acerrimihumoris ex aere <strong>Se</strong> frudibus calidis &hurnidis prognatus, choleram, multafque<br />
colicas pafliones prò duci e Horum omnium proxima: <strong>Se</strong> immediata: caufa: impedita:<br />
tranfpirationes vel obftrudiones non fìinr; fed illorum pòtiffimum qui diarrhcea:<br />
<strong>Se</strong> fluxus alvi vocantur. Sinvero ab aliqua acrimonia <strong>Se</strong> maligmtate materia: morbificx,<br />
vel atonia partium, incidant tales, quiDyfenteria:, Fluxus hepatici vel dolere appellantur,<br />
fymptomatici &:fà:pe lethales habentur. Diarrhcea fimplex, vel ex arte, vel per<br />
fé facile <strong>Se</strong> cito curationem recipir ; fin minus, in pejores fluxus degenerar, qui vel ex<br />
calida aUt frigida materia oriuntur. Qm ex frigida, album alvi profluvium finefebre<br />
vocatur, (excipitur autem ille quem Galenus ab adipe, à calore igneo liquefado,proficifei<br />
teftatur) quando nimirum crudus ac piruitofus humor perpetuo delabirur,a:grumque<br />
magno dolore paulatim languefcere facit. Atque hic quidem fluxus omnem promifeueaetatem,<br />
hyberno potius quam a:ftivo tempote infeftans, ad mulros fkpe menfès,<br />
nonnunquam ad annos durat. Tametfi fine febre minufque lethalis fit quam cateti,<br />
non inter eos ceriferi deber tamen, quem Hipp. in predid.l. i.f. a.mitem &partun<br />
durabilem effe tradir ; quod hic diuturni» & difficilis admodum deprehendatur;<br />
cum hujus mali caufa fit crudiraspituitofaredimdans exfrigore, qua: tranfpirationem<br />
&circulationemimpediat,colleda,&àpra:cipuis corporis partibus adinteftina abeat.<br />
Curatio primo a clyfteribus abftergentibus qui mei filveftre imprimis recipiant, incipit.<br />
Interim corpus fyrupis aliquandiu fimilibus prseparatur.Dehinc ad radicem Ipecacudnha,<br />
tanquamadfacram anchoram, confugiendum, quanullumpra:ftantius auttutius, cum<br />
inhoc, tum inplerifquealiis, cum, vel fine fànguine, fluxibus compefeendis, naturaexcogitavit<br />
remedium. Quippe pra:terquam quod turo <strong>Se</strong> efficaciter renaciffimos quofque<br />
hiunores per ipfam alvum, fiepiffime autem per vomitum ejiciat, <strong>Se</strong> à parte affeda<br />
derivet, vim quoque aftridivam poft fé relinquie Non enim vomirus fblum fponte fuperveniens,<br />
utaitHipp.Aph. i f,\.6. fed <strong>Se</strong> arte concitatus, fub eodem Aphorifmo comprehendipoteft.<br />
Illud vero hoc modo perficitur. Draclima: duae radicis Ipecacudnha in<br />
^iiij. liquoris appropriati coda:, vel per nodem macerata:, cujus infufìim cum vel fine<br />
oxymelis ^j. expibetur.Poflridie femel atque iter um prò re nata/ecunda imo ter ti a ejus<br />
decodio repetenda; tam quod a:gri debiliores eam facilius ferant; quam quod aftridoria<br />
ejus vis tune magis efficax appareat. Casterum nuces Munduy-guacu five vomica: (quibus<br />
vulgus imperitum non tam utitur quam abutitur, cum vehementer per vomitum<br />
&feceffum exturbent) fi ex preferipto exhibeantur, haud exiguum commodum preftant.<br />
Recnucleos fexvel feptem: ablata tam (interiori quam exteriori tunica, conteranno<br />
amygdalarum inftar prò emulfione, addito momentoiàcchari <strong>Se</strong> fol. fèn. gj. vel<br />
D Sì"
G V L I E L M I P I S O N I S<br />
?8<br />
j fi. feminis anni3 fi- mpulvercm tritamifceantur, fiatquepaftillus ^ ± ^ ^<br />
sLuces^^i, quariininucki, etiamcittamlampreparanon^<br />
cedunt. Syrupus indemTabaci oppido conducit, 1»imprimis quibus humores tauces<br />
abfque multo calore peccane Dein ol. de Copaiba gutreahquotfaccharo diffolure,<br />
ori ex ovo forbili, five ano per clyfterem immittuntur. Quod firemedia h*c<br />
enàrrara, forte non in promptu fint, eorum locum Mechoacanna, vel pugillus feminis<br />
Ricini Americani in fintini vini macerati, fupplere folent ; hoc fiqmdem humorem<br />
vitiofiim acredundantem fortius, illud vero benignius educit.Nonparum quoque hoc<br />
morbo exhauftos reficitdecodumligni/^4rWi,&Saffafras indigena,quod evacuata<br />
materia morbifica ronum reftituat vifeeribus languentibus ; comitante diatta racil»<br />
diaeftionis&: paulo aftringenris. Emplaflrumfiipervenrriculo imponatur ex Gummi<br />
iacariiba, ball amo de Cabureiba <strong>Se</strong> Copaiba, vel ex pafta de Tiptoca, vino de Acaju, pulpa<br />
item prunorum^fr^, flore Nhambu, atque ovorum vitellis. Adhaec tofta potius quam<br />
liquida aut frixa alimenra eligantur, idque fiepe <strong>Se</strong> parum. Vino indantur guttula:<br />
aliquotoleicore arane precipue tum, cum ventris cruciarus inftar colici adfir, quem<br />
vefparumquoque Brafilienfium nidusexvinopotus, vel ventriimpofitus, clementer<br />
mitigat. Idem feliciter preftant nerbar cafre in aceto frixa:. Quando neceiiitas ad<br />
magis corroborantia <strong>Se</strong> aftringentia compellit, his <strong>Se</strong> fimilibus remediis nariv», utendum.<br />
Summitates fruduum Bacòba aut Banana femitofta aut arefada ex vino de Acajtt<br />
<strong>Se</strong> immaturo pomo Imipdba. Tefta: tefludinis fluviatilis tofta: rafuram, in hoc fluxus<br />
genere, Barbari propinant, quod valide aftringant. Sicut <strong>Se</strong> jecur caprea: toftum, <strong>Se</strong><br />
callanea arboris Cedri Braiìlieniìs.<br />
C A P V T X.<br />
De ^Tenefino.<br />
CVm omnia qua: ad venttis fluxiones fpedant, in examen revocane neceffumfitj<br />
operepretium duxi, ea qua: circa Tenefinum notatudigna cottidie obfervavi,<br />
pauci&exhibere. Morbus nimium femiliaris & merito formidabilis pregnantibus,<br />
quodfcctumfimul cum forca, mifere extinguat. Irritus enim hic conatus ex<br />
quovis acri <strong>Se</strong> ulcerifero humore ano adhxrefcente natus, nullam aliquando nifi fpuma:<br />
vel fànguinis aut puris exeretionem comirem habet. Inter dum vero ex pituita acida<br />
<strong>Se</strong> bile mordaci dyfenteriam precedie Quibus, fi oculi nidantcs , inquietudines,<br />
cruciatus, longas vigilia: atque excubia: nodurna: accedant, tune asgre finiri folet.<br />
Ex aliis fiibinde dyfentericis fluxionibus nafeitur hic morbus, quibus medetur ac frnemimponit,<br />
curamque tune eft facilior, quando tantum funt reliquia: &fàniesulccris<br />
inteflini redi; quxfomentis &enematibus facile fupcrantur. Quando ex fùnenoribus<br />
ventris partibus, videlicet ventriculo, mefènterio <strong>Se</strong> inteftinis, materia<br />
cruda delabirur ; preter inceffiones <strong>Se</strong> reliqua qua: anum refpiciunt, caufa fovens tevulfione<br />
per vomitum tollenda, idque ufitatiffimo ilio remedio, Radice Ipepacudnhn.<br />
I adem porro curandi ratio fere circa externa , qua: eft in fànguinis profluvio, eaque<br />
anodynis fuffimentis <strong>Se</strong> fomentis afttingentibus tepefadis ex foliis arboris Aroet-<br />
•'.%, Aracd, Acajd<strong>Se</strong> fimilibus, fi protuberet aut hiet ani» ; fi ulcus adfir, facculis ex lade,<br />
malva:, <strong>Se</strong> Bafoure fiimmitatibus inftimitur. His enim, tum intus tum foris connnue<br />
admotis, multum promovetur; quippe quod fymptoma ipfiimque adeo morbum<br />
tollunt. Allium quoque affatum, fi caufa piane frigida, cum fucceflu admovetut.<br />
Somnus qua fieri poteft, conciiietur ; primo pultibus ex Carimd <strong>Se</strong> hordco. Quibus fi<br />
minus provocetur,lenociniafòporifera addenda flint, interponendo clyfteres abfter-<br />
?encts. A motu quoque <strong>Se</strong> exercirio corporis abftinendum. quo fpedat illud Celfi<br />
confiliumhaud quaquamncgligendum: Cum in omni fluore ventris, tum in hoc precipue<br />
Tene fimo, ne ceffi eft, non quotteslibet defidere ,fed quoties oportet, ut hdc ipfa mora in confuetudi-<br />
•nem fcrtndi oneris intejlina deducat. Si tandem aftringentibus remediis intcrnis fluxibihratem<br />
humorum colubere conducat, preter fuccumftillatitiumpomi Unipabu immaturi,rafìirain(uper<br />
ligmnotiffimi/4f4>'4»^, ut <strong>Se</strong> nuclei frudus Gueticoròi niti <strong>Se</strong>jct!<br />
me; ex convcnienn liquore haufti, eximie ptofune<br />
C A-
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEJDIC. LIB. IL 5*»<br />
C A P V T X L<br />
De Cholera.<br />
PErniciofus necinfrequenshis quoque regionibus eft fluxus ille qui Cholera dicitur.<br />
Morbus femper fymptomaticus <strong>Se</strong> vere acutus, ab aere calido <strong>Se</strong> humido,<br />
corpus perpemo ambiente, immodicoque fruduum fugacium &horariorum efu<br />
proficifcens. Omnem xtatem omni anni tempore infeftae JÉftate tamen ab xruginofà<br />
porracea atque xftuante bile, pom calidointempeftiveaccedente, juventutem vehementius<br />
exetcet, cum fìibitaquadamfpirituum effufione aclipothymia ex tetris <strong>Se</strong><br />
fuliginofis vaporibus orta ; adeo ut, fi ante vigiliti quatuor horas non evadant, fuccumbane<br />
Quod ex manifefta diagnofi conftabit, fi nimirum pulfus debilior, aut impedita<br />
refpiratio, exteriorum membrorum, tum fudorum frigidiras, fummum interiorum<br />
circa cor incendium, convulfionefque interveniant. Hunc humorem efferum <strong>Se</strong> quafi<br />
orgafmo ad fuperiora <strong>Se</strong> inferiora delamm compefcere, res profedo haud exigux difficili<br />
tatis eft. Primumad ea remedia qua:cor, ventriculum acinteftina modicerefrigerando<br />
<strong>Se</strong> aftringendo corroborant <strong>Se</strong> furor em acerrima: bilis remndunt, confugiendum.<br />
Corpus enim evacuare ( etiam invita Plethora&: Cacochymia) quamvis benigne,<br />
periculo non car et; tum quod vires collapfx arque exhauflx, ulteriori irritationereformidandxfine<br />
VltraTamarindos, quos hxc terra producit, quxque biliofos <strong>Se</strong><br />
accenfbs humores refrenant,nihil tentandum; fedfyrupis potius <strong>Se</strong> conditis de Murucujd,<br />
Ianipdpa, Limoniis, Arantiis, Arafd, Guajdba-, ut <strong>Se</strong> Ficubus Indicis, Vbapitanga, Murecf><br />
imprimisTipiocautenàwm, cxterifque medicamentis roborantibus, &refrigerantibus.<br />
Externis quoque fequentibus infiftes. Fomenta <strong>Se</strong> inundiones fint ex aftringentibus <strong>Se</strong><br />
refrigerantibus. Tum cataplafinata ex Portulaca, Myrto, Aracd, oculis arboris Imbaibaconfeda,<br />
qua:cum aceto preparata lite acgroto impofita, prxcordia fovent, venir<br />
emqueacanumaffidiimdemulcene Clyfteres ejufdem generis (modo tantillum<br />
temporis fùperiìt) requirunmr, cxteraque remedia in capite de Dyfenteria <strong>Se</strong> inflammatione<br />
ani prolixe enarrata. Verum, quemadmodum hxc fxpe auxilio flint, non<br />
laroconfulto ob temporis anguftiam & morbi fxvitiem omittimtur, confeftimque<br />
ad foporifera devenitur. Linimenta denique opiata, capiti <strong>Se</strong> pedori admovere convenit.<br />
Adeo niliil tutum nifi'fomnum omniinduftria concilies. Cholera ficca eifdem<br />
remediis ferecuratur, maxime fi regioni hepatis cornea: cucur binila: applicentur. De<br />
quibus merito hoc teftor quod Galenus de iùis cucurbitulis quas in Colico affedu incantamenti<br />
inftar operati tradidit.<br />
C A P V T XII.<br />
De Dyfenteria.<br />
SEquuntur Fluxus cum febre&fànguine,ut funt Dyfenteria,Fluxushepaticus&: Inflammatio<br />
ani. Affedus Dyfèntericus nimium his terris eft farniliaris. Orimr potiflimum<br />
ex fudoribus vi frigoris nodurni ac venti mediterranei fubito admiffi retroadis<br />
; tum fruduum fugacium <strong>Se</strong> feculenti potus immoderato ufu, accedente aere<br />
calido &humido. Hxcexcretio fanguinolenta licet pari vehementia per omnes Indias<br />
fxviat, numquam tamen in Brafilia morbi Epidemici inftar graffatam, alioque per contagium<br />
migraffe, conftat. Ita ut perpetuo nobis fporadica <strong>Se</strong> popularis, nunquam vero<br />
epidemia exiftat: cum alias peitinaciffimaaliquando maligniras,fiin alioquopiam,<br />
in hoc morbo imprimis apparee Quibus exeretio biliofà, adufta &fpumofà, ut in<br />
juvenibus fxpe vidcreeft, merito ab Hippocrate habetur calamitofa atque funefta;<br />
quippe qua: nullis remediis cedat, licet hxc tellus, contra malum tam familiare nobiliifima<br />
minimeque vulgaria auxilia medica producan &prxftantiorainduftriaacfblertia<br />
hominumindies iufeitentur. Verum miffis iis, qux fàtis fuperque jam ante ab<br />
aliis de natura <strong>Se</strong> curatione Dyfenterix dida funt, ea tantumprofequar, quibus poriffimum<br />
differant ab Europa. Affedui huic (prxfer tim fi multa cacochymia adfit) tot fimul<br />
folent fìipervenire fymptpmata, tamque horridi cruciatus, ut fxpiifime anguftia tei <strong>Se</strong><br />
D 2 temporis
4o GVLIÉLMI PISONIS<br />
temporis legitimam methodumremorentur. Hac itaque neceffitate exigente, venam<br />
tundere, haud confulmm habent; (nifi ipfb quidem principio, aut febre atque hepate<br />
affedo id maxime poftulantibus) quoniam, etiamfi revellendi indicarioni forte fàtisfadum<br />
eatiur;male morarx tamen materix morbificx <strong>Se</strong> virium inopix male fit, quia raro<br />
occafio deperdi tum refarciendi adfir. Porro vel fòlo Rlieo,vel laxativo quo vis benigniffìmo<br />
mordacem humorem provocaffe, parrifque affedx cruciatus ingeminaffe, fufpicione<br />
plenumhabetur. Si quando tamen evacuationi locus, radicem vomitivam Ipepacuanha,<br />
exquifìtiffimumnaturxmimus, cxteris remediis prxferre conducit: quamvis<br />
ingenue fatear, plurimos medicaftros incolas ad fudorifera <strong>Se</strong> cor dialia, quam ad evacuantia<br />
per alvum, benigniora licet, inclinare, etiam tune cum major cacochymias<br />
quamulcerationisfignaappareane Morbo durame prxrer confòlidantes, abftergentes<br />
<strong>Se</strong> refrigerantes clyfteres, nutrimentis <strong>Se</strong> anodynis ex jufculo gallinarum hordeaceo<br />
awr furfuraceo, lade caprino chalybeato <strong>Se</strong> fimilibus infiftendum. Prx cxteris pulmentoex<br />
Tipioca <strong>Se</strong> emulfionibusindefadis,quod multisindicationibusfatisfaciant,<br />
utendum per inferiora xque ac fuperiora : quippe mirifice confòlidanre <strong>Se</strong> refrigerante<br />
qualitate partes afllidas demulcent, fluxiones quoque ruentes compefeunt atque coagulant,<br />
<strong>Se</strong> orificia venarum claudune Quodfi neceffitas ulterius infiirgat, viribus corroborandis<br />
<strong>Se</strong> fiftendis fluxibus invigilandum, feilieet opiatis : tum medicamentis quoque<br />
&alimentis aftringentibus confolidantibus, imprimis qux lumborum, ventris <strong>Se</strong><br />
jecinoris refrigerio <strong>Se</strong> robori funt. Prxterea fìngulis vicibus quibus alvus dejicitur,<br />
fomenra exiifdem parata immittanmr, unde putredines <strong>Se</strong> calor es, velprxfentes, vel<br />
futuri avertantur. De quibus latius dicetur in capite de Inflammatione ani. Potus quo<br />
xger utatur, ptifana fit, ex decodo de Carimd. Ovum quoque forbile cum tribus quatuorvegurtulis<br />
olei Copaiba conducit, quod leniendo fimul partes lxfasconfolidet, ac<br />
proinde totidem guttulx cum albumine ovi ex bombace ano"indire vel per Clyfterem<br />
injedx folamen adferunt. Affata elixatis prxferantur. Pacóba <strong>Se</strong> Banana femitoftx,<br />
fxpe prò alimento medicamentofb accipianmr. Iidem quoque frudus diffecantur&in<br />
Sole ficcantur, atque in maffam, addendo aceti momento, coquuntur loco<br />
panis. His acceduntplurima alia remedia nativa, aftringendi fimul <strong>Se</strong> refrigerandi<br />
qualiratepollentia, qux primi incolx partim ut arcana celant, fecumque intcrirecupiimt,<br />
partim inno tu ere &intradatude Simplicibus tradita fune Horum quidem primum<br />
locum obtinent, Confèrvx&Rob fruduum Myrti Granatorum, utriufque Ara*<br />
fa, Guajdba, Murec'i, Murucujd, lampdpa, Acaju.<br />
C A P V T XIII.<br />
De FIuxu ahi Hepatico.<br />
ANno 1638, urbe Salvador in Bahia menfibus admodum pluviis obfeffa, nulla<br />
clades xque exercitum noftrum attrivit, quamfluxus fanguineus, fignis &curarione<br />
nonnihil àDyfenteria diverfus.qui,licetnonminus quam illa perniciof<br />
Us, fympromata tamen longe minora eum comitati folene Sxpe enim ad finem ufque,<br />
abfque ullis,torminibus, cruciatibus, exulcerationibus, cumque facili execrnendi modo,<br />
exiftie Dejedio autem hxceft, vel puri fànguinis, vel cumgrumis,&loturx carnis<br />
fimilis ; idque dupliciter fit : vel ab atonia hepatis, qux licet curata, adpriftinam<br />
cruditatem redit: vel à quantirate ex venis meiaraicis atque inteftinis regurgitante,<br />
qux plus timoris quam detrimenti inferat, &juventutem maxime infeflet. Quippe<br />
tales excrenonesaliquandofebriumacutarumctiticxhabentur, exque emonia jecinoris<br />
, noninteftinorum exulceratione caufatxfune Fit demum hic fluxus ex qualitate<br />
fimul, orificia venarum corrodente <strong>Se</strong> referante. Atque tune quidem Dyfènteriam<br />
propter ulcus <strong>Se</strong> dolores inteftinorum mentitut. Ea qux ex hepate profluxio fit, iis remedi»<br />
oppugnanda, qux confirmandojecinorifuam operam tam intrinfecus quam extnnfecus<br />
dicarunt. Raro in principio fblamen ullum a clyfteribus confolidantibus aut<br />
anodynis accedere videas. Venxièdio, tametfi in reliquis fànguinis profluviis vix admittatur,<br />
in hoc tamen laudabilis habetur : noftratibus vero utique mollioribus, intcnfiorique<br />
calori non affuetis, càutius ac parcius inftituenda eft. Immo in cucurbituhsrcvelkntibus,<br />
lumbis ac natibus impofitis, aliquando fubfiftendum. Reliqua qux<br />
tradu
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC LIB. II. 4j<br />
tra&u temporis exfurgunt circa curationem,quumDyfentericisaffedibus magis communia<br />
funt, iifdem remediis, in capite de Dyfenteria monftratis, propulfàntur. Ad<br />
eum autem fluxum qui ex atonia hepatis nafcitur, compefcendum, irriti, utplurimum,<br />
ctirandi fiunt conan», ita utprx virium lapfìine quidem Rhabarb. Myrobal.<br />
aliaque fimilia adliibere confili tum fit, ac proinde fi acrimonia comitemr,ad blandientia<br />
&ftupefacientia quoque confugiendum eft. Non negledis feminibus quatuor frigidis<br />
recentibus, neque iis qux urinam benigne provocanr, ut fìmt, decodum lurìpéba<br />
maris, radicis Aranti, frudus Alkekengi, rad. liquide Solatrum, Acarkóba <strong>Se</strong> Pagimirioba,<br />
arque fimilium qux hepatis <strong>Se</strong> venarum mefàraicarum ardor es mitigant. Horum<br />
prx cxteris palmam obtinent emulfiones&pultes qux Carimd dic\x ex Tipioca de<br />
Mandioca. Inter frudus in pretio habentur,illi omnes qui in curatione Dyfenterix enarrati<br />
funt. Aqua quoque ftillatitia ex canna fàccharea& fior e ibabirdba cum albumine<br />
ovi pora, addirò momento fucci aurantiorum. Denique cataplafinata ex Portulaca &:<br />
Solano cum aceto temperata, dorlb Sventri applicata, intemperiemhepatis fòlanturfluxumqueinordinatum<br />
compefcunt.<br />
Q;<br />
C A P V T X I V.<br />
De Viceré & Inflammatione ^J.ni.<br />
Vx àBarbaris meaque lónga experientià circa rationem <strong>Se</strong> curationem tam funefti<br />
<strong>Se</strong> lamcntabilis mali confecutus fum, in medium proferam. Hunc affe-<br />
^dum ìndigenxTeicoaraiba, llufitani Doenca do Richo five Bicho del Culo abufive<br />
vocant, vel quod dolor pruriens principio fentiatur, vel quod Vermiculi gangrxnam<br />
inferant. Lis hxret inter Medicorum filios, novus ne an vetus iìr morbus hic Endemius.<br />
figo quidem eum potius credi derim in aliis Or bis plagis tanquam hoftem occulrum infidiofe<br />
fàevire ; adeoque longe abefl'e novum appellandum fore,ut probabilius, antiquifiìmum<br />
effe, atque deillointelligendum i. Reg. e. ?. v. 6. Aggravata eft autem manus<br />
domini fuper Azotios, &: demolitus eft eos, <strong>Se</strong> percuffit in fecreriori parte natium Azotum&finesejus.<br />
Hujus quoque David videtur meminiffe Pfalmo 77. v. 66. dicens,<br />
& percuffit inimicos fiios inpofteriora. Non eft Endemium malum huic regioni, fed<br />
frequensindigenasxque ac adventitios infeflans. Conftat, in Angola &: aliis fervidis<br />
Indiarum partibus diutius cognitum, atque ohm Brafilix incolas piane ab eo immunesfuiffe.<br />
Nil autem aliudeft, quam incendium &corruptio ani cum ulcere depafeente,<br />
fine vel cum fànguinis fluxu dolorifico, tempore imprimis xftivo graffante.<br />
Hunc morbum, aut prxcedunt fluxiones Dyfentericx cum inteftinorum caloribus ;<br />
aut per fc, <strong>Se</strong> ci tra ullum morbum prxvium ingr uie Cum Dyfenteriam prxcedentem<br />
habet, <strong>Se</strong> ob medicinam adhibitam Symptomata excretionefque ceffant, minus fidendumeft.<br />
Detenta fiquidem materia acerrima, a calore nimio accenfà, maximequeà<br />
fquallente &fordida corporis colluvie intus alta, magnumputredinisgradum, cum<br />
tam atroci dolore & inflammatione acquirit, utmufculumfphinderem atque ora venarum<br />
hxmorrhoidalium ftatim exedat. Vnde fluxus cruentus exoritur, altiufque ad<br />
inteftinorum mnicas afeendit, tam deformi afpedu , ut anus late didudus cloacx<br />
inftar livido <strong>Se</strong> plumbeo colore appareat. Nonnunquam vitium hoc per fé manifeftamr,<br />
nimirum ex dolore, cum rerentione exerementorum, qux calore arefada atque<br />
indurata, non fine maxima difficulrate <strong>Se</strong> cruciatu egerunmr. Aliquando vero, ingenti<br />
licet conatu,nihil prorfìis ejicitur (ut ipfe in me quoque expettus fum) ano<br />
multum ptominente. Hinc atroces fxpe dolores ex retentis fxcibus fùfeitantur, quos<br />
febres poftea, laffitudincs, vigilix, concitatio ftomachi, ac capitis imprimis dolores<br />
<strong>Se</strong> ardor es fequuntur. Quamobrem, antequam malum ferpat (f èrpit autem citiffime)<br />
internislaxantibus <strong>Se</strong> refrigerantibus remediis refiftatur. Clyfteres ejufdem generis<br />
femel atque i rerum admoveantur. Suppofitoriis, inundionibus, lavacris, balneis, fuffumigiis,<br />
perpetuo infiftendum. Venxfediones prxcipue non negligantur. Quibus<br />
omnibus fi morbus non brevi cedat, proculdubio in lethiferum degenerabit. Multoties<br />
prxterea fieri confuevit, ut nullo morbo inteftinali, velquovis alio figno precedenti<br />
,parti minus fenfibfiifennnariumclaminfinuetur,ipfumquexgrum &:medicum<br />
D 3 in
GVLIELMI P I S O N I S<br />
in pr incipio latcat. Quod, quoniam gangrxnam non raro inferat .incurabile habetur.<br />
Si autem prodat le malum, previa utcunque hac diagnofi fieri folet; ut, pontanea<br />
laffitudine, capitis &: membrorum dolonbus, appetentix cibi languore, calida totuis<br />
cotpons intemperie, mfomniis, puliii arteriarum inacquali <strong>Se</strong> celeri, abfque manifefta<br />
podicis afflidione, nifi forte aliquo pruritu aut inani exonerandi alvum deiideriO.<br />
Quamobrem in omni inteftinali prxcipue affedu, de ani difpofinone Medici percontaniolene<br />
Quo incolx Empirici non contenti, vifu&taduexplorantpodicem, num<br />
aliquid prxrernamrale appareat; mox pulpx limonum affridu partes illas tcntant fic<br />
dolores excitane Differrautemab hxmorrhoidibus hic affedus,fequentibus potuumum<br />
fignis. Gtavis capitis dolor adeft, ac hiantis late ani oftium fatifcit Dem fanone<br />
prognofèos, quod morbus hic nonnunquam mortem <strong>Se</strong> quidem confeftim adkrat;<br />
hxmorrhoides autem non item, qux eif dem, quibus in Europa medicamentis, imo<br />
fòlis hirudimbus Brafilienfibus curantur, <strong>Se</strong> liquore pulpx nucis Cocos putrefadxfxpius<br />
admoto, mitigantur. Cxrerum, qui contra hanc labem fé meri fluder, aqua marina<br />
frigida vel tepida &limoniorum fuccorecentium, anum, quoties ventrem exonerat,proì>e<br />
abluat. Iaborandi-miri cumfalis &piperis Brafìlienfis momento cxteris remediis<br />
facile eftprxferendum. Quando vero fenfibiles ani partes excoriatx tam acna remedia<br />
haud krunr, temperantur cum vitello ovi <strong>Se</strong> aqua cannx faccharex,&£ imprimis<br />
cum fìimmitatibus herbx iniìgnitcr mundificantis Iacuacanga didx. Si lapfus virium<br />
conrraindicetvenxfedioni, cucurbitulx infra dorfum affiganmr. Exinde clyftercs<br />
rcfrigerantcs, confòlidantes <strong>Se</strong> adftringentes, quianodynaimoftupefacientiaopiata<br />
recipiant, progrediendum. Poftea veterum incolarum tini, aquafaccharea, gummi<br />
Tareroqui, amyl. ex Tipioca de Mandihoca, foluta, digitis infcrris pofterioraproluantur.<br />
Poft hxc, dilutum ex cetuffa,, aqua rofarum <strong>Se</strong> fior, ibdbirdba, fàccharo rubro, ovi<br />
albumine <strong>Se</strong> lade cum momento opii concinnandum, in quo txda madefada, ano profunde<br />
immirtatur , idque frequenter. Idem fere prxftant herbx quxdamnativx prx<br />
cxteris conrra hunc morbum rcceptx ufùque longo comprobatx ; ut funt, folia <strong>Se</strong> fky<br />
r es utriuCqne Pagimirióba <strong>Se</strong> Tapid arboris longe prxftantiffimx, addita Aguaraguya, toties<br />
inferra quoties defidendo txdx vel fuppofitoriainttomiffa removcntur. Qupdfi<br />
pars afflida manuum artadum reformidet, fuffimenta ex emollientibus <strong>Se</strong> ficcantibus<br />
f ùbflituenda fune Porro quantum ad vidus rationem, alimcntis frigidis <strong>Se</strong> roborantibus<br />
maxime uti convenit: irritantia autem cane pejus <strong>Se</strong> angue declinanda. Si vermiculi<br />
fimul à putredine orti iafeilentparrem affedam, ii oppugnandi unguento quod<br />
pulverem amatimi frudus Angelyn cum cinere Tabacireceperie<br />
C A P V T X V.<br />
De Lumbricis,<br />
Vamniliil in hifce orbis partibus à putredine fit liberum,omnes quicunquefub<br />
Q<br />
zona torridavjvunt experiunrue Vnde Infedorum, maxime vero Vermium<br />
^ tanti» proventus, utnihil propemodum intadum ab iis relinquatur. Eodem<br />
modo cum Microcofmofe rcs habet, quem non minus quam totumhoc univerfùm,<br />
varii generis vermesidentidem exagitant ; tamque vifeera intus puerorum juxta acadultorum<br />
; quam forinfècus vulnera atque ulcera, a calido <strong>Se</strong> humido ambienre, mnis<br />
modis infeflane Hi Chirurgorum opera, quxque vulnera <strong>Se</strong> ulcera mundificant, profligantur;illorumvero<br />
curationemperficerc,totquclatenteshoftesexturbare,levenon<br />
eft propter ingentem conceptx putredinis propagationem. Hinc febres graves, ne dicam&:<br />
malignx generantur, aliaque fymptomata fubfequuntur. Quippe non folum<br />
ano & inteftinis familiares, fed fxpiffime quoque venniculo,folliculoìeÌlis, utero, quin<br />
&;ipfi Cordi vermiculos innafci, Anatomc mihinommfccit. Quicardiale,ias, deliquia<br />
animi, palpi tationes cordis, ftridores dentium, <strong>Se</strong> horror es nodurnos intèrunr. Vnde<br />
fit, ut cachedici, multoque halitus fxtore, viva veluti cadavera, vix mortem elfugiant,<br />
nifi forte ipfo initio remedia adhibeantur.Theriaca <strong>Se</strong> Mithridatium celebrata licet remedia,<br />
obfebrium incendia, aliafquerationes toties repetitas,haudadmittendascenfènt.<br />
F>j;o quidem ut fateci quod reseft,miffis longe petit» compoiìtis, in pueris atque<br />
adii 1 ti s
HIST. NATVR A L. & MEDIC. LIB. II. 43<br />
adult» cum Tabaci Syrupo felici!» voti compos fadus fiim, atque ob ìnfìgnem mmv<br />
dificandi <strong>Se</strong> abftergendi qualitatem tum in hoc morbo tum in aliis frigidis affedibus,<br />
atque à veneno natis, merito eum pretuli. Barbarorum xque ac noftrorum ufiratiora<br />
remedia flint frudus acidilfimi Caraguata didi, eorumque liquor deflillatus, idque<br />
exigua quantitate cochleari exhibitus, addito tantillo Tamarindorum <strong>Se</strong> mellis filveftris.<br />
<strong>Se</strong>mina, olea <strong>Se</strong> fyrupi Citrorum <strong>Se</strong> Arantiorum propinati, vermibus contrariantur.<br />
Licet autem à quibufdam animantibus inftindu naturali, ut <strong>Se</strong> ab Indigenis<br />
robuftioribus,contrahxc& alia mala expetanturnuces arboris Angelin; tamen ob indomitam<br />
vim, jufta dofìs ac prxparatio requiritur. Nimium fiquidem eft, quoddimidiumfcrupuliexccditjficutpofleafilo<br />
loco latius demonflrabitur.fiimme enim amara<br />
eft, atque umbilico tutius imponitur rafùra, qux etiam ano indita contra afcarides<br />
cximix eft utilitatis, quas fùmmafua amaritudine brevi interficie<br />
C A P V T XVI.<br />
De Lue Indica.<br />
L Ves quxdam ex coitu non tantum per contagium, vel parentum hxreditario<br />
malo in liberos, fed ex levioriarradu atque per fccontrahitur,ortapotiffimum<br />
ex alimento foetido <strong>Se</strong> falfb, poni rancido <strong>Se</strong> corrupto. Inter Afros nonfolum atque<br />
Amcricanos, fèd Lufitanos &Belgas quoque fxvit, tumoribufque fcirrhofis&virulenris<br />
ulceribus, totiurt corpus infeftat. Qux quidem lues huic regioni eft Endemia,<br />
<strong>Se</strong> Bubas ab Hifpanis,atquc Mìa a Brafiìianis appellatur. Et ficuti citius fànatur àfolis remediis<br />
indigenis ; ita citius contaminai, quam illa qux lues gallica vulgo yocatur <strong>Se</strong> ad<br />
Irtcolas hu'c defer tur. De qua elicere non eft propofiti mei, fed de prxfenti. qux licet<br />
in quibufdam conveniat cum illa jaccidentibus <strong>Se</strong> curatione tamen maxima ex parte<br />
cUffere Empiriciinitio data opera eamnegligunt, fiumorifque tenacitatem, in quo<br />
mali fomes maxime irihxret, aliquot feptimanatum intervallum requirere ad prxparatioriem,<br />
credune Vitam interim intemperatam vivere interdicunr, aqux calidx lavacraìnftimunt,<br />
frigus nodurnum, ne per/piratio cohibeatur, maximoperearcent, carnes<br />
recentes, imprimis ferinas, toftas, prxcipiune Vinum permittunt, quod fùdorés<br />
<strong>Se</strong> fuliginès, non fine xgrptantis levamine, per poros expellere comperiantur. Qui ab<br />
hoc medendi modo recedunt, fymptomatum quidem prò tempore levamen allaturos,<br />
fed poftea recidivam artuumque dolores fucceffuros ,ratum habcne Tandem prxparato<br />
hoc modo corpore, evacuationcs inftituunt: mox eos, qui prefertim tenuioris<br />
fortisfùnt,admolcndinasfàcchareas ignefqueluculentiffimos ablegant ;S^foIo decodo<br />
, cujus bafis Caaróba <strong>Se</strong> Sar5aparilla , curationem feliciffime abfolvunt. Vlcera<br />
quoque fblo attrituautlotione Caaróba, aliarumque herbarum exficeanrium <strong>Se</strong> abftergentium<br />
fiicco, tollune foliis autem Caaróba nunc codis prò balneo, nunc orejejuno<br />
mafticatis, ulcera, qux per fé nonevanefcunt,exficcant, &rmaligrùtatemextrahune<br />
Quod ipfumaliquoties per Chiriugosm Nolocomio imitati juffi, &:voti nos compotes<br />
reddi die<br />
Nequis autem fallatur, hxclucs five ex Hifpanica mixta, ut fxpe fit ;fivefimpkx<br />
Endemia, Europxis prxferrim ,non adeo parvi facienda five in principio five in progr effii.<br />
Neque enim ut quidam exiftimarunt, inna Tropicos levior ob halituum à fole perpetuarci<br />
extradionem ; gravior tantum infèpterttrionalibus regionibus dame Ac fi nodurnum<br />
frigus modo lcviter admiffum, apertos diurno calore poros non cum iìimmó<br />
detrimento xgri al tius occluder et, difcuffionem tetrorum vaporum impedir et, verfuf<br />
que perioflium, in quo dolot, repelleret. Sicut quotidie fit, vel xgrorum vel medicorum<br />
incuria, qui differentiasdiei&nodis contemnune Et rune quidem male morata<br />
ulcera, quibus hoc malo infettati turpiter fcatere folent, prxter alia fymptomata3 cariemm<br />
offibuscaufàrivideas." SicUtin rciteratis diflèdionibuscorporumautopfianos<br />
docuie<br />
Atque tune fimul anatomix, in .iEthiopibus exercitii gratia inftitutx, certos nos fecere,<br />
nigredinem illam cutaneam ultra epidermidem non penetrare, eaque ablata mox<br />
ipfàm cutem albam Europxorum piane more fé offerr e. Si Vero contigerit aliquos epi-<br />
D 4 dermidc
~r J GVLIELMI PISONIS<br />
in pruicipio lateae Quod, quoniam gangtxnam non raro infcrai, incurabile habetur.<br />
Si autem pr odat le malum, previa utcunque hac diagnofi fieri folet ; ut, fpontanea<br />
laffitudine, capitis &: membrorum doloribus, appetentix cibi languore, calida totius<br />
corporis inremperie, infomniis, pulfii arteriaruminxquali <strong>Se</strong> celeri, abfque manifella<br />
podicis afflidione, nifi forte aliquo pturitu aut inani exonerandi alvum delìderio.<br />
Quamobrem in omni inteflinali precipue aftedu, de ani diipofitione Medici petcontari<br />
falene Quo incolx Empirici non contenti, vifu <strong>Se</strong> tadu explorant podicem, num<br />
aliquid prxternaturale appareat; mox pulpx limonum affridu partes illas tentant fic<br />
dolores excitane Differt autem ab hxmorrhoidibus hic affedus, fequentibus potifiìmum<br />
fignis. Gravis capitis dolor adeft, ac hiantis late ani oftium fatifcit. Dein, ratione<br />
prognofèos, quod morbus hic nonnunquam mortem & quidem confeftim adferan<br />
hxmorrhoides autem non item, quxeildem, quibus in Europa medicamentis, imo<br />
fòlis hirudinibus Brafilienfibus curantur, <strong>Se</strong> liquore pulpx nucis Cocos putrefadxfxpius<br />
admoto, mitigantue Cxrerum,qui contra hanclabem fé meri fluder, aqua marina<br />
frigida vel tepida <strong>Se</strong> limonioium fùcco reccntium, anum, quoties ventrem exone*<br />
rat,probe abluar. Iaborandi-miri cumfalis &piperis Brafìlicnfis momento cxteris remediis<br />
facile eli prxferendum. Quando vero fènfibiles ani partes excoriatx tam acria remedia<br />
haud krunr, remperantur cum vitello ovi <strong>Se</strong> aqua cannxfaccharex,& imprimis<br />
cum fùmmitatibus herbx iniìgnitcr mundificantis Iacuacanga didx. Si lapiiis virium<br />
contraindicet venxfèdioni, cucmbitulx infra dorfum affiganrue Exinde clyfteres<br />
relrigerantes, confòlidantes <strong>Se</strong> adftringentes, quianodynaimoftupefacicntiaopiata<br />
recipiant, progrediendum. Poftea veterum incolarum tini, aquafaccharea, gummi<br />
Tareroqui, amyl. ex Tipioca de Mandihoca, folura, digitis infèrtispofterioraproluantur.<br />
Poft hxc, dilutum ex ceruffa, aqua rofarum <strong>Se</strong> fior, ibabirdba, fàccharo rubro, ovi<br />
albumine <strong>Se</strong> lade cum momento opii concinnandum, in quo txda madcfada, ano profunde<br />
immittatur , idque frequenter. Idem fere prxftant herbx quxdam nati vx prx<br />
cxteris contra hunc morbum rcceptx ufìique longo comprobatx ; ut funt, folia <strong>Se</strong> floy<br />
res utriufque Pagimirióba <strong>Se</strong> Tapid arboris longe prxftantiflìmx, addita Aguaragttya, toties<br />
inferra quoties defidendotxdx velfìippofitoriainttomiffatemoventur. Qupdfi<br />
pars afflida manuum attadum reformidet, fiiffimenta ex emollientibus <strong>Se</strong> ficcantibus<br />
fubflituendafune Porro quantum ad vidus rationem, aiimchtis frigidis <strong>Se</strong> roborantibus<br />
maxime uti convenit: irritantiaaucem cane pejus <strong>Se</strong> angue declinanda. Si vermiculi<br />
fimul à putredine orti n&feftcntpartcm affedam, h oppugnandi unguento quod<br />
pulverem amarum frudus Angelyn cum cinere Tabaci reccperir.<br />
C A P V T XV.<br />
De Lumbricus<br />
Vamniliil in hifce orbis partibus à putredine fit liberum,omnes quicunque fub<br />
Q zona torrida vivunr experiunrur. Vnde Infedorum, maxime vero Vermium<br />
tanti» proventus, ut nihil propemodum intadum ab iis relinquatur. Eodem<br />
modo cum Microcofmofe ics haber, quem non minus quam totumhoc univerfum,<br />
vani generis vermes identidem exagitant ; tamque vifeera intus puerorum juxtaacadultorum<br />
; quam forinfecus vulnera atque ulcera, à calido <strong>Se</strong> humido ambiente, miris<br />
modis infeftane Hi Chnurgorumopera, quxquevulnera &:ulceramundificant, profligantur;illorum<br />
vero curationemperficere,totquclatentes hoftes exturbare,levc non<br />
eft propter ingentem conceptx putredinis propagationem. Hinc febres graves, ne dicani<br />
<strong>Se</strong> malignx generantur, aliaque fympromara fubfequuntur. Quippe non folum<br />
ano <strong>Se</strong> inreflinis familiares, fed fxpiffime quoque venrriculo,folliculolellis, utero, quin<br />
&:ipfi Cordi vermiculosinnafci, Anatomc mihinommfecie Qui cardialgias, deliquia<br />
animi, palpitationescordis,ftridoresdentium, <strong>Se</strong> liorroresnodurnos inferirne Vnde<br />
fit, ut cacliedici, multoque halitus fxtore, viva veluti cadavera, vix mortem elfugiant,<br />
nifi forre ipfo initio remedia adhibeantur.Theriaca <strong>Se</strong> Mithtidatium celebrata licet remedia<br />
, ob febrium incendia, aliafquerationes toties repetitas, haudadmittcndas cenl'ene<br />
Ego quidem ut fatear quod res eft,miffis longepetitis compoiitis, inpueris atque<br />
adulns
HIST. NATVRÀL. & MEDI C. LIB. IL -it<br />
àccendat. Quibus recens inflida funt vulnera, xftum diurnum devitant, nefanguis<br />
attenuetur, venarumque orificia aperiantur, quod ingenti virium jaduraob diflìpacionemfpirituum<br />
ficfebrilis caloris accenfionem in caftris aliquoties contigiffe memini.<br />
Cui malo eximie opitulatur ufi» Ambre grifx ex jufculis vel ovo fbrbili exhibitx.<br />
Deinde ne nodu fub dio cubent, unde maximam calamitatem, fpafmos, convulfiones<br />
mortemque ipfàm poftea incurrant. Cum vero in curarione vulnerum <strong>Se</strong> ulcerum<br />
Lufitani plerique &Brafilianiperitiores longo ufu fadi, <strong>Se</strong> filvasremediorumquavis<br />
regionis parte, omnique anni tempore fibi in promptu habeant, ea proferam qux oppido<br />
approbata <strong>Se</strong> a noftris recepta, longaque experientia confirmata funt. Optato fuc*ceffu<br />
balfamis illis fragrantibus Cabureiba <strong>Se</strong> Copaiba vulnera reftituunt, haimorrhagiamque<br />
non tantum fiftunt, fèd <strong>Se</strong> interne ac externe exhibita nervis opirulanrue<br />
Gummi illud admodum familiare, Icicariba ( quod Elemni vere dixeris ) capitis affedibus<br />
prx cxteris remediis medemr. Tipioca autem, ficut pota fluxus fànguinis hepaticos<br />
<strong>Se</strong> dyfentericos inrernos coércet, <strong>Se</strong> incraffat ; ita haimorrhagias a vulnere concitatas,<br />
five haufta, five plagis emplaftri aur cataplafmatis forma applicata, mundificat,<br />
temperar <strong>Se</strong> fànat. Idem arboris Ambaiba fummitates pollicentur <strong>Se</strong> prxftant, fi earum<br />
fuccus vulneribus inftilletur. •<br />
Popularia denique remedia funt decoda vel fucci herbarum luripéba, Pagimirióba,<br />
Nymphxa Cuipouna, Tapid, Mamangd, Caapeloa, Ricini Americani Bacoveira <strong>Se</strong>£*ueraibai<br />
aliaque infinitaincolis ufitata, de quibus in hiftoria Simplicium. Addunmr,fi fimul pedum<br />
tumores adfìnt, balnea vel fomenta ex radicibus Arafd <strong>Se</strong> cirriorum: atque ex corticibusMyrti<br />
filveftris, arboris£ebipira,{\xmmitatibusc[\ieAmng*,Tupeicdva, jbabirdba,<br />
Camard, <strong>Se</strong> fimilibus, denique foliis recentis Tabaci contufis, defperara reftiruunt mala,<br />
<strong>Se</strong> majores facile ipfis redeunt frudus in curatione multorum malorum, ex ufu foliorum<br />
viridium eorumque fuccis ficoleis ; quam cxteris orbis incolis ex fumo exficcatorum.<br />
Furunculos fic Apoftemata maturare fòlent foliis Araticuvuìgaris, Cararii, Pagimirióba<br />
, Potinfoba, Iuquirì. Radicibus mirabilis Peruana: rubrx, <strong>Se</strong> bulbis Meerù ; Anthracibusveroimponunt<br />
folia Tabaci.<br />
Equidemfidebitis encomiis polychreftum Tabacum profequerer, inftiruti limites<br />
tranfirem. Prxterquam enim quod ejus decoda plurimis morbis frigidis five intus af 1<br />
fumpta, five extus per fomenta <strong>Se</strong> friéfciones adhibita medeantur ; gangrxnas quoque,<br />
ulcera cancrofa, vulnera antiqua <strong>Se</strong> fòrdida vermibus ab ambienre calido <strong>Se</strong> humido<br />
fcatentia, recens fuccus <strong>Se</strong> cineres ejus feliciter curane Imo vulneribus à fagittis Indorum<br />
lethalì toxicoimbutis, morfibus quoque virulentorum quorundam animalium,<br />
prxfènti remedio exiftunt folia trita eonunque fìiccus, fi tempeftive indantur. Incoia<br />
proinde merito ejus pulverettioC fuccumloco ballami circumferunt peregrinantes,<br />
quippe utilitatem fiineceffitatem ejus conrra ipforum brutorum fi^jumentorum externa<br />
mala vermibus perpetuis obnoxia experiuntur quoridie. Ego ulcera cancrofa in nofocomiisàChirurgisEuropxisrationalibusrelida,<br />
ab exercitatis Empiricis reflitui vidi<br />
remediis quorum bafis eratfùccus Tabaci addita Caphura <strong>Se</strong> Spiriru vini. Ita utjure<br />
merito vegetabilis hxc panacea Herba Sanila ab Hifpanis, vulneraria Ìndica a Camerario,<br />
a Germanis ^CU.10 3}nùtacn^ tUOtlDc l\K\\$t j vocetur. De ulteriori éjus natura,<br />
fic differentiis in libro Simpl, ex propofito egi.<br />
C A P V T XVIII.<br />
De Tapulis&". Impetigine.<br />
INter vitia Cutanea nondum ulli Medicorum ex quo deteda fuit hxc America: pars<br />
Scabiem, Lepram, Elephantiafin obfervaffe contigit, ficut in iEgypto aliifque fervi<br />
dioribus regionibus graffati teftatum eft ab Autoribus. <strong>Se</strong>d papulx fèu fudamina,<br />
quibus cutis exafperàtut fi^rubet, advenàs fere omnes recens Indias ingreffos,genioque<br />
imprimis largius indulgentes,fummo cum prurituinvadimt. Hxpuftulx totum corpus<br />
fxpenumero arrodunt, fixxque ac ftabiles totam venttisregionem occupant, ut Zona<br />
dicipoffine Quod malum abolete plerique ftudent minus caute) leu frigidxlotione,<br />
balneoque nimis aftringenti, five pet fortiora purgantia, acrem humorem a circumferentia<br />
revocantia. Si veto fudamina hxc nimis exer efeant, longiufquc ferpant, leves<br />
admo*
46 GVL PISONIS HIST. NATVR. <strong>Se</strong> MEDIO LIB. IL<br />
admodum <strong>Se</strong> faciles purgariones ex remperatis componantur, qux hepatis calorcm,<br />
fèntinxque corporis, mefenterii fcilicer, obftrudiones tollant, ut funt decoda radicum<br />
Iuripeba Limoniorum ficfimilium. Venxfedio femel atque iteruminftituenda eli.<br />
Externis ita utatur ; ur fùdore crebro abfterfo , fubuculam fi:equenter mutet. Mox tomentis<br />
exaquaiulphuris canini, albiimineovi, feminibusfrigidis majonbus, cum acero<br />
<strong>Se</strong> Limoniorum fucco codis, immiffo linteamine, corpus defricetur. Qux, licer primo<br />
attadu acres fxpe dolores excitent > cutemquevellicent, ftatim tamen ceffare fokne<br />
quos fi quis impatientiorferre non potuerit; eorum loco, balneo tepido exrefngerantibus<br />
<strong>Se</strong> emollientibus herbis uratur. Plerique quamdiu hoc malo tentantur ac<br />
prununt,à multis morbis funt immunes, ac profpere valent. Quamobrem qui hxc<br />
mcommodafanitatis grafia aliquatenus obdurare malinr, redius fecerine Ante omnia<br />
moderatam vivendi rationem inflituant, ciboqueacpotu temperato <strong>Se</strong> tenui utantur,<br />
ut humor artenuatus, felicius per fudores evocetur, neexintempcftivailla materia:<br />
biliofxrepreflìonead interna, fluxus ventris Dyfenterici enafcantur;quodaliquoties<br />
fadum memini.<br />
Quum vero eruptiones hx biliofxper poros exitum fibi quxrentes, intra cutem detenne,<br />
vique frigorisnodurnirepreflx atque obflrudx in acres <strong>Se</strong> igneos halitus degenerent,<br />
cum multa materia falfa <strong>Se</strong> adufta in orbem quafi fé cogunt <strong>Se</strong> conglomerantut,<br />
pertinaciterque ad annos fxpe cuti adhxrefcune Et tune quidem perverfamfi£<br />
piane alienamnamram induunt. Aliquando autem mobikspuftulxfejugatx,<br />
non fine cruciatu, maximoque fcalpendi ardore ac pruritu, precipue xftate, juvenes ut<br />
plurimum infettane Has noftrates 0ing tDOJltl/ Indigenx Iacu*,Lu(ìtamEmpige ab Impetigine<br />
vocant. Quando inftar Herpetis exedentis, aliquandiu malum duraverit, externis<br />
fupradidis facile refragatur. lethale autem effe hoc malum fi corpus cinxerieego<br />
fané, quidquid authores fcribanr, hicnunquam comperi. Inter topica remedia qux requiruntur,exadiffima<br />
illa graminisj lincei i\>ecies,Iupicai dida,&: Siliqux herbx Guajana-<br />
Timbò, primarium obtinent. Horum attritumorbus nonleviter emendatur, imo in<br />
torumnonnunquamtollitur. Interdum locus affedus mutatur,fii: xque vehementer<br />
poftea,fi ab interna caufà foveatur, divexat. Quamobremmedicamentum compofitum<br />
ex fùccis fupradidis ad lavamenti vel unguenti formam, partibus affedis applicuif.<br />
fceximixeftutilitatis.RecfucciGraminis^abaci^Siliquarumprxdidarumpartem<br />
unam, Sulphuris vivi <strong>Se</strong> Nitri par tem dimidiatam. Exercitatiores incolx utnullumfere<br />
remedium inextergendis malignis quibufvisulccribusprxfcrunt cortici rebipira-, ita<br />
hanc quoque Impetiginem ejus affridu <strong>Se</strong> lotione feliciter reftiruune<br />
Subinde eo pertinacix devenit hic affedus, ut fupradidis remediis internis fic externis<br />
minus cedat. Atque tune quidem à vegetabilium ad Mercurii ufiim internum confugiunt<br />
Europximedicaflri.<br />
FINIS LIBRI S E C V U D I.<br />
f, V L I E L.
