Se - Brasiliana USP

le ne fay rien 

sans 

Gayeté 

(Montaigne, Des livres) 

Ex Libris 

José Mindlin

p^ 

iui 

RI>1JE UTRIUSQ^ 

.** NATURALI ET MED»* 

ì ^^à 

^rum contata pagina to&g£~*2\ 

exhibet ST 

''»': 

^ ^ ì 

'*sO 

àZ£r°à 

T\ JfWKf 

lf\j&(k>Vlc!um et 

g. dolo e LVUI 

fyrtìkcò -(effe K - •- -- "'M-- -L-r-^Le+^r&o JhmCHArìsfhnòtft*t'mc7»*to>U*- %**é4*r*L * 

m dryricirì^ 

*f* . 

*«£

AVTOR E S ET TITVLI 

Librorum > qui hoc Volumine 

exhibentur. 

GV'LIELMI PISONIS, 

Medici Amftefcedamenfis, 

I. De Aèribus, Aquis, & Locis. 

IL De Natura & cura Morborum, Occidentali Indiae, imprimis 

Brafìliae, familiarium. 

11L De Animalibus, aquatilibus, volatilibus, & tcrreftribus, edulibus. 

IV.I)e Arboribus, fruótibus, & herbis medicis, atque alimentariis, 

nafeentibus in Brafìlia & regionibus vicinis. 

V. DeNoxiis &venenatis,eorumqueAntidotis. Quibusinfèmefunc 

Animalium quorundam viva? fèótionesj Tum & aliquot Metamorphofes 

Infèótorim. 

Vl.Mantifla aromatica &c. Polita poft Bontii tia&atus. 

GEORGII MARGKAVII^c 2iepfttàt 

I. Tra&atus Topographicus & Meteorologicus Brafili^, cum Obfervanone 

Ecupiis Solaris. 

• 

IL Commentarius de Brafìlienfmm & Chilenfìumindole aclingua òcc, 

I A C O B I B O N T I I , 

Bataviae in majore Java nova? Medici ordinarii, 

I- De Confervanda valetudine. 

IL Methodus medendi. 

III. Obfèrvationes in cadaveribus. 

IV. Notae in Garciam ab Orta. 

V. Hiftoria Animalium. ì Quibus fparfim inferuit G. P i s o Annotano- 

.rT -rrn • î f nc L & Additi ^ne$ qua icones atque rcs ne« 

VI. Hiitona Plantarum. J cefiarias. 

SENECA: Veniet temfm, quo ifia, qua ntmc latent, wlncem dks extrahet, & 

longioris avidiligentia, 

* x

SERENISSIMO ATQVE POTENTISSIMO 

PRINCIPI AC DOMINO A 

D O M I N O 

FRIDERICO 

GULIELMO: 

DEI GRATIA MARCHIONI BRANDEBVRGICO: S 

ROMr.IMP: ARCHICAMERARIO ET ELEGTORI 

MAGDEBVRGI: BORVSSIÊ: OLIVINE: IVLIÊ 

MONTIVM: STETIN: POMERANOR: CASSVBIOR 

VANDALORVM: ET IN SILESIA CROSNÊ AC 

IAGERSDORFFII DVCI: BVRGRAVIO NORIBER- 

GENSI: PRINCIPI HALBERSTADIENSI AC MIN- 

DENSI: COMITI MARCI ET RAVENSBERGI: 

DYNAST^É IN RAVENSTEIN: &c. 

SERENISSIME PRINCEPS, ELECTOR AVGVSTEi 

Vgufta res eft Hiftoria Naturalis , 

utpote eifdem, quibushoc Vniverfiim-, 

terminis comprehenfà. Quo 

ipfo conftare arbitror, quanta molis 

opus fuis (ibi humeris imponant, qui 

eam pofteritati tradendam fiimunt. 

Fecit olim > & tam felici fuccefTu , 

quam ftupendo aufu, Plinius major. Etiamne perfecit? 

Certe non potuit : non fatifcente animi qua facile vel 

alterum valuiffet Orbem compiedi, magnitudine; fed 

deficiente rerum materia. Defe&us illius caufa fuit, non 

una -, potiores tamen du#. Altera, quod Indiai, jam tum 

notae, non fatis tamen eflent cognita, nedum perfpe- 

&x. Vtpote adiri fòlitae, non mari, non pace, fed terra 

atque bello. Quorum nihileffeautiftodiffìcilius atque 

mille difcriminum plenius, docuere integri per fo- 

* 3 litudi-

E P I S T O L A 

litudinum vaftitates & omnium rerum egeftatem deleti 

exercitus: aut ilio inimicius fcientiarum propagationi, 

omnium temporum hiftoria? loquuntur 5 ut ne dicam, 

experientia quotidiana. Altera, quod major ter^ 

ra- pars, univerfa America fcilicet, fpiflis ignoratiti* tenebris 

involuta, velut in Chao deliteret. Qua: temporibus 

avorum reperta, patrum defeda, noftro luftrata, 

prabuic uberrimum prifcis adjiciendum copia: rerum 

cornu. Quarumquia ipfe non contemnendam pàrtem 

fui & infpeélor & rìotator, fub aufpiciis Illuftriflìmi Io. 

Mauritii, Naffavii Principis , & Brafiliae , terrà matique, 

Prafefti, Tuseque nunc Celfitudinis ad Imperii 

Comitia Legati, certe non debui hoc talentum, 

quod mihi Deus ad enarrandam gloriam fuam concredidit, 

abfcondere, &: fervum me fàcerè ìnutilem. Quod 

à me amoliri crimen fatagens , coepicx obfervationibus 

ilio tempore colleéHs -concinnare Hiftoriam, cura 

Naturalem, tum Médicam, eorum , qux OccidentalisIndiatilo 

in finiifovet falubria humanas faluti. Quas 

nunc , cum Orientalis Indiai defideratis Natura thefauris 

fimul in lucem prodire geftiens , Sereniflimam 

Tuam Celfitudinem adeundam fibi putavit,quo fub tanti 

nominis non folum aufpiciis decus, fi quod habet, tuer 

ri -, fed & patrocinio ac favore tuta,facilius fc atque efficacius 

probare aliis poflìt. Id vero audendum fibi tanto fidentius 

exiftimat, quo minus, praefentis feculi calamitate, 

& perftrepentibus undiquebellorumprocellis, fecuri 

ac tranquilli feceflus conceduntur Mufis his, quae fanitati 

imprimis prodefle, &, fi fas eft dicere, fatalia ac decretoria 

vivendi tempora, quafi novis rationibus propagare 

velie, oftendunt. Qua etiam de caufa, & quod non 

in ter pretem fé eorum, quae ad fenfuum blandimenta ac 

voluptatum illecebras funt excogitata, vel ad pompam 

& often-

D'EDI C A TO R I A. 

& oftentationem vanam comparata, fed Amplici ftylo 

circa fiimmi Creatoris opera verfari profiteatur, indigna 

non debet videri, qua? Tuum Nomen geftet in frontifpicio, 

& fub tam auguftae infcriptionis tutela vivere 

ac vigere inoculis hominum defideret. Fuit illa prifcis 

feculis Regise dignitatis pars non infima, Cselique 

Terraque traftus & Marium fpatia atque proprietates 

percontari, eorumque interpretibus bene velie ; & 

combinatispacis bellique ftudiis firmiorem ac beatiorem 

imperii pofleflionem fibi aflerere : idque non adeo multa 

literarum peritia, quam ex vero earum ufu. Eruditi audiebant 

Tiberius, Nero, Domitianus, aliique5 maximo 

interim humani generis exitio nati. Trajanus contra 

& Alexander, eorumque fimiles, etfi minus eruditi, lucem 

tamen vel imprimis mundo intulerunt. Eadem rationerecentiores 

intér multi Chriftiafìi Principes longe 

potentioribus pravaluerunt, Se fupra Mortalitatem fé 

tantum non extulerunt, potentine femper animi cultura 

adjungendo> '& ad fuam fuorumque fàlutem, in omnibus 

ceu Cynofuram intendendo. Qua? procul dubio caufa 

eft, quare omnium largitor Deus homines docuerit 

tot feientias & artes, ingenio item Se fapientia atque 

prudentia inftruxerit. Tu certe, P R i N C E P S C E L- 

SIS51ME, qui copiis, & imperio tam late patenti, non 

vi&fanguine quaefitis,fedabavis& atavis longaferie, 

velutipermanus, traditis, ac vigore animi corporifque 

carus fimul & fufpiciendus fadus, magnum & illuftre 

ejus exemplum prabes, dum premendo majorum veftigia^tantarum 

felicitatum cumulo, tanquam colophonem 

fiiperaddere illam fapientix partem contendis, qua? in 

contemplatane operum Dei naturalium confiftit. Quod 

inCelfitudine Tua ftudium procul dubio non parum promovit, 

recens ejufdem commatis documentum Illuftrif- 

* 4 fimi

EPISTOLA DEDICATORIA. 

fimi Io. Mauritii, qui publicae omnino falutis intere^ 

fé exiftimavit, fi impofterum Europseis non laterqt, 

quam longe lateque per univerfum terrarum Orbem 

diffufa fit immenfa rerum Natura. Quod uteffeéhim 

daret ereótioris animi Princeps , inveftigationum diffìcultates 

fumptibus fuis & auótoritate non folum fublevavitolimin 

India Occidentali; fed & omnes illos, qui 

agricultura, venatu, aucupio, pifcatu vitam tolerarent, 

mihi parere juflit. Quid mirum, fi tanti Heroi's ftudium 

atque favor me inflammarint, ut & volumen hoc ad umbilicum 

perducerem, & confe&um atque meliori cura 

excultum, additis quamplurimis, ha&enus aut incognitis, 

aut negleftis, neque tumido aut precipiti conamine 

in umbra excogitatisièd propria ut plurimumexperientia 

atque ufu comprobatis, ad Tuos pedes deponerem. 

Quod fi fufcipere dignaberis , pcrque otium infpicere, 

& vel umbra favoris Tui profequi, certe nihil vel au&o* 

ri optabilius vel operi honorabilius evenire poterit.Quod 

fupereft, DEVM OPT. MAX. veneror,utCelfitudinem 

Tuam impleat omni benedidione, profperitate, 

felicitate. 

SERENISSIMA & AVGVSTA 

CELSITVDINI TVA 

Devotiflimus cliens 

GVLIELMVS PISO.

GVLIELMVS PISO 

L E C T O R I 

S A L V T E M. 

Vanto cum molimìne , ac vite difcrimine olim 

majores noflri extremos mundi cardines per immenfa 

mar'mm fpatia adierìnt ac lujlrarint ; quantaque 

etiam nuncregnandi rabies, & auri/aera famespe 

cora mortalìurn accendat ad fubigendas Orìentis &* 

Occidenti! Indias, neminem latere opinar. Veruni 

quanto contra negleffuì permulta Jlupenda Dei &• 3\(atura opera, /»- 

terque eainfolita marium fiderumque imprimis reciprocatiohes &-, qua 

ìndeflmnt, yirtutes inferiorum moderatrices 9fubjaceant, //// potijfimum 

sxperimtur, qui lucubrationesfuas Thyficas pofleritati reponere, &• tante 

novìtath arcana morbi* medendu applicare ge/liunt. C um f orro cujufiun- 

que ingenui Hijloriographi fuprema lex & curdfit> ventati*fé antiflitem 

prabere, &ìlla omnino evitare, qua genuìnam reigejla, &pari ratio- 

ne in ea, quam nosjam traBamm, materia, naturafaciem obfufcare pof* 

finti nihilominus idgenusfcriptorum ob tantam rerum caliginem infeopu- 

losfacile impingunt-, undequidem erroresprateropinionempropagant, imo 

etiamfublejla fideifufpicionem incurrunt, imprimis fi aliqua, vel citrale- 

terum aiétoritatem, velfupra confuetam natura yim &• ordinem falla ex-* 

ponantur. Qua omnia tantum abejly ut me ob rei dìjficukatem & argu- 

menti noyitatem apropofito abjlerrere potuerint, ut materia illa ipfa novi 

tà* ac dijficultds ,propter utilitatem &- dignitatem ,animum addiderint. 

Traferri-m cum non aliena /idei yelfama (qua tam fieli órprayi tenax 

eli, quamreBiconfeia) fedfenfuumjlabilitmjujffragio, quacumque ex 

ampli (Timo ilio J\(atura Theatro vel ipfe obferyayi, yela veterana indi- 

venis accepi, examini &-praxifubjecerim. Indignum quippe non tantum, 

fed &- detef abile effe autumo, in re feria, & in qua tot loominumfalus 

verfatur,eadocere, qua experimentis haut congrmnt >vitamque agrotorum

P R ^ F A T I O 

torum ob inanisgloriolaaucupium exponerepericulopojjùnt. ldeoque>ut 

telam hanc felicim pertexerem, partem onerù deriyaram in domejlicos 

meos >pra cateris in docìijfimum &- diligentijfimum T>. (jeorg. Mark? 

gravium, Mathefios &• Medicina candidatum, quem in Indias mecum 

adduxeram,ut,praterexercitia Agronomica & Cjeographica, penficu- 

late objirvaret externas poti jfimum figuras illarum rerum naturalium, 

quarum ego yirtutes intemas prafidiaque medica firmanda yel rejlituen- 

da valetudini nata, folliate experirer. Animalium denique, ut, idquod ante decen~ 

nium in editione Hifloria J\(aturalis "Brafilia (nimùpracipitanter9per 

pi 

ria a noxiùfeparem : tum, ut ea (tmulpromam, qua difftciliorh argumen^ 

ti, &• altioris indagims , infcbeàu haBenusmeis, ob enarrata impedi- 

menta > delituerant. Quod an pari facuitale perfecerim, qua alacritate 

fufceperim, aliorum eritjudicium. Quidquidfit, ego amoto omnìfcrupu- 

lo, tandem laborem bum, licet alias fati* occupatm, fub fai tfolidifque ra atque per 

commercia perpetua peregrini cum indigenis infmitdin ufum humanum 

commutantes, frujlra tamen beatitudinem ex earum divitih quartetti, 

nifibonaaevita utilia feligere, atque nocitura vel imprìmù fugere & 

declinare didicerint. Tantum vero abejl y ut vel ab Indù petita Aroma 

tari ab extemis accepta populùf emedia, putemnojlra domi natapra* 

ferenda t

AD LECTOREM, 

ferenda9utpotius exijlimemy ubiquegentium majoremhabere cum bumana 

natura confenfum9 &-plus in eampofjè, quapropterfolum calumque commune 

illi funtfamiliariora 5 (? eapropter ejje turpim in bis, quam in illis 

cacutire. Certe nulli, ut egregie Comelius vere Celfmobfervavit > adeofe 

3\Qituraprabuitnovercam, cui nonfujficientia ór medicamela &- alimenta 

fuppeditaverit. Quo &- alluditilludUegumfapientiffimi : Crea* 

yit, utefjènt omnia ubique 3 &-fanabilesfecit nationes terrarum. Verum 

perpetum ille diverfarumundique gentium concwrfm &• mutuafocietas ef* 

fecerunty ut yix alìqua reperiatur terra fuis contenta bonis> & qua non, fub 

necejfitatìspratextu, omnipane luxu & intemperantia9 byberno yelutflatu,fit 

occupata. Vnde tandempertinax confuetudo obtinuti9 ut exoticafimulac 

patria pari zglo > tanquamyita &yaletudini tuenda unice necejfaria, 

promifcue expetantur. 

Quod cum itafit, ego, quo multisfimulprodejfem, conterranei mei lacobi 

%ontii9 olim in "Batayia 3\(ova Medici primarii yfcbediafmata ha- 

Benmfepulta à blattis tineifque vinàicayi, atque fimul curas ejus priores

PR&FATIO AD LECTOREM. 

parentu lujlrici vicesfubfai,ne quid illi temere accederei aut decederet. 

Quippe etiamfiob immaturam AuBoris mortem non òmnibus partibus per 

fette conformata prodeat, tamen ex eo facile patebity quam 

tenui rerum fub imagine multum 

Natura fatique fubeft, & grandis origo. 

Annotatìones autem &- Appendice^ per me inferta &• Latinitate donata, 

àfidìjfimù India Orientalis TrafeBisfuppeditatafunt, quas illi ab exer- 

cìtatijftmis indìgenarum Medica firn obfervarunt. 

Siperqualecunque hoc opus, combinatis yiribmperaBum, remoti'fftmas 

CONSTANTINVS HVGENIVS 

Eques, Dominus Zuylichemii &c. 

I N 

G V I L I E L M I P I S O N I S , 

D. M. 

Indiarum Hiftoriam Naturalem. 

LECTORI. 

Mpiger extremos fuge, vel lpeótator, ad Indos 

Currerej res fàóta eft futilis ifte labor* 

P i s o N i placuit quidquid fub cardine nàfci 

Sciverat Eoo, Viderat Occiduo, 

Sic Belgis pra^ftare fuisy quafi pareat uni 

Naturai prope nos & procul imperium. 

Ecce breves Tabulas majeftas extera rerum, 

Vno Ile Batavo pracipiente, fubit; 

Vtraque ad Amftelias accerfìtur India ripas, 

Vtraque quas juflà eft premere promit opes ; 

Promit opes, quas fida bonas, infida nocentes 

Terra dat, has fugias, feilieet, has ut ames, 

Hìc ftupeas, ubi na&a novas ammalia formas 

, Gaudeat inventis Nafo favere fuis. 

Nec tamen hoc Tabulai, Leótor, ne filiere, dicunt, 

Sola nec has vires muta papyrus habet : 

Quod fpeótas nihili eft j has qua facundia tanti 

De tota meruit pofteritate Viri, 

Has Tabulas reverenter habe : praftantior omni eft 

Icone qui do&omanat ab ore lepor: 

Hoc duce deduótus per tot miracula grandi 

Materia, dices, grandior ifta manus. 

# * 

s. L 

CONSTANTER.

THEODORI GRASWINKELII, 

E Q. V I T I S &C. 

oj'd 'Belga* fuper editionem Hiftorìa 3\(aturalù 

&• Medica adlocutio. 

Eftigatricis fublimia munera cura,. ^ 

Depofitum cadi nobile, BELGA tenes: 

Quique vides diteis quas fuflficit utraque gazas 

India, fc cumulis addere rite tuis 5 

Omnem in Naturam penetrantis acumina mentis 

Ingeniique fimul judiciiqueftupes. 

Optima fumma foves : nihil hic nifi premia defunt : 

Haec Themis, haec Mufe, Numina cafta, velint. 

Tollat prima Deus, fuccedat in altera, rerum • 

Dia parens : primus proxima Pi so ferat.

ALEXANDER MORVS 

Ecclefialles (rfacrarum litterarum Trofeffor. 

I N 

' D. G V I L I -E L M I P I S O N I S, 

De Vtriufque India* Re Naturali & Medica, 

LIBROS. 

Vis noyus hic Myjìes Natura arcana parenti* 

E latebris Mas in luminis eruit oras} 

l$ua certat cum Sole manosi quod pagina nomen 

Prafcribet 9 fi promit opes, quas condit Eoo, 

Condit & Hefperio fiagrans fub cardine tellusì 

Jguod nifi PISONIS,

Et morbos paribus tetros medicatibus arcet. 

Dulce fonat, fi qua potuit conferre falutem 

Vox mibi: Cannibalum quamvis fit nata fub oris, 

Magajatafve mter duros, & pinguialabra 

Tuppinaquum, facili hto patio fanare queas,

Non Batavis tantum, patriaque falutifer ora 

Vive Li ber ,,mundumque levans & fecula morbù. 

Tuque adeo, quem non lucri malefana cupido 

Compulit, aut fulva pretiofum littus arena 

Ire per Aurora thalamos, Solifque cubile-. 

Jgui nec pallentis penetralia caca metalli 

Effbdis, e^ quicquid prudens Natura recondit 

Sub pedibus, meliufque latet, producis ih auras, 

Totfcelerum cauffam :fed quod Nova Terra benigno 

Extulit effuditquefinu fub Sole-propinquo 

Accerfis, nofirofque bonus diffuncÙs in ufus: 

Nonpiper, aut cafus lacrymans opobalfama cortex, 

Non Amenccana qui manat arundme fuccus, 

Hyblaum fuperans nettar: totpabula luxus, 

Et rette gladioplures ocadere ditta 

Scitamenta gula, merces tibifumma laboris: 

Humanifed amor generis, fiudiumque juvandi 

Egit in ignotas alio fub fidereTerras, 

Trans Indos, extraque

.:vV?i 

/ • • • • . • 

FRANCISCVS DE VICQ, 

M.D. 

Ad Collegam fuum 

G. P I S O N E M. 

Dmìranda yfitum, mores, populofque locofque 

^BrafilU tractùs no fiere quifquis auet : 

Te levito. Dicet : 0 terque quaterque beatos ! 

Quìvijfent datavi fifua nojfe lìona* 

3\(uncqédno]fejuvat ? Lufii dominanturin oris, 

Quascbartis Pi so tollùadafiratuis. 

Attamen b matw.

I N 

HiflorUm 3\(aturalem&- Medicam 

A 

G VILIELMO PISO NE 

Confcriptam 

E L E GIÀ. 

Via mutandis dum mercibm aquora fìrvent, 

Belligeri comes arma Ducis non njitta fecutm, 

Pracipites Phoebi qua rota mergìt equos. 

Dumque per optata difcrimina lucis emendas 

Et rapit, &• rapias quifque recondit opes; 

- Duxque triumphator dum diruta Marte Batavo 

Moenia dat fiammis, Nere a claffe premit, 

P i s o Machaonia rneditatur pralia lutta : 

Faufiaque cum Lachefi, cum Styge bella gerii. 

PISONEM famafitisintempefiafatigat: 

Cura njiro fomnos efficit illa breves. 

Hac trahit ,-Jbac fiudiorvittoria quaritur omni, 

Palmaque,fed nullo fatta cruore nocens. 

lamque fub ex amen, quodcunque dat Indica Tethys, 

Mittitur, & tellus barbara quicquid alit. 

Vt nequefit regio pretiofis orba metallis; 

Gramine nec campi, fruge nec arva njacent : 

Arceat ut nimium denfa nemus arbore Solem : 

JEquet arundineus cerea mella liquor : 

Prapete quam '-varia tranetur Americus aér : 

Obfejfam coluber finte quis adflet humum : 

Quadrupedumfaltns ut inundet turba ferarum: 

Bellua pifcofas qua populetur aquas ' 

Piava quibus fuco*,

ûodfacù, ajfuetam jam plaufibus erìge mentem^ 

Mnemofyne quo te laudis amica njocat. 

Ipfe ttbì prafia, fenium lature, medenti, 

Plurimus acceptam quam tulit ager opem. 

Longum iter extremos cum,fis molitus ad Indos, 

Pagina conficiet plus tibi dotta via. 

Huic nilper terras, per terrà latìus aquor, 

Vaflus, inacceffum, quapatet or bis, erit. 

Indue barbariem domìtura nepotìbus arma-. 

Naviget exemplo pofiera turba tuo-. 

Cedat amans latebras infiitia: ce dat, iniquo 

Pallada qui Livor rodere dente folet. 

E debellato confpettim hofie tropaum 

Nemo tulit. Dux hoc non neget ipfe tum. 

NICOLAVS HEINSIVS, DAN. F.

GVILIELMVM PISONEM, 

M. D. 

Cum fore Opus hoc juris brevi public! > 

ex itinere forte ìnaudiviflem. 

ELEGIA. 

Ando aliquid, Virfumme, measpcfvenit ad aura -, 

( Perplacuitque meU Attribuì iÙe Sonus ) ., 

Tefuperaturis infkcula tradere chartis, 

Occidui, Eoi cardini* tìiftoriam. 

£>uid Natura ferat, quid & hinc Medicina, notaffe .-, A ;' j 

Dicere, Naturafilim atque parens. _ 

filius ; Ma deditgenium ubi nempe : parenjque ; 

Scilicet, in lucem quodvenit Ma, tuum ejl. - :\ 

Viveret,o,PhryxMe,fuùammalialinguù, ,.//• , ,- 

Si qua fide s ffaciens cum ratione loqui ! ' 

£>uadrupedes,bipedummi/li ,mi P i s o , catervis, s 

Proferrent laudes voce repente tuas. 

Quando creatura, Medicorum Maxime, muta 

Deficiunt, homines & vocat i/le labor, 

Primus inexhauflam celebrar et Barbami artem, 

Si Lattipoffet Barbarm ore loqui. 

Primué anhelaret rnundo narrare, mèdelas 

£>uotfibi, quam dextrefecerit ifia manus. 

Primus anhelabam tua dicere, meque volentem 

Impulit in modulos fùeta ihaleia novos. 

( Cunclorum licet Ma fore t bene confcia j cuncla 

Nam meminiffe queunt, & memorare Dea ) 

lam male tentabam deduclum diccrc carmen, 

Tardior &[olito pes erat atque mantu. 

Miranti, quo forte forem vel fulmine taci ut, 

Carmine vel Magico mens mihi fallaforet, 

Adjlitit, & torvum ridens mihi Cynthiux aurem 

Vellit, cjr admonuit, increpuitque Lyra. 

Tune velis, inquit, tot oloribus anfer adeffe, 

lune interflrcperehos ,Jlridere tune velis ? 

Debeat Hugeniuste detenere : nec ttnui ; 

Infiar cunclorum fit licet Me tibi. 

llle, aliiplures, quorum vejligia adoras, 

Hanc merito laudempraripuere tibi : 

J%ui tot nominibm, totiesfuperatur ab ijìis, 

An decet hunc inter nomina tanta legi ? 

Sic pater KÂonidum : tonitrufutaclus amara 

Vocis, Io, dixi, pane, 0 Apollo, precor. 

Si veniam, veniam finefcivifiè meretur, 

Nefciit, ejr Bruno deflit effe nocens. 

Cum magnis nequii tam dicere magna ; fatendum eft. 

Sitfàtis, m magnis quod voluiffefat efl. 

Si tamen affcclu primo pojlremaprobentur, 

Non deceat mepofl nominatanta legi? 

Annuit, & placido ridensjam Cynthius ore : 

LVMINA TV POS SIS HitC, SED VT VMBRA, SECAVI. 

HENRICVS BRVNO.

I N 

D. GVILIELMI PISONIS 

L I B R O S, 

De utriufque India %e 3\Qtturaìi &- Medica. 

I so peragrati promit miraculamundi, 

Clarior & fero Vefpere Phcebus adcft. 

Non fàt NafTovium fcrvaflè Hcroa putavit. 

Profiliti, excuflìs omnibus, una falus. 

Docliorindigenis, tenues, queis vcfcimur, auras, 

Et necis & vita: fercula noflc dedit. 

Die: quando Indarum hasc congefta volumina Rerum 

Evolvile manu , lumine , mente juvat, 

Et luftras gentes, geminus quas educat Orbis; 

Brutaque, qux terras , aera, aquafque colunt-, 

Et quae Vetta fìnu parit, & penetralibus abdit ; 

Quoque notanda ferunt lucida regna Poli-, 

An te Natura diffufà potentia Matris 

Plus capit? an nunc tot grandia corde capi ? 

Cun&a prior perfpexit Adam, puri Arbiter xy'v, 

Dein Salomon , cui non amiulus alter erit. 

Non erit : ut facrae produnt oracula charta?. 

Primus, qui pandit plurima ,Piso redit. 

"PKVDENTEK.

E I 

BIAEAMON nEl'SfìNA, 

I'ATPON OY' TYXO'NTA,^ n 

f~\'Z mg Ayjofàqs (HZ\xg %3-(>*l#u& ^ Avyg^ 

TUcùi victgpe vsttrxs y K&f vt*£pg ôQ.vots' 

Txn% 'iu>$ l'vfrav tyauiipx atXou; ytXiou 

Toucw "USTO) ovtri) Tmvtf 0(^0)1 E'oarf^/uv , 

Teiug poi xXh(§^ >csJV pv B-ifJug èsiv 

H* «r»v, 9 n&i Xa,ff7reóltf>av het,%i/>8v 

È'fi ^dp A'f*pomìì@* cv itj}po7ai9 VÌ.Y\Ì TI 

QiXlcts 'twca %fov 

MATGATOS SAA'AOS, A'j»a\QÌ*iMu&'. 

G V-

GVLIELMI PISONIS, 

Medici Amfido damenfis ) 

HISTO'RIiE 

/ 

j 

Naturalis & Medicee 

INDICE OCCIDENTALE 

LIBRI QFINQVE.

GVLIELMI PISONIS 

H I S T 0 R I A 

NATVRALIS & MEDICA 

L I B E R P R 1 M V S. 

De ijl'èrìhus, zA(fi6Ìs> & Locu. 

Edicinam ignotos inter homines feliciter five conftituéndì five 

facicndi aptior fabricari norma non poteft ea, quam Hippo^ 

crates, omnis in arte boni au&or optimus, tradidit initio 1. de 

Aere, Aquis & Locis. Quicunque arremMedicam, inquit,in- « 

tegrè confequi voler, hazc faciat oportet. Primo quidem rem- « 

porum annirationemhabeat, quid unumquodqueillorumpof- et 

fit. Nulla enim in re fimilia funt ; fed multum differirne, tura « 

ipfà ad invicem , tum in ptopriis permutationibus. Deinde « 

etiam Ventos calidos Se frigidos, maxime quidem omnibus ho- ce 

minibus communes, mox autem eos, qui unicuique Regioni funt peculiares. Aqua- « 

rum item facultates examinare convenit ; Quemadmodum enim guftu diffef unt > &: « 

fondere : fic quoque virtuté, alia? aliiis lortge praeftant. Quare fi quis ad Utbèm fibi « 

incognitamperveniat, circumfpicefe oportet ejus fitum , quomodo feilieet ad ven- ce 

tos, Se Solis exortus jaceat. non enim idem poteft, fi ad Boream jaceat, Se fi ad Au- « 

ftrum -, neque fi ad folis exortum, neque fi ad oecafum. Et haec quidem diligenter ce 

oportet perferutari; tum quomodo in aquis fèhabeat : utrum paluftribus utatur & « 

mollibus,an duris: five exfublimi, five ex faxofò loco fcaturientibus : falfis item erudii-

. G V L I E L M I P I S Ó N Ì S 

Quod in Orientemfpeaar latus.Hefpariis objacet .Ethiop.bus; » 2 ^ £ 

rnTri. Vnde eft, quodnonminorevaletudims ac via commodo, quanarami obietta 

,u*ii. Miuv^v,^ r..„„c KionHnm^-beniffnumSubfoIanum, aoauns 

mento habitetur. &»mcooejnsfioa^nê^ ^ 

matutinis natura, continente! recipu. Is mitumin inorami Jft,lvinmanria 

demulcens, atque ab intolerabili Solis, vertici perpetuo .ramineos^cflu vra 

diouis magnura quid fallitati menda: confetc. Flatus die, fiqradem acceda mare (um 

rao manefrairecedat,adultioridemumauroraexor.rur, totofque^ P"^que 

enim, ut mute Indorum inlocis, circa vefperam languefcit : qiun intend tra^.deo, 

virefque fumit eundo & comitante Sole, ut ultra medias noébs horas non ".aro wgear,& 

aerisnofturnacondeniàtionequeat dilatationemipfius «cmotumnaturalem 

facile hebetare acfuperare. . . « • * / : JA-«.- 

Alterum latus (quod à Peruano Regno celfiffima montami juga &immenfa ditte*minane 

fpatia ) Zcphyrus perflat, ventufque Mediterranei» fera notte infettar. Qui 

licet ob admixtos infinitis èpaludibus furgentes vapores, habeatur infaluber ; adeo tamen 

a montibus mari vicinis coércetur, Se propulfàtur à (accedente manna aura, ut 

vix queat ad littora ufque penetrare. Quodfi ob pluviofas quandoque malacias per 

diem integrum (quod rarum eft valde) fpiraiTe contigerit, remotiores amari, Se Occidenti 

objettos, vehementius ; maris vero accolas, atque imprimis nautas, una vix letica 

a littore remotos, clementius exercet. 

Quemadmodum vero annuis temporibus integri femeitris mutationes haud marni* 

: ita diurnis Se notturnis evidendor es contingunt ; eo quod dies Se nottes non ma* 

eis pares fine fpatiis, quam differentes calore Se frigore. Nam Sol altius afcendens,pottquam 

terrarum Se hominum poros aperuit, profundius Se pari intervallo fé occulit; 

unde condenfatus aèr extremam nottis partem magis rorifluam crficit. Hinc ngidura 

&: penetrans frigus corpora ferit inde à tertia notturna, maxime vero circa galhcimum, 

ufque ad exortum Solis. Ideoque incautioribus advenis hanc terram recens ingreflis 

perquam moleftum atque noxium effe folet, Se tantum non omnem fpem precidere 

ricatti in hifee vel aliis Indiatimi oris beatam tranfigendi. Hujus rei non ignari indigenx, 

focum perennem juxta lettos penfiles alunt, ejus ut beneficio infetta non folum 

venenata, fed edam notturnum frigus, fimul se terra, fuligines arcete a fé queant. 

Porro rettus afeenfus &z defeenfus Solis breviffima facit crcpufcula, nottcfque adeo 

diebus pares, ut ne quidem unius horae diferimen agnofeant. Nottibus aeftivis, frigus 

intenfius : hybernis, quod mirere, mitius fxpe perfentifeitur : aere feilieet tranquillo, 

&nubibus undiquaque preffo pluviafque minante. Ruricokepoft nottes folito frigidiores, 

dies ferenos Se fementi proficuos : Medici vero firmarci, validamque corporis 

conftitutionem pollicere confùerunt : contra, fi tepida: nottes prascefferint. 

Pluvialis temporis initium fit menfeMartio vel Aprili; finis eli Augurio. Quo Sol 

r edux ex Cancro materiam pluvia: ex parte diffolvit in ventos, unde procella: Se turbines 

fubinde nafeuntur. Has mox vernum tempus excipit, blandiffimeque componiti 

Diverfitatem quidem umbrarum, nunc in Auftrum, nunc in Septentrionem projettarum,experiuntur 

Brafilisc casteriqueTropicorum Incolse, (Amphifcii propterea ditti) 

nullam tamen, ut Dottili Scaliger, aliique non infima: fòrtis Philofophi, fuere arbitrati, 

circa anni tempeftates mutationem; bis nempe accedentis, &: bis recedentis 

Solis ; fed tune folummodo cum abit ab Êquatore ad Tropicum vel Cancri vel Capricorni, 

ufque dum eo redierit Se iEquinottium ablolverit. Profper Alpinus duplicem 

aeflatem quod uno anno dari teftetur in iEgypto, id non tam à Solis quam admirandoNili 

acceffu Se receffu provenire exiftimandum eft. 

Tempora anni non nifi duo funt, calidum & ficcum asftas dicitur : alterum 

quod calidum &: humidum , ac Veri Europaro fimile , bruma: vicem fupplet. Idque 

veriffimum omnibus in Indiis intra utrumque Tropicum deprehenditur. Hiemis 

enim Se aeftatis initium atque finis licet ob particularia incidentia loci, tum 

&: iEquatotis majorem vel minorem vicinitatem , non in idem tempus incidant : 

plerumque tamen annus fex fere menfibus ad humidum Se totidem ad ficcum vergentibus 

abfolvitur. Adeo ut vel hinc etiam veritas Strabonis ditti confìrmetur, nullum 

feilieet annum in Indiis inveniri utroque tempore fine pluviis. Et quidem earatione, 

ut hjc non, ficut in multis Africa? &: Afiaz:, ejufdem nobifcuKi Latitudinis, orisi 

maxi-

H I S T. NATVRAL Si M E DI C. LIB. I. j 

maxima exinde intenfio & remiffio sftus, fed nulla vel faltemexigua percipiatur, (Sole 

lieetBrafilienfiumzenith menfè Ottobri &Febru;hio tranfeunte ,radiifquefecundum 

angulos acutilfimos reflexis feriente terram. ) Qua: diverfitas iftarum regionum Incolis 

, ob crebras malacias noxiofque tepores, interitum : harum contra ob dominatricem 

auram falutem promittit perpetuarci. Vnde facile eft colligere anni tempeftates 

effe non tam immediate ex Sole Se aftris eorumque motu a:ftimandas; quam ventorum 

(peci e Se diverfitate, Regionifque qualitate ac fini peculiari. Eadem caufa fòlemnibus 

illisTorrida: Subfolanis velFavoniis reddipoteft. Quin inlocis hifce Mediterraneis 

paulo verfùs occidentem nottes nonfolum, fèd Se dies aliquando fùnt frigidiores, quam 

in orientalibus littoralibus, ufque adeo ut pruina aliquibus quandoquecapillos rigui£ 

fé conftet. Etenimin Indiis cum multa fint admiranda, illud tamen vel imprimis videtur 

omnium phyficorum ingenia fuperare, quod in eadem Cceli plaga, Solis acceffu 

Se receffu pari, iifdemque anni menfibus ab orientali parte quidem circa Oceanum 

atftas &ficcitas fit; ab occidentali vero trans jugamontium Se paiudes Brafilia:, hiems, 

nebula: Se pluvia:. Vt in tanta locorum vicinitate, quod ad rationem tempeftatum 

attinet, iidem pa:ne populi fibi mutuo antipodes videantur effe. Qujim mirarci dif- 

(ònamque natura: varietatem, atque alia ejuf cerno di j fi quis diligentius apud fereputet,profetto 

intelliget, Antiquos multa de Êquinottiali circulo Se Torrida zona 

falfo opinatos effe. Cum , contra quam Ariftoteles Se Pliniùs aliique funt arbitrati 

, non folum habitabile hoc Clima , fed Se temperatum ac fertile utique reddant 

tum rores perpetui, tum pluvia: Se jucundi à pelagfo flatus, dum vapores mane furgentes 

&nebulastempeftivedifcutiunt, arftumque meridionalem temperant, ac Soles 

puriffimos &nitidiffimos reddunt. Hinc vero humorum, qui in nobis flint, à putredine 

confervatio. Neque tamen pra:cipua falubritatis vel longasvitatis ratio , ut 

quidam voluerunt,iEquatoriseftvicinitas,oba:qualitatem quam imaginantur tempeftatum. 

Nam multis fub linea Êquinottiali locis habitatis nec Solum nec Ccelum 

ad falubritatemfavet: ficut Infùla D. Thomas, Guinea aliique provincia: teftantur, 

ubi corpora a torrente calore arefcunt Se refòlvuntur, minimeque longeva 

4ìunt. Etenim attratti a Sole verticali & prafentiffnno vapores ob perpetuas malacias 

non difperguntur , neque aqua: agitantur , fed ftagnant. Tum fi qui perflant venti 

, lànguidi funt, Se veluti longo itinere feffi, ventis fubitis aut mediterraneis facile 

fefilbmittunt. Vnde tepores vaporofi, nebula Scputredines enafcuntur. Quod fub 

^/Equatore navigantesnonfinemifèriaexperiunturin penu&raqua imprimis, qua: putredine 

fcetoreque concepto bis terve folet corrumpi in vafis recens infufà , priufquam 

incorrupta Se durabilis haberi queat. Brafilia: vero vaftiffimus Oceani» tum 

pluviis', tum ventis perpetuarci ad exhilarandum littus materiam fuppeditat, non tepidam, 

ficut extra Tropicos folet, fed egelidam Se ficcam, eamque à Soleilluftratam 

ab oriente in occidentem ad milhariaaliquot fpirat. Accedit, quod paluftribus 

Se male olentibus pluviis ex continenti ortis, nunquam infeftetur. Denique, ut multa: 

Orientalis India: Se Africa: partes, non cingiturvicinislnfulis,neuventis agitatur 

turbidis Se procellofis. 

Coelum fà:pe quidem nubibus, ex oriente in occidentem latis, obduttum videas, fèd 

rariftimis Se tenuiffimis, inque fublimia aéris elevatis, prseterquam diebus pluviis. Sol 

oriens Se occidens inconniventibus oculis adfpici poteft : tumqlie fere ordinario apparet 

ut colore, ita &: magnitudine ; adeo utperquam commode Diameter ejus menfùrari 

queat. Miraundiqueferenitaseft,pracfertimcircavefperam. qua:nullosunquam 

fuccedenti Lunaetradit vapores vel nebulas : fed nottes reddit adeo clarasut uno eodemque 

die Luna vetus Se nova confpici, litterasque ad Lunam quadratamlàtis rette 

legipoflint. Eadem Aftronomo Se ad cadeftia intento promittit multa circa Eclipfes 

&Nubeculas Magellanicas, Veneremquepoftemerfionemà Sole falcatam, Mercuriumfcintillantem 

Se corniculatum, acceffus denique Luna: ad ftellas cum fixas tum 

Planetas, eaeteraque Phainomena, par tim antea Europads non vifa: ficut multoties fuic 

a nobis obfervatum exfpecula eminentiori Aftronomicis ufibus per IlluftriffimumD. I. 

MauritiumNaffavia:Principem, exftrutta, Se adomefticomeo accurate defcripta, ad 

quem curiofumlettoremremitto. 

-c£therpro diverfitate afpettuum Planetarum , accedentibus caufìs inferioribus, 

faasrecipitintemperies. Crebrisfulguribus Ccelumfìib vefperam corufcat, tempefta- 

A 5 te

6 GVLIELMI PISONIS 

te vel maximeferena, fed ficca. Torcitrua fiqux « « ^ ^ a 

/ ^ S a 3 ^ 

fime in Pernambuco & fine fragore audiuntur, " « " ^ « ^ ^ r ^ 1 ^ ^ 

ceupropiore equatori, vehementius Secrebriusmtonant. Multa:I" de ^ on " 

Dracones i-nei volantes apparent. Grandines vix unquam confpiciuntur Nec eft, qui 

^^Ter^tìfima montium cacummamve tetta,aut brumalem oftentaffe cani- 

'^Pluviarum Slitta: admodum funt magna:, gravique decidunt impetu, quas moleftus 

acquando tepor precedere vel fequifolet.Ros Europeo, cumpinguior, atqueadeo rar- 

Cundior, fic ob nitri quo impregnatur copiam penetrante multo ac tenuior, precipue 

afflate, exiftit. Mamfeftum ho e in ferro imprimis, multo magis in materns minus iolidis 

Qua: fub dio polita facile corroduntur Se exeduntur. Intenfior enim Sol» radiorum 

ferVor, poros corporum fublunarium aperit ufque adeo de die ut notturno rori iuotiliffimo 

facilem ufque in profunda aditum faciat. Vnde per quotidianam viciliitudinemhumiditatis& 

caloris illata putredine , vermium diverforum generum ht generano. 

Quantum vero omnibus hisnoxius eft ros, tantum gramini& pafems proficui», 

imoneceffarius,nea:ftateinopiapluviarum torreantur. Hoc folo enim arentia loca & 

humorem fitientia refocillantur. Nihil item rore magis alimentofum, quo lolo tot 

beftiola: Se infinita infetta vivunt : quod Se divini» Poèta dixit ; Quantum ros notte repottit. 

Eftque adeo eximia: efficacia: ros matutinus, ut Se pecora Se homines aeftuantes, 

acfpirituumprofufione frattos mirifice roboret. Concentrando enim calorem nativum 

ingeminat, atque appetitum acuit, adhacc urinam provocat. 

Etefiis ceu anniverfari» ventis fereniffimis ha: ora: diverfis temporibus gaudent. Semeftri 

enim hibernofive pluviofo, ex nubilofa auftrina plaga intenduntur & Volturni 

velutnaturam induunt. Hinc vehementius quam Aquilo, menfibus aeftiv», dominantur,aèrifque 

imperium obtinent. Adeo etiam utduttus aquarum inde à menfe 

Martio ad Ottobrem illis obfequiapraeftent. Reliquo anni tempore ex Septentnonein 

Auftrum maria coguntur. Circa Africa: latus occidentale, Brafilia: oppofitum, piane 

diverfo modo fé res habet. Qtiippe ab Aprili ad Iulium menfem, verfus Septentnonemrapiduseftfluxus; 

indead Ottobrem tranquillum mar e. Hmc ad Ianuarium verfus 

Meridionalemplagam Oceanus truditur : mox circa medium Apnlis denuo nul~ 

lum Currens maris (ut fluxum illuni generalem Verulamius appellar) expenuntur nauta:. 

Atque ha: diverfitates pòdffimum quidem intra Tropicos libero ajquore navigantibus 

percipiunmr. Adeo ut hi venti generales, Tropati ditti, minime fegnes, partim refendo 

Currens maris, partim proprio flatu (non fpontaneo aliquo raptu ab ortu in Occafum, 

ut Scaliger Se ante eum veteres quidam imaginatifiint ) id erficiant, ut hinc navieantes 

verfus Africa:, vel Eur opae oras, eadem redire, qua venerant via, nequeant. 

iEquor Brafilienfè ut plurimum tranquillum eft. Cui temeritas Barbarorum fé fidens, 

gemino ligno fùberofo, Iangada ditto, infidentes, fecurepifeaturam exercent aliquot 

leucis à littore remoti. Cerulea Se fubnigra ejus facies exterius eft, interius viridis. 

Agitatum nottu ignefeit, magnoque lumine refulget. Salfius quoque deprehenditur 

quam verfus Polos', adeoque pellucidum, ut pifees ultra viginti orgyarum 

profunditatem aureo colore micantes, ex altis puppibus commode confpiciantur , 

meridiano tempore, Soleque fplendente. Ac tum fimul intueri licet, quam diverfus Se 

contrariusfubindefitmotusinprofundomari,ab eoquiin fùperficieà tumultuariis fic 

ventis. Qupdjattas bolides, aliafque artis nautica: conjettura&nonparum eludit. 

Si mare circa Êquinottiumnimis languidum deprehendatur , admodum infìdiofà 

habetur illa tranquillitas. prarfertim, ubi atra: &fordida:nubes conglobata:, ut fit, accedant, 

qusequeuniverfò repente impetu fèfeeffundant, unde momento immenfa: rates 

evertuntur. 

Licet autem juxtalittoraasftu fatis vehementi falum intumefeat, non tamen agros 

invadit, aut vicinas terras depr efìàs inundat, fed ingenti fremitu rupem quandam five 

maris teniam, Reciffo Lufìtanis dittarci, pulfàtmaximoque impetu ver berat. Illam fummo 

natura: miraculo Se beneficio ibi pofitamfateri, quotquotvidere, coguntur. Crepido 

enim cautium longo trattu excurrens, inftar muri fé violentiar barbari Se indignantis 

elementi objicit, fidafque ac tutas navibus ftationes &portus praeftat. Largiffimam 

praetereaa:dibusmatenam,qua Olinda:SeParaybac tempiaacmonafteria fiiperbiunt, 

fùppeditat. Maximam Brafilia: partem eadem nunc interrupto& flexuofo, nunc continuato

HIST. NÀTVRÀL. & MEDIO. Li B. I. ? 

-tinuato rettoqueduttu tuetur. Ejuslatitudo (qua:pìaniffimaeft, Se quafiartefuperficie 

tenus polita ) ad paffus viginti, fubinde triginta Se ultra fé extendit. Tanta: vero altitudinis 

eft, ut vix maximo a:ftu inundetur. 

Nova plenaque Luna mare ad duodecim pediim altitudinem (quod in Paranambueenfi 

littore fit circa quintana ) attollitur, pariterque deprimitur. Verum non lire obfervata 

fex horarum viciffitudine, fed prò ratione decurfus fluviorum Se pelagi intemperie 

, vel citius vel tardius a:ftum vaftiffimus Oceanus abfòlvit. Ita tamen, ut menfibus 

aeflivis acceflus : hibcrnis vero receffus fint Se longiores Se vehementiores. Quid, 

quod fluxus limar es,paucis tantum a littore miliaribus j Currens vero maris per univerfum 

asquor perfentifcant navigantes. 

Caeterum ad extricandas perpetuasnautarum controverfìas circa longitudinem hujusCondnentis, 

fcireintereft, magis ad Occidentem a. natura collocatam effe quam 

peritiffimi quique Geographi Se Hydrographi hattenus funt opinati. Opera: predimi 

itaque duxi illud addere , quod ex fedula obfervatione Eclipfium Lunarium nobis 

conftat. Initium fiquidem deliquii, quod in vigefimum Decembris anni millefimi 

fexcentefimi trigefìmi ottavi incidit, inter Olindam Paranambuci, Se Vranoburgum 

Dania:, tribus horis & quatuor minutis differre deprehendimj». Vnderedutto caiculo 

, facile erit colligere, qua: caufà fit erroris ; cum pleriquenaucleri ultra quinquaginta 

minuta a no bis difcr epent. 

Vniverfà Brafilia (cujus Incoia: Antceci funt Hifpanis &: iEthiopibus ; Periceci Ia- 

Venfibus : Antipodes Aurea: Cherfònefi populis ) Coloniis Se Prasfecturis quatuordecim, 

totidemque circiter fluviis diftinguitur. Horum beneficio territoria fertilitate 

Se commoditate differunt. Praster quamplurimos amnes, fòntibus inclytis Se 

utcunque herbofìs habitata Orientalis pars fcatet ; iifque paffim, mira divina bonitate 

irrigatur,potumque hominibus juxta ac pecoribus abundefubminiftrat. Armenia 

filveftria liti acftuantia eo confugiunt, feque ad luxum inebriantia aquis , pra:da 

fiunt venatoribus. Rapidi funt plerique fluvii menfibus pluviis , Se tune de fiibito 

in altum exerefeunt ac ripas egrediunitur. Econtra vero is , qui Paranambucenfis 

Prefettura: terminator Se D. Francifco facer, totius Brafilia: facile maximus 

eft : menfibus quidem asftivis rapidiffunus fìmul Se altiffimus exiftit, ruptifque obicibus 

valentius ruit in campos & mare. Menfibus autem pluviis, quod mirandum fané, 

aquas decrefeere, modiceque tantum inpelagus fefè exonerare videas. Cujus 

inaudita: diverfitatis caufam, alii aliarci perhibent. Sed fìib accuratiilimis Resionum 

luftratoribus Se ipfìs Philofophis etiam nunc lis ha:ret. Quamvis autem tanti 

numinis fons aut origonondumàquoquam fuerit luftrata, tamen evidens ratio videtur 

evincere ex intima parte hujus Continentis defeendere, Se quidem è Lacu ilio 

mediterraneo à mulds celebrato, qui omnes fluvios, ut Se hunc noftrum, ab altiffimis 

Peruvia: montibus verfus ortum demiffos, recipit Se in Oceanum emittit. Noftrates 

hoc flumen celocibus aliifque ratibus Canòa* dittis ad quadraginta milliaria 

afeendentes adhuc fàtis latum Se profundum, infùlifque ameenum Se feopulis horridum 

invenerunt. Indigenarum quoque Se Lufitanorum fide conftat circa quinquadntamilliaribus 

à mari, ipfiim de altiifimisrupibusfèu catarattis,C

8 G V L I E L M I P I S O N I S 

verfus Orientem ad rapidiffima, ne dicam Se totius mundi maxima: uno quidern brachio 

verfus Septentrionem in Amazonum& Maranhan flumina : altero ad divi Frantile! 

, atque illa qua: de la Piata Se de Janeiro dicuntur, verfus Auftrum erumpunt. Hax 

receptis in fé quibufdam amnibus invalefcunt Se aliquando ad milliaria triginta m 

Oceanumlabuntur, tanto impetu, utinipfomari dulces à nautis haurianturlatices, 

ac fi è fonte aliquo falirent. Porro Lacus juxta littus reperiuntur, qui mari licer 

vicini Se quali contigui, aquis tamen fimt dulciflìmis. Preterea putei , pauc» 

ante annis, circa ipfiim littus, Se quo xiìus maris pertingit, effofli, potabiles aquas 

& dulces ignoto vel dubio venarum comrnercio, impertiimt. Vnde percolatas omnifquefalfedinis 

expertes prorfùs haurire datum:qua:licet fontanis interiores fint, domefticis 

tamen omciis fìimciunt. Li remoriffimis vero defèrtis nvuli quidam e lacubusoriundi, 

hieme dulces, fùbfalfi iellate exiftunt; quod ftagnantes Sol» affiduitateadurantur. 

Tellus ha:c ex diverfo natura: lufu conftat. Qua enim in planitiem longe lateque 

ftermtur ,glebofb ponderofoque Se prepingui ac irriguo eft fblo ^g^Lufkanis ditta: 

multorumfruttuumferax: cannas fàcchareas imprimis, tum Se eredita qiuequefeminamultiplicireddit 

tenore. Aprici campi minus afflate, fèd menfibus potiffimum 

pluviis (licet terra tune habitantibus triflior videatur) la:tiffime virefeunt, prataque 

meffemnegantiapabulisvigent. Frumentum& fecale nimis celeriteringermenevocantur 

àjugi perpetuoquefolis fervore Se indulgentia agri. Qui proinde multa vedanone 

(nec autem interquiete unquam indiget) fatigaridebet, additaque potius arena 

quam ftercore, ferendis ftugibus aptior reddi. Secus enim germinano nimis feftìnata 

aduritur vel exhauritur. Qui ab exoticis feminibus Se his qua: diutius in terra foveridebent,proventumexpettant,maturationemretardent 

oportet. Ne foli» luxurient 

pianta:, ac granispoftea & feminibus caffereperiantur, atque ita fpem votaque 

agricolarum deflituant. Committere terra: plantas effemina oportet menfibus 

Februario Se Martio, quum nempe fìnem adlatis excipit tempeftas humida. Fieri vero 

urrumque debet prima vefpera, non de die,nec adulta notte. Qualunque pròfundms 

Se quo radii f olares non pertingunt, inhumant, in vita: difenmen ea incurrunt, 

quod fub cute fiia mtenfe frigida terra, precipua afflate, taleas & lemma facile enecet. 

Cujus rei advena: &novitn experimentum non fine magna jattura fecerunt. Semina 

ficut &:fruttus colligunt diverfò piane tempore in locis accliv» &finentibus quam declivioribus 

&c uliginofis. Quid quod horum plurima roto anno Se omni tempore plantentur 

Se germinent: felicius licet vel infelicius, prolocorum &rplantarum diverfitate. 

Quod evidentiffime apparet, pra:fèrtim circa proceras illas arbores, quas Cflcos 

Se Palmttas nuncupant. Etenim ha: citra ullam anni temporis, feniique àrborum. 

obfervationem tranfplantarevirefcuntjucunde ,'& fruttibi» eximiis abundant, in littore 

fterili gaudentes foveri ; modo radices, quas infinitas Se breviflimashabent, leviter 

tantum terra cooperiantur. Harum enim casterarumque Indicarum arborum radices 

adeo a frigore fubterraneo abhorrere deprehenduntur , ut nonnunquam Solis 

defiderio foras prorumpentes, terra fé condi vix patiantur. NonnullaE; arbores Se quidem 

nobiliores, ficut Acaiu, Vbapitanga, Caja, Anda, Iacapucàia,, Murecj , letaiba , Araticù, 

ibabiraba , Ficus Se Myrtus fylveftres Iamacaru SeCambuy ditta: : Pianta quoque 

Ananas Se alia femel dumtaxat in anno florent, tempore verno, quod circa Ottobrem 

• eft : mox fiuttus proferunt, Sole ingrediente Capricornum, &durant ultra tresmenfes, 

pofteaque quiefeunt. Solus, quantum conftat, fruttus Guitycoroifemel biennio; fruttus 

autem arboris ibirae'e quod eftGuajaci Brafilienfis , vix quadriennio producitur. 

Pauciores arbores nativa: hattenus ad fativas relata: : fylveftres tamen cum fint, fruttus 

elegantes, Se gratiffimi faporis proferunt, maxima quidentex parte frigidos, cum 

aftringendi facilitate. Quafi natura benigna ha:c mortalibus immodice aeftuantibus 

folatio dederit, proruendbuique humoribus frenum impofiierit. Plurima: arbores 

Se frutices roto fere anni tempore flores Se fruttus feliciter protrudunt, fimulque Ver, 

iEflas &: Autumnus in iis conipiciunrur. Horum facile principcs, Murucujk-, Alangdbay 

Pacóba , Banana , Ianipópa , Arafa , Pindóva , Cocos, Mamaon Pinhoins, Piementa. Quftuis 

annumerantur, Vids, Citrus , Malus Medica , Ficus, Cucumeres , Melopepones, 

CitrulliMalogranata bifera &: trifora, aliaque plurima ex Lufitania Se Angola olim, 

Se nuper e Belgio addutta legumma, radices Se olerà paffim in hortis exculta, atque

HIST. NATVRÀL. & MEDIO Li*. I $ 

in culinis domeflica fatta. Imo Se Piper orientale, Se alia infinita exotica, tam fata 

Europaca,quam Aromata Afiatica benigne fert tellus. Sed regio quondam diplomate 

ne vilefeerent propter abundantiam, prohibita &prorfus eradicata. Qui racemos 

per totum annum defiderant, vineas diverfas, diveriìs putant menfibus, maturafque 

poftea uvas colligunt. Vnde non ignobile vinum, creticum asmulans, exprimitur. 

Quin Se omnis generis fruttus atque frumcnta etiam noftratia fingulari fertilitate explerent 

colonorum fpem , fi quod univerfale remedium contra Formicarum illam 

Strumam inveniri poffet. Nam locis anguflis & quoque uliginofis vel ignis vel aquae 

beneficio per impigrum agricolam facile arcentur. Sed cum nulla regio ab omni parte 

beata, vix credo potentiflimum hunc hoftem fupcratum iri poffe. Quod non tam 

àSoli quam Solis vi procedat, qui ubicunque fub zona torrida, edàm in Indiis Orientalibus, 

atque in vicinaPeruvia, infìnitas Formicarum turmas generar. Partes autem 

India:, ut quoque Brafilia:, extra Tropicum fita:, Formicas vix norunt ; unde Se 

fruges ibi uberrima. Vtinam naturaplures feras formicavoras collocaffet, qua: fimul 

tot myriades abligurirent, ficut mira illa afpettu animalia quadrupedia Tamendoaditta, 

quaeCanis magnitudine, longis inftrutta unguibus, alte fodiendo formicarum 

latebras detegunt, iifque illieo exertam trium fere dodrantium linguam immittimt 

exilem , opertamque Formicis repente contrahunr , deglutiuntque decepras. 

Formica: autem ha: (Rey do Brafil Lufitanis non immerito diefoe , quod perpetuarci 

tyrannidem exerceant) aliqua: Europsearum piane fimiles , aliqua: triplo majores 

Se alata:, omnivore funt. Aggercs quoque Se tumulos ingentes , in modum 

metarum feeni, è terra ab illis exftruttos, videas. Huc inopi metuentes fènetta:, non 

tetto vel calle anguflis, ut Virgilius eleganter de fìiis Formicis cecinit, fèd auguftis 

convettant atque reponunt quidquid populant nigra haec Formicarum agmina ; ita 

utincampis, infylvis, aliquot leucarum fpatio, perpetua: femitae, orìere earum ferveant. 

Quam vero nottu Luna piena operentur, interlunioque ceffent, quam celcbres 

undique earum conventus, quam diligens cum obviis collocutio atque perconttatio 

, quam denique futurorum quidam fenfus, cum, imminentibus menfibiis pluviis, 

tumulos fuos cavernofòs altiores ftruant, &:, quod omnem fere intelligentiam 

fuperare videtur, granorum in penu reconditorum umbilicum, quo germen emirti 

folet, folliate excidant, hic confpicere datur. Ita ut vel ftupidiffimus fpettator Salomonis 

proverbium in memoriam revocet, ubi ignavos ex earum ceconomia incitamentum 

laboris capere jubet. Plura de mirando regimine dicenda forent, nifi jam 

dudum propofiti limites tranfìiffem. 

Qua lacuftris eft haec Regio , ob perpetuam uliginem funditus a:que ac in fuperficie 

viret. Tum diverfb piane herbarum fruticumque paluftrium genere, adeoque mira 

natura:folcrtia luxuriat, utherbofam terram, non aquam diceres, amphibiorum 

seque Se pifeium latibulis deftinatam. Non omnia loca paludofa Se lacuftria infalubria 

effe , monumenta veterum quoque confirmant in Italia, ubi infignia quasdam Se fertiliflìma 

habitacula paludibus proxima, incredibili tamen fàlubritate fruebantur, propterea 

quod commerciumhaberent cum mari, Se motione perpetua non parerentur 

ftagnantes putrefeere. Circa oftia vero fluviorum, ubi paludem aqua marina fingulis 

asflibus inundat,ab immenfà OftreorumSe Cancrorum multitudine perreptatur, atque 

tortuofb ilio arborum genere, Mangk ditto, ita obfidetur,ut viatoribus &pifcatoribus 

prorfus fit inacceffa. 

Qua montofà, raro fterilis vel otiofà apparetj, fed in acclives Se ameenos colles 

(exceptis vaftiffimis montium jugis in deferds mediterraneis) exfurgit. Contingit quidem 

arbores Se- gramina menfibus pluviis la:te virentia, asftivis ob ardores folares 

cmori, eaque incenfa ingenti fpatio fubinde incendium producere ; fed ipfi Incoia: iis 

incommodis profpicere norunt, dum loca illa excifarum Se recenter combuftarum 

cineribus fcecundant, ut frugibus Cerealibus Ameri anis aptiora fiant. 

Qua arbuftis fylvifque denfiffimis veflitur, multo olim labore Lufitanos ad pyxidem 

nauticam iter fuum inftituere coégit» Quod noftratibus edàm nunc Se mihi ufui fuit, 

inmuniendis viis per deferta, patentquenemora inlongitudinem aliquando ultra duccntas 

Se trecentas leucas. Qua ad arborum vaftiratem, cymba: unilignea: ex iis fìunt 

centum &quinquaginta hominum capaces. Qua ad altitudinem, fàgitta àfortiifimo 

cmiffa quarundam furnmitatem haud facile fuperat. Arbores denique varia: magnitudi-

1O G V L I E L M I P I S O N I S 

tudinis indifcriminatim hinc inde per campos & fylvas viderc eft, earumqùe ramos 

variis carduis, imo&integris divella: fpeciei arbufculis frugiferis onuftos Se ornatos. 

Haud dubie, quia tot volucrum cohortes, cum excrementis fimul alvi nucleos feminaque 

fruttuum ibi deponunt : qua: in fervido earum ventriculo premacerata, facilius 

aerminarit. Ex hifce nemoribus fragrantiffima: quoque arbores balfamis Se gumoi 

gravida:, non tantum medicina: grada, ut Copatba, Cabureibajcicariba, fed lucri caufa 

ob colores Se tintturas varias, aliofque ufi» eximios ad Europaros apportantur. ut 

funt Ibirapitknga arbor illa Brafilieniìs X*T igoXla) ita ditta, Se rubra tinttura nulli non 

nota. Tataiba\vc lignum flavum. Arariba cortice rubro. Vrucu. Iacaranda. Antimbx 

five Cedrus alba, Se alia: multa: qua: asdificiis navibufque ftruendis aptiflìma:, quod 

aquis miiius pervia: fint Se ferant a:tatem. Ex quarundam corticibus nunc funes igniarii, 

in militantium ufum , nunc in navium neceffitates torquentur, &: rudentibus materiam 

fubminiftrant. Denique è collifis lignis Caraguata, Tatatba, Ambaiba, aliifque 

ferulaceis plantis ibidem nafcentibus, ignis luculentius, quam ex concuffo fìlice, à 

Barbaris clicitur. 

Si qua: loca fint aridiora, mirabiles illas Climaces, feu funes potius «,generali 

nomine Timbó Se cipó appellatos proferunt, qua: fua flexilitate Se tcnacitate apud 

fabros Se vietores ligaminum, contufa apud pifcatores, coriarios, &naupegas, rhois 

Se ftupa: vicem fupplent. Inter has Climaces, non minus notatu digna illa qua: Guem- 

^'nomen a Brafilianis accepit. Texitur enim Cannabis Se Sparti modo , cum alios in 

ufus, tum precipue in anchoralia : neque marcria ulla ad nauticos funes & maris impeti» 

aptior ; namque ut fàlfuginem amat ea pianta, funis quoque ex illa confetta marinis 

aquis immerfà, identidem revirefcit. Et anchoris alligata, fluitantes in falò naves 

egregie continet,nontamab innata duritie, vel operis firmitate,quamviriditate ipfa, 

&: lentitia quadam ad inftar corii : ut Ccfe vel in altum elato navigio, modo in tcnuitatem 

extendat, vel refidente rurfus in craflìtudinem contrahat : quod fecus in noftris 

evenit rudentibus, qua:nimirum ipfa vi ac pertinacia faepe rumpuntur. 

Nemorum plereque arbores, cum ab Autumni Se Veris viciffitudine nihil fere pa« 

tiantur, fiondi bus tamen Se foliis non eodem fimul tempore vcftiuntur Se fpoliantur. 

Preterea non unaqua:que arbor foliis fimul omnibus orbatur, fed parte una decidente 

altera tam diu manet, donec prior repullulec. Mirari quoque fubit, primum natura: 

hoc fcecundiffimum theatrum contemplantem,herbas Se plantas in Europa à natura 

molles, hic caulibus lignefeentibus luxuriare : Earum quoque non paucas ratione 

loci inter fé plurimum difereparc j nam qua: vix fruticis magnitudinem asquarcnt 

in pratis, in denfìs nemoribus fumma: vidcri proceritatis. Accedit, quod varii generis 

Hedera: fabifera:, Phafeolique pulcherrimi, fuprema arborum cacumina fcandentes, 

topiarii inftar operis perperuam umbram prebeanr. Inter ha:c virgultorum opaca 

, ipfis Faunis confecrata homines pariter ac fera: fé abdunt vivuntque fccurc. Multi 

enim in illis funt fecreti tramites ; qui fui gnaros haud parva in venando voluptate 

perfundunt. 0^3:1^1 varum fonciumque prasrogativa multis Indiarum regionibus denegata 

eft, maximeque occidentalis Africa: parti habitata:, ac propterea Torridarum 

regionum nomen merito obtincnt : ab immodico enim & ingenti asftu-dehifeunt 

illa:, ut ad fluvios umbrofofquc faltus diflìtiffimos pecorurcvgreges amandari neceffum 

fit. In agro enim arenofo longe majores ab incolis perferuntur calores, quam fi 

teireus effet eodem Solo, Ca:lo Se Sole. Ita Se montofa differunt aplanis & nemorofà 

a nudis ,ac perinde ut humilioribus aut altioribus montibus affurgunt, magifque aut 

minus fvlvis veflita funt, frigus aut calorcm aeri majorem autminorem conciliant. 

Porro ficut Peruvia crebro ex aeftuantibus cavernarum latebris: ita nunquam Continentis 

hujus trattus oricntalis terre motum fuitexpettus. Metallis enim &igne fiibtcrraneo, 

fpirituum &: vaporum genitore paffim deflituitur. Excipe montes in Prefettura 

{eara adeo argentiferos, ur thefàuros hattenus pollicitos , nunc cum foenore 

Bara vis preilare cceperint, atque etiam nunc preflarent, modo Plautinum illud minus 

in nos quadraret. 

Tum denique homines no/Ira intelligimus bona , 

Cum quA in potè/late habuimtis^ ea amifimtts. 

Atque ha*c de diverfitate terreaiobis cognita:. 

Illa autem deferta &folitudincs frequentibus jugis arduas,inquc Occidentem porrettas

HIST. NATVRAL. &MEDIC. Lii. 1, n 

tettas Anthropophagi tenent. Europaei qui inveftigando loca incognita vaftiffunos 

iftos Sefiragofos fàltus penetrarmi^ teftantur,fe non minus ferriles ibi, herbofòfque 

montes Se convalles vario animalium genere occupatos vidiffe, quam in littoralibiis 

Se habitatioribus locis. Quod ipfùm poftea verum comperi : hoc tamen difcrimine, 

quod quo ad mediterranea loca penetres altius, co plura quidem mineralia 

eaque ignobiliora fèofferunt, fèd fontium inopia atque ob auras devigefcenres aeflus 

dìurnus major, Se nottium frigus intenfius : frequentiores denique lacus pifcofbs hybernas 

pluvia:, in asflivam penuriam , fùppeditant. Mediterranea enim opem plurimam 

a cado imbrido habent, non circa vegerabilia folum, fed Se ferarum arquepiA 

cium miram obxfìtatem , ut condimento proinde minori indigeanr. Mei quoque 

fylveftre, fruttus Iacabucdjo, Ietaibd, Palmas Se fylveftres Ficus, defettum fruttuùm 

Acajti in defertis locis fupplent. Qua: tefquis Se rubis , cxterifque fpinofis fruticibus 

paffim adeo horrent, ut vi via faciendafit. Inter estera, Caraguatdy aliique cardili, 

rorem Se aquam pluvialem copiofe concavis foliis, calicis inftar perperuo conrinent, 

qua: deficientibus rivis Se pluviis ingenti fòlatio hominibus a:que ac animalibus 

exiftunt. 

Duas tantum indomita: fera: (ferpentibus exceptis) in tam valla Regione extimefcenda: 

reperiuntur , Tigres Se Apri. Quarum illa: infidiofàs, velocitate valent: hi 

tardiorefunt curfù.Vrreque autem famelica: exiftunt. Easdem pafta:, quodmirere, adeo 

fiunt ignava: &meticulofx, ut ab ipfis Tapuyeris» Se gregariis etiam canibus, in fugarci 

confeftim agantur de capiantur. Vfque adeo fatietas non homines tantum fed 

Se feras enervar. Inter belluas marinas vero , plures invenias feroces Se prodigiofàs 

fàtis.licet enimfummè admirabilis Dei potentiaatquefòlertiainrebuscoeleflibus,iifque 

qua: in aere Se terra fiunt, unicuique patefeat ; maxime tamen ea in mari prelucere 

videtur, in quo ram varia: Se flupendae rerum forma: confpiciuntur, carumque vires Se 

proprietates deteguntur, utquasrendi &: contemplandi nulli» unquam futurus fit finis,meritifTimoque 

jure ea quae dignofeitur pars,illius qua: ignoratur minima dici poflit. 

Sunt autem Thynni, Delphini incredibili velocitate caeteros fùperantes. Serra: porro, 

te Lamia: five Tuberones inter rapaces primum locum obtinent. Hi formidabili rittu 

pifees non tantum, fed Se urinatores devorant, nimiaeque voracitatis pcenas aliquando 

dant;quodpifees echinati, cornuti, tum quoque venenati,deglutiti eos interimant* 

Sicut eleganter Oppianus olim cecinit : 

Occi/a occidunt hoJlem,perimuntque necantem. 

Serra: vero perpetuum cum Cetisbellum gerentes, eorumque prafeordia gladio radiis 

acutiffimis horrido fodicanres, mare tingunt cruore. 

—•——> His.ejl audacia tanta. 

Hifortem Ponti Regemformidine nulla 

A grege fejunclum ajpiciunt ,/òlumque vagantem : 

Atque catervatim veniunt ad marita bella. 

Cetorùm vero menfibus prefertim pluviis magna apparet copia, quod feetus ibi edann 

Quos cum maris receffu contingit haerere in vadis, multumoleiinde redundar. His 

quoque monflris annumerantur Vacca: marina: &Nereides, Brafìlianis Iupipidpre, Lufitan» 

Peixemulber ditta:, de quibus Virgilius, 

Frons hominemprafert, inpifeem deftnit alvus. 

Notatu dignum,quod eximia: tot arbores, frutiees Se herbà*,figura,foliis Se fruttibus 

a veteris orbis vegetabilibus, paucis exceptis, diflimiles appareant. Idem in avibus, animantibus 

Se pifeibus deprehenditur : ut Se infettis alatis atqu e non alatis. Quali ex diverfitate 

Climatum, non tantum hominum, fed etiam fènfitivorum Se vegetabilium 

prodirent differentia:, idquenon adeo ex aftrorum fynergia, quam vi Solis Se Soli genio 

peculiari. Qua: omnia ut ineffabili colorimi pulchritudine, fic Se infinita multitudine 

hifee in oris generantur, partim nota nobis, partim incognita. Quorum aliqua, fapore 

Se dignitate Europafa fuperann aliqua longe inferiora exiftunt. Ex quibus utique apparet, 

quam mirus Se varius lufùs fit in orbe terrarum. Meritoque beati Incoia: haberentur 

fi omnium horum Crearorem cognofeerent. Quumè contra tam faufto fìib 

ccelo, tam agreftia Se diftor ta illis fint ingenia. 

Hasc breviter de Aere, Aquis Se Locis ditta furficiant. Quorum utique temperies 

optimaparum eft ex fé culpabilis. Neque enim Solis calore torretur ha:c terra, neque 

fqua-

lt G V L I E L M I Pl'SONIS 

faualorevelaquarumpenuriareficcatiu-,nequefrigore'extingmtur,ftdroreperpetuo 

imbribufque multis ac fontibus irrigatur. Vnde Se feraciflimum effe, & multa illic 

tempeftive nafci oportet. Preterquam enim quod Balfamis nativ», ole», mellibuS non 

unius generis abundet, herbarumque acradicummedicammo^ ad tutandamvalemdinempotentium 

feraxlìt: quzftuofiflìmam infuper culturamfacit, quantum ex aliquot 

retro annorum meffibus colligi potuit. Animalium denique omne genus ac boum 

imprimis armenta in maximum numerum augeri & Crebrius parere, certum eli. Quac 

loci falubntatis fama non paucosolimfenesaliofque minus profperautentes valetudine, 

ex Hifpania, Se Indiis aliifque diflìtis locis excivit ad aèrem Se aquas has Ccelo datasi 

tamquam ad duo validiffima vita: Se valitudinis prafidia. Perquam mature enim 

pubefcunt Incolse : fenefeunt tarde, idque fine canitie aut calvitio. Quo fit, quod longe 

ultra centefìmum statis annum, viridi fenetta, non Americani tantum, fed Se ìpii 

Europei fruantur, totumque adeo territorium Macrobium dici mereatur. Non aliter 

acfifervorjuvenilis frigore fenettutisrepreffus, temperatioremillamin cahdionbus 

hifceplagis erficeret. Advenarum enim proles crebris licet morbis infeftentur , 

multiquefuccumbant, imprimis noftrates infantes, non tamen id tam debet Cceli mtemoeriei, 

quam prepoftero nutriendi modo impurari. Exemplo funt vel maxime 

Brafìlianorum liberi vivaciffimi. Qui cum ventre duro fint &prominulo,folidifque 

toris, quamvis fubucula tantum leviori mduantur, nihilominus injunas Ccehfecura 

contemnunt. Ridentmatresineptamnoftratium Se veftiendis Se educand» parv u lis 

induftriam, qua perfpirationem impediti Se catarrhos multos generari aiunt. Nulli 

inter illos, ftrabones, lufèiofi, claudi, gibbove deformati inveniuntur: cum tamen 

infantes nunquam aut linteis involvantur, aut involuti fafciis Europxorum moreliaentur. 

Frigida frequenter lavantur. Idemprovettioribus ufitatiffimum eft : cumob 

fnnatam genti munditiem, tum ad firmandam Se tuendam corporis fanitatem. Porro 

alacres fiinr Se fucculenri omnes, vafifque amplis, brachiis cruribufque lacertof» Se firmiter 

compattis, minus tamen pinguedine farttis. Qui nobifeum militantmar»accolse, 

non admodum funt aut moribus agrefles, aut corpore proceri, funtque mares invicem 

maribus, mulieres mulieribus fimiles : eo quod paucionbus anni tempeftatibus 

obnoxii,etiamrarioravitiainfeminefemmifqueefformationeconcipiant.Plerumque 

enim ut hominum inftituta Se mores, ita quoque naruram prò vana Regioms conftitutione 

mutari videmus. Pra-ter longsevitatis beneficium Se alterum eft quod rariflime 

adverfa valetudine afficiantur. Primo quod fortibus nafeantur , & incomparabili 

aéris ventorumque ferenitati atque aequalitati exponantur : tum quod tantum non 

ianorent, quid cura: fint, quid animi affettus, quid corporea: voluprates. Sub eodem 

tetto,eoquelevi Se ad inverfa: modum carina: palmis inftrato, multa: fimulfamiliae 

degunt. Has cafas peregrinanti deferunt ad tempus, fupellettilem quam curtamhabcnt&liberoshumeris 

impigreportantibusfeeminis. Eodemfempervittu&amittu, 

eoque Amplici gaudent. Quippefolum goffypiumadveftitumillisfùfficit ,juxta illud 

Lucani feilieet: 

Terra fitis contenta bonù, non indiga menù ère. 

Nullus denique ìllis habendiamor, paupertatique fc addicunt Voiuntariac, ea quidem 

xquitate, ut cui plus eft, lubens impertiat minus habentibus, pari dandi Se pofeendi invicem 

facilitate. Radices omnes alimentofas, quoddignitate Manduca cedant,imo 

ipfum panemex oryza aut milio, Afiaticis tantopere expeti tum, contemnunt. Omnibus 

fruttibus poma filveftria, Acaju ditta, prasferunt, quod egregie fuccofa fint, Se ad 

vittum asque ac pò tum f ìifficiant. Nam ficeram ipfis fiippeditat, in multos menfes, fascibus 

depofitis, duraruram; &; pra:ftantiffimas caftaneas, penu recondi aptas. Alii 

etiam fruttus, pra:fertim Pacóba , Ananas , Mangaba, Ianipdba , Caraguata expreffi limile 

vinum vel ficeram fùppeditant, nec mini» inebriando idonea. Fiunt Se alia ex radicibus 

Mandioca,, Patata^ Milio Turcico, Oryza, qua: mafticata multa cum faliva exfpuuntur. 

Sputumhoc vafistandiu conditur , doncc ferveat, fsecefque ejiciat. Vinavero 

haec cidus aut tardius adfermentanduminfurgunt,proutdulciores, acidiores vel acerbiores 

funtfucci exhifceplantis fruttibufque expreffi. An non a fimili marerise cpnditione 

dependeat quoque anticipationis Se poftpofitionis ratio in febriumparoxyfmis> 

viderint Medicorum f chola:. 

Servkuusjugumnequaquam tolcrant. Tripudiis inconditis &: potationibus impendio

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. L i B. I x; 

pendio font dediti. Cibum capiendi fiata tempora ignorant. Rette aut perperam fattis, 

nihil poli mortem premii aut fupplicii fìipereffe exiftimant. Vane interim fabulaJ 

ti,eorum, quos fuamorsextinxit,animasimmortaiesfoie, Otium amant5ma nam Lufitanorum fsevitia, alii pame ad 

internecionem deleti, alii in miferam fervitutem abrepti, alii fuga fibi confili ere &: 

intra Continentem latere flint coatti. Qui inter Lufitanos &Belgas degunt Neophyti, 

Chrifto quidem dant nomen, ejufque facra fequuntur ; fed frigidius. Quin adulti circa 

eaadeò funt remiffi, ut merito putes, ore duntaxat, non corde Chriftum colere. Vix 

etiamplacitanoftra, nifi renella: setati,nondumpreoccupati* animis, remotifqueparentibus,inftillaiipofTunt. 

Lingua inter fé haud differunr. Et quamvis quondam ex 

ferocipiofapia merinrorti, mutuo tamen cum Europatis commercio Se confuerudine 

ufque adeo funt cicurari excultique, ut exuta barbarie, humanirate nonnulli cum noftratibuscontendant.ut&hicillud 

Taciti ufurpareliceat,Mitius circa Oceanum vi- • 

vitur. Qui etiam nunc litterarum Se charatterum ignari, nihilominus antiquitatis memonam, 

tam pace quam bello getta accurate confervant. diligentiffime namquejunior 

ibus tradunt qua: à maj oribus acceperunt, imo fenes dies nottesque integras in illis 

tradendis confumunt ,juniores vero tradita facile accipiunt, Se retenta fideliter aliis 

quoque inculcant. 

Mediterranei contra, immanes, truculenti, finelege, fine religione, ferino prorfus 

rituin hunc ufque diem, nulla ftabili aut fixa fede morantur, quin vagantur huc illuc, 

prout vittus ubertas aut penuria tenuerir autabegerit illos. Soli vivere amant. Tu' 

guria nec latibula ferunt, fed fub dio perpetuo vittitant. Ita ut pauca quse de ipfis dici 

aut fcribi mereantur occurrant. Pifcibus &: feris mira tam odoris quam curfus fàgacitateinfidianrur. 

Iaculavalidiflimislacertis atque ftupenda arte, fine arcu torquere 

norunt. Mari non nifi nantes utuntur, qua in exercitatione tantum valent, ut truculentum 

illud maris monftrum Tuberonem fiveLamiamaffequantur Se capiant,fìniftra 

ad narandum utentes, dextra acuminatum palum geftantes, qiiem obvio hofti'contra 

ipfos expanfò rittuhorréndoque hiaru infurgenti infidiofè in os immittunt; bellua interim 

marina manum apprehendere faragens tali artificio decepta, Me profunde defigit, 

Se capere cupiens , vel ab inèrtibus barbaris capitur , qui dorfo furentis infiìientes 

(pugna fané admirabilis, Se ancipitis eventus ) jumenti inftar illam circumagendo per 

undas, minores pifees in efeam venantur. Preterea àdeo ftrenui funt urinatores, ut fi 

pifeis vel aliudquid in fundo quanrendum fit, patentibus oculis vrinentur totius horse 

fpatio. Quod Lettori non incredibile erit cum de Êgyptiis proditum fit, per totam 

diem in aquis poffe delitefcere, &ubi ad fummitatem aquse enataverint, capite non 

prolato refpirare. Viri parirer ac fcemina: fufis capillis, diverfà licet tonfura, cseteris 

corporis partibus depilatis, vix ullo circa pudenda velamento, incedunt, aviumque 

difcolorumplumis fé cxornant. Colore quodam fufeo ex lanipdpa pomo expreffo,corpus 

turpiter pingunt> ut terribiliores in bello videantur. Et ne facies ornamento de- 

B ftitua-

G V L I E L M I P I S O N I S 

ffimamraap.llosvihramoS&long.ffimosperforar,Sa>.ma^ 

queinferiobus & maxillìs infigunr. Quod hcetv.difadum, '»'^ e ""f^Tonicni, 

Ominibus Se auguriis dediti, Sriote, iàgis & * ° H » « ^ J U * ^ L m " s c 3 

& diverfiras linguarum, ut exinde folran arredili ma bella & crebra nalcantur, uranici 

ludos aliquando infenas clades convertant. Ad bella inni, miro q 11iniam 

ordine figlia procedunt. Admanus ubiventum eft .horrendo fremito*ûlulata 

aérem feriunt, imbrefque fagittarum utnmque emittunt, tam * ^ ^ 

ttas,utvelleviffimevito^ 

tesdeincepsàvirorumconfbrdoabftment. ^bi autem peperermtfecedimtnfilvam, 

& infanti umbilicum conchaprecidunt, Se < ^ i c ^ A ^ ^ * ' ^ ^ 

ritus tempore puerperi! uxons loco decumbit primis a partii diebus, Se puerpere rullar 

bellan» &epulis fruitur, fubindicansneceffitatemlaplasvircs relbâncL Cum 

inmorbum eorum quis inciderit, amici accedunt, quifque ingenium advocat, iremedia 

quorum notitiam experientia fibi comparavit, profert. Mox ^pm» arborum 

Carnatba, pifciumque dentibus, quibus fagittas afperant, in torofis brachionur&: temorum 

partibus alte cutemfèarificarct Se incidunt, membraque a laffitudine potiflimum 

vindicant. Idem fere preflant per validam futtionem, ore pando parti dolenti 

applicato. Vomitimi vi concitant contortis filveftribus foli», gol* immiff». H» Se hmkus 

remedns fruftraadlnbitis, nihilultratentant,nec tamena:grumrelinquimt, 

fed unanimi confenfu, tamquam de ejus falute defperantes,clavis ligne» illuni 1 erociter 

interimunt : gratificantes tamen illi, Se ille fibi, quod mafcule interire ipfi contingat, 

omnibufque mifèriis eripiatur. Hoc enim lserabundi in ipfo mortis articulo,, quaiide 

Euthanafia,glorianrur. Non minori cum applaufu in parentis quam vitti nottis cadaver 

fà:viunt, illud pre turpi amore, hoc pre immani vinditta crudeliffimarum terarum 

ntu dilaniantes Se intra fé fepelientes. Vtriufque carnes (modo non a veneno extincti) 

offa tenus dentibus abrafk dira: ipfis epula: exiftunt. Optimatum vero cadavera ab ah» 

optimatibus tofta comeduntur, preter offa; qua: à proximis confangume» fervantur ad 

nuPnaliaconvivia,& tune in minutiffimas particulas contufa, bellanorumloco devorantur. 

Quibus nondum confumtis, capila fibi, infignumluttus,evellunt Vi* 

poffum, quinhis addarci, quibus Pra,ftigiis verbipotentes Saga: ( quas quoque Medicorum 

loco in predo habent) Se alii Sortilegi miris artibus populo imponant, mifenfque 

perfiiadent, fé ex eorum corporibus , animantia, lapides aliaque exfugere, qua: ipf» 

videntibus evomunt. Imo Reguli ipfì quoque fibi medendi facultatemarrogant,ad 

quosmatresfuos infantes aegros adducunt, qui ab illis fricati Se Tabaco confputati-, fi 

inter ea moriantur, à marre Se confànguineis comeduntur. 

Nemo itaque mirabitur fi majorem herbarum cognitionem habuerint Afiatici, 

quam Americani : cum hi animantibus non contenti, in rationalia quoque ruant. Iliorum 

autem multi ex inftituto Pythagorevelabjettiffimo parcentes infetto vegetabilibus 

vitam fiiftineant. 

Nonabsreforeexillimavi, fi fatta à propofito paulifperdigreffione, aberraverim, 

barbariemqueillammiièram, tumqusehuic genti paterna Ninnata funt, paucis expofuerim: 

preterea ut conflet,nullis creaturis adeovoluiffe novercari naturam, quin 

abunde alimenta Se medicamenta fuppeditaverit, eaque exatte à venenis diftinguere 

docuerit. Quod cum in animantibus Se plantis quam plurimis fòlertiffime, tum in radice 

Mandthóca, America: primo alimento, imprimis videre eft. Denique ut demonttrem, 

longe hancà nobis diverfam vivendi rationem Se temperamenta diverios aliquando 

morbos Se medendi modos fìippedirare. 