GVLIELMI PISONIS<br />
H I S T O R I A<br />
NATVRALIS & MEDICA<br />
L I B E R TE RT ir S.<br />
S E C T I O P R I M, A.<br />
De Animaìibus aSmericanis Aquatilibm, (tA'éreis (?<br />
^Terrefirihis edulibm.<br />
Vm in prxcedentibus libris inftituti ratio poftular et, vefcorum<br />
animalium nifi tranfitorie mercùniffe ; ex re fore exiftimavi hoc<br />
libro fingulatimprofequi, qui pifees, aves <strong>Se</strong> ammalia in Aquis,<br />
Aèribus <strong>Se</strong> Locis enarratis adnumanos ufusproducantur, eorumque<br />
brevcm aefuccindam deferiptionem cUm iconibus ad<br />
vivum depidis addidiffe ; idque non adeo obledamento vel admirationiledoris;fed<br />
commodo imprimis xgrotantium atque<br />
medentium. Imitams feilieetillos antiquos <strong>Se</strong> modernos, qui<br />
tumnovitum veteris Orbis collatis polydxdalx naturx beneficiis,<br />
faluberrimifque repettis medicamentis fic alimentis, neceffitati <strong>Se</strong> fragilitati<br />
rnortalium coniìiltum ir ent.<br />
Poftquam autem in immenfahac rerum multitudineplurimorum qualitates <strong>Se</strong> proprietates<br />
lateant, xquum putavi, non paginas repler e iis qux vel dubia vel minus perjfpe&a/ìmt<br />
; fed pauciora eaque ufu quotidiano comprobata contrahere. Quod vero<br />
pifeium copia, quadrupedum <strong>Se</strong> volatil ium numerum longe excedat, id non adeo terre<br />
fterflitatiimputandum velim, quam quod aucupia &c venationes rarius exerceantur<br />
ànoftratibus; fxpius autem a mediterraneis indigenis, quimagnampartem prxdx acquifitxfibirefervant.<br />
Cum è contra fluvii inclyti atque mare pifeofiffimum invitent<br />
littotales pópulos ;tum quod facilem <strong>Se</strong> quxftuofàm pifeationem fùppeditent ; tum<br />
quod ipfi pifees nutrimentum tenuius <strong>Se</strong> fanguinem temperatiorem quam quadrupedes<br />
<strong>Se</strong> volatilia furrogene<br />
Illos qui à pifeatoribus quotidie ad nos deferuntur ac celebrantur, hieporiffimum<br />
recenfèo, eorumque nomina Brafilico idiomate vel Lufitanico, quatenus vulgo notiora,<br />
exprimo. Quod antequam aggrediar, opere pretium exiftimo, in tanta pifeium,<br />
formarum, temperamentorum, fuccorum difparirate indicarle, quales prò<br />
pabuli non folum, fed temporis <strong>Se</strong> aquarum quibus innarant varietale, cxteris vel<br />
prxferendi vel poftponendi fint. Cum enim pifees five gulx dediti, five efearum ptobitatem<br />
fedantes, ancipitem agant vitam, pauciffimi quidem fuis fedibus contenti, fiia<br />
lxti carpunt pabula ; fed aliqui priftini domicilii piane immemores ; aliqui anadromi,<br />
ut abitus, ficreditus certa habent tempora. Hujus rei fidem facit, five in fluviis<br />
five in mari ftatis anni temporibus, ejufdem generis pifees femper, aliosnufquam capi.<br />
Quod fluviatilis aqua menfibus pluviis, mm <strong>Se</strong> pleniluniis in mare prolabatur ,<br />
hinc fit utimmenfà pifeium agmina hifce illecebris illeda, mare deferant. iEftate<br />
veto appetente ardorem pertimefeentes dulci humore fàginati, folum &: falum repetunt.<br />
Vnde inter mollitiem fluviatilium fieduritiem marinorum utriufque naturx<br />
participantjgratiffimoque alimento exiftunt, imo ufque adeo falubres judicantur maxima<br />
pars, ut ne quidem febricitantibus noceant, ficut ipfe multoties aliique mecum<br />
experti funt.: modo recentiffimi fint antequam Solis xflus perfentifeant.<br />
Vnicum, quod prxfatumvolui,reftat circa nominimi rebus impofitorum diffenfionem<br />
fir perplexitatem, qua de re ipfà erudita antiquitas merito conquefla eft. Cum<br />
enim quotufquifque agricola vel maricola nomina prò arbitrio rebus indat, ac proindè<br />
aflidua<br />
47
8 GVLIELM1 PISONIS<br />
r« illi C*faris dido inhxfurum, quodmonet, Cummult» elleloqucnmun, ^ Jt\,<br />
Surum^dl^corÌentientibuseruitorum&b<br />
: l ZaMnoÌT^e^ pkrumque abhorreant. cogitandum enim,nos «aJ^im<br />
S Grxciamverfati; nequefol» veteris orbis popolis conceffum efle voces condere,<br />
cum etiam penes Americanosfirjus & norma adplacimmiuajfferencu. „<br />
^genericequakmcimquepffcem;P/y^/«veropifcemedukmcxprimitBralil^<br />
fium lingua. Quorum primus fèoffert<br />
GVARACAPE'MA.<br />
Guaracapema mas eft 2W«pifcis. Noftrates ^Olftjn appcllant ; Quibus nominibus<br />
fi Oratx vel Auratx five Delfini exprimantur, parum concinne mihi videntur appropriata<br />
, eo quod Rondeletius, Salvianus aliique Ichtyographorum Confulnilimi,<br />
Icones non fblum abhacnoftra difcrepantes,fed&:illorumindolem <strong>Se</strong> virtutes quoque<br />
admodum diverfas exhibeant : nifi forte, rarione rapiditat» qua cum Delhn», vel<br />
ratione fplendentis coloris quo cum Auratis nonnihil convenit, nomina iint multa.<br />
Porro quaminufitatxfigurxhicpifcisfit,quamqueaciiminecapit»continuatopinna^<br />
tum dudu, cauda bifurcata, totius denique corporis conformatione ad velocita: natandumxquorumquefludusfukando.aicus<br />
videatur, facile eli difeernere qui iconemhuius<br />
bellux rettecunfideraverit. Adeo deniqueprincipatum celentatis tener<br />
inter tot Neptuni pecora,ut licet fimili faliendi modo cum Thynnis live Porc» maruus,<br />
diffimili tamen celeritatc progrediatur. Vt aliquoties in vallo Oceano vidi, eum certarim<br />
natare viderentur Thynnus <strong>Se</strong> hic Guaracapema.<br />
Squamulis adeo eft exiguis, ut toto corpore ad tadum lxvis, non fquamofus videatur<br />
Non aureo fed ex argenteo viridi eleganter fulgeemaculis hinc inde cxrukis varie-<br />
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. ILI 4*<br />
flint foraminula, quomni ufum neque à pifcatorib.us refcifcere, néquc per fedionem ca<br />
pitis explorarc pomi. Squamulx, quibus veflitur elegantibus, adeo exigux funt, ut totus<br />
pifcis glaber videatur. Maxima pars pinnarum <strong>Se</strong> corporis eft colore nigro,excepto<br />
ventre, qui eo ufque albicat ut ne quidem ladi cedae Peculiare autemhuic piici, quod<br />
odo offei triano-ulares aculei illi conceffi inrer occiput &: dorfalem pinnam, quos in<br />
carne recondir, velirritatus .erigit ajtquepro armis ufurpat. Marinus eft pifcis mulra tencrrima<br />
carne <strong>Se</strong> pinguedine gravisi nec immerito fàporis vel nutrimenti prxftantiacxteris<br />
Brafiiix.pifcibus palmameripit, prefertim fi juvenis fit. Eum quem hic exhibeo<br />
vix trium pedum erat longitudinis : atque a pifcator e domi mex delatum, mox cum domefticismeis<br />
diffecui, delineavi, fi£ codimi comedi.<br />
C V N A P V'-G V A 5 V.<br />
Cunafù-guacu, Lufitanis Meros, noftratibus
•G V L I E L M I V I S O N I S<br />
5 °Porro Pinna-, Cauda, Cutis ejufdem figura: fic coloris cum Tuberonibus,.ex cinereo<br />
fcitot albicante. Irc hoc pifee quem cum Margravio meo domi mex diflecm, «.<br />
eufiperfedife obtukrunt. Patuitque, euminter eacartilagmeaeffe,quxAnftoteks,<br />
HI S2r. Animalium, teftatur, Animai parere, idque ex ov», qux in media vulvageftata<br />
mutenfinusdefcendunt,undemoxper venam umbilicalem feems excluditur;<br />
ra ut ovis abfumptis partus non aliter quam in quadrupedi^» continen videatur.<br />
Notatudignumfane,quodtantafitTuberonibus& Caniculis his chantas in tenere»<br />
Catulos (quod itidemdePhocis,Balxnis &Delfinis teftatum eft ab ah») ut eos «aliqua<br />
cauiàpavidos intra fé recipiant, idque non per manticam talemm utero- pcndentem,<br />
ficut quadrupedia illa de quibus fuo loco egi, fed per os &: in ventremahquandiu<br />
recondere, donec prò libitururfus in lucemprodeant, ficut multoties viderunt mecum<br />
infiniti teftes,quafiventer quorundam Cetaceorum <strong>Se</strong> Carrilagmeorum pateretur<br />
aliquanmlum alienas animas. Vnicum eft illi inteftinum fatis amplum ; unde tam<br />
inufitatacontingitvoraciras. Stomachus vaftus, hepar candens,ut fidien. Cor parvum,<br />
fubalbidum,laxum, ventriculifque diftindum, <strong>Se</strong> ufque adeo vivax ut in vanas partes<br />
diffediun imo veni affixum palpitet, vitamque adeo mordicus r etineat.<br />
Alia Lamix minoris fpecies eft Papana, Noftratibus ISnipg-ljaP* didus.à cxteris Tuberonibus<br />
potiffimum differens Capite, quod Cordis fere figura eft: oculis parvis, ore<br />
itidem parvo lorige infra polito : cum niplici dentiumminorum ordine, quibus vehementer<br />
morder <strong>Se</strong> lacerar. Quia a pube non fohmi nautica caro ejus, ficut majorum<br />
Lamiarum, fed a delicatioribus expetita obbonum & ficcum quod prxbetnutrimentum,<br />
hanc quoque inufitatx figurx Lamiam minimeprxteteundam putavi.<br />
PIRATIAPVA'.<br />
Piratiapudin fluviis fic mari vivit.Corpore eft obefo,craffo:menfibus hibernis dulcibus<br />
fluviorum aquis faginatus repetit maris fcopulos ,ponderifque fubinde fit ultra quinquaginta<br />
librarum. Ore eft magno, dentato, lingua rubicante. Branchiis eft amplis.<br />
Pinnis exiguis, excepta dorfali,qux ex parte in Spinas dilatarne Ornatis mediocribus<br />
fquamis variegati undique eft coloris, fed potiffimum filici <strong>Se</strong> cinnabrii. Frcquens eft<br />
pifcis, arque ob prxftantiifimam cameni ab omnibus paflìm Incolis merito expetitus,<br />
prxfer tim fi codus ex aceto vel alio convenienti condimento apponatur.<br />
Acarapitdnga, Barbo Europxo, craffitiefic longitudine cotpotis, elegantibus vero<br />
fquamis ex purpureo cxrukis Carpioni fimilis. Ab utroque latere in medio fecundum<br />
longitudinem excurrunt linex aurex, cum infinitis pundis aureis : ejufdem fplendoris<br />
quoque funt Pinnx fic Cauda,easque non folum de die micane/ednodu quoque lucent<br />
adeo ut,
HISY* NATVRÀL & MEDlC LIB. Ih fi<br />
ACARAPITA'MBAI<br />
adeo ut, fi multi fimul copulati fint, litterx iftius luminis beneficio legantue Marinus<br />
hic pifcis magno in prerio habetur, imprimis affatus.<br />
Icones, quas hic fubtus depidas vides, funt cruftaceorum infèdorum, qux invito<br />
pifce ori illius fé ingerunt, <strong>Se</strong> unguiculis fuis arde faucibus inhxrene Neque facile hoftem<br />
hunc infeftum evadit.<br />
Alius prxterea hujus magnitudinis datur pifcis nobilis in cceno maris vivens, qui/jfrumenbéca<br />
dicitur, Lufitanis Boca molle, totus argenteus, cujus icon defideratuf.<br />
K^Acard Pinima. Si cum authoribus<br />
Cyprinorum multa A e A R A' P I N I' M A.<br />
genera ftatuendafunt, eisnon<br />
inepte pifeem hunc fubijciemus.<br />
Squamis enim , corporis<br />
fpecie, vita Cyprino fimilis<br />
eft,fèd latiore corpore <strong>Se</strong> compreffo;<br />
ac proinde inter Cyprinos<br />
latos barbare Prafemos didos<br />
numerandi funt. Cum<br />
certum fit,in quibufdam tradibus<br />
mundi Percas, Cyprinos,<br />
Carpiones, non folum fluviis fed <strong>Se</strong> mari dicatos effe. Hic nofter quoque inter fcopulos<br />
marinos viditat, ibique parit <strong>Se</strong> pinguefeit; ipfi Carpioni <strong>Se</strong> Cyprino dignitate faporis<br />
non folum fed <strong>Se</strong> nutrimenti minime cedens.Elegantibus Squamuìis auroargenries micat,<br />
ftriilquealiquotflavefcentibus fecundum corporis longitudinem excurrentibus.<br />
jDatur <strong>Se</strong> alia Prafemi fpecies nobiliffima, qux Acarpeba, aliis Acaratinga dida ; fi figurami<br />
colorem, magnitudinem <strong>Se</strong> nativitatem confideres, inrer Cyprinos quoque latos<br />
*habita ; quia patum adeo abludir a prxcedenti Acard Pinima konem addidiffe fùpervacaneum<br />
duxi ; adeo eft carne alba, friabili <strong>Se</strong> probx digeftionis, ut noftrates Pràemos<br />
facilefuperet. CVUVATA' PÌNI'MA.<br />
Duo mihi innotuere pifees Curuatd, vulgo Bonitos didi ; quorum alteri cognomen<br />
ab Indigems Curuatd Pinima additum. Vterque Celebris eft pifcis fic magni», arque<br />
E z excepta
5a GVL1ELMI PISONIS<br />
excepta ctaffitie fic longitudine, fimillimi fibinatura, colore «sfiguratile enim cor*<br />
poreeftcraffiorefic comprelfiore: hic vero longe proceriore. Vterque eft coloris argentei<br />
fubvirefcentis, nonfquamatusfed cute tantum coopertus, excepto utroque lacere,<br />
ubi per longimdinem linea aculeata aurei coloris fquamata excutne Pmnxfunt<br />
feptem exigux. Cauda utrique furcata. In oftiis fluviorum xftate, in mari alto hyeme<br />
capitur, multaque carne &C pinguedine abundat, eaque fatis proba, ac promde magno<br />
vitx eft fiiflentaculo maris accolis quocunque modo prxparatus, imprimis autem fifa^<br />
le <strong>Se</strong> pipere parum condiatur.<br />
P I R A-P I X A N G A.<br />
Pira-Pixanga, Lufie Pefcbe gatto noftratibuspifcatoribus
HIST. HATVRAL: <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. Ut<br />
AIPIMIXI'RA.<br />
flavo cum aureo micantem confideres. omnibus pariter Incolis in deliciis habitus fi<br />
probe elixenir. Huic dignitate <strong>Se</strong> figutafimilis eft Puranéma, totus argenteus,cuilacca<br />
intermixtaeil.<br />
T E T i M i x Ì'R A.<br />
Tetìfntxìra autem eli altera fpecies, qux Pudianó Verde à Lufitanis nomen accepit,<br />
quod preter aureumcolorem quo elegantiffimemicat, viridibus imprimis thalaffinis<br />
atque aureìs cubis <strong>Se</strong> flriis undulatis fit infignis. Rite prxparatus antecedenti Pudianó<br />
teneritate carnis non cedie Vterque in mari <strong>Se</strong> oftiis fluviorum capi tur. Huic affinis<br />
videtur pifcis fluvialis Acarapucu didus, totus argenteus, carne friabili commendabilis*<br />
Fluviis fé committit. Alburnum noftrum refert.<br />
P A e v'*<br />
Pacu familiari* omnibus maris accolis. Noftrates &ttetltyàtfttìì Vocahe Lufita*<br />
nico idiomateSalema, Grxcis <strong>Se</strong> Latinis Salpa didus. Ore autem, Capite, Dentibus <strong>Se</strong><br />
Pinnis Sargo fìmillimus eft ; colore tantuih,fi«:flriis ilìis a capite ad Caudam confpicuis<br />
ex argenteo enfiavo ab eo differens.., Pro temporis anni diverfitate mare vel fluvios<br />
petit ut pinguefeae Ventriculo eft magno, inreftinis latis, hepate rubro , folliculo<br />
felhs magno, corde angulato. Melioris fàporis &: nutrimenti habetur quam Sargus<br />
Europxus.<br />
Cafeuna ex ordine quoque optimorum pifeium faxatilium matinorumnumeraturà<br />
E 3 pifeato-<br />
51
f'4<br />
G V L I E L M I<br />
C A P E v' N A.<br />
p is o N i s;<br />
pilcatoribus non folum fèd<br />
&:ab xgris fic fànis, quibus<br />
caro ejus coda magno in<br />
pretio meriro habetur. Egregiis<br />
fquamulis argenteis<br />
cxteris pifcibus prxfulget.<br />
Hic, ut fic Itaidra atque alii<br />
pifees recentes parieti affixi<br />
nodu toto corpore adeo<br />
lucent, ut litteris kgendis<br />
fatis luminis prxbeant.<br />
Elcgans <strong>Se</strong> Celebris datut<br />
pifcis, huic prxcedcnti non adeo diffimilis, five argenteumfic igneum fpkndorcm five<br />
carnis bonitatem confideres, qui ab Indigenis Pira ^Acangatd dicizur.<br />
ARAGVAGVA'.<br />
Araguagud marinus pifcis, Celebris magis in Europa, Afia fic Amcrica,ob dentatura gladium<br />
quafùos hoftes integrafque Balxnas profternit ; quam ob bonitatem carnis, qux<br />
tamen rite preparata fi juvenis fit, caitilagineis pifcibus non cedit. Cute eftnonfquamofà,<br />
fed ad tadum afpera <strong>Se</strong> dura. Dentes non ori quidem, fed prominenti ejus gladio<br />
conceffi. Capite eft compreffo, in quo poft oculos, fpiracula duo confpiciuntur,per qux<br />
aquam efHat bellua. In inferiori vero corporis parte verfus enfcm fubftantia branchialis<br />
apparet, cujus beneficio nobis admodum probabile videbatur enfem dirigi, quia<br />
ejus origo ibi latitabat.<br />
p , Pacamo, quem Lufitani<br />
improprie Enxaróco five<br />
Ranam marinam vocant,<br />
inter Muftellas noftratitibus<br />
|)iint aal potius referri<br />
poffet. quibus , excepta<br />
capitis craffitic,<br />
multum fimilis eft. Cute<br />
eft glabra ac molli, ficut<br />
he Branchiis,Pinnis,arque Cauda.Dignitatc nutrimenti <strong>Se</strong> faporis Europxam muftellam<br />
tacilefuperat, quodinter faxa&:fcopulosviditet, friabili mollique carne xgris xque<br />
ac lànis obkdamento eft.<br />
I T A I A' R A.<br />
Itaidra, ficut rubri <strong>Se</strong> variegati<br />
coloris elegantia,<br />
ita <strong>Se</strong> guftu cum ex teris pifcibus<br />
marinis ccrtat. Iuxta<br />
fcopulos <strong>Se</strong> Reciffo pifeatotes<br />
iis infidiari folent, quia<br />
fàlubrioris pabuli grana latitant<br />
in fundo. Licet inter<br />
fquammatos numeretur,<br />
tamen ad tadum glaber effe<br />
videtur. Affatus xque ac<br />
elixus optimi eft palati fic nutrimenti, imprimis menfibus pluviis , cum multa <strong>Se</strong> grata<br />
pinguedine abundee Prxter Caudam, Pinnas habet fex parvas, excepta dorfali fpinofa<br />
<strong>Se</strong> magna ; qux omnes fimul ut totum corpus, rubent cum macuhs nigris.<br />
Inter
HIST. NATVAR^L. fic MEDI C. LIB. III. 5.<br />
Inter Pifees edulesnu-<br />
PAR V'.<br />
mcratur ille qui Parti, didus<br />
, eleganter fquamofùs<br />
; lunulafque flavas in<br />
nigticante corpore geftare<br />
videtut. Pinnx fuperiori<br />
<strong>Se</strong> inferiori in fine<br />
prominentix dux inftar<br />
funiculi verfus caudam<br />
extenduntur. Pifcis eftlatus<br />
fic iìibrotundus, non<br />
tamen craffus ita, ut pardeipare<br />
videatur naturx<br />
<strong>Se</strong> figure Pafferis fquamofi<br />
lati: differt autem ab eo, quod utrumque latus ejufdem fit coloris, <strong>Se</strong> utrimque oculatum,<br />
nec Pafferum more tanquam altero oculo orbatus natee Cauda eft cucinata <strong>Se</strong><br />
inftar ventilabri extenfa.<br />
Qui Acarauna nomen<br />
accepit, precedenti Park<br />
fimilis fàporc,naturafi£ figura,<br />
paucis exceptis circa<br />
Capur, Pinnas <strong>Se</strong> Caudam.<br />
Hic enim in utroque<br />
latere prope caudam<br />
acutiffimum habet aculeum,<br />
quos in latere recondere<br />
<strong>Se</strong> evaginare poteft<br />
alios lxdcndi caufa.<br />
Cauda eft extenfa <strong>Se</strong> bifida.<br />
Color fquamarum niger. Affatus <strong>Se</strong> clixus in pretio habitus, quod facilis fit digeftionis.<br />
In mari circa fluviorum oftia capirne<br />
Abacatuajd,qaem<br />
Lufitanis placuit<br />
Peixe gallo appellare-<br />
Cujus erymon<br />
fi referant ad Gallum<br />
five Fabrum<br />
marinum, de quo<br />
Rondelctius, Aldrovandus,Gefherus<br />
<strong>Se</strong> alii tradarunt,<br />
toto cxlo errane<br />
Planis potius<br />
quam fubrorundis<br />
pifcibus aferibendus:<br />
licet. pinnis ,<br />
furcata cauda,imprimis<br />
nigris filamentis<br />
longiffimis<br />
extenfis, natando a<br />
vulgari Rhomborum<br />
fic Pafferum familia<br />
diferepee Cute eft Ixviffima ', non fquamofa : adeoque fpkndentis argentei coloris:<br />
Pinnis fic Cauda piane virefeentibus. Vbi primo capitur, grunnit inftar porci.<br />
Marinus eft : prxftantia <strong>Se</strong> duritie carnis fluviatili prxfertur : proinde ab omnibus pariter<br />
incolis vel coquitur vel frigitur in fartagine, atque prò bono gratoque cibo habetur<br />
. In quibufdam femen five lac, in aliis vero ova reperiuntur. proinde hoc geni»<br />
E 4 non
5
HIST. NATTVRAL. fi£ MEDIC. LIB. III. S7<br />
Conformatio totius pifcis velocitatem non folum, fed oppugnacitatem arguir. Cum<br />
cium unumquodque vim fuam fentiat qua poffet abuti, lue ab ipfa adolefcentia contra<br />
homines, non folum fed fic belluas marinas bellum gerir roftro fùo validiffimo, vidofque<br />
aliquando hoftes devorat. Indiffedione ventriculum interiorem multis pifcibus<br />
oneratimi vidimus.Tantx denique agilitatis fi£roboris efthocroftrum,ur ipfumlignum<br />
illi cedat, fi ab ceftro pungente irritatus navem eo perae Diverfa enim cornua inventa<br />
funt, profunde navium carinis immerfa inftar davi. Cxrerx partes internx ejuidem<br />
conformationis fic conilitutionis funt cum Xiphiis <strong>Se</strong> Thunnis.<br />
G v A P E R v A'.<br />
Guaperud, Lufitanis PeixePorco. Qui fi nonidem quem Caprifcum vel CarpumRondeletius<br />
<strong>Se</strong> Salvianus nominant, faltem ejufdem fpeciei effe facile probari poreft.<br />
Cum enim operofum adeo fitanimaha five vegetabilia novi orbis Americani adfpeciesEuropxas<br />
referre,condonandumnobisfifunilitudines aliquando claudicent ob<br />
infinitos naturx lufus.<br />
Capite eft porcino, dcntibus caninis, fquamis <strong>Se</strong> lineis elegantiffime fplendentibus<br />
ex cxruleo variegati coloris. In dorfo intra pinnas <strong>Se</strong> caput duo habet cornua, alterum<br />
alteri per rcnacem membranam annexum, qux nunc in rimam recondit, nunc denuo<br />
crigir, prefertim fi irritetur ad pugnata. Cauda in duo cornua fatis longa dilatatur,<br />
ideoque potiffimum difcrepat a Caprifcis, quibus brevis <strong>Se</strong> quadrata exiftie<br />
Si omnes partes noftri Guapervd conferanno <strong>Se</strong> confiderentur, non eft dubium quin<br />
firpugnax&rvelox.<br />
Quantum ad dignitates alimentofas, edulis quidem affatus, non codi», verum utique<br />
inter inferiorisnotx habitos.<br />
G v A R A-TE R E B A.<br />
Guara-Terebd, Pifcis craffus, obefus capite obtufo, dorfo incurvato, unde Corcovddé<br />
minor à Lufitanis fic noftratibus nomen obtinuit. Triangularibusoperitur fquamulis<br />
minimis, ita ut lxvis potius ad tadum quam fquamofus videatur. Solis radiis expoiitus,infignitur<br />
exaureo, fiihyalinocxrukfcens fplendet. Edulisquidem, fedàvulgo<br />
pò tiffunum expetitus.<br />
Vt terra
5*<br />
GVLIELMI P.ISONIS<br />
N A R I ' N A R L<br />
Vt terra Spinis, RÌiamms ; ita Òceanus Rajis, Paftinacis fiC fimilibus luxuriat. Licet<br />
enim unum duntaxat aut fiimmum duo ova teftacea fimul edant; eadem tamen il-<br />
Iis fcecunditatis caufa eft, quamin Gallinis quotidic experimur, qux unum ovum muco<br />
parm ponunt, cum plurima alia in urero geftcnt, quorum ungula poftea ut pnus<br />
abfòluta fuerint, ita prius eduntur. Ex diffedione Rajarum idem comperi quod Rondektiusteflatus<br />
eft, perfeda ova in inferiori vulvx parte, <strong>Se</strong> fere infinita in iiipenori<br />
ejus parte contincri. Coèunt tergo fxminarum fupinis earum partibus fuperpofitis.<br />
Vterusiis efloblongus.Ventriculusparvus anguftufqueinecphyfindefinit, a qua breve<br />
ìntellinum dependet. Latitudine corporis natant, quod pinnis careant. Tota Paftinacarum<br />
<strong>Se</strong> Rajarumfamilia aculcis firradiis munirà, quorum venenatam qualitatem<br />
eorumque antidota multi prodiderunt authores, probarunrque fimul noxiam<br />
vimiis folis ineffe falva carne pifeium, qux vefea eft, ficur ego multoties quoque expertus<br />
fum. Prx cxteris emincnt illx quarum icones hic apponunrur. Prior Naril^ari,<br />
ob frequentiam <strong>Se</strong> ufìim quotidianum notiffimus. varix illorum funt fpecies, quarum<br />
illa quam exhibeo à quibufdam Brafilianis NanNari-pinima nomen accepir,à<br />
LufitanisRaja,ànor\raiib\xsPylftaert. EftPaftinacamarina Americana, corpore mao-no<br />
,lato , ferme triangulari ; conflante ad utraque larera pinna latiffima xqualis loneitudinis.<br />
Capite porci fere magnitudinis <strong>Se</strong> craffitiei. Ore fubrorundo edentulo, in<br />
promufeidem definente cartilagineam, habentem quafi foffam in medio. Cranii cavici<br />
fatis capax eft cum multa cerebrifubftantia. Poftoculosin quolibct latere fpiraculum<br />
amplimi, pomi vulgaris capax; intra hxc, branchiarum folia recondita jaccnt,<br />
ad latcra infcrius à fine capitis inquohbet quinque,ob longas incifuras. Color totius<br />
fupenus fcrreus, maculis albis per totum iniperfis. Curis tota glabra lxvifque. Caudx<br />
lonvitudo quatuor pedum <strong>Se</strong> trium digitorum ; qux fenfim gtacikfcit. Paulo poli<br />
cxoitum caudx fuperius parvam pinnameurtam habet, <strong>Se</strong> mox poft eam duos hamuiosiibiinviccm<br />
iupereredos, pifeatoriis hamulisfimilesfiiinciiivatos. Cato boni fàpons<br />
eft, f uffici cns quadraginta hominibus famrandis. Ita ut quantum punduris aculeo:•umhiunano<br />
generi obiìt (ut in libro de venenis demonftravi) tantum probitate<br />
i ani» profit.<br />
Altera
HIST. NATVRAL <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. III. y9<br />
I A B E B A'R A.<br />
Altera Rajx fpecies Iabebdra, aliis /^
60 GVLIELMI PISONIS<br />
pìracodba, fi figuram,<br />
magnitudinem,<br />
pinnas, caput caudam<br />
denique furcatam<br />
confideres, nulli<br />
melius comparandus<br />
quam Chakidi<br />
Rondeletii. Squamulis<br />
argenteis egregie<br />
fplendet. Barba<br />
eft alba. Pifcatores<br />
mihi teftatifunt,folum menfibus hybernis, arenofislocis maris & circa ^iammo^*<br />
capi. Teneritate carnis ^nutrimenti prxftantia haud inferiorenotxhabetur quam<br />
Chalcidis.<br />
P I R A T I A PVA'.<br />
PiratiaPud, Marinus eft pifcis, nec iinquam in fluviis repertum memini. Maxima!<br />
fit molis ubi adoleverit, fxpe ultra ducentorum pondo, ob carnis <strong>Se</strong> pinguedine copiam:<br />
fed rune ob ekganriam <strong>Se</strong> aureum color em potius, quam ob ufus humanos expe-,<br />
titus, quod adeo tenacis fit carnis : quando aurem gracilis, atque infra decem pondo<br />
exiftit? ab optimatibus in deliciis habetur. Ob multam pingucdinem affatus codo<br />
velfrixo prxkrrifokeSquamulisveftiruradeo parvis,ut adtadum glaber videarur,<br />
etiamfi antrorfum mulceatur. Totum corpus &: pinnx omnes coloris funt ex obfcuro<br />
aureo hepatici : huic autem colori per totum retis inmodum cinerei coloris hturx can.<br />
celiata: obtenduntur.<br />
P I R A M E T A' R A.<br />
Pìrametdra Mulli vel Barbi videtur fpecies. Vtrique Salmoneu nomen ab Hifpan» in<br />
diurni. Qux de Mulli figurandole <strong>Se</strong> dignitate Salvianus Gefnerus,&: Matthiolus prodiderunt,<br />
huic noftro applicari poffunt, paucis tantum exceptis, prxiertim quod in Pir4^//jr4maculxgrandesromndxnigrxin<br />
latere utroque appareant; Cauda etiam in<br />
fine auream habeatfimbriam: convenir autem cum mullo &: Barbo, quod in ìnfenorismandibulx<br />
extremitate barbam habcar conflantem duobus quafi funiculis crafiiufculis<br />
; color quoque pifcis à capite ad caudam dum vivit fanguineus fit, ifque poft<br />
mortem in aureum <strong>Se</strong> flavum mutetur. Quam colorimi mutationem , Plinius non<br />
fblumfedfi£Rondektiusaliique recentiotesMullis quoque attribuerunt, iilque imprimis<br />
qui barbati funt <strong>Se</strong> in alto mari degunt, ficut nofter hic PirAmetdra, qui ut coloris<br />
elcgantia, ita&: nutrimenti prxftantia in ccenofìs ftagnisvivenreslongefuperae<br />
Carne eft friabili, cum aliquo lentore <strong>Se</strong> pinguedine, acproinde minus durabili, nifi<br />
condia-
HIST. NATVRAL. ficMEDIC. L i B. III. 61<br />
condiatur. Hepate eft ex albo rubefccnte, fine felle: quamobrem ex hepate condimentum<br />
pararne<br />
GVIRYBACO'.<br />
Inter Edules Marinos'pifees Guirybacó nitmeratur, corporegroffo,pingui,multa<br />
probataque carne prxditus.Veftitur magnis fquamis partim cinnabrio partim argenteo<br />
colore fplendentibus, intercurrenre linea rubra a capire ad caudam. Codus affaro preferri<br />
folet. Vifeera omnia ejufdem coloris <strong>Se</strong> conformarionis ur Afellorum noftratium.<br />
Pirabebé'. Pifcis volans, five<br />
Hirundo pifcis,non Brafi- PIRABEBÉ'<br />
lix proprius, fed,ut ex variis<br />
authoribus liqilet, omnibus<br />
innotuit inter Tropicos navigantibus,qui<br />
figure <strong>Se</strong> alàrummagnitudine,<br />
carnis dignitate,<br />
colorifquevarietate<br />
inter fé diferepane Plurimi<br />
autem Haleci fimiles exiftunt.<br />
Quibufdam ad utramque<br />
alam in initio ejufdem<br />
parva quafi ala exit. Conftant<br />
eorum alx tenui membrana<br />
fubfufci coloris, habentqueplicas,<br />
<strong>Se</strong> fuftentantur Spinis tenuibus per longitudinem extenfis. Sicut ex<br />
hac priori icone videre licer, qux capite <strong>Se</strong> corpore craffiori depingitur.<br />
PIR A B E B E II.<br />
Altera autem colore, figura corporis, fic alarum imprimis, multum diferepat. Alx<br />
enim ejus duplo funt longiores &: multo anguftiores fine plicis. Tanta denique inrer<br />
F Pifees
CI<br />
G V L I E L M 1 P I S O N I S<br />
Pifees volantes difcrepantia à capite ad caudam, utmhil fere inter fé conununelabeant<br />
quam quod alati & edulcs finr.Pifcatores pronnfeue vivos hamis afhgunt,pro undoque<br />
mariimmittunt, atque ingenti feenor e illos redimunt, dum eorum periecutores<br />
ipùdecipiunrur <strong>Se</strong> capiuntur. Merito Hirundims nomen ili» attributum ob volatum,quia<br />
demiffe earum more volitant,atque inftar illarum aviiimqux e fliimine aquam<br />
hauflurx, vel è rerra feflucas colledurx. Milknos videre eft ex Oceano fubito le kvantes,<br />
qux, dum fuga libi confiilunt, ut rapaces pifees, imprimis Delplunos, evadant,<br />
fubinde à circumvolantibus avibus in iplò aète capiuntur, Charybdimque evitantes m<br />
Scyllam meidunt. mox iterumadhumedandasalas, ( qux brevi rempor» fpatio exficcantur)<br />
leviter aqux liiper ficiei fé immittunt : unde fit aliquando ut in navesprecipitentur,<br />
grataque preda fiantpubinauticx, qux codos prò grato alimento Halecum<br />
loco apponunt.<br />
GVATVCVPA'.<br />
Guatucupd, Corvina Lufitanis, noftratibus pifeatoribus §>f[)du.0. QupdAfellum<br />
exptimit. fané fapore <strong>Se</strong> digniratc fi Afellos Europxos non fuperer, faltemiispar eft.<br />
prxterea figura <strong>Se</strong> magnitudine (paucisconcefiis prò naturxlufu) ab iis non multum<br />
recedie Minoribus fquamulis rorundis ex auroargenteis fplendet. Pinnis <strong>Se</strong> ventre eft<br />
albicantibus. Linea quoque argentea fecundum longitudinem per medium latus tendente.<br />
Pifcator es teftantur, nufquam in fluviis fed in mari capi. Carnis bonitate cum<br />
faxatilibus contendunt, tamen prò diverfa vidus fui rarione deteriores vel meliores efficiuntur.<br />
Omni anni tempore fere capiuntur , magno incolarum folatio <strong>Se</strong> obledamento.<br />
Afelli hi pifciculis vefeuntur, quos inregros devorant, quia dentes tantum habent<br />
priores, non adeo ad incidendum, quam ad rctinendam prxdam.<br />
TIMVCV'.<br />
•^lMtitìl*u
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. III.<br />
V V B A R A 'N A.<br />
Vubardna, in oftiis fluviorum degens, fi ulli pifci Europxo,certe Truttis maxime comparandus<br />
,fìve figurarci exrernamfquamarumqueferiem, five carnem ejus confideres.<br />
Colore tamen differt, quod hic ex argenteo mire fplendeat. Ore eft edentulo, unde<br />
lapis illi loco lingux eminet. Pifcis ab omnibus paffim expetitus, five codus, five<br />
in craticula aflàtus,nifi quod infini tis fit pertextus fpinulis.<br />
CVRVI' L<br />
N H A N D I A' II.<br />
Varii ejufdem generis, fed diverfx fpeciei pifees. Lxves, non fquamofi, barbati, duicium<br />
aquarum perpetui alumnireperiunrue Quorum fex potiffimum mihi innotuerunt,<br />
qui Incolis familiares funt, <strong>Se</strong> vili pretio diftrahuntur, partim ob frequentiam,<br />
partim quod Iudxi à non fquamatis abftineane<br />
Lufitàni <strong>Se</strong> Belgx hos omnes Bagres appellant; fedlndigenx cuique nomen fuum<br />
indiderunt. Primo Curui. <strong>Se</strong>cundo Nhandia. Qui ambo omnium facile oprimi cenfentur,<br />
ram ratione palati, quam nutrimenti : atque licet raptu fluminis (imprimis divi<br />
Francifci, ubipotiffimum abundant) inmareprolabantur, dulces ramen aquas nondefèrunt.<br />
Vterque eft barbatus fèd cirris barbx diferepantibus. Vterquc cute cinerea, non<br />
fquamofà, tedus; fed primus folum maculis perpetuis variegatur.<br />
F z His<br />
*4<br />
GVLIELMI PISONIS<br />
G V I R I T i' N G A' HI.<br />
G V I R A G V A 9 V IV.<br />
His fupra enarratisdignitate efculentafuccedunt duo majores, Guiritinga <strong>Se</strong> Guìr*ouacu<br />
didi, quorum iconcs admodum fibi inter fé fimiles exceptis cirris, qui numero,<br />
fitufic magnitudine differunt,ut exappofitis Iconibusliquct. Ambo lxvicute,candidi,<br />
cum diluto flavo <strong>Se</strong> aureo mixti coloris funt. Capitibus obtufis fic dura teflamunit».<br />
<strong>Se</strong>ptem pinnis, Cauda fincata gryfei coloris. Quovis modo preparati apponuntur.<br />
I V N D I A' V.<br />
Quintus vero Iundid capire eft conico, dura tefta cedo. Quatuor enris brevibus <strong>Se</strong><br />
tenuibus,duobus vero fupernis longiffimis <strong>Se</strong> lunarini extcnfis.Totus pifcis argentei eft<br />
coloris,
H1ST. NATVRAL. S£ MEDIC. LÌB. Ili ^<br />
coloris, ficut fic linea illa latera corporis ad caudam ufque cum perpetuis argenteis<br />
promberantiis fecans. Pinnis omnibus prxpofiti funt fortes aculei dentati, quibus dolorifica<br />
infligit vulnera.<br />
<strong>Se</strong>xu»f>*/»,noftra- V R v T v' VL<br />
dbus iftiip-^a^rr, cui<br />
barba quoque ex fex<br />
cirris data , non fquamatus<br />
fed cute tegitur<br />
glabra, umbrx coloris<br />
fufcis variegatus maculis.<br />
per utrumque latus<br />
fecundum longitudi*nemmirus<br />
ordo denticulorumacutorumtendit<br />
ad finem ufque. anteriori pinrix dorfàli fpina craffa offeà<br />
dupliciter ferrata incumbit, qua incaute tangentem mifère lxdie<br />
Proinde edules licet duo hipofteriores Iundid <strong>Se</strong> Vrutu, a retibus fuis tamen eos arcentpifcatoresjob<br />
punduras quas tanta cum inflammatione,<strong>Se</strong> tumore excitant,ut fpatio<br />
viginti quatuor horarum vix ulli cedantremedio, imo in mentis vel animi defedimi<br />
aliquando fàuciati dejiciantue unicum hadenus innotuit remedium, quod quantocius<br />
paratur ex hepate ipfius pifcis cum oleofrixi, vulnerique applicare Ita ut hinc quoque<br />
liqueatid quod fxpius anteaprobavi, pleraque venenata fecum ferre fuaantidota ;<br />
modo nos riteilla expifcemur, eaquein aliquo vifeerum prxcipuorum, imprimis in<br />
hepate, non raro latere, edifeamus.<br />
CAMARIPVGVACV'.<br />
Inter vulgares pifees marinosC^^/^^eenfetur, qui viri craffitiem fic longittidinem<br />
cum multa pinguedine acquirirubi adoleverit. Ore eft edentulo valde ampio*<br />
mandibula inferiori immobili, <strong>Se</strong> fùperiori breviori. Oculis magnis argenteis. Cauda<br />
lata, paulo bifurcata. Pinnxdorfali elatxappendix data eft longa inftar fiìnis craffiorisredaad<br />
caudam vergens. Squamis totus pifcis tegitur magnis arde fibi impofitis,<br />
adeoque eleganter ex cxruleo argenteis undatus, ut quali meto atgento obdudus<br />
videatur. Vt palato gratior fiejuvenis elìgatur, diutiufquecoquatut,obmUltam5£folidamearném<br />
craffis fpinis obfitam : ubi enim adolefcentiam excefferit, lenta fit ejus<br />
caro, <strong>Se</strong> bajulis tantum dicatai<br />
Duas potiffimum fpecies<br />
funaru obfervare licuit, qiix.<br />
ut externa figura, ita <strong>Se</strong> internis<br />
quali tatibus fibi fimiles.<br />
Vtraque fpecies intra<br />
fcopulos circa littora vivit,<br />
fic teftaceorum domicilia<br />
inttat. Pifciculi funt patvi,<br />
PVNARV' L<br />
F 3 cofborè
66<br />
GVLIELM1 M-SON1S<br />
PVNARV' IL<br />
corpore tereti Sé<br />
oblongo > capite<br />
craflb <strong>Se</strong> obtufb,<br />
oculis fìiperius in<br />
fronte poiitis, branchiis<br />
amplis. Pinna<br />
ab occipitis fummitate<br />
ad caudx exor-<br />
timi extenfa, mollibufque fpinis nonprominulìs rexta, umili pinna à medio ventris fa,<br />
mTadpodicem irfque perringenre. Cauda t.trifque longistila & parallelogramma.<br />
Cure tLuntur fufci & glabra. Iraur urerqne inumile* fib. fint paucis except<br />
prior viiegatus eftmlatenbuslineis curvis obfci.repurpure.s, pofrer.or mandibulas<br />
Lbet roftratas quafi è minimis denticulis eompofitas. Vterque palato grarimmus, ob<br />
carnis tenerirarem, atqueob alimenti pradlantiamab sgris zqueac fams «P« s -<br />
Aramaca, Lufiran» Lingoada, vulgo<br />
A R A M A e A'. etiam Cubricunha,Lingulx,i\ve Solex potius<br />
quam Paffcris eft fpecies. Noftrates<br />
CO110 appellane Eft Pifcis plani» tenuiori<br />
<strong>Se</strong> contradiori corpore quam Paffcr.iEftate<br />
ex maris domicilio fluvios petit,<br />
ubi carne fit molliori <strong>Se</strong> fùaviori ,<br />
omnique Paffere prxftantiori. Ore eft<br />
magno, dentato, elingui. Veilitur fquamulis<br />
adcoparvis ur vix defquamari poffie In dextro latere albi coloris, in finiftro lapidei<br />
cum fligmatis variegati : oculos quoque duos habet in hoc latere, in altero nullum.<br />
Ita ut Solex altero oculo orbati eodem modo natene<br />
^bacuundd Mas feeminx<br />
NHACVVNDA'. bonitate carnis <strong>Se</strong> figura fimilis,<br />
exceptis cxrukis pundulis.<br />
Ore Lucium xmulatur.<br />
Dentiumloco habet limas <strong>Se</strong><br />
linguam tenuem. Cauda, nigra<br />
tefla dura tegitur. Squamx<br />
obfcurc gryfci funt coloris<br />
cum argenteo tranfpkndente.<br />
In medio corporis maculxnigrx per longitudinem excurrunr, concomitante linea<br />
fplendente. Frequens eft inreceffu fluviorum,gratique faporis <strong>Se</strong> probi nutrimenti habetur.<br />
P I A B V C V.<br />
Piabucuimer fluviatiles pifees noninferioris notxexiftit. Oculis ficfquamulis argenteis<br />
egregie fplendentibus. Per medium latus fecundum longitudinem linea lata non<br />
fpkndcns excurrit, qux in hac Icone nimis nigra depida; quod pidori concedendmn<br />
eft. Dorfum olivacei <strong>Se</strong> hyacinrhini coloris. Capiuntur facile vivis pifciculis hamis affixis.<br />
Adeo appetens eft fànguinis humani, ut natantibus vulnus vel qualecimque ulcufculumfugendo<br />
fic mordendo infligat. Carne eft probata fic boni palati quocunque<br />
modo prxpareme<br />
Pi ab a
HÌST. NATVRAL, <strong>Se</strong> WEDlC. LIB. Ili, *7<br />
fiaba pifciculus femipedis longitudinis* 'PIA'BA,<br />
non figura tannini fed natura Phoxinis<br />
veterum eft fimilis, quorum prxter Ariilotelem<br />
Gefnerus <strong>Se</strong> Rondeletius meminerunr.<br />
Caput <strong>Se</strong> fquamx eleganter<br />
argenteo viridi colore fplendene Circa<br />
Pinnas <strong>Se</strong> Caudam maculx funt magnx<br />
Indici coloris, quibus Phoxini defliruuntue<br />
Nufquam in ftagnis dukibusfedfluviis<br />
tantum rapidis capiuntur,amantque contra aquarum raptum niti. Saporis quidem<br />
non contemnendi funt, verum apud Indigenas inmajori pretio habentur, qui eos cincribus<br />
conditos foliifque arborum involute» craticulximponunt,affatofqueproepuliS<br />
apponunt, quod mihi per deferta cum illis peregrinanti prxftiterunt barbari.<br />
Acaraayd, qui vulgo corrupte<br />
Garanha dicitur, inla- A e A R A A Y^A.<br />
cubus potiffimum reperirne<br />
Arque inter eos pifees numcratur<br />
qui xque fole <strong>Se</strong> fàle ficcatur<br />
<strong>Se</strong>condi tur, quam recens<br />
comedirur. Figura<br />
Carpioni fimilis,fednonmagnirudine.<br />
Prxter communes<br />
pinnas rubicantes unam<br />
afperam longam expanfàm<br />
habet, cujus mediam partem<br />
nunc erigit,nimc in r imam recondìe Squamis argenteis fanguineo colore umbra-<br />
tis decorarne<br />
\_Acard , inter eos qui alte fluvìos<br />
fiibeunePifcishicvixpalmumlongus,<br />
craffo capite <strong>Se</strong> corpore. Dentium<br />
locolimamtenet ore. Squamis eft argenteis<br />
ex umbra mixris. Inquolibet<br />
latere duas habet maculus nigras majores<br />
<strong>Se</strong> rotundas. Cauda prò mole<br />
pifcis fatis longa lataque. Caro ejus<br />
haud ingrara nec infàlubris , Perca-<br />
A e A R A'.<br />
rumque loco apponitur.<br />
Maturaqué, Capite craflb,<br />
M A T V R A Q^V E<br />
dura tefla tedo. Ornate<br />
fquamofus ex nigro fplendens.<br />
Eodem vidu <strong>Se</strong> narali<br />
fblo gandet quo Tamoatd,fcilicet<br />
cxnofo <strong>Se</strong> lacubus ftagnantibus.<br />
Figura autem fimilis<br />
lareira do Rio, verum<br />
mole corporis fùperior*<br />
Caro ejus boni eftfaporis, fed non fatis ficca, proinde còndimentis eget. Eifdem lacubus<br />
innatat egregius pifcis Mucu didus»<br />
Pi
SB GVLIELMI P 1 S O N H<br />
ta, qux per utriufque latcris medium ad Caudam definit, atgcnteo colore cmicati<br />
Carne eft friabili <strong>Se</strong> bona, imprimis fi frigatut <strong>Se</strong> elixetur.<br />
TAREIRÀ L<br />
Quia placuit Incolis Brafilix noinen faretra indidiffe utrifque his pifcibus, licet<br />
figura <strong>Se</strong> natali iòlo difcrepanribus, malui eos conjundim quam feparatimjexhiberc,<br />
&c una quali fidelia dcalbare. Prior Corpore eft oblongo tereti; fquamulis brunnis<br />
adeo exiguis <strong>Se</strong> affabre compofiris ut pifcis ad tadum glaber videatur ;lineis redis à capite<br />
ad caudam alternaum flavis &:viridibus confpicuis. Pinnas haber odo admodum<br />
tenues, quarum maxima eft cauda late diduda&r furcata. Capite colubrino. Ore panilo<br />
admodum,dentato,quafì ad rapinamfado: Huic Tareirà Lufitani ad diftindionem<br />
compofìtumnomenindiderunt faretra d'Alto appellano», quia in altomari potiffimum<br />
capitut.<br />
TAREIRÀ IL VoRcrior Tareirà do Riojdefì:<br />
fluviatilis, infignitet fquamatus<br />
ex atgenteo fufcus. Vtcrque<br />
edulis, imprimis affatus,<br />
uterque dignitate <strong>Se</strong> fàpore fibi<br />
firn ilis ,-nifi quod Caro Marini<br />
fit minus fpinofà carne fluviatilis.<br />
Ridu eft patulo, inferiori<br />
mandibula longa fic admodum dentata, qua hoftibus vim infere Pinnas habet fèx,<br />
quarum maxima eft cauda in cxtrcmitate cucinata, exnigro undulata.<br />
IAGVACAGVA'RE.<br />
Iaguacagudre improprie à Lufitanis laqueta didus. Inftar Percx noftratisobrotundus,<br />
fed latior. Squamis quoque ut Perca veftitur majufculis è cxruleo-cinerefccntibus.<br />
Si plutes pullxà dorfo ad venttem defccndetent, haud male conveniret cum<br />
Mormyro Hyppoliti, Salviani fic Gcfneri. Cxtctum pifcis edulis ,fed à plebe potiflimum<br />
expetitus. *<br />
Taiaficdy Pifcis parvus<br />
T A I A<br />
fednobilis. ^Egrispariter<br />
ac fanis in deliciis habitus,<br />
ficut Pot celi us Belgis,<br />
<strong>Se</strong> Gobius Germanis.pi xtcfquam<br />
enim quod figura<br />
illi non diffimilis, ita<br />
fic natura quoque convcnit cum littoralibtis fic faxatilibus Gobiis. Prxftantiflimi»<br />
cquidem
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC LIB. III. 69<br />
equidem eft nofter hic Taiaficd ad voluptatem fimul ac diftributionem , fic lucci bonitatem.<br />
In arenofis littoribus degit, .ita ut pedibus calcando arenam a quoyis facile<br />
capiatur. Coloriseli hyalini pallidi, exiguis macul» fufcis vanegatus. Ejufdem magnimdinis<br />
pifciculus frequens Aroberi didus : Belgis g>jp?0t<br />
A C A R P E' B A.<br />
Acarpeba ficut in Europa, ita in America videntur varix Cyprinorum fpecies. Su<br />
ora in deferiptione pifcis f oprimi Acarapinima mentionem fecimus hujus, tanquamilli<br />
congeneris ejufdemque indolis <strong>Se</strong> faporis. Cujus Iconem propterea preterire conftitueram,<br />
fed quia exrerna figura nimium diferepant,' mutavi mentem, eumque appingioperxpretiumputavi;<br />
imprimis cum hic Acarcéba, noftratium ^affetti/ vete ~<br />
rum Cyprinofimillimus fit, five internas qualitates five externam figurarci confìderes<br />
: adeo enimfuavis fimul <strong>Se</strong> faluber habetur, ut nulli pifeium dignitatc cedat, ingentique<br />
incolarum fit fullentaculo. <strong>Se</strong>fquipedalis ià:pe eft longitudinis. Corpore lato<br />
, fquamis majoribus tenuibus argenreo colorefplendentibus. Ore edentulo parvo,<br />
quod extendere&r cpntraherepoteft. Dentium loco oflà duo incifa habet. Lmgux<br />
vicemfuppletpalatumcarnofum,avulfumquelinguam adeo refert, ut non mirimi fit<br />
multisimponere:quodadimitationemfolertiffimi Rondeletii edodus in diffedione<br />
viva comperi, carnofam feilieet illam iùbflantiam fuperius fixam, non foluram more<br />
lingux, inveni. Pupilla oculorum eft nigricans cryftallina. Pinnis natat latis , qux<br />
omnes, imprimis dorfalis, firmis fatis fpinis fuftentantur. albicantes fìmt <strong>Se</strong> tranfpkndentes.<br />
Caudx pinna furcata <strong>Se</strong> lata. Capitur inrer fcopulos in mari <strong>Se</strong> oftiis fluviorum.<br />
Ventriculus,lienfi£hepar cumnigricante annexo felle ordinarix funt conflitutionis<br />
prò mole <strong>Se</strong> more hujus pifcis. Fcecundus eft, fepriefque <strong>Se</strong> fxpius anno parit. Multa<br />
portat ova, qux fxpe per eunt, quia feeminx adeo inflabiles funt, ut mar es, qui eas perpetuo<br />
profequunrur ,femen ovis afpergerenonpoffine<br />
An vero hic Nofter Acarpeba Cyprinorum more fine maris <strong>Se</strong> feeminx commiftione<br />
quoque nafearur, ut ab Authoribus de Cyprinis tellatum eft, ego experiri nondum<br />
potui : licet id fxpe obfervar e conatus fum in vivariis Illuflriflimi principis Mauntii.<br />
Piranha , quorum rres /<br />
quatuorve fpecies vidiffc<br />
contigit, omnes fluviis dicati<br />
, magnitudine quidem<br />
, non autem figura,<br />
natura,colorcvel dignitatemultuminterfediferepantes.<br />
Major omnium<br />
quem hic exhibeo, voracitate<br />
imprimis Celebris.<br />
Capire eft obtufò ut Dordde,<br />
fedridu majori, in quo<br />
videreeft ordinem dentium triangtilatorum acutiffimorum, quibus abripir quicquid<br />
morder:adeo denique fànguinis Immani iìtiens, ut incauti urinarorcs cum membri alicujus<br />
jadura id experiantur.Pukre variegatus eft coloribus: icjuamx cinerei cum cxruleo<br />
mixti, fimbrix ignei cum cxruleo, in ventre flavi fìmt coloris. Edulis non folum<br />
caro ejus albiffuna > fèd quod friabilis <strong>Se</strong> ficca, optimi fàporis <strong>Se</strong> nutrimentHìt, per totam
GVLIELMI PISON1S<br />
1 regionem in prer.o habetur. ^ ^ ^ ^ f ^ Z S ^ -<br />
ì ? ^ % £ ^ E £ r £ Z £ Z ^iiqnans humidiori Li '<br />
efficeret. Curimatd. Inter Bra-<br />
C V R I M A T A'.<br />
filienfes pifees nullus<br />
qui Carpioni fapore,<br />
colore argenteo, fquamis,<br />
figura (paucis exceptis<br />
) adeo eft fimilis.<br />
Quare, quum carne<br />
fit non glutinofa fed<br />
ficca <strong>Se</strong> friabili, merito<br />
intei delicias habetur,<br />
cum, vel fine condimenti*, exfolo aceto, elixus. imo ipfi Carpioni a multis prxfertur,<br />
ejufdemque eft indolis <strong>Se</strong> natalis foli ; in vivariis enim <strong>Se</strong> dulcibus lacubus tantum<br />
ca P itur ' , P/>4«^«obronchos<br />
quos edir ita<br />
appellatus , Lufitanis<br />
Chayquaróna,<br />
inter fluviariles Celebris<br />
pifcis, magnitudine<br />
<strong>Se</strong> figura non<br />
folum, fed ore, <strong>Se</strong><br />
fquamis ex auroargenteis<br />
Carpioni<br />
non adeo diffimilis.<br />
Imo tenerirate carnis illi non cedens, itauttutoab xgris & fan» lue expetatur, finte<br />
preparerur. In orefuperius <strong>Se</strong> infenus duoshabet lapides latos fic vahdos, denticulis<br />
J S S SaEetur fluvial» ilkpifciscJU-dldas, fedmajor,argenreifquefquamis<br />
(Vlendens. Pinnas habet odo: quUmmaxima Caudam conflituit furcatam. Gluten<br />
optimum exhoepifee conficitur, quod omnibus in laminari eltulu.<br />
G v A R v e v A R v'. Guarnguarù pifciculus nobilis , fed exiguus<br />
, in ftagnis <strong>Se</strong> lacubus frequens , fapore<br />
ut <strong>Se</strong> fquamarum aurearum elegantiapifeem<br />
Fiaba xmulatue In quotidiano apud pkbem<br />
eft ufu.<br />
C V R E M A'<br />
Curemd <strong>Se</strong>Parati M.ugilesBrafilienfes,Lufitanis<br />
Tainba, noftratibus^art>ergdidi.Qu><br />
ut toto fere orbe notiffimi,<br />
ita in hoc Americx<br />
tt adufamiliares, atque<br />
reccntes non folum<br />
in quotidiano ufu, fed<br />
fic Ialiti in penu refervanrue<br />
Ex hoc Klugi-<br />
lum eenerc, illa fpecies qux Curemd dicitur maxime eft cekbris.Qux rurli» mandine<br />
diftinzmmr ;majores enimduorum, minores unius pedisfuntlongitudin», <strong>Se</strong> amans<br />
accolis nomine Parati exprimuntue Cxrerum craflo &: pingui corpore fibi iimiles,<br />
oblon-i ad inftar Truttx fluviatilis. Capite flint compreflo, lato, et affo, duris iquamis<br />
redo <strong>Se</strong> in conum obtufum definente. Supra os, quod eft magnum fi£ edentulufn,<br />
duo foramina funt, oculi nigri, magni, antenus politi. Branchix exigux. Pumx #tto,<br />
° quarum
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. ILI 7,<br />
quarum una parva|in fummo dorfo, tribus fpinis durioribus fuftulta eft. Cauda biforcata<br />
, fquamx magnx clypeatx piane, colorisobfcurecinerei,cuihyalinus & arcrenteus<br />
inferius tranfplendee Nulli noftratium pifeium figura fic indole adeo fimilis quam Mugilimarino,<br />
qui Cephali nomen apud Ichthyographos accepie Mugiles enim xque<br />
ac hi P*r*/*'atquc Curemd, aliqui marini., aliqui lacubus ccenoiìs <strong>Se</strong> ftagnis gaudent, unde<br />
exiftente malacia magno numero lafcivientes exfiliunt. Quin <strong>Se</strong> fàltu retia aliquando<br />
tranfiliiffe vidimus : hac enim ratione evadunt ut vitx fùx confulant, ouod de<br />
iis Oppianus eleganter teflatus eft. Prxpinguis eli coda vel aliata eorum caro, atque<br />
fine oko vel butyro comeditur, quod multum flavx pinguedinis de fé fundat. Salitus<br />
cummuria, ficcatus in fole refervatue Optima ejus pars venter eft, fèddiutius in fai e<br />
tefervata fit rancida. Ova quoque eorum fàlita <strong>Se</strong> ficcara fervanrur in gratiam bibacium,quiafitim<br />
excitant, ficut exMugilibusEuropxisfit anadviilgas Botarga appellar.<br />
Vifeera flint difpofita ut in aliis ejus generis pifcibus,nifi quod hepar, velica fellis,<br />
ventriculus fic inreflina prò mole corporis fint exigua. Quod frequens eft in iis qui non<br />
ex rapina vivunt, nam etiamfi gulofi <strong>Se</strong> fàlaces, carnivori tamen non funt. Corde funt<br />
angulato. Sub pinna eft locus aere plenus. Omnes Marini Lacufltibus prxftantiores,<br />
quod minus limum fapìane<br />
PARATI'.<br />
Alia quoquefpecies datur Parati dida,quxinhis oris frequens Trurrxmagnitudine<br />
fic figura, fèd Mugilisindolisxmula, fi narale folum <strong>Se</strong> Carnis fàporem confideres, ab<br />
utraque tamen capitis figura abludens, imprimis autem quod hic branchiis deftituatur.<br />
Cxterum oculis eft ellipticis, fquamis argenteis lineari ordine difpoiìtis, lineis gryfeis<br />
a capite ad caudam mugilummoreintertextis. Pinnas habet feptem albicantes longas,<br />
caudam induo ampia cornua divifam. Magna copia in lacubus faliis fimul capiuntur.<br />
Recentes xque ac Ialiti inpretio habiti. Carne funt ficca fic probata. Pluviis menfibus<br />
adeo pinguedine abundant, ut nullo fere obfonio indigeant.<br />
Tamoatdi parvus fed<br />
mirus afpedu eft pifcis.<br />
prxter quam enim quod<br />
caput ejus fatis amplum<br />
fiiperius regatur tefla dura<br />
inftar clypei,univer fum<br />
quoque corpus loricatum<br />
X J A T A<br />
fic fquamofis armarum<br />
armulis,ac proinde Soldido<br />
nomen a Lufitanis inditum.<br />
Ore eft edentulo,<br />
fed barbaro, geminisfihs<br />
oblongis. Coloris eft rotus<br />
pifcis fulvi fic fubnigri.<br />
Adeo fugit aquamfàlfam,<br />
ut tempore xftivo <strong>Se</strong> ficco<br />
per terram abeat dui- ,<br />
cem aquam quxritans. Caro ejus laudabilis eft faporis & nutrimenti interque fecundx<br />
menfx delicias apponitur,imprimis fi fàle <strong>Se</strong> piperearrofa, in veru vel craticula affetur.<br />
Eifdem ftagnis innatant hhandia , Gueba,Nota didi, qui bomtate carnis prxcedentem<br />
xmulantue T
G V L 1 E L M I P I S O N I S<br />
AMORE'-GVACV'<br />
Inter lacuftres pifees primatumquoque<br />
obtinent illi qui generale<br />
nomen vernaculiun Amore audiunt,<br />
VU1<br />
timore-Pixuma <strong>Se</strong> Amore-Tinga,<br />
o«n^folo,colorefe^fcq^e«»li«-»^.^^^^S<br />
ES=Ex£3eSg£s£è<br />
cXamas°„°rorum albicai coloris,inrermixrismaculi* fuiosur T*,afra Carne<br />
eftt<strong>Se</strong>rrima&friabili,acabomnibusinpretioliabita.noniarus rantum.ied&^gris,<br />
quibus admodum conducit.<br />
ìlk qui Amoré-Ptxuma nomen accepit, capite eft<br />
AMORE'-PIXVMA lato, ore ampio fic edentulo, corpore oblongo,<br />
ventre exruberanre albo, exterum coloris ferrei<br />
ut pifcis T*w^i,quem nonnihil xmulatur figura<br />
fic qualirate alimentofa; Cum enim dulcium aquarum<br />
ftagnantium incolafit xqueac Tamoatd, carne eft, ut illa, probata, fic ficca, atque<br />
inter epulasappofìta, codemquemodoprxparara.<br />
C A R A P o\<br />
Diverfx fpeciei Carabo in lacubus 6C fluviis reperiuntur, partim fibi fimiles, partim<br />
difìimiks. Prima ( cujus hic tantum iconemexhibeo) cultri figuram nonnihil xmulatur<br />
, imprimis fi obrufum <strong>Se</strong> redum dorfum, atque ventrem acutum <strong>Se</strong> prominentiorem,<br />
inftar BarbotxRondcletii'confidcrcs. Capite fic cauda eft admodum renuibus<br />
fic acuminatis. Squamis exfufco fic nigrorubefeentibus. Grati licet faporis fit ejus<br />
caro fic ab omnibus in pretio habita, tamen fluviatilibus <strong>Se</strong> marinis Carapó nutrimen<br />
ti dignitate cedit.<br />
G v A e A R i'.<br />
Dux fpecies Guacari in mari fic oftiis fluviorum capiuntur , figura pyramidali fic<br />
magnirudine circa pedali fibiiìmiles, fed alimenti dignitate fic colore diferepanres.<br />
Omnes afperfi maculis obrotundis fufcis, feminis fìnapi magnitudine ; fed illi quorum<br />
fquamx dilute croceo colore fpkndenr, paucioris funr carnis; qui vero umbrx funt<br />
coloris, carnis prxftantia cxteris prxferuntue Omnium caput tefla veflitur dura fic<br />
hifpida, oculis ficoreparvis. loco dentium in utroque latere proceffus apparent quafi<br />
ex fetis equinis fadi. ab extremitate merobranx labii inferioris cirri inftar barbx dependenr.
HIST. NATVRAL. fic MED'IC. LIB. III. 7}<br />
pendent. Pinnx imprimis fuperiores fpinis offeis fuftenrantur, quibus alios pifees fic<br />
pifeatotes lxdunt. Cauda conflant bicorni itidem fpinis firmis fùffulra. Ita ut totum<br />
corpus horum pifeium loricatum dici poffit, adeo ipfx fquamx funt afperx, cum quadrangulari<br />
extuberantia in medio fui.<br />
Detrada hac lorica hifpida, fublatifque inteftinis, (qux longiffima, fic inftar fili<br />
xqualis craffitiei fìmt) pifees coquuntur fic affantur ex more incolarum. Frequentius<br />
in ufufunt divi Francifci rapidiffimifluminis accolis, ficur quoque prxcedens pifcis<br />
Carapó.<br />
ALBA CORETTA.<br />
Inter Cetaccosgregales pifees altummare incolentes non magnitudine folum, fed<br />
fic carnis bonitate celebres funt illi quorum aliqui a pube nautica <strong>Se</strong> pifeatoribus Coorza,<br />
aliqui Coretti didi, qui omnes ejufiiem quidem generis funt, fed diverfx fpeciei ob<br />
magnitudinis ficmolis differentiam: hi enim Afelli noftratium circa funt magnitudinis,<br />
optimi infuper palati fic boni nutrimenti. Cxrukis fquamis in dorfo, argenreis vero<br />
in ventre, ac proinde Albi Coretti vulgo nomen audiunt. Cujus Iconem appofitam<br />
vides.<br />
C O O R Z A.<br />
At vero alter a fpecies precedenti fimillima eft fi figUram fic naturam examines,<br />
verum magnimdine multum ab ea differens ; quippe fexdecim vel ododecim palmarum<br />
eft longitudinis. Pelamydum Amiarumque familixafcribenda, fi Ichthyographos<br />
confùlas, adeoque cum iis participat, ut quantum ab aliquo eorum una corporis<br />
parte recedat, tantum alteriiuafimilitudineappropinquer, quali perpetuus appareret<br />
naturx lufus inter novi <strong>Se</strong> veteris Orbis ammalia. Corporis enim capirifquc<br />
ac caudx figura ad parvos Thunnos ; fi ftrias nigricantcs autem exteraque externa<br />
confideres, ad Amias Pelamydefque potius referri debene Squamis teguntur exnigricante<br />
cxrukis magnis (qux in codione dehifeunr) fed ita adamuffim compadis ut<br />
lxves effe videantur. Sunt roftro acuro, ventre craffo, cauda tenui in figuram Lunx<br />
in cornua curvare definente ; dorfo cxruleo fpkndente, ventre argenreo. Pinnas habent<br />
duas branchiales, fic duas dorfales , totidemque in ventre, atque imam verfìis<br />
podicem. Ventriculus, ficut in plerifque voracibus ficrapacibus folet, magnus cum<br />
infinitis appendicibus. Inteflina tenuiora. Lien nigricans. Hepar exalbo rubefeens.<br />
Velica fellis hepati non folum ièd toto inteflino annexa. Pifcatores reflantur, hos quoque<br />
Thunnorum more certis temporibus ceftro inferrati adeo dolorofo ut è mari exU<br />
liant aliquando in naves. Caro eorum eftmulta,nonfpinofà, fuavis, ad flavedinemver-<br />
G gens,
74 G V L I E L M I P I S O N 1 S<br />
gens,ficciorìs fic durioris fed multi nutiimenti,ac proinde à pube nautica admodum ex*<br />
petita. Si condiatur <strong>Se</strong> obfòniis aromaticis inftar carpiona apponatur antequam adoleverit,<br />
à delicatioribus minime contemnitue<br />
C A M V R i'.<br />
Diverfx fpecies Camun\ Lufitanis Robdlo, noftraribus ^ItOf tft- Quorum illi qui duicium<br />
<strong>Se</strong>ftagnantium tantum aquarum incolx flint, Lucii Larinis, Brafilianis Picudo,<br />
vel qui inter eos maximi Camiiripi didi, adeoque Europxis iìmiles externa figura, fàpore<br />
fic qualitatibus alimentofis, ut nihil differentixinter eos notare poruerim.quamobrem<br />
eorum defcriptionem fic iconem exhibere fupervacaneum duxi, ledorem ad<br />
Ichthyographos remirtens.<br />
Illi vero qui in mari nafcuntur fic oftia fluviorum fubeunt, Lupi Latinis, fed Indigenis<br />
Camuriapeba,<strong>Se</strong>qui majores, Camuri-guacu di di. quorum aliqui inter fé adeo magnitudine<br />
<strong>Se</strong> colore diferepaht, ut diverfx fpeciei videantur. Frequentioris <strong>Se</strong> preftantioris<br />
iconem exhibeo qui a figura noftratium Luporum non multum abludit, ut neque<br />
fapore, nifi quod tota familia Lueiorum <strong>Se</strong> Luporum Brafilienfium Europxos dignirate<br />
facile fuperat, xgrifque pariter ac fànis conveniat. Efl hic Lupus, magnus,<br />
fpiffus, fquamis veflitus ut Carpio argenteis, fèd ventre albicante : dorfo, lateribus <strong>Se</strong><br />
pinnis aurei coloris. In quolibet latere fuperius à fine branchiarum uique ad caudam<br />
producitur linea nigra craffa. Capite eft oblongo, branchiis quarernis, oculis<br />
magnis, patulo oris hiaru ad rapinam compofìto : loco dentium, offibus afperioribus<br />
palaro conceffis. Pinnas habet odo. quarum prior in dorfò firmis fpinis, renui membrana<br />
connexis, fuftenratur, fic in rima reconditue Cauda eft longa fic lata atque fincata.<br />
Vifeera prò mole pifcis magna fic capacia ; imo ab ipfò ventriculo, <strong>Se</strong> inteftinis<br />
longis, rapaciratis figna defumi poffunt, cum contrarium appareatin diffedione eorum<br />
qui limo &C alga tantum vivunt. Bis anno park fcecundiffime, imprimis ubi fluvii<br />
in mare influunt. Pifeium carne nutrirur,eaque pinguefeit, ex cujus vidus locorumque<br />
ratione in quibus degir fucci <strong>Se</strong> nutrimenti probitas facile colligitur. Hic cum inter<br />
Neptuni pecora vere Lupum fé prxbear , fubinde nimix voracitatis pcenas dat,<br />
quod fquillx devoratx aculeo quem fronte gerunt, vifeera ejus faucient, <strong>Se</strong>pari vindida<br />
necantem hoilem interimane Luporum optimi albiffimaque carne fìmt pelagli<br />
, mox fluviatiles, deinde in ftagnis viventes, ad illud Galeni didum, alimentum<br />
quod ex pelagiis Lupis provenit, fanguinem confiftentia tenuiorem gignere. Lapides<br />
qui in Luporum, ficut fic Tuberonum aliorumque multorum pifeium Capitibus inveniuntur,<br />
atque adverfus nephriticos conferrc perhibentur, id cum dodiffimo Rondeletio<br />
fentirem a gravirate potius fua (quam omni fimili lapidex fubftantix ineffe<br />
comperi) calculum deprimenre , quam ab occulta quadam antinephritica quali tate<br />
prodire.<br />
Lupi diverfb condimentorum apparatu magnatum menfis imponuntur, nunc clixi,<br />
nunc affati, imprimis illi qui duorumpedum longitudinem vix xquane<br />
Ova eorum condita quoque inpretiohabentur: tune enim nonfolumpro penu fed<br />
fic delicns refervantur, atque prò falfamento, loco fttf*r^ufurpantue<br />
G V A-
HIST. NATVRAL. & MIDIC LIB. III. 7J<br />
CRVSTACEI. P I S C E S.<br />
GVA'IA-GVACV'.<br />
Tota provincia infinitis Cruftaceis pifcibus, imprimis Cancris aquaticis fic terreftribus<br />
fcatet : quorum aliqui medicamentofi, ut fìio loco probavi ; aliqui alimentofi<br />
; aliquorum qualitates latent. Ego ex multis paucosperftringam, qui in ufu quotidiano<br />
omnibus maris accolis fune Compertum eft, hic quoque totum genus cruftaceum<br />
deponererempore plenilunii antiquascruftas morefèrpenrum,infimaqueventris<br />
parre erumpere, ut nova ekgantiori veftiatur.<br />
Plures funt fpecies Guata, quibus cognomina varia addita. Illorum qui fimpliciter<br />
nomen Gudia audiunt, alii albicantes non edules, quos prxrereo : alii edules, quorum<br />
primam iconem hic exhibeo,urpore qui afpedu, magnirudine fic dignirare cxteris facile<br />
fuperior, ac proinde Gudia-guafu didus, eoque magis acceprus, quod non adeo frequenter<br />
capiarur. Tegirur tefta elliptica, in ambitu multis exiguis corniculis, fìiperius<br />
autem convallibus prxdira. Odo eft pedibus cum quatuorjunduris cruris pilofis, unguiculis<br />
nigris, brachiis inxqualis longitudinis, forcipibus validis roftratis <strong>Se</strong> dentatis.<br />
Color rotius cancri five vivi five codi eft fature rubens. Mulra <strong>Se</strong> grata eft carne,<br />
quxoptimxnoftratium minime cedit, atque ingenti peregrinantium folatio exiftit:<br />
xgrotantibus quoque ex pedoris morbis multum proibir.<br />
<strong>Se</strong>quinif Gudia-Apard, GVA'IA-APARA'.<br />
inter majores fic elegantiotes<br />
variegatos habitus ;<br />
tanta vi natans ut per os<br />
aquam exfufflet, quali ex<br />
fonte exiliret. Tefta lunata<br />
in utroque latere pò-,<br />
fterius exfèda, fic in acumina<br />
definens. Colore eft<br />
obfcute brunno, ficmaculis<br />
ex albo flavefcentibus,<br />
ftriifque brunnis eleganter<br />
variégara fic ornata.<br />
Pedibus èli odo, cum<br />
quatuor
76 GVLIELMI PISONIS<br />
quatuor folidis intcrnodiis; brachiis <strong>Se</strong> renaculis Galliroftrum cum fua crifta reprxfentantibus,<br />
ita ut Gefherus merito tales Gallos marinos appellaffe mihi vifus fir.<br />
C I R<br />
Inrer Cancros marinos aliqui fin<br />
generice nomen obtincnt , fic addito<br />
cognomine diflinguuntur, ut<br />
ciri-O'bi<strong>Se</strong>firi-Apod, <strong>Se</strong> alii. Omnes<br />
hx fpecies fundos aqux falfx obambulant,rarius<br />
ad littora prodeunr,<br />
nifi amore Ambre grifex, quod è<br />
mari alluit, ideoque magno tantum<br />
refluxu capiuntur.<br />
(iri-Apod , cujus iconem tantum<br />
cxhibeo, eft Cancri mediocris<br />
magnitudinis. In teflx meditullio<br />
nigricans cordis figura, aliaque ornate<br />
depida funt. in ambitu ipfà<br />
tefta brachiaque dentata filici coloris<br />
, forcipibus ex cxruleo albefcentibus.<br />
Crura fex ex albo fic viridi<br />
mixta:loco feprimi <strong>Se</strong> odavi cruris<br />
pofterius duo remiges parrim cxruki,plani,hirfuti,quibus<br />
natando curfum<br />
potiffimum dirigie Oculis eft<br />
parvis prominentibus <strong>Se</strong> longe afe<br />
invicem diftantibus. Corpus inte-<br />
rius cxrukfcie Cato eft optimi faporis, nec facile nocet ventriculo, etiamfì multa<br />
quantitatc ex aceto comedatue<br />
C V N V R V'<br />
V C A - V' N A I.<br />
Vani paluftres Varix magnitudinis Cancri dantur, interque eos maxime ufuales Vca<br />
nomen audiunt. Ego illos tantum exhibeo qui V$a-ùna, fic cujus fxmella Cunuru dici-<br />
tur. Vrerque eft bona carne, fed mas fcemina multo<br />
major fic minus hirfutus, ficut ex Iconibus apparet.<br />
Corpus illi eft ellipticum , fuperius convexum : ab<br />
utroque latere cruribus quaternis , totidemque eft<br />
internodiis hirfutis caftanei coloris : oculis flavefcentibus<br />
cylindraceis ,quos erigit fictecondie Brachium<br />
dextrum cum filo forcipe, grandii» finiftro,<br />
<strong>Se</strong> interius acurius. Tefta eft coloris olivacei, inferi<br />
us flavefeens. Carne funt fatis probabili, nec pomi<br />
animadvertere marinis dignitate cedere.<br />
Inter minor es Marinos Cancros Maracoanì cenfetur , qui corpore eft quadrato,<br />
fulvi coloris, cruribus odo, rarifque pilis fufcis veftitis. Brachiis eft duobus, fed<br />
adeo
HlST. NATVRAL.<br />
adeo magnitudine difcrepantibus,ut<br />
finiftrum minus fit uno è pedibus :<br />
cum è contra dextrum adeo fit magnum,ut<br />
totum corpus poft illud abfconderepoffit.Forcipeitidem<br />
eft admodum<br />
lato, extuberantiis prxdito.<br />
Oculis fibi invicem oppofitis longis<br />
fic eminentibus, inftar aciculx tenuibus,<br />
"quos momento erigir -, <strong>Se</strong> in<br />
rimarurfus recondie Edulis eft, atque<br />
boni nutrimenti, fed prxcedentibils<br />
dignitate inferioris.<br />
fic MEDIC. LÌB. III.<br />
M A R A C O A N I.<br />
Tandem ex terreflribus<br />
unum promam,eumque facile<br />
GvANflv'ML<br />
prxftantiorem, Guanhumi ab<br />
Indigenis vocatum.Is corpore<br />
eft rotundo. Cruribus odonis<br />
pilofis fibi xqualibus,quatuor<br />
inrernodiis diftindis,<br />
Brachiis eft duobus,feddextro<br />
mulro major finiftro. Oculos<br />
altilfime erigir, atque momento<br />
in longa cavitate abfcondie<br />
Turmatim anrra fùb<br />
vefperam deferunt pabuli<br />
gratia,Sc filvas paludofàs cum<br />
magno ftrepitu oberrant, infequentefque<br />
non raro evadunt,<br />
quod celerrime curranr,<br />
fic quidem rranfverfim :<br />
tuncqueoculosadlatusconvertunt, bracino longiori uteunque elevato, His vefperi<br />
barbari non fòlum, fèdficmilites infidiari amant. quodque adeo bona fint carne *<br />
integtis cohortibusfufficienti funtfùftentaculo.<br />
POTI Q^V I Q^V I' Y A.<br />
Locufta Poùquiquiya crebro ad nos è mari fic oftiis fluviorum deferme Tefta ejus<br />
frequentibus eminentiis inftar corniculorum acutorum antetius fcatee In quolibet<br />
G 3 latere<br />
77
78 GVLIELMI PISONIS<br />
latere quinque habet crura, totidem internodiis diftinda. Quodlibetcrusunguem<br />
habet incurvum, acutum ficpilofum. Oculipromincntes cylindtacei: ante eos, fupra<br />
os, quamor cirri exortum fumunt fpinofi, inter quos duo minores teretes non fpinofi,<br />
ac ultra medietatem bifcdi. Pofterior pars corporis feptem jurcdur» fibi mvicem appofitis<br />
conftat, cauda definente in quinque pinnas. Tefta tota codafangumei fit coloris,<br />
ejufque caro xque inpretiohabita apud magnates ut nofttatium; a quibus cum neque<br />
fàpore neque alimentofa qualitate difcrepare animadverterem, ulteriori defcriptioninoninhxteo.<br />
. r<br />
POTI.<br />
Varias Gammarorum fpecies iuppeditatBrafilia,<br />
quorum aliqui in<br />
teflishabitant, fed mini» expetiti<br />
; aliqui fine conchis degunt, fic<br />
generali nomine Poti exprimuntur.<br />
Ille autem qui Guaricuru nomen<br />
audit, elegantia fic dignitate<br />
cxteris facile iùperior, cujus iconem<br />
tantum exliibeo. Vulgo Camaraon<br />
dicitut, qui iufd eft coloris,<br />
fexcruribus cum nibus internodiis fpinofisfic aculeatis, unguiculis in extremiratem<br />
definentibus. Cirri propeos prodeunt, quorum duo longiffimi, quatuor breviores<br />
fic tenuiorcs, quibus cibum teneeatquefrequentef exfluviis fic maris littore, omni fere<br />
tempore, fed menfibus imprimis pluviis, àpifcatotibus ad incolas deferuntut. Codi<br />
optimafunt carne, nec Europxis cedunt.<br />
S E-
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. III. 79<br />
SECTIO SECVNDA<br />
Qu£ aQÌt de ulvibus.<br />
Adenus de Pifcibus,nunc de Avibus agendum. Quod antequam<br />
aggtediar, opere pretium erit , de earum indole <strong>Se</strong> conformarione<br />
pauca in genere prxfarier; Miff» Gallinis fic Columbis aliisque Palmipedibus<br />
huc ex Europa illatis, qux haud magnam fub eunt in melius<br />
vel in pejus mutationem : nifi quod in calidioribus hifce regionibus<br />
prolificxmagis fint, atqueincubatusminori temporis fpatio<br />
foleat abiblvi quam apudnoftrates.<br />
De indigenis itaque BrafihxVolarilibus potiffimum didurus, quantum inter fé varient,<br />
fic quantum cumveteris Orbis Avibus aut difcrepent aut conveniant. Si diverfiratemplumarum,fic<br />
colorimi eleganriam, fpedes, nullis totius mundi Avibus cedunt<br />
: verum canni longe ab Europxis fuperantue Vt quxdam cicuratoe xdes quidem<br />
garrulitate,itafilveftres clangoribus inconcinnis nemorarefbnarefaciunt,fed vixalterurras<br />
graro aliquo modulamine aures demulcere compertum eft. Menfibus pluviis<br />
maxima earum pars pingueicit, ob fruduum <strong>Se</strong> vermium ubertatem. Menfibus<br />
xftivis ad ripas fluviorum convolant, cibi, aèris fic aqux captandx caufa, ac plurimxmnc<br />
riparix evadunr, ibique dum fecure apricantur caffes aliafque aucupumtechnas<br />
haud facile evadunt. Pauciores qux roftro vel unguibus funt armare, hoftes fuos<br />
minus extimefcunt, atque in cavitatibus arborum, vel humi, fé fidunt ; verum plurimxinfummitatibusaltarum<br />
arborum, ramorumque extremiratibus adferpentuminfidias<br />
eludendas miruminmodum nidificane Pro penuria aut abundantia alimenti, ut<br />
abitus fic reditus tempota obfervant ad loca vicina, tantum vero abeft ut mare tranfvplent,<br />
aliafque diffitas terras vifitent, ut ne quidem hujus Continentis mediterranea<br />
verfus Peruviani unquam penerraffe compertum fit, quod adeo immenfa fint interpol<br />
fitafpatia,utipfosaviumvolatusfatigare dicantur, omneque cum Peruvix tam animantibus<br />
quamhominibus commerciumfecludant. Palmipedes' amphibix agrefles fic<br />
domeflicx, lacuum fic fluviorum alumnx, obperpetuasvireicentesherbas pàluftres,<br />
montanis dignitate non cedunt.<br />
Omni anni tempore ob infignem aèris remperiem calidam Schumidam pariunt.<br />
Inminoribus vero (quarum pkrxque quotannis tantummodo fèmel ovaponunt) vix<br />
ovarium reperire eft : in majoribus ovaria, pariendique tempora, ex confìietis naturx<br />
legibus fé habent. Avibus fere omnibus , ur in diffecando videre contigit, duplex<br />
quafi ventriculus a natura conceffus eft. Quorum alreringluvies in infima colli parte<br />
hxret, ut facilius cibum maceratum pullis regUrgiret. Alter, ventriculus proprie didus<br />
, intra abdominis capacitatem, infra cor, pulmonem fic jecur finis, ex duobus<br />
vel tribus prxter morem adeo validis fic ligamenrofis mufculis compadus, ur mirum<br />
non fit, multa duriora <strong>Se</strong> afpera facile atteri, imo iplbs calculos in eo lxvigari. Inteftina<br />
a ventriculo fuperius orta fecundum longitudinem furfiim fic deorfum utcunque replicata<br />
fìmt. Felle, licet minori, omnes majores aves predire, quamvis finis fic color<br />
fubindevarient;Inminoribus vero, quantum vifu confèqui licuit, fi non ipfum fel,<br />
làltem porus cholidochus apparine Vreteres ficrenes, quod cum pace veterumphilofophorum<br />
libere pronuntiaverim, plerifque conceffi. Velica autem carent, ni fallor,<br />
omnes,quod dumpitiffando bibant, parvaque in iis redundet urinx copia, lotium<br />
in communem alvum cum ficco excremento deponant. adeo feilieet placuit naturx,<br />
urne quid neceflàrii deeffet vel redundarer fiiperflui. volatilibus enim in aere pendulis<br />
oneri fine dubio fuiffet vefica urina diftenta.<br />
Primo fé offerunr diverfx Phafianorum fpecies, prx cxteris avibus vefcis, primatum<br />
facile obtinentes. Licet enim circa ciborum electus <strong>Se</strong> vidus rationestres convivx<br />
raro confentire videantur : attamen cujuicunque terrx incolx vel mediocriter tantum<br />
palatimi dodi, in teneritate fic nobilitate eorum carnis, fàcile convenire credidcrim.<br />
G 4 Muttt
8o GVLIELM1 PISONIS<br />
M v T V'V<br />
Si incelebri hac ave Mutu carnis teneritatemfic exceìlentiam confidercs,exphafianorum<br />
eft genere : quibus etiam figura fic colore haud mulrum diffimilis ; quamvis<br />
non pauca in eo concurranr circa indolem fic conformarionem corporis, unde Pavoni<br />
comparati poffie Tota avisfpkndet prxnigredine, cui hinc inde aliquid viridis tranfpkndct,cum<br />
albis pennis in caudajn fummo capite ex nigris pennis quafi mirellam gerit.Roftro<br />
eft egregie incarnaro. Oculis magnis nigris. Cruribus gallinaceis. Cauda longa<br />
inftar Gallo-Pavi, quam erigit fic extendie Lubenter quoque Pavonum more in<br />
tedisvelarboribus confidet, altcque clamatRacudRacud. Carnis probirate quoquo<br />
modo preparata,imprimis affata,nulli avium Americanarum nec Europxarum cedit,<br />
ac proinde apud optimates ob dignitatem atque elegantiam cicuratur <strong>Se</strong> alitur.<br />
M V T v'-P O R A' N G A»<br />
Reperitur <strong>Se</strong> alia ejufdem fpecies,<br />
cujus Iconem hic appono , quam<br />
Mutu-Pordnga vocane Qux licet magnitudine<br />
prxcedenti Mutu Cedit,<br />
dignitate tamen carnis illi par eft, <strong>Se</strong><br />
indole piane fimilis, roftro potiffimum<br />
fic pennis capitis difkrens ,<br />
quod hxc roftro fit redo, <strong>Se</strong> nigro<br />
in exrremitate, in exortu vero crocei<br />
coloris: Afùmmirare capitis ad<br />
colli initiumnigerrimis pennis, inftar<br />
holoferici, cochleatim tortis,<br />
decoramr, prxcedentis Mutu multo<br />
majoribus fic elegantioribus, quas<br />
in criftam crifpam erigit. Hxc ut <strong>Se</strong><br />
cxterx Phafianorum fic Perdicum<br />
fpecies , pedoris carnem,prx cxteris partibus corporis, habent magis albicantcm ,<br />
ficut Europxi ; eodemquc modo cicuranmr fic faginanrur cavea inclufi. Prxterea<br />
nobilioribus hifce avibus (quod multis aliis negatumeft) ingluvies venniculo prxjacet,quxfemefumfic<br />
crudum cibum prius recipir, quafi aliquid fimihtudinis cum<br />
rununantium animalium genere haberent. Ova illis funtgrandia, dura fic alba.<br />
Terna
HIST. NATVRAL. fic ME DIC. L i B.'II.I 8r<br />
Tertia Phafiani fpecies,<br />
medix eft magnitudinis<br />
intra duas precedente?,<br />
lacu-Pema dida. Quod nomen<br />
forraffe accepit à fuo<br />
clamore, quia adeo alte<br />
clamat Iacu Iacu, ut meftiinerim<br />
per defèrta cumperegrinarer,<br />
ipfà nemora<br />
refonuiflè a multarum<br />
clamoribus gregatim volitantibus.<br />
Gallinx domefticx<br />
nigrx fimilis eft ,<br />
cjufque plus minus magnitudinis<br />
, multafque cum ea '<br />
partes corporis communes<br />
haber ; nifi quod cauda<br />
fit longiori, pedibus fic<br />
cruribus magis rubicundis,<br />
ficlongis, ftaturaque erediori<br />
incedat, tum quoque<br />
verticis plumas in criftx<br />
modum erigar. Caro ejus<br />
I A C V - P E M A.<br />
prxcedentium carni guftu fic nutrimenti prxftantia non cedit: quamobrem fupervacancum<br />
puto, dida repetere.<br />
Poftquam de diverfis Phafianorum fpeciebus egimus,<br />
meriro fuccedunt Pei dices Iambu didx. Quarum<br />
dux in filvis lirroralipus danrur fpecies,majores,8c minor<br />
es.Hx magnitudine noftratibus cedunt:illx figura<br />