Reftat ut confideremus, qua: valetudini potiffimum velprofint vel averfèntur, Se 

unde originem ducant morbi. Inquit enim Hippocrates, Corrivatio una, confpiratio 

una, confentientia omnia. Quorum fi vel unum deficiat, tota hominis ftruttura facile 

corruit. Enim vero cum fub Zona torrida, omnia aftra ver ticalia vehementius 

agant, Se, quoadmotumannuum, exceffufubindeficcitatis &humiditatis :quoadmotum 

vero diurnum, perpetua viciffitudine caloris &frigoris: nonpoteftnoneofdem 

effechis microcofmus experiri. Vt enim pianta novella, Soli genium, tamquam naturar 

ejus minus conveniens, licet in melius tranfplantata, fà:pe non fert : ita multi Euro, 

pari,

HIST. NATVRAL. &r MEDIC. LIB. I. is 

p3EÌ,autimbecillitatenaturali,autnte vivendi imperitia vel intemperantia,aeri &: aquis 

hifce faluberrimis, primariifque vita: fulcris, minus afluefcere poflunr. Vnde non raro 

illis de laffitudine fpontanea prima: querela:, qua: exfententia Hippocratis, rw«

GVLIELM1 P1SONIS 

is G V L I E L M 1 i » J ouodviiceraaccendat. 

OuiSamtariconfiiltumvult.perabusconlven j er ia,qu6perf emeanti 

SL.DeraatoeraracorporiShab.ti,anotono^ 

toguin. rranf.mm, ^^t^^^y^Z^cf^&fp^b^ ^ 

ûmqradem.obtranfp.ranonemcohto^ 

verfo illi qui mediocnter coopera lomnum capiun ,, Adm M {,„. 

^Sue^'e (encranr emulo P « £ £ ^ ^ S U n c m infenfibnem più, 

le fit inhifceRegiombus, concedere banaorio, 

Jorde palpirationes moventes. fl f vehementer obeft. Qui fi 

Inemamlnco^ .mpat.ent.us ferunt. Anteomnes ^ accer(unt. 

Proindesgnsjuxta&^f^^Sadfamtatem. Qu*qu" enim'enuo 

minus componi! vel cai di, eo' c °»bus iefcowee HiftoriamNaturalem pertraent) 

In quotidiano ufo potraim (un (nara rcUq j ^ f ies ^ i( 

A ^ a , ^ I ^ J Z ' K omnes inrer patrioshabenrar,eorumqueraiaxiraa 

j>„«fc., ficus quoque filvcftr e . ni o ^ excoluntur tam felicter, 

pars (ponte proverai : nonnull Baravi** irai ^ ^ ^ ^ 

utiplffructus vilelcant. Inter fubt "'^âtquefecundxmerdxdelidx. Non 

"Jer.cani^», °P«'T" S £Suor!" radatabuà^deofpontetaraiat Por- 

"trSpmr^^ 

un.bil.co in dorfo ^ ^ ^ S t > f a i o t « , , mtegris iraLriim &B«. 

Cît^«L^^ s ^' Uc "^fratidemdeEruiaceiscUa^volo.M«etiam 

bôrum cohorribus alimento probo lune..wem c mLeporcs8cCun.- 

tacifag., - - « u ^ ' S s 

culi, Eraopa-.s haud cedraia latraiS 

5 S 

, 

^ 

^ 

lot-t,,Lnfignes 01* 

Neque hzc tantum, 

laeertee, corrupte **•«"*?*£^cheano'« P ^ (aitibusoberrant.a, nuper 

fed & alia .dent.dem filveftt.a Se domelhca «tetvar ._ 

* Europa;, invedafunt pecorum ^XVX^des 

fera & interaurcumque exiftunt. Inrer Ut "«"" 

S L c carnis exceimnruf- 

wa>feranrut. Experientia 

qnc adeo, « ^ " « ^ . 

i 

? S ^ ^ S 2 S > d o l B locis Lentia, 

^mia^S^

HIST. NATVRÀL. & MEDIC. LO. I. ìf 

Avibus filveftribus, partim in nemoribus, partim in aquis viventibus, optimi guftus 

haudquaquam deftituuntur. Licet non fit hujus inftitutieas prolixe enarrare, ramen 

pretenrenolo, qua: palato Se farcitati ferviunt. Vtfuntqua:inmontanishabitanr,Pliafìani,Perdices, 

Accipitres diverfa: fpeciei, ac carneoprima Se teneirima. Hisfuccedunt 

Pfìttaci, Coturnices, Turtures, Palumbi, Tur di, Fringilla:, Columbi filveftres, 

qua: omnes tofta: menfis inferri folent. Ex amphibiis celebrantur Anfères Se Anates dil 

verfa: fpeciei, quarùm quidam Europaeas dignitate & magnitudine fuperant, quidam 

vero iis cedunt. 

Ca:terum inter tot volatilium genera riparia Se littoria ( eorum licet aliqua fint carne 

minus tenera ) Ardea: ftellares Se non frellares, Ruflicula; atque Gallina: paluftres,&: 

fimilia, minus funt prètereunda. Adde Se Srruthiones primarios Ambra: grifea: predones. 

NobileilludBituminis geni» Ambra dicium, Spiritibus imprimis vitalibus reflaurandis 

per omnes Indias celebre, ex ignotis Oceani faucibus copiofein Brafilia: littora 

eruótans, non nifi procellofo mari alluit. Vnde fir, ut vix ceffante tempeflate aves 

&quadrupedes nonnulla: in ipfolittore cerratimeam devorent,priufquamipfi maris 

accola: iftuc pervenianr. Quod equidemmirimi, cum omnis anre infolationem molle 

tantum gluten fit Ambra, ingratoque adeo odore nares feriensut ab inexperris piane 

refpuatur: ammalia tamen dulcem ejusodorem, licet hominibus adhuc latentem^ 

prius perfentifcant, ejufque fapore Uremie fé oble&ent. 

Enarrato carniumufu quotidiano, depifcibusnuncdicendum. Dubito nobilitate Se 

frequentiapifcium anulla Regio beatiorhacceriferipoffir";Mari,fluviis &lacubus piT 

cofiffimis, fquamatos, afperos, la:ves, molles, cartilagineos, turbinaros, omnegenus 

abunde fuppeditantibus. Vnde advena: a:que ac primi Incoia: a:gri ac fàni perpetui funt 

Ichtyophagi: quippenonfolum exhauflo omnipenu, prò primario fuftentaculo, fed pra: 

ca:teris deliciis, ficut olim Romani, eos ampleduntur. Inter quos Cyprini, Alburni, 

Tinca:, Carpiones, Truta*, Aurata:, Lupi, imo ipfi Afelli, Europa:orum figura Se fapore 

aemuli, primum facile locùm tenenti Timi Orbes, Solea:, Scombri, Acus, Raja:, diT 

verfa: fpeciei. Cancris quoque, Teftudinibus, Gammaris, Squillis, Conchis, Oftreis, 

omnibufque teftaceis&cruftatis,prefertimpaludésreceffumaris exficcata:, magnopcrefcatent. 

Congri denique, Scari, Anguilla;, & hujus generis alii, quibus fuperfedeo. 

Quiinfuperficie maris degunr pifees, menfibus pòtiffimum pluviis, quodimbribus 

gaudeant, capiuntur: iis vero qui in receffu fluviomm & ako mari funt, omni fere anni 

tempore, fed ut plurimum sellate pifeatores infidiantur ; arque, tum melioris pabuli 

gratia, tumardoris extimefeendicaufa, proximafeopulis domiciliainque iis fàlubriorapafeua 

deligunt, ac proinde fàxatiles Se fundi pifees dióti. Pra:cipuorum nomina , 

icones, differentias &: proprietates videre eft in fequenti libro. 

In finubusvero Se lacubus neepifeium copia nec varierate àmaritimisftiperantur, 

quod, licet promifeue àlii aliisceleriuspàriànt, Se crefeant, in lacubus tamen liis aeque 

ac in fluviis citius, quam in ipfb mari id fieri contingit. Iique licet marinis Se fiuvialibusdicanturinferiores,dignitatehaud 

multum tamen cedunt, quodnon ftagnantes 

vere finr aquae, fedperfpirent, indeque fluenta Se rivi aliquando egrediantur. 

Pifees denique vel Sole exficcantur,vel fàle (qui copiofèinfàlinishiccolliîtur) condiuntur, 

inque penu confèrvantur. Quodfì crudioris cibi imprimis pifeium concociioni 

aqua: potum miniis fìifficeré experiantur, pulverem ex fàle &: modico piperis Brafilienfis 

pra:paratum, Iuquitajd dicium, intermifcenr,condimentumque inde confìciunt 

ventriculo fàluberrimum, arque in omni peregrinatione merito circumferendum. Ira 

Ut veriffimum tandem in hifce calidioribus terris compererim illud Galeni teflimonium 

de (jra:cia:pifcibus. Alimentimi feilieet ex plerifque pelagiorum Se fiuvialium 

proveniens, fànguinem coniìftenria tenuiorem gignere, quam quod ex pedeftribus animalibus 

produci tur, adeo ut non copiofe nutriat, Se celerius dif cutiatur. Ha:c de cibis 

fùfficianta 

Poti» porro ufitatus Se longefàluberrimus (fupraillum quem extotfruélibus exprimi 

diximus) aqua eft limpidiflìma, divinitus hifce regionibus conceffa. Quacjucundo'refrigerio, 

Solis imprimis ardore fracìx», refocillare aefummopere recreare folet. 

largius & crebrius pota, nullos in ventre vel hypochondriis flatus aut tormina excitat, 

neque ventriculum debilitat, fed melius quifque inde fé habet : modo c*h*in>4jr(&>ì Se 

Regionis temperamento conformis fuerit. Atque hinc quidem ilico fiidores&rurrr 

B i nas

,, GVLIELMIPISONIS 

nas provocar, adeoquc appetitum ftomacho f ^ K ' p e ^ S « ^ 

raracmm fuamrenraratcmalimentimiinpar.« hqoidiores pene sa(kenes 

dir, impediens.ne velpingmor ahmenr. fuccosad— veR, ^ ^ ^ 

aut membra cxrerna protrudantur. Vnde fa, u a calcoli.. p lurimos 

raorbis przferver, rariflìrmequededuobus .U.s mal sfaquo^ ^ '/ ^ 

bearaaLodumfeneaaàror*rummsiberace^ 

potumpreter aquam roto vita; curricolo godane. Vndfacile e 

aicent.bus,M«K?.Mêffege'ites^ 

nive & mctallis ledi mrz è fontibus Or.ent. obverfis fcaru. ^ , l°ngo , 

qoe Solisardore excoquuntor,gratiiW « « T ^ t S ' ^ e c t S ^ ì d i : 

Mbcrnis menfibus minus quandoque limpida ob creb.as pluvias » "«^dteibui 

*ft.vis,obauram.ntenfiorem,frigimrama^^^^^^ 

regionibus; fedmolles, leves arque concorra faciles. Aqua: «'"° u * 

L.. ravimaue fubinde inducont nifi excoqoantur. S.cur enim conrmgir noirara 

"Ud.sVXlT(yenr.bostenraramum educiper P° s .-' ffisTClu "^^ l o d|t 

vemedis facile quod levimmum furfum rapir ex lacubus ipfoqueman.rel.ao quodia 

nrar ftp opter craflitiem U gravirarcm. i ^ ex tumrais & montib-Pt^« 

Wucont%uiventre(unr draiore. fiqusveroaqua.iaxa&f=£C 

ducunt,quinumid.ori6cmolliorifuntventrc,quodrd.ccent.Abaqi.islubialiisKpa 

r^rTusIrorumabftraendum,quod,ndomir3eacdur^ventresadftrragan . Acprondeob^mpeririamilliqravenrrcmfolvercexiftimar,.:, 

falluntur, q P f " ; 

&cumftabilesmnt, àSoleexuruntur ,novoque accedente imbre, craflk&ol.da:cvadraTondcfir, 

ur b.bentibos l.cnes magni Sccorapacti fianr vcntrefque duri & caUdi. 

VêraninonnTiniKfolerrcsfuncmaquaromdi^^^^^^ 

verf.svmotumqualitatib..sdifcernendis,quosimprudentia:infunulant,fanullohabto 

afeirameaqualbibanr.Illiemmoptimasnu^^^^^^ 

ribuslocis (fubrerraneisob teporem negledis) m urce.s «ailibus no£tóquc: d.eique 

fob diorefervant, obiravitisraWricalibos intenfiffime f>S°°£&Z£ 

„ rur adAphorifHippocr. Aqua quadro calefa Se Ciro &igefit,lev.flimaclc.atiruanti- 

>.tur,auj\puoiu.«iii n i .(-„(rI^„njjnu.Jcanredeeuftata,biberenonconbustameneamlicetgraruTimam,raiiottacondinir«" 

& > 

uusiiiiiuitu & Armilites, peflimaomn.no coniuetudrae, tri- 

^ ^ L ^ S S ^ S S ! ^ £ a -uefi-um fuperbibun, Quali ejufmodi 

vehiculo opus effet,eque duobus hifce contrams, cordis aliorumque vifeerum tonus nihiluateretur. 

Preterea Afrorum Se Europxorum promifeua turba, olente ilio & nimiiun 

familiari poni, qui G arapa vulgo appellami-, f è implent, quem caupones, lucro 

inhiantes ex mgro iàccharo Se aqua conficiunt,& vix defaxatum vili pretio divendunt, 

additisfUbinde foliis arboris^Wr/f, quorumcalorevaporesexcitantur,citiiifque inebriar 

e facit. Concedi tamen poteft, fifumatur modice, fi rite factum Se vetus fit. Dilutum 

quoque aliud ex aqua fontana faccharo& limonibus confecìum iani pariter ac 

a-gri in delia» habent. Sicut& illuni hquorem quem Lucani» apud India: populos in 

ufii fuiffe teftatus eft. 

JVutque bibunt tenera dulces ab harundinejùccos. 

Cerevifiamvero Europa:am, Vmumabfinthites, vini quoque Spiritum quidam ceufalubnora 

his oris maximopere commendant, fed immerito. Vinum Creticum per 

omnes Indias quod per fé fine arte f ubfiftar, caeteris vinis Europaeis eft preferendum. 

Cujusufus modici» fitvefperi, manenullus. Necleviterpeccaht,quiTorridisplagis 

paulo plusjufto illud bibunt. Quippcnunquamexpertum eft, potus frigidioris exceffiim, 

tantum nocuiffe, quantum calidioris, quidquid nafutiores refragentur, quibus 

ob malam confuetudinem Se intemperiemjam vini ufu acquifitam fecus videtur. Venrriculus 

enim eorum extenuatus ob mopiam caloris nativi,atque etiam ad ipfum aliunde 

influentis, cogit eos vino uti, atque in ejus ufu perfeverare. Quod quoque Galenus 

lib. v. de fanitate tuenda cap. x 11. confirmat. Spiritum enim ex vino vel frucluum ficera 

deflillatum calere non tantum, fed Se ficcare conftat, tum potiflimum quando pituita 

cruda ac feculenta colluvies pabulum haud fufficiens objiciunt, in quo acerrima 

atque exurens vis fefe hebetet. Et tune vifeera accendit, appetentiam profternit, 

Se pedetcnum mima confuetudme exequias ante mortemmaturai, utmùjies, proh 

dolor,

HIST. NATVRAL. Se MED-IC. Lia. I. 19 

dolor, obfcrvatum eft in Indiis. Quinvinumipfum, ejufqueextradum,tamquamMedicina 

infirmis mm animi tum oorporis, data funt : hoc ad nimiam Spirituum diffufionem 

verfiis centrum in momento revocandum ; illud, vel ad hilaritatem excitandam, 

vel ad laffitudinem tollendam, vel denique adflomachum in fenibus roborandum: 

fed quia pauci non infirmi, fada funt tandem omnibus potus. Ex his itaque fàtis liquore 

puto, veras longarvitatis fimul &incolumitatis caufàs ; cum aèr, olerà, fruclus, 

animalium carnes aquarum naturam fequuta:, per continuam gcnerationem co deveniant 

ut hominum temperies fere fit qualis aquarum. 

Hadenus de ufu Se abufu rerum, ut inde conflet, hunc orbem habiranti, quibus Se 

quo paolo meri ac firmare valetudinempoffit Se debeat. Antequam autem de lapfàreflituendaagami», 

paucis attingendumduxi, quinammorbi qusevis anni tempora ac 

conflellationes, precipue Luna:, a:ftufque aquarum refpiciant: quiqueinterdiverfàs 

gentes, veldifcrepantes vel Communes fint. Primum quidem, cum ob conflantiam 

&:a:qualitatem tempeftatum, haec plaga faluberrimam temperiem excalido Se humido 

fitnada, mutationes nec tam magna:, nec tam crebra:, utfùpra dicium eli, fiunt : 

unde certa falutis &: longaevitatis indicia proficifcuntur. Quia, ut ait Hippocrates, 

Mutationes tcmporum potiffimum pariunt morbos; Se in ipf» temporibus magna: mu- e t 

tationes aut frigoris aut caloris, Sealia, prò ratione eodem modo. Semeftre fiquidem e < 

pluviofum, licet humimtas predominetur, tamen àjugi Solis fplendoremoderamen 

accipit.Qupd fi ex debito Se tempeflive fiat,annumprpximumfaluberrimum,&; àmultis 

morbis immunem prenunciat. Semeftre seflivum, rore copiofior e imbriiim raritatem 

compenfat. Hifce temporibus seftivis, ficut morbi citius definunt, ita acuti ut plurimum& 

boni judicii flint. Secundumillum Aphor. x v.lib. 111 : Exconftitutionibus


, Adonia, XXXVIII. lib. 11. Magrcam partem ferces J ^ ? ^ ^ ^ 

tarrhi qui In ndis Regionibus fenes, hic potiffimum Iuvenes Se Infantes inteitant, unde 

(untcompolin plerumque Se chromci. Atque eorum longeplures morbis capiunnir 

S i s quam calidis , Vod a nodurno frigore mini» fibi caveau t, Se a diurne, *ftu 

caforem innatum evocati parianti* ; tum quoque ex mima nutrienns cibi & potus 

«atione, calor naturali* mftar fiamma: imbecilli* cui multum olei conformi 

mfunditur,fiiffocetur : undecorporanonfolumnon calefiunt, iec\Se frigidaMna g - 

emuntur. Quippeinram per tinaces incurrunt vel vifcerum obftrudiones, vel alvifiuxus,utPaffinrianguentes 

decoloresque acviva cadavera incedere videas. Lufitan» 

minus compofiti, fed acutiores folent obvenire morbi: Brafihanis ran,uque acuti Se 

fimplices, ac proinde eorum curationes Se predidiones mini» fallaces. 

6 uodfi xftas admodum ficca fuerir, biliofis Se melancholicis ob nimiam adulilonenmiale 

fit. Humidum fiquidem, quod in ipforum corpore adirne reliquum eli, calor 

depopulatur Se deliccat, partibus vifcofìs Se craffioribus manenribus. Vnde Ternana: 

«quinta: & Quartana: non minus quam in Europa graves. Sed majoricumacumine 

citiufquetermmum attingentes. Pituitofis hxc omnia è contrario evemunt. Hieme 

autem minus pluviofa, teporibufque ob defedimi aura: marina: fufeitatis, corpora non 

confti-in£mntur,fedcerebrumnerviquehumiditate ac uligine opplentur, qua: adtat» 

mutatione fubito accedente, circa ^quinodium Autumnale valde noxia. Nani quia 

venter àredundantehumore liberati neqmt, aquam inrercutem, profiuvium album 

Se dimcultates inteflinorum inde nafei oportet, fic mulieres, licet toecundaj, non concipkmt 

tamen, crebroqueabortiunt, aut fi quando parruriant> difficulter faturci em ~ 

mntur, eumque debilem brevique interiturum, aut certe valetudinanum. Quod quidem 

potiffimum de advenis mulieribus didum fit. Quantumvis tempus aeftivum hiberno 

fit magis falubre, quoniam in Brafilia ficcitas humiditati prevaler, naturarum tamen 

alia: ad xftatem alia: ad luemem bene vel male fé habent. Proinde mulieres Se infantes, 

cum corpore fint magis pimitofo; afflate melius quam hieme vaknt. Contra gracili* 

Se biliofa corpora, melius hieme, pejus aliate. Et hax quidem de intemperatis, quac 

moderato contrariorum ufu confervantur, corrumpuntur a fimilibus. Contranum 

vero in temperatis fieri confuevit- , 

Cxterum à morbis , qui e vaporibus ex terra aut lacubus ortis nafeuntur , non 

eli libera Brafilia. Calo enim exiflente turbido , Se vento marino a terreflri vido, 

fuhito fiunt febres, catarrhi Se raucedines. Incoia: teflantur, occulta quadam viciffitudine 

fìnq;ulis feptenis annis humidos admodum Se morbofos menfes hibernos dati 

; ÒJ his" l'ex alios fàlubriores ac ficciores fùcccedere. Verumque comperi , non 

contemnenda effe ipforum moni ta. Ab iis tamen qui Epidemici vere dicuntur,&:à tetra 

qualitatcliinc inde crudante , vel à maligno Syderum influxu, certis temporibus 

farviunt, immunis femper fuit habita : Anno millefimo fexcentefimo quadragefimo 

tertio, aliate admodum ficca, Anthraces non lethales apparuerunt. Variola: peflir 

fera;, quas reflatur Profper Alpini» in iEgypto bis in anno gr affari inter pueros, hic 

incognita:. Triginta annorum decurfum fèmel duntaxat Africana mancipia huc Varioì'is 

laborantes deveda, reliquos,nullo modo contaminatos, ingenti Barbarorum 

ftrage, inquinarunt. Pari fere modo contagioià Lues inter pecora domeftica, hieme 

pluviofa, aliquos greges dcpopulata eft. Eo tamen malignitatis contagium afeendiffe, 

ut pcftis, (ficut in Perù via non fblum, fed & in multis Afiae Se Africa: partibus continuiti 

aut morbus pcfli affinis, inde cxortus fuerit, à nemine unquam compertum eft. 

Magnos autem &:frequentes illosdyfcntericos affedus nunquaminEpidemios tranfìiiVe, 

admiratione dignum puto. Quafi affiduitas Euri, ex Oceanofpiranris , aèrem 

icrcnet Se veirat adeo, utiòminariacontagii impediantur haud aliter àcalido&: ficco 

, quam fub Zoms temperatis a frigido & ficco extingui videntur. Vel quia deleteria 

miafmata, eximia Aciis puritate abfbrpta atque cvida, fi non intotumpeteant, 

la Item vigore deftituta, vernaculis quidem, fednon graffantibus illis morbis pariendis 

furficiunt. Vnde apparct quanto Epidemici caeteris vulgaribus funt vehementiores, 

tanto in aere ad mutandum corporis habitum, &ad peius aut melius difponendum, 

ineife vini majorem quam in diasta Se caeteris non naturalibus. 

Plenilu- 

b

HIST. NATVRAL & MEDIC LIB. I. 21 

Plenilunio ac novilunio, imo Se quadrantibus fìngulis, alterationes manifeflas corpora 

r ecipiunt. Quo fit, ut Medici non nifi neceffi tate urgente, medicamenta pr opinent. 

tune enim dolor exafperatur, &pejus haber aeger. Idem cogita de Solis motu 

diurno,cumfuprafidemeircameridiem, biliofimorbi, nodu vero piruitofi, ingravefeant. 

Moti» Luna: diurnus non minus quam menftruus, mutationes evidentes fufcitans 

, obfervatu digniffima operatur. Singulis enim fex horis, accedente mari, 

morbum ingravefeereac dolorem exacerbari : viciffimfex aliis, quibus mare recedit, 

cruciatus paulatimminui& mitigati, ipfi argri telìantur. Quod in acutioribus juxta 

ac minus acutis morbis, precipue in iis qui è fluxionibus &: plenitudine oriuntur, apparet. 

Adeo accrefeentibus aquis, arfluque maris in plenilunium inciderne confiiguntur 

cum infirmitate nonnulli; ut etiam vitam cum morte commutare videantur : quum 

tamen vix quemquam tune interiiffe obfervatum fit. Plerofque autem pelago decrefeente 

extingui a:grotos, quiapreter aliorum teftimonia ipfe toties experientia coraprobatumhabeo, 

confidentius confirmare aufìm. Idem in parru fieri ab obftetricibus 

obfervatur. Ita ut validiffima: ha: influentia: Se occulta: Codi mariumque qualitates, 

eofdem effedus nafeenti Se denafeenti impertiri videantur, Se hunc à vita: angufliis, 

illum à carcere Se vinculis uteri materni abfolvant. Haec eadem de animantibus brutisaffirmant, 

quod àme tamen nondum expertum fateor. Ariftoteles nullum animal 

maris a:ilu exfpirare inquir. Nec efteur Plinio aliifque veterum hac in re pareamus, 

quafiab Aftris, vel Luna:potiffimumdefedibus.&:audibus id depender et. Cum 

fidus illud molle, feemineum, nodurnum, fi in conchylia, frondes, fimiliaque fublunariaagattanquamcaufà 

remota; minus verifimile ramen,in hominem eo ufque vires 

fuas exerere, fed eum potius expropiore caufà pati. Cum enim abundat vaftifumus 

hic vicinus Oceanus, omnia non foium qua: proximaflint, fed etiam longius diffita, 

multo vegetiora &: quodammodo repletiora fiunt, atque alterantur emacianturque 

ilio recedente, precipue qua: aliquo humore madent, ut cerebella, medulla:, fanguis, 

&e fimilia. Sicut in corporibus noftris commercia funt fpir itualia, ita quoque in profundis 

valli Oceani nares quafi mundi conili tuta: per quas remiffi anhelitus vel redudi 

modo efflent maria, modo revocent , unde ejus accola: imprimis non parum afficiuntur. 

A plurimis haud vana: fidei experriffimis viris accepi , fenes Empiricos in 

praxi exercitatiffimos,adhore fparium mortem fibi predixiffe,&: tune demum pronuntiaffe,poftquamjamaqua:receffiffcnt;cumque 

illum defluxum evafiffent, fpem certam 

concepiffe ad fequentem receffum fé fore fuperftites. Quod ipfumita contigit, 

temporeque dido occubuerunt. Hasc, ut admiratione digna, ita Medico perquam 

neceffaria, ut de alterius fallite, fìioque honor e mini» peticlitetur. Hanc natura: latcntem 

vim anxie difputare, non eft hujus propofiti : fufficiat per effedus feiviffe, quod 

perturbatio ha:c criticum, aliquando fymptomaticum quidprefeferat,pro difpofitione 

natura: aut materia: mor bilica:. Sicut enim nox , ad Aphorifin. x 111. lib. 11. 

criiinprecedens, a:gris molefta effe folet, qua: vero fubfequitur,levis : itaoppreffio ha:c 

aquis decrefeentibus definens, quo gravior fuerit, co melius Se levius difpofitum relinquit 

corpus, fi modo r equif ita ad crifin adfint : fin mini», mors eo cer tius f ùbf èquitur. 

Obfervandum autem quod ha: perturbationes nodu fortiores, quam interdiu 

exiftant. Quali hi motus, Luna: plerumque motum fequerentur, qua: nodu magis 

quam interdiu vires fuas exerit. 

Crifium obfervationcs frequentiffimeoccurrunt, modo morbi natura rirecognof^ 

catur, principium caeteraque morbi tempora non ncgligantur. Et totum hoc quidem 

infubjedisad CeeliSoliquehujustemperiem conftitutis, omniumque maxime inlndigenis, 

comperies. Crifes fà:pe perfeda: .fiunt, Se quidem tempore xftivo potiffimum, 

quia magis conflantia & aequalia tune funt tempora. Quapropter Hippocratis 

Aphorifmumlib.i 11. veriffimum quotidie experiri darur. Conftantibus temporibus, fi

AA 

GVL. PISONIS HIST. NATVR. & MEDIC. LIB. I. 

rare amat. Tum, ficut longo ahi profluvio detento vomitus arte concitatus, prodeft t 

itafponte fuperveniensfaepiiumeiulvitmorbum. 

Porro, quemadmodum hodieina: novi orbis navigationes confitmant, quodfecundum 

divella illa mundi Climata mores gentium Se vidus diverfi funtùta Se morbi mortefque 

difcrepant: Vtque vetercs morbos extingui contingit, ita&hovos exinfolita 

hac fìderum reciprocatione Se inclinatione, atque Terre Auftralis temperie generari : 

quorum aliqui tranfèunt ad alias mundi r egiones, aliqui permanent ; aliqui vero graffari 

defierunt (ficut de ^gypto quoqueteflantur authorcs) obmutatam vidus rationem. 

Imo, prxter ha:c quod Cakum, Anni tempora, Aquarum Se Ciborum diverfitas, 

Ratioquevivendiprorfìisalia, faciletemperamentaimmutent, accedit variarum 

auoque nationum mixtura. Sic Europasi coèuntes cum Americanis fceminis MamekcoS, 

cum^tliiopiffis Mutatosi denique Americani cum Africanis Nigritis Cabocles vocatos 

progenerant. Ex iEthiopiffis cum Lufitanis aliquando gemellos alterum alba cute alterimi 

nigra, crifpiscapillis, oculis casfiisnafei vidimus. Quafi non folumvegetabilia 

Se fenfitiva tranflata degenerarent ; fèd &: gentcs alio tradudas Se gentibus externis 

commixrenativumgemumamitterent, haudfecus acfluvu falum ingreffi propriam 

perdunt aquarum dulcedinem. Quod cum ita fit, quis dubitet, ex ejufhiodi variis infitionibus 

Se fèmente, non diverfasTruduum crafes exfìirgere, atque inde nunc implicatos, 

nunc novos generari morbos ; qui exercitatiffimos quandoque viros itadefatigarunt 

in praxi, ut circa morbi diagnofìn Se prognofin, quam maxime vacillaverint ? 

Atque in tanta rei incertitudine non minus hi circa morbos Endemios, quam illi fùam 

olim in Luce Venerea, Sudore Anglico, Scorbuto, Plica Polonica, Mentagra iEgyptiorum, 

aliifque id genus morbis dignofeendis Se curandis, infeitiara ingenue fint 

confeflì. Donec tandem remediis cxquifitioribus inventis, morborumque temporibus 

accuratius obfervatis, quofdam expulcrint. Nonnulli morbi expartenovi videntur, 

qui3 periodum, tempus, cademque accidentia, non rite obfèrvant, curandi tamen 

rationc non femper differunt. Qua: omnia ut rede dignofeantur, folerti Se fagaci judicio, 

multaque experientiaopus eft. Ego, quantum temporis publicis curis fiibcidere 

pomi, Obfervationibus hifce colligendis impendere volui. Spe certa frems ,poftventuros 

Iatrofophosfuoingcnioatque induftria,ea quacadhucdefiderantur, aliquando 

fuppleturos, aut fi quse minus rede dida, candide reftituturos. 

FINIS LIBRI PRIMI. 

Q V L I E L

GVLIÉLMÌ PISÓNIS 

H I S T O R I & 


L I B E R SECFNDFS. 

De JsQttura &• Cura Morbonwi in India Occidentali* 

Imprimis vero in Brafilia Familiarium, 

INTRODVCTIO. 

Ndia Occidentalis atque Orientalis cum fit Medicamentis 

omnium generum Se ad omnemcurandi neceffitatem inftrudior,quam 

Medicis Rationalibus: mirum effe nulli debct quod 

hadenus tam multa infigniurn virtutum recondita infinugerat, 

merita in lucem protrarti. Quamvis enim plurima in hac 

Barbarie occurrant cruda corrUptaque Se Hippocratica arte 

indigna : flint tamen non pauca infiiper utiliffima atque antiquitatis 

armula , quaeque vel eruditiffimos Medicos exercere 

queant. Multarum fané artium rudimenta ipfis ab animantibus 

(Qua: benigna mater natura noluit carere arteinfitaimprimis curandimorbosfiios) 

adnos redundare fatendum eft. Quis dubitet ab his etiam mortalibus, licet remotiffimisà 

Dogmatica medendi arte, non plurima fàlubcrrima &fecreta remedia atque 

antidota medendique modos veteribus incognitos ad nos polle derivati ; quibus 

paulatim per mani» tradir», & tandem quafi in fùccum. &fànguinem a Rationalibus 

converf», Dodorum Schola: Se Libri fuperbiant, modo acceptis è vulgo remediis 

ratio Se redus ufìis adhibeatur, in quo Summa artis polita eli? Experientia authorumque 

teftimoniis conftat, omnes paffim Indiarum Incolas Medicinam facere, Se Morborum 

notitiam exfymptomatibuS venati, ac caufis negledis, communi quadamanimi 

notione eruere indicationesex Morbis, iifque fatisfacere conrrarium remedium 

opponendo. Calidius enim Se tenuius quod evafit, refrigerando Se incraflàndo : quod 

factum eft frigidius Se craffius, calefaciendo, attenuandoque : quod abundat aut turget, 

evacuando conantur reftituere in integrum. In quibus medendi conatibus, quantum 

vel fibi conftent, vel deficiant, fblertiores facile viderint,exhac qualicunque 

Medicina Brafilienfi, à me per feptennium obfèrvata, Se ut potui fùccinde tradita. 

Quantum vero fèptentrionalium Terrarum Incoia: Indiarum Aromatibus, aliifvc 

medicamentis atque alimentis calefacientibus, ultra quam decetfùnt dediti: tam è 

contrario Indi Êgyptiique nimis funt proclives ih vehementiora refrigerantia, immemores 

autignorantes, fi par fuerit utrobique errorin exceflu, hunc majorem vita: no - 

xamminari. Nec dubium eft, de Brafilia aliifque Indiarum locis rede dici, quod de 

Grascia olim Homerus : feilieet habere eam Se fìippeditare Guppaxa, mix* ^ ìS-Xà ptfiiy/J^fuym^à 

j XvypJ.. Interimfeniores Seexercitatiores, eximiifùnt Botanici, faciliquenegotio 

omnis generis medicamina ex undiquaquein filvis conquifitis conficiunt* 

Qua: tanta fagacitate interne Se externe illos adhibere videas, precipue in morbis a veneno 

natis ; ut quis illoriim manibus tutius Se fècurius le tradat, quam Medicaftris noftris 

fciohs, qui fècreta quaedam in umbra nata atque educata crepant perpetuo, Se ob 

haec Rationales dici volunt. Quos quia Andabatarum more cum morbis congrédi 

conftat, quis dubitet experimenta per mortes agere, Se fé Themifònesftrenue piaiftare 

ìdc quo Iuvenalis ; 

£>uot agros Themifon Autumno occiderat uno. 

Vt Vel hinc viderefit, quam centone gentes, Idiota: licet, ac nullis litteris excultar, cum 

nobis 

*•*

ft4 GVLIELMI PISONIS 

nobis Medicinam exerceant.Per manus vero tradita fibi pretepta medendi adeo mor- : 

dicusretinent, ut vel mortem potius fubituri fint, quam in care omnioncs fuas abuciant. 

Memini m caftris membra militum globulis fcolopetarumiaa, Se janyamab 

Europa:» chirurgis tam Lufitanis quam Batavis amputanda, Barbaros recentibus gummi, 

fuccis Se balfamis àferro Se igne lib er affé, Se felicita- reftituifle Oculati* mdemteft»fum,innofocomiis 

relida ulcera Se gangrenas, ab illisvelfolo fucco Tabaci 

curata. Imo moribundos ex venenatorum fungorumahorumquetoxicorum eiu 

folo potu infufirecentis radicis /^W/ininflanti àletho vindicatos, me alnfqueGalem 

nepotibus, haud parum pudore fuffufis, poft tot Alexipharmacorum Se Thenacalium 

Antidotaliumirritos conati». Itautpofteaejufmodicollegas Barbaros fubmdc 

mihiadjungipaflus firn, non adeo quidem Noftratiumvaletudinem ad tadum arteriarum 

moderari, quam didismodis confìlii copiam prebere fólitos. 

Febres Se morbi plerique in hoc America: tradu familiares, prognofi Se curatione 

ab Europarorum fxpius ; ab Indorum Orientalium rarius differunt ; iifque partim ex 

veterum inflitutis partim ex more Regionis mederi contingit. Reludantc autem 

morbi pertinacia, Brafilianorum pater vel mater familias adir vicinos, ut, li qius tali 

morbo vel dolore infeflatus fuerit, remedium ilico promar, debireque chantat» officia 

viciffimpreftet. Sicut olim in Grecia morisfuiffelegimus. 

Quotquot hancartem profitentur, five Indigena:, fiveadvenat, five mixtigeneris 

Molata Se Mamolucd, religioiì funt admodum in prefcribenda asgrorantium dia:ta. Sxpius 

Se ftatis horis, ob citam virium proftrationem, cibanfc Def edum enim quam exceffum 

asgris plusfemper in Indiis quam alibi nocuiffe,multis experimentis ratum habent. 

In quo tamen medium cordatiores tenent. Errores in tenui vidu, pranralentc 

indicatione virtutis, deteriores in defedi! ; prevalente morbo, deteriores in exceffu: 

in pari indicanone pares errores. Cum autem in febribus hifce multifque aliis morbis 

acutionbus (raro a falla pituita, crebro a bile ortis ) liberior exhalatio fiat, Se fpiritus 

nimium artenuati, facile ad delirium exacuantur ; vidus paulo plenior Se humidior 

non abfque ratione conceditur , quod acrimoniam bilis retundat, exficcationi 

hedica:occurrat, &fpiritui elabenti fuccefforem faciat copiofiorem. Huc accedit 

falutaris ille ante enarratus, lotionum, irrorationum,balnearum fngidarum &: tepidaruhiufus, 

Adeo denique eos tranfpirationis libera cura follicitat, ut nihil arque caveant, 

quam nequis convalefcentium vel folis radiis, vel vento terreftri nodurno fc exponat. 

Ita, ut ex noftris Belgis quofdam paulo rigidioris vita: impatientes ab ipfis pror* 

fùs derelidos viderim. Quamobrem morbo licet profligato, exquifitiffimam vivendi 

rationem diutius inftituunt, ne languidis vifceribus bilis repullulet, Se febrilis miafrnatis 

incrementum fiat. 

Cordialia refrigerantia& putredini tefiflentia, nunc in fyrupi, nunc in conditi formam 

redada, ha:c maxime probantur qua:fiunt expomis CMurucujd five Granadillis, 

(ex celebri ilio flore paffionis natis ) Limoniis, Arantiis eorumque fioribus Mangdbts, 

ybapitdnga, Ficubus filveflribus fragrantibus Iamacaru didis, pulpa Citrulli, Cucurbita: 

majoris Se pomorum Ianipdpa : tum è piris &prunispunicis qua: Araci Se Guajaha 

vulgo dicuntur. Radices porro fucculenta: arboris Vmbu ( qua: dignitate Se fàpore 

Citrullis haud cedunt) recentesmirificc ardorem Se fitim extinguunt : accedente 

largiori frigida: pò m, Se decantata illa ptifàna ex radice Mandihoca fada, qua: vires 

imprimis reficit. 

Si purgandi fit neceffitas, abftinent à medicamento forriori, imo ulna Tamarindos 

Mechoacannxque recentis condituram, vel fimilia laxativa, vix afccndunt in 

morbis acutioribus » Qua in re folertiores difpenfant, quafi memores Aphorifm. 

x x 111. lib. i. prò quo magnum eft quod fìippeditat Barbarorum praxis. Caeterum 

conftitutio Se temperamentum Regionis, vidufque ratio fimplicior Se alia plura facile 

dirimunt litcm, utrum majus debeat haberi remedium, Venzefedio an Purgario: 

addequod tum critica: Hacmorrhagia:, tum praxis quotidiana, circamorborum 

rationem Se curationem , Phlebotomiae pra:rogativam fatis demonftrent : Catharfis 

vero, tarde potius, benigne &: raro fiat, tantumque in Meridionalfbi» tcrris poftponenda, 

quantum in feptentrionalibus preponi iòlet, five confervandac valetudi- 

,, ni, feu morbo tollendo id fiat. Ad illud Platonis feilieet didimi: Morbos non magna 

,, pcnculadenuntiantes,minime effeirritandos medicamentis purgantibus. Quod tamen

HIST. NATVRAL. & MEDIC LIB. IL r> 

mcn ftridius interprimos Incolas, quam Advenas feptentrionales, vidu craffiori utentes, 

chronicifque morbis a cruditatibus ortis obnoxios obfervandum eft. 

Ad ha:c, licet anni tempeftates inter fé differant parum ,fimilefque fibi multum fint, 

ut alibi notatum eft, fub folftitio tamen hiberno, Sole Cancrum ingredienre, tum quoque 

fub Cane & ante Canem, obventorum Meridionalium tepores &humiditates 

predominante?, non aeque feliciter inftituuntur purgationes. Idem cogita de folftitio 

a:ftivo , quo din Capricorno fit, obnimias ficeitates. aliate per fuperiora, quod ob 

dominium bilis in ventriculo contenta:, plurimi fint faciles ad vomitimi: hieme vero 

per inferiora corpus purgare convenit, ob redundantiam pituita:, preferrim fi materia 

peccans infrafèptumtranfverfumha:reat,juxta Aphorifm. i v.lib. i v. Cujusneceffitas 

fi tanta in Grascia, in Indiis facile major erit. Quippe TnxpéôXoi io. XO,TU qui dicuntur, 

laevitatibus inteftinorum infeftarifolent,purgationeique per fuperiora haud facile 

ferunt. ad Aphorifm. x 11. lib. i v. 

Dubium haeret plerifque artem medendi profitentibus, quare fub zonis torridis, 

medicamenta purgantia , majore licet doli exhibeantur , minus tamen operentur : 

Cum à preceptoribus edodi fint, tutius fortiora medicamenta, majorique quantitate 

in Terris ièptentrionalibusquammeridionalibusfubminiftrari, ubi lapfiis virium, 

Se humorum accenno minus exrimefcenda. Quam diverfitatis rationem, partim ex 

difpofitione individui nafei crediderim, quod fub hoc ccelo calor viralis ab extraneo 

ambiente attradus, minufqueconcentratus, debiliusagatinid,quodà circumferenria 

traheredebet: partim ex efEetis medicamentis exoticis, quorum plurima quia mini» 

durabilia,nobiliores partes deponimt, ac terreftres retinent. 

In modo etiam preparandi medicamenta differunt Americani ab Europatis. Preterquam 

enim quod virentes &recentes herbarum fùccos perpetuo ad manus habentes, 

Apothecis facile careant: Remedia quoque ex variis compofita admodum averfantur 

; Sed fimpliciora in quo vis medendi genere ampleduntur, a quibus nempe corpora 

nonufqueadeo irritantur. Quam erroneam quorundamMedicamentorum farraginem 

Ferneliuslib. v ni. elegantiiìmilitudine confirmat. Adde, quodmuda&r 

genuina efficacia fimplicium clarius elucefeat. Hujus autem indagationi ftrenue incubuiffe 

in hoc novo rerum incognitarum mimdo, non infima: utilitatis effe exiftimo., 

Preterea Lufirani a:que ac Brafìliani, nativi Medicamenti infufum raro igni, fed aeri Se 

torinodurno verfus Orientem exponunt. Vnde frigidiufcula aurafiibtiliffimufque ros 

vicemeorredoriiattenuationefuaprebet, dum medicamenti acrioris Se calidioris vires 

moderatur. Certe cum confiderò gentem liane fimplicibus &cuivis-obviis aevilioribus 

herbis feliciter mederi affedibus contra naturam, tam externis quam internis 

: non dubito prifcamMedicinam omnino talemfuiffe, ac maximam partem compofitorumiftorumMedicamentorum 

a recentioribus inventam effe,fùo potius quam 

asgrotantium commodo. Vt vix me contineam quin cum Plinio exclamem; Quo

lC G V L I E L M I P I S O N I S 

tim Indorumfolida Se compada corpora ampi» vaf» ac rarapinguedine farda,fcrend» 

fatigationibus Se vacuationibus iànguinis aptiora finr. A prima namque infamia ad 

ipfam ufque fenedam (qua: utraque firma in Indigenis effe folet) cito, tuto &jucunde, 

amici amicis omni diei nodifve hora venas incidunt. In ilio Rhaf in, in hoc Aviccnnam 

imitantes, invitis tot Galenialiorumqueveteruminterdidis. Celiique ìllud didum 

„ lib. 11. e. x. refpiciendum, Non qua: a:tas iìr, neque quid in corpore intus geratur, 

fed qua: vires fint. Ea tamen cautione, ut quanto Europa:os ac Boreales fuperent fecandi 

frequentia: tanto cedantillis in quantitatemittendi lina vice: ut enim in ea fune 

liberales fàtis, ita hi è contrario parci. Nec unquam Hippocratis cxcmplum affecutos 

memini, atque ad animi deliquium ufque fanguinem detraxiffe; quod requinta ad id 

uno infubjedoraro concurrant. Injuvenili, vegeto acplethorico corpore vix feptem 

uncias excedunt: quater tamen imo quinquies uno die feliciter incifionem repetunt. 

In quo nec Agyptios piane imitantur, qui a fumpto cibo; nec Europa:os noftros, qui 

jejunis uteunque Sanguinem educere amant. Sed ad concentrandas vires Se lipothymias 

evitandas offam conditura: cum modico frigida: potu exhibent. 

Raro hirudinibus, qua: funt Europatis minores, utuntur : fèarificationibus autem 

frequenriffime , tum Se cucutbitalis corneis rite applicatis, phlebotomia: defedum 

fupplent. Soli» cornearum cucurbitularum apud Americanos ufiis exiftit, ea:que fìmt 

Taurprum parva:perpolita: quibus altera extremitas lata, altera anguftiffima parvo 

meatu conftat, quas non igne vel aqua calenti, fedoris fùdione cuti validiflìme arfigunt, 

reiterantque pio lubitu. Sudum illum ad Medicinamfpedarenovit Homerus, 

qui de Machaone Menelaum vulneratum curante, Sanguinem, inquit, exfùgens, lenia 

medicamenta adfparfit. Quam vero tutum Se validum fcarificatio fit remedium contra 

plurima mala externa Se interna, pretet Galenum &: Celfum, Oribafius ex Herodotoreferr. 

lib. v 111. e. x v i i. Et de fé ipfe teflatur Oribafius, pelle laboranti, duas 

circiterfanguinislibras, fibi cum fuccefìu per fcarificationem fuifle edudas. Hoc idem 

Indigena: faciunt volentcs cute fcarificata fanguinem demere : hincque copiofior , 

quam cucurbimlis, educi folet. Verum quod ad magnasfearificationes, ac citracucur 

bimlas abfòl vendas, in his non convenit Brafilianis Se Europatis, neque in modo neque 

in quantitate. Raro enim culrello, &: fuperficiarie, fed fpinis arborum; vel dentibus 

pifeisLamia:(finequibus vixquemquam eorumperegrinarivideas) fiunt, altifqueplagis, 

non adeo in malleolis veterum more, ca:terifque externis membris, ficut Êgyptii 

aliique folent: fed femoribus, furis, brachiis, omnibufque carnofis corporis partibus. 

Hac rationelibras fànguinis educunr, non fecus ac alii per venxfedioncm. Plurimumque 

adeo differunt à cucurbimlis fcarificatis. Vrvero doloribus fcarificationis 

fuccurrant, antequam opus aggrediantur, non fblum fridionibus, fed Se manuum 

\erberarionibus crcbns, fluporem quafi membris inferunt. Perado opere, vulnera 

aqua calida irrorant, eaque Balfamis Se fiiccis linunt anodinis. Atque hisfolumremednsplurimos 

affedus reftituunt, internafquepartesnobilioresànoxis liberant. 

Videamus tandem qua: circa Vomitoria, Sudorifera, Se Opiata animadverfione digna 

funr 

Qui Incolarum Se Regionis temperamentum calidum Se humidum effe perfpexerit, 

haud difficile dijudicabit, quando Se quibus per fuperiora vennes exonerare fit neceP 

fé. Êftate enim ficca bilem qualemcunque, a crebro fruduum fugacium Se horariorum 

efìi in ventriculo colledam , haud tutum exiftimant per inferiora ducere , 

preferrimiis, qui mKpc%oXoi ra avu dicuntur. Cum alias didum fit rem Medicarci fere 

hic abfolvi 'meris vegetabilibus, (quarum copia facile inopiam minerahum compenfat) 

vomitoria plurima in ufiifunr. Sed caeteris facile palmam pranripiunt cclebres 

illa: radices Ipecacuana, intradamfimplicium delineata:. Ad hasprimum refugium 

capiunt omnes par iter Incoia:, utpote tutiffimas ad exturbandum five affumtum venenum, 

five cacochymicam faburram circa precordia haerentem. Pra: carteris autem 

rcvulfionis gratia exhibentur contra fluxus ventris, nimium in Indiis familiares. Plunbus 

encomiis hanc eximiam Panaceam extollerem ; fed vereor ne Satyricus quifpiam 

id de mea Ipecacuanha, quod tempore Catonis de Braflica nimium laudata dixit : Brattea 

Dia Catonis. Cxteri frudus vel nerba: ufuales per fuperiora potifTìmum operantcs, 

funtnuces Cathartica:, Anda, tum Ricinus Americanus major Se minor. Qua 

rum dotes Se noxx in tradatu fimplicium expofitx funt. Caapomónga, iitò, Manacdt 

aliarque

HIST. NÀTVRÀL. & MEDIO LIB. li. 

àli£qiie ejufdem quidem farina:, fed indomita exturbandi qualitate predita:. De qua 

rum ulteriori ufù&abufufedula pofteritas cogitet. 

Licet autem de fudoriferis exhibendis niinus fbllicita eft Medicantium turba ; attamen 

cum oporteat miniftros nature eam rede ageiiteniimitati Se eo ducere quo vereit 

; non difficile erit in Regionibus ad Meridiem Se a:ftuofum cceli afpedum tendentibus 

fùdores promovere cum Euphorìa. Medici miiltìs abninc.annis in praxi exeicitati 

ipfì adeo Theriaca: fimilifqùe compofitionìs fudoriferis temperatius &: mini» 

compofitum unum atque alterum longe preferendum arbitrantur, eoque tanquamad 

facrum febrifugum cuivis obvium confugiunt. Quod fit ex aqua fontana, Se Jàccharì 

momento, cum multo recenti limonumacerrimórumfùccoadmellisfereconfiftentiam 

codo, eamque fatis calidambis ter ve de die, prefertim initio exacerbationum, 

reiterant. Atque hoc modo fudores copiofé éducimt, ac tilrgcntes fervidos humores 

acidi tate fimul fr enant fedantque. Quod ego multoties, paucis generalibus premiffis, 

feliciffimeimitatus fum, ftupendofque effedus à tam Euporiflo rémedio, addito 

fubinde fale prunella: vel oleo tartari, contigitvidere. Etiamfì enim ctilpanda fit 

futilis illa credendi cacoèthes, qua: in Indiis mire afficere folet mortai es, defebrifugis 

fuperftitiofis, fympathicis amuletis Se fimilibus ; tamen vel inviti cogimur fateti, 

quarundam rerum effe eam vim, utparoxyfmumfebrilemfinenoxainfringant Se putredini 

fimul refiftant. Quomodo creta vitiurriacéfeentiscerevifia: emendet : quomodo 

fuccus limonum vehementiffimìE ebullitioni facchari in capaciffimo cacabo refifìat 

: Spiritus item vitrioli cum fàle tàrtari miftus aciditàrem perdar, Se multa alia, quibus 

brevitatis caufafìiperfèdeo, haud facile erit pronunciare. Interim argutulos illos 

acerrimos abftrufarum renirh, fi Dis placet, invefligatores ^ qui occultas proprietates 

prò ignorantia: afyìo perpetuo reputant, omnemquecaufamadmanifeftasqualitates 

acceptam referunt, invito, ut me haec&quasdamfupf a enarrata nature arcana edoceant. 

Cum vero perpètua: vigilia: Se dolor» vehementia, magnis illis rerhediis evacuantibus 

contraindicent, fomnumnùnc per interna foporifera &anodyna, hunc per externa 

qua: cogendis fint ruentibus humoribus, conciìiant. Quod totius corporis, precipue 

capitis, frigida: irroratione, &undionevifcida: cujufdam Se frigida: materia:, è pianta 

Vrucatù, tum èramis Carduilittoralis contufa:,ùiftituUntBarbari, quibus ufusopii 

hondum innotuit. 

Quia autem narcòtica honimmerito tahtopere extollimtur per omnes Indias, ubi 

morbi acutiffimi cum fpirituum Se humorum orgafmo, prefertim ventris illi fluxus 

fànguineimalemorati, Catarrhi &:Ha:morrhagia:contumacesgraffantur, opera: pretium 

erit circa eorum abufum bfeViter quasdam monuiffé, ne temere ad auram popuìarem 

captandam, Ut fiepe fit, adulatOrispotiùs quam veri M edici officiumpreftent, 

Se in gravifììmòs icopuloS impingant; Non fine noxa datur iis, qui ex craff» humoribus 

&frigidis morbis laborant ; tum quoque quibus vires five a morbi vehementia, live ab 

immoderata forte Venere nimis exhaufta: funt. Neque tiito exhibetur j quibiis in 

morbis àfluxione natisnon aliqua: generalesevacuationespra:mifla:funt, quodpedus 

opprimant, hoftem includant, cimi evidenti aègròtarìtis periculo; Verum fi dolor 

atrox Se vigilia: ex ipirituUm Se humorum ténuitate, atilu &:mordacitate ferocientei 

nata: fint; eoSnon tantum fedartt, fed &naturamarmant contrainimicum,eumque 

obortis fudoribus, quod inRegionibus calidioribiis haud raro fit,propellunt ad éxtimaj 

Ipiritufque vidor foras difrunditur , Unde morbi fimul Se fymptoniata tolluntur. 

Certe enim quam amica eft fpititibusac humoribus coagulatis diffolutio, tam grata 

àccepraque diflbiùtis coagulano, qua: fubtiles haliti» denfat, efferos ichores figit, 

mordàces fuccos mitigat. 

Atque Ìia:t de modo cutahdorùm nioirborurii aCiitiorum,^ Febrium potilfimum, in 

genere dida yelim. Deftillationes Se Oppilationes illas chronicas, ex quibus febres, 

fluxUs ventris, aliiquemorbi gravioreshòn raro pùllulant,advena: intemperanter vi 

ventes haud facile evadunt. Eo quod Cruditates, qiia: vera fernina iimt morborum, 

ob fupra enarratas caufàs, nonrite prsecaventi Ex iis enim edudi vapores faciuntlnflationes 

: iidem in capite condenfàtiDeftillationes : in àliis membris Se vifeetibus ObftrUdiones: 

unde fequitur aut Putr edo aut ìnflammatio. Atque ab aliqua liarum caufarum, 

intemperies humorum, exindeque nafeentes morbos, provenire dixerim* 

Ci C A- 

27

l8 GVLIELMI P I S O N H 

C A P V T II 

De Gaarrhis. 

Vum infuniti noftri ratio poftulet, profequi Cruditates, Obftrudiones, cztera- 

Qquemalaindepullulantia;videndum quidnotatudignum circa Catarrnos. 

Raìiffimis deftillatiombus veterani incola:, creberrimis advena: juvenes &puen 

moleflantur: Ea:que vel àfrigorenodurno,aftrido, Se compreffo capite: vela calorica» 

diurnis rarefadis carnibus exoriuntur. Qua: plurimas fiepe noxas vel per fé vel rationc 

partis in quam fluunt, fecum trahunt. Êftivo a:que tempore, ac pluviofo onuntur,humoribus 

capitis in fauces, quandoque in afperam arteriam partefque diffitas decidentibus. 

Quemadmodum enim omnia oppleti capitis fymptomata in primigenia lebre (teile 

Hippocrare) flatimenafeuntur ; itanonminus aliquando vis Sol» aere* catarrnos 

animadver titur, è cujus affiduitate maxima inter dum mala oriti foknt. Vt enim aqua: 

ftillatitia:, fiibtrado aut extindo igne, profluereceffant ;itacatarrhus ab inteniimmo 

foliscalorefùfciratus,nonpriusaliquandofubfiftitquama:ftusdeferbuerit.Hyemeplu- 

viofa, perpetui redundantes humores vifeera laxiorapervadunt, unde tufles, tabes precor 

diorum, maxime vero ventriculi oppletiones, alvique albi fluxus, ( qui cerebrales 

vulgo pradicis didi) cum phlegmate ex capite defeendente, proficifcuntur : ad Aphor. 

xxx. lib. v ii. Quibus per diarrhceas fpumoja funt alvi exerementa, m a capite fit defluxio. 

Quid quod ipfa nervorum paria, fpinalemque medullam invadimt, quod humores oppidomobiks,partiumquefacultatesretentrices 

minus valida: in histerr» deprehendantur. 

Maxime vero homines recensfanitatireftimtos, recidive quafi,iteratoquecorripiunt 

Catarrhi, tanto impetu, ut omnes pene nervos occupent, unde ca:citates in opticis, 

flupcres Se tarditates in fenforiis &motoriis excitantur. Atque hasc omnia graviora 

oriti exillima, fi ventus è continenti oriundus ante diluculum, apertis âri» caput 

&pedus frigido malignoque vapore fubito feriat, tranfpirationemque cohibeat. 

Porro fi quando contingat virilém vel fenilem attatemftillicidiis e capite, vagifque 

artuum doloribus (Curimentos vocant Lufitani) tentati,diuturni Se curatu difficileS efle 

folenr:qui tempore pknilunii,rum accedente a:ftu maris^raefertimpoft Solis occafum, 

exafperanmr ufque adeo, ut miffacaufa, folis fxpc fymptomatibus occurrendum fit : 

quippe fbatia inter articulos non folum alternatis vicibus, fed Se vifeera interna doloribus 

profundis afficiuntur. Ita ut Rheumatifmum vere experiantur de quo Hip. 1. de locis 

inhom. Se Gal. de diff. feb. c.j. agunt. Qui ob analogiam quam habet partim cum 

catarrho, partim cum arthritide, vulgo medicorum non raro imponit. Non quod piane 

negandum fit à cerebro fiibinde humores iftos immediate defeendere, cumpateat 

fepe dolor es in cervice incipere,&:poftmodum ad humores defeendere, fedprimamfcroiòrum 

Se acrium humorum generationem fieri in hepate fervidiori;unde debilius redditum, 

non fàtis conveniens nutritioni alimentum generar, qua: duo tam nobilis vifeeris 

incommoda, quam fint nimis frequentiain calidis regionibus, alias fàtis fiiperque 

demonftratumefl. Affedus porro hic uteunque coniitem habetfebrem lentamfymptòmaticam, 

Se propter diuturnitatem potius quam vita: diferimen extimefeendam. 

In principio curarionis abflinendum a quocunque validiori medicamento. Evacuationes 

enim five per alvum, five per fudores, nunquam nifi in morbi declinatione profuiffe, 

expertum eft. Quapropter poft reiteratas venaefecuones, prò re nata, materia 

morbifica eft preparanda,mitiganda ;intemperies corrigenda,omnefquepartes tam 

mandantes quam recipienres- roboranda:.Interim ad obtundendam humorum acrimoniam, 

&fedandamagitationem,jukpicelebrantur ex Aqua canna: faccarea:, Granatorum, 

lanipapA Se Ptifàna: ex radice Mandihoca preparata: cum tamarindis. Quibus 

fiiccedant decoda ex lupicanga Se Salfàparillaadfudores proliciendos. 

Ha:c breviterinferendajudicavi, neeaquz de catarrho dida funt cum hoc affedu 

confundantut. In curatione enim catarrhi proprie didi,fi utr oque r emedio,fcilicet purganoms 

& venxfèdionisutendumfitjprecedat VenacfecTio, ut moti humores divertantut, 

fluxufque è cerebro excidentes fiftantur. 

Catharticum unum atque alterum pituitamducens ex nuccAndd, vel excatapotiis 

qua: Mechoacanam, Colocynthidem, Aloén Se Guttam camboidem recipiunt, inftituiffe

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IL 19 

tuiffeflifficiet. His fùccedat Syrupus Tabaci ad magis incidendos vifcidos humores > 

atque ad arcendos afthmaticos affedus. Quod ut tuto fiat,cautione opus eft circa tam 

validum medicamentum. Scilicet ut gradatim dof» fyrupi augeamr, atque prepararlo 

ej 1» rite inftituatur. Sicut in hujus libri calce docebitur. Quibus fi forre ruens acr is 

humorrefragetur Se gravius periculum minetur a flupefacientibus, quod eximii fint 

in umili neceffirare profédus, non ulterius abftinendum ; quia tabificam pruinamqua 

pulmones madens cerebrum fubinde perpluit, inrercipiunr. Qua: tamen cautius exliibenda, 

quandiu figna repletionis in capite Se pedore apparenr : nam tune eorum loco 

fudorifera, fridiones &undiones preferenda: : maxime vero, ubi deftillationes vifeera 

&rmembrajam diu obfederint. Recipe fummitates Tupeicava, radices Aning&, Betti, 

Iaborandi, Aguaxima, cortices arboris febipira, folia Iaparandiba, Caaróba , Camard, Pimente 

filveftre longo. Ex quibus, accedentibus foliis Myrti, &: radicibus d'Araca âlnea 

& fomenta concinnentur, partefque dolentes aliquoties laventur. Mox fpiritus vini, 

infufoPipereBrafilienfi,ftupaafpergantur. Fridones denique exoleoTabaci, Ricini, 

diamomeli & Myrti Americani, in quo thus aliquandiumaceratumfit,inftituantur. 

Pre ca:teris probatur linimentum,quod ex pinguedine vermium toftorum Iarumaiy 

Se venenofa rana Cotord, conficitur. Poftea emplaftrum ex preftantiffimo Elemni 

gammi Icifdiba, Anime, PipereBrafilienfi Se adipe capre, partibus afflidis apponen* 

dum. Quod ab empiricis, Se rationalibus, profpero eventu inftituitur. 

Fonticulorum denique neceffitas, fi ullibi, his terris magna eft, modo temporius, ob 

major em humorum mobilitatem,inferioribus a:que ac'fuperioribus membris applìcentur,quodferoros 

humores ànobilioribus partibus derivanr,&: a:que exiftenti quam fienti 

morbo opem ferunt. Adde mafticatoria, quorum principemlocum facile obrinetfoborandi 

decantata illa radix, qua: mane modice manducata, grato acorepituitam attenuai 

Se educit.Sternutatoria quoqueexpulvere Tabaci felici cumfuccefiu ufiirântur. 

Cibiis fit temperatus ad caliditatem Se ficcitatem inclinans, totalifque abftinentia 

aVenei/e &:Baccho. Ad ha:c ab illa perpetua viciffitudine nodis atque diei fibi caveant, 

ne modo calor, modo frigus, quidmoveant; quodincautis advenis familiare 

eft. Poliremo potus fit defascatus ex aqua fontana, quemque Vbiraree' five Guajaci cortices 

, fàrfàparilla, fàffafras, liquiritia nativa ingrediantur. 

Cseterum cum cerebrum pituita; effe fontem Medicorum princeps affirmet; eam 

partim gignit, partim calefadum, ut fa:penumero hic fieri folet, è toto corpore trahit, 

acrurfusinpulmonem demittit,eumqueexulcerataliquando,unde Tabes enafeitur. 

Cujus peculiarem curandi modum opera: pretium duxipaucisaddidiffe. Cum enim 

non minus beato cacio foloque hic America: tradus gaudeat, quam Italia vel Grascia, 

Galenum imi tari lubuit. Qui ut tabidos ad InfulamTabiam, ita ego ad faluberrimum 

montemmari vicinum, pulmone laborantes ablegare fumfolitus, aedibus verfus ortum 

apertis, Euroque expofitis, occidentem vero fpedantibus, obtedis. Quod quidem 

non menfibus pluviis fed a:ftivis fieri convenir, cum eximia illa aéris tenuitas Se ficcitas, 

pulmonis ulceribus amiciffima, collapfis vifeeribus vitalibus robur reflituat. Aèrem 

enim prò refpiratione attradurh, non minus ventriculurti Se inteftina ingredi, 

quam pulmones, eleganterprobat Hofmannusinlnflitut. 

Inter fquillas , cancros pifcefque cartilagineos, ii qui facilioris concodionis funt 

cliguntur ; ut Se aves montana:, phafiani, columba: &palumba:, atque alia:, exceptis 

carnivoris Se altius ad aethera volitantibus, utpote calidiffimis. Lac caprinum, pra: carteris 

vero pulmenta, emulfiones, boleti, placenta:^ Tipiòca exficcantes Se confòlidantcs, 

reliquis alimentis medicamentofis facile palmam preripiunr. His addantur aqua: 

florum Aurantia: Seibabirdbx. Loco conferva: Rofar. illa quae ex fragranribus primis Se 

piris Granatenfibus fit preftantiffima, fubftimi folet. Navigatio quoque modica Circa 

littus, cado ac mari clementiori, animo Scorpori proficua habetur. 

Licet autem fyrupi Tabaci fùpra enarrati prarparatio diverfis modis inftituatur,diverfafque 

aliquando recipiat compofitiones prò varietate affeduum vel temperamentorum: 

Ego relidis caeteris fequentem prasferre folebam quem ex fùcco Tabaci maris ree. 

expreffi Ibj. Aqua: Canna:fàccarifererec. %iij. Meli, filveft. (grato fùo acore oxymel fuperantis) 

3jj. Pra:pararijuffifecundumregùlas artis. addita tamen ea perpetua cautione 

ut fucci Tabacini exquifitiffima fiat primum digeftio, qua vomitiva Se purgativa atque 

aliaqualifcunque violenta qualitas infringatur, ficut in aliis muitis validis medicamentis 

fieri folet. • C 3 G A-»

5o G V L I E L M I P I S O N I S 

C A P V T III. 

De Oculorum malù, 

MErito quidem Hippocrates lib. de Aere, aquis & locis, oculorum mala, tum 

imprimis lippitudines durasac vehementes meridionalem plagam habitantibus 

familiares effe, tum quoque iis quibus carnes calida: Se ficca:funt, teftatum 

reliquit. Inter primas noviciorum in Indiis querelas haud poftremum locum fibi 

vindicant oculorum vitia cum videndi facultate depravata vel iìiblata. Ex his quidam 

Sole occidente, quod minus lucis prebeatur, quam opus eft, maxime tempore plenilunii 

: nonnulli crepufculomatutinovidere defìnunr. Prior affedus vvK&Xama,, pofterior 

î^Xama Grxcis didus. Quibus fi pertinax capitis dolor acccdat& non in 

tempore remediis fuccurrarur, periculum eft ne prorfiis tandem ccecutiant, vocaturque 

Gutta Serena five dêwpoixng. Omni quidem anni tempore fed afflate potiffimum 

ficca qua: aquarum exors fit, hic oculorum affedus advenas, vix indigenas, infeftat, rariufque 

nunc quam olim dominarne Quod noftrates quondam adventitii, Solis Se 

Soli Indici ignari, mulrorum morborum originesnondum habuereperfpedas, quas 

poftea edodi evitarunt, eorumque principia declinare didicerunt. NvKQ,Xu7rfa, hax 

fpontefuacuratur,aliisadfeptimanas fex imo menfes totidem protraliitur, nec raro 

recidiva eft. Duplex eft hoc malum. Externum, quando nubecula: tranfparentes vel 

non tranfparentes fìiperveniunt. Internum, cum nihil omnino exrerius in oculo apparet. 

Pofterius hoc priori frequentius infeftar, Se difficilius curatur. Vtrumque externam 

&internam caufamfomitem habet. Pauperes &milites gregarii, corruptisfalitis 

(xfc alimentis, aquis preterea ftagnantibus, vinoque ardenti rancido ac fceculento 

vefcuntur. Addo quodintolerabilis ille Solis verticalis percuffus,ad torridum littus 

(quod non raro plantas pedum viatoribus comburit) oculorum aciem vehementer 

obfufcet Se debilitet, catarrhofque adnervos ufque opticos folvat. Sicut fà:piffime in 

caftris Illullr. Principis Naffav. à me eft obfervamm. Mox delaffatis, porifque apertisi 

totasfa:p e nodes fìibdio, lima piena, ftante mediterraneo vento, recubantibus, 

fluxiones figuntur. 

Ha:cincommodaoculorum atque caligines,incolarumritu, hoc modo tollivel 

emendali folent. Primo interdici» illis alimentis,qua: diu in penuariis recondita,mucor 

em atque fitum contraxerunt, in eorum locum recentia, ficca, temperata fùbftituuntur, 

quod labefadato ventriculo fpiritus viforii craffis &: vaporofis halitibus facile inficiantur. 

Preter ea ram a:ftum diurnum, omneque objedum juflo fortius ; quam frigus 

nodurnum, quod caput replet, ar cent. Adha:c, cephalica purgantia aliquoties reperirne 

mox venas temporum Se poft aures aperiimr. Dein rafis capillis, afpergines, 

cucuphasadhibent. Sternutatoria expulvereArboris Ibabirdb* Se Tabaci momento, 

cartcrifque limilibus exfìccantibus apprime pra:parant. Mafticatoriis item ex radice 

Iaborandi non leve iblamen adferunt. Cucurbitularum cornearum Se hirudinum 

quoque ufiis, imprimis in cervice, commendabilis eft. Setonesinnucha, vefìcatoria, 

fonticulos denique eodem modo quo in Europa applicant. Tum in hoc externo 

Se interno ; rum in aliis oculorum affedibus, aquam, qua: ex fragrante ilio flore arboris 

ibabirdba Se è canna Saccharifera recenti deflillat, eximia virtute pollere, quotidie 

experimur. Ros fimplcx, vel dilurus ceruffa cum lade mulieris; denique liquor ille 

preflanriffimus ex fpinis arboris Samouna expreflus, oculifque infufus vel circumcircaillitus, 

vifiimacuunt Se corroborane Exrerno autem oculorum vitio cum nubecula 

ovumrecens adhibentad duririem codum, additis ttibus Sacchari Candi Se 

pulveris ibabirdb*. partibus, Se una vitrioli albi. Ex quo liquor exprimirur, qui cubitum 

itun oculis adliibetur. Idem quoque preftat aqua Manipuera ex radice Mandihoca, 

qua: licet pota venenofàhabeatur, oculis tamen prodeft, vifumque emendat. Quodfi 

malum ulterius renitatur, fumus contriti carbonis è cornee ibabirdba Se Tabaci in 

oculos xgroti infufflatur; mox maflicato alliojejimo ore, lingua:que impofitis ibabirdbx 

cinenbus, cilia ejus ìdcntidemlambuntur. Praeter remedia modo dida, Lufiraniseque 

ac Barbari fyncrafia quadam vifumreftitui teftanturjecore pifeis Lamia: recenti, vel fàle 

paulum condito, manducato. Quqdipfum I. Bontius deIndis Orientalibus memorat.

HIST.'NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IL 3* 

rat. Quo videtur quoque fpedare illud Hippocrat. didum lib. de Vifu. Vnum aut duo 

frulla prout maxima devorare poteft de hepate bubulo cruda, in mette lincia exhibeto. Mihi 

utriufque enarrati remedii felicem fiibinde effedum videre contigit. Hifce potiffimum 

fùbfidiis accedente tenui diaeta curatio abfolvitur ; modo a:ger a fupra didis caufis 

exrernis &internisfedulo, diuque etiam reftitutus fibi caveat, prefertim cum intus 

dominatur affedus, nervufque opticus dudum receperit fluxiones. Arque haec quidem 

mala plenilunio imprimis ingravefcunt. Vnde humores moti non parum augentur, 

quo tempore caputpurgia evitare preftat. 

C A P V T I V. 

De Spajmo. 

CVm nihil fere moderatimi fub hoc ccelo ea corpora fublunaria recipiant qua: 

seftus diurni Se frigoris nodurni viciffitudinibus expofìta funt, fit, ut, ficut acutiffimi 

&: calidiffimi, ita frigidi imprimis Se Chronici morbi in Indiis magis fint 

familiares. Inter acutos quidem facile primus farale hoc Spalmi genus, Grecis T{/

p G V L I E L M I P 1 S O N I S 

C A P V T V. 

De Stupore Membrorum. 

INter Chronicos'morbos in America familiares eft ille qui nervos tentat, almmque 

membrorum torporem inducit. Cujus naturamnemo , quod fciam, nadidit. Eum 

Lufitani appellant Air, quodabaéris inclementia &ex incompleta obflrudione, 

Jntemperieque frigida nervofàrum parrium oriarur. Piruira enim lenta Se glutinofa, 

loco fpirituum, nunc ex capite promanans, nunc è fpinali medulla in arti» deftillans, 

facile nervos occupar, ac tendines bracliioriun vel pedum, vel urrorumque fimul infeftat 

: accedente refrigeratione non tantum nervorum, fed Se venarum, arreriarum, 

carnis, membranarum, cutis. Id ex difledione iEthiopis, ex hoc flupore dum viveretlaborantis,animadverti, 

cujus nervi frigido Se renaci phlegmate obducli erant. 

Senfusnonin totumtollitur, pulfii exiftente exiguo Se debili, cumprofundo Se obrufo 

dolore, ponderequemembrorum iìimmo ; ac cum titillationefìibindefènfùs oberrat. 

Smpentis fènfus ac titillationis vera ratio ex Rod. à Veiga Comm. in Galen. de locis 

affedis petenda. A paralyfi differt quod fenfi» hic perpetuo adiìt, licet fa:pemoleftus. 

A Spaimo quod convulfivis moribus urcunque deftituatur, quia arrus prolongantur,non 

contrahuntur, humore frigido &humido in jundurasfeinfinuanre, ita ut 

ligamenta &: nervi inde laxenrur. A Beribery diftinguitur, quod hoc malo divexatis 

membra minus contremifcant. Aliquando preter medullofam nervorum fubftantiam, 

membranofàm quoque cum paroxyfrnis ac vehemenribus doloribus tentaritomperi, 

precipue circa vefperam ac a:ftus mar» viciffirudinem, Vfque adeo invalefcit aliquando 

hoc malum, ut ob maximos atque continuos cruciatus, facultates omnes de tono 

dejiciat. Affedus potius a:iumnofus ob diuturnitatem , quamlethalis per fé; nifi fotte 

recidivi» ex alio morbo , utfàspefit, fpirituumque defedus fùbfèquatur : cum mentis 

&r vocisinterceptione, adfententiamHippocratis lib. i. depredidion. Vocis interruptiones 

cum exfolutione, flupore demente, funt periculofi, tum & illa quafitbito in utramquepartem 

tranjlabuntur. Multis enim ex obflrudione morbis fupernafcitur, iifque pre caetetis 

fuccedit, qui mali judicii funt Se tranflarione fympcomatica formidabiles fiunt. 

Quibus fi accedant gravi tates Se acuti capitis dolor es, convulfiones fieri folent, quod 

ab Hippocrate in Coac. confirmatum eft. Citius evadunt asgri , fi febris accefferit, 

qua: non talis fit, ut fruftra ciendo tenaces humores oppr eflionem faciat, fèd acuta 

, qua: nervos &mufculos iis liberare, intemperiemque frigidam exficcando corrigere 

valeat. Illis vero qui calori diurno aut frigori nodurno capur &lumbos derepenteexponunt, 

fblutionevel compreffione pituita in nervos' partefquevicinaslabimr, 

ibique radices agir. Adeo ut paucos ante triumvel quatuor menfium decurfùm, quo£ 

dam ne anni quidem intervallo, reflitutos viderim. Vix fiibiro unquam, fèd plerumque 

fènfim Se per gradus invadit magnus hic morbus , ac magnis generofifque remediis 

propulfàri poflular, quibus defedus virium non raro conrradicit. 

Primo, aèr non nifià fòlis radiis repurgarus admittatur. Nodu aèr fuffumigiis tepefiat. 

Potus fit vinumdilutum adii calidum, vel decodum ligni Saffafras nativi. Cibus 

optimi, licci tamen eflo nutrimenti. Aves montana:, perdices, phafiani, palumbi, 

ca:terique id genus alires, rolli aegro exhibeantur. Si elixatis plus deledetur, aromatibus 

condiantur. Allium quoque & cepas piperque Brafilienfe, fi febris non impediar, 

arque evacuationes jam inflituta: fuerint, adjiciantut, qua: ex jufculis &: ladc 

caprino pota, roburaddidiife ac multum profuiffememini. Semel atque iterum purgationesinflituantur 

ex Mechoacana, qua- recens &fucculentàfit, additis corredoriis 

è Spica Nardi Se Zinzibere, rum Se ftimulis ex Hcrmodadylis Se Coloquintide, fi extradum 

Mechoacana: in pilulasredigarur. 

Ad ha:c balneis Se fuffumigiis ficcis potius quam humidis,imprimis ex accenfa nerba 

Ambiaembb, velftercorecaballino,cumgummi Anime cxterifque fìmilibus accenfis 

ad decem plus minufve dies utatur. Mox pofthauftum decoólum Sarfaparilla: Se Saffafras, 

aids fridionibus fudores abflergantur, collum, fcapula:, rotaquedorfi fpina 

ad focum fideliter inungantur : accedente adipe colubrorum, Se infufò Piperis Brafihenf» 

ex fpiritu vini. Confultum quoque validiffimo per cucurbitas corneas fudu 

fpiritus

HIST. NATVRAL. Se MEDI C. LIB. IL 35 

fpiritus attrahere,tum imprimis per altasillas fcarificationes partem affedam liberare^ 

Tandem, fineceffitas urgeat, ferro candenti cutem pertundente, membra languida 

toboranda, lentaque nervorum pituita digerenda eft. Convalefcente aegro, nodcs 

diefque partes affedatita obtedae fintutnullum aétem admittant, firque exercitium 

Se membrorum perpetua àgioatio. Mira equidem rum menda: fànitatis ergo, tum in 

plerifque morbis fànandis, fridione Se unclione frequenti incola: preftanr ; illam in ' 

frigidioribus Se chronicis, hancin acutioribus adhibentes. Qua: remedia lubenter 

advena:imitantur,&:utpareft ex legibus artis > hasc & plura medendi Empiricorum 

genera moderantur. Qux paffim docet Galen. lib. 2. De fànitate menda, &: Celsius 

cap. 14. 

C A P V T VI. 

De ObJlruBionìbm ìifcerum naturalium. 

i 

VBique Terrarum confervatio humani corporis, inter alia in Sanguinis Se fpirituum 

motu perpetuo confiftit, qui fi impediti» vel inordinarus fuerit, pertinacioresplerumque&rgraviores 

vel obftrudiones vel fluxiones concitarefblet* 

Hinc oppilariones iììx hypochondriaca: ac perniciofi ventris fluxus, non immerito 

Indiarum pefles habentur, cum inter populares morbos, nulli ranta vehementia dominentur, 

aut plures Mortales è medio tollant. Qui quoniam ex variis caufìs, pòtiffimum 

vero ex impedita tranfpiratione primam originem nahunt : de frequentiotibus 

obftrudionibus ex cruditatibus natis Se vifceribus naturalibus fupervenientibus, 

antequam ad fluxus defcendo , quaedam neceffario premittenda exiftimavi. Hepar, 

Lien, Inteftina, pre casteris Pancreas Se Mefènterium, a Ventriculo multa patiuntur 

mala: qui, licet per fé tot morborum caufà non fit, tamen ab intemperantia vivendi 

toties tentatus, vegeto fùo calore tandem deftituitur, craffifque ac crudis humo^ 

ribus obfitus, officio rite funginon poteft. Neque ventres hieme in his terris cah> 

diores ficut in aliis, teftante Hippocrate: fed frigidiores potius funt, multoque humore 

abundantes ob crebras pluvias àèremque calidum & humidum, ac proinde paudori 

alimento indigene Iuvenes Se advenac màximopere hoc malo affligunmh (veteranosenim&: 

fenes obftrudionibus rarius ini^ftari videas ) ram ob faburram fcorbuticam 

in itinere conceptam: quam ób cacochymiam ex immoderato cibi potufque 

feculenti &compofitiufùcontradam. Enimvero promifcua mulritudo, nunc ad vitam 

neceffariis deftimta, modoeifdem nimium abundans, facillime cruditates atque 

obftrudiones incurrir. Potupreterea viliffimo (quem Gardpa vocant) ex fàcchari fa> 

cibus Se aqua confedo, tum Se Spiritu urenti ex eodem potu concinnato, multi avidiffime 

fé implent, unde ebrii ac asftuantes, totique fùdore diffluentes, humi procumbunt, 

ac malignis vaporibus ex terra afcendentibus corpus denudamm per integras 

nodes exponunt. Quo fit, ut venis arteriifque corporis occlufis, circulatio Se tran- 

•fpiratio illieo impediantur, moxque tonus ventricidi Se robur hepatis enerventur. 

Vnde debiliras cum tanto labore Se laffitudine fpontanea atqu e naufea oritur, ut ferendis 

cibis Se medicamentis imparesfàspeexiftant. accedit quod clam glifcat malum, Se 

paulatim fine ullo ferefenfu doloris primum invadat. Hinc negledo facile morbi principio, 

multa mala fùbfèqui videas, manente tamen priori calamitate. Chylus fiquidem 

craflus, Se crudus,venas ladeas tranfirc non potens, eas obftruit: Iecori, Inteftinis, Pancreati 

, ca:teroque corpori, non quam debet fèd quam poteft miniftrat. Vndefundiones 

naturales non fòlum impediuntur, fed Se ob diaphragmatis fympathiam expondere 

hepatis Sé lienis enatam,magna comitamr refpirandi difficulras,& ex infardai Pancreatis 

perpetua: querela». Accedunt Sudores frigidi in partibus fìiperioribus,fummus virium 

languor, canina appetenria, durities atque murmur utriulque hypochondrii: denique 

longo ventilationis defedu, febt», fitis &inflammatió^ Quid quod fuffufio flavac 

bilis ex fcirrhofbhepa te prognata, &hydrops faspefejimgat. Idem de India Orientali 

(cum qua India Occidentalis plurimosmorbos habet communes) teftatur D r Bontius. 

Si quem a tot fimul asrumnis vindicatum iti conftet, hoc non adeo manu Medici 

, quam Ungulati Natura: beneficio, idque fàepiffime per liberale biliofùm alvi profluvium, 

critice fit. Hinc obftrudiones fluxu tolluntut. Scilicet in graviotibus Se longis 

morbis

,4 C V L I E L M I P I S O N I S 

Lrbìs exliauftaMedici fcientia fcfatigata arte, f*Pe fic folet Natura vel^'c machia 

adeffea:-tis,&fanaredefertospoftlongam &infanam curationem. (ôrumexempla 

paffimobvia,etiamfi non memorfa: fint n-adita, Forte quod nihil prefe laudis 

^ Si quis autem Medicamentis locus fupeteft, antequam ad eorum adminiculum conftiamus, 

òptima Se Ibrida prius dia:ta per mulmm temporis inftituenda eli, quarpotlilimum 

fit ex cibo Se poni recentibus par tiumque tenuium ac digeftu f acilhmis Recedente 

mane Se vefperi motu corporis liberali, quem ob difficilem refpirationem declinare 

iolent, Vena:fedionem,finonprefensfebris,faltemfunitafa:pepoftulat.Etenimma-. 

teria morbi quamvis ex fé fit fngida,rcon raro vel calidis humoribus augetur, vel ipfà rervorem 

concipit poftmodum, ut hepatis quoque inflammatio merito extimef cenda iit. 

Blandioribus primo medicamentis incidentibus Se aperienribus, ne vires dejiciantur, 

tonnina eruditatele ex alto provocenmr,infiftendum,ut funt radices her£arum Acaricoba, 

Iuriveba, Pagimirióba, Tapyrapecu, Aguape, Se Aguaxtma, ur Se Cornces Rad. Arborum 

limonimi, liquiritia:, Aracd, ibiraée, Se fimilium, unde Apozemata reiterantur cum 

fucceffu. Et quia in his implicatis morbis fiepe feor butici quid inter curnr, her bae Se f rudus 

minus fugaces fèd acidiores affumendi, utfuntBraffica marina Se Pornilaca acero 

condita:. Inter ha:c primas tenent nuces quas Cocvs appellant, quarum liquor recens 

medullaque, preterquam quod gula: knocinentùr, faluti profunt: ut Se mala Aurantia, 

Citria, Citrulli, Caraguatd, Guajdba, Ananas, Murucujd. Deinde conducitut Pharmacia 

cathartica Dilani excipiat exmoreRegionis> Se materia preparata exturbetur per fuperiora 

vel inferiora. Id autem nullo remedio tutiiis vel convenientius fit, quam infiifòduarum 

drachmarum radicis Pecacudnha, vel nucleo nucis Andd. Exinde ipfius mali 

quafi antidotum per triginta dies Se ulna,fi morbi pertinacia eXpofcat,exhibeatur,quod 

fìtexpulverecorticis/^r^,fcoria:ferri,ana gij, Milij Indici %). Fabarumminorum, 

cucurbita: amara:, fem. &pulp. fol. fen. ana §j. Qua: trita in pul ver erti exhibeantur a 

31 j ad l fi mane & veiperi cum liquore convenienti. Huie mox exercirium corporis fuccedat, 

curfusfeilieetaliquotpaffum,quiindies, accrefeente liberaliori motu diaphramatis 

major inftituitur. A quo redeuntes cibis facilis digeftionis refocillenrur, prefertim 

pulte è farina Tipioc*. cum faccharo. Nemo miretur remedio tam populari, tam gravem 

morbum exftirpari. Medicamenti enim hujus bafis eft Chalybs Se Cortcx Ibiraee, 

(quod eft Guajacum Brafilienfe:) quorum hic cum primo gradu calidus, tenuium partium,dulcis 

&: aromatici fapor is (invalide aperit: file lentos in vifeerum oppilatione humores 

incidens, merito caeteris prefertur.Inter Topica (qua: magni hic ufus effefòlent) 

Emplafirum ex gummi Elemni, Icicariba Se balfamo Capaiba vel Cobureiba cum melle filveilri 

applicatur venrriculi Se hepatis regioni. His omnibus accurate obfèrvatis, plurimi 

convaluerunt, nifi forte aliquid pej us in hepate délitefcat, quod accedentibus reli— 

quhs Se debilitate vifeerum, recidivam faciae Quapropter confultum eft, fublato mali 

fomite, morboque fecundum preferiptuin artis expugnato,decodum Salfeparillas Brafilienfis 

aliquandiu exhibere. Tametii autem haec medicamenta eorumque utendi methodus,nequetatione,neque 

experientia,deflitutafint, &: minime improbanda,ne»cefk 

tamen ad rationis amuffim ea exigere, Se nonnihil inventis addere vel demere. 