carnis mole <strong>Se</strong> prxftantia, Europxis Perdicibus pares<br />
fune Vtriufquepennx flint per rorum corpus obfcure<br />
flavefeentes, verum fufeo mixtx atque maculare.<br />
CxteraquxadPerdicumnoftratiumindoIem,carnifque<br />
teneritatem,atque vifeerum conformationem<br />
pertinent, adeo hifce Brafilienfibus quadrant, ut vix<br />
quicquam fblidi à me huc adferri poffit, quod non<br />
antea ab Authoribus Ornithogtaphis fàtis fuperque<br />
enarratumfit.<br />
Egregia hxc avis filveftris Cariamd<br />
ex aquaticarum quoque eft genere,<br />
udofifque locis obprxdam deledatur<br />
more Ardearum, quas mole corporis<br />
non fòlum, fed <strong>Se</strong> carnis dignirate<br />
longe fùperat : quafi peculiare effet<br />
hifce calidioribus regionibus, ut aves<br />
àquaticx pi erxque montanis non fint<br />
dignitate inferiores : fed è confra tenerirate<br />
carnis ipfìs rufticolis Europxis<br />
aquaticis facile pares inveniantur;inter<br />
quas cenfètur hxc Cariamd.<br />
inexorru roftri adunci flavefeentis<br />
criftam plumatam nigricantem eredamgerens,<br />
oculos habens aureos.<br />
Totum corpus ptnnis velli tum grifeis<br />
mfeo undatis more Faiconum. Cla-<br />
IAMBV'<br />
mi**,<br />
mor
u GVLIELMI PISONIS<br />
mot eftinftarGaUo-Pavifxminx, fic longe in filvis auditur fuo cquidem malo, •quod<br />
rcupesconvocee Toto fere anno probatiflima eftxarne, fic ab opnmatibus mtet pn.<br />
mas delicias expetita. Manfuefada xque ac filveftr» affatur fic coquitur.<br />
CARACARÀ'.<br />
Licet Caracarà Accipitris friiigillaris five Nifi habeatur fpecies, qux Lufitanis.Gaviaon<br />
dida: tamen non inter vere rapaces cenfetur.Palumbis, Turdis,Columbis fic Gallinis<br />
infefta, quibus perpetuo infidiatur, fic facile potitur ,quodvifu,volatu,imguibus SC<br />
roftro firmis, acutifquevakae Carne eft fatis laudabili, imprimis fi juven» fie Egr<br />
egia eft avis, cauda ex albo fic fufco variegata. Pennis ravi color» cum albis fic fla-<br />
1S Alfx preterea ejufdem fpeciei exiftunt, prxftantia carnis precedenti pares , figura<br />
quoque exrernailli haud multum abfimiks, qux ab Indigenis Teguato <strong>Se</strong> Inaio diète.<br />
In hifce , cxterifque plurimis exdem appendices five inteftinorum diverticula<br />
inferne confpiciuntur, qux paffim in noftratium avibus deprehenduntut.<br />
IPECATI APOA'.<br />
Inter tot diverfas Anatum<br />
fic Anferum Brafìlienfium<br />
fpecies hxc Ipecati K_Apod<br />
principatum facile tenet, quas<br />
Lulìtani uno nomine Patos nominant;<br />
ad Anates filveftr es<br />
Indicas referendx, etiamfi ad<br />
Anferum pxne magnitudinem<br />
accedane Omnes egregie<br />
variegatis funt pennis ficut<br />
noftrates Anates domefticx,<br />
à quibus,ut corporis mole,<br />
ita fic pedum colore fufco<br />
, roftroque adunco fic nigro,<br />
differunt; imprimis autem<br />
crifta carnea , canis albifque<br />
maculis infignita. Foramen<br />
juxta criftam roftrum<br />
perforans quodnarium vice fungitur, in hac imagineà pidore non expreffum eft.<br />
Carne flint multa fic pingui, noftrariumque teneriori. Inter ave* ampliibias palmipedei<br />
primatum tenene Facili negotio figuntut in altis arboribus confidentes ,<br />
quas
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IIL 8.<br />
quas poftlotionem in aqua frigida fubeunt captandi aèris caufà. Idem de indole <strong>Se</strong><br />
carnis prxftantia cxterarum Anatum filveftrium minorum didum volo , quarum<br />
alix criftam plumaceam gerunr, alix fine criftis fìmt, qux omnes nomen Mareed<br />
audiunt. Hanc aliafque aves hifce affines fine ingluvie, fèd cum gula capaci inveni.<br />
Penem prxter modum longum rigidum circumfert, donec feeminam five in terra<br />
five in aquareperiat, quam oppreffam adeo fine motu tenet, aefi ambo davo in<br />
coituaffixieffent;folummodo mas capitis gefliculatione, fic crebra anhelatione voluptays<br />
fenfìim exprimens. Ita ut inter fùmme fàlacesaves hxc Anatis fpecies recenfeatue<br />
IP E C A-G V A 9 V ><br />
<strong>Se</strong>quitur domeftica palmipes<br />
Ipeca-Guafu didà, ob carnis bonitatem<br />
Celebris. Mole <strong>Se</strong> figura<br />
corporis medix magnitudinis inter<br />
Anates fic Anfcres noftratium.<br />
Cxterum pennarum fic colorum<br />
elegantia utrumque fùperans.Roftri<br />
extremirare ad medieratem<br />
eftflavefcente; moxrubra macula<br />
mediam partem capitis egregie<br />
tingente, toto corporea vertice<br />
ad caudam albo colore Cygniinftar<br />
nitefeie pedibus eft anatinis<br />
ex flavo rubefeentibus. Pinguefcit<br />
xque in terra ac in ftagnis. Dignitate carnis, Anatibus noftratibus fimilis, SC apud<br />
magnates in pretio habita. Cxterum fertilis eft avis: magna fic multa ponit ova, omni<br />
fere anni tempore incubatum brevi abfolvens. Salax quoque hxc fpecies. Mentulacxterifque<br />
partibus internis generationi dicatis prxter morem validis fic magnis. Cxteta<br />
vifeera fòlitx conilitutionis ficut in noftratium Anatibus.<br />
M A I A G v E'.<br />
Maiaguéin familiam quoque edulium palmipedum fed marinorum ferorumrecepta.<br />
Anferis eft magnitudine fic figura. Cxterum magnis illisMergis nigris noftratibus<br />
non diffimilis, adeoque adunca parte roftri exrrema ad rapinam pifeium compofita,urCorvumaquaticumGefneri<br />
xmulari videatur. Capite eft craffiufculo fic rotimdo.<br />
Oculis paulo fulgentibus, collo oblongo <strong>Se</strong> ornate Cygni more incurvato, Tota<br />
avisfufei fic fubnigrieantis eft coloris, colli tantum parte anteriori flavisplumis decorata.<br />
Circa fluviorum oftùin marivivit, in littore autem nidificat fic ova ponit.<br />
Velox eft natatrix <strong>Se</strong> vrinatrix, atque aucupum infidias eludens. Carne eft eduli fic<br />
bona
84 G V L I E L M I P I S O N I S<br />
bona, imprimis fijuvenis fit, fed quod perpetuo pifcivora , a quibufdam contemnitur.<br />
NHANDV-GVACV'.<br />
Diverfx magnitudinis Struthiones hic reperiuntur , ita tamen ut maximx Africanis<br />
minorcs ahquanto exiftant , Nhandu-Guacu Brafilianis, Ema Lufitanis didx.<br />
Rarius in dillriduhoc Paranambu cenfi, fed frequentius paulo verfas <strong>Se</strong>ptentrionakmrradumfluminumripasobambulant.<br />
Cxterum ejufdem cum Africanis funt figure<br />
fic indolis. Ferrimi quoque <strong>Se</strong> lapides deglutire amant, eaquc inconcoda fic<br />
integra per anum reddunt. Tres habent in pedibus digitos anterius verfos, unguibusnigris,<br />
craffis,haudacutis ;pofterius unum digitum fiibrotundum , groffum,uride<br />
difficulrer in area lxvi aut tabulato incedunt. Collo fìmt incurvato olorino, capite<br />
anfèrino, oculis cleganribus nigris, roftro. compreffo. Alis funt parvis, ad volandum<br />
quidem inepris, quarum ope ramen alteram inftau veli erigunt fic expandunt, adeoque<br />
curfum promovent non folum ut gregarios canes c^jadant, fed, quod mirimi vifu in<br />
vafris his avibus, alrerutram alarum diftendendo, dextrorfum ficfiniftrorfum ira curfum<br />
dirigunt, utbarbarorum tela eludete norint. Cxterum plumis per totum corpus<br />
griièis inftar gruis, in dorfo longioribus &C elegantioribus cooperiuntue Caudx<br />
vero non funt ejufmodi criftis predire, ur Africanx vulgo pinguntur. Plumis per<br />
dorfum expanfis ad anum ufque , fèd ignobilioribus fic mini» eleganribus . Ponunt<br />
ova, ut cxterx Struthiones, fèd minora, eaque in arena fovenr, manbus i» fedulo<br />
incubantibus. Salaces funt admodum , mentulamque aliquantum aduncam vibrantfxpe,<br />
donecrcperrafcemellaeam rigidilfime ineant, fuppreffamquc diu ìmmobilem<br />
teneant. Carne fic frudibus opti mis, tum quoque pifciculis ad ripam alluentibus<br />
vefci amant, ipfique Ambrxgrifèx non parcunt, fi ea ad littora potiti queane<br />
Carne funt fatis probata fic fblida, noftratium olorum <strong>Se</strong> anferum xmula, quamobrem<br />
inter alimenta ab incolis cxpetita.<br />
Buttaci
HIST. NATVRAL.<br />
Pfittaci Afiatici, Africani fic Americani,<br />
toti orbi ob garrulitatem<br />
ac colorum" elegantiam , non vero<br />
obguftus fic nutrimenti prxftantiam,<br />
celebres. Qui licet didarum regionum<br />
fervidiorum alumni , nullibi<br />
ramen putem tantam copiam fic<br />
varicratem dari quam in Brafilix<br />
medirerraneis : quos communi nomine<br />
Aiuru <strong>Se</strong> Ardca ; minores vero<br />
Tuy, vulgo Perroquet vocane Vtraque<br />
fpecies edulis catervatim femper volitant,<br />
nimirum bini ac bini, altoque<br />
fic ingrato clangore filvas refbnare faciline<br />
Vt enim plerafque Brafilix aves<br />
incredibili colorum pulchritudine<br />
vifum quidem ; ita nullam fere cantu<br />
auditum demulcere, alio loco probavi<br />
; Pfittacis autem fòlis prxrogariva<br />
conceffa videtur ut feliciffime garriremmo<br />
tanquamrationeprxditijcum<br />
hominibus colloqui difcant. ' Mirandumfàne,<br />
invaila hac folitudine fic<br />
barbarie , ubi ram craffa brutalitas<br />
ipfòs homines occupat ; Pfittacos tamen<br />
<strong>Se</strong> Simias adeo cxteris animalibus<br />
nonfòlumprxlucere docilirate,<br />
fedfichumanos geflus fic collocutiones<br />
ad amuffim imi tari ac xmulari.<br />
Omnis generis Pfirracis lingua eft lata<br />
fic craffa, cum fòlidiffimis prxter morem<br />
ligamentis fic nervis, quafipcrpetuo<br />
motui fic garrulitati faventibusuta<br />
ut merito Pfittaci a Grxcis etiam m-<br />
B-pumyXwTÌoi dici mereanrur. Cicuratus<br />
unus atque alter (quem domeftico<br />
meo cuftodiendum dederam)<br />
fxpius de node fé ipfiim expergefaciens,<br />
vel à nobis appellatus, fèmifòmnus<br />
fublocutus eft, unde conflitit,non<br />
falfiimeffe quodScaliger in<br />
Arifloe de Aquilis venaticis aliifquc<br />
avibus teftatus eft,fcilicet ea ammalia<br />
qux ova patiunt non folum dormire '<br />
fed <strong>Se</strong> fomniarc.<br />
In diffitis nemoribus altiffimas<br />
occupat arbores tota pfittacorum<br />
familia, unde temporius ex ipfis nidis<br />
eximuntur ut garritum humanum<br />
addjficant. Nam ubi adoleverint,<br />
manibi»fe tradari haudpermittune<br />
Mediterranei Barbari, tot elegantifiimis<br />
Pfittacorum coloribus non contenti<br />
, eos deplumant, cutemque variis<br />
tindutis inficiunt, quibus poftea •<br />
ad pompam fe(e exornent. In cavis<br />
arboribus nidificant,ubi foramen cx-<br />
<strong>Se</strong> MEDIC LIB<br />
A I v R v' <strong>Se</strong> ARA<br />
v y<br />
III. h<br />
C A.<br />
H tra
g* G V L I E L M I P I S O N I S<br />
tra rotundumfaciunt, acova duo auttria columbinisfimiliaimponunt, fine nido aliquo<br />
fido. Ova firangas,nonidcirco à parentibusdefèruntur Ted xqueleliciter excluduntur,quod<br />
fit fub finemmenfis Iimn:plumatipulli circa Auguftumauferrifolent,<br />
tuncque vermiculus craffus, in quolibet narium foramine imus, <strong>Se</strong> quoque in fummitate<br />
capitis tuberculum quoddam in quo itidem fimilis verni» latet, omnes^revi<br />
fponteexcidunt, nullo manente vefligio. Frudibus arborum deledantur. Pulii eorum<br />
non minus in pr etio habiti quam in Europa Columbx; quos affati, frixi, dixi adeo<br />
faporexmulantur,utmeminerim convivas inrer epulandum deceptos, qui loco ColumbarumPfittacoscomederant.Quamobrem,quod<br />
adeo ejufdem cum C9lumb»iint<br />
qualitatis <strong>Se</strong> dignitatis fupervacaneum duco earum narrationi diutius innxrere. Longxvi<br />
funt admodum five agreftes five cicurati. Sclopetis à militibus figuntur in filv»,<br />
vel ad crocitantemPfittacum ex arbore, in cujus ramisauceps laret, facile capi le patiuntur.<br />
Nil enim vifò aucupe rerrentur, fed ut laqueo trahantur ad collimi conjedo<br />
expedanr, nec aufugiunt uno captato, fic in mantica qua prxcindus eft auceps, ipf»<br />
afpicientibus repofito.<br />
PlRACVROBA I. PlCVIPINl'MA IL<br />
III.<br />
Prxter Columbas domefticasEuropxas olimhucallatas, quarum fummumincolumbariis<br />
eft incrementum, varix quoque dannar fpecies indigenarum filveflrium Columbarum,Palumborum<br />
fic Turrurum, qux noftratibus, colore, magnitudine, figura,<br />
indole ficfàpore partim fimles, partim diffimiles, eafqueutpote ejufdem familix fub<br />
uno capite comprehendcre , fic uniufcujufque iconem exhibere conflitui. Majores<br />
Cùkimbx Piracuroba, minores Picuipinima ab indigenis appellantur,qux pinguiores utique<br />
fic prxftantiores cxteris habentur. Pkrxque fi ad fpeciem fuam referantur, Columbis,Palumbis<br />
ficTurturibus noftratibus magnimdine cedunt,fed roftro fubinde majori,<br />
minufque adunco fic craffo. Coloris funt diverfi fic eleganter variegatimunc ex cxruleo<br />
cum albo fic dilute flavo mixti; nunc cinerei vel fanguinei. Quxdam ex Africana quondam<br />
profapia natxpennis teguntur per rotum viridibus inftar Pfittaci, fic remiges alarum<br />
ex viridi fufceicune Omnibus crura fic pedes elegantef roici, vel crocei coloris,<br />
<strong>Se</strong>unguiculi fufciatque acuti. Aliis cauda piane nigticat , aliis medietas exterior alba;<br />
irautprxcipua avium differentia, cum noftratibus ejufdem fpeciei in perpetua<br />
colorumeleganria<strong>Se</strong>varietate confiftae Omnes hxraro fèparatim volitant, iiidemque<br />
locis nidulantur, Scamicitias inter fé exercent, nifi quod fubinde certn temporibus<br />
fefe
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIO LIB. III. 87<br />
fefefejungant, ob fruduum filveftrium defedum, quos certatim depopulantur. PinguefadxadSilvas<br />
remotiorcs recedentes fclopetis facile figuntur, <strong>Se</strong> maxima copia à<br />
mihtibus fic mancipiis venumexponuntur. Aliqux earum,imprimis Turtures,cicurari<br />
fepatiuntur. Pane, radicis Manducafarina,vefcuntur. Defedu didi alimenti,frudus<br />
avellanx magnitudinis, ex arbore illa littorali, Mangle dida, deglutiunt, à quorum ufu<br />
caro earum adeo amarefcit, ut minus efculentaevadae Quamobrem iis frudibus vigentibus,minus<br />
expetitx fimt.Menfibus pluviis potiffimum capiuntur,fic grato alimento<br />
five filveftr es five faginatx exiftunt, noftratefque bonitate xmulantur, nifi quod carne<br />
fint magis ficca fic calida, arque fervidum fanguinem genercnr, ac proinde ejufmodi<br />
alimenta, ut alias monui, in hifce calidioribus regionibus poflponenda ab iis qui ficco<br />
funt temperamento. Pulii ante quam adoleverint eligendi, fic fi macri fint, jufculis<br />
elixantur eodem modo quo noftrates aliquando Anates fic Columbxprxparantue<br />
IABIRV-GVAJV.<br />
In diffitis locis juxta fluvios fic lacus frequens eft infignis hxc avis, qux Brafilieniìbus<br />
quibufdam Iabitu-Guafu, aliis mediterraneis Nhanduapod, noftratibus J^CUT-t5O0eI dida.<br />
Roftro eft magno, craflo, inferiuscano, elingui. Mitra offea coloris albi in vertice<br />
decorarne Corporis moleCiconiam facile fìiperat. Cauda brevior cumalis definir,<br />
maxima ex parte albicantibus, exceptis alis remigibus, qux rubini colore tranfpkndent.<br />
Pelle ejus fatis dura detrada, caro quovis modo preparami-, rarius tamen affata<br />
apponitur. Carne quidem eft proba fed ficciori. Tempore hybeino fivepluviofo<br />
pingucfcit, gratoque fit incolis alimento. Facile a barbaris fic militibus vel fagittis vel<br />
fclopetis petitur.<br />
H z Gallinx
88 G V L I E L M I PIS'ONIS<br />
Gallinx filveflris eft fpecies Macucagud,<br />
fed domcllica noftrati craffìor<br />
fic major ; adeoquc carnofa ut<br />
duarum Europxarum Gallinarum<br />
fuperet, iifque dignitate <strong>Se</strong> fàpore<br />
quoque non cedit: imprimis fi ejus<br />
cuticula triplex ritc dematur, atque<br />
elixa vel aliata apponatur. Maniuefada<br />
xque ac filveflris lcguminibus<br />
ficoptimis arborum frudibus \efci<br />
amar. In diffedione vifeera <strong>Se</strong> ovarium<br />
Gallinanim more difpofìta inveni,<br />
fèd ova Anferis magnitudinis,<br />
ex cxruleo viridis coloris. Qux quotannis<br />
bis ponit, idque quindecim<br />
vel fexdecim fimul.Roftro eft redo,<br />
oblongo,nigro. Alis nigricantibus<br />
fine cauda. Capite fic collo pundulato<br />
ex o bfeure flavo fic nigro. Cruribus cxrukfcentibus. Multx funt diverfx fpecies,<br />
qux omnes facili negorio figuntur fic capiuntur. Humi gradiuntur , fed ad hommum<br />
confpedum in arboribus fé abfcondune<br />
CVRICA'CA SCMATVITVI.<br />
Ad fluviorum ficlacuum ftagnantium oras frcquentcrobambulantaves Curicdca <strong>Se</strong><br />
Matuitui, quarum pofterior ejufdem quidem fpeciei fed tantum magnitudine gallinx,<br />
cum prior hxc Oloris magnitudinem iiibinde xquat. Non immerito illam Numenio<br />
Indico Cluiìi comparaveris, quod ejufdem pxne fìtfigurx, narurx &C natalis foli, pau-<br />
" cis
FilST, NATVRAL. fic MEDIC. L i• B. Ili. %9<br />
•cis exceptis circa magnitudinem fic colorem. Lufitanis Mafarino dida, <strong>Se</strong> leoni Ibidum<br />
veterumcognata videtur. Roftro eft admodum longo, acuto falcifque mefTorix<br />
inftar incurvo , coloris ex igneo filici. Collo quoque oblongo, plumis albicantibus<br />
ex flavo mixtis. Cruribus itidem prxter morem oblongis rubri coloris : parte femoris<br />
fupragenu, tibiifque fiiperioribus, admedietatem ufque pennis deflitutis; quod<br />
cum aliis avibus in paludofis locis verfari folitis commune habet. Brevi eft cauda alas<br />
non fuperante, coloris albi cano mixti, ut in Ciconiis. In humidis pratis Lumbricos<br />
venatur, quos roftro ex terra eruie Pifciculis quoque circa ripas fluviorum infidiatue<br />
Carne eftfaporofa, fatis bona, ut inter epulas apponatur, imprimis fi ri te prxparetur<br />
codione vel frixione antequam adoleverie<br />
Ardearum Varix fpecies una quafi<br />
fidelia deal bandx fluviorum <strong>Se</strong> locorum<br />
lacuftrium incolx <strong>Se</strong> acco-<br />
Ix. focoi indigenis. Quarum aliqux<br />
Stellares, Belgis f^utOO? didx,exque<br />
ut colore 'ita <strong>Se</strong> carne cxteris<br />
facile prxferendx. Barbari <strong>Se</strong> Europxi<br />
poft careda latentes illis perpetuo<br />
iniìdiantur, eafque rum fàgirtis<br />
tum fclopetis facile figunt: qux fi<br />
nondum adoleverint, multum experuntur.Hxc,<br />
qux primo fé offert,<br />
roftro eft longiffimo, redo <strong>Se</strong> acuto;<br />
lingua brevi <strong>Se</strong> acuta; collo haud<br />
adeo longo; capite parvo. Plumis<br />
eft undique variegati coloris > more<br />
Ardearum flellarium, fed alarum<br />
pennis virefeentibus. Carne<br />
eli fàtis proba , <strong>Se</strong> a noftratibus<br />
xque ac ab indigenis expetita.<br />
C o C O l' I.<br />
Ad Àrdearurh<br />
quoque fpecies referenda<br />
videtur hxc avis<br />
focoi, licet pulchritudine<br />
eas longe<br />
fupcret. Roftro eft acutOj<br />
in exortu ex<br />
flavo Virefcente. Cri-<br />
Ila eleganti in vertice<br />
ereda, cumegregiis<br />
plumis deorfiim dependenribus,<br />
ex nigro<br />
cinerei colorisi<br />
Collo fic gutture ex<br />
variegatis fubtilibus<br />
egregiis plumis ornato<br />
* Pingueicit circa<br />
lacus paludofos Scrivos,<br />
imprimis menfibus<br />
pluviis. Paucx eft<br />
carnis , fèd bonx <strong>Se</strong><br />
ab omnibus expetitx<br />
Co co IL<br />
fijuvenis fin ;<br />
Multxalix danmr adhuc Ardearum fpecies edules,fed Ut magnitùdine ita ficbonitate<br />
carnis interfe diferepantes.<br />
H 3 Tertia
\<br />
9o GVLIELMI PISONIS<br />
Cocoi' III.<br />
Tcrtia hxcfoco, pifcivora, qux eredaincedit, fic deccnter, roftro eft longo, acuto,<br />
nigro. Collo fic pedibus prò mole corporis fatis longis. Pennis fic plumis mini» elegantibus<br />
veflitur, qux, ut noftrates, albo, nigro fic brunno varicgantur. Indole atque<br />
alimentofisqualitatibusprioribus fimilis eft.<br />
Iafand. Gallina paluftris. Noftratibus J©«*<br />
tfT-ljOtìI- Quarum quinque ad minimum fpecies<br />
vidi, narura fic figura fibifimiks, fed magnitudine<br />
fic colore potiffimum differentes. Omnes<br />
vero colorum elegantia europxas Gallinas paluftres<br />
longe fuperaneFicquentifnmx funt in lacubus<br />
ftagnantibus. Hanc unicam ex familia Ucand<br />
utpotc pulcheftimam fic facile maximam cxhibeo.<br />
Corporis mole, cauda, capite Gallinam<br />
filveftremxmulatur.<strong>Se</strong>droftro, collo,cruribus,<br />
<strong>Se</strong> coloris varietate, ab iis diffimillima : crura enim,<br />
eorumque digiti, nuda, ut in ripariis folet,<br />
longiffima, flavi fic viridis funt coloris. Caput,<br />
collum,alx,ficpedus clegantiffime fpkndent,ficut<br />
Pavones. Omnes in anteriori parte alx corniculum<br />
habent acutiffimum , quibus fé defendunt.Menfibus<br />
pluviis potiffimum pinguefeunt<br />
vermibus <strong>Se</strong>pifciculis,ficut Rufticulxpalufttes.<br />
vefcuntur.iEftivis menfibus macrx flint, ac proinde<br />
tune minus expetitx. Cxterum bonifàporis<br />
eft caro, fed ficca, proinde condimento opus eft.<br />
Quod
H1ST. NATVRAL. fic<br />
Qupdfupra in genere de Brafilix avibus<br />
ripariis monui, id nunc in fpecie huic Guarauna<br />
five Rufticula: aquaticx tribuendum,<br />
feilieet probitate carnis cum pluribus montanis<br />
avibus certare. Vt enim figura <strong>Se</strong> natura<br />
Rufticulam aquaticam paucis exceptis<br />
xmulatur ; ita fic dignitate guftus illi non<br />
cedit quocunque modo parerne Torà avis<br />
fufei eft coloris atque hinc inde albopundulara.<br />
Roftro admodum longo <strong>Se</strong> rereri,<br />
in exnemitate incutvo fic fufeo. Cruribus <strong>Se</strong><br />
digitis pedum longis. Caudx veftigium nullum.<br />
Cxtera communi more aviumdifpofita.<br />
MEDIC. Lifi. III.<br />
/*=<br />
GVARAVNJE.<br />
Inter immenfas a-<br />
AN H V M A.<br />
viumeohortes fola fere<br />
hxc infignis fic pulchra<br />
cornigera Anhyma non<br />
'culinx folum fed fic medicis<br />
ufibus infervit.Fr equenter<br />
quidem pecora<br />
cornuta in terra fic mari<br />
; raro autem in aere<br />
avem cornu gerentem<br />
videre contingit. Accedit,<br />
quod ficut Rinoccrotis,Cervi,aliorumque<br />
terreflrium, ut <strong>Se</strong> maritimorum,<br />
imprimis<br />
monftriiftius Monocerotis,<br />
cornua medicinalem<br />
imo antidotalem<br />
qualitatem prxtendant:<br />
ita quoque hoc cornu<br />
ex vertice Anhyma prominens,<br />
cxteris facile<br />
palmam prxripit. Avis<br />
itaque hxc forma, figura<br />
, fic ufu qftidem ,<br />
haud tamen cantu Celebris : inconcinnum fic altum clamotem in filvis edens, Vyhu, Vyhu.<br />
Rapina eft fic amphibia : nidum ftruit è luto ad arborum caudices fìiper terram,furni<br />
figura. Pavone imo Cygno major eft fcemina cujus Iconem hic exhibeo;mas enim<br />
quem nancifei nonpotui in nemoribus, duplx eft magnitudinis. Carne eft probata,<br />
Pavonis xmula. Prominente pedore incedit, fed raro fola, verum jundim mas <strong>Se</strong> fcemina.<br />
Teftantur omnes pariter incolx, una mortua alteram inftar turturum lugere, <strong>Se</strong><br />
vix à fepukhro difeeder e.<br />
Porro hxc Anhyma roftro eft nigro paulum incurvato, collo oblpngo, oculis aureis,<br />
pupillis nigris. Capite eft Galli Indici limili, plumulis variegato, cui in vertice cornu<br />
erigitut, exnemitate fùa antrorfum verfus incurvatum, duos digitos iongum, calami<br />
fcriptorii fere cralfitiei, offei coloris. Alx, dorfum, cauda nigricaht rventer cinerèfs<br />
5C nigris pennis var iegatur. Cr ura potiffimum pennis nuda, fed cute fufea teda. Qui -<br />
libetpes quatuor digitos obtinetlongos,unguibus córniculatis. In cujufque alx antica<br />
parte ex ipfo alx offe cornua brevia triangulata enafeuntur. Quibus itideìn vis antidotalis<br />
à barbaris attribuitur. Mihi autem de virtute verticalis cornu conftat, quod in<br />
convenienti liquore maccratum ad Bij plus minus, contta febres malignas 5e venena<br />
potinimumaffumtum cum fucccflìifxpiffimeexhibemr, movendo fudor es, -<strong>Se</strong> ma-<br />
H 4 lignam
GVLIELMI PISONIS<br />
$z<br />
lignam veneni qualitatem ad circumferentiam corporis. Nec minus quoque feliciter<br />
ufiirpatur cum vino in multis gynxciis.<br />
A R A e A R i.<br />
Aracarimajoris Rufticulx eft magnitudine. A proprio clangore, ut multx alix aves<br />
Brafilix, nomenaccepit , atque ex patulo roftroacutum fonum.edens y/mrf//perpetuo<br />
clamae Prxter inuiìtatam roftri magnitudinem, fic dentatam conformationem,<br />
admiratione potiffimum dignum, quodkvilfimumfie tenuiflimum fit inftar membranx,ac<br />
loco lingux piuma five penna nigra mobilis in eo contineatUe Capite eft<br />
parvo , compreffo, collo oblongo fic nigris plumis inextremirarecirculariter finientibus<br />
obfito. Pedoris <strong>Se</strong> ventris plumis eodem modo conformatis, fed colore flaVefeente<br />
cumpavonio mixto , linea eleganti fànguinei coloris rranfvcrfim intercurrente.<br />
Dorfo <strong>Se</strong> alis ex nigro viridicante fulgentibus. Cauda inftar Picx longiufcula fànguinei<br />
ex parte Coloris. Rara hxc avis in denfis nemoribus habitat, frudibus potiffimum<br />
viditans. Cicuratur non folum ob ekganriam fed quoque ob ufum rei familiaris.<br />
Caro enim ejus eft edulis <strong>Se</strong> boni faporis, fèd lirroralibus populis minus frequens.<br />
Interna ejus vifeera moie aliarum id geni» aviuni conformarainveni.<br />
JQuetete. Vegetabilia , fic <strong>Se</strong>nfitiva<br />
E T E L E. 0^ quxdam, licet aliunde adveda, tradu<br />
remporis inter nativa recenfentur : eo<br />
proinde minime prxtereunda,imprimis<br />
qux ufibus humanis infcrviunt, ficut<br />
hxc Meleagris five Gallina Numidica<br />
filveflris, Congenfibus Suetele dida. Aliqux<br />
ex continenti Africx circa Sierra<br />
Lyona ; aliqux ex inliilis Africx vicinis<br />
adferuntur, parum ab hac icone abludentes<br />
: utrxque ob fertilem proventum<br />
in Brafilia adeo multiplicatx, ut<br />
ab omnibus opulentioribus eas cicuratifiefaginari<br />
videas. Si corporis magnitudinem<br />
5C crurum pedumque conformationem<br />
confideres, noftratium<br />
gallinas xmulatur ; fi figuram avis <strong>Se</strong><br />
caudam dimiffam , Perdici fimillima.<br />
Capite eflparvo,cui mitellacutaceafufeaimpofitaadutiumquelati»capitis alba,<strong>Se</strong><br />
crifta rubraad tempora protenfà: roftro flavo, curvo, collo tenui oblongo,quafi coronato.<br />
Pennis nigris elegantiffimis, maculis albis variegatis, totum corpus ornate coo-<br />
-perivue Caro inter delicias expetita Gallinx noftratium non cedens ; imo probo alimento<br />
fàginata more Perdicum, ad earum dignitatem accedit,<br />
Abfolutis
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIO LIB. III. 9}<br />
Abfolutis ptxcipuis<strong>Se</strong> nobilioribus avibus cdulibus ; defcribendx nunc quidem reftarent<br />
tot minorum myriades, quarum pierxque nomine vernaculo Guira exprimuntur,<br />
<strong>Se</strong> additis variis cognominibus diftinguunrur, atque in catalogo vulgarium Volucrum,<br />
Pafferum, Turdorum, Fringillarum, <strong>Se</strong> iìmilium, recenfentur : ièd , quod ratione<br />
qualitatum adeo inter fé congeneres finntum quoque vifeerum conformatione<br />
<strong>Se</strong> conflitutione cum noftratium ut plurimum conveniant, par ticulari earum defcriptioni<br />
fuperfedeo , ne ledorem xque ac memet remorer , quamobrem inftitu^<br />
to meo iàtisfadum iri puto, fi pauciores ufuales, uno quali penicillo graphice depingam,<br />
atque earum icones fimul fìib eodem capite conjungam. Aliqux opacorumnemorumalumnxfunr,fruduumque<br />
filvellrium, imprimis Mangdbas, Pacóbas,<br />
Papdios, Guaidbas, Aracd, perpetui prxdones: aliqux vero fluviorum ripas obambulant,<br />
vetmiculifque <strong>Se</strong> pifeiculis vefei amant. Sxpe frixx , raro autem toftx apponuntur,<br />
quod paucx <strong>Se</strong> ficcioris fint carnis, fanguinem que in nobis fervidiorem generantis.<br />
Noftratibus aviculis fapore <strong>Se</strong> alimenti bonitate, paucis exceptis, plerumque<br />
cedunt.<br />
GVIRAPVNGA MAS. GVIRAPVNGA FOEMINA.<br />
Vtraque Guirapunga, mas <strong>Se</strong> fcemina, Celebris, tamobmultam carnem pinguem,<br />
quam ob clamor em <strong>Se</strong> duplicemfonum quem edit, idque non toto anno, fed menfibus<br />
xftivis, vigentibus ir udibus Acaju. Pedus habent bifidum feu convallem, per medium<br />
fecundum longitudinem ; tracheam amplam; unde eft, quod alte clamare poffint,<br />
fùo potius quam aucupis malo. Vtraque Turdelam,.major em fuperat. Pennis<br />
veftiuntur fufcis <strong>Se</strong> nigris, quibus virentes funt intermixtx, roftro longo, acuto , oreque<br />
admodum magno <strong>Se</strong> panilo. Crura,pedes cxtefaquenihildifferunt a communi avium<br />
norma. Mas <strong>Se</strong> fcemina vix inter fé diferepant, nifi quod illi fub guttur e propendeant<br />
particulx carnex nigrx ; huic vertex plumis decor emr mollibus. Inter prxftantiores<br />
aves, ficut Turdelxrioftratibus,habentur.<br />
Guira - Guainumbi, Palumbi<br />
eftmagnitudine,plumis undique<br />
elegantiffimis veflita.<br />
Vertex quafi mitra ex pennis<br />
fapphirinis decorarur, in cujus<br />
medio macula nigra, magna.<br />
Guttut, pedus <strong>Se</strong> venter<br />
lùnt lutei, iùperior colli pars,<br />
dorfum, alx <strong>Se</strong> cauda, graminei<br />
coloris, admixto thalalfino,<br />
more Anatum vel Pavonum.<br />
roftro eft oblongo, ni<br />
grò, incurvo ab utroque latere<br />
, iìiperne <strong>Se</strong> inferne ferrato<br />
dentium loco, Cruribus<br />
nigris,
94 GVLIELMI PISONIS<br />
nigris pedum diri* <strong>Se</strong> unguibus vulgati modo difpofiris. Cauda longiuima ex duaolfspe^rdis^da,<br />
fielltis plumis nanfverfis veflita Frudibusgaudee Liak*<br />
arbo P ribusmdificat,imdefclopetisFacilefigitiu.Cicurarmobe^^<br />
mtatem, licet enim columbis dignitate cedat,minufque carnofafit, tamen nteprxparata<br />
prò cibis apponimi'.<br />
G V I R A QJV E R E A.<br />
Gutraquerea, Sturnum magnitudine xquat, etiamfi ob alarum <strong>Se</strong> caudx longitudinem<br />
major videatur.Eft ex fufco cinerei coloris cum maculis flav» <strong>Se</strong> albo mixtis. in<br />
vertice circulus apparet aureus. roftello parvo, rnangulari, parum adunco, a cujus mitio<br />
in utroque latere multx fetx eraffx fìiillx exfurgunt. Cxterum nihil peculiare prxter<br />
caudx ekgantiam. Vefca eft ejus caro , fedficca. Frudibus potiffimumviditat.<br />
GVIRA-IENOIA.<br />
Guira - ienoia, Fringillx funt magnitudinis, fed corpore magis procero. Cxruki potiffimum<br />
coloris, exceptis extremitatibus caudx fic alarum. Menfibus pluviis ob fruduum<br />
uberrarem pinguefeunt, fic tune caro earum magis faporofa , Fringillarumque<br />
loco comedirur.<br />
TIIEPIRA'NGA.<br />
Tiiepirdnga, Avicula hxc cantu, conformatane,<br />
pennis Fringillam noftratium xmulatur<br />
, nifi quod corpore fit magis carnofo fic<br />
cauda multo longiori, plufque fanguinei coloris<br />
per omnes pennas appareat. Gregatim volitant,<br />
fic facili negotio retibus fic decipulis magna<br />
quantitate capiuntur. Eodemque modo, ut<br />
noftrates Fringillx, preparai* apponuntur.<br />
Guirà-
HIST. NATVR'AL. 6C MEDIC. LIB. III.<br />
G V I R A P E R E A'. Guirapered, Alaudx eft magnitudine,<br />
aurei coloris,excepta cauda <strong>Se</strong><br />
alis, qux dilute virides funr. Sub<br />
gurtur e macularci habet nigram, toto<br />
pedore <strong>Se</strong> venne maculis inftar<br />
Sturni confpicuis. Roftello redo, acuto,<br />
flavo. Cxteravulgati modo<br />
difpoiìta : Inter aviculas apponitur,<br />
<strong>Se</strong> mediocris eft fàporis, imprimis<br />
cum frudus illi maturuerint, qui<br />
Araca <strong>Se</strong> Guaiaba dicuntue<br />
GviRA-AcANGATAR A.<br />
Guir'a-acangatara, elegans eft avis, Picx magnitudinis, ob elegantiam <strong>Se</strong> ingentem<br />
clamorem potius, quam carnis excellenriam Celebris : paucxenim eft carnis ; licet ob<br />
infigncs pennas <strong>Se</strong> plumas major videatur. Roftro adunco, acuto, <strong>Se</strong> flavefcente. Vertex<br />
longioribus plumis, criftxinmodum decoratur, qux ficut totum corpus fere, fufci<br />
eft coloris. Cauda longiffima, conftans odo pennis ornare expanfis, in exnemitate albicantibus.<br />
Cum cxteris avibus loco Fringillarum menfis imponitur, faporifquc eft<br />
non contemnendi.<br />
MATVITVI'.<br />
Matuìtui, Sturni eft magnitudinis. Roftro longiffimo, redo fic forti. Pennis undique<br />
veftitur fufcis, pallide flavo maculatis, ut in Nifo. Cxtera vulgati norma avium<br />
difpofita, nifi quod pedore fit admodum carnofo. Pifciculis infìdiatur circa ripas fluviorum,<br />
iifque pinguefcit. Magna copia toto anno apparene Carne funt multa fic<br />
pingui.<br />
lacama-<br />
s>s
96 GVLIELMI PISONIS<br />
IACAMACIRI'.<br />
lacamaciri, Sturni eft magnitudine,Roftro admodum longo,fiein cxtremitatc acuto.<br />
Cauda tenui fic longa. Pennis fic plumis ex flavo ac viridi mixtis. Circa ripas fluviorum<br />
viditat, fiepifciculis deledatur. Inter cxteras aviculas apponitur, fed non adeo<br />
expctita, quod mini» tenere fit carnis.<br />
T A M A T i A'.<br />
Diverfx fpecies dantur Tamatid. Quarummaxima,additocognomine,Tamatia-guafu<br />
exprimi tur, adeo Turdis noftratium externa figura, ut fic indole ac fapore fimilis, ut<br />
nulliavium (paucispròconfuetonaturxlufu exceptis) Europxarummeliuscomparanda<br />
fit. Roftro eft magno, folido, parum incurvato, fufei coloris. Capite quoque<br />
grandiori prò corporis proportione. Tota cutis pundulis confpicuis fic magnis maculis<br />
fufcis variegatur. Collum fic guttur flavefeunt. Pro Turdis apponuntur uteunque<br />
affare, ejufdemqucfuntfaporis.<br />
S E-
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC LIB. III. 9y<br />
SEC T IO TERTIA,<br />
Quce agit de Animahbm Quadrupedi'bus,<br />
Vemadmodum Eruditiff Scaliger non immerito diffentit à Philofopho<br />
dicente , vel omnibus terre locis omnia , vel nulla ufquam<br />
nafci : fic è contra, quxdam in quibufdam locis, quxdam autem non<br />
provenire, apprime fané confenfìffe mihivifus eft ; imprimis cum<br />
eo naturx moderamine, ur ficut illa numero, ira <strong>Se</strong> vitxtumhabitudine,<br />
tum longniquitate inferiora vel fuperiora evadane Cujus<br />
reiveritatemconfirmanr paffim omnes acerrimi Indiarum imprimis<br />
Luftratores, quodque etiam Naturx ceconomix maxime, confenraneum fit,<br />
ne alicubi vel abundantia nimium luxuriaret, vel neceffariorum penuria Mundus<br />
fatifceree<br />
Intet alia animadverfione digna circa Quadrupeda, non prxrereundum puro, quod<br />
aliqua pecora Europxa in Lidiasinveda,prxfèrrimOves,Boves,Arietes,etiamfiob aèris<br />
temperiemcalidioremfàris prolifici;tamen macriores utique reperiantur,carneque<br />
minus flaccida <strong>Se</strong> renera quam in natali quondamfolo ; vel quia ex infueto frigoreno-<br />
.durjno, vel fervore diurno peculiaris rerrx genius rcfultans, ficut tenerioribus Europx<br />
vegetabilibus ; ita quibufdam animalibus exoticis minusfaveat. Excipiuntur tamen<br />
quxdam, prefertim Porci, qui in melius mutati, fcccunditatis non folum, ièd <strong>Se</strong> nutrimenti<br />
dignitatis ufque adeo prxrogativam obtinent,ut xgris xque ac fanis mtx<br />
fic jucundx fint delicix, carneque ovilla prxferantur: Ac proinde minus applicandum<br />
videtur hifce regionibus Novi Orbis illud Philofòphi, ubi air, Omnium Quadrupedum<br />
carnes deteriores exiftere, qux locis paluftribus, quam qux editioribus pafcuntue<br />
Lidigenx Quadrupedes viviparx rei familiari dicatx,pauciores quidem in ranta multimdine<br />
detedx.Quas,ut <strong>Se</strong> tot aliafenfitiva, conduceret quidem ad cognitas Veteris<br />
Orbis redegiffe fpecies , fed ob adeo varium <strong>Se</strong>perpetuum Naturx lufùm, facilius eas<br />
( pauciffimis quidem exceptis ) guftus , quam externx figure fimilitudinc, cum Afiaticis<br />
vel Europxis contuleris. Accedit quod didx Beflix in Novi hujus Orbis remotioribus<br />
faltibus minus familiares fint maris accolis : nodambulx quoque multx <strong>Se</strong> latebras<br />
quxrentes exftant,etiam ex, qux contra Philofòphi fententiam multum caioris <strong>Se</strong><br />
ficciratis habeant, adeoque tantum prodire ament ingruentibus menfibus pluviis, ut<br />
pinguefcant <strong>Se</strong> copulentur.Vr mirumnonfir, earum differentias, mores, naturas, aliaque<br />
ad Hiftorix Naturai» <strong>Se</strong> Anatomix cognitionem facientia, difficilius dignofci <strong>Se</strong><br />
peifcrutaripoffe.<br />
Quamobrem licet inter omnia Ammalia, nullum tantam afBnitatem cum temperamento<br />
humano habeat;nullius quoque Anatomia tantum lucis adferar,quam<br />
Quadrupedis viviparx : veniam ramen facile merebor, fi vel qualitates vel diffediones<br />
earum rudiori Minerva fortaff» explicavero, quam curiofùs quiique Iatrofophos defideraverie<br />
P RxterDorcades Europxas Brafilienfibus non mulmm diffimiles Caprex Indigenx<br />
Cuguacu-eténorx cornurx,8e Cuguacu-apard
5>8 G V L I E L M I P I S O N I S<br />
V G v A 5 V E T E adeo filveftres funt, quin<br />
facile ciCurentur. Frudus<br />
fic frondes qdas depopulantur,<br />
omnera denique<br />
cibum, ruminant: vifeera<br />
quoque naturalia more<br />
aliorum ruminantium difipolita<br />
funt, ficut in cornutis,<br />
alteraque tantum<br />
maxilladentatis, foktfieri.<br />
Quum porro àveteribus<br />
Pliilofophis teftatum<br />
fit, quafdam non folum aves,<br />
fed fic ammalia terreftria<br />
nonnulla, inrer qux<br />
Cerva fic Caprex,felle carere;ego<br />
attentius circa<br />
duo potiffimum loca illis<br />
à Natura conceflà, hepar<br />
fic inteftina inquirens, fel<br />
nullum quidem fubinde comperi ; quia forte vifùm effugerar, arque alia aliqua parte<br />
diffufìimlatitaverat, quod fellisvices illis fùppleree tanta interim fellis neceffitas in<br />
corporibus animalium mihi viderur , ut eo non apparente locis folitis, Natura maluerit<br />
collocaffe in capite quorundam pifciculorum, quam in totum denegaffe vifeus<br />
tam nobile. Imo , funt aves qux tefte Ariftotele vefiea fic urina deftituuntur ; tamen<br />
fel ipfis perpetuo conceffum effe fatetur. Caprearum Braiilienfium caro eft optimi palati<br />
fic nutrimenti, qux vel affatur, velaromatibus conditur prò epulis, ejufdemque<br />
pianefaporis eft fic digniratis cum noftratibus. Veruni, ficur hxc Caprexfpecies, qux<br />
villofis eft cornibus, carne fua alimenrum, ita lapide in ventriculo contento, medicamentum<br />
prxbet haudcontemncndum,fciliCetlapidemBezoardicum Occidenralem,<br />
nunc Orienrali minus cekbrcm quidem,artamen apud incolas contra mala quoque venenara<br />
in pretio habitum. Quo lapide venatotes difficilius aliquando potiuntur,<br />
quamipfòanimali in quo generarne vulneratum enim telo, aufugitfummo fludio ,<br />
erudatque è ventriculi fundo per os ipfiimlapidem, quemfinonfàgaciter obfèrvet venator,<br />
fpe omni excidit eo potiundi, ut mihi aliifque contigit fubinde.<br />
T A i A e v'. Taiacù, Porcus eft filveflris,<br />
fèd Apris magnitudine<br />
fieferocitatecedens;vix<br />
enim noftratium Porcorum<br />
domeflicorum molem<br />
acquirie Auribus, pilis<br />
fic fetis in dorfo eft fòlito<br />
brevioribus <strong>Se</strong> mollioribus<br />
nigri coloris,pundulis minimis<br />
albis variegatus.<br />
Cauda eft nulla. Admodum<br />
probatx eft carnis, ut<br />
facile noftratium domeflicorum<br />
fuperet. lardo eft<br />
tenuiori atque bono. In<br />
dorfo inter fètas prominentia<br />
apparer partim carnea partim membranofà, quafi ex concurfù vaforum ladeorumeontotta,<br />
qux vulgo Vmbilici nomen audie Quem tamen ego in diffedione veruni<br />
umbilicum effeneutiquampomianimadverrere,ficutinequeClariff Anatomicus<br />
Leydenfis D. Falcoburgius*, qui tranfmiffum ex Brafilia Porcumfimilem dili^enter incidit.<br />
Mammarum quoque vicemprebere, quia vafàmammaria videbantur, qux la-<br />
deum
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. III. 99<br />
deumhumorem perpetuo deftillant, haud veriffimile, quodfìigendumprxbeatpapillis<br />
, quas more aliorum Porcorum fub ventre gerit. Per hunc dudurn fniritum<br />
emittere, ficut Sues marini per nares, Lerius fic Thevetus putarunt ; fed attentior cenfura<br />
Fr. Hernandi magis mihi placet, qui in diffedione eorum, ram narium, quam<br />
umbilici, ufùm illis mecum derogar. In multis Americx regionibus, prefertim in nova<br />
Hifpania , ejufmodi Apri ejufdemque conformationis fic naturx inveniuntur, quorum<br />
caro xque probata, quxquemadara ut durabilior fit, ftatim liberati debet à duduilloladeo<br />
dorfàli, alioquin facile corrumpitur. Iracundi fùnt <strong>Se</strong> vindidx admodum<br />
memores. Vulnerati enim infiniros folent fui generis convocare, ut hoftes fuos,<br />
five Venatores five Tigrides, cum quibus perpetuami exercent inimicitiam, gregatim<br />
adoriantur. Ita ut non raro afeenfuin arbor em falvare fé coadi fucrint vel fàgaciffimi<br />
venatores, ubi tune dux gregis, cum militibus fremens, rruncum arboris loco<br />
hoftis amiffi mordet <strong>Se</strong> lacerar, illi interim tot feris circumdati, eas fuperne, vel venabulo<br />
, vel fclopetis tuti cxdunt, cum tamen illx haud facile patiantur focietatem<br />
diffolvi, nifi forte more vel famis txdio.<br />
C A P Y B A R A.<br />
Capybdra, inter Porcos aquaticosfivefluviatiles<br />
recipitur, quia<br />
figura <strong>Se</strong> natura bimulum Porcum<br />
xmulatur. brevibus eli cruribus<br />
<strong>Se</strong>ungulis, fed porcinis, cxterum<br />
Porcis diffimilis, fi craffitiem<br />
<strong>Se</strong> figuram capitis, <strong>Se</strong> oris pilos<br />
aurefque parvas confideres. Caret<br />
cauda. Peculiare quidprxterca<br />
huic Natura dedir, quod (prxter<br />
duos infignes dentes incurvatos<br />
extra alveumprominentes) in<br />
qualibet.maxilla dentes viginti<br />
quatuor habear. Herbis <strong>Se</strong> frudibus<br />
vefcitur.Nodambulum eft<br />
animai, pabulique gratia fluvios <strong>Se</strong> torrentes tranfnatat, clamoremque adeohorribilemeditde<br />
node,ut nobis infuetis primum terrorem incufferit. Gregatim infinito<br />
numero circa ripas fluviorum oberrant; cumque Tardigrada finr, non curfu, fed velociffima<br />
naratione fé falvant a venatoribus, quia urinati vel maxime norunt. Cxterum<br />
haud difficile magna copia fclopetis velfàgittisfiguntueinregrifque militum cohortibus<br />
probo fatis alimento fuerunt, imprimis fi afferur caro ; fèd quia dignirate Aprorum <strong>Se</strong><br />
domefticorum carni cedit, caput hujus Capybdra tantum prò deliciis apponimi-.<br />
C v A N D v'.<br />
Cuandu, Majot fic Minor, Africanis Erinaceis ex parte fimilis. Noftratibus Hfét-
,oo G V L I E L M 1 P I S O N I S<br />
®ertf$m> Lufitanis Ouricocaeheiro, fic quoque Efpinho dicitur, quod perperuis fpinis five<br />
aciculis armatum fit animai, de quarum tamen ejaculatione in hoftem deque earum<br />
venenofa vel medica qualitate nihil nobis liic terrarum compertum eit, iicut de aiia<br />
Erinaceorumfpeciein Africa atque in nova Hifpania teflantur Autores. Hxc enim<br />
Hiftrix ob infignes alimentofas qualitates potiffimum Celebris Simixmajons eftmagnitudinis.<br />
Totum corpus pilis caret, fed fpiculis armatur imdiquaque oblong» tiavefèentibus.<br />
Ab infitione incutem ad dimidiam fere longitudinem rehquam, pars dimidia<br />
nigricar, cufpis albicar. Capite eft quoque aculeato, excepta regione aurium<br />
fieoris. Circum nares pilos habet multos, qui bar barn Felinam illi faciunt. Ocuh<br />
prominentes &e fulgidi. Cauda oblonga ab exortu fuo ad medietatem aculeata. exterior<br />
medietas nuda eft, fieraras habet fetasPorcorum inftar. Interdiu dormir,nodu<br />
circumvagatur, fpirarque naribus quafi anhelarer : vocem edit ut Sus /** iu. Scandìt<br />
arbores, fed tardo greffu, quia pollice caret ; idcirco defcendens, caudam circumvolvit,<br />
ne labatur. Frudibus non folum ,fed Gallinarum Columbarumquepullis multum<br />
damni infert, iifque perperuo infidiari amar. Exinde pinguefadus facile prxda<br />
iìr venatoribus . Carne eft admodiun candida, pingui,eaquc granffima, ac proinde<br />
inter dclicias apponitur five affata, five elixa, five arrocrex modo condita. Inter Erinaceos<br />
enim qux vocem Caninamedunr,inferioris flint notx; qux ore vero vocequc<br />
Suilla, ut hic nofter, carne funr, tefle quoque Scaligero, longe delicatiori.<br />
~x_-<br />
T A T v' five ARMADILHO.<br />
Cumin Occidentalis non folum, fed 8z Orientalislndix partibus frequens adeo fit<br />
hoc inufitatx conformationis animal,non mirum fi vel nomine,vel magnitudine,figura<br />
quoque fubinde variee Hifpani ^Armadilho fàtis appropriate, ho e eft, Gataphradum,<br />
Bclgx £>cf)l\t-1&tttftcn nominarune Brafilix indigenx nomine Tati* generice totum<br />
hoc animalium genus loricarum exprimunt, variafque illarum fpecies peculiari addito<br />
cognomine diftinguune Prima fic maxima Tatu-pe'ba:cujus defcriptionifupcrfedeo,utpote<br />
qux non edulis. <strong>Se</strong>cunda fic prxftantiffima Tatu-ete,ìed priori minor .Tertia Tatu-apard,<br />
prxcedenti magnitudine par, cujus folum iconem exhibeo, fed alteram incedentis,<br />
alteram dormicntis beftix. Omnibus his communeeft, quodlorica offea ex fquamis<br />
clegantibus compofita operiantur, quod Porcellorum quafi fint roftro, figura, oculis,<br />
pilis fic pedibus, licer magnimdine fic dignitate inter fé difer epene Item quod nodambula<br />
fic falacia,roftr o fodientes Talparum more,nunc fub terra in cavernis latitent,nunc<br />
in aquis inftar amphibiorum, imprimis vero fupra terrammorealiorum quadrapeolum<br />
degant. Horum denique caro, exceptaillius Tatu-pe'ba, non folum vefea, fèd ob teneritatem<br />
8e albedinem apud magnates pto deliciis appofita,affata,elixa <strong>Se</strong> in arrocrex modum<br />
condita, Cuniculorum <strong>Se</strong> Porcellorum carni prxferatur. Tantum abeftuteum<br />
Talpis in terra pò tiffimum nutriantur ad mentem Monardi, ut frudibus Batatis, Bacobis<br />
<strong>Se</strong> Melonibus cxterifqueplantariis, imo Gallinis vefeantue Quamobrem rullici ea exofihabent,<br />
iifque perpemo vel decipulis vel caniculis infidiantur. Hxc autem fpecies<br />
peculiare habet, quod dormituriens, aut venatorem eludere voknsjprloribus acpofterioribus<br />
pedibus colkdis, more infantium in utero jacentium,ac auriculis intro tradis,<br />
cum,cauda capite <strong>Se</strong> ad caput relatis,inftar pilx fé componaeatque per commiffuras incurvato<br />
dorfo acelypeo, ita lateralibus extremitatibus, ac antica <strong>Se</strong> poftica parte confertis,<br />
ut nihil appareat nifi lorica capitis fic caudx ; adeoque inftar conchx firmiter fé<br />
claudit, utneà validiffima quidem manu aperiri 5e dilatati fépatiatue Quamobrem<br />
mirxiftius fortitudinis rationem defiderans, aliquotiesilluddiffecui domi mex, loricamque
HIST. NATVRAL. fic MEDIO LIB. III. iot<br />
camque convexam, qua tegitur, inveni cum quatuor commifliiris tranfverfalibus, lentaadmodum<br />
cute conflantibus, quibus loricamexrendere <strong>Se</strong> contrahere poteft. Qux<br />
lorica fiouris quinquangularibus eleganti ordine difpofìtis conftat ; inter commiffuras<br />
vero paralklogrammis, <strong>Se</strong> quxlibet figura fquamulis lenticularibus, coloris ex albo<br />
flavefcentis. In quolibet latere mufculum reperi infignem longum <strong>Se</strong> figuram X habentem,plurimis<br />
fibris itadecuffatim difcurrentibus fecundum longitudinem, quorum<br />
ope validiffimam illam cOntradionem <strong>Se</strong> corporis conglobarionem exercet. Cxterum<br />
coèunt <strong>Se</strong>generantmorealiorum animalium. Prxter alia falacitatis figna, accedit<br />
quod genitalia in onini Tatù prxter modumlonga <strong>Se</strong> craffa arque rigida promineane<br />
De carnis prxftantia alimentofa fupra monui. De vi medicamentofà Lamiarum<br />
Fr. Ximenes vir haud vanx fidei, ut <strong>Se</strong> Monardus, multa annotarunt ; verum à me ha-<br />
denus incompertà.<br />
Tapiierete, Lufitanis Anta, mi-<br />
TAPIIERETE'.<br />
rum afpedu animai, magnitudine<br />
Iuvenci femeflris ; dorfo incurvato,<br />
figura corporis quodammodo ad<br />
Porcumaccedens,imprimis oculis,<br />
capite <strong>Se</strong> pedibus. Promufcide eft<br />
fuper os prxeminente, quam validiffimo<br />
nervo conrrahere <strong>Se</strong> extendere<br />
poteft» Ore dentato in utraque<br />
maxilla. Loco caudx exiguum<br />
proceffum habet depikm.Cute eft<br />
fòlida inftar Alcis, brevibus pilis,<br />
umbrx fic fufci coloris. Salax eft<br />
beflia <strong>Se</strong> nodambula, qux arborum frudus, arimdines fàcchareas, depopulatur. Inter<br />
amphibia nonrecenfetur :fluvios ramen tranfhatatrapidiffimos. Cxterum iners fiefocors<br />
apparet, adeoque lucifuga , ut in deniìs mediterraneis filvis inrerdiu dormire<br />
amet : Ita ut, fi detur animai aliquod quod nodu tantum , nunquam vero de die venetur,<br />
hxc fané Brafilieniìs beflia faepófiia, dici minime meretur ; qualem tamen Arifloteles<br />
fic Scaliger ex terreflrium genere in Afia non dati aurumaneCaro ejus vefca,fijuvenis,<br />
fic lite prxparetur, bubulamque xmulatur, eaque mediterraneis ac maris accolis<br />
in frequenti ufu exiflie<br />
Inter Quadrupedavefca in hifce filvis fic campis littoralibus frequentia,fèx feptemve<br />
Cuniculorum fic Leporum fpecies exftant, communi nomine corrupte Lufitanis<br />
Ratos domato dida. Qux ut magnitudine, colore, <strong>Se</strong> figura nonnihil inter le difcr epant;<br />
ita natura, indole, natali folo, atque fàpore multum inter fé conveniunt, <strong>Se</strong> ob carnis<br />
bonitatem, omnibus pariter in deliciis habita ; quamobrem multi incolx, nunc decipulis,nunc<br />
Canis venati ci vel odori ope iis infidiari amanr,reperroque anrro id ab utraquepartefodiunt,8ecuniculumadumabutroque<br />
larere obturanr, <strong>Se</strong>demum in locum<br />
q»o confidere autumant, longum cultrum infìgunt,ut ita transfiganrprxdam fub<br />
terra latitantem. Qui vivi capiuntur, cicurari fepariuntur <strong>Se</strong>pinguefcunt.Vniverfàhxc<br />
Leporum <strong>Se</strong> Cuniculorum familià admodum eftfcecunda: feprenos <strong>Se</strong> ultra unopartu<br />
catulos ter uno anno profert, non cxcos tamen more noftratium.<br />
Prima, qux maxima <strong>Se</strong> nobiliffima I A CA 1.<br />
facile inter eos exiilit, eft Paca, magnitudine<br />
pinguis <strong>Se</strong> craffi Porcelli,<br />
cujus inftar grunnie Cibum oblatum<br />
non pedibus more Cuniculorum detinet,<br />
fed in terra depofirum devorat.<br />
Capite eft craflb, auribus prxrer morem<br />
parvis, abfque cauda, utpkrique<br />
hi Cuniculi. Crura priora paulo poflctioribus<br />
breviora ; ita ut non adeo<br />
velocitate, quam vehementi quidem<br />
morfu,fe ab hofte vindicet. Pilis eft<br />
13<br />
brevibus,
ioi G V L I E L M I P I S O N I S<br />
brevibus, ad tadum duris, umbre coloris, in lareribus maculis cinereis prxdira. Carne<br />
eli tenera , pingui, lardo non indigens, fi affctur, fed inter epulas magnatum, ficut<br />
Lepores<strong>Se</strong> Caprex in Europa, habetur.<br />
T A P E T l' II.<br />
<strong>Se</strong>cunda fpecies dicitur Tapeti, figura, magnimdine, pilis, auribus, barba, Leporibus<br />
noftratibus inter omnes has fpecies maxime finiilis : vidu quoque, fertilitate, carnis<br />
bonitate ab Europxis minus diferepans. Eorumque more in filvis, non intra terram,<br />
nidificat. Qu^amobremnonneccffe eft ejus narrarioniinhxrere.<br />
mm^ ^a<br />
Tertia Cuniculi fpecies eft Aguti, vulgo<br />
corrupre Cotid. Qux magnitudine <strong>Se</strong> figura<br />
eft noftratium: fed inrer eòs quibus aliquid<br />
porcini intercurrit. Prxterquam quod pilis<br />
fit fpkndentibus, rufis <strong>Se</strong> duris, ut in Porcellis<br />
junioribus; grunnir quoque eodem<br />
modo; inferiorque mandibula, ut in Suibus ,<br />
brevior eftfuperiori. Si corporis proceritat,em,<br />
vclocitatem, voracitatem, dentes,caudam,<br />
mores denique refpicias, cum Leporibus<br />
quadrar ; auribus tamen, quxromndx<br />
fùntjdifcrepae Pofteriora crura glabra, longiora,<br />
digiris fex ; anteriora breviora quatuor<br />
rantum funtprxdita;iifque direde anterius extenfis, incedit, <strong>Se</strong> arripir cibum oblatum,<br />
devorarque quam ociffime. Adeo denique a natura munitus,ut fi non unguibus <strong>Se</strong> dentibus<br />
fé meri valcat,velocitate pedum le fàlvare poffit: ubi vero irriratus,vindidx minus<br />
potens fìat, grmunendo quatithumumpoflerioribus cruribus multo fortius quam Cuniculi<br />
noftratcs , dorfìque pilos erigit. Cxterum cicuiarur, ut pingueicaeatgue philanthropos<br />
fit. <strong>Se</strong>d teneritate carnis prxftat, fi filveflris mactetur.<br />
CAVIA £ O B A' Y A IV. Quarta fpecies Cavia Cobdya. Qux ut Europxis<br />
Guniculis magnitudine cedit ; ita diverfitate<br />
<strong>Se</strong> elegantia colorum eos fuperae Pilis eft<br />
molliufculis, maculis albis, nigris, rufis; Cruribus<br />
brevioribus; anterius digitis fenis, pofterius<br />
quinis. Capire fie dentibus Gliiis fimilibus.<br />
caudx veftigiumnullum fcre.Nulla Cuniculorum<br />
fpecies tam familiariter in xdibus cicuratur,<br />
quam hxc, imo in alias Europx regiones<br />
feliciter vehitur, ubi xque prolificus eft, fie<br />
pinguefcie Grunniendo cibum quafi à domcflicis<br />
mendicat inftar Caniculx domcfticx. Dignitate carnis cxteris haud cedit, imprimis<br />
filveflris adirne, affata, <strong>Se</strong> elixa, apponitur , minufque alba <strong>Se</strong> ficca quam noftiatium<br />
; adcoquehumoreabundans, utmale fiat illi, fi nimium aquxpotet.<br />
Quinta
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. Ili<br />
Quinta, Apered dida, Noftratibus &flbt-tQt<br />
Cuniculi eft fpecies minima, abfque cauda, pilis<br />
Leporinis, ut fic capite, barba fie inceffu. Vivit Cuniculorum<br />
more, ejufquenaturxparticipat ; nifi<br />
quod perrofis potius cavernis , quam arenofis<br />
gaudeatjUndeàvenatoribusficviatoribus ope caniculx<br />
elicitur fie capirne Elixus, affatus, conditus<br />
apponitue Adeo enim carne eft tenera <strong>Se</strong><br />
bona ut Cuniculos Europxos facile fuperee<br />
A P E R E A<br />
I A G V A' R A.<br />
Varix Tygridum fpecies<br />
in filvis reperiuntur, quarum<br />
aliqux majores fie ob<br />
crudelitatem nimium celebres,<br />
quas,urpotenon edules,<br />
prxtereo. Hx minores<br />
vefcx Lufitanis Onca generalirer<br />
didx, Bfafilianis<br />
peculiari nomine diflindx.<br />
Quarum prima maculata<br />
Iagudra, fècunda Iaguarete,<br />
tertia Cuguacuara,cujus<br />
icon defiderarue <strong>Se</strong>niores<br />
IA G V A R E T E<br />
brevibus,juniores longioribus<br />
funt pilis fie paulum crifpis<br />
inftar lanx ovillx; nunc<br />
Capre inftar ex flavo rufefcenris<br />
coloris, nunc maculis<br />
nigricantibus eleganter<br />
difpofitis. lupi fere fùnr magnitudinis'<strong>Se</strong><br />
molis, rapaces<br />
quoque, <strong>Se</strong> hominibus<br />
xque ac befliis infeftx,cum<br />
famelicx funt; alias enim a<br />
gregariis canibus, imo vel<br />
itolo accenfo rogo de node<br />
in fugam facile aguntur ;<br />
ignisenim vel luminis beneficio<br />
me fòciofque itinerlsmei ab his aliifque noxiis animantibus tutari folebam.<br />
Terribilem nodu clamorem » « inftar Canis famelicx excitare fòlent. Prxda potitx<br />
eam dilacet ant, caputque in ipfiim cadaver immittunt, fanguinemque imprimis fugune<br />
Licet carnis bonitate, mole capitis, corporis, cauda <strong>Se</strong> maculis cutis inter fé differanr,<br />
oculis tamen igneis, barba <strong>Se</strong> ungulis felinis, dentibus acutiffimis, atque indole conveniune<br />
Nec eft, quod aliquis putetà Barbaris Tapuyeris tantum expeti carnemharum<br />
rapacium animalium; illxenimqux rufefcentibiis <strong>Se</strong> flavefcentibus maculis funt, ab<br />
omnibus paffim Europxis incolis, inftar Vitulinx xftimatur. Atque ipfe non fine admitatione<br />
edodus fum, non plus ferinamfapuiffe tam rapacium animalium carnem.<br />
Attamen moniros volui femper amicos, imprimis valetudinarios, ut ab ea fé abftinerent,<br />
vel rarius faltemvefcerentur, ob fervidumquem generat fanguinem <strong>Se</strong> fuccum<br />
omnis beflia <strong>Se</strong> avis rapina.<br />
Inter tot Lacertorum exercitus prx cxteris magnitudine fic pulchritudine excellunt<br />
quos hic damus. Prior Iguana ( corrupte Legnane, ) aliis <strong>Se</strong>nembi; pofterior Tejuguacu didus.<br />
Qui, utexterius nonnihil diicrepant forma , ita interius piane inter fé conveniunt,<br />
ejufdemque funt naturx. Prioris corpus duos eft pedes longum, ficut <strong>Se</strong> cauda.<br />
Tota beflia exterius lxte viret inftar Pfittaci, nifi quod maculis nigricantibus <strong>Se</strong> albis<br />
in modum panni undulati hinc inde variegetue Cute eft undique fquamofa. pone<br />
$ I 4 caput<br />
V.<br />
ro
io4<br />
G V L I E L M I P I S O N I S<br />
I G V A' N A I.<br />
capur in utroque larere albicans emicat macula inftar Branchiarimv pifcis. A cci vice<br />
ad caudx extremiratem fèries fquamarum ferrararum excurrir virid» fecundumdorli<br />
longitudinem. Capitis fquamx fìngulari ordine funrpofitx. Naribus eft patulis. Oculis<br />
macmis , nigricantibus. Lingua craffa mobili, fed non bifida ut fequentis figure.<br />
Ridueft didudo<strong>Se</strong>patulo, exiguis dentibus nigricantibus obfito , cibumque ns rite<br />
prxparatumadingluviem illam pendulam dimittie hanc ingluviem nigricanrem<br />
Sclèrratam prò variis parhematis velcontrahit vel propendere finir. Crura non folum,<br />
fed <strong>Se</strong> eorum digiti, perpetuis quoque fquamis vefliti, <strong>Se</strong> variis articulationibus<br />
prxditi. Ctura pofteriora anterioribus quidem majora, fed omnia paribus unguiculis<br />
curvis armati.<br />
I G V A' N A 11.<br />
Altera hxc à precedenti in eo potiffimum differt, quod colore fit nigro cum maculis<br />
albis. Diritis pedum multo longioribus. Cauda quoque longiori <strong>Se</strong> craffiori, non ferrare<br />
Lingua bifida, lxvi, rubra, quam multo velocius <strong>Se</strong> longius, quam prxcedcns<br />
<strong>Se</strong>nembe exerir, <strong>Se</strong> more fèrpentum retrahie Vtrumque animai domi mex ligatum definiti,<br />
expertufque.fum flupidiun effe <strong>Se</strong> inedix patientiffimum,quxdam ad fex,quxdam<br />
ultra odo menlìum fpatium, ut nemufcamvelculicemcomederent, fedrantum ore<br />
fubinde patulo immota jacentia aliquandiu apertis feneflris matutino rore auraque<br />
vefei vifa fint,attamen,licet Lacerti, <strong>Se</strong>rpenrcs aljaque reptilia frigi dioris uteumque fint<br />
temperamenti, hi elapib circiter femeflri, fi non efea exhibeatur, inedia conrabefeunt<br />
<strong>Se</strong> moriuntur. Frudibus fic ovis crudis vefei amant, unde multa pinguedo fic caro albiflìma<br />
illis nafeitur. qux elixavel frixa, inrer delicias expetita, nec Gallinaceis pullis<br />
cedit, ejuidemque dignitatis,<strong>Se</strong>faporis,cujuseft caro Armadilla,miì quod fìccioris fìr nutrimenti.<br />
Aphona funt piane, velociffime currunr, facikramen exarboribus fé illaqueari<br />
patiuntur. Vfque adeo renacis funt vitx,ut, fìaliquories ferianmrin capite,<br />
nonmoiiantur, nificervixcultro infixo vulnererur. Vnde difficile Ariftoteliaffentiendum<br />
puto , Lacer tos vix ultra fex menfium fpatium vivere. Madiata vero <strong>Se</strong> piane excoriata<br />
diuadhuc moventur, coidaqueexcepta, admodumfubfìliune Oviparafunt,<br />
idque fingulis fex menfibus, ac in utroque latere duodecim aliquando ova cerafi minor<br />
ìs magnitudine apparuere. Eriamfi inter amphibiapoffit cenfcri Iguana, quia fluvios<br />
quoque intrat; tamen more exterorum amphibiorum in terra generar. Ova qux ponit,<br />
rotundaiiint,8e tenuiori reftaquamGallinacea,prxdita: cxterum virellum <strong>Se</strong> albumen<br />
Gallinarum fimilia fapore, qux addita aqua, non oleó aut buryro,fnguntur. Porro pinguedo<br />
<strong>Se</strong>nembiapud Chirurgos Americanosin pretio habetur ad cutis vulnera fananda.<br />
In
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IH. IOJ<br />
In diffedione vifeera omnia vitalia fie naturalia , ficut in aliis animantibus reperì,<br />
fèd duplici ventriculo predata. Anterior, cibi licetpauci receptaculum, indeinteftinum<br />
admodum tenue,cui alter ventriculus concodioni ciborum dicatus anneditueln<br />
hoc ventriculo ut fieinteflinis' teretes lumbrici larebane Lapis quoque ex eodem ventriculo<br />
exemptus ovi fere gallinacei figura fie magnitudine exterius tinteriusvero, lapidis<br />
bezoardici coloris fie fiibftantix erat;quippe contufus, à tunicis quibus componebatur,<br />
facile feparabatur. Idem lapis ab incolis celebratile Veruni an aliqua vi medicinali<br />
polleat, a me nondum compertum. Francifc. Ximenes in nova Hifpania fimilem<br />
lapidem in cerebro ejufdem Iguana reperiti, doloribufque nephriticis fic calculis<br />
frangendis,fidrachmxpondere è liquore convenienti hauriatur, mederi teflaturr *<br />
Varix Teftudinum Brafilienfium fpecies, ut nomine ac natali folo ; ita figura, colore<br />
, magnitudine, atque dignitate inter fé differune Antequam agmen edulium animalium<br />
claudam, eas tantum recenfebo Teftuelines, quarum qualitates mihi compertxfùnt.<br />
Dux occurrunt marinx, vel amphibix potius, quia ova fìia ad littus maris<br />
ponunt in fovea, quam arena tumulant, donec excludanrur. ultra ducenta fìibinde<br />
fimul reperiuntur,magnirudinegallinarum ovis paria, rotunda,alba, non tefta, fèd valida<br />
tantum membrana teda.<br />
Prior Tartaruga Lufitanis,IurucudIndigenis, adeo magna, ut a tribus bajulìs vix dimoveatur,<br />
plurimifque hominibus farurandis caro earum fiifficiat. Loco pedum habet<br />
quafi alas: anteriores quidem longas : pofteriores breves: (quarum figuraspaffimvidere<br />
eft apud authores) caudam acutam, conicam: oculos nigros, magnos: os edentulum<br />
fic inftar roftri volucrum.<br />
Alrera minor cxteris Teftudinibus lururd dida, Lufitanis Cagddo ; atque ad differentiam<br />
Cagddo d'Agoa nominatur. Hxc intra teftam fé recondit prò lubitu, fic collum<br />
rurfìis ad trium digitorum longitudinem foras extehdit. Capite eft oblongo; nafo<br />
elevato <strong>Se</strong> acuminato ; ore ampio ; oculis <strong>Se</strong> unguibus pedum nigricantibus. Cauda<br />
brevi, acuminata : cute rugofa quafi fquamis conftante.<br />
IABOTI I.<br />
Tettia fic quarta fpecies, terreftres funt plus minus manus magnitudine, figura inter
io* GVL. PISONIS HIST. NATVR. fie MEDIC. LIB. III.<br />
ter fé fibi, paucis exceptis, multum fimiks. qux Cagddo da terra Lufitanis, Iabotilndigenis<br />
appellante. His caput <strong>Se</strong> crura funt fufca, verum maculis ex umbra variegata.<br />
Caro <strong>Se</strong> ova funt vefca.-jecur vero palati eft optimi,atque antecellit omnium animalium<br />
ecora fuo fàpore.<br />
Pkrxque tetreftres rella operiuntur nigricanre, cui varix nigricanres <strong>Se</strong>fiavefcenres<br />
figurx geomerrice quafi infculptx vifuntur. Sicut ex appoiìtis hifce figuris liquee<br />
Vix fonum nifi brevcm, exiguum, eumque breviffimum, kilt kik edune Inedix patientiffimxfunt<br />
ad biennium fere, tantillum aqux folum domi mex forbentes. Cxterum<br />
raolicibus <strong>Se</strong> frudibus filveflribus vefei amant.<br />
èum ex Philoibpho conllet, quodpkraque ovipara, ut quoque aves <strong>Se</strong> pifees, velica<br />
<strong>Se</strong> renibus deflitutafint, teftudini tamen marinx conceffos effe exautopfìa confirmatumhabeo.<br />
Multa prxter ea Grxci Philofòphi de Tefludinum indole <strong>Se</strong> generationenarrarunt,<br />
qux fi conferanrur cum hujus Novi Orbis Tefludinibus , aliqua dubix fidei videri<br />
poffene<br />
FINIS L I B R I T E R T I I.<br />
G V L i E L-
GVLIELMI PISONIS<br />
H I S T O R I M<br />
NATVRALIS & MEDICA<br />
L I B E R QV ART V S.<br />
DeArboribus, Fruticibus, &- Herbis Medicinalibus > ac Alimentofs,<br />
in s Braflia&' circumjacentibm Indite Qccidentalis<br />
Regionibus nafcentibus.<br />
Erado Tradatu de Animalibus edulibus, ordopoftulare videtur<br />
> ut Vegetabilia Alimentofa <strong>Se</strong> Medicamentofà iis fuccedant<br />
antequam ad Venena <strong>Se</strong> Antidota tranfeam.Miff» itaque omnibus<br />
illis, quorum vel ufus Medicus adhuc latet ; vel qux huc<br />
aliunde illata, <strong>Se</strong> ab aliis fàtis fìiperque ante me expofìta, ut<br />
Malus Medica, Citrus, Punica , Milium Turcicum , Lapis<br />
Bezoar Occidenralis, Ambra grifea, <strong>Se</strong> fimilia ; vel quxfolummodo<br />
quxftui comparata funt, ut infinita ligna in xdificiis celebrata<br />
; Ea tantum perflringenda duxi, qux in Medicinam<br />
fùnr recepta, atque ab aliis <strong>Se</strong> me ad Artis noftrx incrementum , profpero ufurpata<br />
fucceffu. Adeo enim ex re fore putavi, ne quam multa ( ut folet fubinde farrago exoticorum<br />
hauftu facili <strong>Se</strong> fùpino congeri ) fèd quam proficua exftarent materix Mediex<br />
monumenta, ad imitationem feilieet Diofcoridis potius,quam Plinii <strong>Se</strong> Theoprafli,<br />
quorum hi tanquam Naturx admirabilia, ille ut Medico ufiii adoptentur, propofìiir.<br />
Verum cum ranrxmolis femper fuerit, novis audorirarem, obfcurislucem, diibiis<br />
fidem dediffe, non eft, quod mihi arrogemin re ram difficili voto ledoris fàtisfadum<br />
iti, fedprincipiigraviratem, incultumqueSolum, ingenuishisconatibuspatrocinaturum<br />
confido; atque pofteros, quibus plus otii fic erudirionis fupererit,non iòlum qux in<br />
cnarrationc Vegetabilium <strong>Se</strong> <strong>Se</strong>nfitivorum defiderantur, fuppleturos ; fed <strong>Se</strong> multa<br />
convenientia cum aliis Mundi partibus obfervaturos. Nam quemadmodum unaquxque<br />
terra quxdam peculiariaproducit, aliis regionibus negara: (ficut liquet inter cxtera<br />
in hujus Continenti^ Occidentali parre Peruvia Argentifera, fèd minus falutifer2,<br />
arque è contra in Brafilia mineralium inopi, fèd Aere, Aquis , <strong>Se</strong> Locis, eorumque<br />
Vegetabilibus,admodum beata,) ita certiffimum eft liane quoque à reliquis novi Orbis<br />
Infìilis in multis naturalibus non diferepar e.<br />
Ex quibus facile patefcetperpetuus ille immenfx Naturx lufus infalutemmortalium<br />
longe latefque diffufus. Quin Prifcorum plerique, ac Recentiorum nonpauci, qui de<br />
Medica materia verba fecerunt, una ramen omnes non dum ad medium, ne dicam<br />
ad calcem faftigiumque, rem perduxere. Quippe adeo fpeciebus ac viribus abundans<br />
<strong>Se</strong> ampli» eft ille campus, ut meririffimo jure ea quxdignofcitur pars, illius qux ignoratur,<br />
minima dici poffie<br />
Porro non me anxie adeo Boranieorum confueto ordini obftrinxi,ut herbx, frutices<br />
fie arbores fingulx, ad claffes fuas venirene <strong>Se</strong>dànobiliffimis <strong>Se</strong> maxime ufualibus Vegetabilibus<br />
ad exteras del bendi, pf out variis locis <strong>Se</strong> Temporibus fefe offerrene Quafdam<br />
icones <strong>Se</strong> annotationes ab optimo <strong>Se</strong> diligcntiffimo meo domeflico D. Markgravio,<br />
ÌLI noflris peregrinarionibus obfervaras mutuatus fìim. Quod ideirco prxmonere<br />
volui, ne malevolus quifpiam furtivis coloribus me fcripta ornaffe fibilee Etenim<br />
quando horas fubcifivas publica munia mihi denegabant, id fedula opera ejus<br />
adimplerijuffi, ut quarum ego naturas <strong>Se</strong>proprietatespenficulatiusinvefligarem<strong>Se</strong>experirer<br />
; earumdeniilkfigurasexternasp'er otium graphicedepingeree parum feilieer<br />
intereffe arbitratus, fi inventa noftra illi vel mihi impertirentur, aur fìib "cujus noftrum<br />
nomine lucerci afpicerent,modo illa,dubia nonnulla diflblverent.errorefque detegerent<br />
atque tum Novi, tum Veteris Orbis xgrotantium <strong>Se</strong> medentium commodo futura fine<br />
C A-<br />
ic7
io8 G V L I E L M 1 P I S O N I S<br />
C A P V T I.<br />
Tacomarcé five Armido Saccarifera.<br />
POftqmm vaftiffimi hujus Contincntis in Indiis Occidentalibus pars, qux nunc<br />
vulgo Brafilia dia tur , inter duosfluvios Maranhon <strong>Se</strong>de la Piata, ina, paulo poft<br />
Capralis accellum a Vefputio Emmanuélis Regis Portugallix aufpiciis, paulo accurati^<br />
anno circiter dolo eflet explorata, Lufitani, intra promontonumOltnda<br />
«•moemifimum <strong>Se</strong> Infiilam Itamar aca, primum littora antea incognita kgerune VbijuxtarupemfiffamBralìlianorumtuguriisconfpecìis,<br />
ad terram appukrunt, fic de nomine<br />
loci iolliciti, quantum potuerunt inquirentes, Paranambuco, hoc eft, mare perforatimi<br />
vocari, a Barbaris refponfum tulerune Vnde hodie quoque, omnium Prxfedurarum<br />
feliciffima , idem nomen obtinet. Cujus receilus cum alni» explorarent,<br />
indignum exiflimarunr , ligno rubro , licet maximi proventus ad tingendos<br />
pannos,acquiefeere:prxfertim cum prxter confragofòs montes fie faltus inaccefios,<br />
miro Dei beneficio, longe lateque partim in planities folutas, partim in colles eiementer<br />
afiìirgentes terras con.picerent ; tum <strong>Se</strong> prxftantiffim» anmialibus , frudibus<br />
<strong>Se</strong> frugibus Europxis inved», mirabili proventu ea producere <strong>Se</strong> fortificare cxperirentut.<br />
Tandem fcecundum hoc folum Cannis Sacchanferis aptiffimumjudicarunt<br />
: eafque à campeftribus quondam hominibus detedas in Infulis Fortunatis, huc.<br />
detulerunt, quxob fuavem fuccum quafi ad manus tradire, ufum quem polhcebantur,<br />
olim filveftr es , nunc cxcultse <strong>Se</strong> domefticx, toto fere generi humano prxftant.<br />
Itautcceleftehocdonum , Attico nielli multis partibus prxkrendum, exceliis ìnclufum<br />
arundinibus, hifce regionibus imprimis concettimi fit, è quibus tum aquaria mola,<br />
rum boum indefeflb labore agitata, dulciffimus liquor expreflus, in alien» exeoqueretur,<br />
quemadmodumhac imagine expreffum videtur.<br />
. Multx hodie hujus generis machinx confpiciuntur. Nec ulla hujus terrx merxeft,<br />
ex qua plus lucri <strong>Se</strong> emolumenti ad negotiatores redundet. Nam Saccharorimi ex<br />
omni Brafilia olim colligebantur Aroba decies ccntics mille, idque quotannis, atque in<br />
Europamdevedx certiffimo compendio divendebantur.<br />
InvEgypto Sacar Arabicum (unde Saccharum noftrumdidum volunr) ex humili<br />
<strong>Se</strong> exigua pianta, inftar cryftalli vi Solis coagularne In India vero Orientali, ex Mambu<br />
arbore arundinea (vide Gare, ab Otta cap. x 11.)fie nodofà,populo infigni non abfimili,<br />
Sacar Mambu, onemTabaxir appcllant, vifcofum albicantemque liquorem promanare<br />
conftat, ut Avicenna, Rhafis, fie <strong>Se</strong>rapio teftantur. In Provincia Rio de la piata,<br />
Cannas Sacchari fponte enafei, adokfcercque in arboris proceriratem, atque cryftal'a<br />
Saccliarca xftu Solis exfudare, conftat. Tamen al rcrutrum vel iniìta qualitatc, vel conficicndi<br />
dexteritateadxquari lune arundinaccopolle, nemo credat. Pianta fiquidem<br />
hxc
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. 109<br />
hsEcnoftrafruticisinftarfirmitatepredirà,fuccoduki turgee SilveftriArundini externa<br />
facic eft fimillima ; nifi quod hxc crebrioribus articulis aliquando diftinguatur,<br />
imprimis fianni,tcrrxque intemperiesminus refpondeae Quo enim majora intera<br />
nodia, co feliciorem meffem, quo breviora, eo infeliciorem agricolxprxnuntiane<br />
Hxc Arundo, V'tba<strong>Se</strong>Tacomaree, Lufiranis<br />
Canna d'Acuquar* dida, minus in montibusfie<br />
collibus, ìicet irriguis, quam pratis glebof»<br />
fie pinguibus , luxuriat, fìcuti videre eft in<br />
Parnambucenfis prefedurx maxima fertilitate<br />
fic planitie agiis, optimeque cannifer» :<br />
qui inclytis undiquaque amnibus dividuntur,<br />
fie a pluviis <strong>Se</strong> inundationibus ripàs cgredientibus<br />
rigantur ; quarum beneficio à formicis<br />
cxterifque infedis noxiis liberantur, ficur per<br />
nivem in Europxis regionibus folcnt. <strong>Se</strong>d<br />
miffa digrelfione ad propofitumr edeo.<br />
Primo agri vomere invernpftur, cranbufque<br />
aut ferro ancipiti farriuntur, inque redos<br />
<strong>Se</strong> xqualiter diftantes fulcos profeinduntur.<br />
Quibus Cannarum takx ita inhumantur, ut<br />
fùmmitates utriufque fé contingant : atque ea<br />
ratTonelacunx vomere fadx, manentrepletx,<br />
qux ipfa eadem terra poftea adimplentur.<br />
Plus terre xftate, qua operiantur, requirunt,<br />
ne intenfior Solis xftus penetret, Cannafque<br />
cxficcet : Hyeme vero minus , ut facilius uligine<br />
imbuantur, <strong>Se</strong> terrx pondus germinationem<br />
retar dee Quo major humiditas, eo citius<br />
exfurgit arundo, hincque quilibet articulus<br />
novas producit Cannas, ab omni parte<br />
eas ac tadices ex lacuna, cuiimpofita eft,<br />
extendens. Nodo Cannx circumcirca pullular<br />
turio, a quo, terrx incumbens, nudimi,<br />
frutexquc emergit : ita utdecemaut ad<br />
fummum duodecim menfium fpacio, Canna<br />
maturefeat, inque juftam longitudinem<br />
exerefeat. Expertìores agricolx menfes Auguftum<br />
fie Ianuarium plantationi confecratunt.<br />
Auguflo tamen, qui menfium hibcinorum<br />
poftremus, felicius hxc inftituunt,<br />
quodtellus novilfimis pluviis imbuta, plantas<br />
fuo gremio mollius foveat.<br />
Allindo maturata tempore prefato exfeinditur<br />
; nonnunquam fie ad annum ufque<br />
fequentem in agro relinquitur, fie tune Canna vetusnominatur, quafi feges f eftibilis.<br />
Intia hoc tempi» nova denuo progerminat, qux poftea fimul cum veteri refecatur.<br />
Si intra biennium non feindatur, nullius exinde pretii habetur : paulatim enim in agro<br />
marcefeit, ac deficiente humore extinguitui ;nifi fotte peculiaii terrx beneficio prorogetut<br />
ultra ordinarium durj^ionis tempus. Plantxtenellx ficjuvenes,bene inhumatx,<br />
denuo propagati numquamfereindigent, quod diuturnitate temporis non emoriantur,<br />
ne ad quadraginta vel quinquaginta annos quidem; ita ut fuapte natura vel<br />
nemoris durationem adxquar e vakant,nimirumfblo bene pingui ;nam qux in finenti<br />
fic arido creicunt, vix ultra quinquennium vivunt. Interinarci autem ex accidenti<br />
Cannis inferunt, fìdetatio, caiies, potiffimum vero fi immillo ab xftate incendio, nec<br />
fùperveniente pluvia, ad radicem ufque prxnimiaficcitate comburanrur, magno herclepoffcfforisdamno.<br />
Proinde qui Cannas inutiks fic ftugiperdas exftirpare, fuoque<br />
K bono
IIO G V L I E L M I P I S O N I S<br />
bono comburere cogitai, ut novx renafcantur, hyberno tempore,non xftivo, hoc<br />