Cum vero hae obftrudiones exiifdemcaufis enarratis pronata:, mulieres quoque 

Europaeasgravidasxqueacnongravidas exerceant, quidmirumfigenerationi deltinatusuterus 

per intemperièm magno illi natura: operi ineptus cloaca fiat multorum 

exerementorum Se cruditatum* unde varia: calamitates maxime vero uteri profluvia 

albafiiccedunt: Quod dum pudore vel negligentia a:gre occultare ftudent > fiunt pallida: 

Se trifies atqueingratae viris* Temporis decurfu conduplicatur Se eo ufque augetur 

malum,ut non minus de corroborantibus vifeerumque tonum reflituentibus^ quam 

de evacuantibus remcdiis cogitandum fit. Quod quidem, partimbalneis artificialibus 

fadis ex fragrantibus herbis indigenis calefacientibus Se aftringentibus, partim fupradidis 

medicamentis deoppilantibus, accedente fyrupo Tabaci Se melle filvcftri, vel 

amplici vel cum aromatibus mixto, abiblvimr. Nonnegledis inrerim quibufdam 

pituitofàm cacochymiam evacuantibus, tum cum profluvia haecmodum, tempus & 

colorcm variant, fecundum Aphor. x x x v i lib. v< 

In/antes autem noftratcs preter haereditarla genitricummala, facile ex prepoftera 

eduoationefupenus enarratanova accumulane* Vnde aquofohumorcinflantur,durifque

HIST. NATVRAL &MEDIG LIB. IL 3> 

quehypochondriispaulatim contabefcunt antequam adpueritiam attingune Si qua: 

medenai prefidia ex fupradidis adhiberi contingat, raro profùnt, exceptis quibufl 

dam ventris exterms fridionibus Se undionibus deobftruentibus ; Se pre carteris fi 

remota mane, Brafilienfes Se ^thiopifìà: nutrices ladefuo vegeto eos ad biennium 

circa educane 

C A P V T VII. 

De Hydrope, 

INter morbos qui ex obftrudionibus prortafcifolent, & in hac cum alterius mundi 

parte communes fìmt, eftille qui Latinis Aqua Intercus dicitur, advenas pueros atque 

juvenes precipue infeftans. Illis enim potiffimum ex imperita educatione Setranfpirationeimpedita;his 

exfupradidavivendi intemperanria, vifeera fànguificationis 

afHiguntur, omnifque generis Hydrops vel primario inducitur, vel fecundario aliis 

morbis, utCachexia:, Idero, Dyfenteriis, Quartanis,febribiifqueacutioribusmale 

expurgatis, utHipp. paffim comprobat 1. de affed., fuccedit. Quemadmodum omnes 

hepatis affedus in Indiis facilius Se crebrius quam in frigidioribus plagis generantur ; ita 

non adeo infeliciter curationem recipiunt ii qui non ex alio morbo nati fuerint.Facilius 

tamen quam canteri morbi recidivam patiuntur. Hinc cautio in prognofi Se curatione 

exfurgit, fecundum illud Hipp. effatum. Hydrops qui Medicim revenit ac concedit, defperatrn 

eft x precipuefiex alio morbo, quod fièpefit, profeclus fuerit, Quippe fi atonia hepatis vel 

feirrhus, extindioitem caloris naturalis, omnes denique alienata: vel impedita: virtutis 

fanguificae caufarinferantur, multum quidem fòladi ea remedia arrotanti tune conciliant, 

quibus abdomen &pedes detumefeunt : fed ceflànte Medicina (à qua neceffitas 

fradaeque vires fa:pe medicum recedere cogunt) morbus à perennitate caufà:niorbifi- 

C3E renafeimr. In cadaverum diffedione, eorum imprimis, qui ex Anafàrca aut Af èite 

interierant, quandoque hepar colore albicante rimifque fatifèens reperi, ne veftigio 

quidem fanguims injecinore apparente. Vnde facile liquet qua: fpes à vifèeribus captandafit. 

Conrranum vero non raro contingit, fìmalum hoc cadat in fubjedum vifeenbus 

bene morans, quando Afcites,de fùbitonafcitur iis quibus ex aqua inordinate 

ingurgitata fangmficus calor la:dirur. Tune enim & per cogniras Se latentes vias imperata: 

excretiones, medicamentorum virmte,tumper alvumurramque egeruntur.Quas 

vias fi fponte fìianatura invernar, non exiguum folatium a:grotanti pra:ftar; quod ve^ba 

Hipp. in Coac. de Hydrope e. x i x. fentene v 111. comprobane Iam vero ineunte Hydropefiaquofawcidatdiarrhaea 

cruditatis expers, morbum exolvit:ficus enim ager, non morbus, 

toUttur. Si vero medicamentorum adminiculo opus, confultiushocper PeriiTlicearn 

quam Diarrhceam inftituitur,quoniam difficile eft exeretionem illam hydropici humoris 

fufeeptam, ex lege critica per inreftina perficere. Tum alvus, arte liberaliter mota, 

merito in;Indiis fufpicionis piena habetur, quod in diuturnum imo lethiferum profluvium 

non raro degeneree Perirrhcea tunus aqua: educuntur ; tum ob majorem in vifceribus 

pororum aperrionem ; tum ob eximiorum medicamentorum indigenarum 

affluentiam,qua:aperiendo, ficcando, aftringendo mirabiliter fané curationem abfolvune 

Quippenonrarocontigit,utfblaradice diuretica Caapèba (in tradaru fimplicium 

dida) ex vino vel aqua, fubinde a:gro propinata, latex intercus fuerit edn, 

dus. Idem preftant Mirabilis Pervana:, Caapomonga, Iaborandi, Saffafr. Sar9aparilla, 

Liquiritia,cortie. Limoniorum Se prunorum Granatenfìum, radices Iuripéba, Aguaxima, 

Guabipocaiba, Ivapecanga. Quibus nativis,utpote recenribus Se validiffimis, 

plus confidentia:,quamexoticiseffa:tis Se adnaufèamfiperefervaris, ponendumeft. 

Alvus purgatur commode fèquentibusremediis.Pilulis, quarrecipiunt GuttamCamboid 

in aceto maceratam, cum Zalapa: Se Mechoacana: recenns vel fsecula, vel extra - 

do. Quorum ulteriorem preparandi modum videre eft in capite de fluxu albo. Syrùpus 

itidem Tabaci, five iìmplex, five compofitus, tenaces Se vifeidos humores meo 

&potenter educit, fireiteratis vicibus cochkatim exhibeatur. His fiiccedantaromatica 

&diaphoretica, qua: tranfpirationerecuperatadiffolvendivimhabeanttenuiores 

humores ferofos, eofqueperlaxiores abdommis Se vifeerum porosexpellant cum Euphona. 

Balnea conducunt qua: parantur ex foliis piperis longi, Mali aurea:, Betel, Arte- 

miiia*,

c G V L I E L M 1 P l S O N I S 

Lfix, falvi* filveftr», Carnap , Tupeifavd, alche», ^ ^ ' I ^ ^ ^ t S 

quam plurimis. His adftrmgentia addi folent ut iunr f^; r ^ " S t e i s t i 

LoliaMyniSilveflr». Inundiones expra^darum h t t ^ r ^ v c ^ S X 

ritus ex corncibus Aunac. Se Cini deftillatus, valide ^ ^ J ^ ^ ^ 

msexlubitus. Sedutdicamquod res eft, ad m i r a c u l u m : ^ P ^ ^ ^ S . 

xime Alati convenit, folet inftitui,idque exlege Magni *^>' §* 

demion Aquofos citofecan debereprtcipit. Quod per epicrafin ter q^ c « ° *'' 

mediantibus perpetuis corrobofantibus, in ipfo umbehco tona cummopinato&cc^ffufadumvidi 

P Sinminusob virium jaduram licuerit,pedibus exkucophlegmatia 

rumentibus, cutis fupra Se infra talos, in carnofis quoque membris, ex moreKeeionis 

inciditur. Plurimi ex ulcere inerme, modo fponte orto, modo igne comparato 

, curanrur. Quidquid enim Paracentheiis (adeo apud Authores Se hodiernos 

paffim pradicos decanrata) vane uteunque promittit , in feptenmonalibus precipue 

Europa: regionibus, ubi hydropes calamitofà: ex diutina plerumque vivendi- uitemperanria 

&: fervidiori poni clam glifcunt : id illa in Indiis ob enarratam caufarumdiverfitatemfeliciffimefa:pepreftat, 

ut ego cummultis alns rei medicar perir» 

teftari poffum ; modo requifita, ram in fubj edo a:gri quam in moderamine medent», 

concurranr, antequam ea tentetur, ne ialutare remedium hoc,ut aliquando fit, 

proftituatur. , 

Cxterum Hernia: in ventreminferiorem, precipue vero in fcrotum def cendentes, 

non raro hydropum comites funt. In expeditionibus per afpera Se confragofa loca milites 

armati iter facientes liane calamitatem incurrunt : mox fradi, roto corpore 

sfluantes, frigidiffimam reftinguendo calori affluentius hauriunr ; fomnumque fub 

aperto love capiunt. Hinc cruditates Se flatus generantur, Se peritonaeum nonunquam 

rumpitur. Ratio vero curandi eadem qua: in Europa, fomentis feilieet, inundiorùbus, 

ligaturis Se fimilibus. 

C A P V T Vili- 

De Trolapfu Cartilagini* Mucronate. 

MOrbus ille cujus Codronchius, Scnneftus & alii videntur meminifle, SpineU 

Lufitanis appellatus, interque Endemios habitus , non infrequens in his terrarum 

oris graffarne Fernelius quoque v 1. Patholog. cap. 3. fìngultus orti ex 

compreffione venrriculi à colla: extremo meminit. Hanc cartilaginem prolabi non 

poflè, incurvali poffe, putat Hofman. 

Corporis totius languorem inducir, cum dolore Sromachi, aliquando vomitu, 

fumma refpirationis difficultate, qua: ex refrigeratione pedoris mufculorum, tum 

imprimis mucronata: carrilaginis compreflione oritur. Hinc mox ex dejedione appetiti^ 

magna vimini imbecillitas fubfequitur , Se atrophiam minatur. Clironicus eft 

morbus Se fngidus, non tamen per fé lethalis, paulatim invadens, Se cognitu in principio 

difficilis. 

Empirici primarium, ut putant, ejusfignum ex infpedione & contadi! colligunt 

bracini a*°roti, in quo fivalvularum inftar nodos comperiant, morbum himc adeffe 

pronuntiant. Diffcrt ab oppilatione cachedica, quod pedoris hoc vitio moleftati, 

vultu tametfi dejedo Se trifli, non tamen decoloro Se livido fint, nec pondus autduritiemutnufquehypochondrii 

fentiant: tum comedendi quoque concupifeentia priinxque 

concodionis inftrumtntum langueat. Frequentius forte graffàtur quod pauci 

fentcntiamCelfilib.i.cap.z. tamflride obfervaridebereexiftimant,quando ait; Siquis 

inter diufé implevit ,poft cibum nequefrigori neque aflui neque labori fé debet committere. Curario 

autem difeutientibus, calefacientibus- Se corroborantibus, tam internis quam externisabfolvipoftulat. 

Interna funt Pillila:flomachica:, Meifilveftre, Syrupus Tabaci: 

Vinum generofum Se gutrealiquot Balfàmide Copaiba diffoluti : decoda Salfàparilla:, 

Saffafras, cum femine Anifi Se Cinnamomo, pugilloque pulveris ibiraeeSe Nhambi. 

Iufcula, quibus utitur aeger, croco terreflri Vrucu, pipere Brafilienfi fativo Se filveflri, 

Se, fi nihil mipediat, ca:pis atque arlio condiantur. 

Externa funt, cucurbitula:ficca: teiterata:, mammarumqueregioni appofita:. Mox 

ftomachi

HIST. NATVRAL. &MEDIC. LIB. IL t,7 

ftomachi& pedoris inundionesexoleocortic. Tabaci, Aurant. Artemifia: &Mentaftri. 

Seutum deinftomachale,exherbiscorroboranribus. Atque confortans tandem 

emplaftrum ex predidis gummi Se balfàmis toties enarratis fìiccedae 

Non indigna eft obfervatu topicorum Se externorum omnium remediorum neceffitas, 

quod eorum efficacia curis & carnis poros patentes altius penetret, quaminfrigidioribus 

regionibus; Cucurbitulas quoque corneas, quaefblofiidu ex alto trahant, 

omnes pariter incolse feliciffimo fiicceflu applicane Ego totprofpens effedibus motus, 

ufum harum imprimis Chirurgis noflris commendavi, iifque in colicis cruciatibus Se 

ventris fluxibus fanguineis fiftendis, atque principio atropina: membrorum occurrendo, 

infigniprofedufiimufì». 

C A P. V T IX. 

De Ventris Fluxibus, 

Vifeera naturaliaoppilata, ac toties ab humoribus qualitate Se quantitate peccantibus 

laceffita, tandem exonerationem moliuntur. Et tune quidem fluxus 

varii,pro diverfiratepartis affeda:& natura: humoris vel bene vel male morati, 

fequuntur. Vndevel critici, vel fymptomatieijudicantur. Sicur enim ex crudi rate 

ventriculi, Se chylificarionis fruftratione, fymptoma Lienteria: fé prodir, Se fiuxum hepa 

ticum laefa hepatis fubftantia Se venarum mefaraicar um regurgi ratio profer t:Pr seterea 

ficut inteftinorum eorumque venarum erofio, ulcus dyfènrericum; ita ani exefio inflammationem&putredinemcaufatur,qua:3/^ 

Lufiranis dicirur. Adha:c orgafmus 

acerrimihumoris ex aere Se frudibus calidis &hurnidis prognatus, choleram, multafque 

colicas pafliones prò duci e Horum omnium proxima: Se immediata: caufa: impedita: 

tranfpirationes vel obftrudiones non fìinr; fed illorum pòtiffimum qui diarrhcea: 

Se fluxus alvi vocantur. Sinvero ab aliqua acrimonia Se maligmtate materia: morbificx, 

vel atonia partium, incidant tales, quiDyfenteria:, Fluxus hepatici vel dolere appellantur, 

fymptomatici &:fà:pe lethales habentur. Diarrhcea fimplex, vel ex arte, vel per 

fé facile Se cito curationem recipir ; fin minus, in pejores fluxus degenerar, qui vel ex 

calida aUt frigida materia oriuntur. Qm ex frigida, album alvi profluvium finefebre 

vocatur, (excipitur autem ille quem Galenus ab adipe, à calore igneo liquefado,proficifei 

teftatur) quando nimirum crudus ac piruitofus humor perpetuo delabirur,a:grumque 

magno dolore paulatim languefcere facit. Atque hic quidem fluxus omnem promifeueaetatem, 

hyberno potius quam a:ftivo tempote infeftans, ad mulros fkpe menfès, 

nonnunquam ad annos durat. Tametfi fine febre minufque lethalis fit quam cateti, 

non inter eos ceriferi deber tamen, quem Hipp. in predid.l. i.f. a.mitem &partun 

durabilem effe tradir ; quod hic diuturni» & difficilis admodum deprehendatur; 

cum hujus mali caufa fit crudiraspituitofaredimdans exfrigore, qua: tranfpirationem 

&circulationemimpediat,colleda,&àpra:cipuis corporis partibus adinteftina abeat. 

Curatio primo a clyfteribus abftergentibus qui mei filveftre imprimis recipiant, incipit. 

Interim corpus fyrupis aliquandiu fimilibus prseparatur.Dehinc ad radicem Ipecacudnha, 

tanquamadfacram anchoram, confugiendum, quanullumpra:ftantius auttutius, cum 

inhoc, tum inplerifquealiis, cum, vel fine fànguine, fluxibus compefeendis, naturaexcogitavit 

remedium. Quippe pra:terquam quod turo Se efficaciter renaciffimos quofque 

hiunores per ipfam alvum, fiepiffime autem per vomitum ejiciat, Se à parte affeda 

derivet, vim quoque aftridivam poft fé relinquie Non enim vomirus fblum fponte fuperveniens, 

utaitHipp.Aph. i f,\.6. fed Se arte concitatus, fub eodem Aphorifmo comprehendipoteft. 

Illud vero hoc modo perficitur. Draclima: duae radicis Ipecacudnha in 

îiij. liquoris appropriati coda:, vel per nodem macerata:, cujus infufìim cum vel fine 

oxymelis ^j. expibetur.Poflridie femel atque iter um prò re nata/ecunda imo ter ti a ejus 

decodio repetenda; tam quod a:gri debiliores eam facilius ferant; quam quod aftridoria 

ejus vis tune magis efficax appareat. Casterum nuces Munduy-guacu five vomica: (quibus 

vulgus imperitum non tam utitur quam abutitur, cum vehementer per vomitum 

&feceffum exturbent) fi ex preferipto exhibeantur, haud exiguum commodum preftant. 

Recnucleos fexvel feptem: ablata tam (interiori quam exteriori tunica, conteranno 

amygdalarum inftar prò emulfione, addito momentoiàcchari Se fol. fèn. gj. vel 

D Sì"


?8 

j fi. feminis anni3 fi- mpulvercm tritamifceantur, fiatquepaftillus ^ ± ^ ^ 

sLuces^î, quariininucki, etiamcittamlampreparanon^ 

cedunt. Syrupus indemTabaci oppido conducit, 1»imprimis quibus humores tauces 

abfque multo calore peccane Dein ol. de Copaiba gutreahquotfaccharo diffolure, 

ori ex ovo forbili, five ano per clyfterem immittuntur. Quod firemedia h*c 

enàrrara, forte non in promptu fint, eorum locum Mechoacanna, vel pugillus feminis 

Ricini Americani in fintini vini macerati, fupplere folent ; hoc fiqmdem humorem 

vitiofiim acredundantem fortius, illud vero benignius educit.Nonparum quoque hoc 

morbo exhauftos reficitdecodumligni/^4rWi,&Saffafras indigena,quod evacuata 

materia morbifica ronum reftituat vifeeribus languentibus ; comitante diatta racil» 

diaeftionis&: paulo aftringenris. Emplaflrumfiipervenrriculo imponatur ex Gummi 

iacariiba, ball amo de Cabureiba Se Copaiba, vel ex pafta de Tiptoca, vino de Acaju, pulpa 

item prunorum^fr^, flore Nhambu, atque ovorum vitellis. Adhaec tofta potius quam 

liquida aut frixa alimenra eligantur, idque fiepe Se parum. Vino indantur guttula: 

aliquotoleicore arane precipue tum, cum ventris cruciarus inftar colici adfir, quem 

vefparumquoque Brafilienfium nidusexvinopotus, vel ventriimpofitus, clementer 

mitigat. Idem feliciter preftant nerbar cafre in aceto frixa:. Quando neceiiitas ad 

magis corroborantia Se aftringentia compellit, his Se fimilibus remediis nariv», utendum. 

Summitates fruduum Bacòba aut Banana femitofta aut arefada ex vino de Acajtt 

Se immaturo pomo Imipdba. Tefta: tefludinis fluviatilis tofta: rafuram, in hoc fluxus 

genere, Barbari propinant, quod valide aftringant. Sicut Se jecur caprea: toftum, Se 

callanea arboris Cedri Braiìlieniìs. 

C A P V T X. 

De ^Tenefino. 

CVm omnia qua: ad venttis fluxiones fpedant, in examen revocane neceffumfitj 

operepretium duxi, ea qua: circa Tenefinum notatudigna cottidie obfervavi, 

pauci&exhibere. Morbus nimium femiliaris & merito formidabilis pregnantibus, 

quodfcctumfimul cum forca, mifere extinguat. Irritus enim hic conatus ex 

quovis acri Se ulcerifero humore ano adhxrefcente natus, nullam aliquando nifi fpuma: 

vel fànguinis aut puris exeretionem comirem habet. Inter dum vero ex pituita acida 

Se bile mordaci dyfenteriam precedie Quibus, fi oculi nidantcs , inquietudines, 

cruciatus, longas vigilia: atque excubia: nodurna: accedant, tune asgre finiri folet. 

Ex aliis fiibinde dyfentericis fluxionibus nafeitur hic morbus, quibus medetur ac frnemimponit, 

curamque tune eft facilior, quando tantum funt reliquia: &fàniesulccris 

inteflini redi; quxfomentis &enematibus facile fupcrantur. Quando ex fùnenoribus 

ventris partibus, videlicet ventriculo, mefènterio Se inteftinis, materia 

cruda delabirur ; preter inceffiones Se reliqua qua: anum refpiciunt, caufa fovens tevulfione 

per vomitum tollenda, idque ufitatiffimo ilio remedio, Radice Ipepacudnhn. 

I adem porro curandi ratio fere circa externa , qua: eft in fànguinis profluvio, eaque 

anodynis fuffimentis Se fomentis afttingentibus tepefadis ex foliis arboris Aroet- 

•'.%, Aracd, AcajdSe fimilibus, fi protuberet aut hiet ani» ; fi ulcus adfir, facculis ex lade, 

malva:, Se Bafoure fiimmitatibus inftimitur. His enim, tum intus tum foris connnue 

admotis, multum promovetur; quippe quod fymptoma ipfiimque adeo morbum 

tollunt. Allium quoque affatum, fi caufa piane frigida, cum fucceflu admovetut. 

Somnus qua fieri poteft, conciiietur ; primo pultibus ex Carimd Se hordco. Quibus fi 

minus provocetur,lenociniafòporifera addenda flint, interponendo clyfteres abfter- 

?encts. A motu quoque Se exercirio corporis abftinendum. quo fpedat illud Celfi 

confiliumhaud quaquamncgligendum: Cum in omni fluore ventris, tum in hoc precipue 

Tene fimo, ne ceffi eft, non quotteslibet defidere ,fed quoties oportet, ut hdc ipfa mora in confuetudi- 

•nem fcrtndi oneris intejlina deducat. Si tandem aftringentibus remediis intcrnis fluxibihratem 

humorum colubere conducat, preter fuccumftillatitiumpomi Unipabu immaturi,rafìirain(uper 

ligmnotiffimi/4f4>'4»^, ut Se nuclei frudus Gueticoròi niti Sejct! 

me; ex convcnienn liquore haufti, eximie ptofune 

C A-

HIST. NATVRAL. Se MEJDIC. LIB. IL 5*» 

C A P V T X L 

De Cholera. 

PErniciofus necinfrequenshis quoque regionibus eft fluxus ille qui Cholera dicitur. 

Morbus femper fymptomaticus Se vere acutus, ab aere calido Se humido, 

corpus perpemo ambiente, immodicoque fruduum fugacium &horariorum efu 

proficifcens. Omnem xtatem omni anni tempore infeftae JÉftate tamen ab xruginofà 

porracea atque xftuante bile, pom calidointempeftiveaccedente, juventutem vehementius 

exetcet, cum fìibitaquadamfpirituum effufione aclipothymia ex tetris Se 

fuliginofis vaporibus orta ; adeo ut, fi ante vigiliti quatuor horas non evadant, fuccumbane 

Quod ex manifefta diagnofi conftabit, fi nimirum pulfus debilior, aut impedita 

refpiratio, exteriorum membrorum, tum fudorum frigidiras, fummum interiorum 

circa cor incendium, convulfionefque interveniant. Hunc humorem efferum Se quafi 

orgafmo ad fuperiora Se inferiora delamm compefcere, res profedo haud exigux difficili 

tatis eft. Primumad ea remedia qua:cor, ventriculum acinteftina modicerefrigerando 

Se aftringendo corroborant Se furor em acerrima: bilis remndunt, confugiendum. 

Corpus enim evacuare ( etiam invita Plethora&: Cacochymia) quamvis benigne, 

periculo non car et; tum quod vires collapfx arque exhauflx, ulteriori irritationereformidandxfine 

VltraTamarindos, quos hxc terra producit, quxque biliofos Se 

accenfbs humores refrenant,nihil tentandum; fedfyrupis potius Se conditis de Murucujd, 

Ianipdpa, Limoniis, Arantiis, Arafd, Guajdba-, ut Se Ficubus Indicis, Vbapitanga, Murecf> 

imprimisTipiocautenàwm, cxterifque medicamentis roborantibus, &refrigerantibus. 

Externis quoque fequentibus infiftes. Fomenta Se inundiones fint ex aftringentibus Se 

refrigerantibus. Tum cataplafinata ex Portulaca, Myrto, Aracd, oculis arboris Imbaibaconfeda, 

qua:cum aceto preparata lite acgroto impofita, prxcordia fovent, venir 

emqueacanumaffidiimdemulcene Clyfteres ejufdem generis (modo tantillum 

temporis fùperiìt) requirunmr, cxteraque remedia in capite de Dyfenteria Se inflammatione 

ani prolixe enarrata. Verum, quemadmodum hxc fxpe auxilio flint, non 

laroconfulto ob temporis anguftiam & morbi fxvitiem omittimtur, confeftimque 

ad foporifera devenitur. Linimenta denique opiata, capiti Se pedori admovere convenit. 

Adeo niliil tutum nifi'fomnum omniinduftria concilies. Cholera ficca eifdem 

remediis ferecuratur, maxime fi regioni hepatis cornea: cucur binila: applicentur. De 

quibus merito hoc teftor quod Galenus de iùis cucurbitulis quas in Colico affedu incantamenti 

inftar operati tradidit. 

C A P V T XII. 

De Dyfenteria. 

SEquuntur Fluxus cum febre&fànguine,ut funt Dyfenteria,Fluxushepaticus&: Inflammatio 

ani. Affedus Dyfèntericus nimium his terris eft farniliaris. Orimr potiflimum 

ex fudoribus vi frigoris nodurni ac venti mediterranei fubito admiffi retroadis 

; tum fruduum fugacium Se feculenti potus immoderato ufu, accedente aere 

calido &humido. Hxcexcretio fanguinolenta licet pari vehementia per omnes Indias 

fxviat, numquam tamen in Brafilia morbi Epidemici inftar graffatam, alioque per contagium 

migraffe, conftat. Ita ut perpetuo nobis fporadica Se popularis, nunquam vero 

epidemia exiftat: cum alias peitinaciffimaaliquando maligniras,fiin alioquopiam, 

in hoc morbo imprimis apparee Quibus exeretio biliofà, adufta &fpumofà, ut in 

juvenibus fxpe vidcreeft, merito ab Hippocrate habetur calamitofa atque funefta; 

quippe qua: nullis remediis cedat, licet hxc tellus, contra malum tam familiare nobiliifima 

minimeque vulgaria auxilia medica producan &prxftantiorainduftriaacfblertia 

hominumindies iufeitentur. Verum miffis iis, qux fàtis fuperque jam ante ab 

aliis de natura Se curatione Dyfenterix dida funt, ea tantumprofequar, quibus poriffimum 

differant ab Europa. Affedui huic (prxfer tim fi multa cacochymia adfit) tot fimul 

folent fìipervenire fymptpmata, tamque horridi cruciatus, ut fxpiifime anguftia tei Se 

D 2 temporis

4o GVLIÉLMI PISONIS 

temporis legitimam methodumremorentur. Hac itaque neceffitate exigente, venam 

tundere, haud confulmm habent; (nifi ipfb quidem principio, aut febre atque hepate 

affedo id maxime poftulantibus) quoniam, etiamfi revellendi indicarioni forte fàtisfadum 

eatiur;male morarx tamen materix morbificx Se virium inopix male fit, quia raro 

occafio deperdi tum refarciendi adfir. Porro vel fòlo Rlieo,vel laxativo quo vis benigniffìmo 

mordacem humorem provocaffe, parrifque affedx cruciatus ingeminaffe, fufpicione 

plenumhabetur. Si quando tamen evacuationi locus, radicem vomitivam Ipepacuanha, 

exquifìtiffimumnaturxmimus, cxteris remediis prxferre conducit: quamvis 

ingenue fatear, plurimos medicaftros incolas ad fudorifera Se cor dialia, quam ad evacuantia 

per alvum, benigniora licet, inclinare, etiam tune cum major cacochymias 

quamulcerationisfignaappareane Morbo durame prxrer confòlidantes, abftergentes 

Se refrigerantes clyfteres, nutrimentis Se anodynis ex jufculo gallinarum hordeaceo 

awr furfuraceo, lade caprino chalybeato Se fimilibus infiftendum. Prx cxteris pulmentoex 

Tipioca Se emulfionibusindefadis,quod multisindicationibusfatisfaciant, 

utendum per inferiora xque ac fuperiora : quippe mirifice confòlidanre Se refrigerante 

qualitate partes afllidas demulcent, fluxiones quoque ruentes compefeunt atque coagulant, 

Se orificia venarum claudune Quodfi neceffitas ulterius infiirgat, viribus corroborandis 

Se fiftendis fluxibus invigilandum, feilieet opiatis : tum medicamentis quoque 

&alimentis aftringentibus confolidantibus, imprimis qux lumborum, ventris Se 

jecinoris refrigerio Se robori funt. Prxterea fìngulis vicibus quibus alvus dejicitur, 

fomenra exiifdem parata immittanmr, unde putredines Se calor es, velprxfentes, vel 

futuri avertantur. De quibus latius dicetur in capite de Inflammatione ani. Potus quo 

xger utatur, ptifana fit, ex decodo de Carimd. Ovum quoque forbile cum tribus quatuorvegurtulis 

olei Copaiba conducit, quod leniendo fimul partes lxfasconfolidet, ac 

proinde totidem guttulx cum albumine ovi ex bombace ano"indire vel per Clyfterem 

injedx folamen adferunt. Affata elixatis prxferantur. Pacóba Se Banana femitoftx, 

fxpe prò alimento medicamentofb accipianmr. Iidem quoque frudus diffecantur&in 

Sole ficcantur, atque in maffam, addendo aceti momento, coquuntur loco 

panis. His acceduntplurima alia remedia nativa, aftringendi fimul Se refrigerandi 

qualiratepollentia, qux primi incolx partim ut arcana celant, fecumque intcrirecupiimt, 

partim inno tu ere &intradatude Simplicibus tradita fune Horum quidem primum 

locum obtinent, Confèrvx&Rob fruduum Myrti Granatorum, utriufque Ara* 

fa, Guajdba, Murec'i, Murucujd, lampdpa, Acaju. 

C A P V T XIII. 

De FIuxu ahi Hepatico. 

ANno 1638, urbe Salvador in Bahia menfibus admodum pluviis obfeffa, nulla 

clades xque exercitum noftrum attrivit, quamfluxus fanguineus, fignis &curarione 

nonnihil àDyfenteria diverfus.qui,licetnonminus quam illa perniciof 

Us, fympromata tamen longe minora eum comitati folene Sxpe enim ad finem ufque, 

abfque ullis,torminibus, cruciatibus, exulcerationibus, cumque facili execrnendi modo, 

exiftie Dejedio autem hxceft, vel puri fànguinis, vel cumgrumis,&loturx carnis 

fimilis ; idque dupliciter fit : vel ab atonia hepatis, qux licet curata, adpriftinam 

cruditatem redit: vel à quantirate ex venis meiaraicis atque inteftinis regurgitante, 

qux plus timoris quam detrimenti inferat, &juventutem maxime infeflet. Quippe 

tales excrenonesaliquandofebriumacutarumctiticxhabentur, exque emonia jecinoris 

, noninteftinorum exulceratione caufatxfune Fit demum hic fluxus ex qualitate 

fimul, orificia venarum corrodente Se referante. Atque tune quidem Dyfènteriam 

propter ulcus Se dolores inteftinorum mentitut. Ea qux ex hepate profluxio fit, iis remedi» 

oppugnanda, qux confirmandojecinorifuam operam tam intrinfecus quam extnnfecus 

dicarunt. Raro in principio fblamen ullum a clyfteribus confolidantibus aut 

anodynis accedere videas. Venxièdio, tametfi in reliquis fànguinis profluviis vix admittatur, 

in hoc tamen laudabilis habetur : noftratibus vero utique mollioribus, intcnfiorique 

calori non affuetis, càutius ac parcius inftituenda eft. Immo in cucurbituhsrcvelkntibus, 

lumbis ac natibus impofitis, aliquando fubfiftendum. Reliqua qux 

tradu

HIST. NATVRAL. Se MEDIC LIB. II. 4j 

tra&u temporis exfurgunt circa curationem,quumDyfentericisaffedibus magis communia 

funt, iifdem remediis, in capite de Dyfenteria monftratis, propulfàntur. Ad 

eum autem fluxum qui ex atonia hepatis nafcitur, compefcendum, irriti, utplurimum, 

ctirandi fiunt conan», ita utprx virium lapfìine quidem Rhabarb. Myrobal. 

aliaque fimilia adliibere confili tum fit, ac proinde fi acrimonia comitemr,ad blandientia 

&ftupefacientia quoque confugiendum eft. Non negledis feminibus quatuor frigidis 

recentibus, neque iis qux urinam benigne provocanr, ut fìmt, decodum lurìpéba 

maris, radicis Aranti, frudus Alkekengi, rad. liquide Solatrum, Acarkóba Se Pagimirioba, 

arque fimilium qux hepatis Se venarum mefàraicarum ardor es mitigant. Horum 

prx cxteris palmam obtinent emulfiones&pultes qux Carimd dic\x ex Tipioca de 

Mandioca. Inter frudus in pretio habentur,illi omnes qui in curatione Dyfenterix enarrati 

funt. Aqua quoque ftillatitia ex canna fàccharea& fior e ibabirdba cum albumine 

ovi pora, addirò momento fucci aurantiorum. Denique cataplafinata ex Portulaca &: 

Solano cum aceto temperata, dorlb Sventri applicata, intemperiemhepatis fòlanturfluxumqueinordinatum 

compefcunt. 

Q; 

C A P V T X I V. 

De Viceré & Inflammatione ^J.ni. 

Vx àBarbaris meaque lónga experientià circa rationem Se curationem tam funefti 

Se lamcntabilis mali confecutus fum, in medium proferam. Hunc affe- 

^dum ìndigenxTeicoaraiba, llufitani Doenca do Richo five Bicho del Culo abufive 

vocant, vel quod dolor pruriens principio fentiatur, vel quod Vermiculi gangrxnam 

inferant. Lis hxret inter Medicorum filios, novus ne an vetus iìr morbus hic Endemius. 

figo quidem eum potius credi derim in aliis Or bis plagis tanquam hoftem occulrum infidiofe 

fàevire ; adeoque longe abefl'e novum appellandum fore,ut probabilius, antiquifiìmum 

effe, atque deillointelligendum i. Reg. e. ?. v. 6. Aggravata eft autem manus 

domini fuper Azotios, &: demolitus eft eos, Se percuffit in fecreriori parte natium Azotum&finesejus. 

Hujus quoque David videtur meminiffe Pfalmo 77. v. 66. dicens, 

& percuffit inimicos fiios inpofteriora. Non eft Endemium malum huic regioni, fed 

frequensindigenasxque ac adventitios infeflans. Conftat, in Angola &: aliis fervidis 

Indiarum partibus diutius cognitum, atque ohm Brafilix incolas piane ab eo immunesfuiffe. 

Nil autem aliudeft, quam incendium &corruptio ani cum ulcere depafeente, 

fine vel cum fànguinis fluxu dolorifico, tempore imprimis xftivo graffante. 

Hunc morbum, aut prxcedunt fluxiones Dyfentericx cum inteftinorum caloribus ; 

aut per fc, Se ci tra ullum morbum prxvium ingr uie Cum Dyfenteriam prxcedentem 

habet, Se ob medicinam adhibitam Symptomata excretionefque ceffant, minus fidendumeft. 

Detenta fiquidem materia acerrima, a calore nimio accenfà, maximequeà 

fquallente &fordida corporis colluvie intus alta, magnumputredinisgradum, cum 

tam atroci dolore & inflammatione acquirit, utmufculumfphinderem atque ora venarum 

hxmorrhoidalium ftatim exedat. Vnde fluxus cruentus exoritur, altiufque ad 

inteftinorum mnicas afeendit, tam deformi afpedu , ut anus late didudus cloacx 

inftar livido Se plumbeo colore appareat. Nonnunquam vitium hoc per fé manifeftamr, 

nimirum ex dolore, cum rerentione exerementorum, qux calore arefada atque 

indurata, non fine maxima difficulrate Se cruciatu egerunmr. Aliquando vero, ingenti 

licet conatu,nihil prorfìis ejicitur (ut ipfe in me quoque expettus fum) ano 

multum ptominente. Hinc atroces fxpe dolores ex retentis fxcibus fùfeitantur, quos 

febres poftea, laffitudincs, vigilix, concitatio ftomachi, ac capitis imprimis dolores 

Se ardor es fequuntur. Quamobrem, antequam malum ferpat (f èrpit autem citiffime) 

internislaxantibus Se refrigerantibus remediis refiftatur. Clyfteres ejufdem generis 

femel atque i rerum admoveantur. Suppofitoriis, inundionibus, lavacris, balneis, fuffumigiis, 

perpetuo infiftendum. Venxfediones prxcipue non negligantur. Quibus 

omnibus fi morbus non brevi cedat, proculdubio in lethiferum degenerabit. Multoties 

prxterea fieri confuevit, ut nullo morbo inteftinali, velquovis alio figno precedenti 

,parti minus fenfibfiifennnariumclaminfinuetur,ipfumquexgrum &:medicum 

D 3 in

GVLIELMI P I S O N I S 

in pr incipio latcat. Quod, quoniam gangrxnam non raro inferat .incurabile habetur. 

Si autem prodat le malum, previa utcunque hac diagnofi fieri folet; ut, pontanea 

laffitudine, capitis &: membrorum dolonbus, appetentix cibi languore, calida totuis 

cotpons intemperie, mfomniis, puliii arteriarum inacquali Se celeri, abfque manifefta 

podicis afflidione, nifi forte aliquo pruritu aut inani exonerandi alvum deiideriO. 

Quamobrem in omni inteftinali prxcipue affedu, de ani difpofinone Medici percontaniolene 

Quo incolx Empirici non contenti, vifu&taduexplorantpodicem, num 

aliquid prxrernamrale appareat; mox pulpx limonum affridu partes illas tcntant fic 

dolores excitane Differrautemab hxmorrhoidibus hic affedus,fequentibus potuumum 

fignis. Gtavis capitis dolor adeft, ac hiantis late ani oftium fatifcit Dem fanone 

prognofèos, quod morbus hic nonnunquam mortem Se quidem confeftim adkrat; 

hxmorrhoides autem non item, qux eif dem, quibus in Europa medicamentis, imo 

fòlis hirudimbus Brafilienfibus curantur, Se liquore pulpx nucis Cocos putrefadxfxpius 

admoto, mitigantur. Cxrerum, qui contra hanc labem fé meri fluder, aqua marina 

frigida vel tepida &limoniorum fuccorecentium, anum, quoties ventrem exonerat,proì>e 

abluat. Iaborandi-miri cumfalis &piperis Brafìlienfis momento cxteris remediis 

facile eftprxferendum. Quando vero fenfibiles ani partes excoriatx tam acna remedia 

haud krunr, temperantur cum vitello ovi Se aqua cannx faccharex,&£ imprimis 

cum fìimmitatibus herbx iniìgnitcr mundificantis Iacuacanga didx. Si lapfus virium 

conrraindicetvenxfedioni, cucurbitulx infra dorfum affiganmr. Exinde clyftercs 

rcfrigerantcs, confòlidantes Se adftringentes, quianodynaimoftupefacientiaopiata 

recipiant, progrediendum. Poftea veterum incolarum tini, aquafaccharea, gummi 

Tareroqui, amyl. ex Tipioca de Mandihoca, foluta, digitis infcrris pofterioraproluantur. 

Poft hxc, dilutum ex cetuffa,, aqua rofarum Se fior, ibdbirdba, fàccharo rubro, ovi 

albumine Se lade cum momento opii concinnandum, in quo txda madefada, ano profunde 

immirtatur , idque frequenter. Idem fere prxftant herbx quxdamnativx prx 

cxteris conrra hunc morbum rcceptx ufùque longo comprobatx ; ut funt, folia Se fky 

r es utriuCqne Pagimirióba Se Tapid arboris longe prxftantiffimx, addita Aguaraguya, toties 

inferra quoties defidendo txdx vel fuppofitoriainttomiffa removcntur. Qupdfi 

pars afflida manuum artadum reformidet, fuffimenta ex emollientibus Se ficcantibus 

f ùbflituenda fune Porro quantum ad vidus rationem, alimcntis frigidis Se roborantibus 

maxime uti convenit: irritantia autem cane pejus Se angue declinanda. Si vermiculi 

fimul à putredine orti iafeilentparrem affedam, ii oppugnandi unguento quod 

pulverem amatimi frudus Angelyn cum cinere Tabacireceperie 

C A P V T X V. 

De Lumbricis, 

Vamniliil in hifce orbis partibus à putredine fit liberum,omnes quicunquefub 

Q 

zona torridavjvunt experiunrue Vnde Infedorum, maxime vero Vermium 

^ tanti» proventus, utnihil propemodum intadum ab iis relinquatur. Eodem 

modo cum Microcofmofe rcs habet, quem non minus quam totumhoc univerfùm, 

varii generis vermesidentidem exagitant ; tamque vifeera intus puerorum juxta acadultorum 

; quam forinfècus vulnera atque ulcera, a calido Se humido ambienre, mnis 

modis infeflane Hi Chirurgorum opera, quxque vulnera Se ulcera mundificant, profligantur;illorumvero 

curationemperficerc,totquclatenteshoftesexturbare,levenon 

eft propter ingentem conceptx putredinis propagationem. Hinc febres graves, ne dicam&: 

malignx generantur, aliaque fymptomata fubfequuntur. Quippe non folum 

ano & inteftinis familiares, fed fxpiffime quoque venniculo,folliculoìeÌlis, utero, quin 

&;ipfi Cordi vermiculos innafci, Anatomc mihinommfccit. Quicardiale,ias, deliquia 

animi, palpi tationes cordis, ftridores dentium, Se horror es nodurnos intèrunr. Vnde 

fit, ut cachedici, multoque halitus fxtore, viva veluti cadavera, vix mortem elfugiant, 

nifi forte ipfo initio remedia adhibeantur.Theriaca Se Mithridatium celebrata licet remedia, 

obfebrium incendia, aliafquerationes toties repetitas,haudadmittendascenfènt. 

F>j;o quidem ut fateci quod reseft,miffis longe petit» compoiìtis, in pueris atque 

adii 1 ti s

HIST. NATVR A L. & MEDIC. LIB. II. 43 

adult» cum Tabaci Syrupo felici!» voti compos fadus fiim, atque ob ìnfìgnem mmv 

dificandi Se abftergendi qualitatem tum in hoc morbo tum in aliis frigidis affedibus, 

atque à veneno natis, merito eum pretuli. Barbarorum xque ac noftrorum ufiratiora 

remedia flint frudus acidilfimi Caraguata didi, eorumque liquor deflillatus, idque 

exigua quantitate cochleari exhibitus, addito tantillo Tamarindorum Se mellis filveftris. 

Semina, olea Se fyrupi Citrorum Se Arantiorum propinati, vermibus contrariantur. 

Licet autem à quibufdam animantibus inftindu naturali, ut Se ab Indigenis 

robuftioribus,contrahxc& alia mala expetanturnuces arboris Angelin; tamen ob indomitam 

vim, jufta dofìs ac prxparatio requiritur. Nimium fiquidem eft, quoddimidiumfcrupuliexccditjficutpofleafilo 

loco latius demonflrabitur.fiimme enim amara 

eft, atque umbilico tutius imponitur rafùra, qux etiam ano indita contra afcarides 

cximix eft utilitatis, quas fùmmafua amaritudine brevi interficie 

C A P V T XVI. 

De Lue Indica. 

L Ves quxdam ex coitu non tantum per contagium, vel parentum hxreditario 

malo in liberos, fed ex levioriarradu atque per fccontrahitur,ortapotiffimum 

ex alimento foetido Se falfb, poni rancido Se corrupto. Inter Afros nonfolum atque 

Amcricanos, fèd Lufitanos &Belgas quoque fxvit, tumoribufque fcirrhofis&virulenris 

ulceribus, totiurt corpus infeftat. Qux quidem lues huic regioni eft Endemia, 

Se Bubas ab Hifpanis,atquc Mìa a Brafiìianis appellatur. Et ficuti citius fànatur àfolis remediis 

indigenis ; ita citius contaminai, quam illa qux lues gallica vulgo yocatur Se ad 

Irtcolas hu'c defer tur. De qua elicere non eft propofiti mei, fed de prxfenti. qux licet 

in quibufdam conveniat cum illa jaccidentibus Se curatione tamen maxima ex parte 

cUffere Empiriciinitio data opera eamnegligunt, fiumorifque tenacitatem, in quo 

mali fomes maxime irihxret, aliquot feptimanatum intervallum requirere ad prxparatioriem, 

credune Vitam interim intemperatam vivere interdicunr, aqux calidx lavacraìnftimunt, 

frigus nodurnum, ne per/piratio cohibeatur, maximoperearcent, carnes 

recentes, imprimis ferinas, toftas, prxcipiune Vinum permittunt, quod fùdorés 

Se fuliginès, non fine xgrptantis levamine, per poros expellere comperiantur. Qui ab 

hoc medendi modo recedunt, fymptomatum quidem prò tempore levamen allaturos, 

fed poftea recidivam artuumque dolores fucceffuros ,ratum habcne Tandem prxparato 

hoc modo corpore, evacuationcs inftituunt: mox eos, qui prefertim tenuioris 

fortisfùnt,admolcndinasfàcchareas ignefqueluculentiffimos ablegant ;S^foIo decodo 

, cujus bafis Caaróba Se Sar5aparilla , curationem feliciffime abfolvunt. Vlcera 

quoque fblo attrituautlotione Caaróba, aliarumque herbarum exficeanrium Se abftergentium 

fiicco, tollune foliis autem Caaróba nunc codis prò balneo, nunc orejejuno 

mafticatis, ulcera, qux per fé nonevanefcunt,exficcant, &rmaligrùtatemextrahune 

Quod ipfumaliquoties per Chiriugosm Nolocomio imitati juffi, &:voti nos compotes 

reddi die 

Nequis autem fallatur, hxclucs five ex Hifpanica mixta, ut fxpe fit ;fivefimpkx 

Endemia, Europxis prxferrim ,non adeo parvi facienda five in principio five in progr effii. 

Neque enim ut quidam exiftimarunt, inna Tropicos levior ob halituum à fole perpetuarci 

extradionem ; gravior tantum infèpterttrionalibus regionibus dame Ac fi nodurnum 

frigus modo lcviter admiffum, apertos diurno calore poros non cum iìimmó 

detrimento xgri al tius occluder et, difcuffionem tetrorum vaporum impedir et, verfuf 

que perioflium, in quo dolot, repelleret. Sicut quotidie fit, vel xgrorum vel medicorum 

incuria, qui differentiasdiei&nodis contemnune Et rune quidem male morata 

ulcera, quibus hoc malo infettati turpiter fcatere folent, prxter alia fymptomata3 cariemm 

offibuscaufàrivideas." SicUtin rciteratis diflèdionibuscorporumautopfianos 

docuie 

Atque tune fimul anatomix, in .iEthiopibus exercitii gratia inftitutx, certos nos fecere, 

nigredinem illam cutaneam ultra epidermidem non penetrare, eaque ablata mox 

ipfàm cutem albam Europxorum piane more fé offerr e. Si Vero contigerit aliquos epi- 

D 4 dermidc

~r J GVLIELMI PISONIS 

in pruicipio lateae Quod, quoniam gangtxnam non raro infcrai, incurabile habetur. 

Si autem pr odat le malum, previa utcunque hac diagnofi fieri folet ; ut, fpontanea 

laffitudine, capitis &: membrorum doloribus, appetentix cibi languore, calida totius 

corporis inremperie, infomniis, pulfii arteriaruminxquali Se celeri, abfque manifella 

podicis afflidione, nifi forte aliquo pturitu aut inani exonerandi alvum delìderio. 

Quamobrem in omni inteflinali precipue aftedu, de ani diipofitione Medici petcontari 

falene Quo incolx Empirici non contenti, vifu Se tadu explorant podicem, num 

aliquid prxternaturale appareat; mox pulpx limonum affridu partes illas tentant fic 

dolores excitane Differt autem ab hxmorrhoidibus hic affedus, fequentibus potifiìmum 

fignis. Gravis capitis dolor adeft, ac hiantis late ani oftium fatifcit. Dein, ratione 

prognofèos, quod morbus hic nonnunquam mortem & quidem confeftim adferan 

hxmorrhoides autem non item, quxeildem, quibus in Europa medicamentis, imo 

fòlis hirudinibus Brafilienfibus curantur, Se liquore pulpx nucis Cocos putrefadxfxpius 

admoto, mitigantue Cxrerum,qui contra hanclabem fé meri fluder, aqua marina 

frigida vel tepida Se limonioium fùcco reccntium, anum, quoties ventrem exone* 

rat,probe abluar. Iaborandi-miri cumfalis &piperis Brafìlicnfis momento cxteris remediis 

facile eli prxferendum. Quando vero fènfibiles ani partes excoriatx tam acria remedia 

haud krunr, remperantur cum vitello ovi Se aqua cannxfaccharex,& imprimis 

cum fùmmitatibus herbx iniìgnitcr mundificantis Iacuacanga didx. Si lapiiis virium 

contraindicet venxfèdioni, cucmbitulx infra dorfum affiganrue Exinde clyfteres 

relrigerantes, confòlidantes Se adftringentes, quianodynaimoftupefacicntiaopiata 

recipiant, progrediendum. Poftea veterum incolarum tini, aquafaccharea, gummi 

Tareroqui, amyl. ex Tipioca de Mandihoca, folura, digitis infèrtispofterioraproluantur. 

Poft hxc, dilutum ex ceruffa, aqua rofarum Se fior, ibabirdba, fàccharo rubro, ovi 

albumine Se lade cum momento opii concinnandum, in quo txda madcfada, ano profunde 

immittatur , idque frequenter. Idem fere prxftant herbx quxdam nati vx prx 

cxteris contra hunc morbum rcceptx ufìique longo comprobatx ; ut funt, folia Se floy 

res utriufque Pagimirióba Se Tapid arboris longe prxftantiflìmx, addita Aguaragttya, toties 

inferra quoties defidendotxdx velfìippofitoriainttomiffatemoventur. Qupdfi 

pars afflida manuum attadum reformidet, fiiffimenta ex emollientibus Se ficcantibus 

fubflituendafune Porro quantum ad vidus rationem, aiimchtis frigidis Se roborantibus 

maxime uti convenit: irritantiaaucem cane pejus Se angue declinanda. Si vermiculi 

fimul à putredine orti n&feftcntpartcm affedam, h oppugnandi unguento quod 

pulverem amarum frudus Angelyn cum cinere Tabaci reccperir. 

C A P V T XV. 

De Lumbricus 

Vamniliil in hifce orbis partibus à putredine fit liberum,omnes quicunque fub 

Q zona torrida vivunr experiunrur. Vnde Infedorum, maxime vero Vermium 

tanti» proventus, ut nihil propemodum intadum ab iis relinquatur. Eodem 

modo cum Microcofmofe ics haber, quem non minus quam totumhoc univerfum, 

vani generis vermes identidem exagitant ; tamque vifeera intus puerorum juxtaacadultorum 

; quam forinfecus vulnera atque ulcera, à calido Se humido ambiente, miris 

modis infeftane Hi Chnurgorumopera, quxquevulnera &:ulceramundificant, profligantur;illorum 

vero curationemperficere,totquclatentes hoftes exturbare,levc non 

eft propter ingentem conceptx putredinis propagationem. Hinc febres graves, ne dicani 

Se malignx generantur, aliaque fympromara fubfequuntur. Quippe non folum 

ano Se inreflinis familiares, fed fxpiffime quoque venrriculo,folliculolellis, utero, quin 

&:ipfi Cordi vermiculosinnafci, Anatomc mihinommfecie Qui cardialgias, deliquia 

animi, palpitationescordis,ftridoresdentium, Se liorroresnodurnos inferirne Vnde 

fit, ut cacliedici, multoque halitus fxtore, viva veluti cadavera, vix mortem elfugiant, 

nifi forre ipfo initio remedia adhibeantur.Theriaca Se Mithtidatium celebrata licet remedia 

, ob febrium incendia, aliafquerationes toties repetitas, haudadmittcndas cenl'ene 

Ego quidem ut fatear quod res eft,miffis longepetitis compoiitis, inpueris atque 

adulns

HIST. NATVRÀL. & MEDI C. LIB. IL -it 

àccendat. Quibus recens inflida funt vulnera, xftum diurnum devitant, nefanguis 

attenuetur, venarumque orificia aperiantur, quod ingenti virium jaduraob diflìpacionemfpirituum 

ficfebrilis caloris accenfionem in caftris aliquoties contigiffe memini. 

Cui malo eximie opitulatur ufi» Ambre grifx ex jufculis vel ovo fbrbili exhibitx. 

Deinde ne nodu fub dio cubent, unde maximam calamitatem, fpafmos, convulfiones 

mortemque ipfàm poftea incurrant. Cum vero in curarione vulnerum Se ulcerum 

Lufitani plerique &Brafilianiperitiores longo ufu fadi, Se filvasremediorumquavis 

regionis parte, omnique anni tempore fibi in promptu habeant, ea proferam qux oppido 

approbata Se a noftris recepta, longaque experientia confirmata funt. Optato fuc*ceffu 

balfamis illis fragrantibus Cabureiba Se Copaiba vulnera reftituunt, haimorrhagiamque 

non tantum fiftunt, fèd Se interne ac externe exhibita nervis opirulanrue 

Gummi illud admodum familiare, Icicariba ( quod Elemni vere dixeris ) capitis affedibus 

prx cxteris remediis medemr. Tipioca autem, ficut pota fluxus fànguinis hepaticos 

Se dyfentericos inrernos coércet, Se incraffat ; ita haimorrhagias a vulnere concitatas, 

five haufta, five plagis emplaftri aur cataplafmatis forma applicata, mundificat, 

temperar Se fànat. Idem arboris Ambaiba fummitates pollicentur Se prxftant, fi earum 

fuccus vulneribus inftilletur. • 

Popularia denique remedia funt decoda vel fucci herbarum luripéba, Pagimirióba, 

Nymphxa Cuipouna, Tapid, Mamangd, Caapeloa, Ricini Americani Bacoveira Se£*ueraibai 

aliaque infinitaincolis ufitata, de quibus in hiftoria Simplicium. Addunmr,fi fimul pedum 

tumores adfìnt, balnea vel fomenta ex radicibus Arafd Se cirriorum: atque ex corticibusMyrti 

filveftris, arboris£ebipira,{\xmmitatibusc[\ieAmng*,Tupeicdva, jbabirdba, 

Camard, Se fimilibus, denique foliis recentis Tabaci contufis, defperara reftiruunt mala, 

Se majores facile ipfis redeunt frudus in curatione multorum malorum, ex ufu foliorum 

viridium eorumque fuccis ficoleis ; quam cxteris orbis incolis ex fumo exficcatorum. 

Furunculos fic Apoftemata maturare fòlent foliis Araticuvuìgaris, Cararii, Pagimirióba 

, Potinfoba, Iuquirì. Radicibus mirabilis Peruana: rubrx, Se bulbis Meerù ; Anthracibusveroimponunt 

folia Tabaci. 

Equidemfidebitis encomiis polychreftum Tabacum profequerer, inftiruti limites 

tranfirem. Prxterquam enim quod ejus decoda plurimis morbis frigidis five intus af 1 

fumpta, five extus per fomenta Se friéfciones adhibita medeantur ; gangrxnas quoque, 

ulcera cancrofa, vulnera antiqua Se fòrdida vermibus ab ambienre calido Se humido 

fcatentia, recens fuccus Se cineres ejus feliciter curane Imo vulneribus à fagittis Indorum 

lethalì toxicoimbutis, morfibus quoque virulentorum quorundam animalium, 

prxfènti remedio exiftunt folia trita eonunque fìiccus, fi tempeftive indantur. Incoia 

proinde merito ejus pulverettioC fuccumloco ballami circumferunt peregrinantes, 

quippe utilitatem fiineceffitatem ejus conrra ipforum brutorum fi^jumentorum externa 

mala vermibus perpetuis obnoxia experiuntur quoridie. Ego ulcera cancrofa in nofocomiisàChirurgisEuropxisrationalibusrelida, 

ab exercitatis Empiricis reflitui vidi 

remediis quorum bafis eratfùccus Tabaci addita Caphura Se Spiriru vini. Ita utjure 

merito vegetabilis hxc panacea Herba Sanila ab Hifpanis, vulneraria Ìndica a Camerario, 

a Germanis ^CU.10 3}nùtacn^ tUOtlDc l\K\\$t j vocetur. De ulteriori éjus natura, 

fic differentiis in libro Simpl, ex propofito egi. 

C A P V T XVIII. 

De Tapulis&". Impetigine. 

INter vitia Cutanea nondum ulli Medicorum ex quo deteda fuit hxc America: pars 

Scabiem, Lepram, Elephantiafin obfervaffe contigit, ficut in iEgypto aliifque fervi 

dioribus regionibus graffati teftatum eft ab Autoribus. Sed papulx fèu fudamina, 

quibus cutis exafperàtut fi^rubet, advenàs fere omnes recens Indias ingreffos,genioque 

imprimis largius indulgentes,fummo cum prurituinvadimt. Hxpuftulx totum corpus 

fxpenumero arrodunt, fixxque ac ftabiles totam venttisregionem occupant, ut Zona 

dicipoffine Quod malum abolete plerique ftudent minus caute) leu frigidxlotione, 

balneoque nimis aftringenti, five pet fortiora purgantia, acrem humorem a circumferentia 

revocantia. Si veto fudamina hxc nimis exer efeant, longiufquc ferpant, leves 

admo*

46 GVL PISONIS HIST. NATVR. Se MEDIO LIB. IL 

admodum Se faciles purgariones ex remperatis componantur, qux hepatis calorcm, 

fèntinxque corporis, mefenterii fcilicer, obftrudiones tollant, ut funt decoda radicum 

Iuripeba Limoniorum ficfimilium. Venxfedio femel atque iteruminftituenda eli. 

Externis ita utatur ; ur fùdore crebro abfterfo , fubuculam fi:equenter mutet. Mox tomentis 

exaquaiulphuris canini, albiimineovi, feminibusfrigidis majonbus, cum acero 

Se Limoniorum fucco codis, immiffo linteamine, corpus defricetur. Qux, licer primo 

attadu acres fxpe dolores excitent > cutemquevellicent, ftatim tamen ceffare fokne 

quos fi quis impatientiorferre non potuerit; eorum loco, balneo tepido exrefngerantibus 

Se emollientibus herbis uratur. Plerique quamdiu hoc malo tentantur ac 

prununt,à multis morbis funt immunes, ac profpere valent. Quamobrem qui hxc 

mcommodafanitatis grafia aliquatenus obdurare malinr, redius fecerine Ante omnia 

moderatam vivendi rationem inflituant, ciboqueacpotu temperato Se tenui utantur, 

ut humor artenuatus, felicius per fudores evocetur, neexintempcftivailla materia: 

biliofxrepreflìonead interna, fluxus ventris Dyfenterici enafcantur;quodaliquoties 

fadum memini. 

Quum vero eruptiones hx biliofxper poros exitum fibi quxrentes, intra cutem detenne, 

vique frigorisnodurnirepreflx atque obflrudx in acres Se igneos halitus degenerent, 

cum multa materia falfa Se adufta in orbem quafi fé cogunt Se conglomerantut, 

pertinaciterque ad annos fxpe cuti adhxrefcune Et tune quidem perverfamfi£ 

piane alienamnamram induunt. Aliquando autem mobikspuftulxfejugatx, 

non fine cruciatu, maximoque fcalpendi ardore ac pruritu, precipue xftate, juvenes ut 

plurimum infettane Has noftrates 0ing tDOJltl/ Indigenx Iacu*,Lu(ìtamEmpige ab Impetigine 

vocant. Quando inftar Herpetis exedentis, aliquandiu malum duraverit, externis 

fupradidis facile refragatur. lethale autem effe hoc malum fi corpus cinxerieego 

fané, quidquid authores fcribanr, hicnunquam comperi. Inter topica remedia qux requiruntur,exadiffima 

illa graminisj lincei i\>ecies,Iupicai dida,&: Siliqux herbx Guajana- 

Timbò, primarium obtinent. Horum attritumorbus nonleviter emendatur, imo in 

torumnonnunquamtollitur. Interdum locus affedus mutatur,fii: xque vehementer 

poftea,fi ab interna caufà foveatur, divexat. Quamobremmedicamentum compofitum 

ex fùccis fupradidis ad lavamenti vel unguenti formam, partibus affedis applicuif. 

fceximixeftutilitatis.RecfucciGraminisâbaci^Siliquarumprxdidarumpartem 

unam, Sulphuris vivi Se Nitri par tem dimidiatam. Exercitatiores incolx utnullumfere 

remedium inextergendis malignis quibufvisulccribusprxfcrunt cortici rebipira-, ita 

hanc quoque Impetiginem ejus affridu Se lotione feliciter reftiruune 

Subinde eo pertinacix devenit hic affedus, ut fupradidis remediis internis fic externis 

minus cedat. Atque tune quidem à vegetabilium ad Mercurii ufiim internum confugiunt 

Europximedicaflri. 

FINIS LIBRI S E C V U D I. 

f, V L I E L.


H I S T O R I A 


L I B E R TE RT ir S. 

S E C T I O P R I M, A. 

De Animaìibus aSmericanis Aquatilibm, (tA'éreis (? 

^Terrefirihis edulibm. 

Vm in prxcedentibus libris inftituti ratio poftular et, vefcorum 

animalium nifi tranfitorie mercùniffe ; ex re fore exiftimavi hoc 

libro fingulatimprofequi, qui pifees, aves Se ammalia in Aquis, 

Aèribus Se Locis enarratis adnumanos ufusproducantur, eorumque 

brevcm aefuccindam deferiptionem cUm iconibus ad 

vivum depidis addidiffe ; idque non adeo obledamento vel admirationiledoris;fed 

commodo imprimis xgrotantium atque 

medentium. Imitams feilieetillos antiquos Se modernos, qui 

tumnovitum veteris Orbis collatis polydxdalx naturx beneficiis, 

faluberrimifque repettis medicamentis fic alimentis, neceffitati Se fragilitati 

rnortalium coniìiltum ir ent. 

Poftquam autem in immenfahac rerum multitudineplurimorum qualitates Se proprietates 

lateant, xquum putavi, non paginas repler e iis qux vel dubia vel minus perjfpe&a/ìmt 

; fed pauciora eaque ufu quotidiano comprobata contrahere. Quod vero 

pifeium copia, quadrupedum Se volatil ium numerum longe excedat, id non adeo terre 

fterflitatiimputandum velim, quam quod aucupia &c venationes rarius exerceantur 

ànoftratibus; fxpius autem a mediterraneis indigenis, quimagnampartem prxdx acquifitxfibirefervant. 

Cum è contra fluvii inclyti atque mare pifeofiffimum invitent 

littotales pópulos ;tum quod facilem Se quxftuofàm pifeationem fùppeditent ; tum 

quod ipfi pifees nutrimentum tenuius Se fanguinem temperatiorem quam quadrupedes 

Se volatilia furrogene 

Illos qui à pifeatoribus quotidie ad nos deferuntur ac celebrantur, hieporiffimum 

recenfèo, eorumque nomina Brafilico idiomate vel Lufitanico, quatenus vulgo notiora, 

exprimo. Quod antequam aggrediar, opere pretium exiftimo, in tanta pifeium, 

formarum, temperamentorum, fuccorum difparirate indicarle, quales prò 

pabuli non folum, fed temporis Se aquarum quibus innarant varietale, cxteris vel 

prxferendi vel poftponendi fint. Cum enim pifees five gulx dediti, five efearum ptobitatem 

fedantes, ancipitem agant vitam, pauciffimi quidem fuis fedibus contenti, fiia 

lxti carpunt pabula ; fed aliqui priftini domicilii piane immemores ; aliqui anadromi, 

ut abitus, ficreditus certa habent tempora. Hujus rei fidem facit, five in fluviis 

five in mari ftatis anni temporibus, ejufdem generis pifees femper, aliosnufquam capi. 

Quod fluviatilis aqua menfibus pluviis, mm Se pleniluniis in mare prolabatur , 

hinc fit utimmenfà pifeium agmina hifce illecebris illeda, mare deferant. iEftate 

veto appetente ardorem pertimefeentes dulci humore fàginati, folum &: falum repetunt. 

Vnde inter mollitiem fluviatilium fieduritiem marinorum utriufque naturx 

participantjgratiffimoque alimento exiftunt, imo ufque adeo falubres judicantur maxima 

pars, ut ne quidem febricitantibus noceant, ficut ipfe multoties aliique mecum 

experti funt.: modo recentiffimi fint antequam Solis xflus perfentifeant. 

Vnicum, quod prxfatumvolui,reftat circa nominimi rebus impofitorum diffenfionem 

fir perplexitatem, qua de re ipfà erudita antiquitas merito conquefla eft. Cum 

enim quotufquifque agricola vel maricola nomina prò arbitrio rebus indat, ac proindè 

aflidua 

47

8 GVLIELM1 PISONIS 

r« illi C*faris dido inhxfurum, quodmonet, Cummult» elleloqucnmun, ^ Jt\, 

Surum^dl^corÌentientibuseruitorum&b 

: l ZaMnoÌTê^ pkrumque abhorreant. cogitandum enim,nos «aJîm 

S Grxciamverfati; nequefol» veteris orbis popolis conceffum efle voces condere, 

cum etiam penes Americanosfirjus & norma adplacimmiuajfferencu. „ 

^genericequakmcimquepffcem;P/y^/«veropifcemedukmcxprimitBralil^ 

fium lingua. Quorum primus fèoffert 

GVARACAPE'MA. 

Guaracapema mas eft 2W«pifcis. Noftrates Ôlftjn appcllant ; Quibus nominibus 

fi Oratx vel Auratx five Delfini exprimantur, parum concinne mihi videntur appropriata 

, eo quod Rondeletius, Salvianus aliique Ichtyographorum Confulnilimi, 

Icones non fblum abhacnoftra difcrepantes,fed&:illorumindolem Se virtutes quoque 

admodum diverfas exhibeant : nifi forte, rarione rapiditat» qua cum Delhn», vel 

ratione fplendentis coloris quo cum Auratis nonnihil convenit, nomina iint multa. 

Porro quaminufitatxfigurxhicpifcisfit,quamqueaciiminecapit»continuatopinna^ 

tum dudu, cauda bifurcata, totius denique corporis conformatione ad velocita: natandumxquorumquefludusfukando.aicus 

videatur, facile eli difeernere qui iconemhuius 

bellux rettecunfideraverit. Adeo deniqueprincipatum celentatis tener 

inter tot Neptuni pecora,ut licet fimili faliendi modo cum Thynnis live Porc» maruus, 

diffimili tamen celeritatc progrediatur. Vt aliquoties in vallo Oceano vidi, eum certarim 

natare viderentur Thynnus Se hic Guaracapema. 

Squamulis adeo eft exiguis, ut toto corpore ad tadum lxvis, non fquamofus videatur 

Non aureo fed ex argenteo viridi eleganter fulgeemaculis hinc inde cxrukis varie- 

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. ILI 4* 

flint foraminula, quomni ufum neque à pifcatorib.us refcifcere, néquc per fedionem ca 

pitis explorarc pomi. Squamulx, quibus veflitur elegantibus, adeo exigux funt, ut totus 

pifcis glaber videatur. Maxima pars pinnarum Se corporis eft colore nigro,excepto 

ventre, qui eo ufque albicat ut ne quidem ladi cedae Peculiare autemhuic piici, quod 

odo offei triano-ulares aculei illi conceffi inrer occiput &: dorfalem pinnam, quos in 

carne recondir, velirritatus .erigit ajtquepro armis ufurpat. Marinus eft pifcis mulra tencrrima 

carne Se pinguedine gravisi nec immerito fàporis vel nutrimenti prxftantiacxteris 

Brafiiix.pifcibus palmameripit, prefertim fi juvenis fit. Eum quem hic exhibeo 

vix trium pedum erat longitudinis : atque a pifcator e domi mex delatum, mox cum domefticismeis 

diffecui, delineavi, fi£ codimi comedi. 

C V N A P V'-G V A 5 V. 

Cunafù-guacu, Lufitanis Meros, noftratibus

•G V L I E L M I V I S O N I S 

5 °Porro Pinna-, Cauda, Cutis ejufdem figura: fic coloris cum Tuberonibus,.ex cinereo 

fcitot albicante. Irc hoc pifee quem cum Margravio meo domi mex diflecm, «. 

eufiperfedife obtukrunt. Patuitque, euminter eacartilagmeaeffe,quxAnftoteks, 

HI S2r. Animalium, teftatur, Animai parere, idque ex ov», qux in media vulvageftata 

mutenfinusdefcendunt,undemoxper venam umbilicalem feems excluditur; 

ra ut ovis abfumptis partus non aliter quam in quadrupedi^» continen videatur. 

Notatudignumfane,quodtantafitTuberonibus& Caniculis his chantas in tenere» 

Catulos (quod itidemdePhocis,Balxnis &Delfinis teftatum eft ab ah») ut eos «aliqua 

cauiàpavidos intra fé recipiant, idque non per manticam talemm utero- pcndentem, 

ficut quadrupedia illa de quibus fuo loco egi, fed per os &: in ventremahquandiu 

recondere, donec prò libitururfus in lucemprodeant, ficut multoties viderunt mecum 

infiniti teftes,quafiventer quorundam Cetaceorum Se Carrilagmeorum pateretur 

aliquanmlum alienas animas. Vnicum eft illi inteftinum fatis amplum ; unde tam 

inufitatacontingitvoraciras. Stomachus vaftus, hepar candens,ut fidien. Cor parvum, 

fubalbidum,laxum, ventriculifque diftindum, Se ufque adeo vivax ut in vanas partes 

diffediun imo veni affixum palpitet, vitamque adeo mordicus r etineat. 

Alia Lamix minoris fpecies eft Papana, Noftratibus ISnipg-ljaP* didus.à cxteris Tuberonibus 

potiffimum differens Capite, quod Cordis fere figura eft: oculis parvis, ore 

itidem parvo lorige infra polito : cum niplici dentiumminorum ordine, quibus vehementer 

morder Se lacerar. Quia a pube non fohmi nautica caro ejus, ficut majorum 

Lamiarum, fed a delicatioribus expetita obbonum & ficcum quod prxbetnutrimentum, 

hanc quoque inufitatx figurx Lamiam minimeprxteteundam putavi. 

PIRATIAPVA'. 

Piratiapudin fluviis fic mari vivit.Corpore eft obefo,craffo:menfibus hibernis dulcibus 

fluviorum aquis faginatus repetit maris fcopulos ,ponderifque fubinde fit ultra quinquaginta 

librarum. Ore eft magno, dentato, lingua rubicante. Branchiis eft amplis. 

Pinnis exiguis, excepta dorfali,qux ex parte in Spinas dilatarne Ornatis mediocribus 

fquamis variegati undique eft coloris, fed potiffimum filici Se cinnabrii. Frcquens eft 

pifcis, arque ob prxftantiifimam cameni ab omnibus paflìm Incolis merito expetitus, 

prxfer tim fi codus ex aceto vel alio convenienti condimento apponatur. 

Acarapitdnga, Barbo Europxo, craffitiefic longitudine cotpotis, elegantibus vero 

fquamis ex purpureo cxrukis Carpioni fimilis. Ab utroque latere in medio fecundum 

longitudinem excurrunt linex aurex, cum infinitis pundis aureis : ejufdem fplendoris 

quoque funt Pinnx fic Cauda,easque non folum de die micane/ednodu quoque lucent 

adeo ut,

HISY* NATVRÀL & MEDlC LIB. Ih fi 

ACARAPITA'MBAI 

adeo ut, fi multi fimul copulati fint, litterx iftius luminis beneficio legantue Marinus 

hic pifcis magno in prerio habetur, imprimis affatus. 

Icones, quas hic fubtus depidas vides, funt cruftaceorum infèdorum, qux invito 

pifce ori illius fé ingerunt, Se unguiculis fuis arde faucibus inhxrene Neque facile hoftem 

hunc infeftum evadit. 

Alius prxterea hujus magnitudinis datur pifcis nobilis in cceno maris vivens, qui/jfrumenbéca 

dicitur, Lufitanis Boca molle, totus argenteus, cujus icon defideratuf. 

KÂcard Pinima. Si cum authoribus 

Cyprinorum multa A e A R A' P I N I' M A. 

genera ftatuendafunt, eisnon 

inepte pifeem hunc fubijciemus. 

Squamis enim , corporis 

fpecie, vita Cyprino fimilis 

eft,fèd latiore corpore Se compreffo; 

ac proinde inter Cyprinos 

latos barbare Prafemos didos 

numerandi funt. Cum 

certum fit,in quibufdam tradibus 

mundi Percas, Cyprinos, 

Carpiones, non folum fluviis fed Se mari dicatos effe. Hic nofter quoque inter fcopulos 

marinos viditat, ibique parit Se pinguefeit; ipfi Carpioni Se Cyprino dignitate faporis 

non folum fed Se nutrimenti minime cedens.Elegantibus Squamuìis auroargenries micat, 

ftriilquealiquotflavefcentibus fecundum corporis longitudinem excurrentibus. 

jDatur Se alia Prafemi fpecies nobiliffima, qux Acarpeba, aliis Acaratinga dida ; fi figurami 

colorem, magnitudinem Se nativitatem confideres, inrer Cyprinos quoque latos 

*habita ; quia patum adeo abludir a prxcedenti Acard Pinima konem addidiffe fùpervacaneum 

duxi ; adeo eft carne alba, friabili Se probx digeftionis, ut noftrates Pràemos 

facilefuperet. CVUVATA' PÌNI'MA. 

Duo mihi innotuere pifees Curuatd, vulgo Bonitos didi ; quorum alteri cognomen 

ab Indigems Curuatd Pinima additum. Vterque Celebris eft pifcis fic magni», arque 

E z excepta

5a GVL1ELMI PISONIS 

excepta ctaffitie fic longitudine, fimillimi fibinatura, colore «sfiguratile enim cor* 

poreeftcraffiorefic comprelfiore: hic vero longe proceriore. Vterque eft coloris argentei 

fubvirefcentis, nonfquamatusfed cute tantum coopertus, excepto utroque lacere, 

ubi per longimdinem linea aculeata aurei coloris fquamata excutne Pmnxfunt 

feptem exigux. Cauda utrique furcata. In oftiis fluviorum xftate, in mari alto hyeme 

capitur, multaque carne &C pinguedine abundat, eaque fatis proba, ac promde magno 

vitx eft fiiflentaculo maris accolis quocunque modo prxparatus, imprimis autem fifa^ 

le Se pipere parum condiatur. 

P I R A-P I X A N G A. 

Pira-Pixanga, Lufie Pefcbe gatto noftratibuspifcatoribus

HIST. HATVRAL: Se MEDIC. LIB. Ut 

AIPIMIXI'RA. 

flavo cum aureo micantem confideres. omnibus pariter Incolis in deliciis habitus fi 

probe elixenir. Huic dignitate Se figutafimilis eft Puranéma, totus argenteus,cuilacca 

intermixtaeil. 

T E T i M i x Ì'R A. 

Tetìfntxìra autem eli altera fpecies, qux Pudianó Verde à Lufitanis nomen accepit, 

quod preter aureumcolorem quo elegantiffimemicat, viridibus imprimis thalaffinis 

atque aureìs cubis Se flriis undulatis fit infignis. Rite prxparatus antecedenti Pudianó 

teneritate carnis non cedie Vterque in mari Se oftiis fluviorum capi tur. Huic affinis 

videtur pifcis fluvialis Acarapucu didus, totus argenteus, carne friabili commendabilis* 

Fluviis fé committit. Alburnum noftrum refert. 

P A e v'* 

Pacu familiari* omnibus maris accolis. Noftrates &ttetltyàtfttìì Vocahe Lufita* 

nico idiomateSalema, Grxcis Se Latinis Salpa didus. Ore autem, Capite, Dentibus Se 

Pinnis Sargo fìmillimus eft ; colore tantuih,fi«:flriis ilìis a capite ad Caudam confpicuis 

ex argenteo enfiavo ab eo differens.., Pro temporis anni diverfitate mare vel fluvios 

petit ut pinguefeae Ventriculo eft magno, inreftinis latis, hepate rubro , folliculo 

felhs magno, corde angulato. Melioris fàporis &: nutrimenti habetur quam Sargus 

Europxus. 

Cafeuna ex ordine quoque optimorum pifeium faxatilium matinorumnumeraturà 

E 3 pifeato- 

51

f'4 

G V L I E L M I 

C A P E v' N A. 

p is o N i s; 

pilcatoribus non folum fèd 

&:ab xgris fic fànis, quibus 

caro ejus coda magno in 

pretio meriro habetur. Egregiis 

fquamulis argenteis 

cxteris pifcibus prxfulget. 

Hic, ut fic Itaidra atque alii 

pifees recentes parieti affixi 

nodu toto corpore adeo 

lucent, ut litteris kgendis 

fatis luminis prxbeant. 

Elcgans Se Celebris datut 

pifcis, huic prxcedcnti non adeo diffimilis, five argenteumfic igneum fpkndorcm five 

carnis bonitatem confideres, qui ab Indigenis Pira Âcangatd dicizur. 

ARAGVAGVA'. 

Araguagud marinus pifcis, Celebris magis in Europa, Afia fic Amcrica,ob dentatura gladium 

quafùos hoftes integrafque Balxnas profternit ; quam ob bonitatem carnis, qux 

tamen rite preparata fi juvenis fit, caitilagineis pifcibus non cedit. Cute eftnonfquamofà, 

fed ad tadum afpera Se dura. Dentes non ori quidem, fed prominenti ejus gladio 

conceffi. Capite eft compreffo, in quo poft oculos, fpiracula duo confpiciuntur,per qux 

aquam efHat bellua. In inferiori vero corporis parte verfus enfcm fubftantia branchialis 

apparet, cujus beneficio nobis admodum probabile videbatur enfem dirigi, quia 

ejus origo ibi latitabat. 

p , Pacamo, quem Lufitani 

improprie Enxaróco five 

Ranam marinam vocant, 

inter Muftellas noftratitibus 

|)iint aal potius referri 

poffet. quibus , excepta 

capitis craffitic, 

multum fimilis eft. Cute 

eft glabra ac molli, ficut 

he Branchiis,Pinnis,arque Cauda.Dignitatc nutrimenti Se faporis Europxam muftellam 

tacilefuperat, quodinter faxa&:fcopulosviditet, friabili mollique carne xgris xque 

ac lànis obkdamento eft. 

I T A I A' R A. 

Itaidra, ficut rubri Se variegati 

coloris elegantia, 

ita Se guftu cum ex teris pifcibus 

marinis ccrtat. Iuxta 

fcopulos Se Reciffo pifeatotes 

iis infidiari folent, quia 

fàlubrioris pabuli grana latitant 

in fundo. Licet inter 

fquammatos numeretur, 

tamen ad tadum glaber effe 

videtur. Affatus xque ac 

elixus optimi eft palati fic nutrimenti, imprimis menfibus pluviis , cum multa Se grata 

pinguedine abundee Prxter Caudam, Pinnas habet fex parvas, excepta dorfali fpinofa 

Se magna ; qux omnes fimul ut totum corpus, rubent cum macuhs nigris. 

Inter

HIST. NATVAR^L. fic MEDI C. LIB. III. 5. 

Inter Pifees edulesnu- 

PAR V'. 

mcratur ille qui Parti, didus 

, eleganter fquamofùs 

; lunulafque flavas in 

nigticante corpore geftare 

videtut. Pinnx fuperiori 

Se inferiori in fine 

prominentix dux inftar 

funiculi verfus caudam 

extenduntur. Pifcis eftlatus 

fic iìibrotundus, non 

tamen craffus ita, ut pardeipare 

videatur naturx 

Se figure Pafferis fquamofi 

lati: differt autem ab eo, quod utrumque latus ejufdem fit coloris, Se utrimque oculatum, 

nec Pafferum more tanquam altero oculo orbatus natee Cauda eft cucinata Se 

inftar ventilabri extenfa. 

Qui Acarauna nomen 

accepit, precedenti Park 

fimilis fàporc,naturafi£ figura, 

paucis exceptis circa 

Capur, Pinnas Se Caudam. 

Hic enim in utroque 

latere prope caudam 

acutiffimum habet aculeum, 

quos in latere recondere 

Se evaginare poteft 

alios lxdcndi caufa. 

Cauda eft extenfa Se bifida. 

Color fquamarum niger. Affatus Se clixus in pretio habitus, quod facilis fit digeftionis. 

In mari circa fluviorum oftia capirne 

Abacatuajd,qaem 

Lufitanis placuit 

Peixe gallo appellare- 

Cujus erymon 

fi referant ad Gallum 

five Fabrum 

marinum, de quo 

Rondelctius, Aldrovandus,Gefherus 

Se alii tradarunt, 

toto cxlo errane 

Planis potius 

quam fubrorundis 

pifcibus aferibendus: 

licet. pinnis , 

furcata cauda,imprimis 

nigris filamentis 

longiffimis 

extenfis, natando a 

vulgari Rhomborum 

fic Pafferum familia 

diferepee Cute eft Ixviffima ', non fquamofa : adeoque fpkndentis argentei coloris: 

Pinnis fic Cauda piane virefeentibus. Vbi primo capitur, grunnit inftar porci. 

Marinus eft : prxftantia Se duritie carnis fluviatili prxfertur : proinde ab omnibus pariter 

incolis vel coquitur vel frigitur in fartagine, atque prò bono gratoque cibo habetur 

. In quibufdam femen five lac, in aliis vero ova reperiuntur. proinde hoc geni» 

E 4 non

5

HIST. NATTVRAL. fi£ MEDIC. LIB. III. S7 

Conformatio totius pifcis velocitatem non folum, fed oppugnacitatem arguir. Cum 

cium unumquodque vim fuam fentiat qua poffet abuti, lue ab ipfa adolefcentia contra 

homines, non folum fed fic belluas marinas bellum gerir roftro fùo validiffimo, vidofque 

aliquando hoftes devorat. Indiffedione ventriculum interiorem multis pifcibus 

oneratimi vidimus.Tantx denique agilitatis fi£roboris efthocroftrum,ur ipfumlignum 

illi cedat, fi ab ceftro pungente irritatus navem eo perae Diverfa enim cornua inventa 

funt, profunde navium carinis immerfa inftar davi. Cxrerx partes internx ejuidem 

conformationis fic conilitutionis funt cum Xiphiis Se Thunnis. 

G v A P E R v A'. 

Guaperud, Lufitanis PeixePorco. Qui fi nonidem quem Caprifcum vel CarpumRondeletius 

Se Salvianus nominant, faltem ejufdem fpeciei effe facile probari poreft. 

Cum enim operofum adeo fitanimaha five vegetabilia novi orbis Americani adfpeciesEuropxas 

referre,condonandumnobisfifunilitudines aliquando claudicent ob 

infinitos naturx lufus. 

Capite eft porcino, dcntibus caninis, fquamis Se lineis elegantiffime fplendentibus 

ex cxruleo variegati coloris. In dorfo intra pinnas Se caput duo habet cornua, alterum 

alteri per rcnacem membranam annexum, qux nunc in rimam recondit, nunc denuo 

crigir, prefertim fi irritetur ad pugnata. Cauda in duo cornua fatis longa dilatatur, 

ideoque potiffimum difcrepat a Caprifcis, quibus brevis Se quadrata exiftie 

Si omnes partes noftri Guapervd conferanno Se confiderentur, non eft dubium quin 

firpugnax&rvelox. 

Quantum ad dignitates alimentofas, edulis quidem affatus, non codi», verum utique 

inter inferiorisnotx habitos. 

G v A R A-TE R E B A. 

Guara-Terebd, Pifcis craffus, obefus capite obtufo, dorfo incurvato, unde Corcovddé 

minor à Lufitanis fic noftratibus nomen obtinuit. Triangularibusoperitur fquamulis 

minimis, ita ut lxvis potius ad tadum quam fquamofus videatur. Solis radiis expoiitus,infignitur 

exaureo, fiihyalinocxrukfcens fplendet. Edulisquidem, fedàvulgo 

pò tiffunum expetitus. 

Vt terra

5* 

GVLIELMI P.ISONIS 

N A R I ' N A R L 

Vt terra Spinis, RÌiamms ; ita Òceanus Rajis, Paftinacis fiC fimilibus luxuriat. Licet 

enim unum duntaxat aut fiimmum duo ova teftacea fimul edant; eadem tamen il- 

Iis fcecunditatis caufa eft, quamin Gallinis quotidic experimur, qux unum ovum muco 

parm ponunt, cum plurima alia in urero geftcnt, quorum ungula poftea ut pnus 

abfòluta fuerint, ita prius eduntur. Ex diffedione Rajarum idem comperi quod Rondektiusteflatus 

eft, perfeda ova in inferiori vulvx parte, Se fere infinita in iiipenori 

ejus parte contincri. Coèunt tergo fxminarum fupinis earum partibus fuperpofitis. 