inflituae Immodica quoque inundatione , cum nulla cacumina emergunt, Cannx<br />
*fuffocantur : ita ututriufqucexceffu, nimio xftu exarefcanr, nimiaque fluviorum illuvie,<br />
eaqueftagnanre,refrigerenrur, unde flirpirus evelli, alixque de novo plantari<br />
poflulaiit. Genus denique quoddam Vermiculi nigri alati, Guirapeacoca Brafilienfcs ,<br />
Pao de Galinha vulgus Lufiranorum appellar , in locis potiffimum uliginofis , radices<br />
corrodit, Cannaique interimie Poliremo abherbis volunrariis male illis fir, qux<br />
mimminmodumfxpeluxuriantes, hifcefàtivis admodum obeffefoknt. Proinde fingulis<br />
annis ter quaterve, imo <strong>Se</strong>fxpius aliquando, firerrapoftulet, ager a noxnshcrbislibcretur,<br />
idque rantifper, donccad tantammaturitatempervenerinttalex,utfuo<br />
robore zizaniis obniti polfint. Terra fìquidem earum herbarum quasfponteprofert<br />
mater eft, cxterarum vero quas quafi vicoada fìifcipit, fxpeque invita fovet,noverca<br />
judicatur.<br />
Porro Cannx mature fadx, circa fundum ac in ipfo geniculo abfcinduntur, quod<br />
in eo aqueus quidam humor contineatur. Mox amputare, frondibufque, quibus<br />
maximam par rem vefliuntur, refedis, in fafciculos coguntur, fie currui imponuntur.<br />
Molendma tribus graviflìmis axibus ex iòlidiffimojtfxio confedis, circuli.quekr-<br />
1 cis obdudis, nituntur. Inter quos Arundo continente^lferra,<strong>Se</strong> axium fé contingentium<br />
anguftia compreffa, liquoremfundit dulciffimum. Mola aquarianullisindiget<br />
jumenris, aquxfiquidem impetu circumagitur, quxlongiffimo canale deduda,lapfìi<br />
impetuofa ex alto in fupcrnos eximix magnitudinis rotxlintresdecidir. Quod<br />
quidem licet celerius fiat, plufque Sacchari inde redunder, quam a ièx vel odo robufliffimis<br />
bobus : eorum tamen contentione exadius fiefidelius Canna exprimi tur.<br />
Cxterum liquor lue,qui in Saccharum ipfùm poftea abit, ad viginti quatuor duntaxat<br />
horas durar, moxque acefcit, <strong>Se</strong> ad conficiendum Saccharum prorfiis fitinidoneum<br />
: fed fi diutius fervetur, bonum inde nafcitur acetum.<br />
Axcs, aflèrefqucper quos fuccus expreffus fluit, tum fic alveus, per quem decidir,<br />
bis fpacio viginti quatuor horar um, vel una Tareffa(Tareffa eft fpacium ter rx , cujus<br />
quadra viginti circiter eftpaffuum, fie tot Cannas profert, quotpcr diem Naturakm<br />
molipoffunt) lavari debene<br />
Canna primo a tergo axium excepta, vicino denuo immittitur, ur fi quid fucci in<br />
cafitreliquum, penitus exprimatur, tuncBagaJfovocatum, quod tanquam inutile excremenrum<br />
flammis abfumitur. Adeo corufcanres <strong>Se</strong> formidabiles node dieque<br />
conftruuntur ignes , qui ahenis fìibjiciuntur, ur a quindccim lignorum vehibus ad quadraginta<br />
ufque, fpacio diei naturalis, prout cruditas liquoris requirir, abiiimantur, integrxque<br />
fìlvx exfcindantur.<br />
Succus, quem cWaVvocantHifpani, per canal es <strong>Se</strong> dudus ligneos, in ampliffimos<br />
xreos cacabos derivatur: in quibus continenter, nunc vehementius nunc lcnius, toto<br />
quo molx agitantur tempore , fervcfcit , frigidxque afperfìonc intcnfìor ebulhtio<br />
coercetur, ut fubflantia minus confumatur. Ab hoc fucco in primo alieno confiftente,<br />
modicoque
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. m<br />
modicoqueiubftrudo igne, paulo fxculentior <strong>Se</strong> copiofior fpuma aufertur, vocamr-<br />
Q^xeCagafja, quxfolis pecoribusefcampotumquefuppeditae<br />
Sublatà Cagala, liquor feu Caldo inproximum ahenum , Caldera de mellar Lufitanis ,<br />
effunditur: in quo coquitur, <strong>Se</strong>prxgrandi cochleari, crebris foraminibus perrufò, à fordibus<br />
liberami-. Vt exquifitius immundities fècernatur, forte quoddamlixiviumaffundimr.<br />
Hinc per linteum percolatur, ac tandem fuccus eo pado noviffimum excrementum,<br />
fi quod habet, deponie Hx fxces mancipiis vidum fufficiunt, qui iis<br />
contenti tam improbos atque indefeffos labores exhauriunt : quippe toto femeftri xllivo<br />
nodes atque dies perpetuomolendina agitantur. Vinum quoque exinde, vulgo<br />
Garapa didum, conficiunt, intermifcendoaquam: quodavidiflime expetuntincola;,<br />
eoque, fi vetus fit reddimm, iè inebrianr. Vinum itaque Sacchareum, Vinum aduftum,<br />
Acetum, Mei codum,ipfumque Sacchar um,ex primo hoc liquore concinnari poffunr.<br />
Porro minores qui fiibfequuntur Cacabi, Tachas appellant, alii fìmt adconcutiendum,<br />
alii ad coquendum parati. In quibus fuccus jam didus tantifper condenfatur, donec<br />
<strong>Se</strong>rapii<strong>Se</strong> mox Sacchari coniìflentiam acquirae a\d hxc vehementi fic arduo labore,<br />
primuminmajoribus, tum in minoribus ahenis, inter coquendum, capaciffimis<br />
cochlearibus agitatur, quatiturque, <strong>Se</strong> ad altitudinem viginti plus minus pedum attollitur,<br />
unde rurfusin vafàprolabarur.<br />
In Cacabis minoribus obignem intenfiffimum vehementioris ebullitionis habendaeft<br />
ratio , ftatutifque temporibus olei modicum guatatimi inflilìatur, neignis vehementia<br />
Saccharum aliquid detrimenti capiat. Obfervatu dignum , fi oleum majoribus<br />
inderetur ahenis, in quibus liquor, primo Caldo didus, purificarur, Saccharo<br />
conficiendo piane forer ineptus. Viciffim, fi minoribus lixivium, ficut majoribus,<br />
infundarur, xque impoffibile , Saccharum conficere. Si denique momenrum fucci<br />
Limonii, vel acidi quid injiciatur, Sacchari confiftentiam numquam acquiret,fedin<br />
totum per ditur.<br />
Formx porro fidiles innumerx, quando fuccum fluidum acceperunr, ordine afferibus<br />
perforatis, inampliffimisxdibus {Cafadopurgarvulgo) imponuntunmoxfìiperimpofito<br />
luto humefado, dida vafa, a melle, quod fubfufco antea colore Saccharum<br />
tingebat, repurganrur. E formis excuflìim, candidum ànigricante, Mafcovddo dido,<br />
feparatur, <strong>Se</strong> in frulla r edadum Soli fèreno exponitur, probeque exficcarur, donecciflis<br />
recondatur. Hxc omnia incredibilis funt laboris <strong>Se</strong> ingentium fumtuum;<br />
prxterquam quod operariorum miiltitudo, jumentorum infuper <strong>Se</strong>mancipiorumaffluentia,<br />
multum ex emolumentis derogee<br />
Medica Sacchati auxilia, quoniam maximam partem Europxis cognita, paucis tantum<br />
fiintperftringenda. Cannx viridis fuccus frigidus eft, multoque, fi deflilletur per<br />
alembicum, durabilior <strong>Se</strong> efficacior. Mulris oculorummalis, tum hepatis, renumque<br />
ardoribus medetur. <strong>Se</strong>d cummedulla hxc Cannarum tot mutationes fubeat antequam<br />
repurgata in grana reducarur, primam naruram ex parte deponit, imo alienam<br />
induieiubinde palato magis graram, quam valetudini proficuam, finimia calcis <strong>Se</strong> fort»<br />
lixivii efficacia exacuetur ad deliciasnoftras. Quamobremilludquodfanitatis gratia<br />
Pharmacixinferrur, prxftatut modice tantum repurgetur: quippe quodingenitas<br />
refèrvetvires,inrenfiufqueferapia, eleduaria <strong>Se</strong> fimilia dulcificee Imo rubrum<br />
Saccharum, alias inferii» habitum, (ficut <strong>Se</strong> illud quod exlnfula S. Thomx affertur,<br />
omnis lixivii expers) minime contemnendum, prxcipue in clyfteribus. Saccharum<br />
itaque primo gradii licet calidum <strong>Se</strong> humidum, tamen quo antiquius <strong>Se</strong> defxcatius,<br />
eo calidius eft, faciliufque in bilem convertitur, atque intenfius digerit <strong>Se</strong> folvit. Recens<br />
vero non folum pedori<strong>Se</strong> flomacho, fed <strong>Se</strong> veficx renibufqueprodeft. In omni<br />
denique xgrorum condimento, veteri Saccharo longe debet anteferri.<br />
C A P V T IL<br />
lira ,/he Mei filvejlre,<br />
I<br />
Nter prima quidem, etiam antequam Canna Saccharifera hic coleretur, mei Siivelile,<br />
quodipfi lira vocant, Brafìlianorumfokrtiaex vaftiflimis filvis <strong>Se</strong> fàltibus<br />
fibi comparavi!, quod in ufu atque deliciis, Europxis xque ac gentilibus, tamfa-<br />
K 2. nis
llL G V L I E L M I P I S O N I S<br />
nis quam xgris habetue Cujus dignitates ingenti mortalium bono quotidie magis<br />
marifqueilluftrantur. „j„„rknrihiK<br />
Apes, Eiruba ili» didx, diverforum generum lue reperiuntur, qux in arboribus<br />
mirisfie variis modis nidificantes, noftris quidem non piane funt diffimiles, fedutcumque<br />
paulo minores, quarum examina hinc inde peregrinati, immenfaque nemora<br />
us fervere videas, ubi erumpentibus floribus cereas domos exftruunt, ficoptimo melle<br />
implene Agr elles illx funt, nec cujufquam cura aut paftum aut teda accipiunt. Ita ut<br />
idem primatus quem Pliilofophus fuis Apibus olim tribuit ( invita formicarum induftria,<br />
fie araneorum aftutia) hifce quoque jure merito debeatur ; utpote qux ex qua.<br />
tuor illis cekbnbus operibus, feilieet venari,facere, colligcre, fie reponere, tria polteriora<br />
iolx exerceant. Quali Natura nufquam magis quam in minim» periedior femper<br />
apparere voluerie Regem quoque eligunt, cxteris mole corporis [enuiorem <strong>Se</strong><br />
maxime, flavefeentem. Reliqua qux de illarum regimine produntur, ob difnciles ad<br />
easinnemoraaditus, nondum experiri datum eft. Ignavumpecus, Fucos, Crabrones,<br />
Oeftra, Vefpas melliferas fie non melliferas, pluraque alia Lifeda fimiha, de quibus in<br />
InfedorumHiftoriadicetur, qux nimis quam multa Brafilia nutrii, viatonbus fie armentis<br />
infefliffima, nunc prxter eo.<br />
Indufttia atque ufus prxftantia, cxteris omnibus Infedis alatis, pixcellunttacife<br />
Apes mellificantes, quarum tredecim ad minimum genera obfervantui, ut funt Amanacay-miri,<br />
Amanacayneu, Aibu , Mambucd, Pixund, Vrutuétra, Tubund, Tuiubd, Eirucu, Etxu<br />
, Cubìdra , Curupiréira , Copti, quaium ultima Curupiréira ì Brafilienfibus contemnitur.<br />
Qux autem intei illas omnes meiito obièrvandx, funt potiffimum hx fequentes.<br />
Primo Eiricu, grandiores, non pungentes, qux bonum facilini mei, licet non quotidiani<br />
ufus. in concavitatibus arborum nidificant, ut Virgilius de fuis Apibus,<br />
. Ne e non & Apes examina condunt,<br />
Corticibujque cavis, vitiofaque lltcis Alno.<br />
E quibus veluti alveatiis Brafiliani arte fic dolo mei eliciunt per dudus aliquos, ut foras<br />
emanee<br />
Deinde Eixu <strong>Se</strong> Copti Apes minores, nigricantes, exteriusin cornee mdum aftabre<br />
conftrudum componunt inftar alvearii, favis ex arte fic concinne difpofìtis, ac propoli, m<br />
<strong>Se</strong> cera candida veflitis, è quibus optimum mei colligitur, fed minore quantitate, <strong>Se</strong><br />
quia infigniter aculeo appropinquantes infeflant, minus expetitum.<br />
Denique Apes Munbucdftavx <strong>Se</strong> exigux in atboribus nidificant, optimum hoc Mei,<br />
de quo potiffimum ago, <strong>Se</strong> faluberrimum producentes, quod ab Indigenis arbores<br />
proceras confeendenribus, ad Europxos incolas, magna quantitate, exiguoque pretio<br />
afferrur. Maxima aurem copia hujus reperitur in Infida Maranhon, cum multi cera<br />
nigra, ubi copiofius colligitur, vaiìfque integtis completis, xftate, cum flotes fìlveftres<br />
maxime virefeere fòlent, fèrvatur. Inter hòfee flores reperitut unicus in arbore<br />
Tapurdiba flos, quem poflquam apes guftarunt, Mei amarum conficiunt, ficut de Apibus<br />
in SyriaAbfinrhio infidentibus teflantur Authores. Qualitate fic dignitate nihil<br />
hercle hoc Europxo melli concedit, in fècundo gradii calidum, confiftentiaadmodum<br />
fluida, clara fic tenui : odore fuavi quidem, fed fiiveftri, nec nimia aut ingrata<br />
dulcedine, naufeam paiit, fed gratiffimo acore, oxymelis inftar, palatum afficie Abftcrfbria<br />
qualitate , partiumque tenuitate, tantum ftomachum, viicofis humoribus<br />
obfitum, abftergit, quantum calida languidum confortai. Inteftina imprimis fic renes,<br />
five fuperius, five inferius exhibitum,à cruditatibus vindicat, atque urinas promover.<br />
Tumfieinfantibusadabftergcndafie demulcenda vifeera, à reliquiis Variolarum<br />
fic Morbillorum obfita, fummopere prodeft. Simplex vel compofitum (utin<br />
capite deMulierum morbis didumefl) uteri intemperiei frigidx fummum adfert fblatium.<br />
Longx durarionis fie magnx digniratis Vinum quoddam inde confici folet, fortiffimum<br />
quidem fic admodum abftergcns. Sin tempcratius placeat, hydiomel vel mulfum<br />
ex aqua fontana, fine codione, roti nodurno exponitur.<br />
Pharmaca denique non folum, fed fie cibos potufquequotidianos ingreditur decantatum<br />
hoc trium Apum mei, ficut in Tradatu de aere, aquis, <strong>Se</strong> locis didum eft: meritoque<br />
de ilio idem predicare licet, quod Plinius lib. x x 11. cap. 14. teflatur. Mellis<br />
nornram naturam
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. I! i<br />
hàturam takm elle, qux corpora putrefeere non fìnat: tum, multos exftitiffe qui fénedam<br />
longam mulli tantum nutritu toleraverunt. Hac folum adhibita cautione,<br />
nebiliofis,hepatis,renum<strong>Se</strong>flomachi ardorelaborantibus, nifi fumine dilutum, exkibeatur.<br />
Cera ejus, Yetie'iliis dida, qux nigricans eft, Europxx poftpónenda quidem, fed ad<br />
emplaftra emollientia fie digerenria, contra mala è frigor e nata, utiliffima habetur.<br />
Qui cum Tapuys Mediterraneis in defèrtis vixerunt , multas alias fpecies Apum<br />
commemorant : quxutnomine fic figura, ita fie natura ab iis qux enarrare funr, diferepane<br />
Quxdam enim earum inarboribus pumilis, quxdam vero intra terrammiris<br />
modis nidificant fiemellificant, earumque Mei uteumque igne fie fumo excitato colligitur.<br />
<strong>Se</strong>d quia prxter inflitu ti tationem eft ea enarrare, qux dubio aliorum rclatu<br />
nixa funt, iis fuperfedeo.<br />
Porro,prxter tot documenta fertilitatis circa Vegetabilia fie <strong>Se</strong>nfiti Va marina,telluris<br />
xmula, accedit fie illud, quodpaucis à Paranambucenfi littore milliaribus, pifearo -<br />
ris uncum citra intentionem contingat infigi vadis petrofis, fie loco pifcis fpongias,<br />
corallaaliafque arbufculas marinascapi. Inter hxc inufitatx formx prodir fpongiofà<br />
arbufcula, fefquipedis longitudinis, brevioribus radicibus, lapideisnitens vadis, fie<br />
rupibus infixa, erigirurque in corpus fpongiofùm molle oblongum rotundum turbinalumtintus<br />
miris cancellis fie alveis fabricanini ; extus autem tenaci glutine , inftar<br />
•§><br />
Apum propolis, undiqueveftitunl. oftio fatis patulo fie profundo in fummitate relido,<br />
ficut ex altera Iconurti, probe depida, videre licet. Ita ut Apiarium marinum vere<br />
dixeris.Primo enim intuiti! è mari ad terram delatum vermiculis fcatebat cxrukis,parvis,<br />
qui mox à calore Solis in Mufcas, vel Apes potius, eofque exiguos fic nigros transformabanturj<br />
circumvolantefque evanefeebant : ita ut de eotum mellificatione nihil<br />
cetti confpici datum fuerit, cum tamen eerofà materia pròpolis, Apumque cellxmanifefle<br />
apparerene A tque ipfa Mellis qualifcumque fubftantia procul dubio urinatotibus<br />
patebit, ubi curiofius inquifiverint hxc Apiaria, eaque in natali folo fie falò diveriìs<br />
tempotibus penitius luftrarint.<br />
X 5<br />
C A-
114 G V L I E L M I P I S O N I S<br />
C A P V* T III.<br />
TZadix Mandihoca,<br />
FRumento complures Indiarum regioncs ad hxc ufque tempora caruerunt : ea<br />
ramen , quibus hominum <strong>Se</strong> animalium fuftentatur vita , frumentique vicem<br />
fupplent, defiderari, benigna mater Natura noluir. Radix enim fàtiva fèu altilis,<br />
qux Mandihoca Barbaris appellatur , in farinamredada <strong>Se</strong> inpanem coada, cum<br />
optimo pane fimilagineo certat. Qua pianta licet Angolx <strong>Se</strong> Hifpaniolx atque aliarum<br />
Infularum incolx gaudeant, (ubi radicem hanc Tuca, aliis Mexicanis J>uauhcamotti,<br />
prxpararam <strong>Se</strong> in farinam redadam Cafpivi vocari Monardes teflatur) Brafilix tarrìen<br />
naturalem, fummoque fludio ibi excultam conftat.<br />
Plures hujus fruticis,quem Maniiba <strong>Se</strong> Mandttba Brafìliani vocant, dantur fpecies :<br />
qux licet prima fronte interfe hauddifferre videantur, tamen ab expericntibus agricolis<br />
dignitate, caule, <strong>Se</strong> colore diftinguuntur, ac diverfa fortiuntui nomina.<br />
Qux anrequam explicem, monitum volo ledorem, ne in tanta nominimi varietatc<br />
(qux in hoc <strong>Se</strong> ièquentibus quibufdam capitibus occurret) confundatue Inter Barbaros<br />
enim Americanos non tantum, fed <strong>Se</strong> ubique terrarum quotufquifque in eo<br />
variatac difcrepae Nam inter dum unaquxque res multis nominibus à quibufdam<br />
defignatur, qux apud alios nomina iiint divetiòrum pifeium fieherbarum. Interdum<br />
idem nomen à diveriìs authoribus, diverfis rebus naturalibus pofitum eft. Aliter<br />
enim Plinius , aliter Gaza, aliter alii Latini explicatunt monumenta veterum Grxcorum.<br />
Ex quibus inutilibus amphibologiis haud levis exfurgit moleflia, fieinexquifita<br />
rerum cognitione obfcuri-<br />
MANDIHOCA.<br />
tatem cteat. Quaproptcr ego non<br />
fine ratione cum Galeno optavi aliquando<br />
, res poffe rradi fine nominibus,<br />
ut fòphillis eriperetur decertandi<br />
<strong>Se</strong> caiumniandi occafio.<br />
Decantatx itaque hujus fruticis<br />
prima fpecies à maris accolis Brafilianis<br />
vocatur Mandìibabudra , Mandiibparata,<br />
<strong>Se</strong> alix albicantibus radicibus<br />
fie rruncis, Mandiipéba, Mandiipufu,<br />
Mandiibimdna , Alpi, ( qux<br />
iterum fiias habet fpecies ) Tapecima,<br />
Aipipóca, Mandijupéba , Aipimacaxera.<br />
Hx novem pofteriores rubentibus<br />
flint fie ladefeentibus radicibus<br />
fie caulibus. Omnium harum<br />
ftirpium radicibus folum Mandihoca<br />
nomen inditum , fie alimcntofis,<br />
medicamentofis,venenofifquequalitatibus,<br />
licet impari inrer f è gradii,<br />
pollene Quas proprierates, utpote<br />
admiiationc digniffimas, penitius<br />
introfpexiffe operxpretium erie<br />
Hx frutices omnes eleganti ac<br />
ftellatim CeCe explicantc funt folio.<br />
Caule redo, nodofo, hominis ftaturamraro<br />
excedentc. Ejus craflities<br />
prò fcecunditate fòli, ceelique<br />
temperie, varia. Florem fert exiguum,femenautem,<br />
Ricini Americani<br />
femini limile, fed inutile. Rcliqua<br />
exipfa pianta ad vivum depida<br />
cognofeere licer.<br />
Eni-
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. n y<br />
Frudum vero fubterraneum, ipfam feilieet radicem efculentam Mandihocam, Paftinacxhaud<br />
diffimilemproducit, quxladeum trahens fiiccum, ab oculis prorumpentibus,<br />
enunci internodiis natis ,hocliquore egregie intumefeit.<br />
Terra minime gì ebofa aut irrigua, ut Canna fàccharifera, gaudet, fed ficca potius,<br />
fitiente fie montofà, atque in tuberculos , quafi a talpis, egefta. Adeo humiditatis<br />
omnis inimica eft , ut xftivis dumtaxat menfibus terrx commirti vclit, idque locis<br />
apricis ac minime umbrofis. Quod, fìcuti in hac, ita in quavisplantationeobfèrvandum,<br />
quia guttatim ex arboribus deflillans aquaperquam noxia habeatur. Cum adeo<br />
acclive fie arenofum folum requiratur, maluntincolxdenfiilìmademoliri nemora,<br />
demolira exurere, eaque arvis fie fègetibus ( Chocas Lufitanis ) deflinare. Extra terram<br />
duobus vel tribus furculis germinant, qui, ubiodavo, decimo <strong>Se</strong> duodecimo menfe<br />
liquefeere cceperunt, prò fèmine funt. Hoc frugumnoftratium diferimine, quod Mandihoca<br />
nihil de frudu decedaradfìii propagarionem, noftris decedat, quibus ipfi frudus<br />
fementem faciane Per radicem nulla poteft fieri tranfplantatio : nam ea extrada è<br />
terra <strong>Se</strong> tada ftatim morirne<br />
Tres hujus plantx tt unti, frondibus fpoliati, figurapropemodumpyramidali, haud<br />
profunde iìmul rerrx grumis, trium circiter pedum inter fé diftanria, inferuntur, prominentefque<br />
ad palmx altitudinem, fiiperius fé invicem ampleduntur. Qui foliis<br />
licet denudati, novis tamen ilico veftiuntur, nec quicquam radix inde detrimenti pati<br />
mr, modo caulis integer <strong>Se</strong>illxfiis maneat.<br />
Dignitate <strong>Se</strong> mole exceììit Mandihoca, fi anni terrxque temperies ficca fuerit: rune<br />
enim quxlibet radix fefquipedem, vel duos, inter dum etiam trespedes longa evadit,<br />
craffiriem habens bracini, vel etiam cruris Immani, quando fàris adoleverie<br />
Ratio habenda ut ager a zizaniis, qux valde fùppullulant, ter quatetve repurgetur,<br />
donec plantx adoleverinr, ad odo nimirum vel decem menfium fpatium. Maturitatem<br />
aflècutx tadices, quod annuo circiter aplantationc fpatio fieri folet, ad tertium<br />
vix fub terra durant; altero ramen plerumque anno pars illarum putrefeit <strong>Se</strong> cortumpitur<br />
; ideo ad fumtmun linquuntur annuo fpacio, <strong>Se</strong> de novo per taleas plàntantur. Ingruentenimixhumiditatisneceffitate,<br />
exfcindiftatimpoftulat, fexmenfibus ante juftxmaturitatis<br />
tempus.<br />
Mandiba, qux vocatur Mandiibumana, omnium citiflìme crefeit <strong>Se</strong> maturefeit, atque<br />
Optima inde conficitur farina. Hxc pianta maxime gaudet foto ar enofo <strong>Se</strong> magis ambuflo<br />
quam reliqux. Primaria omnium, inque quotidiano ufo <strong>Se</strong> lucro, producimi<br />
quidem promifeuein quavis terra, vocaturque Mandiìbparati.<br />
E tetra evulfx radices, vix per triduumMurant, etiamfi fideliter horreis recondantue<br />
Mundatx, <strong>Se</strong> a coitice, quem tenui filmimi h ab ent, liberare, molxtrufatili, cujus<br />
Iconem hic exprimimus, a duobus hominibus circumadx, admoventur, ferrique<br />
cufpide conteruntur; <strong>Se</strong> contufàrumradicum farinam excipitalvens. Alii radendi modi<br />
pedetentim exoleverunt, obmajores labores <strong>Se</strong> fumtus. Pauperibus tamen ufus<br />
Scobinx manualis fupereft, qux ab Indigenis Tapiti nuncupatur. Rafura deinceps roreulari<br />
vel prxlo fubjicitut, quo magna vi humor ille •fuperfluus <strong>Se</strong> noxius exprimitur,<br />
K 4 ut
t\6 G V L I E L M I P I S O N I S<br />
ut ficca atque abfque ulla humiditate maneat. Mox cribro, J^rupeba eliclo, percolarne<br />
Ex inde planefado fidili aur xneo injicitur, in quo fubftrudo igne circumagitatui tantilpei<br />
donec coquatue <strong>Se</strong>micoda vero, fie adhuc mollis, efcuknta eli, <strong>Se</strong> vocatui Farinhx<br />
relada, quod eft Farina coda non exficcata. Reliquum quod fùpereft, fic refèrvare<br />
volunt, fìipra majorem vel minorem ignemprò arbittio mifeent, atque exade ficcane<br />
Farina enim hxc quo plus exficcara <strong>Se</strong> excoda, eo durabilior eft.Optime tamen ficcata<br />
fie fìdeliter ab aere defenfa, ultra annum vix fervali poteft : namfi vel levilfimauligo<br />
eam infecerit, corrumpitur , unde non parvam militum ftragem in caftris exottamvidi.<br />
Quapiopter noftri, Barbaros imirati, eam inbolos, quos vocant Bejus, paftillos<br />
<strong>Se</strong> liba cogunt, fuperque craticulas modico igne induratam in penu aliquandiu<br />
recondune<br />
Ex hoc frutice expreffo manat liquor,Manipuera Barbaris didus,qui vafi infufuspoft<br />
duas horas fundo adhxrefcit : ex quo alia fit Farina, melior priori, ac majori affluentia<br />
fioris; quam cremorem de Tipioca vocant. Ex aqua Fatinx, in fundo fùbfidente, bolos<br />
quoque conficiunt, Tiptocéto didos , optimi fàpotis. Tum Gummi quoddam fèu<br />
potius amylum ex ea fit, atque eidem ufiii infetvie Hic liquoi Manipuera, quod dulcis<br />
fit fàpotis, ab animalibus avidiffimehauilus,vi quadam venenata, ea ftatim exftinguit<br />
: ex radice tamen non expreffus (quod mirum) cxteia animantia, excepto homine,<br />
nutrit.<br />
Prxterea è radice, a Sole exficcata, alia fit Fatina fie pollen albicans,imo fie panis filigineus<br />
<strong>Se</strong> bifeodus, qualis è tritico ( cui <strong>Se</strong> fimillimus eft ) pinfitue Hoc alimentum intcgtum<br />
<strong>Se</strong> non comminutum pio jumentis <strong>Se</strong> pecoribus, quibus in pabulum cedit><br />
refervarue<br />
A vermibus, <strong>Se</strong> integris formicarum cohortibus, hxc pianta mifere folet infeflan,<br />
magno agricolarum incommodo: non folum folia arque caulem, fèd ipfam quoque<br />
radicem depopulantui ferarum greges <strong>Se</strong> animalia domeftica. Ipfì Brafiliani, iEthiopes,<br />
<strong>Se</strong> noftratium nonpauci, hujus plantx folia amant adeo, ut contufa, coda <strong>Se</strong> probe<br />
condita pio cibis <strong>Se</strong> laducis apponant; qux in maffam effoimata, Manicóba mincupant<br />
Brafiliani.<br />
Porro radix hxc quatuor aut quinque dieium fpacio in aqua maceiata fie emollita,<br />
Mandiopiba di cimi, qux aliata maxime ab agreftiori IndorumficBarbarorum multitudine<br />
expetitur <strong>Se</strong> manducarne E fedimento hujus confiftentix, Fatina mollis, notxque<br />
mclioris, conficitur : quam Brafiliani Vtpe'ba ; Lufitani Farinha frefea cognominane<br />
Ex Mandihoca contufà, butyro <strong>Se</strong> làccharo, infignes fiunt boli vel pailx, ad edendum<br />
optimx.<br />
Pultis denique genus prxparant ex Mandìopeba,c^\od nomen accepit Mingau-petinga.<br />
Mandihoca illa mollis, illis / , «£*,igniimpofitaexficcatur ; exficcara appellami Carimd.<br />
Ex hac Afri panem optimxnotx conficiunr, quem Mufam vel Kjingu, inteidum<br />
Enfonde appellane Omnium autem prxflantiffnnum pultis genUs condiunt, quod vocant<br />
Mingau de Carimd, cui atomatum loco momentum piperis Braiìlicnfis, fic floris<br />
Nhambi, admifeent : quod optimi cum fit fàpotis, fanitatique conducat, frequens in<br />
prandiis effe fòlet ; necfuaviteifè vivere exiftimant nifi hoc alimento utantue Sanis<br />
xque atque xgris ejuimodi pultes, emulfiones, atque adeo ptifanas falubeiiimas inde<br />
confedas,exhibene Tipioca fiquidem,fie Carimd,t)Ota, vel fytupifpecie cum aqua floium<br />
Auriacorum fiepauxillo Sacchari cxhibita,antidoti loco pktumque eft. Quantxpoito<br />
Jignitatis Tipioca <strong>Se</strong> Carimd fint, in defctiptione morborum Endcmiorum fatis explicavi.<br />
Tipioca enim, fi multa lotione defxcata atque exficcata, probe ab omni humiditate<br />
referverur, Tabidis fic Dyfentericis, ex arte propinata, medetue Febricitantes, animo<br />
deficientes, veneno infedos reftituit Pixtei hxc, violento exercitio fradis vires<br />
recuperar, fudorefque immodicos compefeit, Ptifàna illius fimplcx. Quafcunque<br />
Hxmorihagias, imprimis ex vulnere inflidas, tum intus affumta, tum emplaftri forma<br />
applicata, cohibee<br />
Ex Macaxera optimum fit Vinum, ferum ladis fapore refercns. Mandihoca rafa, vulneribus<br />
<strong>Se</strong> ulceribus antiquisimpoiìta, ea mundificat, atqueattempeiat.<br />
Manipuera coda craffefeir pultis in modum, alimentoque convenienti exiftit.Quod<br />
fi Orvzam <strong>Se</strong> Saccharum, cum aqua deflillata ex flotibus auiantiotum fìipei infundas,<br />
Conferva- gratiffimx formam induet, mutatoque nomine Marmelada de Mandihoca.<br />
appel-
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. ,',7<br />
appellatile Poftremoillafpecies^^^,prxterquamquodvicemFatinxprxdidx<br />
fuppkat,igne etiam affata, abfque ulla alia preparatione, comeditur, ac Macapéra<br />
appellatur.<br />
r<br />
A cxteiis radicibus abftinendumeft, quod prxfens fint venenum. Dantur enim quxdam<br />
,quas citius combufferis, quam ut virus fuum deponant, <strong>Se</strong> ad edendum idonex<br />
reddantue Quin ipfì Indigenx, olim minus exercitati, in feparatione alimentofi <strong>Se</strong> venenofi,<br />
multotiesmortem oppetieiunt : nunc eruditiores fadi, nonfolum illis precipuo<br />
exiftit vitx fuftentaculo, fèd omnibus Europxis in America degentibus. Idque<br />
pani triticeo prxferre non vercntur, licet minoris habeatur nutrimenti.<br />
./Ethiopes fie Brafiliani inter edendumpugnosFarinxplenosinosìnjiciunt, ut manu<br />
quoque longius ab ore remota, vix ramenmica pereàt. Rato aut patum inter prandendum<br />
pò tu utuntur, quod faiina aquam nimis imbiba!, fie flomachum inflee<br />
Cum ararrum ejufqueufus hicignorerur, <strong>Se</strong> improbi ac multijugi laboris txdiadeclinent,<br />
facilem liane <strong>Se</strong> mmus xrumnofam agriculturam, tam vitx ac rei familiari<br />
mendx, quam aeri corradendo, egregie adhuc ampleduntur. Quippeunius dumraxat<br />
mancipii induftiia <strong>Se</strong> labore, centum tubeiculos, aliquando unius diei decurfu abfolvune<br />
Hujus autem Faiinx una, qux viginti canthaf os nóftratés continet, autfefqui<br />
K^ilkeira, hoc eft, modius unus autfefqui, nominirobufto <strong>Se</strong> laboriofo, in menfem integrum<br />
plerumque fufficit. Quem modium fex aut feptem aut ad fummum odo folidis<br />
comparaveris.<br />
Hxc fimi qux ufu <strong>Se</strong><br />
fedula in hanc radicem<br />
M A N D I H O C A Silveftris.<br />
inquifitione, a rufticis <strong>Se</strong><br />
mea experienria refeifeere<br />
pomi ; qux fufius <strong>Se</strong> explicatius<br />
perfequi volui,<br />
quod hxc pianta ubique<br />
frequens fit <strong>Se</strong> domeftica<br />
, tamque excellentis<br />
ufus, ut vaftiffimi orbis<br />
Americani incolis abunde<br />
vidum fùppeditee<br />
Tapuyeri, vita fie moribus<br />
agreftiores,nec Mandihocam<br />
hanc, nec quicquam<br />
fimile plantant,fed<br />
aiborum frudibus, variis<br />
herbis fie melle agretti<br />
fé fuftenrant. Inter<br />
radices quas comedere<br />
amant , eft Mandihoca<br />
quxdam filveflris ,<br />
fponte proveniens, frutexque<br />
arborefeens : cxterum<br />
fàtivx fimillima,<br />
fi caulem fie folia confideres,<br />
verum dignitate<br />
longe infeiior. MeditetraneisCuguacucuremìa,<br />
maris accolis Cuafii-mandiiba<br />
dida. Cujus<br />
Iconem expreffam hic<br />
videre eft.<br />
C A-
11 ? G V L I E L M I P I S O N I S<br />
C A P V T IV.<br />
Copaiba,<br />
PLerique Americani communi nomine omnes Rcfinas odoratas <strong>Se</strong> Gummi vocant<br />
Copal, variafque illarum fpecies peculiaribus diftinguunt nominibus. Ita <strong>Se</strong> Brafiliani<br />
Atboiem hanc reiiniferarum facile principem Copaliba vel Copaiba nominarune<br />
In denfis nemoribus mediterraneis hxc fatis procera reperitui : cui lignum<br />
rubrum quafi minio tin-<br />
COPAI'BA. x dum, adeoque durum ut<br />
ex eo aflères latiffimi fiant.<br />
Foliis eft ovalibus, cum pediculis<br />
<strong>Se</strong> nervis craff» poftica<br />
parte maxime eminentibus.<br />
Flore eft pentaphyllo<br />
rotundo. Frudus<br />
inftar filiqux <strong>Se</strong> coloris nigricantis<br />
ubi maturuerit,<br />
qui fac-Ieaperitur,conrinens<br />
nucleum nucis magnitudine<br />
<strong>Se</strong> figura, coopertum<br />
cuticula nigra,qux<br />
paucapulpa lurea, lenta,<br />
molli , eduli quidem ièd<br />
non fàporofà , ita ut inter<br />
fatuos frudus numeretur,<br />
ut folet in Arboribus balfàmiferis.<br />
Simix has fili—<br />
quas depopulari amant.<br />
Ego eas menfe Maio <strong>Se</strong> Iunio<br />
collegi, <strong>Se</strong> mox femigerminatas<br />
mandavi terrx,<br />
atque lxte piovenerunt.<br />
Pinguis <strong>Se</strong> odoiifetus autem<br />
ille liquor adeo celebratus,<br />
abincifo cotticead<br />
medullam ufque,Luna piena<br />
, tanta quantitate deflillat,<br />
ut fpatio trium horarum,<br />
ad duodecim libras<br />
olei effundat. Sin nihil forte<br />
profluar, ftatim vulnus<br />
cera aut argilla obtutandum eft, ne quid effluere poffit,<strong>Se</strong>duabuspoflhebdomad»<br />
cum foenore moram compenfaffe videbis. Non adeo frequens in Prxfedura Parnambucenfi<br />
hxc Arbor, quam quidem in Infiala Maranhon, ubi valdeluxuriar, unde quoque<br />
copiofe illius Balfàmum ad nos affermi.<br />
Non autem folum mirifica poller vi mun dificandi<strong>Se</strong> confolidandi, <strong>Se</strong> ad quxvis vulnera<br />
(imprimis nervorum) prima intentione reftituenda, morfufque fèrpentumcurandos<strong>Se</strong>cicarricesrolIendas.-fedScab<br />
omnibusparircr incolis, <strong>Se</strong> àme, interne exhibitum,<br />
ìnfignem prxbere utilitatem, obfervatum fuie Tamfiiavis tamen odoris, ficut<br />
Maffxus vult, non eft. Calidum infecundo gradii, craffum, valdcquepingue <strong>Se</strong>refinofiim.<br />
Ejus falutares vires nunc denuo in circumcifione Iudxi cxpcriuntur : qui fanguinem<br />
ex vulnere ilio crudeliprofluentem felicitet admodum eo coèteent, cum antea<br />
vulnus effet curatu difficile, <strong>Se</strong> nonpaucis exitium intuliffce<br />
Pedori, ad flomachum languidum, ventri adeolieos frigidos ctuciatus, illitum<br />
conducit. Guttulx aliquotconvenientet cxhibitxperos robur adduntvifceribus,illifque
HIST. NATVRAL. fic MEDIO LIB. IV. n.9<br />
Iifque tonum reddimt : fluxiones muliebres, curlùs ventris fic gonorrhceas quoque fiftunt.<br />
In anum per clyftercs, inpenem per fyringam cum Saccharo ex aqua plantaginis,<br />
vel okorofarum diffolutum, adverfus eadem mala profpero fucceffuinjicitue<br />
C A P V T V.<br />
Cabureiba jhe ^aìfamum Teruvianum,<br />
INrer arbores infrudiferas primaria eft Cabureiba.Quarum duas fpecies,non in habitata<br />
Brafilia,fedinremotiffimis defertis trans immenfàillamontiumjuga,vidi.Vttaque<br />
eft excelfiffima, vaftiffima, fic odorifera, fèd cortice fie ligno differentes. Alteia rubefcenris<br />
eft coloris, odor eque Cedro Brafilienfi, qux Incolis Acaiacatinga dicitur, non<br />
diffimilis. Alrera, de qua nos<br />
in prxfenti agimus, folio eft C A B v R E i B A.<br />
exiguo, inflai Myrti, cortice<br />
cinereo, digitimi craffo, renili<br />
membrana miniati coloris,extetius<br />
cooperro, fub qua flavus<br />
liquor, quo totus cortex<br />
turgere folet, latitat, quivetus<br />
gratiorem fpirat odorcm<br />
quam fi recens fit, fitque confiflentix<br />
craffioiis fie coloris<br />
punicei. Correx contufus fie<br />
in maffam redadus, fiiaviffimos<br />
efficit globulos, fie alia<br />
multa. Lignum illius fingularem<br />
uflim prxbet in xdificiis.<br />
Revitefcente arbore circa<br />
Februarium <strong>Se</strong> Martium,Luna<br />
piena, ex lxfbcortice,pendulis<br />
valculis, excipitur hoc Balfamum<br />
fragrantiffimum Cabureiftca<br />
didum.<br />
^Edes non folum, fed Lucos<br />
inregrosgratiffimo odore,<br />
Peruviano per quam limili, infide<br />
Subftantia eft compada<br />
<strong>Se</strong> tenaci, fèd calefadum fequaci<br />
<strong>Se</strong> dudili. Circa fluvium<br />
potiffimum Ieneiro <strong>Se</strong> in diftridibus<br />
Divi Vincentii <strong>Se</strong> Spiritus<br />
Sandi, quam in Parnambuccnfi,<br />
crebriusreperirur, lic^tnon<br />
adeo magna quantitate<br />
inde ad nos deferatur.<br />
Ad intemos <strong>Se</strong> externos affedus non inferiori-gaudet qualirare quam Copaiba. Calidum<br />
<strong>Se</strong> ficcum eft infecundo gradu, diffolvens, digerens <strong>Se</strong> confortans. Aliquor illius<br />
guttulxperos jejunis exhibitx, Afthmati profunr: intempetiem quoque ventticuli,<br />
vifeerum languoresinveteiatoscoirigit: tepidum pedori <strong>Se</strong> hypochondriis illitum,<br />
eorum oppilariones <strong>Se</strong>ftigiditates tollie Iirigatione <strong>Se</strong> fridione capitis <strong>Se</strong> cervicis ex<br />
panno rubro,corroborar cerebrum, <strong>Se</strong>prxfervatàParalyiì <strong>Se</strong> Spafmo;imodebilitatum<br />
omne nervor um genus in priftinum vigor em refliruiffe, f xpiffime hic fumus experri. In<br />
nervorum punduris acrimoniam fàniei, unde tot dolores <strong>Se</strong> convulfiones oriti folenr,<br />
retundit.<br />
Cxterum Lufitani xque ac Brafiliani adverfus vulnera <strong>Se</strong> morfus venenatotum animalium<br />
ineffe illi viitutemquandamfingularemteftàntur, ad quam ammalia, inflindu<br />
folo
IiO G V<br />
LIELMI PISONIS<br />
Ilo — ' — - —<br />
folonaturaliconfugientia, corticemquedeterentia, parti lxfx P ^ ^ 1 ^<br />
niant remedium. Qux omnia in Caftris <strong>Se</strong> Nofocomio noftro, ^ ^<br />
busidis àferis atquTBatbatis, mecum pei deferra P«eg»jnnbus ^ F ° £ £<br />
Quippe folo hoc eximio Balfamo recenter exipf» corticibus colledo, vulncratos se<br />
xatos reflitui.<br />
C A P V T VI.<br />
Acaiaiba&frutlus ejus Acajù,<br />
Vantum lenta folent inter Viburna Cuprefli, tantum inter c * ccras , Bram ^~<br />
Ibores eminet Acaiaiba, divino beneficio harum regionum incoi» concetta.<br />
Qux ut afpedu pulcherrima, ita multifaria virtute celebratiffima. Ac quam<br />
vis umbrofà umbi <strong>Se</strong> panila, ramifquc multis fpeciofa, non tamen adeo in altnm exforge,<br />
fed cum reveraW» fit,vatiis fiefinuof»flexibusfefe: incurvai, ' ^ ^ * ? £<br />
dependentibus. Eft duriffimo ligno, à naupegis valde expetito, ac Gummi optimo<br />
A C A I A Ì B A.<br />
turgente, quod fua fponte xftivis menfibus crumpit, ob fàcultatem, pellucidum colorem<br />
, fragrantemque odotem, Aiabico vix cedens. Foliis eft, fi netvos, fi figuiam fpedes,<br />
Iuglandifimilibus,fedfragrantioribus, nec aromaticum odorem deponentibus<br />
nifi diftillatione forti. Multo autem magis odorifeia illa folia, qux verno tempore<br />
Brafilienfi pullulant, fic liinc quidem pulchre fic fatutetubicantia paffim in filvis videas,<br />
annuaque folia, tamquam inutilia, detiudunt citea hibeinum tempus. Flofculos fcrt<br />