Vterusiis efloblongus.Ventriculusparvus anguftufqueinecphyfindefinit, a qua breve 

ìntellinum dependet. Latitudine corporis natant, quod pinnis careant. Tota Paftinacarum 

Se Rajarumfamilia aculcis firradiis munirà, quorum venenatam qualitatem 

eorumque antidota multi prodiderunt authores, probarunrque fimul noxiam 

vimiis folis ineffe falva carne pifeium, qux vefea eft, ficur ego multoties quoque expertus 

fum. Prx cxteris emincnt illx quarum icones hic apponunrur. Prior Narilâri, 

ob frequentiam Se ufìim quotidianum notiffimus. varix illorum funt fpecies, quarum 

illa quam exhibeo à quibufdam Brafilianis NanNari-pinima nomen accepir,à 

LufitanisRaja,ànor\raiib\xsPylftaert. EftPaftinacamarina Americana, corpore mao-no 

,lato , ferme triangulari ; conflante ad utraque larera pinna latiffima xqualis loneitudinis. 

Capite porci fere magnitudinis Se craffitiei. Ore fubrorundo edentulo, in 

promufeidem definente cartilagineam, habentem quafi foffam in medio. Cranii cavici 

fatis capax eft cum multa cerebrifubftantia. Poftoculosin quolibct latere fpiraculum 

amplimi, pomi vulgaris capax; intra hxc, branchiarum folia recondita jaccnt, 

ad latcra infcrius à fine capitis inquohbet quinque,ob longas incifuras. Color totius 

fupenus fcrreus, maculis albis per totum iniperfis. Curis tota glabra lxvifque. Caudx 

lonvitudo quatuor pedum Se trium digitorum ; qux fenfim gtacikfcit. Paulo poli 

cxoitum caudx fuperius parvam pinnameurtam habet, Se mox poft eam duos hamuiosiibiinviccm 

iupereredos, pifeatoriis hamulisfimilesfiiinciiivatos. Cato boni fàpons 

eft, f uffici cns quadraginta hominibus famrandis. Ita ut quantum punduris aculeo:•umhiunano 

generi obiìt (ut in libro de venenis demonftravi) tantum probitate 

i ani» profit. 

Altera

HIST. NATVRAL Se MEDIC. LIB. III. y9 

I A B E B A'R A. 

Altera Rajx fpecies Iabebdra, aliis /^


pìracodba, fi figuram, 

magnitudinem, 

pinnas, caput caudam 

denique furcatam 

confideres, nulli 

melius comparandus 

quam Chakidi 

Rondeletii. Squamulis 

argenteis egregie 

fplendet. Barba 

eft alba. Pifcatores 

mihi teftatifunt,folum menfibus hybernis, arenofislocis maris & circa îammo^* 

capi. Teneritate carnis ^nutrimenti prxftantia haud inferiorenotxhabetur quam 

Chalcidis. 

P I R A T I A PVA'. 

PiratiaPud, Marinus eft pifcis, nec iinquam in fluviis repertum memini. Maxima! 

fit molis ubi adoleverit, fxpe ultra ducentorum pondo, ob carnis Se pinguedine copiam: 

fed rune ob ekganriam Se aureum color em potius, quam ob ufus humanos expe-, 

titus, quod adeo tenacis fit carnis : quando aurem gracilis, atque infra decem pondo 

exiftit? ab optimatibus in deliciis habetur. Ob multam pingucdinem affatus codo 

velfrixo prxkrrifokeSquamulisveftiruradeo parvis,ut adtadum glaber videarur, 

etiamfi antrorfum mulceatur. Totum corpus &: pinnx omnes coloris funt ex obfcuro 

aureo hepatici : huic autem colori per totum retis inmodum cinerei coloris hturx can. 

celiata: obtenduntur. 

P I R A M E T A' R A. 

Pìrametdra Mulli vel Barbi videtur fpecies. Vtrique Salmoneu nomen ab Hifpan» in 

diurni. Qux de Mulli figurandole Se dignitate Salvianus Gefnerus,&: Matthiolus prodiderunt, 

huic noftro applicari poffunt, paucis tantum exceptis, prxiertim quod in Pir4^//jr4maculxgrandesromndxnigrxin 

latere utroque appareant; Cauda etiam in 

fine auream habeatfimbriam: convenir autem cum mullo &: Barbo, quod in ìnfenorismandibulx 

extremitate barbam habcar conflantem duobus quafi funiculis crafiiufculis 

; color quoque pifcis à capite ad caudam dum vivit fanguineus fit, ifque poft 

mortem in aureum Se flavum mutetur. Quam colorimi mutationem , Plinius non 

fblumfedfi£Rondektiusaliique recentiotesMullis quoque attribuerunt, iilque imprimis 

qui barbati funt Se in alto mari degunt, ficut nofter hic PirAmetdra, qui ut coloris 

elcgantia, ita&: nutrimenti prxftantia in ccenofìs ftagnisvivenreslongefuperae 

Carne eft friabili, cum aliquo lentore Se pinguedine, acproinde minus durabili, nifi 

condia-

HIST. NATVRAL. ficMEDIC. L i B. III. 61 

condiatur. Hepate eft ex albo rubefccnte, fine felle: quamobrem ex hepate condimentum 

pararne 

GVIRYBACO'. 

Inter Edules Marinos'pifees Guirybacó nitmeratur, corporegroffo,pingui,multa 

probataque carne prxditus.Veftitur magnis fquamis partim cinnabrio partim argenteo 

colore fplendentibus, intercurrenre linea rubra a capire ad caudam. Codus affaro preferri 

folet. Vifeera omnia ejufdem coloris Se conformarionis ur Afellorum noftratium. 

Pirabebé'. Pifcis volans, five 

Hirundo pifcis,non Brafi- PIRABEBÉ' 

lix proprius, fed,ut ex variis 

authoribus liqilet, omnibus 

innotuit inter Tropicos navigantibus,qui 

figure Se alàrummagnitudine, 

carnis dignitate, 

colorifquevarietate 

inter fé diferepane Plurimi 

autem Haleci fimiles exiftunt. 

Quibufdam ad utramque 

alam in initio ejufdem 

parva quafi ala exit. Conftant 

eorum alx tenui membrana 

fubfufci coloris, habentqueplicas, 

Se fuftentantur Spinis tenuibus per longitudinem extenfis. Sicut ex 

hac priori icone videre licer, qux capite Se corpore craffiori depingitur. 

PIR A B E B E II. 

Altera autem colore, figura corporis, fic alarum imprimis, multum diferepat. Alx 

enim ejus duplo funt longiores &: multo anguftiores fine plicis. Tanta denique inrer 

F Pifees

CI 

G V L I E L M 1 P I S O N I S 

Pifees volantes difcrepantia à capite ad caudam, utmhil fere inter fé conununelabeant 

quam quod alati & edulcs finr.Pifcatores pronnfeue vivos hamis afhgunt,pro undoque 

mariimmittunt, atque ingenti feenor e illos redimunt, dum eorum periecutores 

ipùdecipiunrur Se capiuntur. Merito Hirundims nomen ili» attributum ob volatum,quia 

demiffe earum more volitant,atque inftar illarum aviiimqux e fliimine aquam 

hauflurx, vel è rerra feflucas colledurx. Milknos videre eft ex Oceano fubito le kvantes, 

qux, dum fuga libi confiilunt, ut rapaces pifees, imprimis Delplunos, evadant, 

fubinde à circumvolantibus avibus in iplò aète capiuntur, Charybdimque evitantes m 

Scyllam meidunt. mox iterumadhumedandasalas, ( qux brevi rempor» fpatio exficcantur) 

leviter aqux liiper ficiei fé immittunt : unde fit aliquando ut in navesprecipitentur, 

grataque preda fiantpubinauticx, qux codos prò grato alimento Halecum 

loco apponunt. 

GVATVCVPA'. 

Guatucupd, Corvina Lufitanis, noftratibus pifeatoribus §>f[)du.0. QupdAfellum 

exptimit. fané fapore Se digniratc fi Afellos Europxos non fuperer, faltemiispar eft. 

prxterea figura Se magnitudine (paucisconcefiis prò naturxlufu) ab iis non multum 

recedie Minoribus fquamulis rorundis ex auroargenteis fplendet. Pinnis Se ventre eft 

albicantibus. Linea quoque argentea fecundum longitudinem per medium latus tendente. 

Pifcator es teftantur, nufquam in fluviis fed in mari capi. Carnis bonitate cum 

faxatilibus contendunt, tamen prò diverfa vidus fui rarione deteriores vel meliores efficiuntur. 

Omni anni tempore fere capiuntur , magno incolarum folatio Se obledamento. 

Afelli hi pifciculis vefeuntur, quos inregros devorant, quia dentes tantum habent 

priores, non adeo ad incidendum, quam ad rctinendam prxdam. 

TIMVCV'. 

•^lMtitìl*u

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. III. 

V V B A R A 'N A. 

Vubardna, in oftiis fluviorum degens, fi ulli pifci Europxo,certe Truttis maxime comparandus 

,fìve figurarci exrernamfquamarumqueferiem, five carnem ejus confideres. 

Colore tamen differt, quod hic ex argenteo mire fplendeat. Ore eft edentulo, unde 

lapis illi loco lingux eminet. Pifcis ab omnibus paffim expetitus, five codus, five 

in craticula aflàtus,nifi quod infini tis fit pertextus fpinulis. 

CVRVI' L 

N H A N D I A' II. 

Varii ejufdem generis, fed diverfx fpeciei pifees. Lxves, non fquamofi, barbati, duicium 

aquarum perpetui alumnireperiunrue Quorum fex potiffimum mihi innotuerunt, 

qui Incolis familiares funt, Se vili pretio diftrahuntur, partim ob frequentiam, 

partim quod Iudxi à non fquamatis abftineane 

Lufitàni Se Belgx hos omnes Bagres appellant; fedlndigenx cuique nomen fuum 

indiderunt. Primo Curui. Secundo Nhandia. Qui ambo omnium facile oprimi cenfentur, 

ram ratione palati, quam nutrimenti : atque licet raptu fluminis (imprimis divi 

Francifci, ubipotiffimum abundant) inmareprolabantur, dulces ramen aquas nondefèrunt. 

Vterque eft barbatus fèd cirris barbx diferepantibus. Vterquc cute cinerea, non 

fquamofà, tedus; fed primus folum maculis perpetuis variegatur. 

F z His 

*4 


G V I R I T i' N G A' HI. 

G V I R A G V A 9 V IV. 

His fupra enarratisdignitate efculentafuccedunt duo majores, Guiritinga Se Guìr*ouacu 

didi, quorum iconcs admodum fibi inter fé fimiles exceptis cirris, qui numero, 

fitufic magnitudine differunt,ut exappofitis Iconibusliquct. Ambo lxvicute,candidi, 

cum diluto flavo Se aureo mixti coloris funt. Capitibus obtufis fic dura teflamunit». 

Septem pinnis, Cauda fincata gryfei coloris. Quovis modo preparati apponuntur. 

I V N D I A' V. 

Quintus vero Iundid capire eft conico, dura tefta cedo. Quatuor enris brevibus Se 

tenuibus,duobus vero fupernis longiffimis Se lunarini extcnfis.Totus pifcis argentei eft 

coloris,

H1ST. NATVRAL. S£ MEDIC. LÌB. Ili ^ 

coloris, ficut fic linea illa latera corporis ad caudam ufque cum perpetuis argenteis 

promberantiis fecans. Pinnis omnibus prxpofiti funt fortes aculei dentati, quibus dolorifica 

infligit vulnera. 

Sexu»f>*/»,noftra- V R v T v' VL 

dbus iftiip-â^rr, cui 

barba quoque ex fex 

cirris data , non fquamatus 

fed cute tegitur 

glabra, umbrx coloris 

fufcis variegatus maculis. 

per utrumque latus 

fecundum longitudi*nemmirus 

ordo denticulorumacutorumtendit 

ad finem ufque. anteriori pinrix dorfàli fpina craffa offeà 

dupliciter ferrata incumbit, qua incaute tangentem mifère lxdie 

Proinde edules licet duo hipofteriores Iundid Se Vrutu, a retibus fuis tamen eos arcentpifcatoresjob 

punduras quas tanta cum inflammatione,Se tumore excitant,ut fpatio 

viginti quatuor horarum vix ulli cedantremedio, imo in mentis vel animi defedimi 

aliquando fàuciati dejiciantue unicum hadenus innotuit remedium, quod quantocius 

paratur ex hepate ipfius pifcis cum oleofrixi, vulnerique applicare Ita ut hinc quoque 

liqueatid quod fxpius anteaprobavi, pleraque venenata fecum ferre fuaantidota ; 

modo nos riteilla expifcemur, eaquein aliquo vifeerum prxcipuorum, imprimis in 

hepate, non raro latere, edifeamus. 

CAMARIPVGVACV'. 

Inter vulgares pifees marinosC^^/^êenfetur, qui viri craffitiem fic longittidinem 

cum multa pinguedine acquirirubi adoleverit. Ore eft edentulo valde ampio* 

mandibula inferiori immobili, Se fùperiori breviori. Oculis magnis argenteis. Cauda 

lata, paulo bifurcata. Pinnxdorfali elatxappendix data eft longa inftar fiìnis craffiorisredaad 

caudam vergens. Squamis totus pifcis tegitur magnis arde fibi impofitis, 

adeoque eleganter ex cxruleo argenteis undatus, ut quali meto atgento obdudus 

videatur. Vt palato gratior fiejuvenis elìgatur, diutiufquecoquatut,obmUltam5£folidamearném 

craffis fpinis obfitam : ubi enim adolefcentiam excefferit, lenta fit ejus 

caro, Se bajulis tantum dicatai 

Duas potiffimum fpecies 

funaru obfervare licuit, qiix. 

ut externa figura, ita Se internis 

quali tatibus fibi fimiles. 

Vtraque fpecies intra 

fcopulos circa littora vivit, 

fic teftaceorum domicilia 

inttat. Pifciculi funt patvi, 

PVNARV' L 

F 3 cofborè

66 

GVLIELM1 M-SON1S 

PVNARV' IL 

corpore tereti Sé 

oblongo > capite 

craflb Se obtufb, 

oculis fìiperius in 

fronte poiitis, branchiis 

amplis. Pinna 

ab occipitis fummitate 

ad caudx exor- 

timi extenfa, mollibufque fpinis nonprominulìs rexta, umili pinna à medio ventris fa, 

mTadpodicem irfque perringenre. Cauda t.trifque longistila & parallelogramma. 

Cure tLuntur fufci & glabra. Iraur urerqne inumile* fib. fint paucis except 

prior viiegatus eftmlatenbuslineis curvis obfci.repurpure.s, pofrer.or mandibulas 

Lbet roftratas quafi è minimis denticulis eompofitas. Vterque palato grarimmus, ob 

carnis tenerirarem, atqueob alimenti pradlantiamab sgris zqueac fams «P« s - 

Aramaca, Lufiran» Lingoada, vulgo 

A R A M A e A'. etiam Cubricunha,Lingulx,i\ve Solex potius 

quam Paffcris eft fpecies. Noftrates 

CO110 appellane Eft Pifcis plani» tenuiori 

Se contradiori corpore quam Paffcr.iEftate 

ex maris domicilio fluvios petit, 

ubi carne fit molliori Se fùaviori , 

omnique Paffere prxftantiori. Ore eft 

magno, dentato, elingui. Veilitur fquamulis 

adcoparvis ur vix defquamari poffie In dextro latere albi coloris, in finiftro lapidei 

cum fligmatis variegati : oculos quoque duos habet in hoc latere, in altero nullum. 

Ita ut Solex altero oculo orbati eodem modo natene 

^bacuundd Mas feeminx 

NHACVVNDA'. bonitate carnis Se figura fimilis, 

exceptis cxrukis pundulis. 

Ore Lucium xmulatur. 

Dentiumloco habet limas Se 

linguam tenuem. Cauda, nigra 

tefla dura tegitur. Squamx 

obfcurc gryfci funt coloris 

cum argenteo tranfpkndente. 

In medio corporis maculxnigrx per longitudinem excurrunr, concomitante linea 

fplendente. Frequens eft inreceffu fluviorum,gratique faporis Se probi nutrimenti habetur. 

P I A B V C V. 

Piabucuimer fluviatiles pifees noninferioris notxexiftit. Oculis ficfquamulis argenteis 

egregie fplendentibus. Per medium latus fecundum longitudinem linea lata non 

fpkndcns excurrit, qux in hac Icone nimis nigra depida; quod pidori concedendmn 

eft. Dorfum olivacei Se hyacinrhini coloris. Capiuntur facile vivis pifciculis hamis affixis. 

Adeo appetens eft fànguinis humani, ut natantibus vulnus vel qualecimque ulcufculumfugendo 

fic mordendo infligat. Carne eft probata fic boni palati quocunque 

modo prxpareme 

Pi ab a

HÌST. NATVRAL, Se WEDlC. LIB. Ili, *7 

fiaba pifciculus femipedis longitudinis* 'PIA'BA, 

non figura tannini fed natura Phoxinis 

veterum eft fimilis, quorum prxter Ariilotelem 

Gefnerus Se Rondeletius meminerunr. 

Caput Se fquamx eleganter 

argenteo viridi colore fplendene Circa 

Pinnas Se Caudam maculx funt magnx 

Indici coloris, quibus Phoxini defliruuntue 

Nufquam in ftagnis dukibusfedfluviis 

tantum rapidis capiuntur,amantque contra aquarum raptum niti. Saporis quidem 

non contemnendi funt, verum apud Indigenas inmajori pretio habentur, qui eos cincribus 

conditos foliifque arborum involute» craticulximponunt,affatofqueproepuliS 

apponunt, quod mihi per deferta cum illis peregrinanti prxftiterunt barbari. 

Acaraayd, qui vulgo corrupte 

Garanha dicitur, inla- A e A R A A YÂ. 

cubus potiffimum reperirne 

Arque inter eos pifees numcratur 

qui xque fole Se fàle ficcatur 

Secondi tur, quam recens 

comedirur. Figura 

Carpioni fimilis,fednonmagnirudine. 

Prxter communes 

pinnas rubicantes unam 

afperam longam expanfàm 

habet, cujus mediam partem 

nunc erigit,nimc in r imam recondìe Squamis argenteis fanguineo colore umbra- 

tis decorarne 

\_Acard , inter eos qui alte fluvìos 

fiibeunePifcishicvixpalmumlongus, 

craffo capite Se corpore. Dentium 

locolimamtenet ore. Squamis eft argenteis 

ex umbra mixris. Inquolibet 

latere duas habet maculus nigras majores 

Se rotundas. Cauda prò mole 

pifcis fatis longa lataque. Caro ejus 

haud ingrara nec infàlubris , Perca- 

A e A R A'. 

rumque loco apponitur. 

Maturaqué, Capite craflb, 

M A T V R A Q^V E 

dura tefla tedo. Ornate 

fquamofus ex nigro fplendens. 

Eodem vidu Se narali 

fblo gandet quo Tamoatd,fcilicet 

cxnofo Se lacubus ftagnantibus. 

Figura autem fimilis 

lareira do Rio, verum 

mole corporis fùperior* 

Caro ejus boni eftfaporis, fed non fatis ficca, proinde còndimentis eget. Eifdem lacubus 

innatat egregius pifcis Mucu didus» 

Pi

SB GVLIELMI P 1 S O N H 

ta, qux per utriufque latcris medium ad Caudam definit, atgcnteo colore cmicati 

Carne eft friabili Se bona, imprimis fi frigatut Se elixetur. 

TAREIRÀ L 

Quia placuit Incolis Brafilix noinen faretra indidiffe utrifque his pifcibus, licet 

figura Se natali iòlo difcrepanribus, malui eos conjundim quam feparatimjexhiberc, 

&c una quali fidelia dcalbare. Prior Corpore eft oblongo tereti; fquamulis brunnis 

adeo exiguis Se affabre compofiris ut pifcis ad tadum glaber videatur ;lineis redis à capite 

ad caudam alternaum flavis &:viridibus confpicuis. Pinnas haber odo admodum 

tenues, quarum maxima eft cauda late diduda&r furcata. Capite colubrino. Ore panilo 

admodum,dentato,quafì ad rapinamfado: Huic Tareirà Lufitani ad diftindionem 

compofìtumnomenindiderunt faretra d'Alto appellano», quia in altomari potiffimum 

capitut. 

TAREIRÀ IL VoRcrior Tareirà do Riojdefì: 

fluviatilis, infignitet fquamatus 

ex atgenteo fufcus. Vtcrque 

edulis, imprimis affatus, 

uterque dignitate Se fàpore fibi 

firn ilis ,-nifi quod Caro Marini 

fit minus fpinofà carne fluviatilis. 

Ridu eft patulo, inferiori 

mandibula longa fic admodum dentata, qua hoftibus vim infere Pinnas habet fèx, 

quarum maxima eft cauda in cxtrcmitate cucinata, exnigro undulata. 

IAGVACAGVA'RE. 

Iaguacagudre improprie à Lufitanis laqueta didus. Inftar Percx noftratisobrotundus, 

fed latior. Squamis quoque ut Perca veftitur majufculis è cxruleo-cinerefccntibus. 

Si plutes pullxà dorfo ad venttem defccndetent, haud male conveniret cum 

Mormyro Hyppoliti, Salviani fic Gcfneri. Cxtctum pifcis edulis ,fed à plebe potiflimum 

expetitus. * 

Taiaficdy Pifcis parvus 

T A I A 

fednobilis. Êgrispariter 

ac fanis in deliciis habitus, 

ficut Pot celi us Belgis, 

Se Gobius Germanis.pi xtcfquam 

enim quod figura 

illi non diffimilis, ita 

fic natura quoque convcnit cum littoralibtis fic faxatilibus Gobiis. Prxftantiflimi» 

cquidem

HIST. NATVRAL. Se MEDIC LIB. III. 69 

equidem eft nofter hic Taiaficd ad voluptatem fimul ac diftributionem , fic lucci bonitatem. 

In arenofis littoribus degit, .ita ut pedibus calcando arenam a quoyis facile 

capiatur. Coloriseli hyalini pallidi, exiguis macul» fufcis vanegatus. Ejufdem magnimdinis 

pifciculus frequens Aroberi didus : Belgis g>jp?0t 

A C A R P E' B A. 

Acarpeba ficut in Europa, ita in America videntur varix Cyprinorum fpecies. Su 

ora in deferiptione pifcis f oprimi Acarapinima mentionem fecimus hujus, tanquamilli 

congeneris ejufdemque indolis Se faporis. Cujus Iconem propterea preterire conftitueram, 

fed quia exrerna figura nimium diferepant,' mutavi mentem, eumque appingioperxpretiumputavi; 

imprimis cum hic Acarcéba, noftratium âffetti/ vete ~ 

rum Cyprinofimillimus fit, five internas qualitates five externam figurarci confìderes 

: adeo enimfuavis fimul Se faluber habetur, ut nulli pifeium dignitatc cedat, ingentique 

incolarum fit fullentaculo. Sefquipedalis ià:pe eft longitudinis. Corpore lato 

, fquamis majoribus tenuibus argenreo colorefplendentibus. Ore edentulo parvo, 

quod extendere&r cpntraherepoteft. Dentium loco oflà duo incifa habet. Lmgux 

vicemfuppletpalatumcarnofum,avulfumquelinguam adeo refert, ut non mirimi fit 

multisimponere:quodadimitationemfolertiffimi Rondeletii edodus in diffedione 

viva comperi, carnofam feilieet illam iùbflantiam fuperius fixam, non foluram more 

lingux, inveni. Pupilla oculorum eft nigricans cryftallina. Pinnis natat latis , qux 

omnes, imprimis dorfalis, firmis fatis fpinis fuftentantur. albicantes fìmt Se tranfpkndentes. 

Caudx pinna furcata Se lata. Capitur inrer fcopulos in mari Se oftiis fluviorum. 

Ventriculus,lienfi£hepar cumnigricante annexo felle ordinarix funt conflitutionis 

prò mole Se more hujus pifcis. Fcecundus eft, fepriefque Se fxpius anno parit. Multa 

portat ova, qux fxpe per eunt, quia feeminx adeo inflabiles funt, ut mar es, qui eas perpetuo 

profequunrur ,femen ovis afpergerenonpoffine 

An vero hic Nofter Acarpeba Cyprinorum more fine maris Se feeminx commiftione 

quoque nafearur, ut ab Authoribus de Cyprinis tellatum eft, ego experiri nondum 

potui : licet id fxpe obfervar e conatus fum in vivariis Illuflriflimi principis Mauntii. 

Piranha , quorum rres / 

quatuorve fpecies vidiffc 

contigit, omnes fluviis dicati 

, magnitudine quidem 

, non autem figura, 

natura,colorcvel dignitatemultuminterfediferepantes. 

Major omnium 

quem hic exhibeo, voracitate 

imprimis Celebris. 

Capire eft obtufò ut Dordde, 

fedridu majori, in quo 

videreeft ordinem dentium triangtilatorum acutiffimorum, quibus abripir quicquid 

morder:adeo denique fànguinis Immani iìtiens, ut incauti urinarorcs cum membri alicujus 

jadura id experiantur.Pukre variegatus eft coloribus: icjuamx cinerei cum cxruleo 

mixti, fimbrix ignei cum cxruleo, in ventre flavi fìmt coloris. Edulis non folum 

caro ejus albiffuna > fèd quod friabilis Se ficca, optimi fàporis Se nutrimentHìt, per totam

GVLIELMI PISON1S 

1 regionem in prer.o habetur. ^ ^ ^ ^ f ^ Z S ^ - 

ì ? ^ % £ ^ E £ r £ Z £ Z îiqnans humidiori Li ' 

efficeret. Curimatd. Inter Bra- 

C V R I M A T A'. 

filienfes pifees nullus 

qui Carpioni fapore, 

colore argenteo, fquamis, 

figura (paucis exceptis 

) adeo eft fimilis. 

Quare, quum carne 

fit non glutinofa fed 

ficca Se friabili, merito 

intei delicias habetur, 

cum, vel fine condimenti*, exfolo aceto, elixus. imo ipfi Carpioni a multis prxfertur, 

ejufdemque eft indolis Se natalis foli ; in vivariis enim Se dulcibus lacubus tantum 

ca P itur ' , P/>4«^«obronchos 

quos edir ita 

appellatus , Lufitanis 

Chayquaróna, 

inter fluviariles Celebris 

pifcis, magnitudine 

Se figura non 

folum, fed ore, Se 

fquamis ex auroargenteis 

Carpioni 

non adeo diffimilis. 

Imo tenerirate carnis illi non cedens, itauttutoab xgris & fan» lue expetatur, finte 

preparerur. In orefuperius Se infenus duoshabet lapides latos fic vahdos, denticulis 

J S S SaEetur fluvial» ilkpifciscJU-dldas, fedmajor,argenreifquefquamis 

(Vlendens. Pinnas habet odo: quUmmaxima Caudam conflituit furcatam. Gluten 

optimum exhoepifee conficitur, quod omnibus in laminari eltulu. 

G v A R v e v A R v'. Guarnguarù pifciculus nobilis , fed exiguus 

, in ftagnis Se lacubus frequens , fapore 

ut Se fquamarum aurearum elegantiapifeem 

Fiaba xmulatue In quotidiano apud pkbem 

eft ufu. 

C V R E M A' 

Curemd SeParati M.ugilesBrafilienfes,Lufitanis 

Tainba, noftratibusârt>ergdidi.Qu> 

ut toto fere orbe notiffimi, 

ita in hoc Americx 

tt adufamiliares, atque 

reccntes non folum 

in quotidiano ufu, fed 

fic Ialiti in penu refervanrue 

Ex hoc Klugi- 

lum eenerc, illa fpecies qux Curemd dicitur maxime eft cekbris.Qux rurli» mandine 

diftinzmmr ;majores enimduorum, minores unius pedisfuntlongitudin», Se amans 

accolis nomine Parati exprimuntue Cxrerum craflo &: pingui corpore fibi iimiles, 

oblon-i ad inftar Truttx fluviatilis. Capite flint compreflo, lato, et affo, duris iquamis 

redo Se in conum obtufum definente. Supra os, quod eft magnum fi£ edentulufn, 

duo foramina funt, oculi nigri, magni, antenus politi. Branchix exigux. Pumx #tto, 

° quarum

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. ILI 7, 

quarum una parva|in fummo dorfo, tribus fpinis durioribus fuftulta eft. Cauda biforcata 

, fquamx magnx clypeatx piane, colorisobfcurecinerei,cuihyalinus & arcrenteus 

inferius tranfplendee Nulli noftratium pifeium figura fic indole adeo fimilis quam Mugilimarino, 

qui Cephali nomen apud Ichthyographos accepie Mugiles enim xque 

ac hi P*r*/*'atquc Curemd, aliqui marini., aliqui lacubus ccenoiìs Se ftagnis gaudent, unde 

exiftente malacia magno numero lafcivientes exfiliunt. Quin Se fàltu retia aliquando 

tranfiliiffe vidimus : hac enim ratione evadunt ut vitx fùx confulant, ouod de 

iis Oppianus eleganter teflatus eft. Prxpinguis eli coda vel aliata eorum caro, atque 

fine oko vel butyro comeditur, quod multum flavx pinguedinis de fé fundat. Salitus 

cummuria, ficcatus in fole refervatue Optima ejus pars venter eft, fèddiutius in fai e 

tefervata fit rancida. Ova quoque eorum fàlita Se ficcara fervanrur in gratiam bibacium,quiafitim 

excitant, ficut exMugilibusEuropxisfit anadviilgas Botarga appellar. 

Vifeera flint difpofita ut in aliis ejus generis pifcibus,nifi quod hepar, velica fellis, 

ventriculus fic inreflina prò mole corporis fint exigua. Quod frequens eft in iis qui non 

ex rapina vivunt, nam etiamfi gulofi Se fàlaces, carnivori tamen non funt. Corde funt 

angulato. Sub pinna eft locus aere plenus. Omnes Marini Lacufltibus prxftantiores, 

quod minus limum fapìane 

PARATI'. 

Alia quoquefpecies datur Parati dida,quxinhis oris frequens Trurrxmagnitudine 

fic figura, fèd Mugilisindolisxmula, fi narale folum Se Carnis fàporem confideres, ab 

utraque tamen capitis figura abludens, imprimis autem quod hic branchiis deftituatur. 

Cxterum oculis eft ellipticis, fquamis argenteis lineari ordine difpoiìtis, lineis gryfeis 

a capite ad caudam mugilummoreintertextis. Pinnas habet feptem albicantes longas, 

caudam induo ampia cornua divifam. Magna copia in lacubus faliis fimul capiuntur. 

Recentes xque ac Ialiti inpretio habiti. Carne funt ficca fic probata. Pluviis menfibus 

adeo pinguedine abundant, ut nullo fere obfonio indigeant. 

Tamoatdi parvus fed 

mirus afpedu eft pifcis. 

prxter quam enim quod 

caput ejus fatis amplum 

fiiperius regatur tefla dura 

inftar clypei,univer fum 

quoque corpus loricatum 

X J A T A 

fic fquamofis armarum 

armulis,ac proinde Soldido 

nomen a Lufitanis inditum. 

Ore eft edentulo, 

fed barbaro, geminisfihs 

oblongis. Coloris eft rotus 

pifcis fulvi fic fubnigri. 

Adeo fugit aquamfàlfam, 

ut tempore xftivo Se ficco 

per terram abeat dui- , 

cem aquam quxritans. Caro ejus laudabilis eft faporis & nutrimenti interque fecundx 

menfx delicias apponitur,imprimis fi fàle Se piperearrofa, in veru vel craticula affetur. 

Eifdem ftagnis innatant hhandia , Gueba,Nota didi, qui bomtate carnis prxcedentem 

xmulantue T

G V L 1 E L M I P I S O N I S 

AMORE'-GVACV' 

Inter lacuftres pifees primatumquoque 

obtinent illi qui generale 

nomen vernaculiun Amore audiunt, 

VU1 

timore-Pixuma Se Amore-Tinga, 

o«n^folo,colorefe^fcqê«»li«-»^.^^^^S 

ES=Ex£3eSg£s£è 

cXamas°„°rorum albicai coloris,inrermixrismaculi* fuiosur T*,afra Carne 

efttSerrima&friabili,acabomnibusinpretioliabita.noniarus rantum.ied&^gris, 

quibus admodum conducit. 

ìlk qui Amoré-Ptxuma nomen accepit, capite eft 

AMORE'-PIXVMA lato, ore ampio fic edentulo, corpore oblongo, 

ventre exruberanre albo, exterum coloris ferrei 

ut pifcis T*wî,quem nonnihil xmulatur figura 

fic qualirate alimentofa; Cum enim dulcium aquarum 

ftagnantium incolafit xqueac Tamoatd, carne eft, ut illa, probata, fic ficca, atque 

inter epulasappofìta, codemquemodoprxparara. 

C A R A P o\ 

Diverfx fpeciei Carabo in lacubus 6C fluviis reperiuntur, partim fibi fimiles, partim 

difìimiks. Prima ( cujus hic tantum iconemexhibeo) cultri figuram nonnihil xmulatur 

, imprimis fi obrufum Se redum dorfum, atque ventrem acutum Se prominentiorem, 

inftar BarbotxRondcletii'confidcrcs. Capite fic cauda eft admodum renuibus 

fic acuminatis. Squamis exfufco fic nigrorubefeentibus. Grati licet faporis fit ejus 

caro fic ab omnibus in pretio habita, tamen fluviatilibus Se marinis Carapó nutrimen 

ti dignitate cedit. 

G v A e A R i'. 

Dux fpecies Guacari in mari fic oftiis fluviorum capiuntur , figura pyramidali fic 

magnirudine circa pedali fibiiìmiles, fed alimenti dignitate fic colore diferepanres. 

Omnes afperfi maculis obrotundis fufcis, feminis fìnapi magnitudine ; fed illi quorum 

fquamx dilute croceo colore fpkndenr, paucioris funr carnis; qui vero umbrx funt 

coloris, carnis prxftantia cxteris prxferuntue Omnium caput tefla veflitur dura fic 

hifpida, oculis ficoreparvis. loco dentium in utroque latere proceffus apparent quafi 

ex fetis equinis fadi. ab extremitate merobranx labii inferioris cirri inftar barbx dependenr.

HIST. NATVRAL. fic MED'IC. LIB. III. 7} 

pendent. Pinnx imprimis fuperiores fpinis offeis fuftenrantur, quibus alios pifees fic 

pifeatotes lxdunt. Cauda conflant bicorni itidem fpinis firmis fùffulra. Ita ut totum 

corpus horum pifeium loricatum dici poffit, adeo ipfx fquamx funt afperx, cum quadrangulari 

extuberantia in medio fui. 

Detrada hac lorica hifpida, fublatifque inteftinis, (qux longiffima, fic inftar fili 

xqualis craffitiei fìmt) pifees coquuntur fic affantur ex more incolarum. Frequentius 

in ufufunt divi Francifci rapidiffimifluminis accolis, ficur quoque prxcedens pifcis 

Carapó. 

ALBA CORETTA. 

Inter Cetaccosgregales pifees altummare incolentes non magnitudine folum, fed 

fic carnis bonitate celebres funt illi quorum aliqui a pube nautica Se pifeatoribus Coorza, 

aliqui Coretti didi, qui omnes ejufiiem quidem generis funt, fed diverfx fpeciei ob 

magnitudinis ficmolis differentiam: hi enim Afelli noftratium circa funt magnitudinis, 

optimi infuper palati fic boni nutrimenti. Cxrukis fquamis in dorfo, argenreis vero 

in ventre, ac proinde Albi Coretti vulgo nomen audiunt. Cujus Iconem appofitam 

vides. 

C O O R Z A. 

At vero alter a fpecies precedenti fimillima eft fi figUram fic naturam examines, 

verum magnimdine multum ab ea differens ; quippe fexdecim vel ododecim palmarum 

eft longitudinis. Pelamydum Amiarumque familixafcribenda, fi Ichthyographos 

confùlas, adeoque cum iis participat, ut quantum ab aliquo eorum una corporis 

parte recedat, tantum alteriiuafimilitudineappropinquer, quali perpetuus appareret 

naturx lufus inter novi Se veteris Orbis ammalia. Corporis enim capirifquc 

ac caudx figura ad parvos Thunnos ; fi ftrias nigricantcs autem exteraque externa 

confideres, ad Amias Pelamydefque potius referri debene Squamis teguntur exnigricante 

cxrukis magnis (qux in codione dehifeunr) fed ita adamuffim compadis ut 

lxves effe videantur. Sunt roftro acuro, ventre craffo, cauda tenui in figuram Lunx 

in cornua curvare definente ; dorfo cxruleo fpkndente, ventre argenreo. Pinnas habent 

duas branchiales, fic duas dorfales , totidemque in ventre, atque imam verfìis 

podicem. Ventriculus, ficut in plerifque voracibus ficrapacibus folet, magnus cum 

infinitis appendicibus. Inteflina tenuiora. Lien nigricans. Hepar exalbo rubefeens. 

Velica fellis hepati non folum ièd toto inteflino annexa. Pifcatores reflantur, hos quoque 

Thunnorum more certis temporibus ceftro inferrati adeo dolorofo ut è mari exU 

liant aliquando in naves. Caro eorum eftmulta,nonfpinofà, fuavis, ad flavedinemver- 

G gens,

74 G V L I E L M I P I S O N 1 S 

gens,ficciorìs fic durioris fed multi nutiimenti,ac proinde à pube nautica admodum ex* 

petita. Si condiatur Se obfòniis aromaticis inftar carpiona apponatur antequam adoleverit, 

à delicatioribus minime contemnitue 

C A M V R i'. 

Diverfx fpecies Camun\ Lufitanis Robdlo, noftraribus ÎtOf tft- Quorum illi qui duicium 

Seftagnantium tantum aquarum incolx flint, Lucii Larinis, Brafilianis Picudo, 

vel qui inter eos maximi Camiiripi didi, adeoque Europxis iìmiles externa figura, fàpore 

fic qualitatibus alimentofis, ut nihil differentixinter eos notare poruerim.quamobrem 

eorum defcriptionem fic iconem exhibere fupervacaneum duxi, ledorem ad 

Ichthyographos remirtens. 

Illi vero qui in mari nafcuntur fic oftia fluviorum fubeunt, Lupi Latinis, fed Indigenis 

Camuriapeba,Sequi majores, Camuri-guacu di di. quorum aliqui inter fé adeo magnitudine 

Se colore diferepaht, ut diverfx fpeciei videantur. Frequentioris Se preftantioris 

iconem exhibeo qui a figura noftratium Luporum non multum abludit, ut neque 

fapore, nifi quod tota familia Lueiorum Se Luporum Brafilienfium Europxos dignirate 

facile fuperat, xgrifque pariter ac fànis conveniat. Efl hic Lupus, magnus, 

fpiffus, fquamis veflitus ut Carpio argenteis, fèd ventre albicante : dorfo, lateribus Se 

pinnis aurei coloris. In quolibet latere fuperius à fine branchiarum uique ad caudam 

producitur linea nigra craffa. Capite eft oblongo, branchiis quarernis, oculis 

magnis, patulo oris hiaru ad rapinam compofìto : loco dentium, offibus afperioribus 

palaro conceffis. Pinnas habet odo. quarum prior in dorfò firmis fpinis, renui membrana 

connexis, fuftenratur, fic in rima reconditue Cauda eft longa fic lata atque fincata. 

Vifeera prò mole pifcis magna fic capacia ; imo ab ipfò ventriculo, Se inteftinis 

longis, rapaciratis figna defumi poffunt, cum contrarium appareatin diffedione eorum 

qui limo &C alga tantum vivunt. Bis anno park fcecundiffime, imprimis ubi fluvii 

in mare influunt. Pifeium carne nutrirur,eaque pinguefeit, ex cujus vidus locorumque 

ratione in quibus degir fucci Se nutrimenti probitas facile colligitur. Hic cum inter 

Neptuni pecora vere Lupum fé prxbear , fubinde nimix voracitatis pcenas dat, 

quod fquillx devoratx aculeo quem fronte gerunt, vifeera ejus faucient, Separi vindida 

necantem hoilem interimane Luporum optimi albiffimaque carne fìmt pelagli 

, mox fluviatiles, deinde in ftagnis viventes, ad illud Galeni didum, alimentum 

quod ex pelagiis Lupis provenit, fanguinem confiftentia tenuiorem gignere. Lapides 

qui in Luporum, ficut fic Tuberonum aliorumque multorum pifeium Capitibus inveniuntur, 

atque adverfus nephriticos conferrc perhibentur, id cum dodiffimo Rondeletio 

fentirem a gravirate potius fua (quam omni fimili lapidex fubftantix ineffe 

comperi) calculum deprimenre , quam ab occulta quadam antinephritica quali tate 

prodire. 

Lupi diverfb condimentorum apparatu magnatum menfis imponuntur, nunc clixi, 

nunc affati, imprimis illi qui duorumpedum longitudinem vix xquane 

Ova eorum condita quoque inpretiohabentur: tune enim nonfolumpro penu fed 

fic delicns refervantur, atque prò falfamento, loco fttf*rûfurpantue 

G V A-

HIST. NATVRAL. & MIDIC LIB. III. 7J 

CRVSTACEI. P I S C E S. 

GVA'IA-GVACV'. 

Tota provincia infinitis Cruftaceis pifcibus, imprimis Cancris aquaticis fic terreftribus 

fcatet : quorum aliqui medicamentofi, ut fìio loco probavi ; aliqui alimentofi 

; aliquorum qualitates latent. Ego ex multis paucosperftringam, qui in ufu quotidiano 

omnibus maris accolis fune Compertum eft, hic quoque totum genus cruftaceum 

deponererempore plenilunii antiquascruftas morefèrpenrum,infimaqueventris 

parre erumpere, ut nova ekgantiori veftiatur. 

Plures funt fpecies Guata, quibus cognomina varia addita. Illorum qui fimpliciter 

nomen Gudia audiunt, alii albicantes non edules, quos prxrereo : alii edules, quorum 

primam iconem hic exhibeo,urpore qui afpedu, magnirudine fic dignirare cxteris facile 

fuperior, ac proinde Gudia-guafu didus, eoque magis acceprus, quod non adeo frequenter 

capiarur. Tegirur tefta elliptica, in ambitu multis exiguis corniculis, fìiperius 

autem convallibus prxdira. Odo eft pedibus cum quatuorjunduris cruris pilofis, unguiculis 

nigris, brachiis inxqualis longitudinis, forcipibus validis roftratis Se dentatis. 

Color rotius cancri five vivi five codi eft fature rubens. Mulra Se grata eft carne, 

quxoptimxnoftratium minime cedit, atque ingenti peregrinantium folatio exiftit: 

xgrotantibus quoque ex pedoris morbis multum proibir. 

Sequinif Gudia-Apard, GVA'IA-APARA'. 

inter majores fic elegantiotes 

variegatos habitus ; 

tanta vi natans ut per os 

aquam exfufflet, quali ex 

fonte exiliret. Tefta lunata 

in utroque latere pò-, 

fterius exfèda, fic in acumina 

definens. Colore eft 

obfcute brunno, ficmaculis 

ex albo flavefcentibus, 

ftriifque brunnis eleganter 

variégara fic ornata. 

Pedibus èli odo, cum 

quatuor


quatuor folidis intcrnodiis; brachiis Se renaculis Galliroftrum cum fua crifta reprxfentantibus, 

ita ut Gefherus merito tales Gallos marinos appellaffe mihi vifus fir. 

C I R 

Inrer Cancros marinos aliqui fin 

generice nomen obtincnt , fic addito 

cognomine diflinguuntur, ut 

ciri-O'biSefiri-Apod, Se alii. Omnes 

hx fpecies fundos aqux falfx obambulant,rarius 

ad littora prodeunr, 

nifi amore Ambre grifex, quod è 

mari alluit, ideoque magno tantum 

refluxu capiuntur. 

(iri-Apod , cujus iconem tantum 

cxhibeo, eft Cancri mediocris 

magnitudinis. In teflx meditullio 

nigricans cordis figura, aliaque ornate 

depida funt. in ambitu ipfà 

tefta brachiaque dentata filici coloris 

, forcipibus ex cxruleo albefcentibus. 

Crura fex ex albo fic viridi 

mixta:loco feprimi Se odavi cruris 

pofterius duo remiges parrim cxruki,plani,hirfuti,quibus 

natando curfum 

potiffimum dirigie Oculis eft 

parvis prominentibus Se longe afe 

invicem diftantibus. Corpus inte- 

rius cxrukfcie Cato eft optimi faporis, nec facile nocet ventriculo, etiamfì multa 

quantitatc ex aceto comedatue 

C V N V R V' 

V C A - V' N A I. 

Vani paluftres Varix magnitudinis Cancri dantur, interque eos maxime ufuales Vca 

nomen audiunt. Ego illos tantum exhibeo qui V$a-ùna, fic cujus fxmella Cunuru dici- 

tur. Vrerque eft bona carne, fed mas fcemina multo 

major fic minus hirfutus, ficut ex Iconibus apparet. 

Corpus illi eft ellipticum , fuperius convexum : ab 

utroque latere cruribus quaternis , totidemque eft 

internodiis hirfutis caftanei coloris : oculis flavefcentibus 

cylindraceis ,quos erigit fictecondie Brachium 

dextrum cum filo forcipe, grandii» finiftro, 

Se interius acurius. Tefta eft coloris olivacei, inferi 

us flavefeens. Carne funt fatis probabili, nec pomi 

animadvertere marinis dignitate cedere. 

Inter minor es Marinos Cancros Maracoanì cenfetur , qui corpore eft quadrato, 

fulvi coloris, cruribus odo, rarifque pilis fufcis veftitis. Brachiis eft duobus, fed 

adeo

HlST. NATVRAL. 

adeo magnitudine difcrepantibus,ut 

finiftrum minus fit uno è pedibus : 

cum è contra dextrum adeo fit magnum,ut 

totum corpus poft illud abfconderepoffit.Forcipeitidem 

eft admodum 

lato, extuberantiis prxdito. 

Oculis fibi invicem oppofitis longis 

fic eminentibus, inftar aciculx tenuibus, 

"quos momento erigir -, Se in 

rimarurfus recondie Edulis eft, atque 

boni nutrimenti, fed prxcedentibils 

dignitate inferioris. 

fic MEDIC. LÌB. III. 

M A R A C O A N I. 

Tandem ex terreflribus 

unum promam,eumque facile 

GvANflv'ML 

prxftantiorem, Guanhumi ab 

Indigenis vocatum.Is corpore 

eft rotundo. Cruribus odonis 

pilofis fibi xqualibus,quatuor 

inrernodiis diftindis, 

Brachiis eft duobus,feddextro 

mulro major finiftro. Oculos 

altilfime erigir, atque momento 

in longa cavitate abfcondie 

Turmatim anrra fùb 

vefperam deferunt pabuli 

gratia,Sc filvas paludofàs cum 

magno ftrepitu oberrant, infequentefque 

non raro evadunt, 

quod celerrime curranr, 

fic quidem rranfverfim : 

tuncqueoculosadlatusconvertunt, bracino longiori uteunque elevato, His vefperi 

barbari non fòlum, fèdficmilites infidiari amant. quodque adeo bona fint carne * 

integtis cohortibusfufficienti funtfùftentaculo. 

POTI Q^V I Q^V I' Y A. 

Locufta Poùquiquiya crebro ad nos è mari fic oftiis fluviorum deferme Tefta ejus 

frequentibus eminentiis inftar corniculorum acutorum antetius fcatee In quolibet 

G 3 latere 

77


latere quinque habet crura, totidem internodiis diftinda. Quodlibetcrusunguem 

habet incurvum, acutum ficpilofum. Oculipromincntes cylindtacei: ante eos, fupra 

os, quamor cirri exortum fumunt fpinofi, inter quos duo minores teretes non fpinofi, 

ac ultra medietatem bifcdi. Pofterior pars corporis feptem jurcdur» fibi mvicem appofitis 

conftat, cauda definente in quinque pinnas. Tefta tota codafangumei fit coloris, 

ejufque caro xque inpretiohabita apud magnates ut nofttatium; a quibus cum neque 

fàpore neque alimentofa qualitate difcrepare animadverterem, ulteriori defcriptioninoninhxteo. 

. r 

POTI. 

Varias Gammarorum fpecies iuppeditatBrafilia, 

quorum aliqui in 

teflishabitant, fed mini» expetiti 

; aliqui fine conchis degunt, fic 

generali nomine Poti exprimuntur. 

Ille autem qui Guaricuru nomen 

audit, elegantia fic dignitate 

cxteris facile iùperior, cujus iconem 

tantum exliibeo. Vulgo Camaraon 

dicitut, qui iufd eft coloris, 

fexcruribus cum nibus internodiis fpinofisfic aculeatis, unguiculis in extremiratem 

definentibus. Cirri propeos prodeunt, quorum duo longiffimi, quatuor breviores 

fic tenuiorcs, quibus cibum teneeatquefrequentef exfluviis fic maris littore, omni fere 

tempore, fed menfibus imprimis pluviis, àpifcatotibus ad incolas deferuntut. Codi 

optimafunt carne, nec Europxis cedunt. 

S E-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. III. 79 

SECTIO SECVNDA 

Qu£ aQÌt de ulvibus. 

Adenus de Pifcibus,nunc de Avibus agendum. Quod antequam 

aggtediar, opere pretium erit , de earum indole Se conformarione 

pauca in genere prxfarier; Miff» Gallinis fic Columbis aliisque Palmipedibus 

huc ex Europa illatis, qux haud magnam fub eunt in melius 

vel in pejus mutationem : nifi quod in calidioribus hifce regionibus 

prolificxmagis fint, atqueincubatusminori temporis fpatio 

foleat abiblvi quam apudnoftrates. 

De indigenis itaque BrafihxVolarilibus potiffimum didurus, quantum inter fé varient, 

fic quantum cumveteris Orbis Avibus aut difcrepent aut conveniant. Si diverfiratemplumarum,fic 

colorimi eleganriam, fpedes, nullis totius mundi Avibus cedunt 

: verum canni longe ab Europxis fuperantue Vt quxdam cicuratoe xdes quidem 

garrulitate,itafilveftres clangoribus inconcinnis nemorarefbnarefaciunt,fed vixalterurras 

graro aliquo modulamine aures demulcere compertum eft. Menfibus pluviis 

maxima earum pars pingueicit, ob fruduum Se vermium ubertatem. Menfibus 

xftivis ad ripas fluviorum convolant, cibi, aèris fic aqux captandx caufa, ac plurimxmnc 

riparix evadunr, ibique dum fecure apricantur caffes aliafque aucupumtechnas 

haud facile evadunt. Pauciores qux roftro vel unguibus funt armare, hoftes fuos 

minus extimefcunt, atque in cavitatibus arborum, vel humi, fé fidunt ; verum plurimxinfummitatibusaltarum 

arborum, ramorumque extremiratibus adferpentuminfidias 

eludendas miruminmodum nidificane Pro penuria aut abundantia alimenti, ut 

abitus fic reditus tempota obfervant ad loca vicina, tantum vero abeft ut mare tranfvplent, 

aliafque diffitas terras vifitent, ut ne quidem hujus Continentis mediterranea 

verfus Peruviani unquam penerraffe compertum fit, quod adeo immenfa fint interpol 

fitafpatia,utipfosaviumvolatusfatigare dicantur, omneque cum Peruvix tam animantibus 

quamhominibus commerciumfecludant. Palmipedes' amphibix agrefles fic 

domeflicx, lacuum fic fluviorum alumnx, obperpetuasvireicentesherbas pàluftres, 

montanis dignitate non cedunt. 

Omni anni tempore ob infignem aèris remperiem calidam Schumidam pariunt. 

Inminoribus vero (quarum pkrxque quotannis tantummodo fèmel ovaponunt) vix 

ovarium reperire eft : in majoribus ovaria, pariendique tempora, ex confìietis naturx 

legibus fé habent. Avibus fere omnibus , ur in diffecando videre contigit, duplex 

quafi ventriculus a natura conceffus eft. Quorum alreringluvies in infima colli parte 

hxret, ut facilius cibum maceratum pullis regUrgiret. Alter, ventriculus proprie didus 

, intra abdominis capacitatem, infra cor, pulmonem fic jecur finis, ex duobus 

vel tribus prxter morem adeo validis fic ligamenrofis mufculis compadus, ur mirum 

non fit, multa duriora Se afpera facile atteri, imo iplbs calculos in eo lxvigari. Inteftina 

a ventriculo fuperius orta fecundum longitudinem furfiim fic deorfum utcunque replicata 

fìmt. Felle, licet minori, omnes majores aves predire, quamvis finis fic color 

fubindevarient;Inminoribus vero, quantum vifu confèqui licuit, fi non ipfum fel, 

làltem porus cholidochus apparine Vreteres ficrenes, quod cum pace veterumphilofophorum 

libere pronuntiaverim, plerifque conceffi. Velica autem carent, ni fallor, 

omnes,quod dumpitiffando bibant, parvaque in iis redundet urinx copia, lotium 

in communem alvum cum ficco excremento deponant. adeo feilieet placuit naturx, 

urne quid neceflàrii deeffet vel redundarer fiiperflui. volatilibus enim in aere pendulis 

oneri fine dubio fuiffet vefica urina diftenta. 

Primo fé offerunr diverfx Phafianorum fpecies, prx cxteris avibus vefcis, primatum 

facile obtinentes. Licet enim circa ciborum electus Se vidus rationestres convivx 

raro confentire videantur : attamen cujuicunque terrx incolx vel mediocriter tantum 

palatimi dodi, in teneritate fic nobilitate eorum carnis, fàcile convenire credidcrim. 

G 4 Muttt

8o GVLIELM1 PISONIS 

M v T V'V 

Si incelebri hac ave Mutu carnis teneritatemfic exceìlentiam confidercs,exphafianorum 

eft genere : quibus etiam figura fic colore haud mulrum diffimilis ; quamvis 

non pauca in eo concurranr circa indolem fic conformarionem corporis, unde Pavoni 

comparati poffie Tota avisfpkndet prxnigredine, cui hinc inde aliquid viridis tranfpkndct,cum 

albis pennis in caudajn fummo capite ex nigris pennis quafi mirellam gerit.Roftro 

eft egregie incarnaro. Oculis magnis nigris. Cruribus gallinaceis. Cauda longa 

inftar Gallo-Pavi, quam erigit fic extendie Lubenter quoque Pavonum more in 

tedisvelarboribus confidet, altcque clamatRacudRacud. Carnis probirate quoquo 

modo preparata,imprimis affata,nulli avium Americanarum nec Europxarum cedit, 

ac proinde apud optimates ob dignitatem atque elegantiam cicuratur Se alitur. 

M V T v'-P O R A' N G A» 

Reperitur Se alia ejufdem fpecies, 

cujus Iconem hic appono , quam 

Mutu-Pordnga vocane Qux licet magnitudine 

prxcedenti Mutu Cedit, 

dignitate tamen carnis illi par eft, Se 

indole piane fimilis, roftro potiffimum 

fic pennis capitis difkrens , 

quod hxc roftro fit redo, Se nigro 

in exrremitate, in exortu vero crocei 

coloris: Afùmmirare capitis ad 

colli initiumnigerrimis pennis, inftar 

holoferici, cochleatim tortis, 

decoramr, prxcedentis Mutu multo 

majoribus fic elegantioribus, quas 

in criftam crifpam erigit. Hxc ut Se 

cxterx Phafianorum fic Perdicum 

fpecies , pedoris carnem,prx cxteris partibus corporis, habent magis albicantcm , 

ficut Europxi ; eodemquc modo cicuranmr fic faginanrur cavea inclufi. Prxterea 

nobilioribus hifce avibus (quod multis aliis negatumeft) ingluvies venniculo prxjacet,quxfemefumfic 

crudum cibum prius recipir, quafi aliquid fimihtudinis cum 

rununantium animalium genere haberent. Ova illis funtgrandia, dura fic alba. 

Terna

HIST. NATVRAL. fic ME DIC. L i B.'II.I 8r 

Tertia Phafiani fpecies, 

medix eft magnitudinis 

intra duas precedente?, 

lacu-Pema dida. Quod nomen 

forraffe accepit à fuo 

clamore, quia adeo alte 

clamat Iacu Iacu, ut meftiinerim 

per defèrta cumperegrinarer, 

ipfà nemora 

refonuiflè a multarum 

clamoribus gregatim volitantibus. 

Gallinx domefticx 

nigrx fimilis eft , 

cjufque plus minus magnitudinis 

, multafque cum ea ' 

partes corporis communes 

haber ; nifi quod cauda 

fit longiori, pedibus fic 

cruribus magis rubicundis, 

ficlongis, ftaturaque erediori 

incedat, tum quoque 

verticis plumas in criftx 

modum erigar. Caro ejus 

I A C V - P E M A. 

prxcedentium carni guftu fic nutrimenti prxftantia non cedit: quamobrem fupervacancum 

puto, dida repetere. 

Poftquam de diverfis Phafianorum fpeciebus egimus, 

meriro fuccedunt Pei dices Iambu didx. Quarum 

dux in filvis lirroralipus danrur fpecies,majores,8c minor 

es.Hx magnitudine noftratibus cedunt:illx figura 

carnis mole Se prxftantia, Europxis Perdicibus pares 

fune Vtriufquepennx flint per rorum corpus obfcure 

flavefeentes, verum fufeo mixtx atque maculare. 

CxteraquxadPerdicumnoftratiumindoIem,carnifque 

teneritatem,atque vifeerum conformationem 

pertinent, adeo hifce Brafilienfibus quadrant, ut vix 

quicquam fblidi à me huc adferri poffit, quod non 

antea ab Authoribus Ornithogtaphis fàtis fuperque 

enarratumfit. 

Egregia hxc avis filveftris Cariamd 

ex aquaticarum quoque eft genere, 

udofifque locis obprxdam deledatur 

more Ardearum, quas mole corporis 

non fòlum, fed Se carnis dignirate 

longe fùperat : quafi peculiare effet 

hifce calidioribus regionibus, ut aves 

àquaticx pi erxque montanis non fint 

dignitate inferiores : fed è confra tenerirate 

carnis ipfìs rufticolis Europxis 

aquaticis facile pares inveniantur;inter 

quas cenfètur hxc Cariamd. 

inexorru roftri adunci flavefeentis 

criftam plumatam nigricantem eredamgerens, 

oculos habens aureos. 

Totum corpus ptnnis velli tum grifeis 

mfeo undatis more Faiconum. Cla- 

IAMBV' 

mi**, 

mor

u GVLIELMI PISONIS 

mot eftinftarGaUo-Pavifxminx, fic longe in filvis auditur fuo cquidem malo, •quod 

rcupesconvocee Toto fere anno probatiflima eftxarne, fic ab opnmatibus mtet pn. 

mas delicias expetita. Manfuefada xque ac filveftr» affatur fic coquitur. 

CARACARÀ'. 

Licet Caracarà Accipitris friiigillaris five Nifi habeatur fpecies, qux Lufitanis.Gaviaon 

dida: tamen non inter vere rapaces cenfetur.Palumbis, Turdis,Columbis fic Gallinis 

infefta, quibus perpetuo infidiatur, fic facile potitur ,quodvifu,volatu,imguibus SC 

roftro firmis, acutifquevakae Carne eft fatis laudabili, imprimis fi juven» fie Egr 

egia eft avis, cauda ex albo fic fufco variegata. Pennis ravi color» cum albis fic fla- 

1S Alfx preterea ejufdem fpeciei exiftunt, prxftantia carnis precedenti pares , figura 

quoque exrernailli haud multum abfimiks, qux ab Indigenis Teguato Se Inaio diète. 

In hifce , cxterifque plurimis exdem appendices five inteftinorum diverticula 

inferne confpiciuntur, qux paffim in noftratium avibus deprehenduntut. 

IPECATI APOA'. 

Inter tot diverfas Anatum 

fic Anferum Brafìlienfium 

fpecies hxc Ipecati K_Apod 

principatum facile tenet, quas 

Lulìtani uno nomine Patos nominant; 

ad Anates filveftr es 

Indicas referendx, etiamfi ad 

Anferum pxne magnitudinem 

accedane Omnes egregie 

variegatis funt pennis ficut 

noftrates Anates domefticx, 

à quibus,ut corporis mole, 

ita fic pedum colore fufco 

, roftroque adunco fic nigro, 

differunt; imprimis autem 

crifta carnea , canis albifque 

maculis infignita. Foramen 

juxta criftam roftrum 

perforans quodnarium vice fungitur, in hac imagineà pidore non expreffum eft. 

Carne flint multa fic pingui, noftrariumque teneriori. Inter ave* ampliibias palmipedei 

primatum tenene Facili negotio figuntut in altis arboribus confidentes , 

quas

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IIL 8. 

quas poftlotionem in aqua frigida fubeunt captandi aèris caufà. Idem de indole Se 

carnis prxftantia cxterarum Anatum filveftrium minorum didum volo , quarum 

alix criftam plumaceam gerunr, alix fine criftis fìmt, qux omnes nomen Mareed 

audiunt. Hanc aliafque aves hifce affines fine ingluvie, fèd cum gula capaci inveni. 

Penem prxter modum longum rigidum circumfert, donec feeminam five in terra 

five in aquareperiat, quam oppreffam adeo fine motu tenet, aefi ambo davo in 

coituaffixieffent;folummodo mas capitis gefliculatione, fic crebra anhelatione voluptays 

fenfìim exprimens. Ita ut inter fùmme fàlacesaves hxc Anatis fpecies recenfeatue 

IP E C A-G V A 9 V > 

Sequitur domeftica palmipes 

Ipeca-Guafu didà, ob carnis bonitatem 

Celebris. Mole Se figura 

corporis medix magnitudinis inter 

Anates fic Anfcres noftratium. 

Cxterum pennarum fic colorum 

elegantia utrumque fùperans.Roftri 

extremirare ad medieratem 

eftflavefcente; moxrubra macula 

mediam partem capitis egregie 

tingente, toto corporea vertice 

ad caudam albo colore Cygniinftar 

nitefeie pedibus eft anatinis 

ex flavo rubefeentibus. Pinguefcit 

xque in terra ac in ftagnis. Dignitate carnis, Anatibus noftratibus fimilis, SC apud 

magnates in pretio habita. Cxterum fertilis eft avis: magna fic multa ponit ova, omni 

fere anni tempore incubatum brevi abfolvens. Salax quoque hxc fpecies. Mentulacxterifque 

partibus internis generationi dicatis prxter morem validis fic magnis. Cxteta 

vifeera fòlitx conilitutionis ficut in noftratium Anatibus. 

M A I A G v E'. 

Maiaguéin familiam quoque edulium palmipedum fed marinorum ferorumrecepta. 

Anferis eft magnitudine fic figura. Cxterum magnis illisMergis nigris noftratibus 

non diffimilis, adeoque adunca parte roftri exrrema ad rapinam pifeium compofita,urCorvumaquaticumGefneri 

xmulari videatur. Capite eft craffiufculo fic rotimdo. 

Oculis paulo fulgentibus, collo oblongo Se ornate Cygni more incurvato, Tota 

avisfufei fic fubnigrieantis eft coloris, colli tantum parte anteriori flavisplumis decorata. 

Circa fluviorum oftùin marivivit, in littore autem nidificat fic ova ponit. 

Velox eft natatrix Se vrinatrix, atque aucupum infidias eludens. Carne eft eduli fic 

bona


bona, imprimis fijuvenis fit, fed quod perpetuo pifcivora , a quibufdam contemnitur. 

NHANDV-GVACV'. 

Diverfx magnitudinis Struthiones hic reperiuntur , ita tamen ut maximx Africanis 

minorcs ahquanto exiftant , Nhandu-Guacu Brafilianis, Ema Lufitanis didx. 

Rarius in dillriduhoc Paranambu cenfi, fed frequentius paulo verfas Septentrionakmrradumfluminumripasobambulant. 

Cxterum ejufdem cum Africanis funt figure 

fic indolis. Ferrimi quoque Se lapides deglutire amant, eaquc inconcoda fic 

integra per anum reddunt. Tres habent in pedibus digitos anterius verfos, unguibusnigris, 

craffis,haudacutis ;pofterius unum digitum fiibrotundum , groffum,uride 

difficulrer in area lxvi aut tabulato incedunt. Collo fìmt incurvato olorino, capite 

anfèrino, oculis cleganribus nigris, roftro. compreffo. Alis funt parvis, ad volandum 

quidem inepris, quarum ope ramen alteram inftau veli erigunt fic expandunt, adeoque 

curfum promovent non folum ut gregarios canes c^jadant, fed, quod mirimi vifu in 

vafris his avibus, alrerutram alarum diftendendo, dextrorfum ficfiniftrorfum ira curfum 

dirigunt, utbarbarorum tela eludete norint. Cxterum plumis per totum corpus 

griièis inftar gruis, in dorfo longioribus &C elegantioribus cooperiuntue Caudx 

vero non funt ejufmodi criftis predire, ur Africanx vulgo pinguntur. Plumis per 

dorfum expanfis ad anum ufque , fèd ignobilioribus fic mini» eleganribus . Ponunt 

ova, ut cxterx Struthiones, fèd minora, eaque in arena fovenr, manbus i» fedulo 

incubantibus. Salaces funt admodum , mentulamque aliquantum aduncam vibrantfxpe, 

donecrcperrafcemellaeam rigidilfime ineant, fuppreffamquc diu ìmmobilem 

teneant. Carne fic frudibus opti mis, tum quoque pifciculis ad ripam alluentibus 

vefci amant, ipfique Ambrxgrifèx non parcunt, fi ea ad littora potiti queane 

Carne funt fatis probata fic fblida, noftratium olorum Se anferum xmula, quamobrem 

inter alimenta ab incolis cxpetita. 

Buttaci

HIST. NATVRAL. 

Pfittaci Afiatici, Africani fic Americani, 

toti orbi ob garrulitatem 

ac colorum" elegantiam , non vero 

obguftus fic nutrimenti prxftantiam, 

celebres. Qui licet didarum regionum 

fervidiorum alumni , nullibi 

ramen putem tantam copiam fic 

varicratem dari quam in Brafilix 

medirerraneis : quos communi nomine 

Aiuru Se Ardca ; minores vero 

Tuy, vulgo Perroquet vocane Vtraque 

fpecies edulis catervatim femper volitant, 

nimirum bini ac bini, altoque 

fic ingrato clangore filvas refbnare faciline 

Vt enim plerafque Brafilix aves 

incredibili colorum pulchritudine 

vifum quidem ; ita nullam fere cantu 

auditum demulcere, alio loco probavi 

; Pfittacis autem fòlis prxrogariva 

conceffa videtur ut feliciffime garriremmo 

tanquamrationeprxditijcum 

hominibus colloqui difcant. ' Mirandumfàne, 

invaila hac folitudine fic 

barbarie , ubi ram craffa brutalitas 

ipfòs homines occupat ; Pfittacos tamen 

Se Simias adeo cxteris animalibus 

nonfòlumprxlucere docilirate, 

fedfichumanos geflus fic collocutiones 

ad amuffim imi tari ac xmulari. 

Omnis generis Pfirracis lingua eft lata 

fic craffa, cum fòlidiffimis prxter morem 

ligamentis fic nervis, quafipcrpetuo 

motui fic garrulitati faventibusuta 

ut merito Pfittaci a Grxcis etiam m- 

B-pumyXwTÌoi dici mereanrur. Cicuratus 

unus atque alter (quem domeftico 

meo cuftodiendum dederam) 

fxpius de node fé ipfiim expergefaciens, 

vel à nobis appellatus, fèmifòmnus 

fublocutus eft, unde conflitit,non 

falfiimeffe quodScaliger in 

Arifloe de Aquilis venaticis aliifquc 

avibus teftatus eft,fcilicet ea ammalia 

qux ova patiunt non folum dormire ' 

fed Se fomniarc. 

In diffitis nemoribus altiffimas 

occupat arbores tota pfittacorum 

familia, unde temporius ex ipfis nidis 

eximuntur ut garritum humanum 

addjficant. Nam ubi adoleverint, 

manibi»fe tradari haudpermittune 

Mediterranei Barbari, tot elegantifiimis 

Pfittacorum coloribus non contenti 

, eos deplumant, cutemque variis 

tindutis inficiunt, quibus poftea • 

ad pompam fe(e exornent. In cavis 

arboribus nidificant,ubi foramen cx- 

Se MEDIC LIB 

A I v R v' Se ARA 

v y 

III. h 

C A. 

H tra

g* G V L I E L M I P I S O N I S 

tra rotundumfaciunt, acova duo auttria columbinisfimiliaimponunt, fine nido aliquo 

fido. Ova firangas,nonidcirco à parentibusdefèruntur Ted xqueleliciter excluduntur,quod 

fit fub finemmenfis Iimn:plumatipulli circa Auguftumauferrifolent, 

tuncque vermiculus craffus, in quolibet narium foramine imus, Se quoque in fummitate 

capitis tuberculum quoddam in quo itidem fimilis verni» latet, omnes^revi 

fponteexcidunt, nullo manente vefligio. Frudibus arborum deledantur. Pulii eorum 

non minus in pr etio habiti quam in Europa Columbx; quos affati, frixi, dixi adeo 

faporexmulantur,utmeminerim convivas inrer epulandum deceptos, qui loco ColumbarumPfittacoscomederant.Quamobrem,quod 

adeo ejufdem cum C9lumb»iint 

qualitatis Se dignitatis fupervacaneum duco earum narrationi diutius innxrere. Longxvi 

funt admodum five agreftes five cicurati. Sclopetis à militibus figuntur in filv», 

vel ad crocitantemPfittacum ex arbore, in cujus ramisauceps laret, facile capi le patiuntur. 

Nil enim vifò aucupe rerrentur, fed ut laqueo trahantur ad collimi conjedo 

expedanr, nec aufugiunt uno captato, fic in mantica qua prxcindus eft auceps, ipf» 

afpicientibus repofito. 

PlRACVROBA I. PlCVIPINl'MA IL 

III. 

Prxter Columbas domefticasEuropxas olimhucallatas, quarum fummumincolumbariis 

eft incrementum, varix quoque dannar fpecies indigenarum filveflrium Columbarum,Palumborum 

fic Turrurum, qux noftratibus, colore, magnitudine, figura, 

indole ficfàpore partim fimles, partim diffimiles, eafqueutpote ejufdem familix fub 

uno capite comprehendcre , fic uniufcujufque iconem exhibere conflitui. Majores 

Cùkimbx Piracuroba, minores Picuipinima ab indigenis appellantur,qux pinguiores utique 

fic prxftantiores cxteris habentur. Pkrxque fi ad fpeciem fuam referantur, Columbis,Palumbis 

ficTurturibus noftratibus magnimdine cedunt,fed roftro fubinde majori, 

minufque adunco fic craffo. Coloris funt diverfi fic eleganter variegatimunc ex cxruleo 

cum albo fic dilute flavo mixti; nunc cinerei vel fanguinei. Quxdam ex Africana quondam 

profapia natxpennis teguntur per rotum viridibus inftar Pfittaci, fic remiges alarum 

ex viridi fufceicune Omnibus crura fic pedes elegantef roici, vel crocei coloris, 

Seunguiculi fufciatque acuti. Aliis cauda piane nigticat , aliis medietas exterior alba; 

irautprxcipua avium differentia, cum noftratibus ejufdem fpeciei in perpetua 

colorumeleganriaSevarietate confiftae Omnes hxraro fèparatim volitant, iiidemque 

locis nidulantur, Scamicitias inter fé exercent, nifi quod fubinde certn temporibus 

fefe

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. III. 87 

fefefejungant, ob fruduum filveftrium defedum, quos certatim depopulantur. PinguefadxadSilvas 

remotiorcs recedentes fclopetis facile figuntur, Se maxima copia à 

mihtibus fic mancipiis venumexponuntur. Aliqux earum,imprimis Turtures,cicurari 

fepatiuntur. Pane, radicis Manducafarina,vefcuntur. Defedu didi alimenti,frudus 

avellanx magnitudinis, ex arbore illa littorali, Mangle dida, deglutiunt, à quorum ufu 

caro earum adeo amarefcit, ut minus efculentaevadae Quamobrem iis frudibus vigentibus,minus 

expetitx fimt.Menfibus pluviis potiffimum capiuntur,fic grato alimento 

five filveftr es five faginatx exiftunt, noftratefque bonitate xmulantur, nifi quod carne 

fint magis ficca fic calida, arque fervidum fanguinem genercnr, ac proinde ejufmodi 

alimenta, ut alias monui, in hifce calidioribus regionibus poflponenda ab iis qui ficco 

funt temperamento. Pulii ante quam adoleverint eligendi, fic fi macri fint, jufculis 

elixantur eodem modo quo noftrates aliquando Anates fic Columbxprxparantue 

IABIRV-GVAJV. 

In diffitis locis juxta fluvios fic lacus frequens eft infignis hxc avis, qux Brafilieniìbus 

quibufdam Iabitu-Guafu, aliis mediterraneis Nhanduapod, noftratibus J^CUT-t5O0eI dida. 

Roftro eft magno, craflo, inferiuscano, elingui. Mitra offea coloris albi in vertice 

decorarne Corporis moleCiconiam facile fìiperat. Cauda brevior cumalis definir, 

maxima ex parte albicantibus, exceptis alis remigibus, qux rubini colore tranfpkndent. 

Pelle ejus fatis dura detrada, caro quovis modo preparami-, rarius tamen affata 

apponitur. Carne quidem eft proba fed ficciori. Tempore hybeino fivepluviofo 

pingucfcit, gratoque fit incolis alimento. Facile a barbaris fic militibus vel fagittis vel 

fclopetis petitur. 

H z Gallinx

88 G V L I E L M I PIS'ONIS 

Gallinx filveflris eft fpecies Macucagud, 

fed domcllica noftrati craffìor 

fic major ; adeoquc carnofa ut 

duarum Europxarum Gallinarum 

fuperet, iifque dignitate Se fàpore 

quoque non cedit: imprimis fi ejus 

cuticula triplex ritc dematur, atque 

elixa vel aliata apponatur. Maniuefada 

xque ac filveflris lcguminibus 

ficoptimis arborum frudibus \efci 

amar. In diffedione vifeera Se ovarium 

Gallinanim more difpofìta inveni, 

fèd ova Anferis magnitudinis, 

ex cxruleo viridis coloris. Qux quotannis 

bis ponit, idque quindecim 

vel fexdecim fimul.Roftro eft redo, 

oblongo,nigro. Alis nigricantibus 

fine cauda. Capite fic collo pundulato 

ex o bfeure flavo fic nigro. Cruribus cxrukfcentibus. Multx funt diverfx fpecies, 

qux omnes facili negorio figuntur fic capiuntur. Humi gradiuntur , fed ad hommum 

confpedum in arboribus fé abfcondune 

CVRICA'CA SCMATVITVI. 

Ad fluviorum ficlacuum ftagnantium oras frcquentcrobambulantaves Curicdca Se 

Matuitui, quarum pofterior ejufdem quidem fpeciei fed tantum magnitudine gallinx, 

cum prior hxc Oloris magnitudinem iiibinde xquat. Non immerito illam Numenio 

Indico Cluiìi comparaveris, quod ejufdem pxne fìtfigurx, narurx &C natalis foli, pau- 

" cis

FilST, NATVRAL. fic MEDIC. L i• B. Ili. %9 

•cis exceptis circa magnitudinem fic colorem. Lufitanis Mafarino dida, Se leoni Ibidum 

veterumcognata videtur. Roftro eft admodum longo, acuto falcifque mefTorix 

inftar incurvo , coloris ex igneo filici. Collo quoque oblongo, plumis albicantibus 

ex flavo mixtis. Cruribus itidem prxter morem oblongis rubri coloris : parte femoris 

fupragenu, tibiifque fiiperioribus, admedietatem ufque pennis deflitutis; quod 

cum aliis avibus in paludofis locis verfari folitis commune habet. Brevi eft cauda alas 

non fuperante, coloris albi cano mixti, ut in Ciconiis. In humidis pratis Lumbricos 

venatur, quos roftro ex terra eruie Pifciculis quoque circa ripas fluviorum infidiatue 

Carne eftfaporofa, fatis bona, ut inter epulas apponatur, imprimis fi ri te prxparetur 

codione vel frixione antequam adoleverie 

Ardearum Varix fpecies una quafi 

fidelia deal bandx fluviorum Se locorum 

lacuftrium incolx Se acco- 

Ix. focoi indigenis. Quarum aliqux 

Stellares, Belgis fûtOO? didx,exque 

ut colore 'ita Se carne cxteris 

facile prxferendx. Barbari Se Europxi 

poft careda latentes illis perpetuo 

iniìdiantur, eafque rum fàgirtis 

tum fclopetis facile figunt: qux fi 

nondum adoleverint, multum experuntur.Hxc, 

qux primo fé offert, 

roftro eft longiffimo, redo Se acuto; 

lingua brevi Se acuta; collo haud 

adeo longo; capite parvo. Plumis 

eft undique variegati coloris > more 

Ardearum flellarium, fed alarum 

pennis virefeentibus. Carne 

eli fàtis proba , Se a noftratibus 

xque ac ab indigenis expetita. 

C o C O l' I. 

Ad Àrdearurh 

quoque fpecies referenda 

videtur hxc avis 

focoi, licet pulchritudine 

eas longe 

fupcret. Roftro eft acutOj 

in exortu ex 

flavo Virefcente. Cri- 

Ila eleganti in vertice 

ereda, cumegregiis 

plumis deorfiim dependenribus, 

ex nigro 

cinerei colorisi 

Collo fic gutture ex 

variegatis fubtilibus 

egregiis plumis ornato 

* Pingueicit circa 

lacus paludofos Scrivos, 

imprimis menfibus 

pluviis. Paucx eft 

carnis , fèd bonx Se 

ab omnibus expetitx 

Co co IL 

fijuvenis fin ; 

Multxalix danmr adhuc Ardearum fpecies edules,fed Ut magnitùdine ita ficbonitate 

carnis interfe diferepantes. 

H 3 Tertia

\ 

9o GVLIELMI PISONIS 

Cocoi' III. 

Tcrtia hxcfoco, pifcivora, qux eredaincedit, fic deccnter, roftro eft longo, acuto, 

nigro. Collo fic pedibus prò mole corporis fatis longis. Pennis fic plumis mini» elegantibus 

veflitur, qux, ut noftrates, albo, nigro fic brunno varicgantur. Indole atque 

alimentofisqualitatibusprioribus fimilis eft. 

Iafand. Gallina paluftris. Noftratibus J©«* 

tfT-ljOtìI- Quarum quinque ad minimum fpecies 

vidi, narura fic figura fibifimiks, fed magnitudine 

fic colore potiffimum differentes. Omnes 

vero colorum elegantia europxas Gallinas paluftres 

longe fuperaneFicquentifnmx funt in lacubus 

ftagnantibus. Hanc unicam ex familia Ucand 

utpotc pulcheftimam fic facile maximam cxhibeo. 

Corporis mole, cauda, capite Gallinam 

filveftremxmulatur.Sedroftro, collo,cruribus, 

Se coloris varietate, ab iis diffimillima : crura enim, 

eorumque digiti, nuda, ut in ripariis folet, 

longiffima, flavi fic viridis funt coloris. Caput, 

collum,alx,ficpedus clegantiffime fpkndent,ficut 

Pavones. Omnes in anteriori parte alx corniculum 

habent acutiffimum , quibus fé defendunt.Menfibus 

pluviis potiffimum pinguefeunt 

vermibus Sepifciculis,ficut Rufticulxpalufttes. 

vefcuntur.iEftivis menfibus macrx flint, ac proinde 

tune minus expetitx. Cxterum bonifàporis 

eft caro, fed ficca, proinde condimento opus eft. 

Quod

H1ST. NATVRAL. fic 

Qupdfupra in genere de Brafilix avibus 

ripariis monui, id nunc in fpecie huic Guarauna 

five Rufticula: aquaticx tribuendum, 

feilieet probitate carnis cum pluribus montanis 

avibus certare. Vt enim figura Se natura 

Rufticulam aquaticam paucis exceptis 

xmulatur ; ita fic dignitate guftus illi non 

cedit quocunque modo parerne Torà avis 

fufei eft coloris atque hinc inde albopundulara. 

Roftro admodum longo Se rereri, 

in exnemitate incutvo fic fufeo. Cruribus Se 

digitis pedum longis. Caudx veftigium nullum. 

Cxtera communi more aviumdifpofita. 

MEDIC. Lifi. III. 

/*= 

GVARAVNJE. 

Inter immenfas a- 

AN H V M A. 

viumeohortes fola fere 

hxc infignis fic pulchra 

cornigera Anhyma non 

'culinx folum fed fic medicis 

ufibus infervit.Fr equenter 

quidem pecora 

cornuta in terra fic mari 

; raro autem in aere 

avem cornu gerentem 

videre contingit. Accedit, 

quod ficut Rinoccrotis,Cervi,aliorumque 

terreflrium, ut Se maritimorum, 

imprimis 

monftriiftius Monocerotis, 

cornua medicinalem 

imo antidotalem 

qualitatem prxtendant: 

ita quoque hoc cornu 

ex vertice Anhyma prominens, 

cxteris facile 

palmam prxripit. Avis 

itaque hxc forma, figura 

, fic ufu qftidem , 

haud tamen cantu Celebris : inconcinnum fic altum clamotem in filvis edens, Vyhu, Vyhu. 

Rapina eft fic amphibia : nidum ftruit è luto ad arborum caudices fìiper terram,furni 

figura. Pavone imo Cygno major eft fcemina cujus Iconem hic exhibeo;mas enim 

quem nancifei nonpotui in nemoribus, duplx eft magnitudinis. Carne eft probata, 

Pavonis xmula. Prominente pedore incedit, fed raro fola, verum jundim mas Se fcemina. 

Teftantur omnes pariter incolx, una mortua alteram inftar turturum lugere, Se 

vix à fepukhro difeeder e. 

Porro hxc Anhyma roftro eft nigro paulum incurvato, collo oblpngo, oculis aureis, 

pupillis nigris. Capite eft Galli Indici limili, plumulis variegato, cui in vertice cornu 

erigitut, exnemitate fùa antrorfum verfus incurvatum, duos digitos iongum, calami 

fcriptorii fere cralfitiei, offei coloris. Alx, dorfum, cauda nigricaht rventer cinerèfs 

5C nigris pennis var iegatur. Cr ura potiffimum pennis nuda, fed cute fufea teda. Qui - 

libetpes quatuor digitos obtinetlongos,unguibus córniculatis. In cujufque alx antica 

parte ex ipfo alx offe cornua brevia triangulata enafeuntur. Quibus itideìn vis antidotalis 

à barbaris attribuitur. Mihi autem de virtute verticalis cornu conftat, quod in 

convenienti liquore maccratum ad Bij plus minus, contta febres malignas 5e venena 

potinimumaffumtum cum fucccflìifxpiffimeexhibemr, movendo fudor es, -Se ma- 

H 4 lignam


$z 

lignam veneni qualitatem ad circumferentiam corporis. Nec minus quoque feliciter 

ufiirpatur cum vino in multis gynxciis. 

A R A e A R i. 

Aracarimajoris Rufticulx eft magnitudine. A proprio clangore, ut multx alix aves 

Brafilix, nomenaccepit , atque ex patulo roftroacutum fonum.edens y/mrf//perpetuo 

clamae Prxter inuiìtatam roftri magnitudinem, fic dentatam conformationem, 

admiratione potiffimum dignum, quodkvilfimumfie tenuiflimum fit inftar membranx,ac 

loco lingux piuma five penna nigra mobilis in eo contineatUe Capite eft 

parvo , compreffo, collo oblongo fic nigris plumis inextremirarecirculariter finientibus 

obfito. Pedoris Se ventris plumis eodem modo conformatis, fed colore flaVefeente 

cumpavonio mixto , linea eleganti fànguinei coloris rranfvcrfim intercurrente. 

Dorfo Se alis ex nigro viridicante fulgentibus. Cauda inftar Picx longiufcula fànguinei 

ex parte Coloris. Rara hxc avis in denfis nemoribus habitat, frudibus potiffimum 

viditans. Cicuratur non folum ob ekganriam fed quoque ob ufum rei familiaris. 

Caro enim ejus eft edulis Se boni faporis, fèd lirroralibus populis minus frequens. 

Interna ejus vifeera moie aliarum id geni» aviuni conformarainveni. 

JQuetete. Vegetabilia , fic Senfitiva 

E T E L E. 0^ quxdam, licet aliunde adveda, tradu 

remporis inter nativa recenfentur : eo 

proinde minime prxtereunda,imprimis 

qux ufibus humanis infcrviunt, ficut 

hxc Meleagris five Gallina Numidica 

filveflris, Congenfibus Suetele dida. Aliqux 

ex continenti Africx circa Sierra 

Lyona ; aliqux ex inliilis Africx vicinis 

adferuntur, parum ab hac icone abludentes 

: utrxque ob fertilem proventum 

in Brafilia adeo multiplicatx, ut 

ab omnibus opulentioribus eas cicuratifiefaginari 

videas. Si corporis magnitudinem 

5C crurum pedumque conformationem 

confideres, noftratium 

gallinas xmulatur ; fi figuram avis Se 

caudam dimiffam , Perdici fimillima. 

Capite eflparvo,cui mitellacutaceafufeaimpofitaadutiumquelati»capitis alba,Se 

crifta rubraad tempora protenfà: roftro flavo, curvo, collo tenui oblongo,quafi coronato. 

Pennis nigris elegantiffimis, maculis albis variegatis, totum corpus ornate coo- 

-perivue Caro inter delicias expetita Gallinx noftratium non cedens ; imo probo alimento 

fàginata more Perdicum, ad earum dignitatem accedit, 

Abfolutis

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. III. 9} 

Abfolutis ptxcipuisSe nobilioribus avibus cdulibus ; defcribendx nunc quidem reftarent 

tot minorum myriades, quarum pierxque nomine vernaculo Guira exprimuntur, 

Se additis variis cognominibus diftinguunrur, atque in catalogo vulgarium Volucrum, 

Pafferum, Turdorum, Fringillarum, Se iìmilium, recenfentur : ièd , quod ratione 

qualitatum adeo inter fé congeneres finntum quoque vifeerum conformatione 

Se conflitutione cum noftratium ut plurimum conveniant, par ticulari earum defcriptioni 

fuperfedeo , ne ledorem xque ac memet remorer , quamobrem inftitu^ 

to meo iàtisfadum iri puto, fi pauciores ufuales, uno quali penicillo graphice depingam, 

atque earum icones fimul fìib eodem capite conjungam. Aliqux opacorumnemorumalumnxfunr,fruduumque 

filvellrium, imprimis Mangdbas, Pacóbas, 

Papdios, Guaidbas, Aracd, perpetui prxdones: aliqux vero fluviorum ripas obambulant, 

vetmiculifque Se pifeiculis vefei amant. Sxpe frixx , raro autem toftx apponuntur, 

quod paucx Se ficcioris fint carnis, fanguinem que in nobis fervidiorem generantis. 

Noftratibus aviculis fapore Se alimenti bonitate, paucis exceptis, plerumque 

cedunt. 

GVIRAPVNGA MAS. GVIRAPVNGA FOEMINA. 

Vtraque Guirapunga, mas Se fcemina, Celebris, tamobmultam carnem pinguem, 

quam ob clamor em Se duplicemfonum quem edit, idque non toto anno, fed menfibus 

xftivis, vigentibus ir udibus Acaju. Pedus habent bifidum feu convallem, per medium 

fecundum longitudinem ; tracheam amplam; unde eft, quod alte clamare poffint, 

fùo potius quam aucupis malo. Vtraque Turdelam,.major em fuperat. Pennis 

veftiuntur fufcis Se nigris, quibus virentes funt intermixtx, roftro longo, acuto , oreque 

admodum magno Se panilo. Crura,pedes cxtefaquenihildifferunt a communi avium 

norma. Mas Se fcemina vix inter fé diferepant, nifi quod illi fub guttur e propendeant 

particulx carnex nigrx ; huic vertex plumis decor emr mollibus. Inter prxftantiores 

aves, ficut Turdelxrioftratibus,habentur. 

Guira - Guainumbi, Palumbi 

eftmagnitudine,plumis undique 

elegantiffimis veflita. 

Vertex quafi mitra ex pennis 

fapphirinis decorarur, in cujus 

medio macula nigra, magna. 

Guttut, pedus Se venter 

lùnt lutei, iùperior colli pars, 

dorfum, alx Se cauda, graminei 

coloris, admixto thalalfino, 

more Anatum vel Pavonum. 

roftro eft oblongo, ni 

grò, incurvo ab utroque latere 

, iìiperne Se inferne ferrato 

dentium loco, Cruribus 

nigris,


nigris pedum diri* Se unguibus vulgati modo difpofiris. Cauda longiuima ex duaolfspe^rdis^da, 

fielltis plumis nanfverfis veflita Frudibusgaudee Liak* 

arbo P ribusmdificat,imdefclopetisFacilefigitiu.Cicurarmobe^^ 

mtatem, licet enim columbis dignitate cedat,minufque carnofafit, tamen nteprxparata 

prò cibis apponimi'. 

G V I R A QJV E R E A. 

Gutraquerea, Sturnum magnitudine xquat, etiamfi ob alarum Se caudx longitudinem 

major videatur.Eft ex fufco cinerei coloris cum maculis flav» Se albo mixtis. in 

vertice circulus apparet aureus. roftello parvo, rnangulari, parum adunco, a cujus mitio 

in utroque latere multx fetx eraffx fìiillx exfurgunt. Cxterum nihil peculiare prxter 

caudx ekgantiam. Vefca eft ejus caro , fedficca. Frudibus potiffimumviditat. 

GVIRA-IENOIA. 

Guira - ienoia, Fringillx funt magnitudinis, fed corpore magis procero. Cxruki potiffimum 

coloris, exceptis extremitatibus caudx fic alarum. Menfibus pluviis ob fruduum 

uberrarem pinguefeunt, fic tune caro earum magis faporofa , Fringillarumque 

loco comedirur. 

TIIEPIRA'NGA. 

Tiiepirdnga, Avicula hxc cantu, conformatane, 

pennis Fringillam noftratium xmulatur 

, nifi quod corpore fit magis carnofo fic 

cauda multo longiori, plufque fanguinei coloris 

per omnes pennas appareat. Gregatim volitant, 

fic facili negotio retibus fic decipulis magna 

quantitate capiuntur. Eodemque modo, ut 

noftrates Fringillx, preparai* apponuntur. 

Guirà-

HIST. NATVR'AL. 6C MEDIC. LIB. III. 

G V I R A P E R E A'. Guirapered, Alaudx eft magnitudine, 

aurei coloris,excepta cauda Se 

alis, qux dilute virides funr. Sub 

gurtur e macularci habet nigram, toto 

pedore Se venne maculis inftar 

Sturni confpicuis. Roftello redo, acuto, 

flavo. Cxteravulgati modo 

difpoiìta : Inter aviculas apponitur, 

Se mediocris eft fàporis, imprimis 

cum frudus illi maturuerint, qui 

Araca Se Guaiaba dicuntue 

GviRA-AcANGATAR A. 

Guir'a-acangatara, elegans eft avis, Picx magnitudinis, ob elegantiam Se ingentem 

clamorem potius, quam carnis excellenriam Celebris : paucxenim eft carnis ; licet ob 

infigncs pennas Se plumas major videatur. Roftro adunco, acuto, Se flavefcente. Vertex 

longioribus plumis, criftxinmodum decoratur, qux ficut totum corpus fere, fufci 

eft coloris. Cauda longiffima, conftans odo pennis ornare expanfis, in exnemitate albicantibus. 

Cum cxteris avibus loco Fringillarum menfis imponitur, faporifquc eft 

non contemnendi. 

MATVITVI'. 

Matuìtui, Sturni eft magnitudinis. Roftro longiffimo, redo fic forti. Pennis undique 

veftitur fufcis, pallide flavo maculatis, ut in Nifo. Cxtera vulgati norma avium 

difpofita, nifi quod pedore fit admodum carnofo. Pifciculis infìdiatur circa ripas fluviorum, 

iifque pinguefcit. Magna copia toto anno apparene Carne funt multa fic 

pingui. 

lacama- 

s>s


IACAMACIRI'. 

lacamaciri, Sturni eft magnitudine,Roftro admodum longo,fiein cxtremitatc acuto. 

Cauda tenui fic longa. Pennis fic plumis ex flavo ac viridi mixtis. Circa ripas fluviorum 

viditat, fiepifciculis deledatur. Inter cxteras aviculas apponitur, fed non adeo 

expctita, quod mini» tenere fit carnis. 

T A M A T i A'. 

Diverfx fpecies dantur Tamatid. Quarummaxima,additocognomine,Tamatia-guafu 

exprimi tur, adeo Turdis noftratium externa figura, ut fic indole ac fapore fimilis, ut 

nulliavium (paucispròconfuetonaturxlufu exceptis) Europxarummeliuscomparanda 

fit. Roftro eft magno, folido, parum incurvato, fufei coloris. Capite quoque 

grandiori prò corporis proportione. Tota cutis pundulis confpicuis fic magnis maculis 

fufcis variegatur. Collum fic guttur flavefeunt. Pro Turdis apponuntur uteunque 

affare, ejufdemqucfuntfaporis. 

S E-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC LIB. III. 9y 

SEC T IO TERTIA, 

Quce agit de Animahbm Quadrupedi'bus, 

Vemadmodum Eruditiff Scaliger non immerito diffentit à Philofopho 

dicente , vel omnibus terre locis omnia , vel nulla ufquam 

nafci : fic è contra, quxdam in quibufdam locis, quxdam autem non 

provenire, apprime fané confenfìffe mihivifus eft ; imprimis cum 

eo naturx moderamine, ur ficut illa numero, ira Se vitxtumhabitudine, 

tum longniquitate inferiora vel fuperiora evadane Cujus 

reiveritatemconfirmanr paffim omnes acerrimi Indiarum imprimis 

Luftratores, quodque etiam Naturx ceconomix maxime, confenraneum fit, 

ne alicubi vel abundantia nimium luxuriaret, vel neceffariorum penuria Mundus 

fatifceree 

Intet alia animadverfione digna circa Quadrupeda, non prxrereundum puro, quod 

aliqua pecora Europxa in Lidiasinveda,prxfèrrimOves,Boves,Arietes,etiamfiob aèris 

temperiemcalidioremfàris prolifici;tamen macriores utique reperiantur,carneque 

minus flaccida Se renera quam in natali quondamfolo ; vel quia ex infueto frigoreno- 

.durjno, vel fervore diurno peculiaris rerrx genius rcfultans, ficut tenerioribus Europx 

vegetabilibus ; ita quibufdam animalibus exoticis minusfaveat. Excipiuntur tamen 

quxdam, prefertim Porci, qui in melius mutati, fcccunditatis non folum, ièd Se nutrimenti 

dignitatis ufque adeo prxrogativam obtinent,ut xgris xque ac fanis mtx 

fic jucundx fint delicix, carneque ovilla prxferantur: Ac proinde minus applicandum 

videtur hifce regionibus Novi Orbis illud Philofòphi, ubi air, Omnium Quadrupedum 

carnes deteriores exiftere, qux locis paluftribus, quam qux editioribus pafcuntue 

Lidigenx Quadrupedes viviparx rei familiari dicatx,pauciores quidem in ranta multimdine 

detedx.Quas,ut Se tot aliafenfitiva, conduceret quidem ad cognitas Veteris 

Orbis redegiffe fpecies , fed ob adeo varium Seperpetuum Naturx lufùm, facilius eas 

( pauciffimis quidem exceptis ) guftus , quam externx figure fimilitudinc, cum Afiaticis 

vel Europxis contuleris. Accedit quod didx Beflix in Novi hujus Orbis remotioribus 

faltibus minus familiares fint maris accolis : nodambulx quoque multx Se latebras 

quxrentes exftant,etiam ex, qux contra Philofòphi fententiam multum caioris Se 

ficciratis habeant, adeoque tantum prodire ament ingruentibus menfibus pluviis, ut 

pinguefcant Se copulentur.Vr mirumnonfir, earum differentias, mores, naturas, aliaque 

ad Hiftorix Naturai» Se Anatomix cognitionem facientia, difficilius dignofci Se 

peifcrutaripoffe. 

Quamobrem licet inter omnia Ammalia, nullum tantam afBnitatem cum temperamento 

humano habeat;nullius quoque Anatomia tantum lucis adferar,quam 

Quadrupedis viviparx : veniam ramen facile merebor, fi vel qualitates vel diffediones 

earum rudiori Minerva fortaff» explicavero, quam curiofùs quiique Iatrofophos defideraverie 

P RxterDorcades Europxas Brafilienfibus non mulmm diffimiles Caprex Indigenx 

Cuguacu-eténorx cornurx,8e Cuguacu-apard

5>8 G V L I E L M I P I S O N I S 

V G v A 5 V E T E adeo filveftres funt, quin 

facile ciCurentur. Frudus 

fic frondes qdas depopulantur, 

omnera denique 

cibum, ruminant: vifeera 

quoque naturalia more 

aliorum ruminantium difipolita 

funt, ficut in cornutis, 

alteraque tantum 

maxilladentatis, foktfieri. 

Quum porro àveteribus 

Pliilofophis teftatum 

fit, quafdam non folum aves, 

fed fic ammalia terreftria 

nonnulla, inrer qux 

Cerva fic Caprex,felle carere;ego 

attentius circa 

duo potiffimum loca illis 

à Natura conceflà, hepar 

fic inteftina inquirens, fel 

nullum quidem fubinde comperi ; quia forte vifùm effugerar, arque alia aliqua parte 

diffufìimlatitaverat, quod fellisvices illis fùppleree tanta interim fellis neceffitas in 

corporibus animalium mihi viderur , ut eo non apparente locis folitis, Natura maluerit 

collocaffe in capite quorundam pifciculorum, quam in totum denegaffe vifeus 

tam nobile. Imo , funt aves qux tefte Ariftotele vefiea fic urina deftituuntur ; tamen 

fel ipfis perpetuo conceffum effe fatetur. Caprearum Braiilienfium caro eft optimi palati 

fic nutrimenti, qux vel affatur, velaromatibus conditur prò epulis, ejufdemque 

pianefaporis eft fic digniratis cum noftratibus. Veruni, ficur hxc Caprexfpecies, qux 

villofis eft cornibus, carne fua alimenrum, ita lapide in ventriculo contento, medicamentum 

prxbet haudcontemncndum,fciliCetlapidemBezoardicum Occidenralem, 

nunc Orienrali minus cekbrcm quidem,artamen apud incolas contra mala quoque venenara 

in pretio habitum. Quo lapide venatotes difficilius aliquando potiuntur, 

quamipfòanimali in quo generarne vulneratum enim telo, aufugitfummo fludio , 

erudatque è ventriculi fundo per os ipfiimlapidem, quemfinonfàgaciter obfèrvet venator, 

fpe omni excidit eo potiundi, ut mihi aliifque contigit fubinde. 

T A i A e v'. Taiacù, Porcus eft filveflris, 

fèd Apris magnitudine 

fieferocitatecedens;vix 

enim noftratium Porcorum 

domeflicorum molem 

acquirie Auribus, pilis 

fic fetis in dorfo eft fòlito 

brevioribus Se mollioribus 

nigri coloris,pundulis minimis 

albis variegatus. 

Cauda eft nulla. Admodum 

probatx eft carnis, ut 

facile noftratium domeflicorum 

fuperet. lardo eft 

tenuiori atque bono. In 

dorfo inter fètas prominentia 

apparer partim carnea partim membranofà, quafi ex concurfù vaforum ladeorumeontotta, 

qux vulgo Vmbilici nomen audie Quem tamen ego in diffedione veruni 

umbilicum effeneutiquampomianimadverrere,ficutinequeClariff Anatomicus 

Leydenfis D. Falcoburgius*, qui tranfmiffum ex Brafilia Porcumfimilem diliênter incidit. 

Mammarum quoque vicemprebere, quia vafàmammaria videbantur, qux la- 

deum

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. III. 99 

deumhumorem perpetuo deftillant, haud veriffimile, quodfìigendumprxbeatpapillis 

, quas more aliorum Porcorum fub ventre gerit. Per hunc dudurn fniritum 

emittere, ficut Sues marini per nares, Lerius fic Thevetus putarunt ; fed attentior cenfura 

Fr. Hernandi magis mihi placet, qui in diffedione eorum, ram narium, quam 

umbilici, ufùm illis mecum derogar. In multis Americx regionibus, prefertim in nova 

Hifpania , ejufmodi Apri ejufdemque conformationis fic naturx inveniuntur, quorum 

caro xque probata, quxquemadara ut durabilior fit, ftatim liberati debet à duduilloladeo 

dorfàli, alioquin facile corrumpitur. Iracundi fùnt Se vindidx admodum 

memores. Vulnerati enim infiniros folent fui generis convocare, ut hoftes fuos, 

five Venatores five Tigrides, cum quibus perpetuami exercent inimicitiam, gregatim 

adoriantur. Ita ut non raro afeenfuin arbor em falvare fé coadi fucrint vel fàgaciffimi 

venatores, ubi tune dux gregis, cum militibus fremens, rruncum arboris loco 

hoftis amiffi mordet Se lacerar, illi interim tot feris circumdati, eas fuperne, vel venabulo 

, vel fclopetis tuti cxdunt, cum tamen illx haud facile patiantur focietatem 

diffolvi, nifi forte more vel famis txdio. 

C A P Y B A R A. 

Capybdra, inter Porcos aquaticosfivefluviatiles 

recipitur, quia 

figura Se natura bimulum Porcum 

xmulatur. brevibus eli cruribus 

Seungulis, fed porcinis, cxterum 

Porcis diffimilis, fi craffitiem 

Se figuram capitis, Se oris pilos 

aurefque parvas confideres. Caret 

cauda. Peculiare quidprxterca 

huic Natura dedir, quod (prxter 

duos infignes dentes incurvatos 

extra alveumprominentes) in 

qualibet.maxilla dentes viginti 

quatuor habear. Herbis Se frudibus 

vefcitur.Nodambulum eft 

animai, pabulique gratia fluvios Se torrentes tranfnatat, clamoremque adeohorribilemeditde 

node,ut nobis infuetis primum terrorem incufferit. Gregatim infinito 

numero circa ripas fluviorum oberrant; cumque Tardigrada finr, non curfu, fed velociffima 

naratione fé falvant a venatoribus, quia urinati vel maxime norunt. Cxterum 

haud difficile magna copia fclopetis velfàgittisfiguntueinregrifque militum cohortibus 

probo fatis alimento fuerunt, imprimis fi afferur caro ; fèd quia dignirate Aprorum Se 

domefticorum carni cedit, caput hujus Capybdra tantum prò deliciis apponimi-. 

C v A N D v'. 

Cuandu, Majot fic Minor, Africanis Erinaceis ex parte fimilis. Noftratibus Hfét-

,oo G V L I E L M 1 P I S O N I S 

®ertf$m> Lufitanis Ouricocaeheiro, fic quoque Efpinho dicitur, quod perperuis fpinis five 

aciculis armatum fit animai, de quarum tamen ejaculatione in hoftem deque earum 

venenofa vel medica qualitate nihil nobis liic terrarum compertum eit, iicut de aiia 

Erinaceorumfpeciein Africa atque in nova Hifpania teflantur Autores. Hxc enim 

Hiftrix ob infignes alimentofas qualitates potiffimum Celebris Simixmajons eftmagnitudinis. 

Totum corpus pilis caret, fed fpiculis armatur imdiquaque oblong» tiavefèentibus. 

Ab infitione incutem ad dimidiam fere longitudinem rehquam, pars dimidia 

nigricar, cufpis albicar. Capite eft quoque aculeato, excepta regione aurium 

fieoris. Circum nares pilos habet multos, qui bar barn Felinam illi faciunt. Ocuh 

prominentes &e fulgidi. Cauda oblonga ab exortu fuo ad medietatem aculeata. exterior 

medietas nuda eft, fieraras habet fetasPorcorum inftar. Interdiu dormir,nodu 

circumvagatur, fpirarque naribus quafi anhelarer : vocem edit ut Sus /** iu. Scandìt 

arbores, fed tardo greffu, quia pollice caret ; idcirco defcendens, caudam circumvolvit, 

ne labatur. Frudibus non folum ,fed Gallinarum Columbarumquepullis multum 

damni infert, iifque perperuo infidiari amar. Exinde pinguefadus facile prxda 

iìr venatoribus . Carne eft admodiun candida, pingui,eaquc granffima, ac proinde 

inter dclicias apponitur five affata, five elixa, five arrocrex modo condita. Inter Erinaceos 

enim qux vocem Caninamedunr,inferioris flint notx; qux ore vero vocequc 

Suilla, ut hic nofter, carne funr, tefle quoque Scaligero, longe delicatiori. 

~x_- 

T A T v' five ARMADILHO. 

Cumin Occidentalis non folum, fed 8z Orientalislndix partibus frequens adeo fit 

hoc inufitatx conformationis animal,non mirum fi vel nomine,vel magnitudine,figura 

quoque fubinde variee Hifpani Ârmadilho fàtis appropriate, ho e eft, Gataphradum, 

Bclgx £>cf)l\t-1&tttftcn nominarune Brafilix indigenx nomine Tati* generice totum 

hoc animalium genus loricarum exprimunt, variafque illarum fpecies peculiari addito 

cognomine diftinguune Prima fic maxima Tatu-pe'ba:cujus defcriptionifupcrfedeo,utpote 

qux non edulis. Secunda fic prxftantiffima Tatu-ete,ìed priori minor .Tertia Tatu-apard, 

prxcedenti magnitudine par, cujus folum iconem exhibeo, fed alteram incedentis, 

alteram dormicntis beftix. Omnibus his communeeft, quodlorica offea ex fquamis 

clegantibus compofita operiantur, quod Porcellorum quafi fint roftro, figura, oculis, 

pilis fic pedibus, licer magnimdine fic dignitate inter fé difer epene Item quod nodambula 

fic falacia,roftr o fodientes Talparum more,nunc fub terra in cavernis latitent,nunc 

in aquis inftar amphibiorum, imprimis vero fupra terrammorealiorum quadrapeolum 

degant. Horum denique caro, exceptaillius Tatu-pe'ba, non folum vefea, fèd ob teneritatem 

8e albedinem apud magnates pto deliciis appofita,affata,elixa Se in arrocrex modum 

condita, Cuniculorum Se Porcellorum carni prxferatur. Tantum abeftuteum 

Talpis in terra pò tiffimum nutriantur ad mentem Monardi, ut frudibus Batatis, Bacobis 

Se Melonibus cxterifqueplantariis, imo Gallinis vefeantue Quamobrem rullici ea exofihabent, 

iifque perpemo vel decipulis vel caniculis infidiantur. Hxc autem fpecies 

peculiare habet, quod dormituriens, aut venatorem eludere voknsjprloribus acpofterioribus 

pedibus colkdis, more infantium in utero jacentium,ac auriculis intro tradis, 

cum,cauda capite Se ad caput relatis,inftar pilx fé componaeatque per commiffuras incurvato 

dorfo acelypeo, ita lateralibus extremitatibus, ac antica Se poftica parte confertis, 

ut nihil appareat nifi lorica capitis fic caudx ; adeoque inftar conchx firmiter fé 

claudit, utneà validiffima quidem manu aperiri 5e dilatati fépatiatue Quamobrem 

mirxiftius fortitudinis rationem defiderans, aliquotiesilluddiffecui domi mex, loricamque

HIST. NATVRAL. fic MEDIO LIB. III. iot 

camque convexam, qua tegitur, inveni cum quatuor commifliiris tranfverfalibus, lentaadmodum 

cute conflantibus, quibus loricamexrendere Se contrahere poteft. Qux 

lorica fiouris quinquangularibus eleganti ordine difpofìtis conftat ; inter commiffuras 

vero paralklogrammis, Se quxlibet figura fquamulis lenticularibus, coloris ex albo 

flavefcentis. In quolibet latere mufculum reperi infignem longum Se figuram X habentem,plurimis 

fibris itadecuffatim difcurrentibus fecundum longitudinem, quorum 

ope validiffimam illam cOntradionem Se corporis conglobarionem exercet. Cxterum 

coèunt Segenerantmorealiorum animalium. Prxter alia falacitatis figna, accedit 

quod genitalia in onini Tatù prxter modumlonga Se craffa arque rigida promineane 

De carnis prxftantia alimentofa fupra monui. De vi medicamentofà Lamiarum 

Fr. Ximenes vir haud vanx fidei, ut Se Monardus, multa annotarunt ; verum à me ha- 

denus incompertà. 

Tapiierete, Lufitanis Anta, mi- 

TAPIIERETE'. 

rum afpedu animai, magnitudine 

Iuvenci femeflris ; dorfo incurvato, 

figura corporis quodammodo ad 

Porcumaccedens,imprimis oculis, 

capite Se pedibus. Promufcide eft 

fuper os prxeminente, quam validiffimo 

nervo conrrahere Se extendere 

poteft» Ore dentato in utraque 

maxilla. Loco caudx exiguum 

proceffum habet depikm.Cute eft 

fòlida inftar Alcis, brevibus pilis, 

umbrx fic fufci coloris. Salax eft 

beflia Se nodambula, qux arborum frudus, arimdines fàcchareas, depopulatur. Inter 

amphibia nonrecenfetur :fluvios ramen tranfhatatrapidiffimos. Cxterum iners fiefocors 

apparet, adeoque lucifuga , ut in deniìs mediterraneis filvis inrerdiu dormire 

amet : Ita ut, fi detur animai aliquod quod nodu tantum , nunquam vero de die venetur, 

hxc fané Brafilieniìs beflia faepófiia, dici minime meretur ; qualem tamen Arifloteles 

fic Scaliger ex terreflrium genere in Afia non dati aurumaneCaro ejus vefca,fijuvenis, 

fic lite prxparetur, bubulamque xmulatur, eaque mediterraneis ac maris accolis 

in frequenti ufu exiflie 

Inter Quadrupedavefca in hifce filvis fic campis littoralibus frequentia,fèx feptemve 

Cuniculorum fic Leporum fpecies exftant, communi nomine corrupte Lufitanis 

Ratos domato dida. Qux ut magnitudine, colore, Se figura nonnihil inter le difcr epant; 

ita natura, indole, natali folo, atque fàpore multum inter fé conveniunt, Se ob carnis 

bonitatem, omnibus pariter in deliciis habita ; quamobrem multi incolx, nunc decipulis,nunc 

Canis venati ci vel odori ope iis infidiari amanr,reperroque anrro id ab utraquepartefodiunt,8ecuniculumadumabutroque 

larere obturanr, Sedemum in locum 

q»o confidere autumant, longum cultrum infìgunt,ut ita transfiganrprxdam fub 

terra latitantem. Qui vivi capiuntur, cicurari fepariuntur Sepinguefcunt.Vniverfàhxc 

Leporum Se Cuniculorum familià admodum eftfcecunda: feprenos Se ultra unopartu 

catulos ter uno anno profert, non cxcos tamen more noftratium. 

Prima, qux maxima Se nobiliffima I A CA 1. 

facile inter eos exiilit, eft Paca, magnitudine 

pinguis Se craffi Porcelli, 

cujus inftar grunnie Cibum oblatum 

non pedibus more Cuniculorum detinet, 

fed in terra depofirum devorat. 

Capite eft craflb, auribus prxrer morem 

parvis, abfque cauda, utpkrique 

hi Cuniculi. Crura priora paulo poflctioribus 

breviora ; ita ut non adeo 

velocitate, quam vehementi quidem 

morfu,fe ab hofte vindicet. Pilis eft 

13 

brevibus,

ioi G V L I E L M I P I S O N I S 

brevibus, ad tadum duris, umbre coloris, in lareribus maculis cinereis prxdira. Carne 

eli tenera , pingui, lardo non indigens, fi affctur, fed inter epulas magnatum, ficut 

LeporesSe Caprex in Europa, habetur. 

T A P E T l' II. 

Secunda fpecies dicitur Tapeti, figura, magnimdine, pilis, auribus, barba, Leporibus 

noftratibus inter omnes has fpecies maxime finiilis : vidu quoque, fertilitate, carnis 

bonitate ab Europxis minus diferepans. Eorumque more in filvis, non intra terram, 

nidificat. Quâmobremnonneccffe eft ejus narrarioniinhxrere. 

mm^ â 

Tertia Cuniculi fpecies eft Aguti, vulgo 

corrupre Cotid. Qux magnitudine Se figura 

eft noftratium: fed inrer eòs quibus aliquid 

porcini intercurrit. Prxterquam quod pilis 

fit fpkndentibus, rufis Se duris, ut in Porcellis 

junioribus; grunnir quoque eodem 

modo; inferiorque mandibula, ut in Suibus , 

brevior eftfuperiori. Si corporis proceritat,em, 

vclocitatem, voracitatem, dentes,caudam, 

mores denique refpicias, cum Leporibus 

quadrar ; auribus tamen, quxromndx 

fùntjdifcrepae Pofteriora crura glabra, longiora, 

digiris fex ; anteriora breviora quatuor 

rantum funtprxdita;iifque direde anterius extenfis, incedit, Se arripir cibum oblatum, 

devorarque quam ociffime. Adeo denique a natura munitus,ut fi non unguibus Se dentibus 

fé meri valcat,velocitate pedum le fàlvare poffit: ubi vero irriratus,vindidx minus 

potens fìat, grmunendo quatithumumpoflerioribus cruribus multo fortius quam Cuniculi 

noftratcs , dorfìque pilos erigit. Cxterum cicuiarur, ut pingueicaeatgue philanthropos 

fit. Sed teneritate carnis prxftat, fi filveflris mactetur. 

CAVIA £ O B A' Y A IV. Quarta fpecies Cavia Cobdya. Qux ut Europxis 

Guniculis magnitudine cedit ; ita diverfitate 

Se elegantia colorum eos fuperae Pilis eft 

molliufculis, maculis albis, nigris, rufis; Cruribus 

brevioribus; anterius digitis fenis, pofterius 

quinis. Capire fie dentibus Gliiis fimilibus. 

caudx veftigiumnullum fcre.Nulla Cuniculorum 

fpecies tam familiariter in xdibus cicuratur, 

quam hxc, imo in alias Europx regiones 

feliciter vehitur, ubi xque prolificus eft, fie 

pinguefcie Grunniendo cibum quafi à domcflicis 

mendicat inftar Caniculx domcfticx. Dignitate carnis cxteris haud cedit, imprimis 

filveflris adirne, affata, Se elixa, apponitur , minufque alba Se ficca quam noftiatium 

; adcoquehumoreabundans, utmale fiat illi, fi nimium aquxpotet. 

Quinta

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. Ili 

Quinta, Apered dida, Noftratibus &flbt-tQt 

Cuniculi eft fpecies minima, abfque cauda, pilis 

Leporinis, ut fic capite, barba fie inceffu. Vivit Cuniculorum 

more, ejufquenaturxparticipat ; nifi 

quod perrofis potius cavernis , quam arenofis 

gaudeatjUndeàvenatoribusficviatoribus ope caniculx 

elicitur fie capirne Elixus, affatus, conditus 

apponitue Adeo enim carne eft tenera Se 

bona ut Cuniculos Europxos facile fuperee 

A P E R E A 

I A G V A' R A. 

Varix Tygridum fpecies 

in filvis reperiuntur, quarum 

aliqux majores fie ob 

crudelitatem nimium celebres, 

quas,urpotenon edules, 

prxtereo. Hx minores 

vefcx Lufitanis Onca generalirer 

didx, Bfafilianis 

peculiari nomine diflindx. 

Quarum prima maculata 

Iagudra, fècunda Iaguarete, 

tertia Cuguacuara,cujus 

icon defiderarue Seniores 

IA G V A R E T E 

brevibus,juniores longioribus 

funt pilis fie paulum crifpis 

inftar lanx ovillx; nunc 

Capre inftar ex flavo rufefcenris 

coloris, nunc maculis 

nigricantibus eleganter 

difpofitis. lupi fere fùnr magnitudinis'Se 

molis, rapaces 

quoque, Se hominibus 

xque ac befliis infeftx,cum 

famelicx funt; alias enim a 

gregariis canibus, imo vel 

itolo accenfo rogo de node 

in fugam facile aguntur ; 

ignisenim vel luminis beneficio 

me fòciofque itinerlsmei ab his aliifque noxiis animantibus tutari folebam. 

Terribilem nodu clamorem » « inftar Canis famelicx excitare fòlent. Prxda potitx 

eam dilacet ant, caputque in ipfiim cadaver immittunt, fanguinemque imprimis fugune 

Licet carnis bonitate, mole capitis, corporis, cauda Se maculis cutis inter fé differanr, 

oculis tamen igneis, barba Se ungulis felinis, dentibus acutiffimis, atque indole conveniune 

Nec eft, quod aliquis putetà Barbaris Tapuyeris tantum expeti carnemharum 

rapacium animalium; illxenimqux rufefcentibiis Se flavefcentibus maculis funt, ab 

omnibus paffim Europxis incolis, inftar Vitulinx xftimatur. Atque ipfe non fine admitatione 

edodus fum, non plus ferinamfapuiffe tam rapacium animalium carnem. 

Attamen moniros volui femper amicos, imprimis valetudinarios, ut ab ea fé abftinerent, 

vel rarius faltemvefcerentur, ob fervidumquem generat fanguinem Se fuccum 

omnis beflia Se avis rapina. 

Inter tot Lacertorum exercitus prx cxteris magnitudine fic pulchritudine excellunt 

quos hic damus. Prior Iguana ( corrupte Legnane, ) aliis Senembi; pofterior Tejuguacu didus. 

Qui, utexterius nonnihil diicrepant forma , ita interius piane inter fé conveniunt, 

ejufdemque funt naturx. Prioris corpus duos eft pedes longum, ficut Se cauda. 

Tota beflia exterius lxte viret inftar Pfittaci, nifi quod maculis nigricantibus Se albis 

in modum panni undulati hinc inde variegetue Cute eft undique fquamofa. pone 

$ I 4 caput 

V. 

ro

io4 


I G V A' N A I. 

capur in utroque larere albicans emicat macula inftar Branchiarimv pifcis. A cci vice 

ad caudx extremiratem fèries fquamarum ferrararum excurrir virid» fecundumdorli 

longitudinem. Capitis fquamx fìngulari ordine funrpofitx. Naribus eft patulis. Oculis 

macmis , nigricantibus. Lingua craffa mobili, fed non bifida ut fequentis figure. 

Ridueft didudoSepatulo, exiguis dentibus nigricantibus obfito , cibumque ns rite 

prxparatumadingluviem illam pendulam dimittie hanc ingluviem nigricanrem 

Sclèrratam prò variis parhematis velcontrahit vel propendere finir. Crura non folum, 

fed Se eorum digiti, perpetuis quoque fquamis vefliti, Se variis articulationibus 

prxditi. Ctura pofteriora anterioribus quidem majora, fed omnia paribus unguiculis 

curvis armati. 

I G V A' N A 11. 

Altera hxc à precedenti in eo potiffimum differt, quod colore fit nigro cum maculis 

albis. Diritis pedum multo longioribus. Cauda quoque longiori Se craffiori, non ferrare 

Lingua bifida, lxvi, rubra, quam multo velocius Se longius, quam prxcedcns 

Senembe exerir, Se more fèrpentum retrahie Vtrumque animai domi mex ligatum definiti, 

expertufque.fum flupidiun effe Se inedix patientiffimum,quxdam ad fex,quxdam 

ultra odo menlìum fpatium, ut nemufcamvelculicemcomederent, fedrantum ore 

fubinde patulo immota jacentia aliquandiu apertis feneflris matutino rore auraque 

vefei vifa fint,attamen,licet Lacerti, Serpenrcs aljaque reptilia frigi dioris uteumque fint 

temperamenti, hi elapib circiter femeflri, fi non efea exhibeatur, inedia conrabefeunt 

Se moriuntur. Frudibus fic ovis crudis vefei amant, unde multa pinguedo fic caro albiflìma 

illis nafeitur. qux elixavel frixa, inrer delicias expetita, nec Gallinaceis pullis 

cedit, ejuidemque dignitatis,Sefaporis,cujuseft caro Armadilla,miì quod fìccioris fìr nutrimenti. 

Aphona funt piane, velociffime currunr, facikramen exarboribus fé illaqueari 

patiuntur. Vfque adeo renacis funt vitx,ut, fìaliquories ferianmrin capite, 

nonmoiiantur, nificervixcultro infixo vulnererur. Vnde difficile Ariftoteliaffentiendum 

puto , Lacer tos vix ultra fex menfium fpatium vivere. Madiata vero Se piane excoriata 

diuadhuc moventur, coidaqueexcepta, admodumfubfìliune Oviparafunt, 

idque fingulis fex menfibus, ac in utroque latere duodecim aliquando ova cerafi minor 

ìs magnitudine apparuere. Eriamfi inter amphibiapoffit cenfcri Iguana, quia fluvios 

quoque intrat; tamen more exterorum amphibiorum in terra generar. Ova qux ponit, 

rotundaiiint,8e tenuiori reftaquamGallinacea,prxdita: cxterum virellum Se albumen 

Gallinarum fimilia fapore, qux addita aqua, non oleó aut buryro,fnguntur. Porro pinguedo 

Senembiapud Chirurgos Americanosin pretio habetur ad cutis vulnera fananda. 

In

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IH. IOJ 

In diffedione vifeera omnia vitalia fie naturalia , ficut in aliis animantibus reperì, 

fèd duplici ventriculo predata. Anterior, cibi licetpauci receptaculum, indeinteftinum 

admodum tenue,cui alter ventriculus concodioni ciborum dicatus anneditueln 

hoc ventriculo ut fieinteflinis' teretes lumbrici larebane Lapis quoque ex eodem ventriculo 

exemptus ovi fere gallinacei figura fie magnitudine exterius tinteriusvero, lapidis 

bezoardici coloris fie fiibftantix erat;quippe contufus, à tunicis quibus componebatur, 

facile feparabatur. Idem lapis ab incolis celebratile Veruni an aliqua vi medicinali 

polleat, a me nondum compertum. Francifc. Ximenes in nova Hifpania fimilem 

lapidem in cerebro ejufdem Iguana reperiti, doloribufque nephriticis fic calculis 

frangendis,fidrachmxpondere è liquore convenienti hauriatur, mederi teflaturr * 

Varix Teftudinum Brafilienfium fpecies, ut nomine ac natali folo ; ita figura, colore 

, magnitudine, atque dignitate inter fé differune Antequam agmen edulium animalium 

claudam, eas tantum recenfebo Teftuelines, quarum qualitates mihi compertxfùnt. 

Dux occurrunt marinx, vel amphibix potius, quia ova fìia ad littus maris 

ponunt in fovea, quam arena tumulant, donec excludanrur. ultra ducenta fìibinde 

fimul reperiuntur,magnirudinegallinarum ovis paria, rotunda,alba, non tefta, fèd valida 

tantum membrana teda. 

Prior Tartaruga Lufitanis,IurucudIndigenis, adeo magna, ut a tribus bajulìs vix dimoveatur, 

plurimifque hominibus farurandis caro earum fiifficiat. Loco pedum habet 

quafi alas: anteriores quidem longas : pofteriores breves: (quarum figuraspaffimvidere 

eft apud authores) caudam acutam, conicam: oculos nigros, magnos: os edentulum 

fic inftar roftri volucrum. 

Alrera minor cxteris Teftudinibus lururd dida, Lufitanis Cagddo ; atque ad differentiam 

Cagddo d'Agoa nominatur. Hxc intra teftam fé recondit prò lubitu, fic collum 

rurfìis ad trium digitorum longitudinem foras extehdit. Capite eft oblongo; nafo 

elevato Se acuminato ; ore ampio ; oculis Se unguibus pedum nigricantibus. Cauda 

brevi, acuminata : cute rugofa quafi fquamis conftante. 

IABOTI I. 

Tettia fic quarta fpecies, terreftres funt plus minus manus magnitudine, figura inter

io* GVL. PISONIS HIST. NATVR. fie MEDIC. LIB. III. 

ter fé fibi, paucis exceptis, multum fimiks. qux Cagddo da terra Lufitanis, Iabotilndigenis 

appellante. His caput Se crura funt fufca, verum maculis ex umbra variegata. 

Caro Se ova funt vefca.-jecur vero palati eft optimi,atque antecellit omnium animalium 

ecora fuo fàpore. 

Pkrxque tetreftres rella operiuntur nigricanre, cui varix nigricanres Sefiavefcenres 

figurx geomerrice quafi infculptx vifuntur. Sicut ex appoiìtis hifce figuris liquee 

Vix fonum nifi brevcm, exiguum, eumque breviffimum, kilt kik edune Inedix patientiffimxfunt 

ad biennium fere, tantillum aqux folum domi mex forbentes. Cxterum 

raolicibus Se frudibus filveflribus vefei amant. 

èum ex Philoibpho conllet, quodpkraque ovipara, ut quoque aves Se pifees, velica 

Se renibus deflitutafint, teftudini tamen marinx conceffos effe exautopfìa confirmatumhabeo. 

Multa prxter ea Grxci Philofòphi de Tefludinum indole Se generationenarrarunt, 

qux fi conferanrur cum hujus Novi Orbis Tefludinibus , aliqua dubix fidei videri 

poffene 

FINIS L I B R I T E R T I I. 

G V L i E L-


H I S T O R I M 


L I B E R QV ART V S. 

DeArboribus, Fruticibus, &- Herbis Medicinalibus > ac Alimentofs, 

in s Braflia&' circumjacentibm Indite Qccidentalis 

Regionibus nafcentibus. 

Erado Tradatu de Animalibus edulibus, ordopoftulare videtur 

> ut Vegetabilia Alimentofa Se Medicamentofà iis fuccedant 

antequam ad Venena Se Antidota tranfeam.Miff» itaque omnibus 

illis, quorum vel ufus Medicus adhuc latet ; vel qux huc 

aliunde illata, Se ab aliis fàtis fìiperque ante me expofìta, ut 

Malus Medica, Citrus, Punica , Milium Turcicum , Lapis 

Bezoar Occidenralis, Ambra grifea, Se fimilia ; vel quxfolummodo 

quxftui comparata funt, ut infinita ligna in xdificiis celebrata 

; Ea tantum perflringenda duxi, qux in Medicinam 

fùnr recepta, atque ab aliis Se me ad Artis noftrx incrementum , profpero ufurpata 

fucceffu. Adeo enim ex re fore putavi, ne quam multa ( ut folet fubinde farrago exoticorum 

hauftu facili Se fùpino congeri ) fèd quam proficua exftarent materix Mediex 

monumenta, ad imitationem feilieet Diofcoridis potius,quam Plinii Se Theoprafli, 

quorum hi tanquam Naturx admirabilia, ille ut Medico ufiii adoptentur, propofìiir. 

Verum cum ranrxmolis femper fuerit, novis audorirarem, obfcurislucem, diibiis 

fidem dediffe, non eft, quod mihi arrogemin re ram difficili voto ledoris fàtisfadum 

iti, fedprincipiigraviratem, incultumqueSolum, ingenuishisconatibuspatrocinaturum 

confido; atque pofteros, quibus plus otii fic erudirionis fupererit,non iòlum qux in 

cnarrationc Vegetabilium Se Senfitivorum defiderantur, fuppleturos ; fed Se multa 

convenientia cum aliis Mundi partibus obfervaturos. Nam quemadmodum unaquxque 

terra quxdam peculiariaproducit, aliis regionibus negara: (ficut liquet inter cxtera 

in hujus Continenti^ Occidentali parre Peruvia Argentifera, fèd minus falutifer2, 

arque è contra in Brafilia mineralium inopi, fèd Aere, Aquis , Se Locis, eorumque 

Vegetabilibus,admodum beata,) ita certiffimum eft liane quoque à reliquis novi Orbis 

Infìilis in multis naturalibus non diferepar e. 

Ex quibus facile patefcetperpetuus ille immenfx Naturx lufus infalutemmortalium 

longe latefque diffufus. Quin Prifcorum plerique, ac Recentiorum nonpauci, qui de 

Medica materia verba fecerunt, una ramen omnes non dum ad medium, ne dicam 

ad calcem faftigiumque, rem perduxere. Quippe adeo fpeciebus ac viribus abundans 

Se ampli» eft ille campus, ut meririffimo jure ea quxdignofcitur pars, illius qux ignoratur, 

minima dici poffie 

Porro non me anxie adeo Boranieorum confueto ordini obftrinxi,ut herbx, frutices 

fie arbores fingulx, ad claffes fuas venirene Sedànobiliffimis Se maxime ufualibus Vegetabilibus 

ad exteras del bendi, pf out variis locis Se Temporibus fefe offerrene Quafdam 

icones Se annotationes ab optimo Se diligcntiffimo meo domeflico D. Markgravio, 

ÌLI noflris peregrinarionibus obfervaras mutuatus fìim. Quod ideirco prxmonere 

volui, ne malevolus quifpiam furtivis coloribus me fcripta ornaffe fibilee Etenim 

quando horas fubcifivas publica munia mihi denegabant, id fedula opera ejus 

adimplerijuffi, ut quarum ego naturas SeproprietatespenficulatiusinvefligaremSeexperirer 

; earumdeniilkfigurasexternasp'er otium graphicedepingeree parum feilieer 

intereffe arbitratus, fi inventa noftra illi vel mihi impertirentur, aur fìib "cujus noftrum 

nomine lucerci afpicerent,modo illa,dubia nonnulla diflblverent.errorefque detegerent 

atque tum Novi, tum Veteris Orbis xgrotantium Se medentium commodo futura fine 

C A- 

ic7

io8 G V L I E L M 1 P I S O N I S 

C A P V T I. 

Tacomarcé five Armido Saccarifera. 

POftqmm vaftiffimi hujus Contincntis in Indiis Occidentalibus pars, qux nunc 

vulgo Brafilia dia tur , inter duosfluvios Maranhon Sede la Piata, ina, paulo poft 

Capralis accellum a Vefputio Emmanuélis Regis Portugallix aufpiciis, paulo accurati^ 

anno circiter dolo eflet explorata, Lufitani, intra promontonumOltnda 

«•moemifimum Se Infiilam Itamar aca, primum littora antea incognita kgerune VbijuxtarupemfiffamBralìlianorumtuguriisconfpecìis, 

ad terram appukrunt, fic de nomine 

loci iolliciti, quantum potuerunt inquirentes, Paranambuco, hoc eft, mare perforatimi 

vocari, a Barbaris refponfum tulerune Vnde hodie quoque, omnium Prxfedurarum 

feliciffima , idem nomen obtinet. Cujus receilus cum alni» explorarent, 

indignum exiflimarunr , ligno rubro , licet maximi proventus ad tingendos 

pannos,acquiefeere:prxfertim cum prxter confragofòs montes fie faltus inaccefios, 

miro Dei beneficio, longe lateque partim in planities folutas, partim in colles eiementer 

afiìirgentes terras con.picerent ; tum Se prxftantiffim» anmialibus , frudibus 

Se frugibus Europxis inved», mirabili proventu ea producere Se fortificare cxperirentut. 

Tandem fcecundum hoc folum Cannis Sacchanferis aptiffimumjudicarunt 

: eafque à campeftribus quondam hominibus detedas in Infulis Fortunatis, huc. 

detulerunt, quxob fuavem fuccum quafi ad manus tradire, ufum quem polhcebantur, 

olim filveftr es , nunc cxcultse Se domefticx, toto fere generi humano prxftant. 

Itautcceleftehocdonum , Attico nielli multis partibus prxkrendum, exceliis ìnclufum 

arundinibus, hifce regionibus imprimis concettimi fit, è quibus tum aquaria mola, 

rum boum indefeflb labore agitata, dulciffimus liquor expreflus, in alien» exeoqueretur, 

quemadmodumhac imagine expreffum videtur. 

. Multx hodie hujus generis machinx confpiciuntur. Nec ulla hujus terrx merxeft, 

ex qua plus lucri Se emolumenti ad negotiatores redundet. Nam Saccharorimi ex 

omni Brafilia olim colligebantur Aroba decies ccntics mille, idque quotannis, atque in 

Europamdevedx certiffimo compendio divendebantur. 

InvEgypto Sacar Arabicum (unde Saccharum noftrumdidum volunr) ex humili 

Se exigua pianta, inftar cryftalli vi Solis coagularne In India vero Orientali, ex Mambu 

arbore arundinea (vide Gare, ab Otta cap. x 11.)fie nodofà,populo infigni non abfimili, 

Sacar Mambu, onemTabaxir appcllant, vifcofum albicantemque liquorem promanare 

conftat, ut Avicenna, Rhafis, fie Serapio teftantur. In Provincia Rio de la piata, 

Cannas Sacchari fponte enafei, adokfcercque in arboris proceriratem, atque cryftal'a 

Saccliarca xftu Solis exfudare, conftat. Tamen al rcrutrum vel iniìta qualitatc, vel conficicndi 

dexteritateadxquari lune arundinaccopolle, nemo credat. Pianta fiquidem 

hxc

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV. 109 

hsEcnoftrafruticisinftarfirmitatepredirà,fuccoduki turgee SilveftriArundini externa 

facic eft fimillima ; nifi quod hxc crebrioribus articulis aliquando diftinguatur, 

imprimis fianni,tcrrxque intemperiesminus refpondeae Quo enim majora intera 

nodia, co feliciorem meffem, quo breviora, eo infeliciorem agricolxprxnuntiane 

Hxc Arundo, V'tbaSeTacomaree, Lufiranis 

Canna d'Acuquar* dida, minus in montibusfie 

collibus, ìicet irriguis, quam pratis glebof» 

fie pinguibus , luxuriat, fìcuti videre eft in 

Parnambucenfis prefedurx maxima fertilitate 

fic planitie agiis, optimeque cannifer» : 

qui inclytis undiquaque amnibus dividuntur, 

fie a pluviis Se inundationibus ripàs cgredientibus 

rigantur ; quarum beneficio à formicis 

cxterifque infedis noxiis liberantur, ficur per 

nivem in Europxis regionibus folcnt. Sed 

miffa digrelfione ad propofitumr edeo. 

Primo agri vomere invernpftur, cranbufque 

aut ferro ancipiti farriuntur, inque redos 

Se xqualiter diftantes fulcos profeinduntur. 

Quibus Cannarum takx ita inhumantur, ut 

fùmmitates utriufque fé contingant : atque ea 

ratTonelacunx vomere fadx, manentrepletx, 

qux ipfa eadem terra poftea adimplentur. 

Plus terre xftate, qua operiantur, requirunt, 

ne intenfior Solis xftus penetret, Cannafque 

cxficcet : Hyeme vero minus , ut facilius uligine 

imbuantur, Se terrx pondus germinationem 

retar dee Quo major humiditas, eo citius 

exfurgit arundo, hincque quilibet articulus 

novas producit Cannas, ab omni parte 

eas ac tadices ex lacuna, cuiimpofita eft, 

extendens. Nodo Cannx circumcirca pullular 

turio, a quo, terrx incumbens, nudimi, 

frutexquc emergit : ita utdecemaut ad 

fummum duodecim menfium fpacio, Canna 

maturefeat, inque juftam longitudinem 

exerefeat. Expertìores agricolx menfes Auguftum 

fie Ianuarium plantationi confecratunt. 

Auguflo tamen, qui menfium hibcinorum 

poftremus, felicius hxc inftituunt, 

quodtellus novilfimis pluviis imbuta, plantas 

fuo gremio mollius foveat. 

Allindo maturata tempore prefato exfeinditur 

; nonnunquam fie ad annum ufque 

fequentem in agro relinquitur, fie tune Canna vetusnominatur, quafi feges f eftibilis. 

Intia hoc tempi» nova denuo progerminat, qux poftea fimul cum veteri refecatur. 

Si intra biennium non feindatur, nullius exinde pretii habetur : paulatim enim in agro 

marcefeit, ac deficiente humore extinguitui ;nifi fotte peculiaii terrx beneficio prorogetut 

ultra ordinarium durjîonis tempus. Plantxtenellx ficjuvenes,bene inhumatx, 

denuo propagati numquamfereindigent, quod diuturnitate temporis non emoriantur, 

ne ad quadraginta vel quinquaginta annos quidem; ita ut fuapte natura vel 

nemoris durationem adxquar e vakant,nimirumfblo bene pingui ;nam qux in finenti 

fic arido creicunt, vix ultra quinquennium vivunt. Interinarci autem ex accidenti 

Cannis inferunt, fìdetatio, caiies, potiffimum vero fi immillo ab xftate incendio, nec 

fùperveniente pluvia, ad radicem ufque prxnimiaficcitate comburanrur, magno herclepoffcfforisdamno. 

Proinde qui Cannas inutiks fic ftugiperdas exftirpare, fuoque 

K bono

IIO G V L I E L M I P I S O N I S 

bono comburere cogitai, ut novx renafcantur, hyberno tempore,non xftivo, hoc 

inflituae Immodica quoque inundatione , cum nulla cacumina emergunt, Cannx 

*fuffocantur : ita ututriufqucexceffu, nimio xftu exarefcanr, nimiaque fluviorum illuvie, 

eaqueftagnanre,refrigerenrur, unde flirpirus evelli, alixque de novo plantari 

poflulaiit. Genus denique quoddam Vermiculi nigri alati, Guirapeacoca Brafilienfcs , 

Pao de Galinha vulgus Lufiranorum appellar , in locis potiffimum uliginofis , radices 

corrodit, Cannaique interimie Poliremo abherbis volunrariis male illis fir, qux 

mimminmodumfxpeluxuriantes, hifcefàtivis admodum obeffefoknt. Proinde fingulis 

annis ter quaterve, imo Sefxpius aliquando, firerrapoftulet, ager a noxnshcrbislibcretur, 

idque rantifper, donccad tantammaturitatempervenerinttalex,utfuo 

robore zizaniis obniti polfint. Terra fìquidem earum herbarum quasfponteprofert 

mater eft, cxterarum vero quas quafi vicoada fìifcipit, fxpeque invita fovet,noverca 

judicatur. 

Porro Cannx mature fadx, circa fundum ac in ipfo geniculo abfcinduntur, quod 

in eo aqueus quidam humor contineatur. Mox amputare, frondibufque, quibus 

maximam par rem vefliuntur, refedis, in fafciculos coguntur, fie currui imponuntur. 

Molendma tribus graviflìmis axibus ex iòlidiffimojtfxio confedis, circuli.quekr- 

1 cis obdudis, nituntur. Inter quos Arundo continente^lferra,Se axium fé contingentium 

anguftia compreffa, liquoremfundit dulciffimum. Mola aquarianullisindiget 

jumenris, aquxfiquidem impetu circumagitur, quxlongiffimo canale deduda,lapfìi 

impetuofa ex alto in fupcrnos eximix magnitudinis rotxlintresdecidir. Quod 

quidem licet celerius fiat, plufque Sacchari inde redunder, quam a ièx vel odo robufliffimis 

bobus : eorum tamen contentione exadius fiefidelius Canna exprimi tur. 

Cxterum liquor lue,qui in Saccharum ipfùm poftea abit, ad viginti quatuor duntaxat 

horas durar, moxque acefcit, Se ad conficiendum Saccharum prorfiis fitinidoneum 

: fed fi diutius fervetur, bonum inde nafcitur acetum. 

Axcs, aflèrefqucper quos fuccus expreffus fluit, tum fic alveus, per quem decidir, 

bis fpacio viginti quatuor horar um, vel una Tareffa(Tareffa eft fpacium ter rx , cujus 

quadra viginti circiter eftpaffuum, fie tot Cannas profert, quotpcr diem Naturakm 

molipoffunt) lavari debene 

Canna primo a tergo axium excepta, vicino denuo immittitur, ur fi quid fucci in 

cafitreliquum, penitus exprimatur, tuncBagaJfovocatum, quod tanquam inutile excremenrum 

flammis abfumitur. Adeo corufcanres Se formidabiles node dieque 

conftruuntur ignes , qui ahenis fìibjiciuntur, ur a quindccim lignorum vehibus ad quadraginta 

ufque, fpacio diei naturalis, prout cruditas liquoris requirir, abiiimantur, integrxque 

fìlvx exfcindantur. 

Succus, quem cWaVvocantHifpani, per canal es Se dudus ligneos, in ampliffimos 

xreos cacabos derivatur: in quibus continenter, nunc vehementius nunc lcnius, toto 

quo molx agitantur tempore , fervcfcit , frigidxque afperfìonc intcnfìor ebulhtio 

coercetur, ut fubflantia minus confumatur. Ab hoc fucco in primo alieno confiftente, 

modicoque

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV. m 

modicoqueiubftrudo igne, paulo fxculentior Se copiofior fpuma aufertur, vocamr- 

Q^xeCagafja, quxfolis pecoribusefcampotumquefuppeditae 

Sublatà Cagala, liquor feu Caldo inproximum ahenum , Caldera de mellar Lufitanis , 

effunditur: in quo coquitur, Seprxgrandi cochleari, crebris foraminibus perrufò, à fordibus 

liberami-. Vt exquifitius immundities fècernatur, forte quoddamlixiviumaffundimr. 

Hinc per linteum percolatur, ac tandem fuccus eo pado noviffimum excrementum, 

fi quod habet, deponie Hx fxces mancipiis vidum fufficiunt, qui iis 

contenti tam improbos atque indefeffos labores exhauriunt : quippe toto femeftri xllivo 

nodes atque dies perpetuomolendina agitantur. Vinum quoque exinde, vulgo 

Garapa didum, conficiunt, intermifcendoaquam: quodavidiflime expetuntincola;, 

eoque, fi vetus fit reddimm, iè inebrianr. Vinum itaque Sacchareum, Vinum aduftum, 

Acetum, Mei codum,ipfumque Sacchar um,ex primo hoc liquore concinnari poffunr. 

Porro minores qui fiibfequuntur Cacabi, Tachas appellant, alii fìmt adconcutiendum, 

alii ad coquendum parati. In quibus fuccus jam didus tantifper condenfatur, donec 

SerapiiSe mox Sacchari coniìflentiam acquirae a\d hxc vehementi fic arduo labore, 

primuminmajoribus, tum in minoribus ahenis, inter coquendum, capaciffimis 

cochlearibus agitatur, quatiturque, Se ad altitudinem viginti plus minus pedum attollitur, 

unde rurfusin vafàprolabarur. 

In Cacabis minoribus obignem intenfiffimum vehementioris ebullitionis habendaeft 

ratio , ftatutifque temporibus olei modicum guatatimi inflilìatur, neignis vehementia 

Saccharum aliquid detrimenti capiat. Obfervatu dignum , fi oleum majoribus 

inderetur ahenis, in quibus liquor, primo Caldo didus, purificarur, Saccharo 

conficiendo piane forer ineptus. Viciffim, fi minoribus lixivium, ficut majoribus, 

infundarur, xque impoffibile , Saccharum conficere. Si denique momenrum fucci 

Limonii, vel acidi quid injiciatur, Sacchari confiftentiam numquam acquiret,fedin 

totum per ditur. 

Formx porro fidiles innumerx, quando fuccum fluidum acceperunr, ordine afferibus 

perforatis, inampliffimisxdibus {Cafadopurgarvulgo) imponuntunmoxfìiperimpofito 

luto humefado, dida vafa, a melle, quod fubfufco antea colore Saccharum 

tingebat, repurganrur. E formis excuflìim, candidum ànigricante, Mafcovddo dido, 

feparatur, Se in frulla r edadum Soli fèreno exponitur, probeque exficcarur, donecciflis 

recondatur. Hxc omnia incredibilis funt laboris Se ingentium fumtuum; 

prxterquam quod operariorum miiltitudo, jumentorum infuper Semancipiorumaffluentia, 

multum ex emolumentis derogee 

Medica Sacchati auxilia, quoniam maximam partem Europxis cognita, paucis tantum 

fiintperftringenda. Cannx viridis fuccus frigidus eft, multoque, fi deflilletur per 

alembicum, durabilior Se efficacior. Mulris oculorummalis, tum hepatis, renumque 

ardoribus medetur. Sed cummedulla hxc Cannarum tot mutationes fubeat antequam 

repurgata in grana reducarur, primam naruram ex parte deponit, imo alienam 

induieiubinde palato magis graram, quam valetudini proficuam, finimia calcis Se fort» 

lixivii efficacia exacuetur ad deliciasnoftras. Quamobremilludquodfanitatis gratia 

Pharmacixinferrur, prxftatut modice tantum repurgetur: quippe quodingenitas 

refèrvetvires,inrenfiufqueferapia, eleduaria Se fimilia dulcificee Imo rubrum 

Saccharum, alias inferii» habitum, (ficut Se illud quod exlnfula S. Thomx affertur, 

omnis lixivii expers) minime contemnendum, prxcipue in clyfteribus. Saccharum 

itaque primo gradii licet calidum Se humidum, tamen quo antiquius Se defxcatius, 

eo calidius eft, faciliufque in bilem convertitur, atque intenfius digerit Se folvit. Recens 

vero non folum pedoriSe flomacho, fed Se veficx renibufqueprodeft. In omni 

denique xgrorum condimento, veteri Saccharo longe debet anteferri. 

C A P V T IL 

lira ,/he Mei filvejlre, 

I 

Nter prima quidem, etiam antequam Canna Saccharifera hic coleretur, mei Siivelile, 

quodipfi lira vocant, Brafìlianorumfokrtiaex vaftiflimis filvis Se fàltibus 

fibi comparavi!, quod in ufu atque deliciis, Europxis xque ac gentilibus, tamfa- 

K 2. nis

llL G V L I E L M I P I S O N I S 

nis quam xgris habetue Cujus dignitates ingenti mortalium bono quotidie magis 

marifqueilluftrantur. „j„„rknrihiK 

Apes, Eiruba ili» didx, diverforum generum lue reperiuntur, qux in arboribus 

mirisfie variis modis nidificantes, noftris quidem non piane funt diffimiles, fedutcumque 

paulo minores, quarum examina hinc inde peregrinati, immenfaque nemora 

us fervere videas, ubi erumpentibus floribus cereas domos exftruunt, ficoptimo melle 

implene Agr elles illx funt, nec cujufquam cura aut paftum aut teda accipiunt. Ita ut 

idem primatus quem Pliilofophus fuis Apibus olim tribuit ( invita formicarum induftria, 

fie araneorum aftutia) hifce quoque jure merito debeatur ; utpote qux ex qua. 

tuor illis cekbnbus operibus, feilieet venari,facere, colligcre, fie reponere, tria polteriora 

iolx exerceant. Quali Natura nufquam magis quam in minim» periedior femper 

apparere voluerie Regem quoque eligunt, cxteris mole corporis [enuiorem Se 

maxime, flavefeentem. Reliqua qux de illarum regimine produntur, ob difnciles ad 

easinnemoraaditus, nondum experiri datum eft. Ignavumpecus, Fucos, Crabrones, 

Oeftra, Vefpas melliferas fie non melliferas, pluraque alia Lifeda fimiha, de quibus in 

InfedorumHiftoriadicetur, qux nimis quam multa Brafilia nutrii, viatonbus fie armentis 

infefliffima, nunc prxter eo. 

Indufttia atque ufus prxftantia, cxteris omnibus Infedis alatis, pixcellunttacife 

Apes mellificantes, quarum tredecim ad minimum genera obfervantui, ut funt Amanacay-miri, 

Amanacayneu, Aibu , Mambucd, Pixund, Vrutuétra, Tubund, Tuiubd, Eirucu, Etxu 

, Cubìdra , Curupiréira , Copti, quaium ultima Curupiréira ì Brafilienfibus contemnitur. 

Qux autem intei illas omnes meiito obièrvandx, funt potiffimum hx fequentes. 

Primo Eiricu, grandiores, non pungentes, qux bonum facilini mei, licet non quotidiani 

ufus. in concavitatibus arborum nidificant, ut Virgilius de fuis Apibus, 

. Ne e non & Apes examina condunt, 

Corticibujque cavis, vitiofaque lltcis Alno. 

E quibus veluti alveatiis Brafiliani arte fic dolo mei eliciunt per dudus aliquos, ut foras 

emanee 

Deinde Eixu Se Copti Apes minores, nigricantes, exteriusin cornee mdum aftabre 

conftrudum componunt inftar alvearii, favis ex arte fic concinne difpofìtis, ac propoli, m 

Se cera candida veflitis, è quibus optimum mei colligitur, fed minore quantitate, Se 

quia infigniter aculeo appropinquantes infeflant, minus expetitum. 

Denique Apes Munbucdftavx Se exigux in atboribus nidificant, optimum hoc Mei, 

de quo potiffimum ago, Se faluberrimum producentes, quod ab Indigenis arbores 

proceras confeendenribus, ad Europxos incolas, magna quantitate, exiguoque pretio 

afferrur. Maxima aurem copia hujus reperitur in Infida Maranhon, cum multi cera 

nigra, ubi copiofius colligitur, vaiìfque integtis completis, xftate, cum flotes fìlveftres 

maxime virefeere fòlent, fèrvatur. Inter hòfee flores reperitut unicus in arbore 

Tapurdiba flos, quem poflquam apes guftarunt, Mei amarum conficiunt, ficut de Apibus 

in SyriaAbfinrhio infidentibus teflantur Authores. Qualitate fic dignitate nihil 

hercle hoc Europxo melli concedit, in fècundo gradii calidum, confiftentiaadmodum 

fluida, clara fic tenui : odore fuavi quidem, fed fiiveftri, nec nimia aut ingrata 

dulcedine, naufeam paiit, fed gratiffimo acore, oxymelis inftar, palatum afficie Abftcrfbria 

qualitate , partiumque tenuitate, tantum ftomachum, viicofis humoribus 

obfitum, abftergit, quantum calida languidum confortai. Inteftina imprimis fic renes, 

five fuperius, five inferius exhibitum,à cruditatibus vindicat, atque urinas promover. 

Tumfieinfantibusadabftergcndafie demulcenda vifeera, à reliquiis Variolarum 

fic Morbillorum obfita, fummopere prodeft. Simplex vel compofitum (utin 

capite deMulierum morbis didumefl) uteri intemperiei frigidx fummum adfert fblatium. 

Longx durarionis fie magnx digniratis Vinum quoddam inde confici folet, fortiffimum 

quidem fic admodum abftergcns. Sin tempcratius placeat, hydiomel vel mulfum 

ex aqua fontana, fine codione, roti nodurno exponitur. 

Pharmaca denique non folum, fed fie cibos potufquequotidianos ingreditur decantatum 

hoc trium Apum mei, ficut in Tradatu de aere, aquis, Se locis didum eft: meritoque 

de ilio idem predicare licet, quod Plinius lib. x x 11. cap. 14. teflatur. Mellis 

nornram naturam

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV. I! i 

hàturam takm elle, qux corpora putrefeere non fìnat: tum, multos exftitiffe qui fénedam 

longam mulli tantum nutritu toleraverunt. Hac folum adhibita cautione, 

nebiliofis,hepatis,renumSeflomachi ardorelaborantibus, nifi fumine dilutum, exkibeatur. 

Cera ejus, Yetie'iliis dida, qux nigricans eft, Europxx poftpónenda quidem, fed ad 

emplaftra emollientia fie digerenria, contra mala è frigor e nata, utiliffima habetur. 

Qui cum Tapuys Mediterraneis in defèrtis vixerunt , multas alias fpecies Apum 

commemorant : quxutnomine fic figura, ita fie natura ab iis qux enarrare funr, diferepane 

Quxdam enim earum inarboribus pumilis, quxdam vero intra terrammiris 

modis nidificant fiemellificant, earumque Mei uteumque igne fie fumo excitato colligitur. 

Sed quia prxter inflitu ti tationem eft ea enarrare, qux dubio aliorum rclatu 

nixa funt, iis fuperfedeo. 

Porro,prxter tot documenta fertilitatis circa Vegetabilia fie Senfiti Va marina,telluris 

xmula, accedit fie illud, quodpaucis à Paranambucenfi littore milliaribus, pifearo - 

ris uncum citra intentionem contingat infigi vadis petrofis, fie loco pifcis fpongias, 

corallaaliafque arbufculas marinascapi. Inter hxc inufitatx formx prodir fpongiofà 

arbufcula, fefquipedis longitudinis, brevioribus radicibus, lapideisnitens vadis, fie 

rupibus infixa, erigirurque in corpus fpongiofùm molle oblongum rotundum turbinalumtintus 

miris cancellis fie alveis fabricanini ; extus autem tenaci glutine , inftar 

•§> 

Apum propolis, undiqueveftitunl. oftio fatis patulo fie profundo in fummitate relido, 

ficut ex altera Iconurti, probe depida, videre licet. Ita ut Apiarium marinum vere 

dixeris.Primo enim intuiti! è mari ad terram delatum vermiculis fcatebat cxrukis,parvis, 

qui mox à calore Solis in Mufcas, vel Apes potius, eofque exiguos fic nigros transformabanturj 

circumvolantefque evanefeebant : ita ut de eotum mellificatione nihil 

cetti confpici datum fuerit, cum tamen eerofà materia pròpolis, Apumque cellxmanifefle 

apparerene A tque ipfa Mellis qualifcumque fubftantia procul dubio urinatotibus 

patebit, ubi curiofius inquifiverint hxc Apiaria, eaque in natali folo fie falò diveriìs 

tempotibus penitius luftrarint. 

X 5 

C A-


C A P V* T III. 

TZadix Mandihoca, 

FRumento complures Indiarum regioncs ad hxc ufque tempora caruerunt : ea 

ramen , quibus hominum Se animalium fuftentatur vita , frumentique vicem 

fupplent, defiderari, benigna mater Natura noluir. Radix enim fàtiva fèu altilis, 

qux Mandihoca Barbaris appellatur , in farinamredada Se inpanem coada, cum 

optimo pane fimilagineo certat. Qua pianta licet Angolx Se Hifpaniolx atque aliarum 

Infularum incolx gaudeant, (ubi radicem hanc Tuca, aliis Mexicanis J>uauhcamotti, 

prxpararam Se in farinam redadam Cafpivi vocari Monardes teflatur) Brafilix tarrìen 

naturalem, fummoque fludio ibi excultam conftat. 

Plures hujus fruticis,quem Maniiba Se Mandttba Brafìliani vocant, dantur fpecies : 

qux licet prima fronte interfe hauddifferre videantur, tamen ab expericntibus agricolis 

dignitate, caule, Se colore diftinguuntur, ac diverfa fortiuntui nomina. 

Qux anrequam explicem, monitum volo ledorem, ne in tanta nominimi varietatc 

(qux in hoc Se ièquentibus quibufdam capitibus occurret) confundatue Inter Barbaros 

enim Americanos non tantum, fed Se ubique terrarum quotufquifque in eo 

variatac difcrepae Nam inter dum unaquxque res multis nominibus à quibufdam 

defignatur, qux apud alios nomina iiint divetiòrum pifeium fieherbarum. Interdum 

idem nomen à diveriìs authoribus, diverfis rebus naturalibus pofitum eft. Aliter 

enim Plinius , aliter Gaza, aliter alii Latini explicatunt monumenta veterum Grxcorum. 

Ex quibus inutilibus amphibologiis haud levis exfurgit moleflia, fieinexquifita 

rerum cognitione obfcuri- 

MANDIHOCA. 

tatem cteat. Quaproptcr ego non 

fine ratione cum Galeno optavi aliquando 

, res poffe rradi fine nominibus, 

ut fòphillis eriperetur decertandi 

Se caiumniandi occafio. 

Decantatx itaque hujus fruticis 

prima fpecies à maris accolis Brafilianis 

vocatur Mandìibabudra , Mandiibparata, 

Se alix albicantibus radicibus 

fie rruncis, Mandiipéba, Mandiipufu, 

Mandiibimdna , Alpi, ( qux 

iterum fiias habet fpecies ) Tapecima, 

Aipipóca, Mandijupéba , Aipimacaxera. 

Hx novem pofteriores rubentibus 

flint fie ladefeentibus radicibus 

fie caulibus. Omnium harum 

ftirpium radicibus folum Mandihoca 

nomen inditum , fie alimcntofis, 

medicamentofis,venenofifquequalitatibus, 

licet impari inrer f è gradii, 

pollene Quas proprierates, utpote 

admiiationc digniffimas, penitius 

introfpexiffe operxpretium erie 

Hx frutices omnes eleganti ac 

ftellatim CeCe explicantc funt folio. 

Caule redo, nodofo, hominis ftaturamraro 

excedentc. Ejus craflities 

prò fcecunditate fòli, ceelique 

temperie, varia. Florem fert exiguum,femenautem, 

Ricini Americani 

femini limile, fed inutile. Rcliqua 

exipfa pianta ad vivum depida 

cognofeere licer. 

Eni-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV. n y 

Frudum vero fubterraneum, ipfam feilieet radicem efculentam Mandihocam, Paftinacxhaud 

diffimilemproducit, quxladeum trahens fiiccum, ab oculis prorumpentibus, 

enunci internodiis natis ,hocliquore egregie intumefeit. 

Terra minime gì ebofa aut irrigua, ut Canna fàccharifera, gaudet, fed ficca potius, 

fitiente fie montofà, atque in tuberculos , quafi a talpis, egefta. Adeo humiditatis 

omnis inimica eft , ut xftivis dumtaxat menfibus terrx commirti vclit, idque locis 

apricis ac minime umbrofis. Quod, fìcuti in hac, ita in quavisplantationeobfèrvandum, 

quia guttatim ex arboribus deflillans aquaperquam noxia habeatur. Cum adeo 

acclive fie arenofum folum requiratur, maluntincolxdenfiilìmademoliri nemora, 

demolira exurere, eaque arvis fie fègetibus ( Chocas Lufitanis ) deflinare. Extra terram 

duobus vel tribus furculis germinant, qui, ubiodavo, decimo Se duodecimo menfe 

liquefeere cceperunt, prò fèmine funt. Hoc frugumnoftratium diferimine, quod Mandihoca 

nihil de frudu decedaradfìii propagarionem, noftris decedat, quibus ipfi frudus 

fementem faciane Per radicem nulla poteft fieri tranfplantatio : nam ea extrada è 

terra Se tada ftatim morirne 

Tres hujus plantx tt unti, frondibus fpoliati, figurapropemodumpyramidali, haud 

profunde iìmul rerrx grumis, trium circiter pedum inter fé diftanria, inferuntur, prominentefque 

ad palmx altitudinem, fiiperius fé invicem ampleduntur. Qui foliis 

licet denudati, novis tamen ilico veftiuntur, nec quicquam radix inde detrimenti pati 

mr, modo caulis integer Seillxfiis maneat. 

Dignitate Se mole exceììit Mandihoca, fi anni terrxque temperies ficca fuerit: rune 

enim quxlibet radix fefquipedem, vel duos, inter dum etiam trespedes longa evadit, 

craffiriem habens bracini, vel etiam cruris Immani, quando fàris adoleverie 

Ratio habenda ut ager a zizaniis, qux valde fùppullulant, ter quatetve repurgetur, 

donec plantx adoleverinr, ad odo nimirum vel decem menfium fpatium. Maturitatem 

aflècutx tadices, quod annuo circiter aplantationc fpatio fieri folet, ad tertium 

vix fub terra durant; altero ramen plerumque anno pars illarum putrefeit Se cortumpitur 

; ideo ad fumtmun linquuntur annuo fpacio, Se de novo per taleas plàntantur. Ingruentenimixhumiditatisneceffitate, 

exfcindiftatimpoftulat, fexmenfibus ante juftxmaturitatis 

tempus. 

Mandiba, qux vocatur Mandiibumana, omnium citiflìme crefeit Se maturefeit, atque 

Optima inde conficitur farina. Hxc pianta maxime gaudet foto ar enofo Se magis ambuflo 

quam reliqux. Primaria omnium, inque quotidiano ufo Se lucro, producimi 

quidem promifeuein quavis terra, vocaturque Mandiìbparati. 

E tetra evulfx radices, vix per triduumMurant, etiamfi fideliter horreis recondantue 

Mundatx, Se a coitice, quem tenui filmimi h ab ent, liberare, molxtrufatili, cujus 

Iconem hic exprimimus, a duobus hominibus circumadx, admoventur, ferrique 

cufpide conteruntur; Se contufàrumradicum farinam excipitalvens. Alii radendi modi 

pedetentim exoleverunt, obmajores labores Se fumtus. Pauperibus tamen ufus 

Scobinx manualis fupereft, qux ab Indigenis Tapiti nuncupatur. Rafura deinceps roreulari 

vel prxlo fubjicitut, quo magna vi humor ille •fuperfluus Se noxius exprimitur, 

K 4 ut

t\6 G V L I E L M I P I S O N I S 

ut ficca atque abfque ulla humiditate maneat. Mox cribro, J^rupeba eliclo, percolarne 

Ex inde planefado fidili aur xneo injicitur, in quo fubftrudo igne circumagitatui tantilpei 

donec coquatue Semicoda vero, fie adhuc mollis, efcuknta eli, Se vocatui Farinhx 

relada, quod eft Farina coda non exficcata. Reliquum quod fùpereft, fic refèrvare 

volunt, fìipra majorem vel minorem ignemprò arbittio mifeent, atque exade ficcane 

Farina enim hxc quo plus exficcara Se excoda, eo durabilior eft.Optime tamen ficcata 

fie fìdeliter ab aere defenfa, ultra annum vix fervali poteft : namfi vel levilfimauligo 

eam infecerit, corrumpitur , unde non parvam militum ftragem in caftris exottamvidi. 

Quapiopter noftri, Barbaros imirati, eam inbolos, quos vocant Bejus, paftillos 

Se liba cogunt, fuperque craticulas modico igne induratam in penu aliquandiu 

recondune 

Ex hoc frutice expreffo manat liquor,Manipuera Barbaris didus,qui vafi infufuspoft 

duas horas fundo adhxrefcit : ex quo alia fit Farina, melior priori, ac majori affluentia 

fioris; quam cremorem de Tipioca vocant. Ex aqua Fatinx, in fundo fùbfidente, bolos 

quoque conficiunt, Tiptocéto didos , optimi fàpotis. Tum Gummi quoddam fèu 

potius amylum ex ea fit, atque eidem ufiii infetvie Hic liquoi Manipuera, quod dulcis 

fit fàpotis, ab animalibus avidiffimehauilus,vi quadam venenata, ea ftatim exftinguit 

: ex radice tamen non expreffus (quod mirum) cxteia animantia, excepto homine, 

nutrit. 

Prxterea è radice, a Sole exficcata, alia fit Fatina fie pollen albicans,imo fie panis filigineus 

Se bifeodus, qualis è tritico ( cui Se fimillimus eft ) pinfitue Hoc alimentum intcgtum 

Se non comminutum pio jumentis Se pecoribus, quibus in pabulum cedit> 

refervarue 

A vermibus, Se integris formicarum cohortibus, hxc pianta mifere folet infeflan, 

magno agricolarum incommodo: non folum folia arque caulem, fèd ipfam quoque 

radicem depopulantui ferarum greges Se animalia domeftica. Ipfì Brafiliani, iEthiopes, 

Se noftratium nonpauci, hujus plantx folia amant adeo, ut contufa, coda Se probe 

condita pio cibis Se laducis apponant; qux in maffam effoimata, Manicóba mincupant 

Brafiliani. 

Porro radix hxc quatuor aut quinque dieium fpacio in aqua maceiata fie emollita, 

Mandiopiba di cimi, qux aliata maxime ab agreftiori IndorumficBarbarorum multitudine 

expetitur Se manducarne E fedimento hujus confiftentix, Fatina mollis, notxque 

mclioris, conficitur : quam Brafiliani Vtpe'ba ; Lufitani Farinha frefea cognominane 

Ex Mandihoca contufà, butyro Se làccharo, infignes fiunt boli vel pailx, ad edendum 

optimx. 

Pultis denique genus prxparant ex Mandìopeba,c^\od nomen accepit Mingau-petinga. 

Mandihoca illa mollis, illis / , «£*,igniimpofitaexficcatur ; exficcara appellami Carimd. 

Ex hac Afri panem optimxnotx conficiunr, quem Mufam vel Kjingu, inteidum 

Enfonde appellane Omnium autem prxflantiffnnum pultis genUs condiunt, quod vocant 

Mingau de Carimd, cui atomatum loco momentum piperis Braiìlicnfis, fic floris 

Nhambi, admifeent : quod optimi cum fit fàpotis, fanitatique conducat, frequens in 

prandiis effe fòlet ; necfuaviteifè vivere exiftimant nifi hoc alimento utantue Sanis 

xque atque xgris ejuimodi pultes, emulfiones, atque adeo ptifanas falubeiiimas inde 

confedas,exhibene Tipioca fiquidem,fie Carimd,t)Ota, vel fytupifpecie cum aqua floium 

Auriacorum fiepauxillo Sacchari cxhibita,antidoti loco pktumque eft. Quantxpoito 

Jignitatis Tipioca Se Carimd fint, in defctiptione morborum Endcmiorum fatis explicavi. 

Tipioca enim, fi multa lotione defxcata atque exficcata, probe ab omni humiditate 

referverur, Tabidis fic Dyfentericis, ex arte propinata, medetue Febricitantes, animo 

deficientes, veneno infedos reftituit Pixtei hxc, violento exercitio fradis vires 

recuperar, fudorefque immodicos compefeit, Ptifàna illius fimplcx. Quafcunque 

Hxmorihagias, imprimis ex vulnere inflidas, tum intus affumta, tum emplaftri forma 

applicata, cohibee 

Ex Macaxera optimum fit Vinum, ferum ladis fapore refercns. Mandihoca rafa, vulneribus 

Se ulceribus antiquisimpoiìta, ea mundificat, atqueattempeiat. 

Manipuera coda craffefeir pultis in modum, alimentoque convenienti exiftit.Quod 

fi Orvzam Se Saccharum, cum aqua deflillata ex flotibus auiantiotum fìipei infundas, 

Conferva- gratiffimx formam induet, mutatoque nomine Marmelada de Mandihoca. 

appel-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV. ,',7 

appellatile Poftremoillafpecies^^^,prxterquamquodvicemFatinxprxdidx 

fuppkat,igne etiam affata, abfque ulla alia preparatione, comeditur, ac Macapéra 

appellatur. 

r 

A cxteiis radicibus abftinendumeft, quod prxfens fint venenum. Dantur enim quxdam 

,quas citius combufferis, quam ut virus fuum deponant, Se ad edendum idonex 

reddantue Quin ipfì Indigenx, olim minus exercitati, in feparatione alimentofi Se venenofi, 

multotiesmortem oppetieiunt : nunc eruditiores fadi, nonfolum illis precipuo 

exiftit vitx fuftentaculo, fèd omnibus Europxis in America degentibus. Idque 

pani triticeo prxferre non vercntur, licet minoris habeatur nutrimenti. 

./Ethiopes fie Brafiliani inter edendumpugnosFarinxplenosinosìnjiciunt, ut manu 

quoque longius ab ore remota, vix ramenmica pereàt. Rato aut patum inter prandendum 

pò tu utuntur, quod faiina aquam nimis imbiba!, fie flomachum inflee 

Cum ararrum ejufqueufus hicignorerur, Se improbi ac multijugi laboris txdiadeclinent, 

facilem liane Se mmus xrumnofam agriculturam, tam vitx ac rei familiari 

mendx, quam aeri corradendo, egregie adhuc ampleduntur. Quippeunius dumraxat 

mancipii induftiia Se labore, centum tubeiculos, aliquando unius diei decurfu abfolvune 

Hujus autem Faiinx una, qux viginti canthaf os nóftratés continet, autfefqui 

Kîlkeira, hoc eft, modius unus autfefqui, nominirobufto Se laboriofo, in menfem integrum 

plerumque fufficit. Quem modium fex aut feptem aut ad fummum odo folidis 

comparaveris. 

Hxc fimi qux ufu Se 

fedula in hanc radicem 

M A N D I H O C A Silveftris. 

inquifitione, a rufticis Se 

mea experienria refeifeere 

pomi ; qux fufius Se explicatius 

perfequi volui, 

quod hxc pianta ubique 

frequens fit Se domeftica 

, tamque excellentis 

ufus, ut vaftiffimi orbis 

Americani incolis abunde 

vidum fùppeditee 

Tapuyeri, vita fie moribus 

agreftiores,nec Mandihocam 

hanc, nec quicquam 

fimile plantant,fed 

aiborum frudibus, variis 

herbis fie melle agretti 

fé fuftenrant. Inter 

radices quas comedere 

amant , eft Mandihoca 

quxdam filveflris , 

fponte proveniens, frutexque 

arborefeens : cxterum 

fàtivx fimillima, 

fi caulem fie folia confideres, 

verum dignitate 

longe infeiior. MeditetraneisCuguacucuremìa, 

maris accolis Cuafii-mandiiba 

dida. Cujus 

Iconem expreffam hic 

videre eft. 

C A-

11 ? G V L I E L M I P I S O N I S 

C A P V T IV. 

Copaiba, 

PLerique Americani communi nomine omnes Rcfinas odoratas Se Gummi vocant 

Copal, variafque illarum fpecies peculiaribus diftinguunt nominibus. Ita Se Brafiliani 

Atboiem hanc reiiniferarum facile principem Copaliba vel Copaiba nominarune 

In denfis nemoribus mediterraneis hxc fatis procera reperitui : cui lignum 

rubrum quafi minio tin- 

COPAI'BA. x dum, adeoque durum ut 

ex eo aflères latiffimi fiant. 

Foliis eft ovalibus, cum pediculis 

Se nervis craff» poftica 

parte maxime eminentibus. 

Flore eft pentaphyllo 

rotundo. Frudus 

inftar filiqux Se coloris nigricantis 

ubi maturuerit, 

qui fac-Ieaperitur,conrinens 

nucleum nucis magnitudine 

Se figura, coopertum 

cuticula nigra,qux 

paucapulpa lurea, lenta, 

molli , eduli quidem ièd 

non fàporofà , ita ut inter 

fatuos frudus numeretur, 

ut folet in Arboribus balfàmiferis. 

Simix has fili— 

quas depopulari amant. 

Ego eas menfe Maio Se Iunio 

collegi, Se mox femigerminatas 

mandavi terrx, 

atque lxte piovenerunt. 

Pinguis Se odoiifetus autem 

ille liquor adeo celebratus, 

abincifo cotticead 

medullam ufque,Luna piena 

, tanta quantitate deflillat, 

ut fpatio trium horarum, 

ad duodecim libras 

olei effundat. Sin nihil forte 

profluar, ftatim vulnus 

cera aut argilla obtutandum eft, ne quid effluere poffit,Seduabuspoflhebdomad» 

cum foenore moram compenfaffe videbis. Non adeo frequens in Prxfedura Parnambucenfi 

hxc Arbor, quam quidem in Infiala Maranhon, ubi valdeluxuriar, unde quoque 

copiofe illius Balfàmum ad nos affermi. 

Non autem folum mirifica poller vi mun dificandiSe confolidandi, Se ad quxvis vulnera 

(imprimis nervorum) prima intentione reftituenda, morfufque fèrpentumcurandosSecicarricesrolIendas.-fedScab 

omnibusparircr incolis, Se àme, interne exhibitum, 

ìnfignem prxbere utilitatem, obfervatum fuie Tamfiiavis tamen odoris, ficut 

Maffxus vult, non eft. Calidum infecundo gradii, craffum, valdcquepingue Serefinofiim. 

Ejus falutares vires nunc denuo in circumcifione Iudxi cxpcriuntur : qui fanguinem 

ex vulnere ilio crudeliprofluentem felicitet admodum eo coèteent, cum antea 

vulnus effet curatu difficile, Se nonpaucis exitium intuliffce 

Pedori, ad flomachum languidum, ventri adeolieos frigidos ctuciatus, illitum 

conducit. Guttulx aliquotconvenientet cxhibitxperos robur adduntvifceribus,illifque

HIST. NATVRAL. fic MEDIO LIB. IV. n.9 

Iifque tonum reddimt : fluxiones muliebres, curlùs ventris fic gonorrhceas quoque fiftunt. 