pentaphyllos multos juxta fé pofitos, fic in una umbella ad centum ufque conjundos: in<br />
cujufque
HIST. NATVRAL. fie MEDIC. LIB. IV. IÌI<br />
cujufque medio ftaminulum cum exiguo capitello habentes. Cum primo erumpunt,<br />
quod fit potiffimum initio <strong>Se</strong>ptembris, funt candidi mox incarnati coloris. Odore fragiantiffimo<br />
Liliorum convallium xmulo integras filvas repiene Fiori fuccedit caftanea<br />
ex qua exciefcitpomum oblongum conflans ex carnefpongiofaac lenta acinis fie<br />
feminum cellulis diflinda, fucco dulci acido aftringente turgens. Qui fuccus adeo<br />
maculatlinteaminafetrugineo colore, ut nulla arte eluipoffit antequam aibores denuo<br />
floreane Liquor hic recens albicatinflai ladis fàpotis aftringentis, cujus color <strong>Se</strong><br />
fapot paulatim pereunt fermentando, manetque fortis <strong>Se</strong> inebrfans. Exrerior pomi<br />
pellicula tenuiffima partim flavefcens, partim rufefcens, itautpro vario naturx lufu<br />
cekberrimushicfruclus, figura,<br />
colore <strong>Se</strong> fàpore inter fé difcreper.Caftànea<br />
ut <strong>Se</strong> nucleus renis<br />
o villi figure funt, hic tenui pellicula<br />
, illa ctaffo <strong>Se</strong> fpongiofo corticc<br />
cinereo veftitur, in quo oleum<br />
acre <strong>Se</strong> admodum mordicans<br />
latet, u£ fi quis illud incaute<br />
ore arrigerit, labia Sclinguam<br />
ignis modo urae Vi oleum in<br />
cortice abfumatut fub cineribus<br />
caftanea torretur ; hinc malleo<br />
contufà, nucleus eximitur, qui<br />
vel ad annos incorrupre confèrvatur,<br />
vel recens comeditui, adeoque fapit toftus ut caftaneas longeantecellat.<br />
Brafilianis vero non minus quam Arcadibus olim Quercus, porcumi hoc, tum glans<br />
ei adhxrefcens<strong>Se</strong> fuperinnafcens, àtotjamfeculis, vitx folatio fuerune Bella, qux<br />
frequentia inter illos excitari folent, ex parte hujus frudus amore ger untur. Victor es<br />
enim caftris pofitis loci expugnati poffeffores tamdiu manent, donec omnem arboris<br />
frudumdepaflifuerine ^Etatem exinde fuo more dimetiuntur, nani fèmel in anno<br />
dumtaxat provenir, idque menfibus Decembri, IanUario <strong>Se</strong> Februario, urne enim deficit<br />
fub latitudine Parnambucenfis Prxfedurx ; quiameffis tempora prò firn regionis<br />
mutati folent. Soleredeunte a Tropico Capricorni, tetra iis irrigatur aquis quas pluviasde<br />
Acaiu appellant, quibus fi non prorfùs deftituatur, nec nimium obruarurglandifera<br />
fiepomifera hxc arbor optime cum Barbarorum meffe <strong>Se</strong> vindemia agirne<br />
Caftanex autem feu glandes pingues fiefecundo gradu calidx. Crudx ac recentes,<br />
fi cum vino fic momento falis manducentut, juglandes guftu referunt ; finaffatas aut<br />
faccharo condiras malueris, multo fùaviores, <strong>Se</strong>durabiliores comperies ; quapropter<br />
quoque prò deliciis inter bellaria apponuntut: Oleum quod fub ejus putaminelateie<br />
didum eft, herpeti medetue Calidum eft a tertio ad quartum gtadum, cancrofìs fic<br />
malignis ulceribus viriofa carne laborantibus, adhibetue Lichenes quoque, fic pedum<br />
vermiculos Bicho didos, expugnat. Maturefcentc autem caftanea ipfà cum oleo<br />
intus contento fenfimmitefeit, ac vimfuam maxima ex patte deponie<br />
Incolxaiboiis Gummitedadum inpulvetem, ex liquore convenienti propinant<br />
mulieribus obflrudione menftruorum laborantibus.<br />
C A P. VII. labuticdba.<br />
"P St atbot redaprocera atque elegans, vaftiffimis ornata ramis : frudum fert cine-<br />
-*-' rei coloris parem magnitudine Limonii, fucco dulci, tenui pellicula inftar uvx bene<br />
mature : qualitatis temperare atque falubris, febricirantibus jucundilfimum. Non<br />
fert flores, fed frudus in rubere, qui ab ima radice ufque ad fummitatem ramorum ita<br />
per rotam arborem conjundim catervatimque extuberant, ut continuu $ potius raccmus,<br />
quam arbor videatui.<br />
Species quxdam hujus atboris invenimr in filvis Pagi Tahucurdna, fed frudus fert minime<br />
cum aliis comparandos. Ex quibus Incolx exprimunt vinum delicatum fic dulce,<br />
quod nifi ftatim ebibatui deterius fit, fic in acetum convertitili. Vtraque hxc arbor<br />
niumvaftis filvis Mediterraneis, fie frequens eftin Prxfedura S. Vincentii, ielle Emanuele<br />
deMotais.-Eamenimfateorme nondumvidiffe, licet non perfundorie tamekgantem<br />
arborem in filvis mediterraneis quxfiverim.<br />
L C A-
Ili<br />
GVLIELMI PISONIS<br />
C A P V T VIII.<br />
Ificmba, &- illius gummi IcicJ, five Elemnì,<br />
A/ur. ArborhxcFacn 3 ^ ^ ' qj«ipfis/^i, Lufitanis Almaciga dici-<br />
A oornxc^agi inmodumcrefcir, caudice nonna craffo, cortice glabro fie<br />
ICICARIBA.<br />
grifeo. Folia fert in ramulis,<br />
duo femper fibi ìnvicem<br />
oppofita fie tertium<br />
folitarium in fine.<br />
Sunt autem pyri foliis fimilia,<br />
oblonga, anterius<br />
acuminata , craffa inftar<br />
pergameni, lxte viridia<br />
fie fplendemia, nervo fecundum<br />
longitudinem,<br />
fie venis oblique difcurrentibus.<br />
In tamulis ad foliorum<br />
exortum copiofi<br />
pronafcuntui flofculi, racemarim<br />
feu verticillatim<br />
politi five congefti,<br />
parvuli, quatuor foliolis<br />
viridibus conflantcs, ftellulx<br />
pene figura : Foliola<br />
autem illa in ambitu lineola<br />
alba funt circum-<br />
ftaminula aliquot flavefcenria V^a a r . * ^ ata >& in medio exftant<br />
Olivx,colore\uremMS ^ arilf uXbf q U , t r *"*»' #8°» Magnitudine<br />
eft arboris. Cortex exterioffiZm,^T i PU , pam odoriferam > "ti & Iacryma<br />
fefundit.<br />
Xten ° rfimanuvd P allll n»-J«atur)inf;gnemn,oxodorem de<br />
d^aurtr^<br />
thi recenris contufi) preftan iflwX ,1 " ^ ^ « ^ (°dorisinfta/AnemiElemniplanefimie,<br />
JoTtZ^T*' ^ orealb '"nre&virefcenre. Eft Gum-<br />
& qualitate efficacia Cafidum eft a d ^ r ^ T ' Utp ° te reCentius > od °"><br />
durefcens, praxipuefrigcfactum InolfrÓ" ^ T ' f" mum molle ' m °* ^<br />
vulneraaperra&LuirerioSa eXoT CO> ^ Vefimp,CX ' f,VCCom P° fitum >^<br />
profanumhabearur illud autT^ctfZTf'^r E*' ade ° eX P etitum > *<br />
rumindulgentiaadmeallaruminauW l &- Hoc, cumpartimrnfticoftomachali.velcerorocorXanrildeofi^«r<br />
"' ? m " m ^ m cm P laftr °<br />
re, flarus diflìpare &doloribu<strong>Se</strong>r 1 7 ?' ^ 3m ^ VifcCTa «*» ^oraquenrioriprax^hoc<br />
pra: cleomi / ahquoties fum expertuSi ira ut in fre-<br />
Poftremof ad o m n i f ^ S S u S ^ ^ M < ^ ^ f I ^ e ^ « » t i ^<br />
"q»efa„ar, acpriuialtentioTreteult ***" "** "**"• lic «^iftima,<br />
Ejufdem arboris&GummimeminitouoqueFr.XimeneSi„novaHifpani,<br />
R<br />
C A P v T IX.<br />
4rborIetaibd,ù~ illius Ucyma , Anime.<br />
penfat. ^r^c^^ZlZlf"^' & l ^ m ^ m »pà com-<br />
P petuo virore confp.cua nemora, prefertim in Paraybx<br />
diftrictu,
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIO LIB. IV.<br />
difttidu, fpiffam fic fpeciofàm<br />
ptoducunt Ar borem<br />
Ietaibd, ligno duro,<br />
albo,xdificiis fic machinis<br />
aptiffimo, cortice lento,<br />
pundulis ex albo flavefcentibusvatiegato,<br />
<strong>Se</strong><br />
hinc inde clypeifotmibus<br />
maculis, ex albo fubflavefcentibus.<br />
In ramis<br />
continet folia duo vel tria<br />
fibi oppofita figura parva,<br />
fed oblonga, viridia, ad<br />
tadum lxvia, nervo fecundum<br />
longitudinem fie<br />
venulis tranfverfis, eleganter<br />
inferius confpicuis,<br />
prxdita. Frudum<br />
fert in filiquis oblongis<br />
compreffis duriufculis,<br />
coloris hepatici fic quafi<br />
lxvigati. E filiqua frada<br />
promanat fubftantia molliffima<br />
filamentofà flibincarnati<br />
coloris, faporis<br />
farinacei <strong>Se</strong> fubdulcis ,<br />
qux cruda edulis eft.<br />
Huic farinacex fubftantix<br />
tres utcunque lapides<br />
co mprelfi glabri nigri involvuntur,<br />
figure fic magnitudinis<br />
dadylorum.<br />
Refina odorifera arboris<br />
ab Indigenis letica-Cka<br />
nominatunLufitanis vero<br />
Anime, ob fimilitudinem<br />
quam habet cum Anime<br />
Novx Hifpanix.<br />
Hoc Gummiper meatus<br />
corticis inteiiores decidere<br />
certiffimum eft ;<br />
illud enim, tellure effof.<br />
fa, fiib arboris trunco fie<br />
radice occultatum exttahere<br />
folent. Quod potiffimum<br />
fit fubfinemxftatis<br />
menfe Febiuatio. Mollar<br />
des ex vulnerata arbore,<br />
in Nova Hifpania, colligi<br />
teftatur, haud aliter<br />
quam Maftiehe aut Thus.<br />
Eo non fòlum Medici, fed<br />
<strong>Se</strong> vulgus familiaritet umntur,<br />
precipue in capitis<br />
dolotibus a frigore natis.Solus<br />
autemillius fuffitus<br />
ad roborandum non<br />
IETAIBA' ARBOR <strong>Se</strong> FRVCTVS.<br />
L 2. folum<br />
12.}
114<br />
G V L I E L M I P I S O N I S<br />
folum caput, fed <strong>Se</strong> reliquas corporis partes frigore affedas, valer. Suaviffimi eft odoris,<br />
fie facilis conlumptionis. Calida fie ficca in fecundo gradu. Cxterum vi quadam<br />
aromatica <strong>Se</strong> peculiati fuo calote hocGummi preflare, acpattibus netvofis ilhtum,<br />
vel emplaftri forma applicatum, piodeffe, multi mecum expetti funt.<br />
Folia aiboris contuià lumbiicos enecare, fi exhibeantut, conftanter Indigena: affir-<br />
mant.<br />
ant.<br />
Interior corticis fubftantia tafa, <strong>Se</strong>aquximpofita, conttaventticuli ventofitates, ad<br />
potiunculx formam prxparatur, alvumquc fimul mover.<br />
C A P V T X.<br />
Caaopid,<br />
HVmilis ac tenera hxc Arbufcula guttifera, a Lufitanis Paode Lacra appellami,<br />
quod gummi feu gutta quxdam vifcofa ex coitice ejus defluae Paffim <strong>Se</strong> e<br />
quovis rerrx genere progerminae Ligno eft lento, corticc è cinereo rufefcente<br />
: difpefcitur in multos tamos. Folia habet fblida, infetioti parte ex viridi quafi<br />
rufefcenria fieafpera, fuperna dilute viridia <strong>Se</strong> fplendentia. Florum in umbellas congeflotum<br />
rudimenta fìmt globuli brunni, magnitudine lentis, qui fucceffu tempotis<br />
piotiudunt flotes quinque foliolis conflantes, extetius ex viridi flavefcentis colotis,<br />
interius tomento albo veflitis, fic ftaminulis luteis iìibtilibus tepletos. Poft flores proveniunt<br />
baccx, primo virides, magnirudine cerafi, rorundx; qux diffedx ex molli, quo<br />
teguntur, corticc, fucci multum elegante! flavi exfudant ; intra corricem autem continetur<br />
pulpa alba conllans meris cylindris juxra fé pofitis, qui fibiinvicem cohxtent.<br />
In exttemitatibus<br />
C A A o P i A'. ramorum , qui rudimenra<br />
aut floies fliftinent,<br />
femper duo figliola<br />
acuminata brunni<br />
coloris compada<br />
funt invicem, quafi<br />
femiglutinata effent,<br />
fie haftam five venabulum<br />
referunt: hxc<br />
decerpta ex pediculo<br />
croceum humorem<br />
emirtune<br />
Floient hx Arbotes<br />
potiffimurn menfc<br />
Novembti fie Decembri<br />
: Ianuario <strong>Se</strong> Februario<br />
baccx flint<br />
matuix.<br />
Si cottex medius<br />
hujus arboris incidatur,<br />
prxfertim quando<br />
fior ere incipir, fie<br />
linquatui per unum<br />
atque alterum diem,<br />
exfudat laciyma cto_<br />
ceo-rubra, egregia,<br />
coagulaturque ; qux<br />
initio mollis, poftea<br />
indurcfcie Convenit<br />
colote fic confiftentia<br />
cum Ghitaremi five<br />
Gutta %amba}Sc eodem<br />
lete
HIST. NATVRAL. fic MEDIC. LIB. IV.<br />
fere modo purgat. Eft è flavo paulo rufioris coloris, quam illud, nimirumficcatum;<br />
nam molle, croceum tingit colore luteo five aureo paullo faturatius. Diffolvi noteft<br />
eodem modo infpititu vini, fie tinduram facitcrocèam. Nonnumquam ignes lucu<br />
enti fttuuntuijuxta arborem, quorum poteftate cortexdehifcit, majoremque fundit<br />
lact ymx copiam, qux in maffam coada in ufum Medicinalem f èrvatur. Quod à me<br />
primum tentatum, optime fucceffie ^-"<br />
Olim afrriduhujus Refinx, in aqua difl'olutx, impetiginem tollebant Licet autem<br />
tantx efficacix non fit, quam Gutta Camboides, vulgo Gutta gamba ( quod an infitx<br />
tarditati,anprxparandimodofirimputandum, dubito) tamenàdrachma dimidiara<br />
ad drachmam unam, per integram nodem in aceto fquillitico, aut fpirim vini macerata,<br />
<strong>Se</strong> ex vino propinata, venir emfolvit,foititerque per inferiora exonerar Meo<br />
tamen judicio redius faciunt, qui oilutum ex aceto prxdido, in pilulas accedente<br />
ftimulo conglobant, quam quipotiones ex illa conficiunt; quod ob tenacitatem difiicillimefolvatue<br />
C A P V T XI.<br />
Palma Urafiìienfes,<br />
PLurima Paimarum genera producir Brafilia. Quarum aliqux fponte crefcunt in<br />
ùl vis, ut Inaia, Carnaiba, Tucun,Vrucuri, Gif ara, Aqué, Ir alba, Airi, Miriti, Marataiba,<br />
Gioirà, <strong>Se</strong> alix : Quxdam vero aliunde huc olim ronfiare fie quafinativx<br />
fadx, ut Cocoetro <strong>Se</strong> Palma dadylifera.<br />
Inter Silveftres indigenas frequen-<br />
P I N D O V A.<br />
tiffima eft,qux Inaia Brafilianis, vulgo<br />
Lufit. P/W^nucifeiadicitue Eximia<br />
fie ptocera eft arbor, denfiffima nemora<br />
conficicns : lignumalbicans fic fcabrofùm<br />
corticis loco habet; ligni autem<br />
loco fungofam <strong>Se</strong> intus filofam<br />
medullam facile combuftibilem, è qua<br />
fàna <strong>Se</strong> fottiffima lixivia norunt conficele.<br />
Nullum prxtereaaur certe exiguum<br />
prxftat uiùm : ad otnatum duntaxat<br />
ob infignem altitudinem fie ramos<br />
pulchie porr^dos expetitur ; iis<br />
fiquidem eleganter comatis, fic' foliis<br />
radiatis utiimque veflitis, Lufitani atriafie<br />
templorum parietes exoinant,<br />
Indigenx vero loco regularum tuguria<br />
fua ad pluvias arcendas fternune Fifcellas<br />
quoque fievafa viminea ex illis<br />
conficiunt. Folia autem hujus arboris<br />
non ita dependent in oibem, ut Cocoetro,<br />
fed maximam par rem ftant furreda.<br />
Haud commode cxdirur arbor, ob<br />
mollitiem qua ferri aciem obtundit.<br />
Piope foliotum exortum, etiam rami<br />
proveniunt penduli, profer enres r acemos<br />
, quatuor vel quinque pcdes<br />
longos , plenos flofculis , poft quos<br />
etiam racematim ptoveniunt frudus<br />
vel centum in uno racemo, ovi gallinacei<br />
figura fic mole, aut etiam majore,<br />
faftigium habentes acuminatum : altera<br />
exnemitate infident calici vel ciìpu-<br />
Ix,utNux pinea, foliis ttiangulaiibus<br />
conftanti.<br />
Maturus
ll6 G V L I E L M I P I S O N I S<br />
Manin» frudus exterius ex viridi flavefcit, vel etiam btunefcit. Cottcx extetior<br />
filamentofus eft, ut in Coco, verum haud craffus, fed duplam tantum habcns ovi Gallina:<br />
teflx craffitiem. Hic morfus detiahi poteft : ilio detrado apparetpauca caio crocei<br />
coloris, vix ullo manifeflo fapore prxdita, qux a Nigtitis cum faiina comeditur. Caro<br />
autem hxc ambit nucem dutiffimam, inftat Coco ovalem, ejufdem fete etaflitiei, fed fi -<br />
ne foraminibus. Hac frada, apparet in cavo, pei inteiftinum moie Iuglandium difillido,<br />
nucleus magnitudine Iuglandis, albus, dutiufculus, paulo ficcior, neque tam fuavisut<br />
Coco. Colliguntut per totum annum, <strong>Se</strong> nuclei tam ab indigenis quam adven»<br />
comeduntur, Inaia-miri, id eft, Cocosparvx Indigenisdidx.<br />
Oleum infiiper optimum inde exprimitur , album fie jucundi odoris, quod, quia refrigerar,<br />
defedum rofati fxpefiippkt: fic cumiecenseft ,incibis; cum verovetus,ad<br />
lucernas ufurpatur. E frudus quoque cortice aliudnon ignobile <strong>Se</strong> magis flavum elicitur,<br />
fed minus refrigerans, quod tamen ad multa mala emollienda adhibetur.<br />
EfaftVio Arboris Gummipellucidum,odoiatum fiepulcherrimumflint, quod in locum<br />
Arabici nonnumquam venie Poftremo medulla coloris albicante, ficrecentem<br />
Iudandem refipiens, in vertice ligni continetui, optimum alimentumfi cum pane <strong>Se</strong><br />
foie comedatue<br />
CARNAIBA I. CARNAIBA IL<br />
Circa Dicccefin Parayba e remotilfimis nemoribus adhortos ob elegantiam tradudx<br />
Palmx confpiciuntur,quarum brachiafive rami caudam Pavoniam xmulantur.Barbari<br />
Caranaibam <strong>Se</strong> KJÌnachecariri, Lufitani Tamar appcllant, forte, quod frudus Dadylis<br />
fimiles ferae Eft autem atbor Palmx dactyliferx altitudine, habcns lignum iiifum,<br />
dutum, craffis nervis intus conflans, nullius tamen ufus : cortex extcrior grifeus fie cartilaginea<br />
terra ad aliquod fpatium fquamatus, fquamis ordine cochleatimpofitis; qux<br />
primo
HIST. NATVRAL. fic MEDIC. L<br />
IB. IV. 12.'<br />
primolongiorcs,fenfimfiunt breviores,imo tandem dcciduntfupernernamArbores<br />
adulnores caudic»fuperiorismedietatemhabent glabram, inferiorem folum fquama<br />
tam.Squamx enim mini ahudfunt, quamramorum qui exciderunt reliquix arbore m<br />
altum furgente,fie enafcentibus aliis ramis. Arbor in fummitate ramos fiios oibiculatim<br />
expandit, diredc furfum, deorfum, fie ad latera, ut Palma dadylifera, fèd lono-e eie<br />
gantiori afpedu.Ramus quilibet duos vel amplius pedes longus, fàtis craffus, compreffi»<br />
in utroque latete, fpinis duris nigris armatus, figura dentifèalpium referentibus<br />
Vnicum in cujuflibet tami extremirare foliumrotundx figure, eft ita plicis donatimi,<br />
ut manuariumfceminarumumbraculum, coloris viridis, ab exnemitate ad medietatem<br />
fete intiorfum fèdum in multa alia carinata folia, foliis Palmx dadyliferx<br />
ftruduraiìmilia: quodlibet ex his fèdis foliis duos circiter pedes longum. Duas has<br />
Carnaiba fpecies obfervavi fibi invicem multum fimiles, nifi quod mira foliorum <strong>Se</strong> corticis<br />
conformationc difcrepent, ut ex appofitis Iconibus liquee Vttiufque Arboris<br />
fcapus intetiot egregie flammam concipit, <strong>Se</strong> inftar facis diu fovet; ita ut mihi pei deferta<br />
peregrinanti fòlatio fuerit non folum ad illuminandum, fèd ad abigendaquxvis<br />
infeda <strong>Se</strong> ferpentes nodu vagantes.<br />
Intcì tamos folia feientes alii prodeunt longiores, nimirum quatuor aut plures pedes<br />
longi , in multos ramos, <strong>Se</strong> in ramulos lanugine albefcenteobdudos, expanfi alternarmi<br />
, five quafi ex vaginula prodeuntes. In ramulis hifce alternata fèrie exiftunt flofculipallide<br />
flavi, fine pediculis, finguli tribus foliolis conftantes. .<br />
Poftflofculos illos proveniunt frudus, figura fic magni tudineOlivx; primumvirides<br />
amari, non edules ; mox maturi nigrefcentes, evadimi dulces menfe Februario : fie<br />
•licetnoflratibusnulliusufus, gentilibus tamen tam ciudi quam prxparatiin deliciis<br />
habiti, Tir ade nuncupantue Tarde crefcit hxc Arbor.<br />
Folia apprime ferviunt ad tegcndas xdes fie coibes.<br />
Ex nominefiifpicaii quis poffet, hanc effe Atboiem qux fundit Refinam illam, qux<br />
hodie magna copia Europx infertur<br />
ex America nomine Caran-<br />
VRVCVRY!<br />
na. Verum tefle Ximene , longe<br />
abeft : fiquidem Refìna qux ab<br />
Hifpanis Caranna dicitur, ex longe<br />
alia Arbore fluie<br />
Ex vero qux intet Palmas filveftres<br />
Tucun <strong>Se</strong> Vrucury indigenis vocanrur,<br />
in rantam proceritatem<br />
nonexctefcunt, multoque cxteris<br />
funt humiliores, fie minus cognitx<br />
; quxdam fpinis afpeitimis<br />
horrent, fie ligno funt fetteo ;<br />
quxdam vero funt filisnonfpinofis,<br />
Vrucuri-Iba appellare. Flore ut<br />
Giocard.Vrui\us (qui fie Vrueurivocatut)<br />
ferunt racemarimutP/W*va.<br />
Quilibet eft Pruni magnitudinis<br />
, fie cupulxfquamofx infidcns:<br />
cuticula grifea,pulpa lutea filamentofà,<br />
pauca, dulci, conflans.<br />
Intus continet lapidem dui um,<br />
in quo nucleus candidus, edulis.<br />
lignum arboris ob perpetua filamenta<br />
contundimi, indeque Farina<br />
elicimi Vrucurivi dida, Lusitani<br />
Farinha do Pao vocant : rufefcentis<br />
eft coloris, <strong>Se</strong> defedu e-<br />
«lulis Farinx de Mandihoca prò pane<br />
ufurpatue Rami Arboris lentiffimi<br />
funt, ac ad multos ufi»<br />
appli-
Izg G V L I E L M I P I S O N I S<br />
applicantue Exfrudu fit Oleum uti ex fruduP/W^,fedhocdequonuncfermo,valde<br />
eli medicinale, impiimis advetfus Raiatum punduras venenatas. Nec puro, ptxftantius<br />
remedium dati contra illud malum. In ipfa Arbore nafcituiPolypodium <strong>Se</strong><br />
C4r^»4^,quxaquamfuppeditatpcregrinantibusadbibendum.<br />
Quatta Palmx indigenx fpecies Giocard : caudice tenui, tedo, gnfeo, exfurgit more<br />
arboris Coqueiro, fèd vix dimidix altitudinis. Floies flavefcentes cum ftaminul»<br />
flavisèfiliquaflavefbentepioveniune Hifce fuccedimt paivuli frudus racemofi more<br />
Palmarum ; qui cum icone à pidore non expreffi fimi. Adeo lenti» eft flons rami»,<br />
ut prò fcopis fie flagellis ufurpetue Infummitate Atbotis fohum convolvitur,ercdum<br />
inftar fiftulx. Frudus maturus nigricat, <strong>Se</strong> tune, defedu melior» nutrimenti, comeditur.<br />
T v e v' M.<br />
Quinra Tucùm,Va\ma eft mediocris alritudinis: fi frondes Cpet\es,Pìndovam\{\ cxtera,<br />
Palmam dadyhferam reprxfentat : truncum,ramos atque folia habet aculeata: lignum<br />
vcronigrum fie duriffimum, quo Indigenx fagittas exafperant. Frudus producitiotundos<br />
racematim, PruniDamafceni magnitudine fie figura, ducentos, trecentos, ficplures<br />
aliquando,uno eodemque racemo. Sues Si fimix iisfaginanrur. Oleum exinde limpidiffimum<br />
exprimitui, iifdem ufìbus quibus nuces P/Wme,dicatum,magniquc fit apud<br />
omnes paffimincolas. Frudus hi maturi exterius nigricant : nucleo funt albo non infilavi,<br />
prefertim recenti. Ex foliis Brafiliani filimi deducunt tenuiflìmum fie fortiffimum,<br />
rubicundo <strong>Se</strong>rico perfifnik.<br />
<strong>Se</strong>xta
HIST. NATVRAL. & M.EDIG LIB. IV. IiS><br />
AIRI'.<br />
<strong>Se</strong>xta^/mngens eft Palma, foliis longioribus, trunco fpinis acutiffimis undiquaque<br />
atmato, frudu rotondo ut cxteix Palmx, fed non adeo racemofo:medulla intuì albicarne<br />
pingui, fed non eduli Ugno eft nigro gravi fie duro, fundum petente, fiaquis<br />
uyiciatur : Z^fpecicm quidam credune Brafiliani fieTapuyx exinde clavas fuas conhciunt,<br />
fagittafque afperanr : qux ubi carnem penetraverint, tenaciffime hxrene E caudice<br />
vulnerato vinum elicimi-.<br />
<strong>Se</strong>ptima ^«/Palma n
13» GVLIELMI PISONIS<br />
C A P V T XII.<br />
Inaiaguatjuiba, Tmlgo Cocos,<br />
HAdenus de Palmis indigenis, fèquimt nunc Celebris illa exoticaper omnes Indias<br />
Coquoeiro qux a Brafilianis vocatur Inaiaguacuiba, <strong>Se</strong> frudus illius Inaiaguacu,<br />
Palmis de quibus egùnus, in multis diffimilis. Caudice eft, taro redo,fcd plerumque<br />
inclinato, quatuor, fie interdum etiam feptem pedes ctaffo: fie fxpe ad quin-<br />
INAIAGVACVIBA, vulgo Cocos.<br />
quagintapedesalto. Quapropter mirum eft, earum truncos poffe fic brevibus, tenuibus<br />
fie vix terra coopertis radicibus in aere fubfiftere, neque fuo multo pondere<br />
fic fruduum mole, venrifque etiam vehementibus fxpe eas quatientibus, humi concider<br />
e. Accedit quod pars caudicis humi proxima, non craffior aut fortior quam in fummitate<br />
exiftae Cxterum eft cortice cineieo, fie quafi vibicibus hinc inde tranfverfim<br />
no rato per ambi tum. Lignum non multi eft ufus ; conftat enim ex meris filamentis :<br />
efldulce fie quafi ladeo fucco tmgens, unde arbore cxfà a formicis appetirne Caret ramis,<br />
fed in fummitate quindecim, viginti aut plura habet folia magna, alata, inorbem<br />
difperfa, partim furreda, partim dependentia, gtato afpedu. In exoidio fuo hxc<br />
foha alata quadam textuta veftita funt, obfcure grifei coloris , qux folvitut fubfequcnteaha.<br />
Quodlibetfolium longum eft circitet fedecim pedes, ac in exortu unum<br />
circiter pcdemcraffum, diffccìum in folia five alas, ordine juxtafe pofitas aut oppofi-<br />
.-4<br />
tas;
HIST. NATVRAL & MEDIO. LIB. IV „ft^Ì^^^^<br />
desaur amplim;.onga in exrremiraribus M ^ ^ ^ ^ ^ ^<br />
fefat&fponrefeapenr. Antequam autem & pandar, caulis intus etritur "le "<br />
tercompofimspedemlongus, rreS aur quatuor digitos craflìis, in plures ramos Te<br />
dales aut femipedales divifus qui rami apre à natura in theca illa compicari ma'<br />
gnam fpicam reprarfcntant. Rami aurem hi onufti funr rriangularibus corpufcufis<br />
magnitudine amygdak excorricats, albis, qua: rudimenra funt fiorum & defi.de<br />
nncum Namrupravagma ramini fé explicant & oftendunr flofculos luteos Htac<br />
fuccrefc.tftucte.quilibetmfifteiis brevi pediculo, pennam anferinam craffo & cu<br />
pute,fquamisconftann ex rufo flavefcenribus. Pondere & duritie fumma nuca e""<br />
puthumanum excedentes proferr. Toro anni remporemaruris parireratqueimmal<br />
tunsfruaibus decorarur, qui arcte& racematim caudicis fummitati adhzrefcTr<br />
&putaminibuscrams,filamentofis& renacibus veftiunrur: qu.bus fublatis 1 eneus<br />
caUx apparer : quem fi immarurum perforaveris , aliquando fupra heminanfduTciffinu<br />
^gratinimi liquoris emirrer , qui aftu frigidiiìimus licet, potentìa Tamen<br />
caliduseft,&tenuiorumpartium, urinamquecunctanrern provocar Nucibusautem<br />
mamrat.slaaeusillehumorco„denfatur&coagulii„ftar P calarmfcrVProS<br />
concavoadhxrefcir quiexemtus acmanducarus vix ullinudeo,quamvisfapidffimÓ<br />
laiTans&fcorburoinfeaisvalde experirur. Calidus & humidus exiftir in primo .ra<br />
du. Oleum inde premendo exrraftum, in plurimos culina: & pharmacopSus're<br />
fefvarur,necamygdalorumoleopra:ftantiacedit. F macoposxuiusre-<br />
Per os affurntum peftoris malis mederur Oleum, alvum quoque laxat, fi largius exh.beatur:exaltolrfSmiruminmodumprodeft,urinafquecier<br />
' ular g' u «x<br />
Procrea liquor quidam ftillaririus, albicans &eximia;vircutis exinde elicitur rè<br />
rr*ro^^ c o & utifimus > 'SSr^<br />
colmetica adhibitus. Obfervandum aurem aquam illam copiofiffimam & OTariffi<br />
"aTrarrNuTeuraT" nUdbUS - : * P k ~uris tantum mXamfncque<br />
pelfenit tUm ° PClmC fapete • * mm ad fum m maturirar q em<br />
E trimciporroverricemedmlaquxdam albiffima quafibulbofaqua;Palma dicitur<br />
atbufcutemftar nova:, exfurgit, qu* exloculo, quo continebaturITouZjsZ'<br />
dem fere qualitatis, cujus concrerus ille nucishumor, de quo iam 2 exX<br />
quz non cruda folum, fed & cofta inrer epulas appon tur & rum 1W? r '<br />
AtquehscdePalmisearumqueMedicispradidiisdiaafintiquarumaliaus imnri<br />
fiuL?m£r„r„tt<br />
Caudlc ' adna " vcftium materiam; folia, tecra*dium:<br />
pER^uTfir i !^ daay,ÌfoafoÌ , be, ; e rU P erfedco: tum< ! uod in r luli Euro-<br />
C A-
Ijl G V L I E L M I P I S O N I S<br />
C A P V T XIII.<br />
Aroeira five Lentifcus.<br />
ARborarenofis, littore imprimis fie promontorio Olindx frequens, Aroeìra imncuparur.<br />
Myrro fìlveftri noftrati qualitate non valdc abfìmilis, ad Lentiicos tamen<br />
lefetii debee Forma quoque fie qualitatibus Petuvianotum Molle fimillima<br />
de qua arbore Clufius, Monardes, Garcilaffus fic alii. Prxter cximias facultates,<br />
quas cum Araca, <strong>Se</strong> Myito, teliquifque<br />
A R o E i R A. afttingentibus fie odotiferis arboribus<br />
haber communes, hifce peculiaribus poi -<br />
let, quod refinam fundat fragrantiffimam<br />
inftar Lentifci, ex qua cmplailriun<br />
adverfus frigidos affedus componitue<br />
Sunt autem folia in tamulis bina fibi<br />
invicem oppofita, fie quinque autfèptem<br />
in extremitate. Ad cujuflibet ramuli exortum,<br />
ramulus eft brevior, pieni» fiofculis<br />
minimis, qui conflant quinque foliolis<br />
ex albo fubluteis.<br />
Floies hos fequitut frudus nimirum<br />
quafi uva, baccis piena, magnitudine piperis<br />
initio quidem viridibus, per maturitatem<br />
autem rubris, fed rubedo illa in<br />
folo cortice tenui, quifpontefeabfolvit,<br />
ficdeciditgrano deciderne: granum autem<br />
quod pellicula contine^ut, rotundum<br />
fie compreffum acokaginofùm, odorisjucundi<br />
inftar fceniculirecentis triti,<br />
fic in fé nucleum parvum lenta cuticula<br />
tedum continens. Maturcfcunt baccx<br />
menfè Iulio, quod eft, tempoie hyberne.<br />
Earum acrimonia fie ficcitate carnes<br />
reccntes à putredine confervantur.<br />
Oleum quoque ex fucculentis illius<br />
baccis expiimiuu, eidem ufui cum refina<br />
inferviens.<br />
Folia infignem <strong>Se</strong> nobiliffimum odorem<br />
emittunt,fi conteranrur, quxfubamara,<br />
cum quadamviadftringendi, aromaticas<br />
calidafquc partes habent conjundas, quemadmodum è balneis <strong>Se</strong> lavacris,<br />
qux ex illis fiunt, videre eft.<br />
Has vero virmtes tam profonde exetit, ut pei deflillationem foliotum, imptimis<br />
recentium, odorifera fic adftringens aqua inde eliciatur, qux tum ad pclkndos corporis<br />
aftcclus, rum ad delicias fervatue<br />
Tempore paroxyfmi febricitanti, Empiricorum more , exhibent cum fucceffu<br />
oculos feu gemmas arboris ex aqua nodurno roti expofitos.<br />
Cxterum iciendum eft, in ramis Aroeira luxuriarefxpe polypodium, ilio quod è terra<br />
prolilit longe probatius.<br />
C A-
HIST. NATVRAL. fie MEDIC LIB. IV. m<br />
C A P V T X I V.<br />
Vrucu &- Iaqabucdio.<br />
LOcum inter arborefeentes Plantas obtinet Vrucù, filvefliis quidem, fed ab Incolis<br />
inter hortenfes fic fativasjam olim tranflata; mulraque etiam nunc induftfia<br />
eam exeolunt ; partim ut granulorum folliculis involutorum minio fefe<br />
exornentaepingant, partim vero ut Lufitanis divendant, quxftumqueex tindurailla<br />
V R v e v'.<br />
Orellana vulgo didafaciant. Lingua ipforum hanc piantarci Vrucu didam, ClufiusBixamAmericanamOviedieffe<br />
exiftimat. Fé Ximenes eandem accurate deferibit, fùb<br />
nomine Achiote. Etfiuduumgianatubra delicatxpotioni CheeolaU qux ex frudu Cacao<br />
fit in nova Hifpania, tam fàpotis quam coloris graria mifeer i, teftatue Ego noftrx<br />
Vrucu atbotis fie frudus Icones feparatim exhibeo,utfiliquatum figurx magis dilucide<br />
apparerenteutiofo ledori.<br />
Foliis eft grandioribus fie mucronatis, figura cordis, ut pingi folet, alternatim pofiris,<br />
in pediculis, duos, tres, inter dum fie quinque digitos longis, netvum fecundum<br />
longitudinem fie venasobliquasinfeiiusptominenteshabentibus, lxte viiibus: cauli-<br />
M bus
154 GVLIELMI PIS O N I S<br />
bus calamo fcriptorio tenuioribus, ligno albo fie cortice fufco, inftar. Coryli. Circa<br />
exnemitatem lamorum in brevibus pediculis multi ptoveniunt fiores , in uvx<br />
figuram difpofiti : quilibet flos eft tofx magnitudine , quinque foliis conftans albis<br />
incarnaris dilutis. In medio cujufvis floris ingens numerus eft ftaminulorum luteorum<br />
apicibus purpureis : vix fenfibilem aliquem habet odorem. Poft florem frudus<br />
fequiturinfiliquamyrobalani oblongi figura, feupyramidali rotunda fefquidigitum<br />
aut duos digitos longa : (ut ex appofitis frudibus liquet) qux depofita viriditate immaruriratismoxubimamruerit<br />
matura rufefcit, eftque tota hifpida ob fila prominentia<br />
fed non aculeata. In qualibet autem filiqua ultra triginta, imo quadraginta grana<br />
, quodque fuo pediculo innitens, continentur, figurx conicx acutx, fie in duobus<br />
latenbus quali digiro compreffum. Color granorum infigniter miniatus <strong>Se</strong> fplendefcens,<br />
fuccoque tali madens , ita ut ad tadum inficiai manus egtegio miniato<br />
colote. Grana recentiafuntmollia, cum pundulis atgenteis. Siliqua manna fpontc<br />
fc aperit: grana ficcataevadunt rubra, obfcure nihilominus ramen, ut antea, tinduram<br />
in fé continent ; fic recentia five ficcata ufutpari poffunr : Trita fimpliciter<br />
in aqua fimplici feu ftillatitia , egiegiam dant tinduram miniatam. Colleda grana<br />
in maffam coguntur , fphxrulxque fie tabellx in multos annos durabiles inde<br />
conficiuntui, quxinEuiopam ttanfmiffa longe lateque diftrahuntui. Cum urina<br />
mixtaL, tam pertinaci colore tingit lincos pannos, ut in pofteium elui non poffie<br />
Magiftermm etiam inde, more coralli, prxparatur fie in ufus refervatue Grana recenna<br />
matura fie exficcara, inque paftillos confotmata, quantitate indefinita, cum<br />
pulte ex Tipioca , qux Carimd dicitut , alioque conveniente decumbentibus cxlnbent,<br />
live veneno, five aliunde infitmitatem connaxerint. Corroborar Ventriculum,<br />
venttifque fluxibus prodefl. Cum aqua ejufdem temperatutx haufta mitieat<br />
xflus febriles. °<br />
Radices ipfe, nec grana, multi funtfapotis, ptoinde admedendum faciliores, cum<br />
aliqua ficcandi fie aftnngendi qualitate. Radix cum carne gallinacea coda, ptfcter<br />
croceum colorem, bonum faporem conciliar. Incolaium nonnulli radices granis prxicrunr,<br />
quod harum recens, illorum vero ufus longe fit antiquior, fie vicem Croci terreftns<br />
(ficut de Curucuma I. Bontius remili) fuppke Tum extradunv ejus ex vino<br />
adulto confedum fibi refervant. Quod etiam nunc hodie colonorum non paucos<br />
imitati videmus.<br />
r<br />
A Ltiffima arbor eft, cortico grifeo, duro fie inxquali, inftar Quercus veteris. Folia<br />
-L- ±j uniora rufa funt, vetuftoria autem viridia, umilia foliis Mori,in ambitu ferrata, fie<br />
quodammodocontortafieincurvare Poft florem (quem nondumviderelicuit) fequittir<br />
frudus menfe Marno magnitudine capitis infantis, qui fuo pediculo ctaffo dependee<br />
Cornee eft ligneo ochrx coloris. Capaciffimi lii fic fummx dutitiei calyces funt,<br />
ore in tetram obverfo, fie operculo, admirabilinaturx lufii, inftar pyxidis, optiti. In<br />
iis continentur nucesjucundi faporis,qux ubimamritatem fueiint confecutx,excuffo<br />
illico tegumento, fine cujufquam auxilio ècalycibus decidunt, fie giatiffimum incolis<br />
xque fie animahbus fuppeditant alimenrum. <strong>Se</strong>mel in anno marurefeunt, media<br />
videlicethyeme. Sapore fie exccllentia Piftaceis adxquantui, ficvenetemfopitamdicuntur<br />
excitare.<br />
r<br />
Potiones <strong>Se</strong> pultes, tamadMedicinàmquamadepulas ex illis compatantue<br />
^ Oleum quoque pinguiffimum ex illis exprimitur, Amygdalino calidius; nuclei enim,<br />
e quibus ehcirur, in fecundo gradu calidi fie in primo ficciperhibentue Prxftat affatis<br />
quam crudis vefei, quod capur infeftcne Plufquam triginta ordine ipfi calyci, mediante<br />
vincola materia, agglutinati hxtent,figuiaque fere triangulari exiftunr, Myrobalano<br />
Cnebulo non adeo diffimiles. Tantx dutitiei hx pyxides funt, ut Tepuyeiis non fo<br />
lum vafa potoria, fed fie difeos, fie ollas fufficiane Cxtetum atbor' in faltibus fie locis<br />
TanXfuetii 1S t<br />
IuXuriac ' ut J Llil0 ^citimi, fufficicntifuftentaculofrudus ejus ali-<br />
Dux reperiuntur fpecies fibi fimiles ,extcrnafigura,fedqualitatibus internisdifcrcpantcs.<br />
Vtnufque lignum, putredim mire refiftit,unde obfummamfimulduri-<br />
tirametTlu n ° rUm fUm aXeSCXlU ° fabnca ^ ur > cxterafqucarboresmul-<br />
Corti-
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIO LIB. IV. iU<br />
IACAPVCÀI'O ARBOR <strong>Se</strong> FRVCTVS.<br />
Cotti<br />
Avfu<br />
pf ? CrCa COntufl &ritc P^P^atìnaupegis locoftupxinferviune<br />
maCT^f datm f dcmìo Iacapucaio atbot, priori fimillima, nifi quod calices<br />
hnS^A n P loducat > car " m q«e nuces dignitate infetioies habeantur: quippe ex<br />
immodcratoulaiumufu, quibufdamcapillosdefiuxiflèIncolx teftantue '<br />
M * C A-
i}* G V L I E L M I I* I S O N I S<br />
C A P V T XV.<br />
Cjuitys diverfefpecies.<br />
VArix arbores excelfx Guitys, ejufdem generis frudus flavefcentesproducunt,<br />
pauca carne, magnoque lapide ovalis figurx intus refertos ; quorum fruduum<br />
ad minimum mihi rres vidiffe fpecies contigit, Guiti-coroya, Guiti-toroba, <strong>Se</strong> Guitimiri,<br />
didos; qui omnes, vel medicinales, vel efculenti, fed a paucioribus expetiti, excepto<br />
primo, eoque prxgrandi, fic àmagnatibus in deliciishabito.<br />
GVITI-IBA L<br />
Prima arbor Guiti-iba, cujus frudus Guiti-coroya dicitue Cortex arboris eft grifeus,<br />
altitudine, foliditate <strong>Se</strong> durationeipfam Quercum fuperans, lignumque à fabris in<br />
prerio habitum. Rami folia habentalteinatimpofita, oblonga,linguxlere figura, ad<br />
raduni inftar corii Hifpanici, nervo redo fie conis obliquis diftinda, hinc inde molli<br />
lanugine obduda. flores in longum quafi fpicam longefti, inodori, parvi, flavi, quos<br />
pidor non expreffit. dm floret fie tatde frudificaefubinde alterum latus arboris uno anno<br />
, alterumiecundo, frudusproferrmaturos, terno quiefciÉ, quarto demum toerfiudifera.<br />
Frudus pomumvulgare magnitudine excedieinfoimistotunditatis fie tuberoius.<br />
Color cutis eftinftatpanis atti ; pulpa mollis,flava, gtati ac dulcis faporis fie odoris,<br />
panem recentem xmulans. Lapis ( quem hic ex frudu exertum vides ) magiutudine<br />
fie risina eft ovi anfèrmi, cornee lignofo, hirfuto, continens nucleum albicantem,<br />
non cdulem, fed medicinalem, confillentianucis Cocós aftringentis. drachma ejus<br />
plu^
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIO. LIB. IV. ,57<br />
ì>ìus minus rafa optimo cumfucceffu ex liquore datur convenienti contra dyfenteriam<br />
Idem prxftat nuclei infufùm duplici quantitate exhibitum ad fiftendos quofvis fàneui^<br />
nis fluxus. &<br />
<strong>Se</strong>cunda quantum prxcedenti<br />