In anum per clyftercs, inpenem per fyringam cum Saccharo ex aqua plantaginis, 

vel okorofarum diffolutum, adverfus eadem mala profpero fucceffuinjicitue 

C A P V T V. 

Cabureiba jhe âìfamum Teruvianum, 

INrer arbores infrudiferas primaria eft Cabureiba.Quarum duas fpecies,non in habitata 

Brafilia,fedinremotiffimis defertis trans immenfàillamontiumjuga,vidi.Vttaque 

eft excelfiffima, vaftiffima, fic odorifera, fèd cortice fie ligno differentes. Alteia rubefcenris 

eft coloris, odor eque Cedro Brafilienfi, qux Incolis Acaiacatinga dicitur, non 

diffimilis. Alrera, de qua nos 

in prxfenti agimus, folio eft C A B v R E i B A. 

exiguo, inflai Myrti, cortice 

cinereo, digitimi craffo, renili 

membrana miniati coloris,extetius 

cooperro, fub qua flavus 

liquor, quo totus cortex 

turgere folet, latitat, quivetus 

gratiorem fpirat odorcm 

quam fi recens fit, fitque confiflentix 

craffioiis fie coloris 

punicei. Correx contufus fie 

in maffam redadus, fiiaviffimos 

efficit globulos, fie alia 

multa. Lignum illius fingularem 

uflim prxbet in xdificiis. 

Revitefcente arbore circa 

Februarium Se Martium,Luna 

piena, ex lxfbcortice,pendulis 

valculis, excipitur hoc Balfamum 

fragrantiffimum Cabureiftca 

didum. 

Êdes non folum, fed Lucos 

inregrosgratiffimo odore, 

Peruviano per quam limili, infide 

Subftantia eft compada 

Se tenaci, fèd calefadum fequaci 

Se dudili. Circa fluvium 

potiffimum Ieneiro Se in diftridibus 

Divi Vincentii Se Spiritus 

Sandi, quam in Parnambuccnfi, 

crebriusreperirur, lic^tnon 

adeo magna quantitate 

inde ad nos deferatur. 

Ad intemos Se externos affedus non inferiori-gaudet qualirare quam Copaiba. Calidum 

Se ficcum eft infecundo gradu, diffolvens, digerens Se confortans. Aliquor illius 

guttulxperos jejunis exhibitx, Afthmati profunr: intempetiem quoque ventticuli, 

vifeerum languoresinveteiatoscoirigit: tepidum pedori Se hypochondriis illitum, 

eorum oppilariones Seftigiditates tollie Iirigatione Se fridione capitis Se cervicis ex 

panno rubro,corroborar cerebrum, SeprxfervatàParalyiì Se Spafmo;imodebilitatum 

omne nervor um genus in priftinum vigor em refliruiffe, f xpiffime hic fumus experri. In 

nervorum punduris acrimoniam fàniei, unde tot dolores Se convulfiones oriti folenr, 

retundit. 

Cxterum Lufitani xque ac Brafiliani adverfus vulnera Se morfus venenatotum animalium 

ineffe illi viitutemquandamfingularemteftàntur, ad quam ammalia, inflindu 

folo

IiO G V 

LIELMI PISONIS 

Ilo — ' — - — 

folonaturaliconfugientia, corticemquedeterentia, parti lxfx P ^ ^ 1 ^ 

niant remedium. Qux omnia in Caftris Se Nofocomio noftro, ^ ^ 

busidis àferis atquTBatbatis, mecum pei deferra P«eg»jnnbus ^ F ° £ £ 

Quippe folo hoc eximio Balfamo recenter exipf» corticibus colledo, vulncratos se 

xatos reflitui. 

C A P V T VI. 

Acaiaiba&frutlus ejus Acajù, 

Vantum lenta folent inter Viburna Cuprefli, tantum inter c * ccras , Bram ^~ 

Ibores eminet Acaiaiba, divino beneficio harum regionum incoi» concetta. 

Qux ut afpedu pulcherrima, ita multifaria virtute celebratiffima. Ac quam 

vis umbrofà umbi Se panila, ramifquc multis fpeciofa, non tamen adeo in altnm exforge, 

fed cum reveraW» fit,vatiis fiefinuof»flexibusfefe: incurvai, ' ^ ^ * ? £ 

dependentibus. Eft duriffimo ligno, à naupegis valde expetito, ac Gummi optimo 

A C A I A Ì B A. 

turgente, quod fua fponte xftivis menfibus crumpit, ob fàcultatem, pellucidum colorem 

, fragrantemque odotem, Aiabico vix cedens. Foliis eft, fi netvos, fi figuiam fpedes, 

Iuglandifimilibus,fedfragrantioribus, nec aromaticum odorem deponentibus 

nifi diftillatione forti. Multo autem magis odorifeia illa folia, qux verno tempore 

Brafilienfi pullulant, fic liinc quidem pulchre fic fatutetubicantia paffim in filvis videas, 

annuaque folia, tamquam inutilia, detiudunt citea hibeinum tempus. Flofculos fcrt 

pentaphyllos multos juxta fé pofitos, fic in una umbella ad centum ufque conjundos: in 

cujufque

HIST. NATVRAL. fie MEDIC. LIB. IV. IÌI 

cujufque medio ftaminulum cum exiguo capitello habentes. Cum primo erumpunt, 

quod fit potiffimum initio Septembris, funt candidi mox incarnati coloris. Odore fragiantiffimo 

Liliorum convallium xmulo integras filvas repiene Fiori fuccedit caftanea 

ex qua exciefcitpomum oblongum conflans ex carnefpongiofaac lenta acinis fie 

feminum cellulis diflinda, fucco dulci acido aftringente turgens. Qui fuccus adeo 

maculatlinteaminafetrugineo colore, ut nulla arte eluipoffit antequam aibores denuo 

floreane Liquor hic recens albicatinflai ladis fàpotis aftringentis, cujus color Se 

fapot paulatim pereunt fermentando, manetque fortis Se inebrfans. Exrerior pomi 

pellicula tenuiffima partim flavefcens, partim rufefcens, itautpro vario naturx lufu 

cekberrimushicfruclus, figura, 

colore Se fàpore inter fé difcreper.Caftànea 

ut Se nucleus renis 

o villi figure funt, hic tenui pellicula 

, illa ctaffo Se fpongiofo corticc 

cinereo veftitur, in quo oleum 

acre Se admodum mordicans 

latet, u£ fi quis illud incaute 

ore arrigerit, labia Sclinguam 

ignis modo urae Vi oleum in 

cortice abfumatut fub cineribus 

caftanea torretur ; hinc malleo 

contufà, nucleus eximitur, qui 

vel ad annos incorrupre confèrvatur, 

vel recens comeditui, adeoque fapit toftus ut caftaneas longeantecellat. 

Brafilianis vero non minus quam Arcadibus olim Quercus, porcumi hoc, tum glans 

ei adhxrefcensSe fuperinnafcens, àtotjamfeculis, vitx folatio fuerune Bella, qux 

frequentia inter illos excitari folent, ex parte hujus frudus amore ger untur. Victor es 

enim caftris pofitis loci expugnati poffeffores tamdiu manent, donec omnem arboris 

frudumdepaflifuerine Êtatem exinde fuo more dimetiuntur, nani fèmel in anno 

dumtaxat provenir, idque menfibus Decembri, IanUario Se Februario, urne enim deficit 

fub latitudine Parnambucenfis Prxfedurx ; quiameffis tempora prò firn regionis 

mutati folent. Soleredeunte a Tropico Capricorni, tetra iis irrigatur aquis quas pluviasde 

Acaiu appellant, quibus fi non prorfùs deftituatur, nec nimium obruarurglandifera 

fiepomifera hxc arbor optime cum Barbarorum meffe Se vindemia agirne 

Caftanex autem feu glandes pingues fiefecundo gradu calidx. Crudx ac recentes, 

fi cum vino fic momento falis manducentut, juglandes guftu referunt ; finaffatas aut 

faccharo condiras malueris, multo fùaviores, Sedurabiliores comperies ; quapropter 

quoque prò deliciis inter bellaria apponuntut: Oleum quod fub ejus putaminelateie 

didum eft, herpeti medetue Calidum eft a tertio ad quartum gtadum, cancrofìs fic 

malignis ulceribus viriofa carne laborantibus, adhibetue Lichenes quoque, fic pedum 

vermiculos Bicho didos, expugnat. Maturefcentc autem caftanea ipfà cum oleo 

intus contento fenfimmitefeit, ac vimfuam maxima ex patte deponie 

Incolxaiboiis Gummitedadum inpulvetem, ex liquore convenienti propinant 

mulieribus obflrudione menftruorum laborantibus. 

C A P. VII. labuticdba. 

"P St atbot redaprocera atque elegans, vaftiffimis ornata ramis : frudum fert cine- 

-*-' rei coloris parem magnitudine Limonii, fucco dulci, tenui pellicula inftar uvx bene 

mature : qualitatis temperare atque falubris, febricirantibus jucundilfimum. Non 

fert flores, fed frudus in rubere, qui ab ima radice ufque ad fummitatem ramorum ita 

per rotam arborem conjundim catervatimque extuberant, ut continuu $ potius raccmus, 

quam arbor videatui. 

Species quxdam hujus atboris invenimr in filvis Pagi Tahucurdna, fed frudus fert minime 

cum aliis comparandos. Ex quibus Incolx exprimunt vinum delicatum fic dulce, 

quod nifi ftatim ebibatui deterius fit, fic in acetum convertitili. Vtraque hxc arbor 

niumvaftis filvis Mediterraneis, fie frequens eftin Prxfedura S. Vincentii, ielle Emanuele 

deMotais.-Eamenimfateorme nondumvidiffe, licet non perfundorie tamekgantem 

arborem in filvis mediterraneis quxfiverim. 

L C A-

Ili 


C A P V T VIII. 

Ificmba, &- illius gummi IcicJ, five Elemnì, 

A/ur. ArborhxcFacn 3 ^ ^ ' qj«ipfis/î, Lufitanis Almaciga dici- 

A oornxcâgi inmodumcrefcir, caudice nonna craffo, cortice glabro fie 

ICICARIBA. 

grifeo. Folia fert in ramulis, 

duo femper fibi ìnvicem 

oppofita fie tertium 

folitarium in fine. 

Sunt autem pyri foliis fimilia, 

oblonga, anterius 

acuminata , craffa inftar 

pergameni, lxte viridia 

fie fplendemia, nervo fecundum 

longitudinem, 

fie venis oblique difcurrentibus. 

In tamulis ad foliorum 

exortum copiofi 

pronafcuntui flofculi, racemarim 

feu verticillatim 

politi five congefti, 

parvuli, quatuor foliolis 

viridibus conflantcs, ftellulx 

pene figura : Foliola 

autem illa in ambitu lineola 

alba funt circum- 

ftaminula aliquot flavefcenria Vâ a r . * ^ ata >& in medio exftant 

Olivx,colore\uremMS ^ arilf uXbf q U , t r *"*»' #8°» Magnitudine 

eft arboris. Cortex exterioffiZm,^T i PU , pam odoriferam > "ti & Iacryma 

fefundit. 

Xten ° rfimanuvd P allll n»-J«atur)inf;gnemn,oxodorem de 

dâurtr^ 

thi recenris contufi) preftan iflwX ,1 " ^ ^ « ^ (°dorisinfta/AnemiElemniplanefimie, 

JoTtZ^T*' ^ orealb '"nre&virefcenre. Eft Gum- 

& qualitate efficacia Cafidum eft a d ^ r ^ T ' Utp ° te reCentius > od °"> 

durefcens, praxipuefrigcfactum InolfrÓ" ^ T ' f" mum molle ' m °* ^ 

vulneraaperra&LuirerioSa eXoT CO> ^ Vefimp,CX ' f,VCCom P° fitum >^ 

profanumhabearur illud autT^ctfZTf'^r E*' ade ° eX P etitum > * 

rumindulgentiaadmeallaruminauW l &- Hoc, cumpartimrnfticoftomachali.velcerorocorXanrildeofi^«r 

"' ? m " m ^ m cm P laftr ° 

re, flarus diflìpare &doloribuSer 1 7 ?' ^ 3m ^ VifcCTa «*» ôraquenrioriprax^hoc 

pra: cleomi / ahquoties fum expertuSi ira ut in fre- 

Poftremof ad o m n i f ^ S S u S ^ ^ M < ^ ^ f I ^ e ^ « » t i ^ 

"q»efa„ar, acpriuialtentioTreteult ***" "** "**"• lic «îftima, 

Ejufdem arboris&GummimeminitouoqueFr.XimeneSi„novaHifpani, 

R 

C A P v T IX. 

4rborIetaibd,ù~ illius Ucyma , Anime. 

penfat. ^r^c^^ZlZlf"^' & l ^ m ^ m »pà com- 

P petuo virore confp.cua nemora, prefertim in Paraybx 

diftrictu,

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. IV. 

difttidu, fpiffam fic fpeciofàm 

ptoducunt Ar borem 

Ietaibd, ligno duro, 

albo,xdificiis fic machinis 

aptiffimo, cortice lento, 

pundulis ex albo flavefcentibusvatiegato, 

Se 

hinc inde clypeifotmibus 

maculis, ex albo fubflavefcentibus. 

In ramis 

continet folia duo vel tria 

fibi oppofita figura parva, 

fed oblonga, viridia, ad 

tadum lxvia, nervo fecundum 

longitudinem fie 

venulis tranfverfis, eleganter 

inferius confpicuis, 

prxdita. Frudum 

fert in filiquis oblongis 

compreffis duriufculis, 

coloris hepatici fic quafi 

lxvigati. E filiqua frada 

promanat fubftantia molliffima 

filamentofà flibincarnati 

coloris, faporis 

farinacei Se fubdulcis , 

qux cruda edulis eft. 

Huic farinacex fubftantix 

tres utcunque lapides 

co mprelfi glabri nigri involvuntur, 

figure fic magnitudinis 

dadylorum. 

Refina odorifera arboris 

ab Indigenis letica-Cka 

nominatunLufitanis vero 

Anime, ob fimilitudinem 

quam habet cum Anime 

Novx Hifpanix. 

Hoc Gummiper meatus 

corticis inteiiores decidere 

certiffimum eft ; 

illud enim, tellure effof. 

fa, fiib arboris trunco fie 

radice occultatum exttahere 

folent. Quod potiffimum 

fit fubfinemxftatis 

menfe Febiuatio. Mollar 

des ex vulnerata arbore, 

in Nova Hifpania, colligi 

teftatur, haud aliter 

quam Maftiehe aut Thus. 

Eo non fòlum Medici, fed 

Se vulgus familiaritet umntur, 

precipue in capitis 

dolotibus a frigore natis.Solus 

autemillius fuffitus 

ad roborandum non 

IETAIBA' ARBOR Se FRVCTVS. 

L 2. folum 

12.}

114 


folum caput, fed Se reliquas corporis partes frigore affedas, valer. Suaviffimi eft odoris, 

fie facilis conlumptionis. Calida fie ficca in fecundo gradu. Cxterum vi quadam 

aromatica Se peculiati fuo calote hocGummi preflare, acpattibus netvofis ilhtum, 

vel emplaftri forma applicatum, piodeffe, multi mecum expetti funt. 

Folia aiboris contuià lumbiicos enecare, fi exhibeantut, conftanter Indigena: affir- 

mant. 

ant. 

Interior corticis fubftantia tafa, Seaquximpofita, conttaventticuli ventofitates, ad 

potiunculx formam prxparatur, alvumquc fimul mover. 

C A P V T X. 

Caaopid, 

HVmilis ac tenera hxc Arbufcula guttifera, a Lufitanis Paode Lacra appellami, 

quod gummi feu gutta quxdam vifcofa ex coitice ejus defluae Paffim Se e 

quovis rerrx genere progerminae Ligno eft lento, corticc è cinereo rufefcente 

: difpefcitur in multos tamos. Folia habet fblida, infetioti parte ex viridi quafi 

rufefcenria fieafpera, fuperna dilute viridia Se fplendentia. Florum in umbellas congeflotum 

rudimenta fìmt globuli brunni, magnitudine lentis, qui fucceffu tempotis 

piotiudunt flotes quinque foliolis conflantes, extetius ex viridi flavefcentis colotis, 

interius tomento albo veflitis, fic ftaminulis luteis iìibtilibus tepletos. Poft flores proveniunt 

baccx, primo virides, magnirudine cerafi, rorundx; qux diffedx ex molli, quo 

teguntur, corticc, fucci multum elegante! flavi exfudant ; intra corricem autem continetur 

pulpa alba conllans meris cylindris juxra fé pofitis, qui fibiinvicem cohxtent. 

In exttemitatibus 

C A A o P i A'. ramorum , qui rudimenra 

aut floies fliftinent, 

femper duo figliola 

acuminata brunni 

coloris compada 

funt invicem, quafi 

femiglutinata effent, 

fie haftam five venabulum 

referunt: hxc 

decerpta ex pediculo 

croceum humorem 

emirtune 

Floient hx Arbotes 

potiffimurn menfc 

Novembti fie Decembri 

: Ianuario Se Februario 

baccx flint 

matuix. 

Si cottex medius 

hujus arboris incidatur, 

prxfertim quando 

fior ere incipir, fie 

linquatui per unum 

atque alterum diem, 

exfudat laciyma cto_ 

ceo-rubra, egregia, 

coagulaturque ; qux 

initio mollis, poftea 

indurcfcie Convenit 

colote fic confiftentia 

cum Ghitaremi five 

Gutta %amba}Sc eodem 

lete

HIST. NATVRAL. fic MEDIC. LIB. IV. 

fere modo purgat. Eft è flavo paulo rufioris coloris, quam illud, nimirumficcatum; 

nam molle, croceum tingit colore luteo five aureo paullo faturatius. Diffolvi noteft 

eodem modo infpititu vini, fie tinduram facitcrocèam. Nonnumquam ignes lucu 

enti fttuuntuijuxta arborem, quorum poteftate cortexdehifcit, majoremque fundit 

lact ymx copiam, qux in maffam coada in ufum Medicinalem f èrvatur. Quod à me 

primum tentatum, optime fucceffie ^-" 

Olim afrriduhujus Refinx, in aqua difl'olutx, impetiginem tollebant Licet autem 

tantx efficacix non fit, quam Gutta Camboides, vulgo Gutta gamba ( quod an infitx 

tarditati,anprxparandimodofirimputandum, dubito) tamenàdrachma dimidiara 

ad drachmam unam, per integram nodem in aceto fquillitico, aut fpirim vini macerata, 

Se ex vino propinata, venir emfolvit,foititerque per inferiora exonerar Meo 

tamen judicio redius faciunt, qui oilutum ex aceto prxdido, in pilulas accedente 

ftimulo conglobant, quam quipotiones ex illa conficiunt; quod ob tenacitatem difiicillimefolvatue 

C A P V T XI. 

Palma Urafiìienfes, 

PLurima Paimarum genera producir Brafilia. Quarum aliqux fponte crefcunt in 

ùl vis, ut Inaia, Carnaiba, Tucun,Vrucuri, Gif ara, Aqué, Ir alba, Airi, Miriti, Marataiba, 

Gioirà, Se alix : Quxdam vero aliunde huc olim ronfiare fie quafinativx 

fadx, ut Cocoetro Se Palma dadylifera. 

Inter Silveftres indigenas frequen- 

P I N D O V A. 

tiffima eft,qux Inaia Brafilianis, vulgo 

Lufit. P/W^nucifeiadicitue Eximia 

fie ptocera eft arbor, denfiffima nemora 

conficicns : lignumalbicans fic fcabrofùm 

corticis loco habet; ligni autem 

loco fungofam Se intus filofam 

medullam facile combuftibilem, è qua 

fàna Se fottiffima lixivia norunt conficele. 

Nullum prxtereaaur certe exiguum 

prxftat uiùm : ad otnatum duntaxat 

ob infignem altitudinem fie ramos 

pulchie porr^dos expetitur ; iis 

fiquidem eleganter comatis, fic' foliis 

radiatis utiimque veflitis, Lufitani atriafie 

templorum parietes exoinant, 

Indigenx vero loco regularum tuguria 

fua ad pluvias arcendas fternune Fifcellas 

quoque fievafa viminea ex illis 

conficiunt. Folia autem hujus arboris 

non ita dependent in oibem, ut Cocoetro, 

fed maximam par rem ftant furreda. 

Haud commode cxdirur arbor, ob 

mollitiem qua ferri aciem obtundit. 

Piope foliotum exortum, etiam rami 

proveniunt penduli, profer enres r acemos 

, quatuor vel quinque pcdes 

longos , plenos flofculis , poft quos 

etiam racematim ptoveniunt frudus 

vel centum in uno racemo, ovi gallinacei 

figura fic mole, aut etiam majore, 

faftigium habentes acuminatum : altera 

exnemitate infident calici vel ciìpu- 

Ix,utNux pinea, foliis ttiangulaiibus 

conftanti. 

Maturus

ll6 G V L I E L M I P I S O N I S 

Manin» frudus exterius ex viridi flavefcit, vel etiam btunefcit. Cottcx extetior 

filamentofus eft, ut in Coco, verum haud craffus, fed duplam tantum habcns ovi Gallina: 

teflx craffitiem. Hic morfus detiahi poteft : ilio detrado apparetpauca caio crocei 

coloris, vix ullo manifeflo fapore prxdita, qux a Nigtitis cum faiina comeditur. Caro 

autem hxc ambit nucem dutiffimam, inftat Coco ovalem, ejufdem fete etaflitiei, fed fi - 

ne foraminibus. Hac frada, apparet in cavo, pei inteiftinum moie Iuglandium difillido, 

nucleus magnitudine Iuglandis, albus, dutiufculus, paulo ficcior, neque tam fuavisut 

Coco. Colliguntut per totum annum, Se nuclei tam ab indigenis quam adven» 

comeduntur, Inaia-miri, id eft, Cocosparvx Indigenisdidx. 

Oleum infiiper optimum inde exprimitur , album fie jucundi odoris, quod, quia refrigerar, 

defedum rofati fxpefiippkt: fic cumiecenseft ,incibis; cum verovetus,ad 

lucernas ufurpatur. E frudus quoque cortice aliudnon ignobile Se magis flavum elicitur, 

fed minus refrigerans, quod tamen ad multa mala emollienda adhibetur. 

EfaftVio Arboris Gummipellucidum,odoiatum fiepulcherrimumflint, quod in locum 

Arabici nonnumquam venie Poftremo medulla coloris albicante, ficrecentem 

Iudandem refipiens, in vertice ligni continetui, optimum alimentumfi cum pane Se 

foie comedatue 

CARNAIBA I. CARNAIBA IL 

Circa Dicccefin Parayba e remotilfimis nemoribus adhortos ob elegantiam tradudx 

Palmx confpiciuntur,quarum brachiafive rami caudam Pavoniam xmulantur.Barbari 

Caranaibam Se KJÌnachecariri, Lufitani Tamar appcllant, forte, quod frudus Dadylis 

fimiles ferae Eft autem atbor Palmx dactyliferx altitudine, habcns lignum iiifum, 

dutum, craffis nervis intus conflans, nullius tamen ufus : cortex extcrior grifeus fie cartilaginea 

terra ad aliquod fpatium fquamatus, fquamis ordine cochleatimpofitis; qux 

primo

HIST. NATVRAL. fic MEDIC. L 

IB. IV. 12.' 

primolongiorcs,fenfimfiunt breviores,imo tandem dcciduntfupernernamArbores 

adulnores caudic»fuperiorismedietatemhabent glabram, inferiorem folum fquama 

tam.Squamx enim mini ahudfunt, quamramorum qui exciderunt reliquix arbore m 

altum furgente,fie enafcentibus aliis ramis. Arbor in fummitate ramos fiios oibiculatim 

expandit, diredc furfum, deorfum, fie ad latera, ut Palma dadylifera, fèd lono-e eie 

gantiori afpedu.Ramus quilibet duos vel amplius pedes longus, fàtis craffus, compreffi» 

in utroque latete, fpinis duris nigris armatus, figura dentifèalpium referentibus 

Vnicum in cujuflibet tami extremirare foliumrotundx figure, eft ita plicis donatimi, 

ut manuariumfceminarumumbraculum, coloris viridis, ab exnemitate ad medietatem 

fete intiorfum fèdum in multa alia carinata folia, foliis Palmx dadyliferx 

ftruduraiìmilia: quodlibet ex his fèdis foliis duos circiter pedes longum. Duas has 

Carnaiba fpecies obfervavi fibi invicem multum fimiles, nifi quod mira foliorum Se corticis 

conformationc difcrepent, ut ex appofitis Iconibus liquee Vttiufque Arboris 

fcapus intetiot egregie flammam concipit, Se inftar facis diu fovet; ita ut mihi pei deferta 

peregrinanti fòlatio fuerit non folum ad illuminandum, fèd ad abigendaquxvis 

infeda Se ferpentes nodu vagantes. 

Intcì tamos folia feientes alii prodeunt longiores, nimirum quatuor aut plures pedes 

longi , in multos ramos, Se in ramulos lanugine albefcenteobdudos, expanfi alternarmi 

, five quafi ex vaginula prodeuntes. In ramulis hifce alternata fèrie exiftunt flofculipallide 

flavi, fine pediculis, finguli tribus foliolis conftantes. . 

Poftflofculos illos proveniunt frudus, figura fic magni tudineOlivx; primumvirides 

amari, non edules ; mox maturi nigrefcentes, evadimi dulces menfe Februario : fie 

•licetnoflratibusnulliusufus, gentilibus tamen tam ciudi quam prxparatiin deliciis 

habiti, Tir ade nuncupantue Tarde crefcit hxc Arbor. 

Folia apprime ferviunt ad tegcndas xdes fie coibes. 

Ex nominefiifpicaii quis poffet, hanc effe Atboiem qux fundit Refinam illam, qux 

hodie magna copia Europx infertur 

ex America nomine Caran- 

VRVCVRY! 

na. Verum tefle Ximene , longe 

abeft : fiquidem Refìna qux ab 

Hifpanis Caranna dicitur, ex longe 

alia Arbore fluie 

Ex vero qux intet Palmas filveftres 

Tucun Se Vrucury indigenis vocanrur, 

in rantam proceritatem 

nonexctefcunt, multoque cxteris 

funt humiliores, fie minus cognitx 

; quxdam fpinis afpeitimis 

horrent, fie ligno funt fetteo ; 

quxdam vero funt filisnonfpinofis, 

Vrucuri-Iba appellare. Flore ut 

Giocard.Vrui\us (qui fie Vrueurivocatut) 

ferunt racemarimutP/W*va. 

Quilibet eft Pruni magnitudinis 

, fie cupulxfquamofx infidcns: 

cuticula grifea,pulpa lutea filamentofà, 

pauca, dulci, conflans. 

Intus continet lapidem dui um, 

in quo nucleus candidus, edulis. 

lignum arboris ob perpetua filamenta 

contundimi, indeque Farina 

elicimi Vrucurivi dida, Lusitani 

Farinha do Pao vocant : rufefcentis 

eft coloris, Se defedu e- 

«lulis Farinx de Mandihoca prò pane 

ufurpatue Rami Arboris lentiffimi 

funt, ac ad multos ufi» 

appli-

Izg G V L I E L M I P I S O N I S 

applicantue Exfrudu fit Oleum uti ex fruduP/W^,fedhocdequonuncfermo,valde 

eli medicinale, impiimis advetfus Raiatum punduras venenatas. Nec puro, ptxftantius 

remedium dati contra illud malum. In ipfa Arbore nafcituiPolypodium Se 

C4r^»4^,quxaquamfuppeditatpcregrinantibusadbibendum. 

Quatta Palmx indigenx fpecies Giocard : caudice tenui, tedo, gnfeo, exfurgit more 

arboris Coqueiro, fèd vix dimidix altitudinis. Floies flavefcentes cum ftaminul» 

flavisèfiliquaflavefbentepioveniune Hifce fuccedimt paivuli frudus racemofi more 

Palmarum ; qui cum icone à pidore non expreffi fimi. Adeo lenti» eft flons rami», 

ut prò fcopis fie flagellis ufurpetue Infummitate Atbotis fohum convolvitur,ercdum 

inftar fiftulx. Frudus maturus nigricat, Se tune, defedu melior» nutrimenti, comeditur. 

T v e v' M. 

Quinra Tucùm,Va\ma eft mediocris alritudinis: fi frondes Cpet\es,Pìndovam\{\ cxtera, 

Palmam dadyhferam reprxfentat : truncum,ramos atque folia habet aculeata: lignum 

vcronigrum fie duriffimum, quo Indigenx fagittas exafperant. Frudus producitiotundos 

racematim, PruniDamafceni magnitudine fie figura, ducentos, trecentos, ficplures 

aliquando,uno eodemque racemo. Sues Si fimix iisfaginanrur. Oleum exinde limpidiffimum 

exprimitui, iifdem ufìbus quibus nuces P/Wme,dicatum,magniquc fit apud 

omnes paffimincolas. Frudus hi maturi exterius nigricant : nucleo funt albo non infilavi, 

prefertim recenti. Ex foliis Brafiliani filimi deducunt tenuiflìmum fie fortiffimum, 

rubicundo Serico perfifnik. 

Sexta

HIST. NATVRAL. & M.EDIG LIB. IV. IiS> 

AIRI'. 

Sexta^/mngens eft Palma, foliis longioribus, trunco fpinis acutiffimis undiquaque 

atmato, frudu rotondo ut cxteix Palmx, fed non adeo racemofo:medulla intuì albicarne 

pingui, fed non eduli Ugno eft nigro gravi fie duro, fundum petente, fiaquis 

uyiciatur : Z^fpecicm quidam credune Brafiliani fieTapuyx exinde clavas fuas conhciunt, 

fagittafque afperanr : qux ubi carnem penetraverint, tenaciffime hxrene E caudice 

vulnerato vinum elicimi-. 

Septima ^«/Palma n

13» GVLIELMI PISONIS 


Inaiaguatjuiba, Tmlgo Cocos, 

HAdenus de Palmis indigenis, fèquimt nunc Celebris illa exoticaper omnes Indias 

Coquoeiro qux a Brafilianis vocatur Inaiaguacuiba, Se frudus illius Inaiaguacu, 

Palmis de quibus egùnus, in multis diffimilis. Caudice eft, taro redo,fcd plerumque 

inclinato, quatuor, fie interdum etiam feptem pedes ctaffo: fie fxpe ad quin- 

INAIAGVACVIBA, vulgo Cocos. 

quagintapedesalto. Quapropter mirum eft, earum truncos poffe fic brevibus, tenuibus 

fie vix terra coopertis radicibus in aere fubfiftere, neque fuo multo pondere 

fic fruduum mole, venrifque etiam vehementibus fxpe eas quatientibus, humi concider 

e. Accedit quod pars caudicis humi proxima, non craffior aut fortior quam in fummitate 

exiftae Cxterum eft cortice cineieo, fie quafi vibicibus hinc inde tranfverfim 

no rato per ambi tum. Lignum non multi eft ufus ; conftat enim ex meris filamentis : 

efldulce fie quafi ladeo fucco tmgens, unde arbore cxfà a formicis appetirne Caret ramis, 

fed in fummitate quindecim, viginti aut plura habet folia magna, alata, inorbem 

difperfa, partim furreda, partim dependentia, gtato afpedu. In exoidio fuo hxc 

foha alata quadam textuta veftita funt, obfcure grifei coloris , qux folvitut fubfequcnteaha. 

Quodlibetfolium longum eft circitet fedecim pedes, ac in exortu unum 

circiter pcdemcraffum, diffccìum in folia five alas, ordine juxtafe pofitas aut oppofi- 

.-4 

tas;

HIST. NATVRAL & MEDIO. LIB. IV „ft^Ì^^^^ 

desaur amplim;.onga in exrremiraribus M ^ ^ ^ ^ ^ ^ 

fefat&fponrefeapenr. Antequam autem & pandar, caulis intus etritur "le " 

tercompofimspedemlongus, rreS aur quatuor digitos craflìis, in plures ramos Te 

dales aut femipedales divifus qui rami apre à natura in theca illa compicari ma' 

gnam fpicam reprarfcntant. Rami aurem hi onufti funr rriangularibus corpufcufis 

magnitudine amygdak excorricats, albis, qua: rudimenra funt fiorum & defi.de 

nncum Namrupravagma ramini fé explicant & oftendunr flofculos luteos Htac 

fuccrefc.tftucte.quilibetmfifteiis brevi pediculo, pennam anferinam craffo & cu 

pute,fquamisconftann ex rufo flavefcenribus. Pondere & duritie fumma nuca e"" 

puthumanum excedentes proferr. Toro anni remporemaruris parireratqueimmal 

tunsfruaibus decorarur, qui arcte& racematim caudicis fummitati adhzrefcTr 

&putaminibuscrams,filamentofis& renacibus veftiunrur: qu.bus fublatis 1 eneus 

caUx apparer : quem fi immarurum perforaveris , aliquando fupra heminanfduTciffinu 

^gratinimi liquoris emirrer , qui aftu frigidiiìimus licet, potentìa Tamen 

caliduseft,&tenuiorumpartium, urinamquecunctanrern provocar Nucibusautem 

mamrat.slaaeusillehumorco„denfatur&coagulii„ftar P calarmfcrVProS 

concavoadhxrefcir quiexemtus acmanducarus vix ullinudeo,quamvisfapidffimÓ 

laiTans&fcorburoinfeaisvalde experirur. Calidus & humidus exiftir in primo .ra 

du. Oleum inde premendo exrraftum, in plurimos culina: & pharmacopSus're 

fefvarur,necamygdalorumoleopra:ftantiacedit. F macoposxuiusre- 

Per os affurntum peftoris malis mederur Oleum, alvum quoque laxat, fi largius exh.beatur:exaltolrfSmiruminmodumprodeft,urinafquecier 

' ular g' u «x 

Procrea liquor quidam ftillaririus, albicans &eximia;vircutis exinde elicitur rè 

rr*ro^^ c o & utifimus > 'SSr^ 

colmetica adhibitus. Obfervandum aurem aquam illam copiofiffimam & OTariffi 

"aTrarrNuTeuraT" nUdbUS - : * P k ~uris tantum mXamfncque 

pelfenit tUm ° PClmC fapete • * mm ad fum m maturirar q em 

E trimciporroverricemedmlaquxdam albiffima quafibulbofaqua;Palma dicitur 

atbufcutemftar nova:, exfurgit, qu* exloculo, quo continebaturITouZjsZ' 

dem fere qualitatis, cujus concrerus ille nucishumor, de quo iam 2 exX 

quz non cruda folum, fed & cofta inrer epulas appon tur & rum 1W? r ' 

AtquehscdePalmisearumqueMedicispradidiisdiaafintiquarumaliaus imnri 

fiuL?m£r„r„tt 

Caudlc ' adna " vcftium materiam; folia, tecra*dium: 

pERûTfir i !^ daay,ÌfoafoÌ , be, ; e rU P erfedco: tum< ! uod in r luli Euro- 

C A-

Ijl G V L I E L M I P I S O N I S 


Aroeira five Lentifcus. 

ARborarenofis, littore imprimis fie promontorio Olindx frequens, Aroeìra imncuparur. 

Myrro fìlveftri noftrati qualitate non valdc abfìmilis, ad Lentiicos tamen 

lefetii debee Forma quoque fie qualitatibus Petuvianotum Molle fimillima 

de qua arbore Clufius, Monardes, Garcilaffus fic alii. Prxter cximias facultates, 

quas cum Araca, Se Myito, teliquifque 

A R o E i R A. afttingentibus fie odotiferis arboribus 

haber communes, hifce peculiaribus poi - 

let, quod refinam fundat fragrantiffimam 

inftar Lentifci, ex qua cmplailriun 

adverfus frigidos affedus componitue 

Sunt autem folia in tamulis bina fibi 

invicem oppofita, fie quinque autfèptem 

in extremitate. Ad cujuflibet ramuli exortum, 

ramulus eft brevior, pieni» fiofculis 

minimis, qui conflant quinque foliolis 

ex albo fubluteis. 

Floies hos fequitut frudus nimirum 

quafi uva, baccis piena, magnitudine piperis 

initio quidem viridibus, per maturitatem 

autem rubris, fed rubedo illa in 

folo cortice tenui, quifpontefeabfolvit, 

ficdeciditgrano deciderne: granum autem 

quod pellicula contineût, rotundum 

fie compreffum acokaginofùm, odorisjucundi 

inftar fceniculirecentis triti, 

fic in fé nucleum parvum lenta cuticula 

tedum continens. Maturcfcunt baccx 

menfè Iulio, quod eft, tempoie hyberne. 

Earum acrimonia fie ficcitate carnes 

reccntes à putredine confervantur. 

Oleum quoque ex fucculentis illius 

baccis expiimiuu, eidem ufui cum refina 

inferviens. 

Folia infignem Se nobiliffimum odorem 

emittunt,fi conteranrur, quxfubamara, 

cum quadamviadftringendi, aromaticas 

calidafquc partes habent conjundas, quemadmodum è balneis Se lavacris, 

qux ex illis fiunt, videre eft. 

Has vero virmtes tam profonde exetit, ut pei deflillationem foliotum, imptimis 

recentium, odorifera fic adftringens aqua inde eliciatur, qux tum ad pclkndos corporis 

aftcclus, rum ad delicias fervatue 

Tempore paroxyfmi febricitanti, Empiricorum more , exhibent cum fucceffu 

oculos feu gemmas arboris ex aqua nodurno roti expofitos. 

Cxterum iciendum eft, in ramis Aroeira luxuriarefxpe polypodium, ilio quod è terra 

prolilit longe probatius. 

C A-

HIST. NATVRAL. fie MEDIC LIB. IV. m 

C A P V T X I V. 

Vrucu &- Iaqabucdio. 

LOcum inter arborefeentes Plantas obtinet Vrucù, filvefliis quidem, fed ab Incolis 

inter hortenfes fic fativasjam olim tranflata; mulraque etiam nunc induftfia 

eam exeolunt ; partim ut granulorum folliculis involutorum minio fefe 

exornentaepingant, partim vero ut Lufitanis divendant, quxftumqueex tindurailla 

V R v e v'. 

Orellana vulgo didafaciant. Lingua ipforum hanc piantarci Vrucu didam, ClufiusBixamAmericanamOviedieffe 

exiftimat. Fé Ximenes eandem accurate deferibit, fùb 

nomine Achiote. Etfiuduumgianatubra delicatxpotioni CheeolaU qux ex frudu Cacao 

fit in nova Hifpania, tam fàpotis quam coloris graria mifeer i, teftatue Ego noftrx 

Vrucu atbotis fie frudus Icones feparatim exhibeo,utfiliquatum figurx magis dilucide 

apparerenteutiofo ledori. 

Foliis eft grandioribus fie mucronatis, figura cordis, ut pingi folet, alternatim pofiris, 

in pediculis, duos, tres, inter dum fie quinque digitos longis, netvum fecundum 

longitudinem fie venasobliquasinfeiiusptominenteshabentibus, lxte viiibus: cauli- 

M bus

154 GVLIELMI PIS O N I S 

bus calamo fcriptorio tenuioribus, ligno albo fie cortice fufco, inftar. Coryli. Circa 

exnemitatem lamorum in brevibus pediculis multi ptoveniunt fiores , in uvx 

figuram difpofiti : quilibet flos eft tofx magnitudine , quinque foliis conftans albis 

incarnaris dilutis. In medio cujufvis floris ingens numerus eft ftaminulorum luteorum 

apicibus purpureis : vix fenfibilem aliquem habet odorem. Poft florem frudus 

fequiturinfiliquamyrobalani oblongi figura, feupyramidali rotunda fefquidigitum 

aut duos digitos longa : (ut ex appofitis frudibus liquet) qux depofita viriditate immaruriratismoxubimamruerit 

matura rufefcit, eftque tota hifpida ob fila prominentia 

fed non aculeata. In qualibet autem filiqua ultra triginta, imo quadraginta grana 

, quodque fuo pediculo innitens, continentur, figurx conicx acutx, fie in duobus 

latenbus quali digiro compreffum. Color granorum infigniter miniatus Se fplendefcens, 

fuccoque tali madens , ita ut ad tadum inficiai manus egtegio miniato 

colote. Grana recentiafuntmollia, cum pundulis atgenteis. Siliqua manna fpontc 

fc aperit: grana ficcataevadunt rubra, obfcure nihilominus ramen, ut antea, tinduram 

in fé continent ; fic recentia five ficcata ufutpari poffunr : Trita fimpliciter 

in aqua fimplici feu ftillatitia , egiegiam dant tinduram miniatam. Colleda grana 

in maffam coguntur , fphxrulxque fie tabellx in multos annos durabiles inde 

conficiuntui, quxinEuiopam ttanfmiffa longe lateque diftrahuntui. Cum urina 

mixtaL, tam pertinaci colore tingit lincos pannos, ut in pofteium elui non poffie 

Magiftermm etiam inde, more coralli, prxparatur fie in ufus refervatue Grana recenna 

matura fie exficcara, inque paftillos confotmata, quantitate indefinita, cum 

pulte ex Tipioca , qux Carimd dicitut , alioque conveniente decumbentibus cxlnbent, 

live veneno, five aliunde infitmitatem connaxerint. Corroborar Ventriculum, 

venttifque fluxibus prodefl. Cum aqua ejufdem temperatutx haufta mitieat 

xflus febriles. ° 

Radices ipfe, nec grana, multi funtfapotis, ptoinde admedendum faciliores, cum 

aliqua ficcandi fie aftnngendi qualitate. Radix cum carne gallinacea coda, ptfcter 

croceum colorem, bonum faporem conciliar. Incolaium nonnulli radices granis prxicrunr, 

quod harum recens, illorum vero ufus longe fit antiquior, fie vicem Croci terreftns 

(ficut de Curucuma I. Bontius remili) fuppke Tum extradunv ejus ex vino 

adulto confedum fibi refervant. Quod etiam nunc hodie colonorum non paucos 

imitati videmus. 

r 

A Ltiffima arbor eft, cortico grifeo, duro fie inxquali, inftar Quercus veteris. Folia 

-L- ±j uniora rufa funt, vetuftoria autem viridia, umilia foliis Mori,in ambitu ferrata, fie 

quodammodocontortafieincurvare Poft florem (quem nondumviderelicuit) fequittir 

frudus menfe Marno magnitudine capitis infantis, qui fuo pediculo ctaffo dependee 

Cornee eft ligneo ochrx coloris. Capaciffimi lii fic fummx dutitiei calyces funt, 

ore in tetram obverfo, fie operculo, admirabilinaturx lufii, inftar pyxidis, optiti. In 

iis continentur nucesjucundi faporis,qux ubimamritatem fueiint confecutx,excuffo 

illico tegumento, fine cujufquam auxilio ècalycibus decidunt, fie giatiffimum incolis 

xque fie animahbus fuppeditant alimenrum. Semel in anno marurefeunt, media 

videlicethyeme. Sapore fie exccllentia Piftaceis adxquantui, ficvenetemfopitamdicuntur 

excitare. 

r 

Potiones Se pultes, tamadMedicinàmquamadepulas ex illis compatantue 

^ Oleum quoque pinguiffimum ex illis exprimitur, Amygdalino calidius; nuclei enim, 

e quibus ehcirur, in fecundo gradu calidi fie in primo ficciperhibentue Prxftat affatis 

quam crudis vefei, quod capur infeftcne Plufquam triginta ordine ipfi calyci, mediante 

vincola materia, agglutinati hxtent,figuiaque fere triangulari exiftunr, Myrobalano 

Cnebulo non adeo diffimiles. Tantx dutitiei hx pyxides funt, ut Tepuyeiis non fo 

lum vafa potoria, fed fie difeos, fie ollas fufficiane Cxtetum atbor' in faltibus fie locis 

TanXfuetii 1S t 

IuXuriac ' ut J Llil0 ^citimi, fufficicntifuftentaculofrudus ejus ali- 

Dux reperiuntur fpecies fibi fimiles ,extcrnafigura,fedqualitatibus internisdifcrcpantcs. 

Vtnufque lignum, putredim mire refiftit,unde obfummamfimulduri- 

tirametTlu n ° rUm fUm aXeSCXlU ° fabnca ^ ur > cxterafqucarboresmul- 

Corti-

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. IV. iU 

IACAPVCÀI'O ARBOR Se FRVCTVS. 

Cotti 

Avfu 

pf ? CrCa COntufl &ritc P^Pâtìnaupegis locoftupxinferviune 

maCT^f datm f dcmìo Iacapucaio atbot, priori fimillima, nifi quod calices 

hnSÂ n P loducat > car " m q«e nuces dignitate infetioies habeantur: quippe ex 

immodcratoulaiumufu, quibufdamcapillosdefiuxiflèIncolx teftantue ' 

M * C A-

i}* G V L I E L M I I* I S O N I S 

C A P V T XV. 

Cjuitys diverfefpecies. 

VArix arbores excelfx Guitys, ejufdem generis frudus flavefcentesproducunt, 

pauca carne, magnoque lapide ovalis figurx intus refertos ; quorum fruduum 

ad minimum mihi rres vidiffe fpecies contigit, Guiti-coroya, Guiti-toroba, Se Guitimiri, 

didos; qui omnes, vel medicinales, vel efculenti, fed a paucioribus expetiti, excepto 

primo, eoque prxgrandi, fic àmagnatibus in deliciishabito. 

GVITI-IBA L 

Prima arbor Guiti-iba, cujus frudus Guiti-coroya dicitue Cortex arboris eft grifeus, 

altitudine, foliditate Se durationeipfam Quercum fuperans, lignumque à fabris in 

prerio habitum. Rami folia habentalteinatimpofita, oblonga,linguxlere figura, ad 

raduni inftar corii Hifpanici, nervo redo fie conis obliquis diftinda, hinc inde molli 

lanugine obduda. flores in longum quafi fpicam longefti, inodori, parvi, flavi, quos 

pidor non expreffit. dm floret fie tatde frudificaefubinde alterum latus arboris uno anno 

, alterumiecundo, frudusproferrmaturos, terno quiefciÉ, quarto demum toerfiudifera. 

Frudus pomumvulgare magnitudine excedieinfoimistotunditatis fie tuberoius. 

Color cutis eftinftatpanis atti ; pulpa mollis,flava, gtati ac dulcis faporis fie odoris, 

panem recentem xmulans. Lapis ( quem hic ex frudu exertum vides ) magiutudine 

fie risina eft ovi anfèrmi, cornee lignofo, hirfuto, continens nucleum albicantem, 

non cdulem, fed medicinalem, confillentianucis Cocós aftringentis. drachma ejus 

plu^

HIST. NATVRAL. Se MEDIO. LIB. IV. ,57 

ì>ìus minus rafa optimo cumfucceffu ex liquore datur convenienti contra dyfenteriam 

Idem prxftat nuclei infufùm duplici quantitate exhibitum ad fiftendos quofvis fàneui^ 

nis fluxus. & 

Secunda quantum prxcedenti 

altitudine cedit, tantum 

Elegantia eam fuperat Guyti-tùroba 

dida. Folia enim fert in 

frondescongefta, fàturate viridia, 

fplendemia fie craffa inftar 

pergameni,ad tadum lxvia, cxterum 

figura nucis Iuglandis 

foliis non diffimilia. Inter copiofa 

folia ad frondium extiemitatesin 

ipfis ramulis egregie 

copiofi flores proveniunt flavi, 

odore Se magnitudine fiorimi 

Tilix. Diu floret tardeque frudificat 

idque menfibus xflivis. 

Gaudex diffeduslac acre exfùdat 

inutile. Frudus Aurantix 

quidem eft magnitudine, fed 

non figura, quiainxqualis eft fu - 

perficieific formxfuperius rurbinatx, 

dulcis fàpotis fed odoris 

fortis fie naufeabundi. Maturefadus 

è purpureo flavefciefponteque 

decidens edulis fit, alias 

enim noxius ob ladeum fùccum 

acrem. Lapis coiitentus Iuglandis 

eft magnimdine, fèd figura 

compreffiori, altera parte gtifei, 

altera umbrx coloris fplendentis 

; huic nucleus inclufus eft 

iifdem ufibus dicati» ut fupra. 

I I. 

Tertia Guyti-iba, cujus frudus 

Guyti-miri dicitur. Prxcedentibus 

Guytys minor Se tenuior. 

Foliis eft oblongis fplendentibus, 

inferius alba lanugine 

obdudis. cuilibetferefoliorum 

pediculo uvulx , parvis globulis 

veflitx adnafeuntur , unde 

flofculi albiprodeunt cum multis 

ftaminulis eredis ficut exhac 

icone feparatim pofita liqtiet. 

Menfibus Marrio fie Aprili frudus 

magnitudinis fie figuix ovi 

gallinacei, flavefeentis coloiis, 

profere Caro frudus pauca, 

mollis, dulcis faporis, quafi mu^ 

feus admixtus. Lapis ovalis villofus, 

magnum quoque utexteri 

Guytys nuclcum ficcum amaricantem 

aflringentem continet, 

qui fupra enarratis minus ufualis eft. 

M C A-

I}8 GVLIELMI H S O N I S 

C A P V T XVL 

lanipdba, Acajd, Tapid &- Tek[a. 

VNa ex procetioribus Brafilia. arboribus eft Unipdba : qiix figura convenir cum 

Fago. corticem habet gryfeum feu canum; lignum fragile fie medullofum. 

Ramifoliisveftitioblongis, linguxbubulx figuta, fcdinutraqUeparte faftigiatis 

feptem,odo velnovemjuxtafcdifpofitis,unum aut fefquipedem longis> fupetius 

fpkndentibmacmlute virente 

fé imptimis decembri Decidunt, non omnia quidem fimul, fed pars illorum, diverfo 

tcmpote. Mox nova prioribus multo lxtioia fie majoia acquint, idque fingili» 

Vorem £Ì

HIST. NATVRÀL fie MEDIC LI È. ì't. i0 

inftar, putrcfcimt atque efui àpta fiunt, unde à plebe noftrateâppdlantur fòoi m* 

pH$J Se toto anno proveniunt. Cruda, non coda appetuntue Saceharata fie condita 

lautiorafùnt. Contra fluxum ventris feliciter exhibentue Ardor es palati fie ftomachicompefcunt, 

fanifque Se xgris fòlatio funt, nifi quod fottioris fint odoris caput infi 

cientis. Immatura poma trita fie in cataplafmatis fotmam redada > ulceribus mali 

gnis fie clavis luis Venerex imponuntur. 

Vinum, quod ex illis exprimimi, in eofdem ufus icfervamr, fed vetus redditum calidius 

exfiftit, minufque adftiingens. 

Ex pomo nondummatuto vi ignis liquor em extiahunt Indigena*, quo adverfus eadem 

mala muntile 

Ex pomi cortice immaturò pigmenti quoddamgenus eliciunt,quodrecens aqueum 

eft, moxnigrefcit, quo corpus pingunt, utveflitum nigrum eminus, fcedo equidem 

fpedaculo , mentiantut, ficut ad bellumituti tettibiliotes hoftibus evadane Nullum 

aliumufumhic fuccus habet, adncquitias dumtaxat excogitatus. Tindura enim illius 

corporivel chartx illita,citca nonum diem evanefcit ; nulla alia rarione ablui 

poteft. Lignum feu ramus decerptus eodem modo tingie Fr. Ximenes eandem arborem 

in nova Hifpania crefcere -, eifdemque ufibi» dicaram teftatur, quam Xahuali 

vocane 

Àc A I A 

V Etuftiorem Se fròndofiorem arborem 

in Brafilia me vidiffe vix memini. 

Cortice eft craffo, rugofo fic è cinereo 

albicante, inflai Sambuci. Altitudine 

ptoceram Se patulam Tiliam fuperae 

Folla illius funt lxvia, direde fibi invicem 

oppofita, adquatuot inteidum 

digitos longa, fplendentia, nervo lato 

fecundum longitudinem fie venis tranfverfis, 

fie juglandis foliis haud abfimia. 

lia, verum acutiora ; qux media xftate 

deponit, novifque antehyemem decorami,ut 

redintegiato quafi robore frudum 

melius proferat. Flofculos ha-> 

bet copiofbs, in magnos tacemos congeftos,ex 

albo fubflavefcentes : poft flores 

pioveniunt puma flava , noftratium 

magnitudine Se figura; paucx quidem 

, fed fùcculentx carnis : lapidem 

continentia magnimi ex filamentis lignofis, 

nec dmum, fèd dentibus cedentem 

; qui nucleum continet in fé, et 

albo flavefcentem. Ftudushicgiatieft 

acoris, ac proinde inter tragemata locum fibi vendicai, fie tunica tenaci veftitue Fa?cundiffima 

eft arbor, toto fete armoftudtificat. Frudus maruri ftatim decidunt, tet^. 

ramque omnem tegunt, fiefuaviffimumodorem fpirane 

Intei refrigerantes Se aftringentes habiti ufque adeo, Ut immaturi dentibus inferant 

ftupoiem, quiexmanducatione dutiotis alicujus ligni rollimi. Naufeabundis fie xftuantibus 

piofùnt,fie conti a fànguinis alvi fluxus in pi etio habiti. Vinum ex iis conficitur, 

quod verus inebriar. Gemmx fie fummitates hujus arboris fanis Se xgris in acetaiiis 

exhibentue cxquibuscontufis emanar fpuma fottis fie tenuium pattuirci, qux oculis 

mditainflammationes aicet, vifum clatificat,nxvos fienubeculas oculorum tollie dolor 

quem primo infert, facile evanefcit. 

Foha,lucci, oculi fie cottexextetnis juxta fieinteims affedibus medentur , qux 

omnia in gargarifmum, contra guttutis inflammationem fie fimilia malapixparantui; 

vel in lavacro, contra multos externos pedum fie corporis calidos affedus adhibentue 

Foha, imo fie lignum , fapor is funt egtegie acidi fie aftringentis,ac ad appetitimi pro- 

' M 4 ftratum

140 G V L I E L M I P I S Ó N I S 

llraturatevocanduraficfitimlevandam utiliteiufuipantue ^ ^ ^ ^ 

nes affas exjuniotibus foli» triàs gratiffimi fapor». Lignum rufum Se leve ut fuber, 

T e c u r c ^ 

plumis elegantei veftitx, mextremiratibus ramorura affabre .^corccircnependulos 

Fuos nidos conftruant, ut infidias ferpenmm aliorumque noxiorum infederimi declincnt. 

T A P i À\ 

InVrbeOlinda, totaque fere prxfeduraParnambucenfi74/i* arbor nafcitue inFacri 

altitudinem affutgit, ligno fragili, medulla fàmbucina, cortice lxvi, cinereo, multos 

habet ramos ; fie folia in fingulis pediculis tiixfibi invicem appofita, lxvia, fplendentia, 

fuperne fatui atiote, infeine dilutiote virore confpicua. 

In extremitatibus tamuloium plutes pediculi, cerafini quafi, colledi, in quorum 

quolibetflosnafcitur,quatuot foliis conftans albis fiedigitum longis. Quodlibet habet 

fuumpetiolum, figuia feiii venabuli, fieneivum fecundum longitudinem, ac venulas 

obliquas virefcentes, Se cum his altematim pofita quatuoi foliola brcvia virefcentiatintei 

omniahxc enafcuntut ftaminulamultafubrufa. Frudus ferr nunc copulatos, 

nimc folitatios, figura,magnitudinc, coitice,8e colore Aurantiis fimiles, edules 

quidem fie dulces, fed naufeabundi odoris, lapillis duris oblongis flavis, nuckumque 

contincntibus referti. 

Folia contufa excellcntiffimo funt remedio contra malum hic perfamiliare Ani inflammationem, 

fi exterius applicentut, txdatumqueinftai anoi ndantur: omnes denique 

fetvotes refrigerio fuo reflinguunt, dolotcfquc mitigane Prxter hxc auribus inditareftituunt 

dolores capitis ex calorenatos. 

r Dux

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. Li E. IV. 141 

Dux hujus vaftx 

arboris reperiuntur 

fpecies. Prioris lignum 

judicatur duriffimum, 

omniumque in his locis 

nafcentium giaviffimum, 

quam.Lufitani 

Setim app'ellant, feda 

menondum vifàm. arbor 

inff udifcra habetue 

lignum puttedinis 

quafi expers omni corruptioni 

t efiftitac pioinde 

navibus fliuendis 

dicatum. Alteia, qux 

mihi innomit, folio eft 

glabio , magno, uno 

nervo redo, Se rarioribus 

venis obliqui^ 

prxdito. Frudumfert 

Aurantio Malo majorem 

, cortice craffo , 

duro, fulvo, cinereifque 

maculis variegato, 

quo melleus quidam 

liquor continetui,dulcedine 

fùa cettans cum 

Sacchaio , cui nuclei 

multi funt peimixti, 

qui, exficcato liquote 

pomi,ftrcpitum edunt 

ut capita papaverum. 

Ab omnibus paffim 

Barbaris peregrinantibus 

frudus ob dulcedinem gratam expetitus eft: Europxis tantum prò pedoris morbis 

in ufu habitus. 

C A P V T XV I I. 

Araticù diverfe fpecies. 

AEaticu arbores Indigenx varixhic confpiciuntur: quarum dux, qux Araticù-Vonhe 

Se Araticu-apeaBrafilienfibus dicuntur, parum differirne 

Araticu-ponhe enim eft arbor caudice, ramoi;um figura , corticis colore, 

Aurantix Malo fimilis, fed folia, flores, fie frudus differunt. Folia craffa fie'folida, 

oblonga, alternatim fibi invicem oppofita, fupetius faturate vitentia, fplendentia 

, inferius dilute viridia, craffa , Se ad tadum folida , in exnemitate acuminata. 

Hinc inde flos provenit magnus, primo fuavis, mox naufeabundi odoris: 

totus flavi», compofitus exteriusex tiibus foliis cordiformibus, inftar corticis Mali 

Aurantii, craff», erede ftantibus. Hxc in fé continent alia tria folia minora, ita 

intei fé compofita, ut integtum globum, intetius cavimi, magnitudine Nucis juglandis 

teprxfentent, Se in eo ftamen rotundum luteum Cum apice fuo orbiculari. 

Floret menfibus Septembii, Odobri, Se Novembri. Flores multi fingulis diebus 

fé aperiunt, fie mox fponte decidentes, ob giavitatem, ftiepitum intet cadendum 

edunt, quafi aliquis baculo feiiiet aibotem. Florem fequimt frudus ; qui maturami 

ptxfertim Decembri fie Ianuario, eftque figurx turbinatx ; cutis ejus quafi 

fquamis ex albo viridibus videtut compofita, cum tubetculis exiguis fufcis, ita ut 

nucem


Nueempineam d.ceres. * « ^ « $ £ g Z $ S ^ A 

&nucleisvar,isinrermixra. 0ê^PX^3tóSc&fititolis.Eolofubacido&acri. 

Ex arbore pendens fponre moll ^ m ^Zmct, qilod feorfim 

& X ^ ^ c per omnia eftfimilis ****** «traque f X T o n ^ t S 

minibus ex fulvo nigticantibus turgida. 

A R A T i e v 

P O N H E. 

Araticu pana , in arborem exerefeit haud grandem, ramis Aratuu-ponhe fimilibus, 

fed foliis minoribus, figura ut folia noftiatis Pyri. Flos ejufdem figurx fie totidcm 

foliis conflans, quot Araticii-ponhe ; fed minoi eft, fie intus lutei, extus vetofanguinei 

color». Frudus figura Se confiftentia fimil» priori, fed minor: cortese fcoulpa aurei 

funt coloris, odoris ut cafeus putridus, fie multos nucleos habentes ex fovoalbicantes. 

Radices agii hxc atbot amplas, ctaffiffimas, longas, hgno levi inftar bubcris, 

ex quibus clypci formantut, leves enim funt, nec fagittx aut gladioium idus penetrare 

poffune lcon ejus exhibetur in libro de venenis. 

Notatu autem dignum, ejus tadiccm in paludibus ciefcentem, profunde in terrari. 

defeendere ; ( quod tamen in aliis Brafilix arboribus haud facile confpicias) unde ere- 

^ dibile,

HIST. NATVRAL. & MEDIC. LIB. IV. H3 

dibile, noxiam ejus frigidamque qualitatem, qua frudumnocerecònftar, ex infefto 

tetrx frigore acquirere. 

Kîraticudomato excrefcitut AraticuPana. Fert frudus congeftos, oblongos, Cxpx 

junioris oblongxfigura, vitides,quiinterius finguliduohabentfpkndentia femina, 

Amygdalx figuta Se magnitudine. 


Caaróba.TinddibaÂnbutbafhe Saffafras& Ibiraéefive Cjuaiacum. 

C 

Aaróba filveflris arbor , terris potiffimum glebofis in Pixfedura Parnambucenfi 

deledatue Siminus felici folo crefcat, parvx arbufculx vix xquatur. Florem 

fert è cceruko purpurafcentem, idque menfe Iunio : Semen autem nigri- 

C A A R o' B A. 

cans,quodmaturefcitmenfe Septembri: Frudumrarum, fedinutikm,phafeolomaximo 

iimilem, qui maturus fadus aperitur, manetque vacuus. 

Ejus folia oblongafunt, lingux figuta,dilutc vitidia, neivo fecundum longitudinem 

fiecoftisobliqius eminentibusprxdita. Guftu funt amarai ficcata fie contuf! fomentis 

ac balneis pendonea. Qux ex illis conficiuntut remedia, etiam interne affumta, cxficcandi,mundificandi 

fic fanandi vi pollent: quod feliciter in plurimis chronicis fie articularious 

morbis, imprimis autem in Lue Venerea curanda, fum expertus. Eadem nita 

atque in emplafttum prxparata, ulceribufque applicata , mirificeprofunt, morbumque 

radicitusfxpe expugnant. Praefertim, fi repurgato pr imum corpore, eorum decodum


144 

fudoresprovocentur. EBoribusquoque componimt 

dum per aliquot dies bibatur, fie 

confervamau eundem ufum. 

P I N D A l'[B A. 

i- Fduitur filveflris hxc arbor Finiaiba, ànonnullis indigenis zfcr. quoque dida, ob 

q tquitur ìuveirris "«^ femientis verse/*«r« qualitatibus ftuduum fie cor- 

£ l f e O S A S S E : S ejus tenue. Proceraefladmodum arbor. 

&in fummamaltirudinemrectaaflurg.t ( menfibus Deccmbri&Ia- 

MCnf 'b US fê'ccidu'nr- q u i f i t e K S « nrunrque.mguam, 

S — 5 £ X feminenigto ob.onfo, quod ini.Iiscontinomi, 

quodiumperumredolet corrobofant,& difettaneflatus Tum 

con^npplLtrlrLpenrummedentu, ^ ^ - f a ^ m pu.verem 

redaais&exLcaris gargarifmata conficiunt contra &«£*£*»"£ ^ 

Excoquunrur ut refervcnrur in oflìcims. Cuhnis quoque vicem 1 iper.s p 

^ Ex Arboris denique corticibus, funes igniarii, quo milita ignem fovent, confi- 

d X'aruEc,fpec.esvera/fe«efcArbor^^ 

punftulis albh Lato.In ramis ramulos alrernatim pofitoshabet & folia angufta ac 

minata, figura foliorumSaficis, fupernefaturateviridia, glabra,fplendenna, mtcr,ic

HIST. NATVRAL. fie MEDIC LIB. IV. 

I B i' R A. 

cinerea fie quafi lanugine teda : qux deorfiim fé inclinane Flores fert menfè Februario 

albos odoratos, ad lingula paria foliorum binos. Frudus eft ovalis, Se magnitudine 

avellanx:fàpoiis atomatici ac aciis,qui loco Piperis incibis ufùrpatur ficcatus ficinpulverem 

redadus. Habet enim infignem vim aromaricam, nec ita acris eft ut Capficum. 

Cottex arboris primo albus eft, quo detrado ftatim rufefcie Loco funium ufùrpatur 

, eft enim lentilfimus. Ex eodem etiam fiunt funiculi igniarii prò fclopetis. 

IN vaftiffimis Se diffitis fàltibus duxveltresinfigniumfie fragrantium aiborum fpecies 

reperiuntui, qux Anhuiba ab Indigenis dicuntur. Quarum quxdam albicante 

fie flavefcente funrligno, ac proinde Lufitanis fedro-branco vel Canéla obodorem 

didx:Brafilienfes Anhuypitangavocant. Foliis flintpatvis, anguflis fie tenuibus. Quxdam 

^»£«^*-^y^didx, quatum lignum merito ab Hifpanis Paofuncho nominami, 

quod infignifoeniculi fragranria rotam domumtepleat, tam ipfùm lignum quam cortex 

fie radix. Proinde Monardis defcriptioni citca lignum Sajfafrasnon acquiefcendum, 

licet accurate ufùm fic abufum ejus defcripfcrit : nam cum de deledu fie prxftantia partium 

arboris agir, Sajfafras Floridx decorticatum lignum vix dignitatis ullius effe aifitmat, 

cum hoc Btafilienfe eximix virtutis Se dignitatis habeatur, atque a cortice liberatum 

in aliquot annos immune ferverne 

Ad hxc fortioris odoris eft Se efficacix, atque ad fecundum caloris fie ficcitatis gradumaccedie 

Illa autem qux inter majores fpecies Anhuiba five Saffafras recenfentur,Pini funt ma^gnitudinis 

fieformx. Nam prxterquam quod funt trunco unico, valido fie redo; ramos 

in cacumine habent cotonx inftar ornate expanfos, fie inftar Pinus repurgarx,quemadmodum 

ex appofita Icone liquet. Cortice funt tenui, glabro, ex gilvo nigricante, ve- 

N luti 

l *S

\^6 

AVHVI'BA five SASSAFRAS. 


luti odore, ira Se fapore admodum aromatico, 

ad fceniculaceum accedente. Folia quoque 

limi odorata, ficulnea, tenuia, obfcurc 

viridia, laciniata fie foliis vitis albx finidia: 

flotibus frudibufque adirne incognitis. Radicibus 

denique funt nunc craff»,nunc tenuibus,adtertx 

fupeificiem expanfis. quarum 

cortices, arborum corticibus ut odoratiores; 

ita Se in Medicina prxftanriores, ultraque 

fecimdum gradum calidi fie licci habentue 

Licet autem Coiticis Se Ligni ufus tantum in 

Medicina celebietui ; Indigenx tamen recentibus 

foliis vulnerarefli tutine 

Tenia autem fpecies Auhuiba-min ^quantum 

duabus prioribus magnitudine infenor, 

tantum virtutibus fuperior, omnibus par iter 

incolis in quotidianos ufus tepofita. Folio eit 

Lauti, feu minori, frudu odorifero Se mgro, 

ubimaturuerit;eoquefimulcumfoli»,ligno, 

cortice fic ijadiceintenfecalidis. Hujus Iconem 

nondumlicuitnancifci, quia in hoc diflriduvixoccurrie 

Decoda ex his non tantum contra luem 

veneream, fed fie alios plurimos morbos a 

frigorenatos adhibentue Sudoresficurinas 

movent, tum vifeerum obftrudiones atque 

uteri imprimis intemperiem frigidam tol- 

I B i R A E' E five G v A i A c v M. berant. 

Cxteium multum difciepant 

in decodione Se prxparatione 

fic utendi modo-,fed cum otii mihi 

non fit eas lites componer e,id 

totumjudicio Medici rclinquO. 

A Ntiqua nemoia liane vaftam 

SC ptoceiam arborem 

producunr. Indigenx ibiraee, id 

eft, Lignum dulce, non autem 

Hiourace, ( nifi forte nomina va^ 

rientur divetf» locis) ut Leiiùs8C 

Thevetus, appellane Folia habet 

inoidinate pofita, lxteviridia,fimilia 

foliis Cerafinoftratis 

acidx, fèd non ferrata. Truncus 

coitice glabio , intus albicante, 

exterius tubefeente fpedatue 

Fiudus fett flavefcentes,Ptunis 

fimiles, gratiffiraique faporis, 

verum non quotannis,imma 

vix fingulis quadrienniis. H» 

continetui nuclei» exiguus,fua,vis 

atque xgtis giatus. 

Ligno eft prxftantiffimo Se 

prxduro, fie putiedini refiftente, 

quod à Naupegis expeti tur. 

Arbo-

HÌST. NATVRAL. fie MEDI'C. LÌB. iV. 

*4; 

Arboris hujus virtùtes auxiliatrices foli cottici ineìTe creduntur : qui externa parte 

àrgenteus ;interna,fubrubereft: fiereeens avulfùs, liquor emalbicantem fibi agelutinatum 

habet, cujus coloi mox perditur, paulatimque decrefcit, Se cortice fimul exficcato,innaturamSe 

dulcem illius fubftantiam abie Dutiffimus exiftit, femidiaitali 

ciaflìtie : fapore aromatico Cinnamomum, dui cedine Glycyrrhizam xquans. Suntqui 

Guiaci feu Ligni fandi fpeciem effe contendunt, à quibus non difìèntio. 

Moderate calidus eft fie tenuium partium,quapropter pedoris ficjecinoris affedibus 

optime convenit. Prxcipuum enim incolarum refugium eft in veteribus vifeerum 

obftrudionibus, ut jam diximus: rum quoque adverfus Luem Veneream eximium 

remedium fùbminiftrat decodum illius ex aqua fontana, palato quidemnon ingratum, 

per aliquot dies reitetatum. 

Pugillus denique^ ventiiculo adhucjejunoj ex ovo fotbili ,jufculo aUt aliquo conveniente 

liquoieaflumtùs,bionchiapulmonis aperit, fieceffantem quoque urinameducie 

Quaptoptei omnibus aitis Medicx indagatoribus fuafor fuerim, ur corricemhunc 

in ulteiiotes ufus reponant. Succus autem ladeus ex recenti corticc expreffus, fcabiei, 

fie tinex capitis, pix extetis medetiie 

C A P V T XIX; 

oJfmbaiba, &- quxdam Se ramos habent, fèd in fùmmitate 

tantum. Cortex exterior fimilis Fi- 

A M B A i' B A. 

Cui, (nonnulli eam intei ficus filveftres 

reCenfènt) conftan's primo corticc 

tenui, cinereo,Se,fùb eo^raffój 

lerttó ac viridi : lignum ejus albuni 

inftar Betulx, Verum molle Se quod 

facile poteft feindi. Totus caudex 

eft cavus, pei inteiftitia femidigiti 

ubique diflindus tiànfvetfali membrana 

, in cujus medio foramen rotundum 

, per qux formicx rubrx 

oberrant perpetuo. Exligno hujus 

arboris exficcato ignem fine pyrite 

fiechalybe eliciuntincolx, foraminique 

ab illis excavato immittunt 

bacillum faftigiatum ex duto aliquo 

ligUo, quod quafi tetebiando 

ciicumagunt, donec appofita folia 

aibotum exficcata, vel goflypium, 

accendantue Veifìis atbotis fiimmitatem 

folia circumpofita ut in 

Mamoeira , quodlibet irtnitens fuo 

pediculo fatis craffo, extetius rufo, 

interius fpongiofo: ipfum folium latum,rotundum, 

in novem aut decem 

lacinias fedum, quarum centro 

infixus pediculus, a quo per fin^ 

gulas lacinias nervtis rufus tendit 

per longitudinem, Se venx eminenrespcr 

obliquum : fùperius funt faturate 

viridia,Seinferius cinerea, 

hifpida ut folia Ficus :iri exticmitate 

laciniarum, linea cinerea funt firn- 

btiata.

, GniELMI P1SON1S 

qor folio augerur & fenfim fir f ^ ' S L , intus quafi goflypio retata, 

"'Srettrum fiimm.raribus e x p r e s s f u c c u s ^ ^ t Z ^ Z 

invere?ar, ulcenbus feliciter mederur J ^ l ^ Z l d i ^ n z parrem affev.or 

arboris hnjus correx, fi apponantur ^ « " ^ aftringend. polftam. 

Snccus ègemm.sexpreflus.quitaciilrMererug Maks denique nimium 

ler pulri de 7V/>«« inditus, calidam ventris proluviem liltir . JV 

fluèntes, Tradnntlndigcnarum tum&virulentumgenitaliumprofluvmm ^tediumpucrperis,immo- 

&Lnfatanorumperir.ffim.,hocreme P P 

dico menftruorum profluvio laboranr.bus, .nf.gn.rer F° d ^ > » 

fmatis umbilico apponatur, cujus rei venfiW^^ùt &' advenis, tantopere fit 

Nihil mirum iraque,f. hzcjarbor prirms Brani.*.ncohs,u^ fterifcruênmf 

predicata. Dignamediusfidius,cu;usvirtutes,etiamnunclarente ,P 

&inlucemprotrahanr. ,nnellatur, & ramo eft rubi- 

Alrera ejufdem generis, medfterraneis, ^ h "

HIST. NATVR-AL. Se MEDIC LIB. IV. 

FR ve TV S ANDV. 

crorum in Brafilia antiftites, puigans hoc Se falutate remedium, cxteris omnibus prxferebane 

Validx eft operationis ; quamobrem xgris morbo fradis haudtuto exhibetur, 

nifi opportune a marni Medici corredorium accipiat, inque Eleduarii aut tabularum 

formasredigatur, Accipe duas vel tres caftaneas contufas Se cum faccharo 

defpumato exeodas, addito anifi Se cinnamomi momento, gratiffimum non folum 

eiit medicamentum, fed Se tutinimum, infantibus, iifque omnibus qui a puigantibus 

folent abhonere. 

Lufitani fie Indigenx ex eadem nuce oleum expiimunt, quod lychnis affkndunt 

atque eo corpus inungune E cortice autem illius uftulato, incolx optimum fie famigliare 

remedium contra ventris fluxum, iifque, quibus poft affumtam nucem, alvus 

immoderatius ruit, fubminiftiant. Contufus cortex flumina infici!, atque enecat 

pifees. Iconem nucis integix fie diffedx, eleganter ad vivum expreffam, ea mole qua 

erat, addidi. minotis eft magnitudinis nucleus, quam Prunum vulgate, licet pidor 

relpedu aliarum iconum eum pinxerit aliquanto majorem. 

C A P V T X X. 

Ibabirdbd> Ara^d du# s &- (fuaidba, 

J Nconfragofisnemoribus Brafilix, reperiturvaftaarbor, quxgentilitio vocabulo 

lbabiraba, corrupre à Lufitanis fieNoftris Guabirdba appellami ; Ugno obliquo, mulnfque 

flexibus toituofo, altiffimo infupet atque duriffimo ; fie contra putredinem 

opnmo. Incollibus veto Se campis eadem 7^/>^ ad longe minor em molem affurgit,vixPrunumadxquans: 

foliaquemulto minora, frudufquc fert minus agreftes. 

Adeo denique, ob diverfitatemfoli, difcrcpantesintetfe, uthx àMedicis, illx à fabris 

potius expetantue ibabirdbaitaque omnis eft caudice contorto, cortice cinereo, foliis 

dilute vircntibus, rugofis, multis ctaffiufculis Collis prxditis,direde fibi invicem oppoiit?s 

: di^tis tiitafpitantodoremMajoranx xmulum. Inter hxc fparfimprovenir pediculus 

, fupenus triplicitet velut inctuccm divifus, fetens tres flores pcntaphyllos, 

N j albos, 

49

150 

G V 

LI ELMI PIS ONIS 

1 B A B I R A' B A, 

c .-, *rm,|f fere filveflris Rofx; menfe imprimis Ianuariointegros 

o 1 

aibos, odore, figma fie » ^ ^ fucceditfrudus rotundus, cerafi macampo^ 

fragrane repkn^^..êxtuôkr " brunni, cum umbilico quinquefolio 

gnimdine pediculo infidens , ^« ^ ^ ^ q u o t nuslci coloris incarnati, 

rufefcente : contine! pulpam molkm, pallida » » ^ £ d . f r autem alias 

obrotundi, compreffi, molhufculi immixti, 4 

dulcis, aliquidrefinofiadmixrumhabens• 

^ ^^^nimprimit tandem 

E ^ ^ u ^ / j S e adhibentur 

quoque fimil.s aqua fragram deflaflarur e,%%*£&»* conferat) in morbis oculotum 

pulvis hujus Ugni, in carbonemredacn, ocuiii. uuw 

rumdidumefl. 

H 

VjusatborisfrudusàBrifilianisappellamr Ar^-mirh Prunum Granatenfe merito 

vocant noftrates. Extetna facie, frudu, frequenti», tempore, fie loco natali, 

convenit cum Minori ibabtrdba: de qua Capite prxccdenti egimus. ^ ^

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV. 

AR AC A-M I R I*. 

Frate* eft, ligno, foliis fie floribus ur Guajdba, magnitudine vero differunt fiefrudu. 

Sed varms naturx lufus, omnes dignirates, eafque eximias, frudui Se radici infevit, 

cum Ibahrab* mferiores five in radkefìve in frudu, fed potiores in floribus fie foliis 

inutas virtutes dederit. 

^^l g a U d f ^^^^«^visautumbrofis nemoribus confpicitue Flores 

habet albicane» pentaphyllos, cum multis ftaminulis longis. 

Floret bis^quotannis, bis quoque fert frudum , menfe nimirum Martio fie rurfus 

Sep cmbri. Prunacoronis (quxàpidorehicnegkdx) mefpilorum inftar, eleganter 

ornata,innumenfque acmis turgentia,proferì, qux, ubi maturuerint, flavent,mufteamque 

habent in fé dulcedinem, atque fraga quodammodo referunr fapore. Cruda 

potius quam coda appetuntui, fùaviffimique odoris exiftunt fie faporis Oportet 

auitem ut tempeflive decerpantur, nam propter intenfiffimum Solis ardorem, non 

minor injuna fit, fi paulo tardius, quam fi citius avellami. 

n ~ qUÌ CX hoc / rudu fiunt,jucundc refrigerane, adftringunt fic corrobobentur 

qUC CamiS Cldoneorum > confo vx rofarum, aliorumque fimilium, exlii- 

oeufif^Tv Ìpf ^ frutex v f ute medicinali non deftimimr. Ex foliis fiquidem fic 

ouam ,v, P adftrm S cnt jrbus, optima balnea componuntur, tam contri intemos 

i n T J T - C0 T dS affedUS ' Ut fll P ra in ca P ite de Vlccribus diximus. Prx cx- 

Z1!\? T , ÌdS P ardbllS ' ladix didls qualitatibus cxceUit , Se dyfente- 

Ai*iueuctur. Atque hoc peculiare habet, quodfic diuretica, partiumque fiibtilium 

N 4 cum 

I.JI

GVLIEIMI PISONIS 

Z adftrmgendi faculrare poUe.at. Prolude prster eximias ,uas ^ virtures, 

Henisfierenumaffedibus conducit, 

AR AjAiGVAfV' 

cile praftanriorem procrear, & mulro major e ^ J £ exerefear : folioque eft 

pJ, id eft, * « ^ J P f c ^ [«muiatu, Frucium fe?t mali 

glabro ,tae viridi. JPf 1 *^^ 0 £" umbuicum contincntem: carnemhamediocris 

magnitudine, rotundum, ">P C C fi . , in medio mulroslaber 

albani, carni **f«W,odore, % o r C rfJ l ~" d paùlum compreffos, ex 

pides, pifisminoribus «S^«». c 0 ^^^^' e sCdeum iAuni. Ad- 

aquemala, quotidie ìnftituuntur. 

M Aan, 

.mnirate intei fé coniundxfunt GuaidbaSe Araca-guacu- ejufdem quippe 

Agna aramene inter le con; qualitate fic facie externa con- 

nonfolumaltituduus funt,iedtona, nores,rructubq rMfiorp_ria dida funt. 

vemune MeiitoquehxcPyraGrmatenfia^^ 

ArborinMalifiguramexcrefcitfieinplutimosfe diffundit ^ " ^ " " ^ , „ .

HIST. NATVRAL 

dentia; inferius autem 

Se MEDÌC. LiBi IV, 

venis obliquis fie confpicuis 

protuberantia. 

Floiem fert ex quinque 

foliis fie multis ftaminulis 

conflanrem inftar 

criftx pavonis. his 

filbfequitur frudus,magnitudine 

fie figuia pomi 

noftratis, non quidem 

adeo diffimilis, nifi 

quod oblongioi Se cotticc 

magis rugofo fit. 

pulpa pallide iànguinei 

eft coloiis, lapidibus edulibus 

mefpilorum inftar 

referra. Frudus ipfe 

prò diverfirate remporis, 

rriplicis fàporis par- 

G VA I A' B A; 

ticipat. Maturefcens 

enim antequam mollefcat 

ac flavefcat aufterus 

Seaftringenseft, tunc- 

'que codus ftomacho 

prodeft. Mox paulo 

maturior medix naturx 

atque optimus evadit ; 

melius tamen finitati 

confùlit, qui eum five 

codum five fàcchaio 

conditum j quam qui 

crudum mehfis ihfert : 

accedit quod odoiis fie 

faporis fit gratioris palatoque 

magis abblan- 

%ortftfi^ 

tuW-facnecorrumpitUrS 

lent^fu^^ 

turdvfenter.* . ^ X ^ ^ ^ ^ ^ ^ T t 

innafcit| Â^^^^J^^T^ ^ ^ 4 

^v.ridariisiIlara,numcrofas^lantasconcSit&^Toct « ' « r " ' 

currar: fruduum enim erana ab avibm xr „' K P rocreat ' ut mhil frequentius oc- 

xuneque luxurianr. Aliis Ind,arum rcgionibucommunis t 8»*?*luc 

patriam Brafiliani neranr frH rr,£ . communis hxc arbor, ac proinde 

foproventu, t o t i ^ f i ^ ^ ^ . """P 0 "? T UlaS habita eft - Num croftir 

1 . Meminerc quZfhu u P bori?xr„° mm r m ^ ' Ì T 'U**** exides,&alii. 

H q J S Xunenes > Somara, Oviedus , & Monar- 

C A- 

r J

154 


C A V V T XXI. 

9^coów &• "Bananiera, 

cûiirm ut nulliptotfi» inBiafiliajam 

FRuticeslippis & tonforibmnori, «mquefainil.aTesu^"^bUe tamen hic non 

repetiantur horri, inquibnsill. palfim "° n [P c X fMÌh, Brafiliani ?.. 

funt, fed àliunde huc deportata: pianta. Utamûa &Avicenni, 

„*«< nominant : Afris vero atque Af.at,c.s olim fuiffe notos, bcrap 

PICOBI'U & BANANIERA. 

teftantur, qui Mufi» appellarmi Earum itaque deferiprionem, quam MatthioluT, 

Sus^Dodon/ihabenr.libenterampleaor, paucis tamen, in quibus hallu- 

^Dnfarmûmejus genera , qu, ob maximam affimtatem f^£^ 

(quodaiunt) fidelia dealbabunus. W^°«^P l a ^ { W e . f i l 

^ i ^SwK 

five cultuta:, nafecndique peculiarem modum fpeftes. In quov.s foto, hce£*« 

fitienteptoveniunt. C&ovis anni tempore incoi» eaturo frudu gaudent. r«>«"°

HIST. NATVRAL. & MEIDC. L.„. IV. 

ex rad.ce propagatur Vndeprimo erumpunt tria quatuorvefolia in fiftulam convo' 

' a " 1'âud.ce mfpongiofum, cranum, efficiunr, in quo fuperiuselndul 

tur decem vel plora folia eleganrer viridia, ad raduni tevia, Lhrquechartt mCm" 

^ aC !f; Cre P. ltant ' i «"-gi""^cerantur tranfverfim fecundum duanmfc" 

rum, &ftrep.tum exctant commota. Nervus digitum craffi.s fecundum S 1 

longitudmemexcuirir, quiinfuperiorifuperficieranquamcanalis excavamr &rranf 

verfimlinea:fubtiles ànetvoadlateraextendunrur. Exfummitate«Sfato 

gmuramus prodirprimo tener, continensin extremitatefua corpus rurbLSrT 

magnitudmeftrob.ilmaJoris,conftansèfoliis Iaris,brunni coloL, obfcurT qu bus' 

qualipulvis afperfus cinereus. «-mi», qu.Dus 

Subrer foliis his exparuìs apparent feptem aut odo flores, ordine juxra fé pofiri ex 

albo flavefcentcs, fuavis odoris. Ex fcapo Horum prominenr quinque fofiola anèufta 

figuramhabenfa ill.us inftrumenti quonauta: umntur in humedandis velis InTanhà 

hacfub tegmine mannafeu lentus humor continetur frigidus, làporis meliciconfi 

ftentia & colore fintili, albumini ovi recenris, quo nedare forrnLadmodumde"e 

aanrurunhoc humore orrum fumunt quinque illa foliolacum flamine. Flores hos 

fequuntur frudus ordine & arde juxra fé ponti. Continentur plerumque in uno ramo 

quatuordecimautfedecimnumero,utita una piantaptoferar feptuLnta autodua' 

gm a qu.fubmde viridesavulfi.nuncin^dibusûncfnnavibus fefpendunrur donêc 

Juftammatur.ratem&flavedinemconfequanrur. Frudusautem maturefadu maTni 

tudmseftcuc„mensnoftraris,oblongus&trilaterus quafi, c o r i o o r f i S S 

facnhmemtm partes digitis fé dividi & detrahi fimr. Pulpa, mollis uftar omvri 

med.mamquaficucumerispermediumfécundumlong,rudin P emhatote 

&fic ininfinirum ^ p S X t t T ' , monentiquefuccedit, 

TMdufi dida, cotaeftu. Pa^taltmrUiZ,!~," ^T^P'^^Brafilienfibus 

puspaulo minus eft, fc^^fc^^*?*» &°uoriferum corfedêdus, 

^^^^^Z^L'm^Z^^:' 

craffi veruna longiores & incurvati. Subftantia quoque ficctores & Zt^t T 

quendum. Vtraque tam A*,, quam SmÌBa ^ erario frudus * ,^ u°" 

piacer, mrer Ficus recenfentur. Vtraque flarus -£,? 1 r ' nonnullls 

fopiramadjuvar. Pauci fontalimene T-A r ' m ° dlcerefr, 8;erat& Venerem 

to P Tofta/bil.of, profe P^2,1? N P T S ^ ^ T ^ ° W

156 

GVLIELMI PISONI 

MA NG A H A. 

0 1 ^ 

'"-uritatemconfam ur^r ^ num 4"am maturefci w f f i * ' 

illesi, ubi prim^K J Cu - ,usrc ' i g na "adventit,i !J''; dCC,dcnsin tcrram ilico 

quid, quod £S^-> , 

nis, a. d

HIST. NATVRAL Se MEDIC. LIB. IV. r57 

manducata anferum:'nifi quod frigida &humidafugaciaquealvum dejiciant, W - 

queexcitent, quodfokttiamulietculaiumnoftiatium, aromatibus corneifolet Lu 

titani integr os frudus conditos àpponunt, nullifque tuncepulis cedunt. 

I V T A y' live T'AMARINDVS* 

In Quercusprbceriratem excrefcit, caudice exterius grifieo, li 

coopTrS foT , Ut T?" e C ° m P rem mftar mi 4 u * a» m^jons. Corrice 

6 ara Zt.ciT, V ?" mef P lIoru *> «nui. intus pulpa higricante, fibnicoto. 

tvuWm''t? S r efert " n ? Uatl - es 4uatuorvelapidesfplendenres,compreffifaexcrefd 

S 7 ,mmer [' rum i Nucleus terra: commiflus annuo fpatio alte 

intendi hir„T C M^r Cn ; h ' C eff « fi < in Af.a& Africa. Quod refrigerando ti 

Quantum h ^ 

BonnTSfi&££££,f CratVd ~ a " u m Afiatica « hL Icone cum 

C ^ S T CUJUS fr , U,aUS C "T^^ Lufitanis & aids. Arbor alta fcrnagna, atque 

oÌdmefc fr* ' , tC eXpanfa , C0lOTe CXKrius ex cmereoalbicante. g Folia fert 

ornine fib, oppofita, paulatimque futredim ftantia, figura cylindracea, breviifimo 

O pedicu*

»5 


TA.V.ACOAVNANA U F ** 

CASSIA FISTVLA DICTVS. 

ped.cnto.nn.renria.nftarPoHor^Sen^^^^ 

nati ellganrilumi, ^ ^ ^ ^ ^ Z ^ L ^ * ^ maruruerint.Corride*, 

moxnigncantes deorfumpropeni entes r concuri debenr. Inrus hx ftice 

l'ùnt duriffimo lignofo , qui ut frangantut, mal eoio ^ f lendam_ 

qua tranfvertìm cellula* habent . « ^ « ' ^ cant. .nftar Caffizfo- 

11 tevibu, te duris , qui immerfi &%&%£' matutitatem cum aftridionC 

luriw, fed ingrati «.amar, apo , lfiverit, laxat alvum.

HIST. NATVRAL Se MEDIC. LIB. IV. ,yj> 

C A P V T X X I I I. 

Tinogua^ù mas &•fcemina, &- Iaracatid, 

VTraque Pìnoguacu, Mamoeira Lufitanis dicitur, vulgo Papay , cujus Frudurn 

MamamvoamtàEffiia, quia Mamma; inftar pendei in arbore: Mas ubiquein 

filv» obvia, raro autem fcemina, qua;in Hortis exculta luxuriar. Mas in vul 

garisarborisfrucT:ifera;altimdinemexfuigit, cortice cinereo Selxvi. Foliis ubique 

PINOGVA'CV MAS Se FOEMINA. 

erumpentibus circa caudicem qua; a terra ad 

medietatem altitudinis ftatim abfcinduntui in 

juniotibus, reliquamedietasufque adfummum 

folns veftitarelinquimt.Quodlibetfolium in fex 

feptemve lacinias difTectum cum .totidem incifutis 

infidet fuo pediculo totundo , cavo tufefcenti. 

Inramulis expediculis majoribus oriundi 

multi floreslongi inodori pallide flavi, quinque 

foli» incurvatis conftantes, nafcuntui. Quibus 

frudus raro fucccdunt, nifi arbore tranfplantata 

qua: tnum ad minimum fit annotum. Falfum por- 

ril C ^^ Terre fruftumnifi mas àdftet • con^ 

ri^nT**"?? "Pericntìadocuit : frudus veromaris quandinakkurpeT 

gtr/minX^^^ 

nwinem, & quinque minus profundis altcrnatim pofitis. Intetius cameni Se femina 

O A habet

cem, nbipediculi ^ « ^ ^ " ^ « ^ ^ ^ à i o nafamtutfruta.quicaudi- 

fed&poreisnobiliori. In medio pulps "PT^fL^L ÓU albo :faporis fonthzc 

S n e Coriandri, in fuperficie tugola,f« ca,nudeompu P.^ 

IrTa etefdem cum Natante aquatico noftrate, includ ^ J ^ . ^ 

d P m, fedlongeP«ftantvel cumcatmb^ 

^ u n ^ m ^ ^ ^ 

P S=^^^ 

celebrar hanc arborem in nova Hifpama. 

IARACATIA'. 

T^«tóBtaf,lienf,bnS,^bdt 

êft alta teda, caumceinferius 

crafTo , qui verfus faftigium magis 

magifquegracikfcit&attennaturTcoriicegrifeo.hgnomolh 

Se ladefcente. Caudex autem Se 

rami atmantui fpinis bievibus , 

ctaffiufculis duris. Et ramos; quidem 

in orbem projicit, fed mordinatc, 

fuperiorefque intcrioribus 

breviores » neque famuli 

maeis ordinati, in quibus folia 

in frondes congefta CMmdnb* 

modo, figura Se magnitudine , 

fuperius fplendide Viridia, infera» 

tincanefeentia, quinque , 

feptem vel novem in ftell* modum 

fibi appofita ; neivo fecundum 

longitudinem &vems obliqua. 

Floiem feti Se frudum ut 

.pinowacu mas pctiolo longo depcndcntemfttiis 

haud profundis 

fecundum longitudincm,vel quafi 

lineis folum notatum, coloris 

exterius Se interius crocei ut MAmao, 

Se carne ejufmodi fubftantiae 

Se limili modogranisrefertum, 

magnitudine Se figura giani hotdei,faporis 

haud manikfti.Immaturus 

adhuc ladefeit, acvclhcat 

linguam, martiri» autem (ponte 

decidi! fc comeditur ctudusaffatus atque cote. Faclis eftdigefttenis, necnocet

HIST. NATVRAL. & MEDIC. LIB. IV. 16l 

licet magna quantitate comedatut, pi^de etiamfi matis accolis minus familiaris > 

non tamen intei infcrioris nota; ftudus habcndus. Folia amittit fìngulis annis Se menfe 

Mattionova protiudit, hincfloret & frudum fert, qui fine Aprilis &Maiomaturatur. 

Duplex eft Àibor, mas Se fcemina : qua; fibi fimiles funt excepta magnitudine, nam 

fcemina pei omnia minor eft mare. Frequentes funt in Prafedura Itamaracd Se Rio 

grande. 

C A P V T XXIV. 

Ibiruba, Ibixuma> &- Quitf 

I 

Biruba per taleolas tranfplantatur, ob excellentiam, fruduum ex filvis in hortos 

tianflata. Arbor cortice, ligno Se nafcendi modo Guaiaba fìmilis, ramos autem 

habet ut noftia Ceiafus. Folia fertoblonga, teretia, duo fempei fibi oppofita membianacea, 

fupetiusfatuiate viridia, inferius pallida, imo nervo fecundum longitudi- 

IBIUV'BA. 

nem nuli» venis tranfverfis. Litet qua;hinc inde candid flores cum oediculn * haud in S rati : odotis mbdulds 

*vinon. Magna copia fine noxa comedian, & ab incolis venum exponitur. Con- 

O 3 tinet

161 G V L I E L M I 

IBIXV'MA ARBORSAPONARIA. 

Q^V I T \'. 

P I S O N I S 

• tmer lapidem unum atque alterum magnitudine 

ceiafìni, rotundum , cortice 

tenui fed duro veftitumjin quo nucleus 

albus, amaricans, qui fimilis eft Lipidi 

Vbapitdnga, nec facile dignofcuntur. 

J Ntet vaiias plantas Se arbores qux Saponem 

producunr, illa facile praferturqua; 

ibixuma nomen habet, Motamba 

Angolenfìbus. Arbor inftar Cerafi, foliis 

ornate fibi oppofìtis,per ambitimi leviterferratis: 

juxta qua; brevis enafcitur 

pediculus continens flofculos quafi in 

umbellam congeftos, quinque conftantes 

foliis flavis deorfum flexis. His decidentibus 

frudus fuccedit otbicularis 

Cerafi magnitudine immatuius tubetculis 

fignatus concifus contine! matctiam 

lentam inftai vifci; marurus autem nigrefcit 

Se in quinque paites a;quales fponte 

finditur, continens femina fufca oblonga, 

fuis cellulis inclufa. Coitex cineritiicolotis 

glutinofus eft , Se derafa exteiioii 

cute fufca, feu recens feu ficcus luto adhibetui 

ad omnia ad qua; Sapo Hifpanicus, 

nec veftibus nocet. 

A 

Ltera Saponaria eft arbor pumila, 

c%///Indigenis, Lufitanis PaodeSebaon 

dida. Cortice eft cinereo 

, ligno molli Se fragili 

ramis contorris inftar Rufci. 

Foliis latte viridibus , ejufdem 

ut praxedcntis figura; 

Se conftrudionis, exceptis 

denticulis. Floribus eft exiguis. 

Li fingularibus ramulis 

dependent multi frudus 

menfe Odobrematuiefcentes, 

quilibet proprio pediculo 

infidcnres magnitudine 

fpharrula; lufòria;, cum 

duplici rotunda flava eminentia 

adeo ttanfpkndentes, 

utglobulus contentus 

cerni poffit, Se fiudu commoto 

fttepitum edat. Hic 

globuluseftniger,adeoque 

duius utnifimalleo conftinginonpoffit. 

Exhis perforami 

corolla; fiunt precaria; ebenopra;ftantioies 

Se leviores. 

Pulpaha;cfupernafòens 

baponis viccm expletadcoque 

amati & acris faporis, 

ut ctebet ejus ufus veftibus 

noceat, ac ptoinde prioris 

arbo-

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIE. IV. 163 

arboris frudus magis ufualis. Hic enim contufus Se tivis inditus aquam inficit Se pifees 

enecat ficut Timbó Se alix cortices arborum. 

Eadem arbor inmultis America; regionibus frequens eft, tefte Oviedo, Clufio 

Se aliis. 

A 

C A P V T XXV. 

Tatai-iba, Ibirapitdnga, Iacaranda, & Queraiba. 

Rbor filveflris Tatai-ibadit\a, quibufdam Morus albaob affinitatem figura; Se 

natura; Mori alba; appellami, undiquaque in filvis littotalibus frequens. Ex 

ligno veteri parant tinduram egregie flavam coquendo. Cortex arboris eft 

T A T A I'-I B A. 

cinereus, fed lignumintus flavum Se duriffimum. Folia acuminata Se fubtilitet ferrata, 

in ramisinotdinate pofita. Frudus matuiefcit fine aeftatis circa Martium? me- 

«ùoctis Moti eft magnitudine, io tundus, è tuberculis compofìtus, pallidi coloris, exteriusexiguahabensfilamentafufca. 

Succulentus eft& fàpotofus, atque comeditur ut 

Morum fed quia magis filveflris Se mini» dukis, additur vinum Se fa ccharum. In Pulpa 

multa granula albicantia funt difperfa. 

ibira- 

O4

i£4 


IBI RAPI TANCA, five 

LlGNVM RVBRVM. 

P I S O N I S 

T Birapitdnga, onx arbor, mc- 

Iritoà Luiìtan» PaodoBraf 

per excelkntiam dida , alta 

eft avalla, cortice Ideo brevibus 

fpin» armato :iamis&: 

foliis alternatimpofit» figura 

Buxi foliis fimilibus fplendentlbus 

Sdamiate vindibus. in 

ram» hinc inde etiam tarnuli 

proveniunt multis exigms floribus 

copulatis ornati ipfo Lilio 

convalliumfragiantionbus 

pulchre variegati color» navefcentis.HispeieuntibusfucceduntfiHqua;, 

oblonga;, plana;, 

compiei^ extenus acukata;,obfcuiefife, 

lubras, 

fpkndentes exiguas labas aliquotinfe 

continentes. Inlocis 

mari vicinisnon appaiet, led 

tantum in mediteirane» iilvis, 

unde magno labore ad httoralia 

vehitui. 

Tinduta hujus ligni rubra 

toto orbe eft notiifima. Sed 

minima molestam vaila; arboris 

tingit,dempta enim 

magna patte Ugni fiipeiiot», 

fola matiix tibiam enea ciarla 

rubli eft coloiis. cujus poftea 

rafura quanti fit laboiis novit 

optime Ergaftulum Amftelodamenfe. 

Lignum eft frigidum & ficcum 

, mitigai febies, teftiingit 

Se corroborar inftar Sandali. 

Maceratum in frigida inter 

collyria contia ophthalmias 

ufutpatui cum fucceflu. 

lAcarandd. Ob ligni vatie- 

Agati coloris ekgantiam acque 

ac ob ufum medicum, cekberrimam 

hanc arborem 

dedi: quarum dua; funr fpecies 

facie Se efficacia fatis difetepantes. 

Piiotis lignum eft album 

; alterius, nigrum, ut 

Palo vel Pao Santo , ac bene 

olens, atque dutum, frequens 

eft in Bahia omnium Sando- 

rum - • J *, 

Iacaranda alba , inodora Se 

Pruno Europea; fimilis, in apricis 

locis mediterraneis reperita. 

Foliis parvis acumir 

nat»

HIST. NATVRAL Se MEDIC. LIE. IV. \6K 

natis dir ede libi oppofitis, 

fùpeine fplendentibus, infetnealbicantibus.Inquolibet 

ramo verfus exteriota 

multi pioveniunt tamuli,qui 

quafi tacematim 

pei multos dies habent 

globulos nuclei ceraiìni 

magnitudine, colotis olivacei 

qui fé apetientes in 

quinque fcinduntui folia, 

deorfum inclinata qua; interim 

tadu&vifuiefeiunt 

holofericum olivaceum 

fplendens : his infidet flos 

dulcis odotis unico folio 

luteo fìibiotundo ad latus 

explicato conftans: in medio 

aurem floris eriguntut, 

multa ftamina alba apicibus 

luteis fàtis magnis, in 

fcopatum fqra ceatum modum. 

Floiibus fuccedit 

frudus palma; manus magnitudinis 

Se ctaffitiei àfpedu 

taius ob inufitatos 

natutaelufus, quod gibbofi» 

Se finuofus admodum 

Se contottus appateat, atque 

ob gtavitatem fempet 

pendulus, quem viiidem 

Se albicante finegmate 

(quod Barbari Saponis loco ufùrpant) 

turgentem avulfèiunt focii mei 

intemotiffimis defettis,ex viridi mutatui 

in flavefcentem, exficcatus in 

cineiicium colotem , moxque fé 

apetit. Fiudus haud edulis nificodus. 

Incoia; exinde coquunt pulmentum 

quoddam flomacho imprimis 

amicum Se falubre quod Manipoy 

vocant. 

Q 

Veraiba nafcitur locis apiicis graminofis. 

Atbot cotticeiugofo 

Se grifèo, intamis habens tiia, quatuot, 

aut quinque folia in frondem 

congefta, pediculis fuis tiesinnitentia, 

pallide viridia ,figura Salvia;, fòlida 

Se ad tadum dura, nervo fecundum 

longitudinem Se venis obliquis 

praedita- Flores fert flavos, inodoros, 

menfe potiffimum Ianuario, figura 

campana;, fùperius in quinqUe 

parres fcdos. Ita ut arbot florens tota 

flava appateat, inftat atbotis quam 

Lufitani vocant PAO d'arco: nam ràcc- 

IACARANDA' IL 

Q_V E R A l' B A. 

matim

vLIELMI PISON1S 

I L conseftì funt fiores,quibus filiqu* >ongs* compteffs fuccedunt, « , * 

ceta veteta L tibiis aut aliis partibus cutanda emcasUlimu p 

miis frequens mihi ejus fuitufus. 

I 

C A P V T XXVI. 

IabotìpiU, Vmbù, ° ^gentil; eifnofttates, 

& eodem modo tingentes, careni acmis, * ^ ^ ^ J U » ufus 

dem non folum ufibus dicari quibus myrtilliEutop*r,fed fcoleum m quoti 

prò acetatiis rcccpnim ex iis exprimitut. 

Vnicam

HIST. NATVRAL Se MEDIO LIB. IV. 

V M B V'. 

TTNicam tantum ex hoc Atbotum genete in habitata Btafilia;patte, hadenus con- 

V fpicete hcuitin pago Iguaracu excultam : diffita; autem fylva; intei Guojanam Se Paraybamnumosnsluxunant. 

Elonginquoptofpicienti, magnitudine, ftrudura& fructu, 

parva Cittì» vel Limoniavidetui. 

,. r * mco 5 ft , br f io , ri ne , c craf3fo > fed ram " multis tottuofis, inbelle quidem fabiicatis 

dividimi. Fohafetthaud magna, Levia, lzteque vitentia, gufiti alitem acida Se aditf 

ingenua : Floiem albicantem : Ftudum ex albo flavefcentem, Piuno majori fimikm 

ied caine duiion, licet panca, quod intus magnum contineatlapidem, ficut frudus 

Acata, quiubi matuiuerit menfibus pluviis, faporis fitgtatiffimi ex acido dulcis- fin minus 

adeo eftaufterus,ut ftuporem dentibus infeiat ; pioindeque tune eidem ufui cui 

Jolia,fcilicetadiefrigerandum&:adfttingendumrefèrvantui. Radix autem Speculiate 

quid pia; cstetis atborum radicibus conceffum, impiimis eft notanda • quod 

S ^ ' Ìn , ÌVerfà & c "^V^àerofx molis tuberà fub terra luxuriet; fi pondus, 

E ! ^ a qUC C ? lore , m > extcrius cinereum, confideres, majores radices Batatl antlncZuL^° 

ereS ? qUÌbuS tamCn ablata levi P ellicula ' dìSmmt : q«ippc interius confpiciuntnr 

nivei color», molli turgidaqOe medulla, Cucurbita; piane limili, qua. manducaia, 

167

v L l E L U I P1SONIS 

*** nue dulciflimum atque palato gtatimmum, 

cata,maqnofum,frigidumfu-"^ 

fnlvitut. Febriciranres, arftuanrespe IC &* Citrullo quicquamcedit. 

fam e"Pettus; neque aqu-fcedine ûb»ra^ poteft cortice fufco.ac hinc 

Datar Scalia fcc^qf^T^f ~idia', craffiufcida, ad tactum molila, 

indeinramisfpinofa. Foha ferr ob tenga,*? ^ ,ti flofculi cxiguipenraphylh 

m.ncalternari F m,nunc(,bioppof.taie.ld^ 

undimpromanant, q«* u M u u cced , m ^ U *"Vc" a Imariquidintermixrumeft.Mentfa 

/carne quadri ac ***%£££%£%££ ?ponte deciditi collig.ru, 

tendant. 

AVAR AMO-TE MO\ ^ arbor medio- 

Xlcris eft altitudinis, 

montofis locis crefeens, 

foliis trifte viridibus , exiauis,buccini 

fimilibus, filiquis 

eft inutilibus ex minio 

nigrefeentibus, miris variifque 

modis incurvar», 

qua; aeftivis menfibus confpiciuntur&racinis 

tubi» 

exiguisrepktxfunt. 

Cortice exterius eli cineiitio, 

inteiius fature rubente, 

quem folum expertiores 

in Medicina; ufum 

receperunt, licet foliis exdem 

qualitates adfttineentes 

à nonnullis atttibuantui. 

Cortex enim qui 

guftu amarus eft , five in 

pulvetemredadus,five excodus,& 

fomenti loco adhibitus, 

ulceiibus invetetatis 

&: male moratis feliciteimedetur, 

ipfumque 

Cancrum fubinde, infigni 

mundificandi Se ficcandi 

qualitate cui affo fuit competami. 

Praetet hxc quia efficaciffime 

adftringit, balnea 

adfiimandas efToeminatas 

caines ex illis conficiun- 

C A P V T XXVI 1. 

ubi fra, Id, quabipocacabiba, & Mure?. 

^Raffitie&altitudineinfignis Arbor in « ffimisM ^7f^S£: 

V^J mm,id


digeflis, &pediculis utrimquefe 

contingentibus. 

Floies ferunt copiofiffimos 

inodoros filo quoflibet 

pediculoinfiftentes , quinqri 

e foliolis corrugaris &: dilute 

cxrukis conftantes. Ex 

hoium calyce nafcitui illiquida 

ex viridi flavefcens, in 

qua fèmen conrinetui. 

Vtiiufque arboris lignum 

commendatur, Se non mi* 

x 

nus celebre apud fabros ad 

axes machinarum Saccharearum 

conficiendos,quam 

cortex apud Brafìlianos ad 

ufum medicum exiftir. Qui 

craffus eft Se compadus, 

grifeus cum fufco mixtus, 

faporis amari arque adftringentis, 

calidus infupei &: 

ficcus in fecundo gradii. 

Balnea Se decoda ex ilio folo 

fiunt piaeflantiffima adverfùs 

morbos à frigorenatos,pedum 

Se ventris tumores, 

dolorefque membrorum 

, Curimentos Lufitanis 

CEBIPI'RA-GVACV' 

didos tipfam denique Luem veneream,noninvcteratam,forinfecus Se intrinfecus adhibita, 

leftituunt, fudoi efque piovo cant. 

Cum vero abftergendi 

facilitate fimul Se actimonia 

quadam agant, fcabiei, 

tinea;que Se aliis ejufdem 

generis cutaneis affedibus • 

medentur. 

Ino' L 

HÊc Arbor eft Pyri Europea; 

magnitudine, 

undiquaque obvia : Foliis 

tenuibus, oblongis, acuminatis5neivo 

eminenti fecundum 

longitudinem excuirente, 

paivo pediculo cauli 

oidinate appofitis. Fiudus 

racematim copulatos 

profeit. Atbor ut ob fruduum 

rarum afpedum 

multis nota ; ita paucioiibus 

ejus radicis qualitatcs 

probe conflant. Si ulli figura 

, colore , totaque prorfiisfacie, 

racemos uvarum 

è longinquo adfpicienti videantui, hujus fané aiboris frudus funt, quoium uva; tamen 

inutiles habita;, lignexque intus exiftunt. Toto anno appaient, verno tempore la;te 

fiavefcentes,moxtnftis miniati coloiis fiunt, nihilquepromittunt,utnequefolia,neque 

lignum wium arboris : fed to tum in coitice tadicis, quod ad lem noftiam faciat, confi- 

P flit. 

16su

i7o 


I I T o IL 

GVABIPOCACABI'B 

p I 

S O N I S 

ftit Cujus efficacia indomita ad 

tuibandum Se purgandum corpus, 

tam alte a natura polita, ut 

non impune ab imperito vulgo 

traderur. Quippe dubito anplurescalamitates 

ex illiusabuiuan 

optatos iucceffi» ex oportuno 

ufu, promanafle viderim. Nec 

mirum, cum unufquifque idiota 

ad Medicina; Sacraria afpirare 

audens, nec rcmedii agent», nec 

fubjedi patientis rationem nabeat, 

loco medicamenti, venenum 

poiiigat. 

Cottex enim hujus r adicis, qui 

faporis eft acris Se calidi in pulverem 

redadusab indigenis Se robuftioribus 

agricolis Luiitan» 

contiainveteiatas obftrudiones 

capirur indifcrera quantitate, femipugillus 

circitet. Mihi tarior 

fuit illius ufus,idquenifi deficiente 

fotte benigniote medicamento, 

mediantibus tamen corr edoriis, 

&quaevim purgatticem infringunt, 

ficut opottet fieli ex judicio 

Medici, precipue dica validioia 

Se incognita fimplicia. 

Datur Se alia fpecies Iiló (cujus 

quidem qualitatcs à me nondum 

explorarae ) corticefufco, 

qui multa pundula hinc 

indefpatfa lutea habet. Folia 

bina fibi opponunturmervo 

confpicuo &: prominente 

fecundum longitudinem,venis 

in quibufdam fibi invicem 

oppofitis, in quibufdam autem 

alteinatimpofitis. 

Poft floiem fcquitut frudus 

, parva; Ficus figura, obfeure 

lutei coloris, qui in fé 

triaovalia femina contine!, 

magnitudine feminis Pomi 

vulgaris, cuticnla obfcure 

flava teda, nucleo albicante. 

H 

Anc ego Siliquofam atbotem 

nominavi, quod 

vix fibi contieni incola; de 

genuino nomine. Quidam 

Pottugalli Pao velho Se Pao 

molle dixetunt ; quod cottex 

illius adeo mollis &: tugofus 

exiftat. Patum admodum 

differt ab ea albore, qua; filiquadulcis 

Do donalo, Officinis

HIST. NATVRAL. Se MEIPC LIB. IV. i?t 

cin» gSWS; Sa$H Ioannis dicirur > floribus enim decidentibus, quod fit menfe Martio > 

filiqua;fuccedunt,dulces, tortuofà;&: defbtmes, piimumquidem vitides,mox matutitatem 

confecuta; 5 fiunt nigra; &putiefcunt. 

Atbot ha;c, non umbiofis filvis, fèd apticis campis gaudet, mitifìceque petegrinantes 

delcdatfiorum elegantia Se odore. Ligno, cortice,medulla~&: fragilitate Sambuci 

asmula. In extiemitatibus ramorum longa germina protiudit. Folla ad tadum dura, 

inftar membranacea; chartaefupeiius dimte vitidia. Ciica foliotum tamulos piodeunt 

pediculi inquotum exnemitate flofctili multi umbellatim congefti nafcuntui coloris 

flavi,odotisfu^viffimi^ In medio autem ftaminnm lqcppippendent multa filamela 

crifpa ipficipco figura Se colore fimilia« 

Radicis, medulla ex albo flavefeens, à levipri cortice liberata in taleolas diikcattirv 

exque aqua fontana macerata per npdem fub dip,&;aliqupties pota, non uni màio me» 

^letut. Viinam enim cundantem cit, tenum Se vefica; obfttudionibus opitulatur,ejufquedecodumvel 

folum Gonorrhoeas refrituiffe vidi. Succi» corticis recens oculis indio» 

eorum inflammationes tollit. Dilutum ejusfùbamaii nec tamen ingtati eft fàpotis, 

pattiumque eft valde tenuium, & aftiidionem aliquam poft fé telinquit. 

ARenofa&fitientialo- M v R E e l'. 

ca, medioctis altitu- 

«finis aibores has producunt, 

quatum quatuoi ad 

minimum diverfàs fpecies 

fub nomine Jdurefi numeranrur.Earum 

dua; maxime 

celebres Se in ufii habentur, 

Murecipetinga SeMureci-guacù 

dida;. Omnes 

floribus pulclire flavefeentibus 

confpicua; funt, frudibus 

totundis Se lacernatim 

corufeatis, eodemque» 

quo fioies, coloreprzeditis: 

foliis autem Se caìtetis ctefeendi 

mo dis inter fé difciepantes. 

Haec autem cujus 

Iconem exhibeo eli cortice 

cinereo & ligno fragili, 

foliis multis feie in frondem 

congeflis non fenatis, 

colote Se lanugine Veibafei 

foliis fimilibus. Flofculos 

feu fpicatim congeftos, 

luteos, conflantes ftaminulis 

multis, quinque foliolis 

deoifum incutvatis, 

luteis. Fiudus autem funt 

bacca;, magnitudine sfigura 

fruduum uva; fpina; 

qui comedunrur. 

Matuii gratiffimo quidem 

acore palatum vellicami, 

fèd ftuporem tandem 

dentibus inferunt, fimulque aftringendo intenfe lefrigetant. Quapropter probe con^ 

din folent & loco Betbetis, quibusfaporeSe efficacia fimilesfunt, a^tis adexftinguendamiitim 

Se ftomachum tecteandum exhibentui. 

Prima haium, utpote frudu minns filveftii, a me maxime fuit expetita, Se in officina 

repofita. Ejus quoque corticibus retia &coria tinguntut Se contra putrcfa&io- 

P x nes

l71 GVLIELMI PISONIS 

nes muniuntur. Batbati cxiifdem potiones conficiunt, adputgandum alvum, quoda 

me nondum comprobatum eft. 

C A P V T XXVIII. 

Iaparandiba, Qikti> & Imha. 

ARbot eft cortice cinereo inftar Alni, ligno duro, medullofo. Cui folia mordina: 

le&copiofeciicumpofita cumpediculis, foli» lantpapaùmdia, o b t a ^ 

minata, nervo & coftis eminentibus obliquis perduda. F ores fert infignesex 

odo cXibu![foliis fados, Se jundim in trifido pedicmo copulatosene, magm. 

IAPARANDI'BA. 

tudinis, coloris Se odoris Rofarum, in quorum medio multa ftaminulamoibem compofita, 

cum apice flavo Se tremulo. Quibus frudus fuccedunt malifoimes quidem, 

fedfupema parte plani, extus gtifei, inrusflavi coloris, continentesnucleos fatuos, 

aneulofos, hepatici coloris, fplendentes, magnitudine Avellana;, cotdis figura. 

De vulgari hac arbore pauca addenda habeo. Ramorum paucitatem folioium trequentia 

compenfat, quibus folis vis medicatiix, quantum hadenus conftitit, mfita eft. 

Nam flore licet pulcheitimo fuaviffimiqueodoris-, tum frudibus egregie copulatis, 

oinetur, nihil tamen Culina; vel Pharmacopceiauifui funt. Folia autem vel integia vel 

contufahepatiiqueregioni applicata, durities hypochondriorum reftituunt, eifdem-

HIST, NATVRAL. & MEDIC. LIB. IV. i?3 

que malis , fi riteex arteptaeparentut, atque in Apozemateexhibeantur, conducùht 

ac proinde numero aperientium afciibendaiùnt. 

Quotufquifque enim advena vel indigena, opti - 

me ianitatifuse fé confiiluifTeputat, fi contraHepa- C v i E T E'. 

tis Se Mefenterii oppilationes medicamina conficiat, 

quorum bafis eft luripcba, Tapirapecu Se foliorum hujus 

Iaparandiba decodum, aliquories reiteratum prò 

ratione Se conftitutionexgrotantis. 

C 

Viete in triviis littoralibus toto fere anno o"bvia 

familiaris Se elegans liasc arbor, qua?vulgo cortupte 

Cochine. Cortice grifèo, ut Sambucus, contorte 

nafcitui , longos habens ramos, Se in iis folia 

frondatim Se altetnatim polita certis tempotibus, 

fimul omnia folia amittit, biduo autem poft iterum 

foliis onufta cernimi. Pei ramos decifos Se 

terra; infixos facile propagami-. Folia inufitata; funt 

figura;, verfus extremitatem enim fenfimampliantur, 

fuperius fatuiate vitidia Se fplendentia inferius 

dilutioia, neivo redo Se venis tranfverfìs confpicua. 

Non folum in ramis fed &paffim in caudice prpveniuntties 

quatuoive floies juxta fèpofiti, oblongi, 

figura pene Campanula; leu Convolvuli minoris,coloris 

ex albo Se viridi mixti, odoiis naufeabundi. 

In medio autem quinque flamina ejufdem coloris. 

His, frudus varia; magnitudinis Se figura;, primo 

virides mox nigri fuccedunt. Semina Cucurbita; 

modo ac nucleo flavefeente continentes. Immaturus 

frudus pulpam albam fuccuientam dui - 

cem continet, odoie Nafturtium amiulans : qua; 

Saccharo condita ab xgris &fanis expetita ficut Cucurbita 

&Cittullus , ejufdemquefeie fàpotis Serefrigerii. 

Vbi maturuerint frudus in aqua fervida coquuntur 

Se excavantur patinatum, poculotum &: 

lagenarum vices fupplcnres. Pulpa enim matuta 

non edulis, fed ad placandos capitis doloies pneferrim 

ex fervore Solis natos infigne temedium, fi 

convenientei tempoiibus Se fronti, forma caraplafmatis 

applic'etur. 

Familiaris eft arbor multis America; regionibus. 

Oviedus quoque ejus meminit fub nomine Biguero, 

de qua Clufius. 

Armentofa ha;c pian S ta Iaróba, Lufitanis Cdfca 

amargofa ob amaritudinem 

dida. Enarrata; arbori 

Cuiete diffimilis quidem 

fi externam figuram 

confìderes; fèd ratione fruduum, 

rei familiari dicatoruni, 

admodum congener, 

ut merito fùb eodem 

capite deferibi merearur. 

Altiffima teda Se arbores 

IARO'BA. 

inftar

,74 GVLIELMI P I S O N I S 

inftar hedera; confcendit caule lento tereti, cui hinc inde tria folia modo phafeoli, 

adnafcuntur. 

C A P V T XXIX. 

Vmariy Saamóuna, dAndira, & Tremai 

V 

Mari, vulgo Camartnhas. Arbor vix medioctis altitudinisìn campis gtaminofisampleramisfuisexpandimr,ligno 

albo Betalinum foie referente caudice 

haud Graffo, nam plerumque rres vel plures juxta fé nafeuntur : mtamis autem 

ramulos habet peipetuisfpinisobfitos. Foliacylindtacea parvavel dirette vel alter- 

V M A R i'. 

natim oppofita, farinate viridia, nervo fecundum longitudinem Se ven» obhquis;, 

vix dieitSm longa. Poft floiem parvum flavum fuccedit frudus forma ovai», magnitudine 

Pruni, advifum&adtadumiefeiensPeificumnoftias, colorisautem ex viridi 

flavefeentis : carne quoqueflavefcente,pauca, dulci, quzambidapidem magnum 

ovakmalbicantem,qui continetnucleum edulem. Maturi» frudus mente Marno 

fponte decidit. Ctudus comeftus tuibat venni culum & facile excitat vomitum: ideo 

integei folet coqui ,& una cum nucleo contundi,atque cum carne velpiicibusloco 

panis feu fatina; comedi. . . 

Altera fpecies Vmari minus alta fruótu, precedenti non diffimili; fcdnigncanteco- § 

lore& fapore acidioti. Qui ftomachi sftum tempetat Se a fcbiicitantibus expetitur. 

Lufitanihos Se illos frudus Camarinhat appcllant. 

Si

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV. i75 

S A A M O' V N A. 

r\ Va; fpecies arborum , 

-*-^ fub nomine Angelyn nominata; 

, hinc inde in nemotibus 

confpiciuntui. Vtraque 

exteina facie inter 

fé fibi fimiles ; fed interna 

qualitate multum difctepantes 

, qua; facile utique 

dignofcuntui quod altetius 

cortex, lignum Se frudus 

amaiiffimi inftar Aloes;altera 

major nullius manifeftifit 

%otis,ex cujus frudibus Fera 

pinguefcunt. Vtraque ligno 

eft duro &ad acdés fabricandas 

apto , utraque corticc 

cinereo, foliis Lauri fimilibus 

, fed minoribus, oculis 

feu gemmis nigricantibus, è 

CI qua; adfpedumiiabilis, excelfa Se 

*J panila, fané eft ha;c arbor Saamóuna, 

iifdem filvis meditenaneis, quibus Cabir 

éiba confpicienda, Quaefupeiiori Se 

inferiori tiunci parte , ordinaria; eft 

craffitiei, fèd in medio duplo plus obefa, 

inftar amphora;, adeoque tumida appatet 

ut peregrinantem attonitum remoremi. 

Exiamis pedìculi emergunt longi, 

pentaphyllum quisque ptottudens 

ornate divifum Se fetiatum, multis obliquis 

venis veflitum. Siliquas fert oblongas, 

pifàtubia continentes. Totus tiuncusfùbftantia 

eft intus alba, medullofà 

& piane fùbetofà extetius cinerei colotis, 

validis Se horridis fpinis a pede ad 

verticem ufque obfeffa. 

Ex tutgidis fpinis tafis Se contufìs,fuccus 

elicimi eximius, cujus vel exigua 

quantitas*, inflammatis Se involuntatie 

laciymantibus oculis affridus, medetur 

; tum manifefle quoque vifum acuit > 

atque tobutilli addit. 

A N n i' R A , vulgo 

ANGELYN.

,l6 


quibuspluri.nifloresfragranreS,copulari,purpureo&c,ruleocoloreinfignes,pro- 

I U ZXm proferì 0,1 figurai magnitudine primo farinate viridem, fed mox nigrelccnrem,qmimolarereqiiaf.luturammonftrar 

flavefcens, amatican- 

S Frafto duroputamme, granumfeu nucleus apparse*^ » 

tis & ingrati fàpotis, cum adibitone quadam, cu uspnvisvenrus ^ 

enan ea tamen cautione, urinfra fcrupuli pondus nc ù-f^ùbus il- 

^venenumabeat, quod quibufdam impeci» aliquando cont,g,t, cum mtantibus 

lud incaute exhibuillent. 

TREMA E'. F 

C A P V T X X X . 

Rutex aibotefcens Trema/ 

Indigenis dida , 

coitice eft grifèo rugofo, 

ligno albo,medullam continente 

, foliis trifte viridibus, 

lingua; fere figura, 

fine pediculis ramis adha;rentia, 

afpeià, &'neivis 

eminentibus confpicua , 

qua; trita aromatici funt 

fàpotis. Foliorum paucitatem 

flotum frequentia 

compenfat. In cxtiemitatibus 

enimiamoium funt 

multac umbella; magna;, 

floribus cum putputeo luteicentibus, 

in quibus flaminula 

flava Styracis odorem 

exade refetentia.Flo» 

ribus pappi fuccedunt, in 

quibus fcmen minimum 

nigrum mox apparer. 

Incoia; foliis contufis 

contia oculoium dolotes 

Se tubedinem utuntui aeque 

feliciteiac praecedentis 

arboris fucco. Mihi 

eadem folia Se pappi in ufu 

balneorum artificialium 

proptei aromaticam vim 

expetita, quod mundificandi 

Se abfleigendi facultate 

polleic expeitus firn. 

Viverfe Species Omar*, Qmh^frot Myrti americana, 

& Cuipoùna. 

INter tot vatias Cm*J fpecies, tres tantum medicinales mihi mnotuerunt, è quov.sfolopafumemergcntes. 

ficutta!k»atomari«q^^»t. k t o e ^ 

na multum fibifimiles, nifi quod aliqtue magis vel mm«sfrut.cefcanr,floribufqiie 

nonnihil varienr. Dua: enim gaudenrfloribus exaureo rubris.qua^ra-,,^,*: 

Camara-râdkÌK.CaliAE&ficcarhabenruradfecundumgradum. 

Câra-T««inexim.amaltitudinem exfurgit, utcauhbus, •ta^fomsmifurisKad 

taciumaiperis,inambitufettatis, foliis Vrtic* fimilibusuixquahsmagmtudm^lr.

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV\ l 

77 

cxtremitate ramorum , ut 

& ad exortum foliorum ad 

C A M A R A'. 

caulem provèniunt oblongi 

pediculi aliquot juxta fé 

pofiti, multos flofculos ha^bentes 

rubros, Poft flores 

fequitui uvula >, baCcis piena 

vitidibus , magnitudine 

baccaium Sambuci.Flos infignis 

odoiis : Se ipfa herba 

fuperat odoie Mentham , 

dignaque fané qua; intet fativas 

plantas excolatur, tam 

ob pulcini tu dinem quam 

obufum. Hujus fpeciei tantum 

Iconem, hic exhilfeo. 

Casteia; enim excepta colorum 

diveifitate huic fimillima; 

funt etiam inteinis 

qualitatibus. 

Camard-Vuba, caule quoque 

eft hitfuto inque multos 

expanditui ramos : folla 

habet fenata, Mentha; 

ciifpa; fimilia, fèd magis 

fpkndentia, leni hitfutie 

predita, &: ad tadummollia, 

bina fibi invicem op-* 

pofìta, quodlibet brevi pediculo 

infìdens. In extremiraribus 

ramorum ena^ 

fcuntur flores, floribus precedentis 

Camarx. haud diffimiles, 

egregie lutei, novem 

foliis conftantes,&in 

medio umbilico luteo, cui 

admixta ftaminulanigra. 

Camardflore albo, caule 

eft lignofo, duro, qiiadraro, 

hifpido ;' in duorum aut 

trium pedum affurgit altitudinem 

cum multis expanfis tamis, paitim in terram procumbentibus. Folia rueofa, 

Iurta & ad tadum dura, in ambitu ferrata, fpkndentia, faturate viridia, bina fibi 

oppofita,excepto ramorum exortu: ibique umbellatimprovèniunt flofculi parvi , 

coloris candidi feu ladei, fuavisodoris, ut Se tota pianta > imprimis fi fricetur 

Balnea exhifce nobilioribus C»*fpeciebus optima conficiuntui tam ad robórandum 

interne, loco Melma: Se Menthaftri : quam mundificandum externe 5 multos 

namque cutis affedus, ipfamquc Scabiem abolent. Decodum fpifiatum curar ulcera * 

veteia,&kmt dolores capitis ex frigore ortos, fi ilio abluanmr. 

Quarta denique Camara-miri dida ca;tetis annumerami, cubitum longa, caule te 

nm& lignofo, flore unico, exiguo, lutei colotis, qui (quod mirandum) quovisanm 

tempoiefeapentde diehora undecima, manetque expanfus ad fecundampomeiidia 

nam, atque omnes fimul tune eadem hoia clauduntur, ufque in pofterum diem • quod 

hZ^f^^^^ffr^ eXlftin M h ì ^ * adcf Pannanti 

e x ^ ^ 

In

J 7 8 

G V L I E L M 

C A M B V Y, five M Y R T V S 

AMERICANA SILVESTRIS. 

I p I S O N I S 

T Nglebof» tertis duas fpecks ar- 

* bufcularum, Cambuy didasluxutiant, 

ligno utraque lento Se cortice 

cineieo.Qua; obfragrantiam, 

adftiidionemfolioinhi, florum Se 

fruduum, CMyrti filveflris nomen 

merito obtinent. Ptiot aiboiefeens, 

(cujus hic Iconem addidi) latifo 

lia Ceiafumnigtampet omnia 

extetna aemulatut, fitamos, folia, 

floies Se frudus confidetes : castetum 

interna qualitate eam fupetat, 

quod folia Se floies optimi non 

folum odoiis ,fed frudus nigii admodum 

fint fàpoiofi, grata àccedente 

adfliictione , omnibus patite! 

Incolis expetiti, &in foto publico 

venales. 

Poftetioi autem Myrtw eft tubia, 

quantumque magnitudine 

predida; cedit, tantum dignitate 

illam fupetat, ac ptoinde frudus 

inrer delicias Pharmacopceia; habentui. 

Fiutex hic eft foliis folidis, Iaste 

viiidibus, oblongis, magis acuminane 

quam Pidotinhac icone expielfit, 

uteumque altetnatim fibi 

appofitis, fed tato oppofitis. 

Semel pei annum flotet, Sole 

ad Scoipionem accedente, tam 

grato odore olfadum quamniveo 

Fruaus « ° £ c 2 ^ es rotondo umb.lico papillari prediti qu.fi 

ri,, Urmgunr. Continent intus niickum - - - - a l a l i a s i 

J S S T q S S ' ^ S ^ S S : confugiat. Tnedjcamentum fibi 

filali five .nrerno five externo malo convenicns. Succi & fomenta illo- 

?2 t t o ^ Ì m^ «ribus, atquealiismalis, adftringendo & mund.ficando 

me^kn tu Ba na P .nregra, tamfluxibus alvi, quam uteri dicala cum felic.fl.mofuc- 

fltaXibentut. Omnia przrerea bona pollicetutbec Uym Ameticana agreftas, 

quentioi eft, neque a me hadenus in ufus Medicina; applicata. 

C V I P O v' N A. 

M , . „ • •• j„f;k,K f.vrpl1^rpaareftemhancatboiem teftantui. Cu- 

Vlti multis &eximus dotibus, exceiieieagrciLcmnailon. 

tus, de ea,qus floribus flavis decoratur, exhibeo.Succus e cornee rafo expreffus & eum 

anòal mP.damixtus,ulcera inveterata m„ndificat& purulenta eaquocatnerepler 

Trzrerea ex eodem fucco atramentum conveniens el.c.rur, quo etiam ad tmgen 

dos pannos utunt.it. Gluten quoque efficax exinde concinnatomi ufus famihares 

rcceptiun. Q A-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. Li,. IV. 

C A P V T XXXI. 

Mundity-oua^ù, five 3\(ux Quhartica Americana, & 3Vhambu 

(juofu ,Jhe%ìcinus americana. 

A 

Rborumpumilarum vixullalaetiusprovenit, quam qua;Nuces catharticas piofett, 

quas Lufitani Pinhones, Pharmacopcei Cataputiam majorem appellant. 

Ejus ramuli amputati omni anni tempore novas emittunt plantas, frudufque 

pei totum fere annum ferunt. Exciefcit 

in Ficus altitudinem &: figuram,ligno 

molli Se fragili,ladeo 

humore acri turgido. Foliis eft la;te 

virentibusglabiis fuccoplenis, anteiius 

acuminatis Se quali in ties 

angulos definentibus.Flofculis paivis 

racemofìs fùbdulcis odoris, fiiccedit 

frudus turbinata; figura; fèu 

inftar Iuglandis, primo viridis mox 

flavus, ubi matutueiitniget. finditui 

in ties paites , quamvis fex 

concameiationibus diflindus , in 

quolibet frudu funt ties nuclei magnitudine 

Se figuia Pineis fimiles. 

Radice eft ciaffa lignofà teda Se 

piofunde in tetiam defcendente. 

Quod quidem tato admodum fit 

in hifce tegionibus. Pinea; ( quas 

advivum ea qua erant mole cum 

corticibus depidas appo'fui) interius 

albefcunt Se funt pingues; calida;ad 

teitium, ficca; ad fecundum 

gtadum. Et quemadmodum palato 

knocinantui, ita ventriculofìint 

infenfiffima;, nam tres vel quatuor 

nuclei manducati, ciudos humotes 

ilico piovocatos per fuperiora Se 

inferiora exturbant , tanta vehementia 

, ut in vita; difciimen, precipue 

imbecilliores nonnumquam 

conjiciant, atque akxiphatmacis 

Se opiatis mentes humores fedare 

ncceffe fuerit. Sedutlegitimus 

eatum ufi» conftet, in diuturnis obftrudionibus 

vifeerum naturalium 

imprimis conveniunt: 

quatuor aut quinque 

nuclei maturi,!! à pelliculis 

interiot ibus ac 

exteiioiibus liberentur 

, Se mox leviter 

rorreantnr Se macerati 

è vino , additis 

MVNDVY-GVACV' CVM PlNEIS. 

corredoriis exhibeantui. 

Vtut fit , 

fùafoi fìirn cum cau- 

none 

J 7£

l8o GVLIELM1 PISONIS 

tionefemperexh,bendumeu-ehocmed.camenrnm,habe„damquerar.onem,tat.s& 

^ o a = f ^ ^ 

cxnucleisemmoleum quod exprinutur, ellychnnsaflam minorem 

i IT^r^ram Vrraoue eft arborefcens, fpeciofafacie.non filveflris folum, fed 

R ^ r/nfistS inmuftos ramos expanfa,feci Lufitanis tìg^r, **f*mvoc*. 

„ LnrofCdaffciffa parambitum dentatas nervo tendente è centro foli, per 

fèxmxmfepot^ 

fexjuxralepol.t.,.nltar uvz, q p fubflavefcentes. His fuccedunt corpore 

ut in Sambuco ,fedmulto minores, ex JIUUIUU _,!,;

HIST. NATVRAL Se MEDIO LIB. IV. 181 

rata albilfimum in fé contine! nucleum oleaginofum, ex quo oleum exptimitui, variis 

ufibus dicatum : quippeLychnis non folum affondimi; fed omnibus paffim Incolis 

in ufu eft quotidiano, contia affedus frigidos, tam intcìnos quam exteinos. 

Calidum habetur ad rértium gtàdum. Necpotui animadvertere, hujus Americani 

Ricini qualitates & vires difcrcpare ab iis quas Galenus &Diofcorides olim illi attribucrunr. 

Refolvit apoftemafa, Se matticis ventiifque rormina ac flamsillitum difcutit 

; piodeft tinnitibus aunum ; teftituit tenfos convulfofque netvos.Ties vel quatuor 

guttula;, ex conveniente liquoie fubinde pei os vel anum exhibita;, fanant frigidos articulorum 

affedus Se fimul alvumlaxant. Cutem quoque a plora, reliquifque externis 

corporis affedibus vindicat. Vmbilico inundum lumbiicos puerorum expugnat. 

Semen illius cathaiticum eft ,Se multo validius quam oleum : humoies enimcrudos 

per fuperiora & interiora extuibat, ac ptoindc prxparatione indiget. Convenit 

infpiiitu vini optimo, loco coiiedotii, macerare femina multa, Se inde unciam citciter 

è cpefileari exhiberi, ut ventei benignius à ctaffis humoiibus evacuetur. 

Si ipfa feminis grana in fubftantia accipeie malis, minus tutum exiftimant incola;, 

fcptcìjatium numerum excedere, licet Dodona;us idfuadeat. 

Folla aqua vel aceto maceiata Heipeti, aut hujus genetis affedibus medeii, pnetet 

Dioicotidem, teftcmhabeo quotidianam expeiientiam. 

C A P V T XXXII. 

luripéba mas &• fcemina, habeba & ^Tapirapecu, 

NOmine luripéba, duo ejufdem genetis, fed non ejufdem fexus, frutices nafcun - 

tuiin aienofisBiafilia; locis. Vteique pukhtis&: umbrofìs frondibus adolcfcit,uteiquegtamineos 

fertacinos,more racemorum copulatos&è brevi 

pediculo pendulos. 

IYRIPE'BA. 

Prior, &quidcmmas,paulo focmina eft minor, ad hominis altitudinem vixafcen- 

Q^. dir,

8l G VLI ELMI PIS O N IS 

dir, fohaque habet minora, nec multum finuofa, fedlaciniata caulemqnerarioribus 

* t —are ramorum ferr flofculos { ^ j j ^ i = ^ S t a S 

nate laciniata &fatute viientia; floremeundem cum mare, iednitiaio 4 

ob Medicina; ufiim quotidianum officili» notiffimus &ukcribusadhì- 

Folia enim & fuccus tempetandis &mundificandis vulneribus «uicci_ • 

tetì=5!CS^s^SC^ 

ponatui. 

Q Equitur /v«â precedenti fimilis, fi 

^ media» ufi» tefpicias, eft frutex eodem 

modo ciefcens quo luripéba, fimilique 

ligno, fed folet altius affuigete. Caudexfpinofus 

ac leni hiifutie ptxditus quod 

pidot non piobe fatis expieffit in hac Icone. 

Folia divetfa; figuia;, pallide viridia, 

oblonga, lanuginofà non ita laciniata ut 

luripéba. 

Floies itidem fert ut luripéba, ladeos, 

quinque foliis conflantes, inflai flella; expanfbs, 

in medio cum ftaminibus luteis. 

Hinc frudus piomanat totundus inftar 

Pomifpkndens, primo fatuiatevitidisac 

brunna lanugine tcdus, quimaturcfadus 

cittini fit coloiis. Cottex frudus eft frangibilis 

inflai tefta; ovi, cum fé minibus Lentibus 

fimilibus, pulpa flava fucculenta 

dulcis &gtata foimicis, caeteium non cdulis. 

Radix pianta; eft amata Se tenuium 

pattium, atque intei remedia deobftruentia 

inpietio habita, potiffimum 

vero in renum vifcofitatibus abflergendis. Quia radix quibufdam nimis amara videtur 

; decoda exinde patata fapoiisgiatiatcmpeiantui cum liqumtia Americana. 

o 

TAPIRAPECV, SONCHI LIYIS Spccics. 

Mnes paffim incoia; adven* Se indigena; inter fé conveniunt de qualitativi 

V> tamnobil» herbx: verum de nomine diferepant, quod vel exfimilitudinevcl 

ex nfu, lue aut ille iiifticus Lufitanus pio arbitrio imponir, quibufdam , fatis licet improprie 

Lingua di vacca hoc eft Buglofla ; aliis vero Erva do figado magis appropriare dida 

f quia inter Iecorarias Se Cichotaceas, me judice, merito cenknda eft harcBraulicnfiumTapirapecu 

-, tum, quod eximie hepatis impiimis lienis oppilationibus medeatut, 

tum quod facie Se figuta exteina iis potiffimum compaianda fu, licet prò ioli 

hujus genio nonnihil ab Europxis abludatficut ex defciiptionepatebit,quiaIconob 

itinerisinjuriasmihiperiir. . 

Ingkbofa , potiffimum terra fponte nafcitui facies ufu nulli incognita pianta qua;

HIST. N A TV RAI. Se MEDIC. LIB. IV.' i85 

barn* e pkiumque nititut unico, fupta tibia; altitudinem aflurgente. Folia fert dentata 

oblonga, angufta, intusdiluteviridialanuginofa, more Cichorei circa caulcmcomplicata, 

donec verfiis fùmmitatem caulis foliis tenoiflìmis &flofculis albis ornate finiatui. 

Qui poftea bievi fenefcentes, inpappos evadunt, Se leviffimo flatu difcutiuntui. 

Heiba cumiadicibus integta quovis modo preparata eximii eft ufus, apozemata 

enim Se decoda familiatia exinde concinnano!!: adeoque celebiis evafit, ut eque Chituigis 

ac Mcdicis decantata fit, contia externa Se interna mala. 

C A P V T XXXIII. 

cSWamangd, Manacd, &" du*e Taiomirioba, 

M 

Amangd Brafiìienfibus dida, frutex eft trivialis arborefcens, ubiqueobyius, 

quemLavapratasLufitanorum vulgus appellar. 

Flores fett multos pendulos &luteos ; &pofthosplutimas filiquas oblongas 

copulatas, piimum quidem vitides, fed mox nigras Se puttidas, Se frequens femcn 

in illis contentimi. 

M A M A N G A'. 

Folia habet citiiishaud diffimilia, paulo tamen lougiora& molliora, Se qualitate 

refrigerando &abflergendi predita. 

H 

Prxter alias dotes, quibus excellunt, vulneribus atque ulceiibus opitulantui pat- 

lomgZ^ Sr ^ Vam ' CUJUSrdChirur § inoftrinon W*** eainquotidianumufum 

Rato videas viatoies itetfufcipeie, nifipiobe hoctemedioinfliudos. 

buccus oleofus denique è fìliquis expteflus, ad matutanda apoftemata tefetvatm, Se 

applicami cumpiofpetofucceflu. r ' 

0^ 

Locis

184 


M A N A C A t 

AH rr-.*.;/-,v#V>«lfTYiiriatFiutexaibofefcensAft«»

HIST. NAtVRAL Se MEDIC. LIB. IV. 

quod nimitum folia eaium contufa 

, Se fuccus recente! expreffi» > 

ano que infiammato infera», prefentiffimum 

quafi amido tum liti 

contia calamitofiim illud Se familiaie 

malum Bicho del culo ab ulive 

Lufitanis didum. Vtraque planra 

fruticefcens, in qualibet tena,piecipue 

tamen aienofà li fiorali fppnte 

nafcitur, Orobique fpecies judicatui. 

Piioi hxc a fecunda vix 

difféit nifi foliis multo acuminàtioiibus, 

Se Oiobi Pannonici Ciuffi» 

fimillima. Ex ùnica tadice multi 

piodeunt caules, circitei ties pedes 

longi, lignofi vitides, nodofi > 

in multos ramos divaricati, qui è 

nodis prodeunr : ili qùolibet tannilo 

odo vel riovem folia, fibi oppofira. 

In exnemitate ramorum 

enafcuntm flofculi, quinque foliis 

conflantes,pianefimiles illius Otobi 

Pannonici, fed omnino lutei. 

Floies fequuntut filiqux quatuor 

aut fex digitos longe, teietes, paulum 

compi effx,matutcfade fùfeefcunt 

,Se f ponte rumpuntur, atque 

effundunt fèmen totundum fufcum 

paulo majus lentibus. Toto 

anno floiet Se feti femen. Radix 

longa, ledamultafupeiiushabens 

filamenta , flavi coloiis. Eadem 

contra venena : femen autem cum 

aceto contta impetiginem valet. 

Pianta qualitate pollet tefrigeiandi, 

abftergendi, &mundificandi. 

Aqua enim ex floribus Se foliis deftillata 

urinas & calculos veficx 

fortius movet quam Orobus, ardorefque 

renum Se ftrangurias 

temperar. 

Altera fpecies Paiomirióba ,Tarèroqui 

Brafilienfibus, Matapafto Lufitanis 

dida; eft eadem figuià & tadice 

ac floie : diffeit tamen foliomm 

figura : nam hujus funt, ovalis 

-, ad exortum fuum anguftioia, 

Pofl Solis occafum folia fua componit 

Se quafi maicefcit, mane itetum 

explicat. Semen totundum, 

nigrum, minutimi Se multum, divetfuni 

a fèmine Paiomirióba. 

Folia non folum aniinflammàtioni, 

fed Se ulcetibus anthracibufque 

applicata medentui. Ex 

eifdern denique foliis aque impofitis 

Se puttefadis, ciaffa quxdam Se 

pinguis fubftantia emanai, qua un^ 

PAIOMIRIO' BA I. 

PAIOMIRIO'BA II. 

i3- 

guenti

„. G V L I E L M I P I S O N I S 

^ ^ ^rv.-arrpmexercent teftati funt mimentimundifioantislocoutuntur. 

Quavetcrmar.ana«^ m 

hi, le nidlum pradentms ampleffi remedium m curatione vulnerum eq 

C A P V T XXXIV. 

Amimìù ,fregoj]ypium, Ibhd>&,&- M^rmèba. 

Z\ bus, in ties lacinias fedis, qui magnis floribus pcntapnyim , 

His fuccedit cotpus ovale, viride, mgufque pundul» vanegatun oc 4 

A M I N I I V'. 

ruerit in tres capfnlas diffilit, unde albiffimum GofTypium eiumpit, in cujus flocco immerfifuntfeptemnigri 

frudus piflaceorum fere magnitudinis Se figura:, quibus continetur 

nucleus albefcens, pinguis, dulcis faporis inftar amygdali, ex quo lemme pianta 

propagatur. 

Semina Se oculi foliorum conila fluxus ventris fanguincos vel fola vel ali» remedi» 

mixta exhibentur. Eorum mucilagne incole paflìm utuntui contra febres ai dentes 

pedoiifque moibos atque venena etofionem ventiiculo Se inteflinis infeientia. Semen 

hoc terre commilTuminHollandiafehciffimepullulavi! Se ulna pedalem altitudinem 

exctevit, fed inclementiam hyemis forre non potuit Fi. Ximenes teflatui flolones 

contufos non folum eifdem mal», fed Se moifibus pundutifque venenatorum animalium 

medeii. 

Ohm

~\Lim filveflris 'tari-'. 

^-^ tum, nunc ob ufùm 

Se elegantiam in hoitis 

Lufìtanorum exculta arboi, 

figuia Cerafi noftratis 

acide, nifi quod tiuncus 

contortici hinc inde 

cum ramis difpergatut. 

Foliis eft fàturate vitididibus, 

levibus, duobus 

fempei fibi oppofitis,juxta 

quotum exoitum floies 

albi, cum multis ftaminulis 

ceiafinis piodeunt, 

quibus fuccedit 

frudus totundus inflai 

bacce Mori,primo miniatus, 

mox Ixtius paulo 

tubefcens, Se odies 

piofunde ftriatus, umbilico 

preditus. menfibus 

potiffimum pluviis marni 

efcit , cuticulanon folum 

fed Se pulpa quoque 

mimata, fucculenta, fàpotis 

calidi Se fìibamaii, 

cumque giato acore aftringentis. 

Lapis qui 

continetur unicus albicar, 

nucleum calidum &: 

amarum habens, lapidi 

Cerafi Mafarandibaiìmillimus. 

Frudus autem hi, fecunde 

menfx deliciis 

non folum fed egrisprodeffe 

folent. Ventriculum 

enim languidum mite 

teficiunt, flatus difcutiunt, 

naufeam flomachi 

reptimunt. 

ARbot hec Ceiafum 

altitudine non folum, 

fed &: ligno, foliis 

frudibufque emulatui, 

eique,fi è longinquo confidami 

, fimillima appatet. 

Olim filveflris Se 

in montofis pqtifTmium 

locis nafcens , nunc in 

hottis Lufìtanoium quoque 

excolitur. Floiet 

menfibus hybeinis, moxque 

fert frudus infinitos, 

Cerafi quidem Europei 

HIST. NATVRAL. 

i IP.ITA NGA 

magni-

G V L a E L M I P I S G N 1 $ 

i8S , ,, • nnPv*defohxrulxinftarrotundi 

fint fed paulo compreffiores, &pediculis orevi oriuSrUbefcente,fed ubi ma- 

tutuetint, mimati & rriftis coloris. Pr«er dnn« 4 ab bus t 

fteo turgenr liquoredulciffimo• «W^ggUdJéft hie fuccus, Se nurriend. 

incolis inter epulas esperito. SB?'^!^!,^ s tum imprimis contra frig.facultatepollec, 

expreffus emmfioiu^ ^ 

d.orespeaorisaffeeWelfo^ 

que&afpetamarteriammaâftcctam.maximou 

A' P V T \ 

xxx v. 

Se, fpecies Tmari^^Bàmm Indicarum ìamacarL 

^linuliisAmericx^ 

Cveflribus apparet. QpW* adeo mie fé v a r ^ J g ^ ^ ì , ^ ^ 

Ovixomnes adC^fdemfpeciesqu»ieferat,nififloie^ 

tate convenire deprehendtrentur. In diffit» enim ênfasnô ,, * ^ ^ 

msPatebat,aliquas communisarboris magnitudinemfuperar e, ini 

ti aliquas vix fruticis altitudinem adequare vidi. Piimafpinofaqux fé offeit 

lamacarù , Lufitanis Cardon, 

i A M A C A R V' I» 

fruticibus aut arbonbus adnafeitur 

tenues tadices habens 

quibus fé illis infent.Folia 

ejus ciafla , folida , inftar 

Aloès triangularia, vario modo 

fibi invicem oppofita, ut in 

Ficu Indica: Folia viiidia, turgentia 

fucco vifeido, fed infipido. 

in exttemitatibus angulatibus 

folioium , rudimenta 

fruduum funt, &: fpinule acute 

juxta fé pofitxquatuoi cineree 

, Provenir in ejus fummitateflosfuavisodoiis,cxterum 

Nymphxx majori fimilis, 

exteiius conflans multis foliis 

vitidibus, anguflis, oblongis, 

Se in medio horum columna 

flava, rotunda, fuperius in 

niultas partes diduda. Frudus 

eft ovalis figurx Se plus 

minus magnitudinis, rriangulaiibus 

eminentiis confpicuus, 

cute tedi» inflai coiticis 

Mali aiantii, interne Se exteine 

coloie ekgantiffimo feu 

laccx Se cinnabrii mixto. Caro 

intetioi alba, fucculenta, 

faporofa, feminibus nigris 

fpkndentibusreferta, qux fimul 

cum pulpa comeduntur. 

i i j i n. u^^fnidimmfraffrantiam &obfuccum ex acido dui- 

Przterquam quod ob «^^^«^ * ^ & ù s Se b.liofis convemunt teeencem.abzftuant.bus 

expetuntur:febr.e l **^?££ ac ventriculum mirerefites, 

quodgraroacorepalarumaffician••^^Xbilenatismedetur. 

ciant. Succusden.queexhacplantaextrattus,tebiiDusexo Secunda

HIST. NATVRAL. & MEDIG LIB. IV. i89 

I A M A G A R v' IL 

Secunda Iamacarii eft mediocris magnitudinis frutex atbot efcens, caudice tereti, giifeo, 

Se ftellatis aculeis obfito : fupeiiotes autem tami deoifum piopendcnt, quorum 

exoidia funt longipioceffusteietesflellatim aculeati ut caudex; hisiamis veifus 

exteiiota,infidentfolia Tune modo, ovalia, comptefla, in ambitu aculeis fingulatim 

pofitis. Fett florem albicantem qui ex illis tubetculis folioium enafcitut Se in 

multa ftaminula definit. Ftudus haud multum a ptecedente diffeit, fèd minoi, cetctum 

guftu Se dignitate illi pai. 

Teitia lamicarti aliis Caxabu arbor 

magna &: procera admodum, 

iponteetumpitex unico folio craffo, 

odangulo, fpinulis in ftellulx modum 

pofitis aimato. Huic uni folio 

alia pluf a in altum et eda biachium 

et affa Tunatum mote adnafcuntui : 

fucceffu autem tempotis folium infetius 

coiticem giifeumacquitit, ac 

in caudicem lignofum Se ciaflum abit, 

fpongiofum tamen Se facile ceduum; 

folia veto que caudiciptoximatamoium 

vicem fìippknt, cetera 

folioium. Caudex vetus, ac tamofa 

illa folia fpinas denique amittunt, 

folia autemfpinofàfempeitemanent. 

FIos huic caudici fblitarius ptovcnit 

albus, magnus. fequitut frudus, 

ovoanfetino duplo majoi, ovalis lìgule 

exteiius tuber obfcure,qui quod 

refrigerantis eft qualitatis Se grati fàpotis 

ab xftuantibus, ficut mihi in 

longis petegtinationibus contigit, 

comedi tur. 

IAMACARV' III. 

Quarta

1^0 

IAMACARV' 

G V L I E L M 1 P ISO N Ì S ' 

^ Qnaitafpecies teietibusefttamis Senodofis, ad quos 

nodSrfimt fpine min ceteiis, cum quibus in leliqu» 

convenir Tiunco eft admodum fpinofo,eoquerecWimo 

ficutlarvati* arbor (cujus nomen abufive huic quoque Tu- 

âttiibuitui) veréPmumdiceies,fiieditudinem&a tirudinem 

confideres, verum in cxteris diifeit, quod foli» 

potiusfeinvicemprotrudentibus, quamram»in arboris 

Limitare, decorami, quxrotunditate Se craflitie palmam, 

longiffimis fpinis digitos mani» xmulantui. DilUtx 

hujus aibótis nupeiànob» detcdx frudus, mihi Se feniotibus 

Biafilianis mecumpeiegiinantibus ,hadenusmini» 

innotuèrunt. Caudicis medulla eft Sambucina facile mollioi, 

qux feda arbore , continuo exficcatui, abitquein 

leviffimum pulveiem, qui decidi!, moxque ablato fpmofo 

coitice,ielinquitur fcapus concavus,arundine kvior,mins 

cancellis, quafi ex arte fabiicatus : qui fi ab igne accendami, 

flammam luculentei fovet, facifque loco nobis itet 

facientibus denode infeiviebat. Quamobrem fumma indufttia 

inde huc, tibie ciaffitiei, viginti ciicitet pedum 

longimdinis fcapum tiansfeni juffi, &nunc in Hotto 

Academico Lugdimi Batavotum, apud Clatiff Piofefloiem D. Voiftium refervan- 

dum dedi. 

IAMACARV' V. 

Quinta Ficus fpinofa, Cumbéba appellata. Ex tadicibus tenuibus nafcuntui ttiangulat 

ia aut etiam quadiata folia, viiidia, quibus alia hinc inde annafcuntui ut in Ficu Indica: 

funtque duplo ciaffioia quam lamacarù quefruticibus Se atboribus annafcitut ; 

fed hujus longiota funt: in angulofis exttemitatibus, aculeis munita, flavefcentis feu 

lignei coloiis ; inxqualis magnimdinis juxta fé pofita. Floicmfettutpixcedcntes fed 

minorem. Frudus, figure oblonge, conflans cute crafla, egregi e rubra. Pulpa fnabilis 

alba,fuccuknra,&: quafi in multos globulos conglobata ut nix gcluinduiata: Eadem 

cum femimbus fuis nigris comedi tur, boni faporis, Ficum vulgarem fuperans. Succus 

è cortice tubio expieffus acidi adfliingentis faporis ut fuccus Ribium immatuiotum. 

Folia fuccum dant biaflicx fìmilem: qui fi amarus effet, pianta hxc Euphotbium effet, 

pam pei omnia convenit cum illius defciiptione. 

Hxc Species Tune in Nova Hifpania piokrt Cochinillam, que tamen hic locorum 

licet fedulo indagantibus nunquam appatuit. 

Omnes he piante lamacarù nunc tenuibus, nunc ci?ffis fpinis horride, adeo, profonde 

carnem humanampenerrant, ut vix ulloiemedio evelli poffintptecipue autem 

hec quinta fkuia, Cumbeba dida. 

1 Sexta

HIST, NATVRAL. & MEDIO LIB. IV. 

IAMACARV' VI. 

Sexta, Se ultima lamacarù, 

quantum quidem mihi & diligentiffimo 

meo domeflico hadenus 

conflitit, peculiaie nomen, 

ficut Se alix nonnulle, ab 

Indigenis accepit, feilieet Vrurumbéba, 

ex familia quoque Tunatum 

five Ficuum Indicaium. 

Qux in defettis mediteiraneis 

tantum reperimr , atque licet 

in ufus Medicinx nondum recepta, 

poftetitati tamen indaganda 

, ac proinde hic non negligenda. 

Caudice eft redo , fondo, 

fpinis validis inordinate 

pofitis armato, cui in fummitate 

multa folia, ctaffa, fpinis 

horrida, Palme figura , ramorum 

vicem fubeuntia , adnafeuntut. 

Fi. Ximenes vatias quoque 

(Nochtli in nova Hifpania appellatas) 

harum Plantarum diffetehtias 

dedit,quas potiffimum fumfit à fruduum varietale. 

Omnes/4W4c^«frigidas&humidas , licet gradii differentes , comperi , exceptis 

gtanis que funt ficca & aftringentia. Quamobrem gummi quod ex illis deflillat, frudus 

, folia,radices,febribus, aliifque malis exinremperie calida natis, five affumta 

five extusadmotamedentui. Frudus imprimis, tam fànis voluptati, quamegtis folatio 

exiftunt. ^ & 

Licet ego paffim (ut Se alii Autotes ante me) in explicatione haium Ficuum Indicaium 

frondes quafi ex meris foliis conftare dixerim : fateot tamen, fi penitius ad examen 

teducantui, rami potius quam folli natine participare. Primo, quia nullum Botameorum 

crediderim vidifte folium ex folio ficut hic, fed quidem tamum ex lamo 

pronafci,ficutpeipetuoinhifceFicubus contingit. Secundo, quia folia deciduafunr 

quod nunquamin hifce Ficubus obfervatum eft. Tertio, quia folia contigua tantum 

funt arbori; è contia omne quod lami vicem fubit, continuum fit ficut quoque ex 

anatomia quaiundam Ficuum appatuit, ubi tadices immediate continuatas vidiifli 

frondi, que folii nomen audir. 

C A P V T XXXVI. 

Caraguatx fpecies barite. 

# 

IMmenfi effetlaboris omnes Se fingulas elegantium haium ftirpium differentias notate. 

Piimam itaque Se ptecipuam Caraguatd-acanga, ex univetfa illaium familia 

defetibendam fufeepi, que frudu efculento Se medica facultate commendatur. 

E teitis potiffimum glebofis ptovenit, olim filveflris tantum, nunc ob ufum Se elegantiam 

exculta. v 

Nafcimt foliis lete vitidibus,cavis,infpeciem gladii mucionatis,prelongis,utiimquc 

ferratis,denticulifqueadeoacutis,utnullaaftetiadaii,frudufque,quemintimogiemio 

occultai, vix impune etui poffit. Eo lociproxime ad tenam multi flores juxtafe in 01 

bempofiti provèniunt ex ceruleo purpurei &in medio albaftaminahabentes. quilibet 

flos digitum longus, conftat tribus foliis. Ftudum exinde piomanantem ( quem vides 

hic ad vivum altetum integtum, alteium difTecatum ) Batbaii pioclamant divendunt 

que. Figuiaefl digitali, cujus longitudinem Scialli ti em adequai ; colete tam intus 

quam extus albo, Se ad flavum inclinante ; femine totundo Se nigiicante : Carne eft frigida, 

iS>

1.92. 

CARAGVATA 


C A R A G V A T A ' I . &: FRVCTVS. 

m /(,;«< 

gida, lubrica fcfpongiofa, multoquefucco turgida, quepalato 

acidulo fapoie apprime applaudir. Cavendum tamenine 

affluentius utatis, quod dentium ftupoiem non folum induca! 

, fed Se linguam atque fauces fauciet, pa atumquc excorier, 

utnonimmerito g>Ipj>tC«10e ànauticapubenominetur.Succus 

cochlearis mSfiS , addito pauxiHo Sacchari infantibi». 

exhibitus eos vermibus &oris Scorbuto liberaiAdhec febncitantibus 

ex cacochymia falfx pituite piodeft. Menftrua Se 

Sfaîmoplijiiflo.fiSon decenti doli propinetur 

provocar, a pixgnantibus manducati» foetum rjicit : cujus rei 

nonTgnarxmererrices,utviris mio fé pioftituant fcekiatum 

aliquando infanticidium exeicent. 

Optimum vinum ex eodem plantx frudu expiimitut &ufut 

r efervatut. Sed quia forte eft, inebriar Se fanguinem accendi!. 

Secunda, Caraguatd-guacù five major fpec*s,nafciiui exfabulofaiadicequx 

magnitudine, figura &e coloreplane Cepam 

emulami, atque infoili» multa habet filamenta : primo afluraunt 

quatuot ani quinque folia ciana, feculenta, vindia ^cava 

, deinproveniuntpluia, figuramhabentiatnanguh acutiffimi, 

ftantqueeieda, inoibemadnata, acutis denticulis tufef- 

Sniibus munita.Poft biennium è medio folioium exlurgit fcapus 

femoris humani craffitiei; tedus , fpongiofus hinc inde 

trtangularibus foliis minotibus veflnus, altitudine fubinde 

v ginti quinque pedum ; in fummitate autem explicat tenerum 

& faftigiatum tiurftum inftar arboris cum fu» ramisi unde iterum 

enafcuntur multa conica corpufcula quefefe aperientia 

florem cxhibent flellatem ex quinque fohol» conflantcm. 

Ex foliis huius plantx optimi» pannus conficitut,qui li lite 

pixpaietut panno lineo vix cedit. Exfubftantia eonicoium 

corpufculorum, anrequam in flores abeant, alba filamenta 

eoffvpii xmula extrahi poffunr. Folia flupam quoque Se hlofammateriamfuppeditant 

,èquafilaSerena fuacontexunt 

Flores. Eadem

HIST. NATVRAL. & MEDIC LIB. IV. i95 

Eadem vel leviter vulnerata fuccum tenacem& pinguem exfudant, fme

IS4 

GVtlELMI P1S O N1S 

CARAGVATA' IV. 

,m,mfo mrmns • foliis vero crafils denriculatis, amplis & inftat Dipfaci incurvato, 

S S X à S ^ l t a minufve.aqu.limpidiffima,, continent max, 

S I L , qui per loca deferta, nullifque fontibus .tr.gua iter facentes, ad 

hafce pl^sêonfuliunt Se fitim extinguunt. Sicut mihi non femel contigli, cum In, 

à Ì I 

? ^ ^ ^ ^ ^ (ficutinEutopaRobori) fupetnafci folet, 

omni Polypodioadufus medicosprefcrendum. 

C A P V T XXXVII. 

3\QUÌCI, TSrafilianu ; aAnanm, Lufitanis. 

ACtum arerenonnullis videbor, quod fiuftum toties defcriptum &ad vivumex- 

£mûn S hcdenl producam. Verum cumeaprofequ.fitmftitut, noftt.,qua: 

pfax^qù tWoriamBotamcam^^ 

tatibus, tum ab aliis, «um ptopriaexperientia diche. ^ a c m 3 & s ^ i ^ J ^ 

fen.busìncolisteftatumr.t,priLmhuncfruaumeXhifceprovmcusadPemv^^^ 

deadlndias Orientalesdelatumeffe. Refte quidem in comparala, erum novarum 

notitia, follicite.nfitas vires inveftigamus : fed non imnus mrereffe ex.ft.mo, etiam mdies 

cogmtarumherbarum & ftutìnum ulreriores dignitates Utente «

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV. m 

..••••••""i 

ANANAS. 

Altilishujus Cardili fpecies, Oviedo Z^/i/»^, Monardo Srrobylusaut nuxPinea didus 

,nemini credo ignotus, facileque optimus Indiarum frudus atque fecunde menfx 

obledamentum, Se ornamentum, five crudus five Saccharo conditus. Cinare in modum 

fpids compadilibus inftar criftarum, in fummi tatibus emergenti bus nafcitur, Se 

dum augetur, inter foliola ejus prodeuntflofculi multi variegati, fèd potiffimum cerulei 

coloris, tribus foliolis conftantes, quimaturefcente frudu decidunt. Folia autem 

ex quibus emergit Ananas funt circa viginti, oblonga, in ambiai dentata &in fpeciem 

gladii mucionata foliis Aloés emula. Menfibus eftivis, Sole exiflente in Capricorno 

, maxime viget. Exiguafemina feu grana fiibrufa in fuperfirie pulpx latitant. Frudus 

apprime fùcculentt», eft infignis cinnabrii coloris,Melonis fere magnitudinis, figure 

ovalis, per oras autem incarnati, odoris fimul ac faporis fuaviffimi. Extuberantibus 

bullis ex flavo albicantibùs exterius paffim diflinguitur,&: quafi vermiculis aut tefferulis 

variatur. 

Fmdus maturus fuperius plantam juniorem habcr, qux decerpitur, Se ira fine radice 

(nullam enimhaber) terre imponimr, quefequenti anno frudum ferr. Vnaqueque 

pianta femel Se unicumfrudumprofert annuo fpatio, Se frudus novam fimul plantam, 

qux cum piantami, vetus eradicatur Se abjicitur, ur pore inutilis. Ananas vi Solis mafinefadusminotisfir 

apud Incoi as quam ille qui in conclavi fùfpenfus aliquamdiu fuir. 

Hic frudus, quia fucco corrofivo immodice fumto linguam vellicai, ac gutturis ardoies 

ìnferi, defciffo cortice in takoias fecatut, inque vino Hifpanico maceratur tantifper, 

donec qualitatem noxiam deponat, qui giatum fapoiem Se odoiem vino quidem 

communicat, lingue tamen morfus Se guttutis inflammationem, fi potemr vinum 

, inducit. Ipfe autem fuccus, quo turget frudus, mirifice animum languidum recteat, 

&: fpiiitus fòpitos fufcitat, Se imprimis flomachum naufèabundum reflituir. Addo, 

quod recens ejus liquor, tum vinum inde expieffum, utinxfuppreffioni Se doloribus 

nephriticis fuccurrat; tum quoque venenis, imprimis fucco UHandihoca, adverfàtur. 

Idem illius radix, frudu deficiente, pieftat. 

Omnia hec efficacius opetatui liquot flillatitius è frudu vi ignis extiadus, fi modica 

quantitate exrhibeatut: veium fi largii» concèdami-, vafa urinaria infeftat,adeoque corrodendo 

qualitate pollet, ut non tantum lìnguam &: palatimi fauciet j ; fed & in cultro, 

quo fècatur, mordacitatis veftigiarelinquat, idque intenfius, fi non p'r-obe maturus 

R i fuerit,

GVLIELM1 PISONIS 

L , Maculas denique è veft.bus ^ t l ^ S u s ^ v M S d S ^ 

fivmT S s faU tur Chriftophorus à Cofta, qui calidum & humidum effe affi.mar. 

orhoribus fupernafcuntur, cujus frudus ut plurimum exiftir ovahs Citrulli magnitudne 

comrKfâdraugularibus cyhndris in exrremitate quadrate pyraunda- 

Ubus', Pe?maruritat q em flavffcentibu, Cavi hi funt, continente* granula.ova ha innume 

a P palhde flavefcenria, papaveris majoris ferine majora fuav.a & jJ*£mo 

tur. Frudus etiam tranfverfim dilcindirurinraleas. Plora qui voler de hoc S.lveftn five 

1{tmbrava, adeatBellonii C. 40. 

C A P V T XXXVIII. 

'Betys vel'Betre, 3\Q>cmAufeu Tiper caudatum, &• Aguaxima. 

F Requens tum in filvis ,tuminrudetibus Vibis Olinde elfo folet Betys, frutexelegans, 

vel potius- arbufcula quaruor aur quinque pedes alra; caudice redo, nodofò, 

didtum ciaffo, pallide vitidi Se pei totum pundulis albis notato. Supenus ad 

° aliquornodos,ramulosadipifcitundentidem 

nodofos & ejufdem cum caudicc coloris. 

In tamishabet folia, ad quemlibet 

noduhi unum, Se fimul unumjulum. Folium, 

lingue figuia, pallide viiidis feu 

fubflavefcentis coloiis,fiipeiius fplendens, 

ctaffitie Lauti foliis pene limile. Denique 

Pipetis ftirpi farmcntis, caule Se faeie 

externa fimillima. In hoc tamen differì, 

quod folio Se frudu paulo quamPiper 

eft grandiori. Arbufcula piane nobilis 

& quantivis ptetii. 

Iuli qui ex tamulis depcndent, foimam 

Pipetis longi mentiuntui, fed infipidi funt 

&: nulla» ufus. Verum licet frudus fatuus 

fit, tadix tamen fapidiffima eft &celebeiiima 

; nam Se atomaticum quid fpitat, 

Se Zinzibetis preflantiam fapoie , 

coloie, atque odote emulami, piecipue 

fiiecens fit ; tune enim, dignitate illi vix 

cedit, calida &:ficcahabetutingiaduintenfiori. 

Folio rum Se radiami decodum colicum 

dolorem fedat, doloies membtor 

um mitigai, venti em flatibus tuigidum 

componit, pedumque tumoies ex frigote 

natos amolitut. 

Idem prxftant balnea Se fomenia inde 

confeda. 

Ptetcì hanc Betyn, alieadhuc, intet 

quas eft Betys fcemina, infaltibus tepetiuntut, 

julis gtacilibus Se exiguis botiotum 

modo congeflis Se pendulis. 

In

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB 

T N àtbotefcentis fruticis pene altitudinem caule te- 

- 1 nui,nodofo affuigit filveflris pianta, qua: Pimienta dos 

Indios a Lufitanis vulgo, a quibufdam Betre appellatur. 

cui egregie mucronara folia fingulatim polita cum fuis 

pediculis adnafcuntur juxta nodos, ad quos itidem 

ptoveniunt multi juli, longi, incuivati, figura fere ut 

muris cauda, virides, qui primaeftate decerpunrur, 

ac in Sole ficcati nigrefcunt : continentque gianula ro • 

tunda, nigra , feminis papaveris magnitudine , aide 

juxta fé in uvam compofita, actisfapoiis, inflai Pipetis 

optimi quod ex India Orientali affeitui. Radix in 

alias pluies tenues dividitui, fufcas, infignis odoiis, 

inflai Thymi, Se fàpotis acris qui linguam vellicat. 

Decodum radicis Se flolonum difcutit atque incidit 

etaffos &vifcofòs corporis humores,fanatHydropem 

pedum. 

Folia hujus piarne mcdentur ulceribus tibiarum. 

Radix mirabiliter valet adverfus apoftemata. Vtraque, 

cum fumme fint fortia, etiam exficcata &:diu 

repofita, ad balnea calida contta mala frigida ufuipantui. 

Phaimacopcea eque ac culina jam dudum frequentiotemagnoviffetufum, 

tam utilishetbejnifi tot 

Capfici Biafilienfis fpecies in hottis aleientui Se omnium 

Pipeiumvicesfìippleient. 

Fr. Ximenes inter plantas nove Hifpanix liane eamdem 

videtut defctipfiffe ; non minus figuta quam qualitatibusnoftre 

fimilem. 

Quam vero Clufius defcribir 

julis potiffimum ab 

hac diffett, 

Repetitut in Btafilia Se alia 

ejus fpecies ubique obvia Se 

frequentiffima in filvis mediterraneis 

: per omnia fimilis 

priori, excepro quod folia 

anguftiffima flint Se oblonga, 

frudus quoque fèu cauda piperina 

longior &melior. 

T N filvis lirtoralibus, maxi- 

, me vero in fertiliffimo Olindx 

Ptomontotio copiofe 

nafcitut hxc pianta, Lufitanis 

Malva dTfco : Plutimxque 

ejufdem genetis tepetiuntuijfedquaiumqualitates 

hadenus mihi funt incognitx. 

Ftutex eft elegans, inftat 

atbufculx exctcfcens, ad 

trium , atque etiam fex pedum 

altitudinem. Caulis 

nodofus, teies , vitidis, lignofìiSjfete 

ut caulis Solani ad 

afpcdum. 

Folia fett Titix Umilia, 

AGVAXIMA. 

lo

- GVLlEtMÌ. PISONIS 

19 , r Lrimnnfìra auodlibetfuopediculoadnodosinnitfSSffi'SSri^r-- 

ûrn long.rud.nem ar- 

enafcuntur , incurvar., figura: ut cauda it> d £oft w &Novembri; 

ftminum Papaveri» magnirudine, araejuxrafeinunumcompofira,faporis acns, in 

^ i e x l ^ 

Ul Ìadicemfundirexreiàusnigricantem,optimam,atq«eutiliffimam;qua:odoteCa- 

r^ComXtqiSg^ 

E 

C A P V T XXXIX. 

Qaaàìirce dune, unde fit Ariti. 

Tiamf, ad htimanosufus & tinautas minus exculta in hifce tettis Celebris illa 

que luxutiat, & ex radice gracili, lunga lenta plures affurgunt caules tereres, 

CAACHIRÊ I. 

hinc

HIST. NATVRAL. Se MEDIC LIB. IV. w 

hincin.de filamentis in tarara dimiffis radicantes, & verfus extremitatem fé furrigentes. 