altitudine cedit, tantum<br />
Elegantia eam fuperat Guyti-tùroba<br />
dida. Folia enim fert in<br />
frondescongefta, fàturate viridia,<br />
fplendemia fie craffa inftar<br />
pergameni,ad tadum lxvia, cxterum<br />
figura nucis Iuglandis<br />
foliis non diffimilia. Inter copiofa<br />
folia ad frondium extiemitatesin<br />
ipfis ramulis egregie<br />
copiofi flores proveniunt flavi,<br />
odore <strong>Se</strong> magnitudine fiorimi<br />
Tilix. Diu floret tardeque frudificat<br />
idque menfibus xflivis.<br />
Gaudex diffeduslac acre exfùdat<br />
inutile. Frudus Aurantix<br />
quidem eft magnitudine, fed<br />
non figura, quiainxqualis eft fu -<br />
perficieific formxfuperius rurbinatx,<br />
dulcis fàpotis fed odoris<br />
fortis fie naufeabundi. Maturefadus<br />
è purpureo flavefciefponteque<br />
decidens edulis fit, alias<br />
enim noxius ob ladeum fùccum<br />
acrem. Lapis coiitentus Iuglandis<br />
eft magnimdine, fèd figura<br />
compreffiori, altera parte gtifei,<br />
altera umbrx coloris fplendentis<br />
; huic nucleus inclufus eft<br />
iifdem ufibus dicati» ut fupra.<br />
I I.<br />
Tertia Guyti-iba, cujus frudus<br />
Guyti-miri dicitur. Prxcedentibus<br />
Guytys minor <strong>Se</strong> tenuior.<br />
Foliis eft oblongis fplendentibus,<br />
inferius alba lanugine<br />
obdudis. cuilibetferefoliorum<br />
pediculo uvulx , parvis globulis<br />
veflitx adnafeuntur , unde<br />
flofculi albiprodeunt cum multis<br />
ftaminulis eredis ficut exhac<br />
icone feparatim pofita liqtiet.<br />
Menfibus Marrio fie Aprili frudus<br />
magnitudinis fie figuix ovi<br />
gallinacei, flavefeentis coloiis,<br />
profere Caro frudus pauca,<br />
mollis, dulcis faporis, quafi mu^<br />
feus admixtus. Lapis ovalis villofus,<br />
magnum quoque utexteri<br />
Guytys nuclcum ficcum amaricantem<br />
aflringentem continet,<br />
qui fupra enarratis minus ufualis eft.<br />
M C A-
I}8 GVLIELMI H S O N I S<br />
C A P V T XVL<br />
lanipdba, Acajd, Tapid &- Tek[a.<br />
VNa ex procetioribus Brafilia. arboribus eft Unipdba : qiix figura convenir cum<br />
Fago. corticem habet gryfeum feu canum; lignum fragile fie medullofum.<br />
Ramifoliisveftitioblongis, linguxbubulx figuta, fcdinutraqUeparte faftigiatis<br />
feptem,odo velnovemjuxtafcdifpofitis,unum aut fefquipedem longis> fupetius<br />
fpkndentibmacmlute virente<br />
fé imptimis decembri Decidunt, non omnia quidem fimul, fed pars illorum, diverfo<br />
tcmpote. Mox nova prioribus multo lxtioia fie majoia acquint, idque fingili»<br />
Vorem £Ì
HIST. NATVRÀL fie MEDIC LI È. ì't. i0<br />
inftar, putrcfcimt atque efui àpta fiunt, unde à plebe noftrate^appdlantur fòoi m*<br />
pH$J <strong>Se</strong> toto anno proveniunt. Cruda, non coda appetuntue Saceharata fie condita<br />
lautiorafùnt. Contra fluxum ventris feliciter exhibentue Ardor es palati fie ftomachicompefcunt,<br />
fanifque <strong>Se</strong> xgris fòlatio funt, nifi quod fottioris fint odoris caput infi<br />
cientis. Immatura poma trita fie in cataplafmatis fotmam redada > ulceribus mali<br />
gnis fie clavis luis Venerex imponuntur.<br />
Vinum, quod ex illis exprimimi, in eofdem ufus icfervamr, fed vetus redditum calidius<br />
exfiftit, minufque adftiingens.<br />
Ex pomo nondummatuto vi ignis liquor em extiahunt Indigena*, quo adverfus eadem<br />
mala muntile<br />
Ex pomi cortice immaturò pigmenti quoddamgenus eliciunt,quodrecens aqueum<br />
eft, moxnigrefcit, quo corpus pingunt, utveflitum nigrum eminus, fcedo equidem<br />
fpedaculo , mentiantut, ficut ad bellumituti tettibiliotes hoftibus evadane Nullum<br />
aliumufumhic fuccus habet, adncquitias dumtaxat excogitatus. Tindura enim illius<br />
corporivel chartx illita,citca nonum diem evanefcit ; nulla alia rarione ablui<br />
poteft. Lignum feu ramus decerptus eodem modo tingie Fr. Ximenes eandem arborem<br />
in nova Hifpania crefcere -, eifdemque ufibi» dicaram teftatur, quam Xahuali<br />
vocane<br />
Àc A I A<br />
V Etuftiorem <strong>Se</strong> fròndofiorem arborem<br />
in Brafilia me vidiffe vix memini.<br />
Cortice eft craffo, rugofo fic è cinereo<br />
albicante, inflai Sambuci. Altitudine<br />
ptoceram <strong>Se</strong> patulam Tiliam fuperae<br />
Folla illius funt lxvia, direde fibi invicem<br />
oppofita, adquatuot inteidum<br />
digitos longa, fplendentia, nervo lato<br />
fecundum longitudinem fie venis tranfverfis,<br />
fie juglandis foliis haud abfimia.<br />
lia, verum acutiora ; qux media xftate<br />
deponit, novifque antehyemem decorami,ut<br />
redintegiato quafi robore frudum<br />
melius proferat. Flofculos ha-><br />
bet copiofbs, in magnos tacemos congeftos,ex<br />
albo fubflavefcentes : poft flores<br />
pioveniunt puma flava , noftratium<br />
magnitudine <strong>Se</strong> figura; paucx quidem<br />
, fed fùcculentx carnis : lapidem<br />
continentia magnimi ex filamentis lignofis,<br />
nec dmum, fèd dentibus cedentem<br />
; qui nucleum continet in fé, et<br />
albo flavefcentem. Ftudushicgiatieft<br />
acoris, ac proinde inter tragemata locum fibi vendicai, fie tunica tenaci veftitue Fa?cundiffima<br />
eft arbor, toto fete armoftudtificat. Frudus maruri ftatim decidunt, tet^.<br />
ramque omnem tegunt, fiefuaviffimumodorem fpirane<br />
Intei refrigerantes <strong>Se</strong> aftringentes habiti ufque adeo, Ut immaturi dentibus inferant<br />
ftupoiem, quiexmanducatione dutiotis alicujus ligni rollimi. Naufeabundis fie xftuantibus<br />
piofùnt,fie conti a fànguinis alvi fluxus in pi etio habiti. Vinum ex iis conficitur,<br />
quod verus inebriar. Gemmx fie fummitates hujus arboris fanis <strong>Se</strong> xgris in acetaiiis<br />
exhibentue cxquibuscontufis emanar fpuma fottis fie tenuium pattuirci, qux oculis<br />
mditainflammationes aicet, vifum clatificat,nxvos fienubeculas oculorum tollie dolor<br />
quem primo infert, facile evanefcit.<br />
Foha,lucci, oculi fie cottexextetnis juxta fieinteims affedibus medentur , qux<br />
omnia in gargarifmum, contra guttutis inflammationem fie fimilia malapixparantui;<br />
vel in lavacro, contra multos externos pedum fie corporis calidos affedus adhibentue<br />
Foha, imo fie lignum , fapor is funt egtegie acidi fie aftringentis,ac ad appetitimi pro-<br />
' M 4 ftratum
140 G V L I E L M I P I S Ó N I S<br />
llraturatevocanduraficfitimlevandam utiliteiufuipantue ^ ^ ^ ^<br />
nes affas exjuniotibus foli» triàs gratiffimi fapor». Lignum rufum <strong>Se</strong> leve ut fuber,<br />
T e c u r c ^<br />
plumis elegantei veftitx, mextremiratibus ramorura affabre .^corccircnependulos<br />
Fuos nidos conftruant, ut infidias ferpenmm aliorumque noxiorum infederimi declincnt.<br />
T A P i À\<br />
InVrbeOlinda, totaque fere prxfeduraParnambucenfi74/i* arbor nafcitue inFacri<br />
altitudinem affutgit, ligno fragili, medulla fàmbucina, cortice lxvi, cinereo, multos<br />
habet ramos ; fie folia in fingulis pediculis tiixfibi invicem appofita, lxvia, fplendentia,<br />
fuperne fatui atiote, infeine dilutiote virore confpicua.<br />
In extremitatibus tamuloium plutes pediculi, cerafini quafi, colledi, in quorum<br />
quolibetflosnafcitur,quatuot foliis conftans albis fiedigitum longis. Quodlibet habet<br />
fuumpetiolum, figuia feiii venabuli, fieneivum fecundum longitudinem, ac venulas<br />
obliquas virefcentes, <strong>Se</strong> cum his altematim pofita quatuoi foliola brcvia virefcentiatintei<br />
omniahxc enafcuntut ftaminulamultafubrufa. Frudus ferr nunc copulatos,<br />
nimc folitatios, figura,magnitudinc, coitice,8e colore Aurantiis fimiles, edules<br />
quidem fie dulces, fed naufeabundi odoris, lapillis duris oblongis flavis, nuckumque<br />
contincntibus referti.<br />
Folia contufa excellcntiffimo funt remedio contra malum hic perfamiliare Ani inflammationem,<br />
fi exterius applicentut, txdatumqueinftai anoi ndantur: omnes denique<br />
fetvotes refrigerio fuo reflinguunt, dolotcfquc mitigane Prxter hxc auribus inditareftituunt<br />
dolores capitis ex calorenatos.<br />
r Dux
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. Li E. IV. 141<br />
Dux hujus vaftx<br />
arboris reperiuntur<br />
fpecies. Prioris lignum<br />
judicatur duriffimum,<br />
omniumque in his locis<br />
nafcentium giaviffimum,<br />
quam.Lufitani<br />
<strong>Se</strong>tim app'ellant, feda<br />
menondum vifàm. arbor<br />
inff udifcra habetue<br />
lignum puttedinis<br />
quafi expers omni corruptioni<br />
t efiftitac pioinde<br />
navibus fliuendis<br />
dicatum. Alteia, qux<br />
mihi innomit, folio eft<br />
glabio , magno, uno<br />
nervo redo, <strong>Se</strong> rarioribus<br />
venis obliqui^<br />
prxdito. Frudumfert<br />
Aurantio Malo majorem<br />
, cortice craffo ,<br />
duro, fulvo, cinereifque<br />
maculis variegato,<br />
quo melleus quidam<br />
liquor continetui,dulcedine<br />
fùa cettans cum<br />
Sacchaio , cui nuclei<br />
multi funt peimixti,<br />
qui, exficcato liquote<br />
pomi,ftrcpitum edunt<br />
ut capita papaverum.<br />
Ab omnibus paffim<br />
Barbaris peregrinantibus<br />
frudus ob dulcedinem gratam expetitus eft: Europxis tantum prò pedoris morbis<br />
in ufu habitus.<br />
C A P V T XV I I.<br />
Araticù diverfe fpecies.<br />
AEaticu arbores Indigenx varixhic confpiciuntur: quarum dux, qux Araticù-Vonhe<br />
<strong>Se</strong> Araticu-apeaBrafilienfibus dicuntur, parum differirne<br />
Araticu-ponhe enim eft arbor caudice, ramoi;um figura , corticis colore,<br />
Aurantix Malo fimilis, fed folia, flores, fie frudus differunt. Folia craffa fie'folida,<br />
oblonga, alternatim fibi invicem oppofita, fupetius faturate vitentia, fplendentia<br />
, inferius dilute viridia, craffa , <strong>Se</strong> ad tadum folida , in exnemitate acuminata.<br />
Hinc inde flos provenit magnus, primo fuavis, mox naufeabundi odoris:<br />
totus flavi», compofitus exteriusex tiibus foliis cordiformibus, inftar corticis Mali<br />
Aurantii, craff», erede ftantibus. Hxc in fé continent alia tria folia minora, ita<br />
intei fé compofita, ut integtum globum, intetius cavimi, magnitudine Nucis juglandis<br />
teprxfentent, <strong>Se</strong> in eo ftamen rotundum luteum Cum apice fuo orbiculari.<br />
Floret menfibus <strong>Se</strong>ptembii, Odobri, <strong>Se</strong> Novembri. Flores multi fingulis diebus<br />
fé aperiunt, fie mox fponte decidentes, ob giavitatem, ftiepitum intet cadendum<br />
edunt, quafi aliquis baculo feiiiet aibotem. Florem fequimt frudus ; qui maturami<br />
ptxfertim Decembri fie Ianuario, eftque figurx turbinatx ; cutis ejus quafi<br />
fquamis ex albo viridibus videtut compofita, cum tubetculis exiguis fufcis, ita ut<br />
nucem
GVLIELMI PISONIS<br />
Nueempineam d.ceres. * « ^ « $ £ g Z $ S ^ A<br />
&nucleisvar,isinrermixra. 0^e^PX^3tóSc&fititolis.Eolofubacido&acri.<br />
Ex arbore pendens fponre moll ^ m ^Zmct, qilod feorfim<br />
& X ^ ^ c per omnia eftfimilis ****** «traque f X T o n ^ t S<br />
minibus ex fulvo nigticantibus turgida.<br />
A R A T i e v<br />
P O N H E.<br />
Araticu pana , in arborem exerefeit haud grandem, ramis Aratuu-ponhe fimilibus,<br />
fed foliis minoribus, figura ut folia noftiatis Pyri. Flos ejufdem figurx fie totidcm<br />
foliis conflans, quot Araticii-ponhe ; fed minoi eft, fie intus lutei, extus vetofanguinei<br />
color». Frudus figura <strong>Se</strong> confiftentia fimil» priori, fed minor: cortese fcoulpa aurei<br />
funt coloris, odoris ut cafeus putridus, fie multos nucleos habentes ex fovoalbicantes.<br />
Radices agii hxc atbot amplas, ctaffiffimas, longas, hgno levi inftar bubcris,<br />
ex quibus clypci formantut, leves enim funt, nec fagittx aut gladioium idus penetrare<br />
poffune lcon ejus exhibetur in libro de venenis.<br />
Notatu autem dignum, ejus tadiccm in paludibus ciefcentem, profunde in terrari.<br />
defeendere ; ( quod tamen in aliis Brafilix arboribus haud facile confpicias) unde ere-<br />
^ dibile,
HIST. NATVRAL. & MEDIC. LIB. IV. H3<br />
dibile, noxiam ejus frigidamque qualitatem, qua frudumnocerecònftar, ex infefto<br />
tetrx frigore acquirere.<br />
K^iraticudomato excrefcitut AraticuPana. Fert frudus congeftos, oblongos, Cxpx<br />
junioris oblongxfigura, vitides,quiinterius finguliduohabentfpkndentia femina,<br />
Amygdalx figuta <strong>Se</strong> magnitudine.<br />
C A P V T XVIII.<br />
Caaróba.Tinddiba^Anbutbafhe Saffafras& Ibiraéefive Cjuaiacum.<br />
C<br />
Aaróba filveflris arbor , terris potiffimum glebofis in Pixfedura Parnambucenfi<br />
deledatue Siminus felici folo crefcat, parvx arbufculx vix xquatur. Florem<br />
fert è cceruko purpurafcentem, idque menfe Iunio : <strong>Se</strong>men autem nigri-<br />
C A A R o' B A.<br />
cans,quodmaturefcitmenfe <strong>Se</strong>ptembri: Frudumrarum, fedinutikm,phafeolomaximo<br />
iimilem, qui maturus fadus aperitur, manetque vacuus.<br />
Ejus folia oblongafunt, lingux figuta,dilutc vitidia, neivo fecundum longitudinem<br />
fiecoftisobliqius eminentibusprxdita. Guftu funt amarai ficcata fie contuf! fomentis<br />
ac balneis pendonea. Qux ex illis conficiuntut remedia, etiam interne affumta, cxficcandi,mundificandi<br />
fic fanandi vi pollent: quod feliciter in plurimis chronicis fie articularious<br />
morbis, imprimis autem in Lue Venerea curanda, fum expertus. Eadem nita<br />
atque in emplafttum prxparata, ulceribufque applicata , mirificeprofunt, morbumque<br />
radicitusfxpe expugnant. Praefertim, fi repurgato pr imum corpore, eorum decodum
GVLIELMI PISONIS<br />
144<br />
fudoresprovocentur. EBoribusquoque componimt<br />
dum per aliquot dies bibatur, fie<br />
confervamau eundem ufum.<br />
P I N D A l'[B A.<br />
i- Fduitur filveflris hxc arbor Finiaiba, ànonnullis indigenis zfcr. quoque dida, ob<br />
q tquitur ìuveirris "«^ femientis verse/*«r« qualitatibus ftuduum fie cor-<br />
£ l f e O S A S S E : S ejus tenue. Proceraefladmodum arbor.<br />
&in fummamaltirudinemrectaaflurg.t ( menfibus Deccmbri&Ia-<br />
MCnf 'b US f^e'ccidu'nr- q u i f i t e K S « nrunrque.mguam,<br />
S — 5 £ X feminenigto ob.onfo, quod ini.Iiscontinomi,<br />
quodiumperumredolet corrobofant,& difettaneflatus Tum<br />
con^npplLtrlrLpenrummedentu, ^ ^ - f a ^ m pu.verem<br />
redaais&exLcaris gargarifmata conficiunt contra &«£*£*»"£ ^<br />
Excoquunrur ut refervcnrur in oflìcims. Cuhnis quoque vicem 1 iper.s p<br />
^ Ex Arboris denique corticibus, funes igniarii, quo milita ignem fovent, confi-<br />
d X'aruEc,fpec.esvera/fe«efcArbor^^<br />
punftulis albh Lato.In ramis ramulos alrernatim pofitoshabet & folia angufta ac<br />
minata, figura foliorumSaficis, fupernefaturateviridia, glabra,fplendenna, mtcr,ic
HIST. NATVRAL. fie MEDIC LIB. IV.<br />
I B i' R A.<br />
cinerea fie quafi lanugine teda : qux deorfiim fé inclinane Flores fert menfè Februario<br />
albos odoratos, ad lingula paria foliorum binos. Frudus eft ovalis, <strong>Se</strong> magnitudine<br />
avellanx:fàpoiis atomatici ac aciis,qui loco Piperis incibis ufùrpatur ficcatus ficinpulverem<br />
redadus. Habet enim infignem vim aromaricam, nec ita acris eft ut Capficum.<br />
Cottex arboris primo albus eft, quo detrado ftatim rufefcie Loco funium ufùrpatur<br />
, eft enim lentilfimus. Ex eodem etiam fiunt funiculi igniarii prò fclopetis.<br />
IN vaftiffimis <strong>Se</strong> diffitis fàltibus duxveltresinfigniumfie fragrantium aiborum fpecies<br />
reperiuntui, qux Anhuiba ab Indigenis dicuntur. Quarum quxdam albicante<br />
fie flavefcente funrligno, ac proinde Lufitanis fedro-branco vel Canéla obodorem<br />
didx:Brafilienfes Anhuypitangavocant. Foliis flintpatvis, anguflis fie tenuibus. Quxdam<br />
^»£«^*-^y^didx, quatum lignum merito ab Hifpanis Paofuncho nominami,<br />
quod infignifoeniculi fragranria rotam domumtepleat, tam ipfùm lignum quam cortex<br />
fie radix. Proinde Monardis defcriptioni citca lignum Sajfafrasnon acquiefcendum,<br />
licet accurate ufùm fic abufum ejus defcripfcrit : nam cum de deledu fie prxftantia partium<br />
arboris agir, Sajfafras Floridx decorticatum lignum vix dignitatis ullius effe aifitmat,<br />
cum hoc Btafilienfe eximix virtutis <strong>Se</strong> dignitatis habeatur, atque a cortice liberatum<br />
in aliquot annos immune ferverne<br />
Ad hxc fortioris odoris eft <strong>Se</strong> efficacix, atque ad fecundum caloris fie ficcitatis gradumaccedie<br />
Illa autem qux inter majores fpecies Anhuiba five Saffafras recenfentur,Pini funt ma^gnitudinis<br />
fieformx. Nam prxterquam quod funt trunco unico, valido fie redo; ramos<br />
in cacumine habent cotonx inftar ornate expanfos, fie inftar Pinus repurgarx,quemadmodum<br />
ex appofita Icone liquet. Cortice funt tenui, glabro, ex gilvo nigricante, ve-<br />
N luti<br />
l *S
\^6<br />
AVHVI'BA five SASSAFRAS.<br />
G V L I E L M I P I S O N I S<br />
luti odore, ira <strong>Se</strong> fapore admodum aromatico,<br />
ad fceniculaceum accedente. Folia quoque<br />
limi odorata, ficulnea, tenuia, obfcurc<br />
viridia, laciniata fie foliis vitis albx finidia:<br />
flotibus frudibufque adirne incognitis. Radicibus<br />
denique funt nunc craff»,nunc tenuibus,adtertx<br />
fupeificiem expanfis. quarum<br />
cortices, arborum corticibus ut odoratiores;<br />
ita <strong>Se</strong> in Medicina prxftanriores, ultraque<br />
fecimdum gradum calidi fie licci habentue<br />
Licet autem Coiticis <strong>Se</strong> Ligni ufus tantum in<br />
Medicina celebietui ; Indigenx tamen recentibus<br />
foliis vulnerarefli tutine<br />
Tenia autem fpecies Auhuiba-min ^quantum<br />
duabus prioribus magnitudine infenor,<br />
tantum virtutibus fuperior, omnibus par iter<br />
incolis in quotidianos ufus tepofita. Folio eit<br />
Lauti, feu minori, frudu odorifero <strong>Se</strong> mgro,<br />
ubimaturuerit;eoquefimulcumfoli»,ligno,<br />
cortice fic ijadiceintenfecalidis. Hujus Iconem<br />
nondumlicuitnancifci, quia in hoc diflriduvixoccurrie<br />
Decoda ex his non tantum contra luem<br />
veneream, fed fie alios plurimos morbos a<br />
frigorenatos adhibentue Sudoresficurinas<br />
movent, tum vifeerum obftrudiones atque<br />
uteri imprimis intemperiem frigidam tol-<br />
I B i R A E' E five G v A i A c v M. berant.<br />
Cxteium multum difciepant<br />
in decodione <strong>Se</strong> prxparatione<br />
fic utendi modo-,fed cum otii mihi<br />
non fit eas lites componer e,id<br />
totumjudicio Medici rclinquO.<br />
A Ntiqua nemoia liane vaftam<br />
SC ptoceiam arborem<br />
producunr. Indigenx ibiraee, id<br />
eft, Lignum dulce, non autem<br />
Hiourace, ( nifi forte nomina va^<br />
rientur divetf» locis) ut Leiiùs8C<br />
Thevetus, appellane Folia habet<br />
inoidinate pofita, lxteviridia,fimilia<br />
foliis Cerafinoftratis<br />
acidx, fèd non ferrata. Truncus<br />
coitice glabio , intus albicante,<br />
exterius tubefeente fpedatue<br />
Fiudus fett flavefcentes,Ptunis<br />
fimiles, gratiffiraique faporis,<br />
verum non quotannis,imma<br />
vix fingulis quadrienniis. H»<br />
continetui nuclei» exiguus,fua,vis<br />
atque xgtis giatus.<br />
Ligno eft prxftantiffimo <strong>Se</strong><br />
prxduro, fie putiedini refiftente,<br />
quod à Naupegis expeti tur.<br />
Arbo-
HÌST. NATVRAL. fie MEDI'C. LÌB. iV.<br />
*4;<br />
Arboris hujus virtùtes auxiliatrices foli cottici ineìTe creduntur : qui externa parte<br />
àrgenteus ;interna,fubrubereft: fiereeens avulfùs, liquor emalbicantem fibi agelutinatum<br />
habet, cujus coloi mox perditur, paulatimque decrefcit, <strong>Se</strong> cortice fimul exficcato,innaturam<strong>Se</strong><br />
dulcem illius fubftantiam abie Dutiffimus exiftit, femidiaitali<br />
ciaflìtie : fapore aromatico Cinnamomum, dui cedine Glycyrrhizam xquans. Suntqui<br />
Guiaci feu Ligni fandi fpeciem effe contendunt, à quibus non difìèntio.<br />
Moderate calidus eft fie tenuium partium,quapropter pedoris ficjecinoris affedibus<br />
optime convenit. Prxcipuum enim incolarum refugium eft in veteribus vifeerum<br />
obftrudionibus, ut jam diximus: rum quoque adverfus Luem Veneream eximium<br />
remedium fùbminiftrat decodum illius ex aqua fontana, palato quidemnon ingratum,<br />
per aliquot dies reitetatum.<br />
Pugillus denique^ ventiiculo adhucjejunoj ex ovo fotbili ,jufculo aUt aliquo conveniente<br />
liquoieaflumtùs,bionchiapulmonis aperit, fieceffantem quoque urinameducie<br />
Quaptoptei omnibus aitis Medicx indagatoribus fuafor fuerim, ur corricemhunc<br />
in ulteiiotes ufus reponant. Succus autem ladeus ex recenti corticc expreffus, fcabiei,<br />
fie tinex capitis, pix extetis medetiie<br />
C A P V T XIX;<br />
oJfmbaiba, &- quxdam <strong>Se</strong> ramos habent, fèd in fùmmitate<br />
tantum. Cortex exterior fimilis Fi-<br />
A M B A i' B A.<br />
Cui, (nonnulli eam intei ficus filveftres<br />
reCenfènt) conftan's primo corticc<br />
tenui, cinereo,<strong>Se</strong>,fùb eo^raffój<br />
lerttó ac viridi : lignum ejus albuni<br />
inftar Betulx, Verum molle <strong>Se</strong> quod<br />
facile poteft feindi. Totus caudex<br />
eft cavus, pei inteiftitia femidigiti<br />
ubique diflindus tiànfvetfali membrana<br />
, in cujus medio foramen rotundum<br />
, per qux formicx rubrx<br />
oberrant perpetuo. Exligno hujus<br />
arboris exficcato ignem fine pyrite<br />
fiechalybe eliciuntincolx, foraminique<br />
ab illis excavato immittunt<br />
bacillum faftigiatum ex duto aliquo<br />
ligUo, quod quafi tetebiando<br />
ciicumagunt, donec appofita folia<br />
aibotum exficcata, vel goflypium,<br />
accendantue Veifìis atbotis fiimmitatem<br />
folia circumpofita ut in<br />
Mamoeira , quodlibet irtnitens fuo<br />
pediculo fatis craffo, extetius rufo,<br />
interius fpongiofo: ipfum folium latum,rotundum,<br />
in novem aut decem<br />
lacinias fedum, quarum centro<br />
infixus pediculus, a quo per fin^<br />
gulas lacinias nervtis rufus tendit<br />
per longitudinem, <strong>Se</strong> venx eminenrespcr<br />
obliquum : fùperius funt faturate<br />
viridia,<strong>Se</strong>inferius cinerea,<br />
hifpida ut folia Ficus :iri exticmitate<br />
laciniarum, linea cinerea funt firn-<br />
btiata.
, GniELMI P1SON1S<br />
qor folio augerur & fenfim fir f ^ ' S L , intus quafi goflypio retata,<br />
"'Srettrum fiimm.raribus e x p r e s s f u c c u s ^ ^ t Z ^ Z<br />
invere?ar, ulcenbus feliciter mederur J ^ l ^ Z l d i ^ n z parrem affev.or<br />
arboris hnjus correx, fi apponantur ^ « " ^ aftringend. polftam.<br />
Snccus ègemm.sexpreflus.quitaciilrMererug Maks denique nimium<br />
ler pulri de 7V/>«« inditus, calidam ventris proluviem liltir . JV<br />
fluèntes, Tradnntlndigcnarum tum&virulentumgenitaliumprofluvmm ^tediumpucrperis,immo-<br />
&Lnfatanorumperir.ffim.,hocreme P P<br />
dico menftruorum profluvio laboranr.bus, .nf.gn.rer F° d ^ > »<br />
fmatis umbilico apponatur, cujus rei venfiW^^ùt &' advenis, tantopere fit<br />
Nihil mirum iraque,f. hzcjarbor prirms Brani.*.ncohs,u^ fterifcru^enmf<br />
predicata. Dignamediusfidius,cu;usvirtutes,etiamnunclarente ,P<br />
&inlucemprotrahanr. ,nnellatur, & ramo eft rubi-<br />
Alrera ejufdem generis, medfterraneis, ^ h "
HIST. NATVR-AL. <strong>Se</strong> MEDIC LIB. IV.<br />
FR ve TV S ANDV.<br />
crorum in Brafilia antiftites, puigans hoc <strong>Se</strong> falutate remedium, cxteris omnibus prxferebane<br />
Validx eft operationis ; quamobrem xgris morbo fradis haudtuto exhibetur,<br />
nifi opportune a marni Medici corredorium accipiat, inque Eleduarii aut tabularum<br />
formasredigatur, Accipe duas vel tres caftaneas contufas <strong>Se</strong> cum faccharo<br />
defpumato exeodas, addito anifi <strong>Se</strong> cinnamomi momento, gratiffimum non folum<br />
eiit medicamentum, fed <strong>Se</strong> tutinimum, infantibus, iifque omnibus qui a puigantibus<br />
folent abhonere.<br />
Lufitani fie Indigenx ex eadem nuce oleum expiimunt, quod lychnis affkndunt<br />
atque eo corpus inungune E cortice autem illius uftulato, incolx optimum fie famigliare<br />
remedium contra ventris fluxum, iifque, quibus poft affumtam nucem, alvus<br />
immoderatius ruit, fubminiftiant. Contufus cortex flumina infici!, atque enecat<br />
pifees. Iconem nucis integix fie diffedx, eleganter ad vivum expreffam, ea mole qua<br />
erat, addidi. minotis eft magnitudinis nucleus, quam Prunum vulgate, licet pidor<br />
relpedu aliarum iconum eum pinxerit aliquanto majorem.<br />
C A P V T X X.<br />
Ibabirdbd> Ara^d du# s &- (fuaidba,<br />
J Nconfragofisnemoribus Brafilix, reperiturvaftaarbor, quxgentilitio vocabulo<br />
lbabiraba, corrupre à Lufitanis fieNoftris Guabirdba appellami ; Ugno obliquo, mulnfque<br />
flexibus toituofo, altiffimo infupet atque duriffimo ; fie contra putredinem<br />
opnmo. Incollibus veto <strong>Se</strong> campis eadem 7^/>^ ad longe minor em molem affurgit,vixPrunumadxquans:<br />
foliaquemulto minora, frudufquc fert minus agreftes.<br />
Adeo denique, ob diverfitatemfoli, difcrcpantesintetfe, uthx àMedicis, illx à fabris<br />
potius expetantue ibabirdbaitaque omnis eft caudice contorto, cortice cinereo, foliis<br />
dilute vircntibus, rugofis, multis ctaffiufculis Collis prxditis,direde fibi invicem oppoiit?s<br />
: di^tis tiitafpitantodoremMajoranx xmulum. Inter hxc fparfimprovenir pediculus<br />
, fupenus triplicitet velut inctuccm divifus, fetens tres flores pcntaphyllos,<br />
N j albos,<br />
49
150<br />
G V<br />
LI ELMI PIS ONIS<br />
1 B A B I R A' B A,<br />
c .-, *rm,|f fere filveflris Rofx; menfe imprimis Ianuariointegros<br />
o 1<br />
aibos, odore, figma fie » ^ ^ fucceditfrudus rotundus, cerafi macampo^<br />
fragrane repkn^^..^extu^okr " brunni, cum umbilico quinquefolio<br />
gnimdine pediculo infidens , ^« ^ ^ ^ q u o t nuslci coloris incarnati,<br />
rufefcente : contine! pulpam molkm, pallida » » ^ £ d . f r autem alias<br />
obrotundi, compreffi, molhufculi immixti, 4<br />
dulcis, aliquidrefinofiadmixrumhabens•<br />
^ ^^^nimprimit tandem<br />
E ^ ^ u ^ / j S e adhibentur<br />
quoque fimil.s aqua fragram deflaflarur e,%%*£&»* conferat) in morbis oculotum<br />
pulvis hujus Ugni, in carbonemredacn, ocuiii. uuw<br />
rumdidumefl.<br />
H<br />
VjusatborisfrudusàBrifilianisappellamr Ar^-mirh Prunum Granatenfe merito<br />
vocant noftrates. Extetna facie, frudu, frequenti», tempore, fie loco natali,<br />
convenit cum Minori ibabtrdba: de qua Capite prxccdenti egimus. ^ ^
HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV.<br />
AR AC A-M I R I*.<br />
Frate* eft, ligno, foliis fie floribus ur Guajdba, magnitudine vero differunt fiefrudu.<br />
<strong>Se</strong>d varms naturx lufus, omnes dignirates, eafque eximias, frudui <strong>Se</strong> radici infevit,<br />
cum Ibahrab* mferiores five in radkefìve in frudu, fed potiores in floribus fie foliis<br />
inutas virtutes dederit.<br />
^^l g a U d f ^^^^«^visautumbrofis nemoribus confpicitue Flores<br />
habet albicane» pentaphyllos, cum multis ftaminulis longis.<br />
Floret bis^quotannis, bis quoque fert frudum , menfe nimirum Martio fie rurfus<br />
<strong>Se</strong>p cmbri. Prunacoronis (quxàpidorehicnegkdx) mefpilorum inftar, eleganter<br />
ornata,innumenfque acmis turgentia,proferì, qux, ubi maturuerint, flavent,mufteamque<br />
habent in fé dulcedinem, atque fraga quodammodo referunr fapore. Cruda<br />
potius quam coda appetuntui, fùaviffimique odoris exiftunt fie faporis Oportet<br />
auitem ut tempeflive decerpantur, nam propter intenfiffimum Solis ardorem, non<br />
minor injuna fit, fi paulo tardius, quam fi citius avellami.<br />
n ~ qUÌ CX hoc / rudu fiunt,jucundc refrigerane, adftringunt fic corrobobentur<br />
qUC CamiS Cldoneorum > confo vx rofarum, aliorumque fimilium, exlii-<br />
oeufif^Tv Ìpf ^ frutex v f ute medicinali non deftimimr. Ex foliis fiquidem fic<br />
ouam ,v, P adftrm S cnt jrbus, optima balnea componuntur, tam contri intemos<br />
i n T J T - C0 T dS affedUS ' Ut fll P ra in ca P ite de Vlccribus diximus. Prx cx-<br />
Z1!\? T , ÌdS P ardbllS ' ladix didls qualitatibus cxceUit , <strong>Se</strong> dyfente-<br />
Ai*iueuctur. Atque hoc peculiare habet, quodfic diuretica, partiumque fiibtilium<br />
N 4 cum<br />
I.JI
GVLIEIMI PISONIS<br />
Z adftrmgendi faculrare poUe.at. Prolude prster eximias ,uas ^ virtures,<br />
Henisfierenumaffedibus conducit,<br />
AR AjAiGVAfV'<br />
cile praftanriorem procrear, & mulro major e ^ J £ exerefear : folioque eft<br />
pJ, id eft, * « ^ J P f c ^ [«muiatu, Frucium fe?t mali<br />
glabro ,tae viridi. JPf 1 *^^ 0 £" umbuicum contincntem: carnemhamediocris<br />
magnitudine, rotundum, ">P C C fi . , in medio mulroslaber<br />
albani, carni **f«W,odore, % o r C rfJ l ~" d paùlum compreffos, ex<br />
pides, pifisminoribus «S^«». c 0 ^^^^' e sCdeum iAuni. Ad-<br />
aquemala, quotidie ìnftituuntur.<br />
M Aan,<br />
.mnirate intei fé coniundxfunt Guaidba<strong>Se</strong> Araca-guacu- ejufdem quippe<br />
Agna aramene inter le con; qualitate fic facie externa con-<br />
nonfolumaltituduus funt,iedtona, nores,rructubq rMfiorp_ria dida funt.<br />
vemune MeiitoquehxcPyraGrmatenfia^^<br />
ArborinMalifiguramexcrefcitfieinplutimosfe diffundit ^ " ^ " " ^ , „ .
HIST. NATVRAL<br />
dentia; inferius autem<br />
<strong>Se</strong> MEDÌC. LiBi IV,<br />
venis obliquis fie confpicuis<br />
protuberantia.<br />
Floiem fert ex quinque<br />
foliis fie multis ftaminulis<br />
conflanrem inftar<br />
criftx pavonis. his<br />
filbfequitur frudus,magnitudine<br />
fie figuia pomi<br />
noftratis, non quidem<br />
adeo diffimilis, nifi<br />
quod oblongioi <strong>Se</strong> cotticc<br />
magis rugofo fit.<br />
pulpa pallide iànguinei<br />
eft coloiis, lapidibus edulibus<br />
mefpilorum inftar<br />
referra. Frudus ipfe<br />
prò diverfirate remporis,<br />
rriplicis fàporis par-<br />
G VA I A' B A;<br />
ticipat. Maturefcens<br />
enim antequam mollefcat<br />
ac flavefcat aufterus<br />
<strong>Se</strong>aftringenseft, tunc-<br />
'que codus ftomacho<br />
prodeft. Mox paulo<br />
maturior medix naturx<br />
atque optimus evadit ;<br />
melius tamen finitati<br />
confùlit, qui eum five<br />
codum five fàcchaio<br />
conditum j quam qui<br />
crudum mehfis ihfert :<br />
accedit quod odoiis fie<br />
faporis fit gratioris palatoque<br />
magis abblan-<br />
%ortftfi^<br />
tuW-facnecorrumpitUrS<br />
lent^fu^^<br />
turdvfenter.* . ^ X ^ ^ ^ ^ ^ ^ T t<br />
innafcit| ^A^^^^J^^T^ ^ ^ 4<br />
^v.ridariisiIlara,numcrofas^lantasconcSit&^Toct « ' « r " '<br />
currar: fruduum enim erana ab avibm xr „' K P rocreat ' ut mhil frequentius oc-<br />
xuneque luxurianr. Aliis Ind,arum rcgionibucommunis t 8»*?*luc<br />
patriam Brafiliani neranr frH rr,£ . communis hxc arbor, ac proinde<br />
foproventu, t o t i ^ f i ^ ^ ^ . """P 0 "? T UlaS habita eft - Num croftir<br />
1 . Meminerc quZfhu u P bori?xr„° mm r m ^ ' Ì T 'U**** exides,&alii.<br />
H q J S Xunenes > Somara, Oviedus , & Monar-<br />
C A-<br />
r J
154<br />
GVLIELMI PISONIS<br />
C A V V T XXI.<br />
9^coów &• "Bananiera,<br />
c^uiirm ut nulliptotfi» inBiafiliajam<br />
FRuticeslippis & tonforibmnori, «mquefainil.aTesu^"^bUe tamen hic non<br />
repetiantur horri, inquibnsill. palfim "° n [P c X fMÌh, Brafiliani ?..<br />
funt, fed àliunde huc deportata: pianta. Utam^ua &Avicenni,<br />
„*«< nominant : Afris vero atque Af.at,c.s olim fuiffe notos, bcrap<br />
PICOBI'U & BANANIERA.<br />
teftantur, qui Mufi» appellarmi Earum itaque deferiprionem, quam MatthioluT,<br />
Sus^Dodon/ihabenr.libenterampleaor, paucis tamen, in quibus hallu-<br />
^Dnfarm^umejus genera , qu, ob maximam affimtatem f^£^<br />
(quodaiunt) fidelia dealbabunus. W^°«^P l a ^ { W e . f i l<br />
^ i ^SwK<br />
five cultuta:, nafecndique peculiarem modum fpeftes. In quov.s foto, hce£*«<br />
fitienteptoveniunt. C&ovis anni tempore incoi» eaturo frudu gaudent. r«>«"°
HIST. NATVRAL. & MEIDC. L.„. IV.<br />
ex rad.ce propagatur Vndeprimo erumpunt tria quatuorvefolia in fiftulam convo'<br />
' a " 1'^aud.ce mfpongiofum, cranum, efficiunr, in quo fuperiuselndul<br />
tur decem vel plora folia eleganrer viridia, ad raduni tevia, Lhrquechartt mCm"<br />
^ aC !f; Cre P. ltant ' i «"-gi""^cerantur tranfverfim fecundum duanmfc"<br />
rum, &ftrep.tum exctant commota. Nervus digitum craffi.s fecundum S 1<br />
longitudmemexcuirir, quiinfuperiorifuperficieranquamcanalis excavamr &rranf<br />
verfimlinea:fubtiles ànetvoadlateraextendunrur. Exfummitate«Sfato<br />
gmuramus prodirprimo tener, continensin extremitatefua corpus rurbLSrT<br />
magnitudmeftrob.ilmaJoris,conftansèfoliis Iaris,brunni coloL, obfcurT qu bus'<br />
qualipulvis afperfus cinereus. «-mi», qu.Dus<br />
Subrer foliis his exparuìs apparent feptem aut odo flores, ordine juxra fé pofiri ex<br />
albo flavefcentcs, fuavis odoris. Ex fcapo Horum prominenr quinque fofiola anèufta<br />
figuramhabenfa ill.us inftrumenti quonauta: umntur in humedandis velis InTanhà<br />
hacfub tegmine mannafeu lentus humor continetur frigidus, làporis meliciconfi<br />
ftentia & colore fintili, albumini ovi recenris, quo nedare forrnLadmodumde"e<br />
aanrurunhoc humore orrum fumunt quinque illa foliolacum flamine. Flores hos<br />
fequuntur frudus ordine & arde juxra fé ponti. Continentur plerumque in uno ramo<br />
quatuordecimautfedecimnumero,utita una piantaptoferar feptuLnta autodua'<br />
gm a qu.fubmde viridesavulfi.nuncin^dibus^uncfnnavibus fefpendunrur don^ec<br />
Juftammatur.ratem&flavedinemconfequanrur. Frudusautem maturefadu maTni<br />
tudmseftcuc„mensnoftraris,oblongus&trilaterus quafi, c o r i o o r f i S S<br />
facnhmemtm partes digitis fé dividi & detrahi fimr. Pulpa, mollis uftar omvri<br />
med.mamquaficucumerispermediumfécundumlong,rudin P emhatote<br />
&fic ininfinirum ^ p S X t t T ' , monentiquefuccedit,<br />
TMdufi dida, cotaeftu. Pa^taltmrUiZ,!~," ^T^P'^^Brafilienfibus<br />
puspaulo minus eft, fc^^fc^^*?*» &°uoriferum corfed^edus,<br />
^^^^^Z^L'm^Z^^:'<br />
craffi veruna longiores & incurvati. Subftantia quoque ficctores & Zt^t T<br />
quendum. Vtraque tam A*,, quam SmÌBa ^ erario frudus * ,^ u°"<br />
piacer, mrer Ficus recenfentur. Vtraque flarus -£,? 1 r ' nonnullls<br />
fopiramadjuvar. Pauci fontalimene T-A r ' m ° dlcerefr, 8;erat& Venerem<br />
to P Tofta/bil.of, profe P^2,1? N P T S ^ ^ T ^ ° W
156<br />
GVLIELMI PISONI<br />
MA NG A H A.<br />
0 1 ^<br />
'"-uritatemconfam ur^r ^ num 4"am maturefci w f f i * '<br />
illesi, ubi prim^K J Cu - ,usrc ' i g na "adventit,i !J''; dCC,dcnsin tcrram ilico<br />
quid, quod £S^-> , < b r a n t * f t « ut a" ftiuniX P T f P u,ch »^dine<br />
nis, a. d
HIST. NATVRAL <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. r57<br />
manducata anferum:'nifi quod frigida &humidafugaciaquealvum dejiciant, W -<br />
queexcitent, quodfokttiamulietculaiumnoftiatium, aromatibus corneifolet Lu<br />
titani integr os frudus conditos àpponunt, nullifque tuncepulis cedunt.<br />
I V T A y' live T'AMARINDVS*<br />
In Quercusprbceriratem excrefcit, caudice exterius grifieo, li<br />
coopTrS foT , Ut T?" e C ° m P rem mftar mi 4 u * a» m^jons. Corrice<br />
6 ara Zt.ciT, V ?" mef P lIoru *> «nui. intus pulpa higricante, fibnicoto.<br />
tvuWm''t? S r efert " n ? Uatl - es 4uatuorvelapidesfplendenres,compreffifaexcrefd<br />
S 7 ,mmer [' rum i Nucleus terra: commiflus annuo fpatio alte<br />
intendi hir„T C M^r Cn ; h ' C eff « fi < in Af.a& Africa. Quod refrigerando ti<br />
Quantum h ^<br />
BonnTSfi&££££,f CratVd ~ a " u m Afiatica « hL Icone cum<br />
C ^ S T CUJUS fr , U,aUS C "T^^ Lufitanis & aids. Arbor alta fcrnagna, atque<br />
oÌdmefc fr* ' , tC eXpanfa , C0lOTe CXKrius ex cmereoalbicante. g Folia fert<br />
ornine fib, oppofita, paulatimque futredim ftantia, figura cylindracea, breviifimo<br />
O pedicu*
»5<br />
GVLIELMI PISON1S<br />
TA.V.ACOAVNANA U F ** <br />
CASSIA FISTVLA DICTVS.<br />
ped.cnto.nn.renria.nftarPoHor^<strong>Se</strong>n^^^^<br />
nati ellganrilumi, ^ ^ ^ ^ ^ Z ^ L ^ * ^ maruruerint.Corride*,<br />
moxnigncantes deorfumpropeni entes r concuri debenr. Inrus hx ftice<br />
l'ùnt duriffimo lignofo , qui ut frangantut, mal eoio ^ f lendam_<br />
qua tranfvertìm cellula* habent . « ^ « ' ^ cant. .nftar Caffizfo-<br />
11 tevibu, te duris , qui immerfi &%&%£' matutitatem cum aftridionC<br />
luriw, fed ingrati «.amar, apo , lfiverit, laxat alvum.
HIST. NATVRAL <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. ,yj><br />
C A P V T X X I I I.<br />
Tinogua^ù mas &•fcemina, &- Iaracatid,<br />
VTraque Pìnoguacu, Mamoeira Lufitanis dicitur, vulgo Papay , cujus Frudurn<br />
MamamvoamtàEffiia, quia Mamma; inftar pendei in arbore: Mas ubiquein<br />
filv» obvia, raro autem fcemina, qua;in Hortis exculta luxuriar. Mas in vul<br />
garisarborisfrucT:ifera;altimdinemexfuigit, cortice cinereo <strong>Se</strong>lxvi. Foliis ubique<br />
PINOGVA'CV MAS <strong>Se</strong> FOEMINA.<br />
erumpentibus circa caudicem qua; a terra ad<br />
medietatem altitudinis ftatim abfcinduntui in<br />
juniotibus, reliquamedietasufque adfummum<br />
folns veftitarelinquimt.Quodlibetfolium in fex<br />
feptemve lacinias difTectum cum .totidem incifutis<br />
infidet fuo pediculo totundo , cavo tufefcenti.<br />
Inramulis expediculis majoribus oriundi<br />
multi floreslongi inodori pallide flavi, quinque<br />
foli» incurvatis conftantes, nafcuntui. Quibus<br />
frudus raro fucccdunt, nifi arbore tranfplantata<br />
qua: tnum ad minimum fit annotum. Falfum por-<br />