Qui omnes ornantut tamulis, alternata ferie difpofitis ; Se quilibet habet fé 

ptem vel novera cinerefcentia foliola, bina fibi oppofita excepto extiemo. Iuxta ramulos 

enafcuntur breves pediculi &iniis flofculi fragranriffimi, fex aut plures, purpurei 

cum albo diluti, figura caffidis aperte. * 

Nafcitur paffim in Brafilia, imprimis circa littoralia, fed ab Incolis hadenus negletta 

qua ad lucrum Se culturam, cetetumintei vulnerarias habita. 

Dami & alia fpecies in Biafilia ex 

qua Anìr fit. Sed quia illius qualitates 

medice potiffimum mihi comperre 

funr, citta piopofitum effetulteiioii 

defcriptioni inheteie. utiaque 

eninivulneiatia apud omnes pene 

Americepopulos habetur, diverfifque 

modis pixpaiata, contta invererara 

pedum & capitis ulceia applicami. 

Qualitatibiis medicis ceterifque 

ufibus familiaribus licet inter fé conveniant 

due he piante ; tamen figura 

multum difcrepanr, quod pofterior 

hxc altius exfingat caule unico 

rotundo geniculato fpongiofo,& hinc 

inde pilis tufefcentibus veflito, adeoquefucculento, 

ut fi frangatur ftatim 

liquor ceruleus effluat. Pauci rami 

caudiciadnati, folia habentfine pediculis 

duo femper oppofita angufta, 

inftar foliorum Lyfimachie viridia, 

paulum hifpida. In ramorum geniculis 

fuperioribus circumftant folia copulata 

ex quibus flos albus circularis 

emergit magnitudine Bellidis. Radix 

tenuis lenta ceruleo quoque fùcco 

turgida. 

Fr. Ximenes reflatui folia contufa 

doloiem capitis mitigare , maxime 

ininfantibus : etiam in aqua macerata 

& cerebro appofìta. Pianta nonnihil 

amaticat, eflque acuta, calida Se 

ficca in fecundo giadu ; Pulvis medetur 

plagis veteribus, fi ante urina abluantui. 

Iof Scaligei. Ni/vel potius 2{ir 

Aiabibus eft color ceruleus ; qui vulgo 

Hifpanis tam Anir quam Anildicitut. 

Atabes quoque IfàtidemHei- 

CAACHIRÌ II. 

baravPcanr^/.Garfias abHorto lib. u.cap.xxvi. Anil Arabibus, Turcis, oranibufque 

as nanombus didura, vocaturi„ Guzarate, uhi fit, Gali, nunc vero p S 

R 4 

C A-

iOO 

C 

GVL1ELMI PISONIS 

C A P V T 

X L. 

Caapomónga yarivfpecies. 

fiskaridis luxurians,Lufitanis Brva dovtna dida. R* d ^ ha ^ * 3 

tam, tenuem , redam , aliis radicali, interdirai pixditan, ex eiu 

ime iuscandidiffimam,fubdukisfapoi»:e qua piodeunt caules 1 

ceam, inteiius 

CAAPOM 

O N G A L 

, rotundi, nodofi, viridcs, ex patte tufi; quibus adnafcuntut folia longa, mol- 

tuoi 

upetius famtate vitidia, infetius incana : In fummitate caulium rami funt conti- 

lia, fup 

nentes

HIST. NATVRAL. Se MEDIC LIB. IV. lOI 

nentes flofculos patvos umbellatim pofitos, dilute rubro pnrpureos. propter exilitatem 

eoium confoimatio confpici non poteft, fed adhibito Megafcopio, funt delineati. 

Liumpunt e conico cylindiaceo corpufèulo viridi, quod antequam fé aperiat, 

iufpidum eft & pingue, ita ut facile adherefcat veftimentis. unde Lufitani vocant Caraptcos, 

Se Herva d'amor. 

Heiba Clyfteii indita alvumcundantem provocai, Se vifcofitates inteftinorum 

extutbat. Radicem intei antidota femper habuere Incole,fi in convenienti liquore 

preparata haunatui, quod partim vomitu, pattini midu quodcunque venenum turo 

ejiciat. 

Dami Se alia Caapomónga fpecies, eifdem locis ciefcens, piioii, fi formam Se fi

2.0Z 

GVLIELM1PISONIS 

C A A E O' L 

cuonififoliumobvertatiu.Adcaulemc 

tulum producens ^ ^ ^ ^ S K b S l ^ ^ * » ^ 

ftans flofcul» egregi». His luccemmt uiiqu* . 

J ' t t f t S i S ^ ^ X . «terius 

omnium concidiffe, & in momento fé exphcuifle. 

c.mr Secundafpecies C«ri , Lufitanis Sylva do Praya vulgo dida, qux affiligli in 

i q ^Prunffi fèd ^^r"' m 

Ì * f ì f f i * t o . veriffimumeft. Sunt quimotum fponta- 

'^£S«to ^ d ^ ain ^ utinoftri r;ciSb°r!S 

bus refellendis temporis jafturam facere , proferemus ea qua; circa Celebris hujus 

Brafiliani, fi cui forte neeem molianrur, momenrum exficcara fiere* m puiv 

Ki«, epul.sindunt.vitamqueeripiunt. Hocadmitat.oned.gnum, qt,odnuIlumhu,c

FiTST> NATVRAL & MEDIC LIB. IV. 

malo temedium aut 

antidotum à Medicis 

G A A £ II 

huc ufque tepettum, 

ipfi tadici hujus plantx 

ptxfetendum. Hxc 

fiquidem libetalius 

potteda, vimveneni 

rctundit. ficut latius 

piobavimus in tradaru 

venenoriim. Folia 

illius venenata, in em^ 

plaftri formam rédada, 

ftrumas tefolvunt 

Se curant. 

Ftancifcus Lopez dò 

Gomara in Hiftoria 

fìia generali cap. 1^4 

fcribitin Petuvia nafci 

aibufculas quaiuni folia 

marcefèanr, fima-^ 

nU tangantut, Sé, cap. 

ao 5, fimiles reperiti in 

Nicaiagua. Ceterum 

Garfias ab Horto libi 

11. cap. zj. Nafcitur, 

inquit , in Malavar , 

pianta mira-natura, nam 

fìqtìis manum admoveat, 

ilico contrahitur. Folia 

Tolypodii ,Jlàres ~*óero habet 

luteos. Chriftòphò- 

* rus a Cofta cap. LVI. 

Hetbam liane vocatvivam. 

Cxterum Se Antiquis 

notàfuit, fiquidem 

acculate admodum 

defctibitUt à 

Theoplii. lib. tv. Hift. 

piantai, cap.in. fiibfinem. 

r'hqpa, 'L 

ka, K#I fi Attrae KJTÙJ 

chlw ftoptylu» t%4 £ 

iflov, «M.' ft? 73

i04 . GVLIELMI P1SONIS 

C A P V T X L l l 

Vari*fpecies '^Mangues five Mangles & Inimboy. 

QVantum àrerum exoticarum fciiptoiibus didici, per omnes Indias, paludofa 

loca, falfedine vicini mar» imbuta, ab hoc arborum genere, quod Mangue 

vulgo vocant, obfidentui. Cujus non folum Oviedus, Clufius alnque Ncotelici, 

verura&Theophraftus, Stiamo,Pliniusnieminiffe^videntur. Sed cumpot^ 

rarum&eximiumciefcendi modum, quam ufum, hadenus tradita fuerint, opetx 

pietiumeiiipenitiusnatuiamillaiumintiofpexiffo. ^ /wQa1,Vk 

F 

Ties dantur fpecies Mangues : Prima {eretta, que Mangue eft al1?a. Arbor inftar Sahcs 

pumile, tali ligno, ejus denique figure, foliis itidem fimilibus, fed paulo, ciauloiibus 

& direde fibi invicemoppofitis. In extiemitatibus autem ramulor uni interina, quatuor 

, Se intetdum duo folia, duo provèniunt pediculi, quilibet tres, quatuor aut 

quinque flofculos habentes, congeflos, ex albo dilute flaveicentes, quatuor foliol» 

conftantes, Se in medio totidemftaminulisnigtisfuiiedis, melkiodoi». hoiianuius 

arboris, lucente Sole falera albiffimum continent in fua fupeificie; quando veto 

ccelumnubilum aut tempus nodumum, fai diffolvitui& inflai toiis adhxret: interdiu 

autem fic*us Se albiffimus, digitis deteigi poteft. Ac tantum ex duobus vel tnbus 

foliis colligitut, quantumjufculo probe faliendo fufficiat. 

Secundafereibùna, qux nonradices exramis in tenamagit,nec tam toituolo nexu 

luxutiat. Folio eft ctaffo, glabro, totundo, dilute viridi, floie albicante, exiguo liudu&valdeamato, 

nucis avellane magnitudine, quo cumPalumbi Se cxterx volucies, 

defedi! meliotis alimenti, fefe ìn- 

GVAPARAI'BA. 

gutgitatunt, adeo eoium caio amaiefcit,ut 

vix efculenta fit. Coitice exiftit 

tubio, ex quo Rhois cotiatia, Eutopxa 

haudinfetioi, conficitui, pifcatoiibiis 

quoque adtetia tingenda, in quotidiano 

ufù. 

Teitia &poftiemaveta eft Guapariiba 

dida Lufitanis Mangue Verdadeiro cxteris 

magnimdine Se pieflantia longe 

fupetiot. Ê-ftivis menfibus fertfiliquas 

inutiles frifci coloris pulpa amata tefeitas, 

oblongas duas fimul copulatas j 

ejufque admiiandus eftctefcendi modus. 

Sicut enim tamos in altum vetgentes 

Se Pyri inftar frondefcentes habet, 

ita multi ejus tami aQvIkoi in tadices 

convetti videntut, quod deoifum 

tendant Se fubtettamfefigant, aliifque 

tamis apptehenfis , iis copulentui, fimulque 

fé piottudant, nec minus fitmitet 

coheteant, quamptimaiii atbotis 

tiunci; ita ut ex multis caudicibus fimul 

connexis atbot conflata videatui, egtegio 

fané fpedaculo &fingulaii atbotis 

hujus natuta, vepteti inflai otam obfepiente, 

difficilemque aditum ptebente. 

Lignum atbotis eft gtave, folidum 

Se cotticem habet biunnum : ramos Se 

folia fibi oppofita ; atque hec quidem 

ciaflanervo fecundum longitudinem, 

Se multis venis fecundum latitudinem, 

lete

HIST. IvfATVkÀL.-& MEJDÌC LIB. IV, ioy 

lète Vitidia. Flofculos feit multos in calicibus oblongis ex viiidi fubluteos. Frudus 

dccidens Cancrorum terreftrium potius quamhoniinum eft pabulum, 

Radix autem ipfa que mollis eft & numida, fifla Se tofta, cali da punduie VCnenatX 

uttiufquc pifcis Niqui applicata, ejus dolores fedar&membrumlefumreftimir, licet 

piima fronte doloies exafpeiet. Magnum fané temedium eft, Se à pifcatoiibus piimo 

inventum nobifque tiaditum. 

iNIMBo't 

Nimbóy. Afperè echinatus ille & vix tradabilis Brafilia; frutex in filvis arenofis Se Ut 

I L toribus fitientibus abunde pullulai ac jucunde viiefcit, quem vulgus Lufitanorutn 

Silva doPraya nominarunr. Lobos, echinoides quos C. Clufius vocat, proferì dua 

bus vel tiibus fpheiul» lapideis referros : in Cynosbàti raagnitudinem exctefcit cau 

dex,&iamuli pieni fpinulis hepatici coloiis, lignum irjtus medullofum inflai Sara 

bua. Sunt autem folia lete vitidia, fpkndentia. Floies fert in /picara congeftos lu 

teolos. Hos ieqiiuntui lobi fpinofi, hiifuti, colòtis, cum matmueiunt, hepatici in 

quibus fingulis commentili duo globuli duiiffimi, matuiefadi ex lobis eiumpunt 'ci 

neiei colotis, glabii Se fplendentes, qui quaffato lobo ftrepitura edunt : nucleus intc* 

riot ex albo flavus, amari fàpotis, inflai Lupinotum. 

Radice eftgiacili &dura, inteiius albicante, ad tertium gradum calida& faporis 

amari Hujus refina, adpugillum, plus minufve, affumta, excitat vomitum Corata 

que illa venenapotiffimum opeiari teflantui Empirici, que lente vires fuas delete 

ms exfeiunt, Se tatde vitam dcpafcuntiii. de quibus in tiadatu Venenorum la- 

C A*

zo6 

GTLIELM1 PISONIS 

C A P V T XLIU. 

Tetumefive Tabacum. 

omnes 

^Hebris herba **~, five Mm, qu? ^ ^ ^ ^ S ^ im- 

(^ fereInd.as Occidenrales.anriqmtus »phsIucohs nprero hab.ma ^ 

V_^ primis curanda. Mox Europa ejus confa, fad , ^ n moxexficcata 

gante..primorecentiafoliaeorumquefuccum.nvar.os ufushumanos m 

PETY'ME. 

mabufi,squoque&de.,,sapp.,a^^^ 

Tabaci univerfiim Orbem mfccent. cujus qualitatcs »' dignitates, quas vi- 

Tonloribusnoras,enarrarefuperfedeo, folummodoea«^ f ,8 £ êm ni. 

refcensherbainnatalihocfoloadfolat.umaô^ 

hU putem yelleviffimereiBotanicz minarejnocus eueqmun^ C,en of efolutldi 

|us manifeftasqualitares, fedquantumabfterfor.a,°«*"^ê putcm. 

va, J aftr,aoria, il vi ^^^^^^S^^cll&^ 

Ita ut non immerito Nicotiana hzc, Bjta a Lufitaau a ¥f' 1C cm2rbemaliquas 

umverfam vegerab.lium naruram peninus ' « « « ' • S pares produplantasrr.busnoftris 

nobiliffimis Amer.cams P°**"** t g nc^m L antiootum 

cere. Quatum prima eft radix OUmdma, qus ahmentum, venenum oc ^

HIST. NATVRAL Se MEDIC LIB. IV, kù? 

vaitifiìmis totius mundi paitibus fuppeditat, ut fuo loco probavi. Secunda Palma 

illa nuces Cocoì prodiicens, unde non folum varia medicamenta concinnantut > 

fed potus, ne dicam vidus Se amidus, aliaqueex variis arboris partibus necefTariafuppeditantut. 

Tenia eft hec Petùme, que quantum alimentala qualitate duabus 

piecedentibus cedit , tantum medicamenrofis viribus eas facile fupetat > cujus 

varias Se difcrepantes operationes haud adeo facile eft tecenfere , quapropteì 

compendium earum que à me ufu crebro confitmate funt in medium proferam. 

Petùme five Tabaci alii duas, ahi plures dederunt fpecies , ego maris id eft ma* 

joris tantum Iconem Se defciiptionem cxhibeo , que aliquando ultra fruticis altitudinem 

exfutgit, fi exculto & glebofò folo commit tatui, Ex radicibus multis, filamentofis 

, amaiis, caulis unici», ctalfus exfutgit ; unde lami ornateexpanfi enafcuntut 

in foliis magnis amplis denfis , que Solani atque Oxylapathi foliis non diffimilia 

funt, & fine ullo pediculo didum caulem Se ramulos ampkdunmr : omni 

anni tempore piantami, &à frigore imprimis arceridebet, atque tune folum quoque 

Eutopeum non afpeinatut , licet in ufus medicos minus efficax fit. Semel 

tantum floies fon in fummitatibus tamoium candidos, putputafeentes, campanule 

figura , quibus decidentibus fuccedunt veluti capitula papavetis femen nigtum 

parvum continentia. Nunc videamus quem ufum queque pats piante fup 

r r r 

peditat. 

Recentìa folla eotumque fuccus Se balfànitìm ulcerìbus cancrofis non folum 

frenum imponit ; fed venenatis quoque motfibus medetur. Aqua vel alius conveniens 

liquor in quo macerarum eftTabacum pediculos enecat, & multa capitis cutanea 

mala mundificat. Cineres foliorum exficcatorum, vermes enecant ; Mafticara 

laffitudinem Se famemfedant in defettis petegtinantibus, ut mihi Se itinetis fociis 

meis contigit. Ventriculum & cor aromatica Vi roboranr. An vero fumus per 

tubum àtttadus vel pulvis maflicatus loco ftetnutatoiii cetebrum expuiget ' an 

quibufdam quoque fomnum 5 aliis veto ebtietatem concilici ? illi facile norunt qui 

utrumque perpetuo citeumferunt. Syiupus denique Tabaci (ctijus in moibis Endemns 

prepararlo ttadita eft) Aflhmati Se Hydtopi mul tum prodefl , imprimis 

fi caufa frigida Se vifcida in iis predominentur , quod validiffime incidat Se abftetgat. 

Sed quia animadverti Indis eotumque imitatorìbus idem fepe evenite, quod 

ciiculatonbus Europeis ur vel fuperftitiofa credulitas vel ipfa auti fahies intercurrat, 

cautiones abhibende funt, ne quis hetbara hanc, tanquam Panaceam celebret 

eamque m omni cafu ptoftituat. Cum enim folium ejufque fuccus, five infufum' 

five fyrupus affumptus vehementet tuibent corpus, vomitum vel alvum provocanres,usnon 

propinati deberefuafor fui, qui vel biliofo vel delicatiori fuerunt temperamento, 

quamobiem ciebte indicationes in coipotibus fub cerio fervidiori 

habitantibus exfurgunt, ut potius Peti ufui dica exteina quam circa interna mala 

dm inlutamus. 

C A P V T X L I V. 

Mirabilis Ternana, & fuambu, fpecies Cawpbyìka». 

NObilis hec pianta, nomihibus non folum prò Regionum diverfitate, fed colore 

Se odore quoque variar. Nativa eft huic Americx Continenti, Se in gle-* 

boiis faxofifque terris fpontc luxurians: In Peruvia tamen qua ad nomen & 

culturammagis Celebris, unde in Europxorum hortos ttanflata, ob florum nobilitatem 

abipfisrei botanice ignaris. excolirur : à me autem ob radici* qualitates me. 

dicas hic exliibita. Peruviani eamHachaUlndi, Latini Mitabilem Peruanam dixe- 

ex ouo^nlf rm ? V fUCCUlent °' fubflaV ° ' § eniculat ° in fruticis altitudinem exfurgit, 

ex quo ramuh nodofiptoveniunt, enea quos nodos folia bina adverfis pediculk 5» 

reuntut foliis Siliquaftri vel Solani umili Flores è femmiutì^SSi^ 

S t ^ d / v T C ° nCaVÌ ' C ° nVOlVU , 1Ì fl0rÌbuS fimÌleS exfur § unc; ^ colorum 

elegantia Se diverfitate certantes, utvel putputei vel nivei, velflavi, imo binis colo- 

^ % tibus

*o$ 


MIRABI'LIS PER VANA. 

~ We fnavi Naiciffum nonnihil xmulentur. 

nbus inter fé mixtis e -efcant atqu g ^ Z Z S medicam radicis, ex ipfis flo- 

Quaproprer non mi um ,1. ,e P la u '* confeaas , mulicrculis prò co- 

fmeticis care d.vendan t. P m m ', f'"^ QUod notato dignum, .llos mer 

^ K à « . T S ^ t u r t t aliorL Sole deleda 

dia node ad lurmn aperni ex p minimo frivolehumot floium tenuis Se 

"' ^ T ^ T ^ * ^ ^ ^ ' ^ fcnifi ad Solis calo- 

P ' lU Ta Ead nvTdemr d.urni q aurnoaurni.n plantis odoris efferati» 

^^^taiSorumcalice. unum femen quafi pentagonum.obtufum, fcr 

Trnt^ cont nent, quod vel minimo motu dejicitur & aperrum alba pu pa 

Seat, t ^ ^ * ^ beante, extus nigt.cante, filamentofa, acr.s, fed 

n ° A^SadlettT Clufio ahifque exoticotum fcriptoribus, ex relam tantum, ufum ejus 

id obfcrvare conarus firn. 

X 7 B.que in littoralibus camp.s fponrc luxuriat & ultra Europa^ Caryophyllatx alti- 

VmLemanhrg,t,c«cruLnternisqi,aliratibus,âcieextetna,except.sfol„ h 

fim.lis, unde idem quoque nomen Catyophyllata: indidimus. Caulis umeus reftus i.l-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV. 2 GÌ? 

CVAMBV'J five CAR YOPHYLLATA. 

traquatuot pedum eft altimdiniSjcui ad lingula genicula bini rami &lete viridi, P„ 

ropeefolnsacutiora&anguftiora. ad ramufculorum «rrlw r , ,Eu " 

nos flavus,Tormentilleeinulus, c o o f t ^ S X K ^ C ^ FT 

totam rotundum, hifpidum, rcpIcoimftmLX^ffiSè m u n T r , T 

menrofa, qux odore Caryophyflos refert. Calida S ^ l ^ f f ^ 

mundi non folum & abftcrgendi, fedaftiingendi ouooue< vi nn!l^7 P i 

adcorroboranda vifeera,qifam ** iacidendoffe^ 

C A P V T X L V. 

B*8&, Qwgómbo velAlceaMufcata, ù- qÛfiveSefimm. 

S 

^ C ., Ea !. 0p:eÌ Pi 4 ?" 5 & &ta ^ felicis P^venrus arbitrari funt, in Americam 

ahquandottanftulerunt, ita & Africani inter herbas ufuales huc iducìas ft" 

Aof= etiam nunc alunt eam, qus &%,jW Lulitanis, x^« vèl £Zfa Ani 

^ 3 golenfibus

ilo 

G V L I E L 

B E L I N G E ' L A . 

MI P.IS O N I S 

«nlr-nfìbus Africanis dida , ut Se duas 

taìtuMoSeSefamum. SiadEuropeas 

;Sn7asprimam hanc ^ d ' T f o l i a 

frudus ejus Mandragora: frudui , fi foha 

Meloneele potius umilisi fi qualitatcs, 

S q u e pr P xcedentis herbe participat. 

Adeo hfricanaBelmgela hic «acuita, medium 

videtur tenere inter alias herbasfi- 

hi coonatas. , r 

Ex D iadicibus ciaffis bievibus exfutgit 

caulis unus atque alter vane flexus, cui 

hinc inde folia elegantia, magna, laciniata,obfcure 

vir enria, nervis Se venis purpurafcentibus, 

colore & odor e Brafficx noftrx 

xmulis adnafcunrur. Flores juxta le 

pofiti duo vel ties, ladeis Se dilute purpurei* 

venis inteitexti, unico folio conltantes, 

quod inflai flellx fexangulatis expanfuffl& 

divifum frudum à teigo veftit. qui 

frudus Pomi eft magnitudine, rotundus, 

levis ex albo fplendens, cum flriis, pruno 

ex viridi purpurei, mox flavi coloris, interim 

carne alba, femina multa inftar Sefami 

continente. Poma hxc in pieno habitaapudincolas,quotum 

ufum Se ptx- 

Q v i G o' M B o prior,five ALCEA parationem Africani Incolis American» 

V6 — M V s C A T A. fuppeditaiunt. Coda prò cpulis apponuntaddito 

oleose pipcie,fapons funt 

grate acidi,Cirri xmula; tantum enim abeti 

, ea ciuda falutatia effe, ut ob infignem 

refrigerando vim, qua polknr,etiam cum 

arornatibus Se calefacientibus obfoni» 

nimius ufus aliquando obfit. 

S Equitur prima nobilior fpecies £>uigòmbo 

Africana, cui à Lufitanis cognòmen 

additum fatis apptopiiatum guigòmbodechero, 

hoc eft odoiatum, ob fèmcn 

mufcatum. Siufumtotiusheibx,intet Alceas 

Se Malvas recentes, fi feminis odotem 

confidetes Bamie Piofpeti Alpini 

non male tefpondet jceteium extemafigutaab 

uttaque multum tecedens. 

Advena quondam hec pianta non peiennat, 

fedfingulis annis in hoitis feiitur, 

radicem multam albam , tenuem , filamentofam, 

longiffimam piofetens, unde 

caulis unicus, totundus,hiifutus,ex patte 

tufus, ex patte vitidis exoiitut, hinc inde 

pediculos piofetens ejufdem coloris,quojum 

cuilibet adnafcitut unicum folium 

quinquangulate in ambitu fetiatum, tugofum,multis 

venis &netvis inteitextum. 

Floies pentaphylli, flavi, inodoii lune inde 

piodeunt, pi optiis pediculis adhetcntes. 

Qui citea ttihotium anre meridiem 

fc aperiunt (quod Alcea quoque Eutopxa 

coni-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV. 

commune habet cum hac noftra) &: 

mox poft meridiem conugantui.His 

fuccedit coipus tuibinamm, pentagonum, 

hirfùtum, intus in quinque 

cellulas diftindum, quibus infinita 

fèmina adheientgiifea, quafileviter 

ftriata figura renis ovilli, interius alba, 

que non folum mafticata,fèd manus 

attadu kvitei modo incakfada 

fiagiantiffimum odotem mofchirefetunt, 

adeo foitem, ut quibufdam 

capitis dolotem infoiai. His cofmetici 

utuntui Se abutuntut ad adulteiandumveium 

mofchum. Alium 

pieteiea ufum in medicina an preftent 

femina, nondum competi. 

Heiba loco Malve adhibetutin fomentis 

Se clyfteiibus, ejufdemque 

foie habetui qualitatis. 

Secunda £>uigòmbo ex Africa traduda 

Se tandem Brafilie ob felicem 

proventum quafi nativa fada, eft illa, que vulgo ab omnibus 

paffim Incolis guigómbo, Angolenfibus autem guillobo nominatili. 

Caule unico , ciaflb, nodofo, Se tufo ad fruticis 

fere altitudinem alfuigit. Pediculis, ramunculorum loco alternatim 

pofitis decorarur ; quorum quilibet fuftinet folium 

in quinque lacinias fedirai , ac toto ambitu feitatum, Vinee 

folio non multum dilfimile, fuperius obfcme, inforius 

dilute viiens,acibidem neivumiufum &venas virideshabens. 

Ex fummirate caulis emergunt flores pentaphylli 

cum flamine &apicibus fulfurei coloris. Frudus ejus pericarpium 

eft , pyramidak, novangulare , ex viridi fufcefcens 

: conflans alba &parum glutinofà carne, cortice Graffo 

inftar Mali aurantii ; intus in odo locnlamenta longa divifumtin 

quovis duplex oido fèminum totundoium petiolis 

fuis adherentium. Pericarpium hoc viride totum coquitur 

in aqua, & codum comedirur cum oleo, aceto Se pipete: 

quo immaturius eo melius eft ad coquendum, &melioris faporis 

, alias enim nimis dulcefcit. 

Radixlentaalbicans inmulta tenuiffima filamenta divifa, 

infipida,ac ab indigenis & advcnis hadenus tantum negleda, 

quantum frudus expetitus. 

Vatta heiba ex illa patte Aftice que Congo dicituipet 

QafEthiopes huc tianflata, a Lufitanis Girgìlin dida, apud 

Indigenas innominata,nobis Sefami habetut fpecies. Ex tanice 

teneta, exfutgit caulis tedus, quadiatus, vitidis; cum foliis 

oblongis,haudlatis,teneiis, colore Attiplicis albe, quafi 

farina inferius afperfa, plerumque binis velut fibi oppofitis. 

Flores fert albos, deciduos,figura Campanule: quas fequuntuifiliqujeetedeftantesad 

caulem quadtangule, que matuiefadefufcefcunt&fponte 

diffiliunt, contentumque femen 

excidit, quodpatvum & al bum eft,figuta cordis. 

Fr. Ioannes de Santos Hiftor. JEthiopix Otient'alis lib. 

i. cap. 4. In omnibus, inquit, his Ptovinciis plurimum Gergilim^tepeiitui, 

candidiffimum Se optimum, ex quo fit oleum, 

quod vulgo ufuipatur &comeditur, ut in Portugallia oliva- 

S 4 

Qj: 1 G o' M B o Altera. 

an 

G A N G I L' A , five 

Sefàmum Africanum. 

ceum.


2,11 J- f A-o admodummoftain. l'oitceum. 

Contunduntur femina in vafe ligneo, grandi, »* rf iifdem iignis qui- 

editui àNigtitis, cummUio codo, loco butyn. 

C A P V T XLVL 

Cannarum Indicarum diverfe fiecies, c5^«\ ^ 4 *«*• 

prcfc*,

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. Vt B. IV. 

Secunda,Albard,aliù 

Pacivira didak Iifdem 

locis filvefttibus atque 

tiiviis umbiofis 

luxuiiat hxc fpecies 

Meeru, afpedu pulclua, 

ftolonis &tadicis 

fitmitate atque 

pondeie Cannam 

quoque Indù 

eam, fèd fiimmitate 

fua Lilium Americanum 

filveftte emulans 

: foliis quoque licet 

ptelongis, anguftioiibus 

tamen eft Se 

ex imo caulis erum- 

• penti bus. Flore denique 

nftno, flavo,inodoro 

Se cochleari 

formi, nunc incurvato 

, nunc in poftica 

pane inflai cufpidis 

extenfo. Semine eft 

nigto, Se tadice bulbofa 

, ficut Meeru , 

piedita. 

Folia vulneribus Se 

ulcetibus utilitei adhibentut, 

unde Er-va 

dosferidosvulgus Lufitanicum nominat. Tuberosa: 

fùccuknta ejus radix àNigtitis comeditut, 

Se ab omnibus paiitet Incolis intenfx 

habetur caliditatis, ac p? oinde Hifpanis eque 

acnoftris Chirurgis Batavis in quotidiano eft 

ufù ; maxime in apoftematis Se ulcetibus matutandis. 

Tenia eft Paco-ferócaBrafil. dida, in fex fèptemve 

pedum altitudinem aflurgit; caule redo, 

fpongiofo & viridi, inftar Meeru: habetque 

folia piane illi fimilia eodem modo, fed in fummirare 

folium convolutum ut in Paco. Infetius 

ad caulis exorrumramuli funt,multis cavis 

incarnate tubemibus floiibusonufti. Qmbus 

fubfcquitut frudus in uvam congeflus Pruni 

magnitudine, coloris fufci,tiiangulatis figuie, 

fupetius eminenti papula pieditus. Intus eft 

•patva pulpa filamentofa, cinabtii coloris, ma- 

^ùtudinenucis avellane,in ties panes divifibilis, 

odotis gi^ti & vinofi, in qua continentur 

mfinita giana tiiangulaiia, fufca, albo nucleo 

piedita. Cottex exteiioifucculentus, quicutem 

tingit colot e biunno, ut Cetafa noftratia 

nigra ; atque adeo ufuipatut loco attamenti. 

Folia teccntia ut & caulis & frudus imma- 

At BARA 

tUIUS 

at

GVL1ELM1 H S O N I 5 

defedum atomatum fuppknt. Balnea quoque 

P A C O - C A A T I N G A, 

Quatta eft Paco-caattngà, aliis 

*Vr«w. Que inter inmimera 

Btafilie Atundinum filveftr ium 

genera reperitili. Preter exù 

imam illam fativam Sacchari 

Camiam, reliquaium omnium 

facile teginam innemotibus exfuiguntladmodumexcelfxplumifqueveftitx, 

utatbotum altitudinem, 

tibixveiohumanx 

ctaffitiemadxquent. Quxdam 

duiioies , fagittifque funt dicate.E 

quaium radicibus decod» 

lixivium contra capillorum defluvium 

concinnatur. Plurime 

quoque dantiìr alie, quasfilentio 

preteteo, ob ornatimi vel 

ufum ab opificibus dumtaxat 

aut agrorum colonis expetitx. 

Hxc veto qux ufum in Medicina 

pieftat, bulbofa &femper 

virefeens, vulgo Canna d§ 

mato a Lufitanis nominata. 

, Caulem habet Aruridinaceum 

digitalis ciaffitudinis, totundum 

, Se ina» continentem 

focculentam medullam fubdulcisfapoiis, 

confiftentiefeteut 

Canna facchaiifeia : Hunc potr\A 

1 onff a in medio, netvo fecundum lon- 

roambiuntfinepediculis hinc^^^^^.VccirJbriliiBinis lineis obliquedifeutgitudinem, 

nullis fccundufflhnmdmo^^ dilute Vitidia, inferii» molli hir- 

Ltibus> ut in foliis Meerù ^^^^ffi,^tcontis(utinpiim)m&ftifutie 

piedita & fubalbicantia. Infumm tace cani» F itatibus aurei, cx. 

gio paulo acutioi ,fquamis pieditus, que in ?*°\okuìus 

canus inflai alveatii 

b te;;r,.nmt&a.ia-fpeciesPt*cedentiinmu.tisf,miles,fedquiaeiusqualitatesme^ 

dicsnec Incolis nec mihi compera, iis fuperfedeo. 

Quinta eft Arando fflvdte, mulris incolta,

HIST. NATVRAL. & MEDI'C LIB. Itt 

C A P V T X L V I I. 

Diverfefpecies Iaborandi. 

ITa primis Incoi», quatuor hifceplantis, placuit indidifle idem nomen Iaborandi: 

Nec immerito, quod quantum facie difctepent; tantum efficacia eaque nobiliffima 

multum fibi fimiles exiftant, quippe omnium radices (quarum vires Brafiliani 

Lufitanis & Noftratibus Belgis revelarunt) adeo commendabiles, ut inter Panaceas 

hodie habeantur: ufumqucin medicina preftent eximium. 

IABORANDI' 1. IABORANDI' II. 

Prima quefo ofkrt Iaborandi, recìrà 

nafcitut,caulegtifeo, teteti, pei celta 

inteivallanodofojtottUofo, & inxquali. 

Radix filamentofa, extetius ex albo 

flavefcens, inteiius albicans, odotis Se 

fàpotis aciis UtPytetrumJnfingulis ramulisab 

internodiis tifa habet folia fibi appofìta, ad tadum mollia, patirai pilofa,netvo 

confpicuo Se Vènis obliquis, pallidevitentia, ihfernepaulum candicantia. In extremitate 

lamulotum multa foliola J>atva,venabuli figuta,fibi invicem confeitim funt ap^ 

pofita,in duos tamulos diduda,in quibus flofculi albi,quatUot fóliolis conftantes;quos 

fèquitut femen » duplici palea tectum, ut in Cannabi, fufcum, compiefrum,paivulumi 

cotdis figuia, cui ab uno latere pats abfciifa vidctut. Radix valet contta venena impiimis'ftigida: 

Pugillus fiquiderrt teccntis tadicis contufus atque è convenienti liquote 

piopinatus, vim cujufcumque foievenenipet fudotes Se utinas extutbat. Cujus portentofumfpecimenBaibatos 

edidiffevidijpiaefenteUluftiifl: NafTavie Principerà Capitaneo, 

qui Fungos venenofos comedetan 

Secundafpeciesfruticefcensrcauiibusafluigit, pei longa intetvalla nodofis Se teretibus.Foliis 

eft fatutate viiidibus ,fplendentibus, Se ad tadum inflai membianacee 

chattx in exttemitate incurvatis, nervis Se venis craffioribus confpicuiSi Radice eft 

tenui j 

air

tenm.mamentofa.qua^^ 

GVLIELMI P1SONIS 

t S S S r S i %ore nam, eauruntut cuinfuc- 

ceflu fatis felici. 

IABORANDI' IIL 

IABORANDI' IV. 

Tenia Ftuticis altitudinem adxquat, inque tenis tantum folidis&pinguibus erefrit 

Foliis latioribus& minus acuminatis. In fummitate pappisveljuhsdecotatur, 

ouibus femen inhxret intenfe calidum & utens Radice eft tenui Se Inaurante, in qua 

hius plantx dignitas potiffiraura confiftit. Ad tettium gtadura calida eft & ficca, fubtilium 

pattium; Pyrettique vicem non raro fupplet in piaxi. Peculiari denique vi venenis 

àfrigore natis adveifatui. 

Ouarta- eftfrutexaiboiefcens, caudice duto &nodofo, fatine vitidi, Lauti majore, 

ceteTum non diramili. Ftudusfive Iuli potius, Pipetis longiffiminon quahtates, fed 

tantum formam emulantui, Se caudici adnafcuntui, foliis magnis hngux figure, acuminatis, 

nunc altetnatis, nunc fibi & Iulis oppofitis. Radice eft precedentiura a- 

^«tfcfifcacia, umili: folia prò balneis Se fomentis contta affedus frigidos in uiu 

exiftunt. 

C A-

HIST. NÀTVkAL. se MEDIO, LIB. IV, 

C A P V T X 

multis autem venulis fecundum 

C A A G H I Y V Y Ó. 

latitudinem intertexta funt, ac 

fùperius ruberculis pilofis,inferius 

fcrobiculis fcatent albicantibus. 

Flofculis albis fuccedunt baccx 

nigte , magnitudine bacéaium 

Iunipeti, dulcis fàpotis, que comeduntur 

a Barbaris , Se fìiccum 

danr inftar Myrtilli fere. Vnde 

fmegma ad lavanda linteamina 

extrahunt. 

Foliorum pulvis non folum , 

fed Se fuccus, ulcetibus malemoratis 

& ex caloie potiffimum 01tis 

inditus, felicitet illa teflitum 

Ac proinde a Chirurgis multum 

expetitusk 

C" Icut quxdam Novi Orbis plantx, ob externamfo- 

*-s lummodo figuram, itaquedam ob intetnas potiffimum 

qualitates, eum Vetetis Orbis herbis cohfer7 

ri folent. Ita tota equidem hec cum vulgari noflra- / 

tiumMaitubio, eundemfpirat odotem Se quidem fùaviffimum, 

efficacieque eft facile majoris. A quocumque 

Marrubio in hoc potiffimum diferepans , quod 

hic flores non inambitu ipfius caulis ad cena inteiftitia, 

fed in exttemitatibus ramulorumverticillatim politi 

fint ,Se quidem cxtulei , tiibus foliis conflantes: 

Ceteium ptoxime accedit ad Maitubiuni Pannonicum 

Clufii, quod illa quoque folia ficut hec noftta habeatraagisrenuiajoblongiorajacuminatiora,lanuginofioia 

Se fubtiliffime fenata. 

Ad tiium citeitet pedum altitudinem affutgit, caule 

fttiato, nodofo, lenitet hiifuto, Ciicafingulosnodosin 

caule, ad cerra intetvalla, tamuli tres aut quatuoi pioveniunt, 

ditedefibioppofiti, foliis quoque aliquot copulatim 

ibidem uependentibus. Ramuli autem foliis 

cumpatvispcdiculis ad fex feptemve paria fibi direde 

oppofitis oinantut,Se flotibus veiticillis finiuntur. Tota 

pianta ad tadum eft glutinofa, atomaticiodoiis, Se 

amarefeentis fàpotis. Calida ac ficca habetui, ac inter 

deobfttuentia, contta pedotis imptimis vitia frigida 

ufuipatut. Syrupi quoque Se condita inde concinnantur 

flatulento ventiiculo dicata» 

M A R R v B 1 

Ameiicanum 

V ti. 

ZJ 7 

Si

n8 

G V LI ELMI P.IS ONI.S 

CAMARA-IA'PO five MEN 

TA s T R v M Amcricanum. 

ANINGA PERI. 

I ulla in campis toto anno fponte 

S • luxuriat heiba Medicinahs , hec 

quidem Camara-ldpo, five Menthe fpecies, 

facile primatum tenet. Etiamii 

enim foliis noftratium fit acutionbus, 

àliifque partibus cxternishinc inde ab 

ea abludat: tamen,fiodorem,faporem, 

& qualitatcs examines , ufque adeo 

consenet Menthe eft Europee, ut vix 

quicquamabeatccedat. Lufitanieam 

quoque Mentafro appellant. Aulirgli 

caule unico, ptoceto, teieti, nitrato Se 

rufo, in bipcdakm altitudinem, Ioli» 

leVitet feitatis, hitfutis, inferii» quali 

incanis, binis fibi oppofitis, cumparvulis 

adjundis. Infuperioribus ramulis 

caulis, multi flores umbellatim pofiti,toto 

anno Tanaceti foie modo proveniunt, 

cum ftaminulis dilute cxtuki 

colotis. Quorum odoi, ut Se totius 

piante, eft Mentaflti emula , faporis 

amaricantis Se atomatici. Semine nigro, 

exili, oblongo, quod maturum 

pappisevolat. Radice eft renella, filamentis 

multis predita. Tota pianta 

calida Se ficca habetur gradu intenio. 

Eifdem porro ufibus dicara , quibus 

Mentha , magnique fit apud Incolas ; 

tenuium enim Se aromaticaium cum 

pattium fit, Syrupi SeEleduaria ràde 

cordialia flatus difcutientia, pedi» Se 

ventriculum roborantia piepaiantur. 

A 

Tînga P*rfBrafilienfibus dida eft 

pianta fruticefcens,qux pafTun in 

filvis denfis nafcitur, flore exiguo albicante, 

cuipaucx uvule è ceruleo 

nigricantes, Sambuci baccis fimiles, 

fuccedunt. Foliis decoratm lanuginof», 

ovalis figute, tiifte vitidibus 

quidem, fed afpedu pulchetiimis; ad 

tadum inflai Vttice moitue, mollibus 

&: velini lanuginofis, quequenetvis 

multis Se cralfis diftinguuntur. 

Folia tecentet contufa vel in pulvercmredada, 

reccntibus Se invetetatis 

ulcetibus medentut prima intentione, 

fi piofunde illotum fuccus auc 

pulvis iisimmittatur. 

C A-

HIST. NÀTV'RAL. St MEDIO Li'è. IV. i>

220 

AN I N G A I 


A N I N G A li 

re coloris viridis, ina» refertus pulpa alba, humida, que matuiefada Se exficcara, 

f irinacci fit faporis Se tempore famis comeditui. Cujus tamen excefìus cum evidenti 

vite periculofir, quod ob frigiditatem Se flatulentiam, mote Fungoium tciteftiium 

fu' ocationemminetur. . 

Lignum eorum qui ad arboream altitudinem excievetunt, ad vana medianica 

ufutpltm, cum enim levis fu, tenax, fubeiofus totus caudex, Indigene Se Nignte exmde 

iawadas potiffimum conficiunt, ideft,tates fuas ex ttilignio copulato, ad fluvios 

taptimtrajiciendos. Medica antera qualitas in bulbofa fua radice eonfiftit, de qua 

mox in fecundaAninga agam,quiautfequeeatundem funtvmum. 

Altet autem Aninga eifdem locis ftagnantibus, ejufdemque altimdin» confpicitur. 

Caudice itidera unico ; fed qui difpefcitut mox in vatios caules ctaffiufculos, molks Se 

iunceos, Mufe five Bacoba inflai ; unde ex unoquoque caule fohum piegtande, obloneum, 

tatis venis confpicuum fafligiatut. Floie eft unico atque magno & candido, 

ex quo ptogetminat frudus haud vulgatis, ptimo viridis, mox ex cinereo flavefcens, 

obìongus, craflus, compadus, ac veluti granis Se pundulis diftindus. Nobis inutil» 

habetut fere, Barbaris autem edulis ex defedu meliotis alimenti. 

Vteique^m^ tadice eft ctaffa, bulbofa, que fola foliis &frudui harum piantatura 

in Medicina piefeienda eft. Quippe cura ptxtet ptimas quahtates fugidas, tenuium 

quoque fit partium&deobftruens,in varios ufusadfubcmr a Lufitanis&: Barbaris. 

• _ 

Contra

• 

HIST. NATVRAU Se- MEDIC. LIB. IV. 

Contta hypochondtiotum Se tenum inflammationcs ac obftrudiones, fomenta 

exinde conficiuntur. Oleum denique expiefliim, pieflantiffimum habetut contra 

ptxdidamala,atque olei NympheeSe Cappatumvices fupplet. 

Si ex radicibus denique in mina humanacodis balneafiant, eaque aliquoties calidaieitetentut, 

fummo exiftunt folatio contta moibos articular.es, tam inveteiatos, 

quam tecentes. 

P o T i N 5 o' B A. 

Tyotìncóba, omnibus paffim nota,Heiba ultta tibie altitudinem vix affurgens, PuU 

A gera Lufiranis dida, folio oblongo, nunc maculato, nunc immaculato, hinc inde 

per paludofa Se aquofa loca ftagnantia confpicitur, Perficaiie per omnia fimilis, 

unde eamPerficariam Americanam appellare pkcuir. Caulem habet nodofum, teterem, 

vitidem,& ad nodos iiifefcentem: folia fimilia foliis Salignis. In Summitate tamulotum 

ptoveniunt fpice florum tenues Se longe, piene flofculis albis. Fett femen 

triangolare, fplendens, fufcum* parvum. Radix eft inftar capillorum longorum, quibus 

fubaquafefuftenrat.-namcauks oblique fub aqua natantes, ad nodos habent fibras 

capillatas fatis copiofas. Radix illius commanfa intenfiote feivote Se acrimonia 

linguam inficir, EutopeumqueHydropiper tantum non fupetat. 

Fomenta e foliis veteies membiotum dolores diffolvunt, frigidiratefque abolent. 

Vabì (epius applicata urinas è frigote cundantes cium. Ceteium lecens heiba inter 

ca'jftica primas tenet, cujus rei non ignati Chitutgi, ea quotidie utuntut contra ulcera 

putrida, Sevetmibusfcatentia. Tumotesindutatos digetit, cataplafìnatis in modo 

impofita. 

C A P V T L. 

Althaa > Camarù, Aguara-quija > &- ufattiguépoobi. 

I 

Ntcr diverfas Malvarum Se Altheatum fpecies Americanas, Europearum emulas, 

he quidem due familiatiffime Se ab omnibus expetite funt. Quatum nomina vernacula 

mihi exciderunt. Lufitani eas communi nomine Malva lfio vocant. 

T 3 Prior 

ZÌI

az2 


Prior (cujus iconem lue e\- 

A L I S I A . 

hibeo) Malva eft eleganter arbor 

efeens, caudice redo, interim 

ramis orbo , fupenus in 

multos diftiibuto, in quibus io* 

lia magna, Malvxhoitenf» Eu* 

topxe, vel Abutili Avicennemodo, 

folitarie pofitacum 

longis pediculis adnafcunmi. 

! ea in totum funt hitfuta ; infoine 

albicantia , in ambitu fubtiUinme 

dentata , ad tadum 

glutinofa. In extiemitatibus 

ramotum , Se capitellis hirfutis, 

inftar Akex vel Bamix Agyptiacx 

enafeuntur flores infignirer 

incarnati, pentaphylli, 

glutinofi, cum ftaminulis multis 

flavis. Semen eft fplendens, | 

nigeitimura , quafi triangu- ^ 

lare. 

Folia Se flores quotidiani 

funt ufus, loco Malvx, ficur 

mox ptobabitur in fequenti 

herba. 

Altera Althxa magnitudine 

quidem, fed non dignitate interior, 

ex radice mulra tenui in 

caulem tedum, tererem, uno 

latere rufefeentem, vix ad quatuor 

pedum altitudinem , ramufculis 

ornare expanfis, affurgit. 

Cui folia fingulatim pofita, 

in longilfimis pediculis Malvarum 

moie adnafcunmi, inque 

ties vel quatuoi lacinias feda, 

/r -n ombrìi ferrata quibus notis potiffimum à precedenti pianta diferepat. 

^ oerne toe v id a ràteL incana, ultima, Sead t^duramolha ,nervis * venis 

S Te Hkul PrTpe exortumfoliorura ad caulem &: in fummitate caul» ac extrerf^f°*J^£^t 

flos egregie incarnatus, pentaphyllo , ftamineque in 

m 

! ^ Z ^ ^ ^ ^ ^ ^ adherentes'capfule grifei coloris juxta 

? ^nofu^font quot folia flos habuit ;in quibus femen triangulare, fubrotun- 

^ m 0 tfiTaLuniX coloris grifei, magnitudine Fari». Ego uttiufqueheibe 

dura, & figura Lune ^DD ^ j 5 = ^ modicc ^ 

Lea veterum ddcrepantem, in hac potui ammadvettete. 

^ AM*five Solanumveficarium.etiamfi enim hsc Solani fpecies Americani ffl. 

^«V,n • rsmen fi ceteta extetna Se interna lite confideientur, nulli alteri plantx com 

S S S » filveflris foliain ambiru ferrata piane convemant cum 

^ £ £ ^ £ $ L * * * . e-ficimr -Us faris erafTus fadranâris 

nodofus.pilisalb.svemrus.Ram.siridempilof.sfol.aadnafcunrurd.lure^^ 

taftum mollia, longis pediculis innitentia, figura cord.s, craffa, modo »»*Mta 

tata, fimiliafoliisnoftraris SolaniHalicacabi. Exthecularotmidaprodeuntflofimh 

patv , pallide navi, in quinque angulos «pani., intta florem funt quinque maculaK

HIST. NATVRAL. & MEDIC LIB. IV. zzi 

C A M A R y'. 

totidem ftaminula purpurea : ita ut flos claufus quinquangularem ftellam referat. 

Poft quos fequitur frudus pallide flavefcens, Cerafi magnitudine, folliculo inclufus 

modonoftiatisHahcacabifrudus, nimirum pentagono, tutbinato, cujusanguli lineis 

purpineis intexti. Frudus comedian Se eft fapore fere ut noftras Halicacabus. 

dunmr Cmr ' aC FOÌnde fre< 5 uenter bal «ea ex iis confil 

Frudustenuiurapartiumcumfit,hepatis&ienumabftiudionibusdicatus eft eo 

demque modo ut in Europa exhibetur. In eo folum differens, quod diuretica quaìitas 

in remiffion gradu huic videatut concefTa. 4 UdUtdi 

A Guara-quiy a, fiveSoh.numbacciferumKmericanum. Sponteinagris&deviis arc- 

•*• ^ nofis Iuxunatnotiffima hea pianta. vulgus Lufitanorum diverfa indidit nominaalu 

enim ErvaMouravelPimentedoGallinha;aliiErvadoBichomerito appellarunt ouod 

fiequens ejus fit vfus in Endemia illa ani inflammatione Bicho delculo dida Ftutex hic 

ex tadice filamcntofa, alba, caule unico, viridi, medullofo ornate exfurgit. Folia habet 

Capuco Brafilienfifimilia, duo, ttia, vel quatuot juxta fé pofita, inequalis maani 

mdinis. In quolibct pediculorum lime inde nafeentium emergit flofculus atbu? ex 

quinque foliolis retiorfura inclinatis quinque ftarainulis eredis\ luteis, in medio pofitis 

Hisflofcuhs verno tempote potiffimum fuccedunt bacce rotunde, oux mature - 

afcemeTrZ ÌnC ^ 1Cn ^ 

raicentes continentes, que ab avibus devotantut. 

T 4 Folia

224 

P I S O N I S 

G V L I E L M 1 

Folia imptimis,magn1 

fiunt in Medicràa,à ChirurgisxqueacàMedicis 

expetita. Cum afttingendi& 

refrigerandi infi

HIST. NATVRAL. se MEDIO LIB. IV. z,5 

C A P V T- LI 

Vari* fpecies Quiya fm Tiperis "Brafiiienfis, &• 

oSMangaratia five Zinziber. 

Circiter duodecimdiverfefpecies Pipetis domcfticifive Capfici Brafilienfis re^ 

permutili : ut plurimum figura fruduum differenres, cum in ceteris fere convemant. 

Quarum plereque licetfàb exoticotum authotibus tradite fint icones, 

non fupetvacaneura duxi, has addidiffe. Quinque eorum genera, frudum furredum 

Q V I Y A five PlPER BRASILI£NSE. 

&fuifumfpedanterahabent, ceterefunt frudibus five rotundis five oblongis ad ter 

rara inchnantibus Frutefcentes funtomnes foliis &flotibus ràtei fé fibi firailes ce 

tetum fruduum rafigni pulchritudine inter fé certant ' 

Sed, ne quis enei, longe alia eft pianta ab ea qua. feitnotiffimum aroma MalUuetta 

Belga, vocant Grayn quod ex Africa affermi ; nam neque femen, aeque ri*n£ Z 

&foha diami habete fimilia Gladiolo. F oaum lreos ' 

Cetetum licei vitium giadu diffetant he noftre Malameu , fere orane, r.m.n 

fui. : acresatqueinfignis efficacie, & imprimis quorum frudus rain mi Ci five ro 

tundi, fiveoblongi,ut ûiyaqui, Se Jîya-apudfxe Pimeta rodonda^llIZi,Se 

Zi6 

G V LI ELMI P ; S O J 1 

QjV I Y A. 

' m t o md C, 

« 2 £ ' J*? appellami , Se five 

tur fine ullo catare mdlefto. Horcs 

omuràmibnteandidi,frudi»fanguraei 

Xis, remine funt ex flavo albicante 

^ferventis calor», foli» Solanifimih- 

êSmeneM^kani hanc pian, 

\ZcMlZcant,quxfertf^s^ 

Siamole Incole tok \ ^ ^ 

quaftrum, Hifpani piper Amffl^ 

\ Aduarius Capficum. De quarum 

vinbus &ufuXimenes F o l i x Â u e 

Ohm ob infignem aOTmomam,n*Jue 

inmedicinam, neque in cibum adm»tebatur, 

fed poftquamhumammigeni» 

excogitavit corredona Se utendi 

modum, utriufque nunc participat. 

Indigene, Lufitani, &nofttates,hec 

PiPetis D generaomnia,OrientahPiPeri 

longe preferr e folent, eaque, mm recentia, 

tum exficcata, concifa, cibo, 

imptimis pifcibus, optimum faporcm 

concilimi, Vanitati conducunt In 

multiplicem ufum preterea a Medie» 

juxtaacvulgoarefadarefervantur nec 

facile vites deponunt , fed potius fulmini 

ad ficcitatis Se caliditat» fupremos 

gradi» . Inregrum Piper recens 

(quod minoris eft fOrtis) deglutitum, 

fommopeievalet ad difeutiendos ftomachi 

flatus, languldamque concodionem, 

cotioboiat denique vifceia a trio-ore 

obfita. Vrinam cit in fpitituvim 

macerate filique infufunnmembia toi- 

V pida Se paralytica reftituit,fi eo renerà- 

tisvlcibus lavenru, PulVis ejus « P ^ * £ ^ C £ & ^ 

ir^fifro-s^ 

natum, verum Se ulum d.cum *c »"dm»rorun bfcmntilr, & filique illatcmtotius 

fere habirarz A nc * f^ ll^s quibus non admifeeantur. 

rum in tam frequenti font ufu, ""'^^^fiimmoderariusutatur. Renes 

Quamobrem cautio habenda, ne qu, ss«*nus K^ favidioribus, precipue 

Speculi* hepar «inde"»-"m ^^chondtiotum, abfceffus injuvenibus 

&vir.s quiavmo nonabft.nen- i7cPavcndumfit,nequ.sdigirosad 

ternosexcirant. Semenhujus pianta: adeo ei acru clufliCuraspofter.ores, 

prima balneorum calidorum funt ingred.enr.a. 

Rtecol,tur,non fponrecrefer, M^r.ii ^ ^ i S c q t m m r n a 

cusufurpatnr. Ac proinde cum neque cultura vel extetna iaccncq ^ ^ 

A

HIST, NATVRAL. Se MEDIO 

qualitate ab alio Zinzibete 

multum difctepet, de 

fciiptioni hujus noftre 

noninheiebo. Recens & 

vitidis, faporis eft fottiotis 

quam que etate ficcata 

ex India affeitut -, magnaquc 

quantitate hic Saccharo 

conditut. Quod antequam 

fit,Soli exponitur,ut 

fiipetflua humiditas 

confumatut : fed cave tibi 

à nimio ufìi, ptecipue 

qui fànguine es fri vidioti : 

adeo enim ofcula venarum 

acrimonia fiià aperit, ut 

MANGARATIA five ZINZIBER. 

fanguinem fubinde pei. 

utinas eliciat. Quando 

cum caule Se folio tranfplantatut, 

folia decidunt, 

Se poft tiimeflie demum 

fpacium novageneranrur ; 

ideo fine caule fola radix 

plantanda. 

Etiamfiputem non effe 

Btafilie nativam,fed ex Indiis 

orientalibus ficut oryza 

huc tradudam ; tamen 

in omnibus Americepro- 

Vinciis luxuriat ; feiitur 

enim & propagatur tam 

pei femen quam per radicem 

, idque felicius menfibus 

eftivis Inter dirai integra radix, parieti appenfa, ibi progerminar. VideaueCh, 

fius&GarziasabHortofuperhacPlantanotarunt S ermina r. VidequeUu* 

Fr.Ximenes. QuodMexicani vocant ChiUi, Otientis Arabes, Turce, Se Perfe di 

cuntGtnzibit officine Gwziber. Due autem illius teperiuntut fpecies ouarum ,fnf f 

citurraas, altera, fcemina. Mas i ^ ^ m ^ ^ ^ ^ ^ ^ 

ra, verum ejufdem figure: radicem quoque majorem & craffiorerafS^t 

dmuantura amari, ufurpatur adverfus affedus\entticuli Se inteìÙZTclfa 

C A P V T L I L 

LIB. VI. ZZJ 

3S(hambi, Iacua ~ Ackgé-aliis Aguaraquinha, &- 

Nerba Lanuginofa. 

OLira negleda pianta, in filvis &nemotofis dumtaxat locis reperiebarur • rfl„ 

dem, cognitis illius virtutibus hortis eft illata. Pro vario na^Tcùlt^x 

lufu, variis modis exctefeit, &faciemfubindemutat. Hetbaeftcau\?£ r 

/p,hgnofoteieti,geniculato,quiPotmlacemodopaitimhuraS^ 

In exrremitate ramulorum « « ( « « ^ ^ w p A r t S ^ 

iis,

tiS 

GVLIELMI P1SONIS 

N H A M B I. 

• .^ft,nr«foloumbìlicorotundofmefoliis:CxtetiunCbimomrfononmulrum 

S è S ^ I ^ S U " * figuratane compreffutn, ex fufco grifeicolo- 

rÌSf 

Sltficcaeftinterriogrado,linguamquepregnftatavellicat• ^cas e«erafquehumedantes& 

rcfrigetantesherbas, quz prò« ^ » £ « g £ 

rat «efapote aromatico imbuii, toterquam quod ^ t a M t 

"P '^" a„""t 

inrenfa calculum franga!, vis peculiatis contta ~ lic f ^ eteUll '"f ' j T . ^ t ! 

fi flofcul. & pappi comedantur, renumvifcofirares &urer..mmundmes «P^ 1 ""-^ 

rupus eddem mLs d.carus prxparamr. Flarus & obftruftiones exfi.goreottas diuipat, 

' fiintus alfumatiu, aut balneis, fovendocorporiconcmnatis, injiciatut. ^ ^

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. IV. zz9 

Potentia antidotali prxftare Se toxico fumme advetfàri, experimento compertum 

habeo. Itaque quod vidi, hic tefeiam, Brafiliani» quidam Bufonem nadus pregrandem 

&veneno tumidum, fucco floris Se folioium tetgo leviter inftillato, eum confeftim 

enecavit. Nec tantum animantia venenata exftinguit, fed &precordia hominum 

adverfus venena munit, fi mane Se ventticulo adhucjejuno manducetur. 

Aquas hydropicorum feliciter educit, &robur addir vifeeribus. Indigene ad firmandam 

valetudinem, pultibus è Mandihoca fadis, liane herbam indunt, non fine profpcro 

fucceffu,quod frigiditatem ejus egregie retundat. 

IACVA ACA'NGA. 

FRutcefcens Se otnàtiffima 

pianta, in arenofis 

potiffimum locis 

luxurians, à noftris ac 

Baibaris in ufum quotidianumrecepta. 

Vulgus 

ILufitanorumFedago/ò nomen 

indidetunt. Affurgit 

ultra duorum pedum 

altitudinem caule 

hitfuto. 

Foliis eft craffis Nepete 

fimilibus, palme magnitudinis 

, rugofis, &: ad 

tadum plufquam Viticx 

afpcris,&: ut Scarleacorrugatis. 

Ex quibus exfurgit 

caulis, five fpica potius 

, decem circa digiros 

longa, granulis perpetuis,eifque 

viridibus Cooper 

tus more Plantaginis, 

nifi quod fumraitas illius 

caude, Scorpionis inftar 

incurvetur , que finitur 

flofeulis parvis, e ceruleo 

&lureo mixtis, figure 

inftar parvi calicis. 

Radix pedem longa eft, 

ferereda, pauca aut nulla 

filamenta habens,intus 

alba , lignofà Se lenta , 

fete infipida, cortice 

fufeo. 

Inter abftergentes Se 

mundificantes numeratur 

hec pianta, contta vulnera Se ulcera, quod fimul confolidandi qualitate polleat ; 

tum Se contra cutaneos affedus, ex aduftione natos, feliciter adhibetur, five fimplex, 

five compofita. 

Repetitur &: alia fpecies priori piane fimilis, nifi quod paulo major fit quoadcaules. 

Radix eadem eft, folia autem paulo molliora, fpica quoque incurvata, flofeulis 

albis, quinque foliolis conflantibus. Semen denique rotùndum, non triangulate,ut 

in priori. Hec nomen audit Aguaraquinha. Vulgaris quoque &: ttivialis pianta, 

cujus folia contufa, apoftemata Se tumotes tefblvunt, fi teitetatis vicibus eoium 

fucco fricentuf. Multis pono ufibus dicatunt, Se contta interna mala exliibent Incoi 

e. 

Paucio-

2.JO 


HERDA LANVGINOSA. 

C A P V T L I I I. 

p 1 S O N I S 

PAucioiibus cognita, &innupenima 

peiegiinatione mihi 

tradita hec herba, afpedu egregia. 

Quam hadenus vero nomine 

deflitutam, primo ràtuituLanuginofam 

appellare placuit, 

quod caulem & foha, eaqueexigua, 

pulchra,longa Smolli lanugine 

obduda invenilfem. 

Frudum fert rotundum Se vi- . 

ridem, lanuginofum, fatuum: 

Radicem habet patvam Se tenuem, 

non ingtati fed fubamati 

fapotis,cum quadam adftridione, 

in qua fola parte piante qualitatem 

medicam latere compertum 

eft. 

Contta fluxus ventiis a frigoie 

natos, apudmeditetianeos&temotiotes 

incolas,familiate eft t emedium, 

mihique admodum 

commendatum, fed nondum in 

ufus adhibitum, quod in habitata 

parte Brafihe vix occurrat. 

Caa-ataja, Ipecacudnha, &- C aa " a p 1 ^ 

I 

Npiatisuliginofis&: apticis campis elegans pianta Caa-atdja reperiti* : Lufitanis 

Erva depura de ioan Pays dida. Vnico tenuiffimo quadrangulari caule, vix palme 

altitudine alfurgir, femper letevirefcens,parrim terre incumbens, ad gemcula ite- 

6 r 

rum in tei tam tadices agens par- 

C A A - A T A' i A. vulas ^ partim ereda ftans. Ad 

quodlibct geniculum, duo foliola 

f ibi opponuntur, Nummularie 

figura & magnitudine feu redius 

Veronice aut Chamedryos , in 

ambiai fetrara, Se pallide vitidia. 

Ad quodlibet pai folioium flofculus 

minimus provenit , quafi 

gakatus,albus. Poft hunc fequitur 

filiquula grani avene magnitudine 

& figura, que fponte fèaperiens, 

femen eft'undit minimum, 

romndum,obfcureflavum, minus 

femine papaveris minimi. Nullius 

odoris eft planta,fed fàpotis amati. 

Radice eftfibtofa, tenui, patva, 

fubamati fàpotis. 

Intel nobihffimas Se vere medicinales 

purgantes Se apeiientes 

hec heiba metito cenfctut à peiitioiibus 

Incolis : à vulgo piofano 

vix cognita, Se nondum in ufus applicata: 

utpote cujus manibus vix 

tuto peimittimi tam efficax medicamentum.

HIST. NATVRAL&r MEDIO LIB. IV. z5i 

dicamentum. Quippe illius decodum vel fuccus, tum quoque pulvis, fi exficcetur 

pauca quantitate exhibitus, tam valide menfes movet, ut non impune ab omnibus 

capiatut. Ego fuccumrecente! expreffum ad 3j. circitet, ex convenienti liquore propinatum,menftfua&uiinas,tum 

quoque exctementa pei alvum fatis vehementer 

aUquando extuibaffe obfervavi. 

IPECACVA'NH 

nr Andem ad decantatas has falutiferas radices ordo nos deduci!, qua. protei facui- 

X tatera purgatticern per fuperiora1 Se ràferiora , omni veneno cernie adverfantu . 

Nec credo, preftantms reraedium adverfus plurimos morbos ex longa obftrudione 

ortos, imptunis in ventris fluxibus raedendis, in hifce tetris reperiti facile 

Due exiftunt fpecies, neutra ànemine, quodfciara,defciipta, eatunwequalitates 

^Z m L U nTJ?\? W Vtra


x ^ Hnn, (Tiara virtutem abmidc hquonbus 

dio maceratione aut codione in aqua , medicam ^ codem modopreparac^ramunicet. 

Poftea caputmoituum " d ^ ^ T ^ ^gandumveì vomen- 

3 n eumdem ufum exhibetur » munì s q u l d ^ e r i a m niorbincam, licet 

dum "dmagisad^ring^ 

tenaciffiraara, àparte arfoda < ^ X ^ * quodfluxibus ventris, aliifque 

cendo vifeerum tonum leflituat. Pr * ter ^/* acuita qualitate, tum manifo- 

Sorbisraedeaturênenis adverfatur, virufque^^3^^,» refervatur, 

fta per vomitumftatim expelln. Quamobrem leligioic 

quiiuius virtutes primi nobis reyelarunt. 

C A A - A P I A'. 

Q Ecretum hujus hctbe 

J Lufitanis debemus , 

qui nobis eam fuppeditarunt. 

Pufilla eft pianta 

&depreffa,fed que humilitatem 

preclaris dotibus 

abunde compenfet. 

Ex radice enim pennam 

olorinam craffa, verrucofa, 

filamentis adlateia 

, Se infetius tenuibus 

piedita, extetius e 

gtifeo flavefeente, inte- 

JÀ tius alba, ties vel quatuoi 

pullulant pediculi, teietes, 

qui quilibet unicum 

folium fuftinent, obrotundum 

vel oblongum, 

tenerrimum , fuperius 

fpkndide viride, infetius 

paulum albicàns, habens 

nervum, Se infcrius venas 

tt anfverfim confpicuas. 

Florem fert in proprio 

pediculo rotundum, umbilici 

figura, floris Bellidis 

emulum, multis ftaminulis 

conftantem, ex 

quo femen provenir mini» 

Sinapi. Radix ejufdem 

fere cum Ipecacudnha. 

preflantie Se efficacie , 

pariefficadahumorespeccantes per fuperiora exturbet : quo fit, turata, qua: 

kapore alteri cedir, majori quanritate exhibearur à exdu. 

Indigena: integram planram conrundunr, V f r ° d „ .loco vulneriindunt 

: f colobi» U aut fagittis venenatis petcufil, eundem, antidoti loco, vulneri 

ftillantnonfinefucceffu. . -vrcntis foliis; qua: qui- 

Darur hic &: al. a Caa-â fpecies, priori per omnia f.m.l.s, ««P"*'°"* s\fti„. 

êm ejuldcmfuut figura:! fedin ambitu ferrata &h.rfuta:ped.c il.horumrat.ivcm 

tur pois. Florem feti in ptoptio pedicnlo totundum cuna umbdico mmed.o, mito «^ 

ris Chnmomeli.

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. IV. Z S3 

C A P V T L I V. 

Conambdia five Filix, Qaticad five Tolypodium, Ononidis 

fptecies j Conambai^miri fhe Adiantifpecies duce, 

&Tinófùe Frtica. 

IN denfis nemoribus mediterraneis varieFilicis'fpeciesluxuriant, quarum precipuam,minufqucab 

Europea abludentem in medium hic profero. Queintrium 

aut quatuor pedum altitudinem aifurgit, caule quadrato, ex rufo nigricante fplendente 

lanugine rufa obdudo. 

Folia ejus alata fibi invicem alternatim 

opponuntur. Foliola 

autem ale, iùnt tcneta, vitidia, 

itidem alternatim oppofita, in 

ambiai fubtilitcr ferrara; in 

uno autem latere cujufqucfolioli 

, pulvis fecundum oram 

folioli in longum adpendetrufus. 

Qui inftar farine ulcetibus 

tettis infpcrgitur cumfucceffu. 

Nec florem , nec frudum, 

nec femen fert. Radice 

eft longa faporis amari, nec 

tamen mordicantis ; ulcetibus 

cxficcandis non folum extetius, 

fed lumbricis enecandis intus 

exliibita medetur. Iifdem porro 

ufibus dicata quibus veterura 

Filix. Acptoinde ob infignem 

abftergendi Se deobftruendi 

efficaciam ab advenis 

xque ac indigenis in medicinam 

recepta. An veto peculiari 

vi vulneribus fàgittaarundinea 

fadis auxilio fit ut Diofcotides 

de ea teflatur , a me 

nondum competami eft, licet 

vulnera à fàgittis ejufmodi inflida, 

hic nimis fr equentia exiftant. 

CONAMBA'IA five FILIX. 

CATICAA' five POLYPODIV M. 

TTerum Polypodium, undiquaque inipfis arboribus, prefertim vero in Palma Vru~ 

V curi &Carduo Caraguatd crefcit. Ceterum vulgari Polypodio exrerna facie fìmilis. 

Radice eftlongapilofanodofafubrufo mufco obduda, inrerius exalbo flavefcente, 

fucculenta, dulci, cum aufteiitate mixta. Vnde caulescubitum alti, contor 

ti ,ftnati, nigfiautiubriredaexfurgunt. Qui in fummitate multa habentfolia, ulna 

libi direde vel alternatim oppofita, lete vitidia, molila, nervo obfcure rufo fecundum 

longitudinem .-juxta queminutioque latere inferiori quadruplex feries pundorum 

pulvens lutefcentis è tufo confpicitun Se inter pundula a nervo per latera rranfveriim 

multe tenues venule vitides. Quantum ad vires hujus Pofypodii Americani, 

tacile Europeumdignitatefbperat, atque validumremedium deobftruens Se incidens, 

bUemqueabftergendopurgans per alvum. 

ONONIDI?

Z54 

T 


O N O N I D - I S fpecies. 

X bisvifaeft Cmmulticaulesteietes,lenti,piloii,ex unalaaicccnai 

inaimi* quafi mutuo amplexu in exormi prodcunt• ! ^ > ^ ^ um 

perioli breves corapkduntui , atque qinhbet ma foli ola , qi" d ^/^7 imdl. 

unicum continentes: funtque foliola oblonga, angufta, ^ £ ^ ^ 

nem&venulisobliquisinfeinepredita,& leviter P lofa ; ^ ates Wkas non 

tesfert luteolos Ononidis noftratis modo , cui etiam circa lacultates momosna 

^ i s X ^ - b i e m fupetvacaneum duxi, ^ ^ ^ ^ ] ^ S i 

fufius enarrare, que ab Audoribus Botanic» tiadite funt. Radix enim eit ex orarne 

calefockntiuraa\ue tenuium paitium, vifcofitatibus veficx dicala. 

CONAMBAI-MIRI five dux ADIANTI fpecies. „ E n i a m facile 

V metebitur qui 

Novi Orbis vegetabilianon 

fatis cxadc 

femper ad vererum 

fpecies tedegetit. 

Cum enim figura 

magna ex parte accoident,omnes 

rame 

ejufdem plantx qualitates 

atque pattes 

extetnx taiiffime 

conveniunt. Quem 

Natute lufum etiam 

eft obfervare in nobili 

hac, partim agiefti, 

paitim domeftica 

fada pianta. Indigene 

ob fimilitudinem 

quam cum Filice 

habet, imprimis 

minor hec, idem fere 

nomen quod Filici 

etiam huic indidetunt. 

Scilicet Couambai-miri, 

quafi patvam Filicem dicerent, 

cum tamen, fi interne prefertim qualitates 

ad examen lite tevocentuf, Adianti vel 

Trichomanis fpecies fit habenda , quam 

Lufitani Avenca dixetunt. Quaium raajot 

Se minor hic apponitur. Vrraque Celebris, Se 

inquotidianos ufi» apudegros rece pia. Affurgitmajor ultra duorura pedumaltitudincm« 

radice intus flava, extus nigticante, filamentofafub terraferpente. Caulishufiênu7:l^riatus 

ex brunno nigricantis Se fplendentis coloris ac lanugine quadam 

Catici coloris veftitus. Supetius taraulos ahquot habet inoidinate poiitos qui ut 

& caulis, fohahabent alternatim pofita, dilute vitidia, in ambitu dentata, atque ùngula» 

figute. Nec floiera necferaen ejus unquam vidi, licer diverfis aura temponbus 

acculate eam obfervaverira , quod quidem cum vero Adiamo Europeo coramune 

habet. Ejufdem quoque eft qualitatis, ejufdemque ufus ad expedotandas vnciditates. 

IL Adianti raraoris caules ejufdem cum priore figure Se coloris, fed non vefli i 

lanugine,verum veluri farina quadam afperfi. Folia alata diverfx magnitudinis alternatim 

pofita, fuperne faturate viridis coloris, infcrius farina pulvere nigemmo mix-


*ÌS 

to afperfa. Nec florem fert nec femen hec quoque. Non putem convenientius 

dram exeogitatum in pedoris affedibus, quam Syrupi Se decoda utriufquc hums 

; reme- 

Co 

nambai, quod eximie bronchias pulmonum aperit. 

A Deo note herbe que prius 

-^ -*-tadu de node peiegrinanti, 

quarti de die vifu percipitur, 

non eft quod pluribus inheream. 

Exfurgitex radice parva fiìamcntofa, 

in terris arenofis fponte luxuriat, 

caule ftriato, aliquantuluni 

pilofo, Se craflb. Folia aurem 

Vrtice nofttati fimilia, magna 

, in ambitu ornate triangularibus 

dentibus, Se tatis pilis 

predita. Fert fuperius racematim 

plures flofculos piane parvulòs, 

candidi coloris,longo pediculo 

infidenres. 

Vrtica hec eifdem ufibus dicala 

quibus Europea. Nec fpecificasin 

ea qualitates hadenus 

competi. Semen enim Se tadix 

intei digétentia, Se urinas moventiaufurpahtut. 

C A p V T LV. 

Pi N o' five V R T i e A 

Tupaipi &• Vrucatù, Alii ari* tres fpecies, Ciporèma, Tipi, 

Ibirarémo, &• quatuor Taiaóba (ive'Braficee fpecies. 

PLanta eft nobihs, que nunc humi, nunc fuper arbore (ficut alie multe piante) 

fine radice luxuriat, interque bulbofas, quodBulbum habeatpregrandem &utilem 

facile primumlocummeretur. Cujus fi formamexternamTfi vires fpedes, 

SquillaniEuropeam diceres, quod illam 

per omnia referat, ac proinde aliqui 

Indigene à potiori videntur nomen 

Tupaipi, quod Bulbum lignificar, Lufirani. 

f ebòia five Cepara, impofuiffe. Folia 

habet numero quinque vel fex, tribus 

nervis fecundum longitudinem 

more Planraginispredita, nec florem, 

nec frudum forentia ; fùnt autem cubitum 

longa, gladiata, infetius definentia 

in Bulbum illum pregrandem, qui medullamvirefcentem, 

pinguem, &inodoram, 

ad tadum frigidam inftar unguenti 

faditii, fed fatis efficacem fuppeditat. 

Dolotesenimfedaieex caloie 

natos, perhibent Barbari,foporem quoque 

inducere experientia comprobatura 

eft. Lufitaniveto mecum ipfum 

bulbum in ùfùm quotidianum ficut 

ficut Squillam Europaâm feliciter ap- 

TVPAIPI & VRVCATV'. 

plicabant. Illa autem qua: humi ctefeit, facie&r efficacia precedenti eft fimilis I „fìr* 

n»^/a.WBulba eft totunda, alba,Pugni w ^ f L ^ ^ S ^ ^ , 

V 4 k . folia


2 > ,fi v„rUnk lineis fecundum longitucu- 

„ „' xt A TIPI', IBIRAREMO. 

TRES A L L U R I I fpecies, CIPOREMA, IIPI, 

A Liquor piante in vaftis ^ £ ^ ^ ^ & ^ Z 

iXqual.raressmulanrur.urvellev.ffimearraasgrav. iiruiuim nahiwr 

Soruerunr, quarum pr.or f'P'" m "^ d ^^°hìsmms luxurianres ,qua: alnomine 

fri compleétuntur omnes .llas nu ab.ks herbas „ kauncur. 

tiir.marumarborumcacummaadxquantes, »«»* nonhabeo quo eaiumde- 

Ac ptdinde cum omni fronde excepns folus deft.ti.ta: I.nr, non n H 

fCr rurdrSt7JrSrtSnem a-quar, flores albicanres, frudus mgros rorundos 

ritmdi no P adeo duro ur dflx facchar.fera: ^ " ^ S b t wlt tX 

tund,s. Ejusfacultatescumpra:cedenr.bns; con—*"a Ònrundunr,indeque 

bariadduoporiff.mum-malaappl.1:n. Coêsadmixmaq ^ ^ ^ . ^ ^ ^ 

Lvag, arriculorumdo.or.bus ^ £ ^ £ 2 £ £ £ £ £ « 5 : 

ob mgenremharumplantarumcalor m & efte^c.am,^ Ifrigidis illis 

tionem,quam.llampr.orem.npuetisexa^ 

T A I A O' B A I. 

Iverfe Braffice quas Novus hic Orbis 

D producit, Taiaóba, Radices autem Taia 

ab Indigenis vocantut. Hatum Prima ladefcens 

Se alba exiftit radice orbiculari non 

tamen bulbofa, exterius incarnati colotis, 

T A I A O'B A IL 

= ^ 

erniaria & nervos foliorumrufefcentes.Radix^foliurafiint eduhalaxantalvura. 

Secunda que hangardpeuna dida, foli» eft fatuiate vindibus Se ladefcentibus. Radicem 

habet itidera orbicularem, utprior. Ex qua radice porro prodeunt caules multi 

foomnofi,fuccuknti, virides, cralfi, cuilibet autem cauli infidet folium unicum fagittalis 

herbe figura &: magnitudine, quandojunior adhuc eft pianta ; alias triplo aut 

quadruplomaius',&Pctafitidis herbefolioruraraagnitudinc, nervos habcns confpicuos, 

viride Se ad tadum molle utBralfica, acinambitu cingitur duabus venis. 

Rad.xcodavulgo comeditutut Batata, eftquedulcis, &fingulatis quafi mofcnati 

faporis aut floris violacei, que etiam febiicitantesobkdat, Se conducit multum.

HIST. NATVRAL Se MEDIO LIB. IV. zx7 

Vtriufque fpeciei folia cum caulibus craffiffimis etiam inciduntur Se prò okre in 

aqua coquuntut ; molkfcunt ftatim Se optime fàpiunt. 

Tettia Taiaóba vel Mangara-mtri Foliis eft 

minoribus, durioribus,inedulibus, neclade- AIAO BA 111. 

fcentibus, nifi fòla tadice que cetetis Taiaòbét 

tadicibus eft fimilis. Caules, ut piime, fufci ; 

folia acuminata ut fecunde,fèd anguftiora, 

fiiperius faturate vitidia , infetius albicantia , 

nervo Se venis ex viridi flavefcentibus , Se in 

centro folii purpurafcentibus. In caule autem 

longo flos inodorus unicus longus, albus, unico 

folio conflans, infeiior medietas hians, vitidis 

colotis, magnitudine juglandis Se ejufdem 

figure , apertutam habens ; Ita autem 

compofita funt clypeifotmia coipufcula ut columna 

feu ftamen leve Se tetes appateat. Hec 

coipufcula funt femen. 

Quarta, eft Taiaóba filveflris aliis Taìobaraon dida Se Lufitanis Mangara-brava. Ex 

quafuperflitiofum vulgus philtra aliaque fimilia ridicula confici pofle exiftimat. Radicem 

autem vere caufticum effo, ejufquelocoprofpereufurpari experientiam teflem 

habeo. Quippe pretei balnea que ex iis folis contra morbos curaneos, tum imprimis 

frigidos arriculares, apprime conficiuntur, membra quooueaffoda, previa fcarificatione,contufis 

tecentei tadicibus fr icantur cum optimo fucceffu. Mox cataplafmata ex 

iifdem, patti dolenti undiquaque imponuntur : que fi per vices aliquot reiterentm, invetriata 

queque mala, citra recidive metum exteiminare folent. 

Que alia pretereaBrafficarum gcnerahec tellusproducat, adMedicinamulterius 

tpedantia, iedula pofteritas inveftiget. 

C A P V T L V I. 

Quinqueqmminumfpecies Lfapé9 Taratura, Capmpéba, Iupicai y 

&"

ll8 


;Uo minus virus ad cor afcendat , conftringendos > * £ £ $ Z ^ ^ 

4 Sed milfo hoc cutandi modo, cui videtut a ^ * * ^ ^ ^ junCeis fuccoque 

res Se facultates quas expertus fura -mmendoûa^ ^ ^ ^ decok 

grato tuigentibus infunt. Multis enimptohufle experientia e f 

Slarurn poli anumpturn venenum. 

P A R A T V R A'. 

Hrrhomhanc licci à veto Riamine nonnihil abludentem tamen inter gramina pò* 

fore in fitientibus Brafilie littotibus hec Paratura f ^ f ^ ' r ^ ^ ^ ^ faaltitudineraafcendit. 

Caule eft duro, ligneo, nifi coloris, folli » « ^ ^ ^ ^ 

ture viridibus, ad tadura afoemrais, ornate comatim allurgentibus. Rad ce el tenui, 

aromatici odoris, que furmmigiis, balneis in ani & inteftinorum alfedibus indila, 

cmolliendi non folum-, fed Se roborandi facilitate pollet. 

CAPVVPE'BA. 

Tametfi panca habeam que de tettio hoc Graminc teftari poffim -, minime tamen 

pr "ndura duxi. Lufitanis optima coraparatione Pe de Gallmha appellatimi, quod 

Cmitates ejus in tres veliniu/guiculos definant. Graraen * J * ^ < £ 

rurapedura altitudinem affurgens, caule tereti, g eniculat ^^^^^ 

giffimis. Caules egregie rufeicunt,&invariostenuiotescauliculosdivid intuì, quo 

ruraqSlibetveifusfuraraitate^ 

tinet. Omni tettafelicitei fponte nafeitut. ^,-nmimfcre 

Radix contufa Se cura aliano convenienti liquore propinala qiiodv» venenum lere 

felLeieXmrbat,utteftantuiomnesexeicitatioiesIndigene,fedamenondumcom. 

P robata * In pafeuis iniguis Gtamen fio- 

I V P I e A i. 

rcns menfibus potiffimum pluviis 

eleganti facieluxuriat. E pilofisradiculis 

caules protruduntur multi 

tenues juncei,plufquam pedem longi, 

qui inferiori parte gtamineis foliis 

vefliuntur. Quilibet caulis gaudet 

capitulo ovali fquamofo, fplendenti, 

coloiis fublute feentis Se ex 

pallido vatiegati:his fupetius flofculus 

infidet, unicus, tiibus quatuorve 

(oliolis luteis conflans. Indigene 

Iupicai, Lufitani Erva £Empige 

quia Impetigini medetut, appellant. 

Ob pixclaias virtutes, precipue 

ad curandam mokftiuìmam Impetiginem 

atque fimiles cutaneos ex 

calote Se humotuni actimonia natos 

affedus, vix ulli Incolarum eft 

incognita. Quippe, cum tota pianta 

concava fit quafi juncea , Se fucco 

refrigerante referta multum liquoris 

recens contufa fuppeditat, quo 

pars affeda fortitet fricata , fummum 

accipit folatium Se ptuiitus intolerabilis 

mitigami. 

Excel!*,

HIST. NATVRAL Se MEDIO LIB. VL 

AMONGEA'BA 

Facies hujus piante Graminea> mihi rl,w;„ S

•40 


ERVA de St* MARIA 

fiveDRACV^cvLVS majot. 

A ^.~,

HIST. NATVRAL. & MEDIO. LIB. IV. 241 

CAPICATINGA, aliis IACARECA- 

TINGA ACORI fpecies. 

CARARV' fpecies BEITI 

Americani. 

linguam vellicans. Eafola vel aliis mixta non tantum ad incidendos frigidos humores 

peccantes feliciter adhibetur,fed & contra venena affranta imprimis ufurpatut, ab advenis 

eque ac indigenis. Vnde facile eft colligete intenfo fatis gradii qualitatis eam effe 

calide, &confiftentie admodum tenuis. Nonfempet uliginofis locis, ficut Iris erekit; 

fed etiam promifeue aliis terris gaudet depteffis glebofis, unde magna quantitate 

à Baibatis ad nos defertur. 

V VI ? ris hcrba Carar » in cam P is & horti s nafeens Bliti albi potius quam tubii vide- 

V tur fpecies quxBredos vulgo Lufitanorum dida. Ex radicealba,craffa,filamentofa 

caulis unus atque alter provenir cui hinc inde ramufculi adnafeuntur, cum foliis Bliti 

fimilibus, quefarina quafi videntur afpeifa. In cxtiemitatibus raraulorum ptoveniunt 

iiofcuh vindes, fpicatim congefti more Bliti, nifi quod multo fint tenuiores Semen 

producunt nigerrimum fplendens, rotundum, parvum inftar Paoaveris 

Bhtum hoc oletis modo eftur &loco Spinachie coquitur, ejufdemque eli'faporis 

Se efficacie, addito fucco Limonum prò condimento. Nec minorisfitin Medicina 

quam ofncinarumBlitum, benigne enimalvumlaxat,facilhmeeft digeftionis humidequeac 

frigide tempetatuie. Proinde egomalo circa ejus qualitates Galeno tu7m 

u t ^ 

AnSricarà. hXG VÌdetUr S P ecieS ' CU J US Clufius memi fub nomine «Mi five Bliti 

X Menfibus

24 1 

GVLIELMÌ PISONIS 

\lf Enfibus potifumum plu- 

V v A C R i s F A Americana. JVlvh77q ulfbus ma « na P- arS 

fruduum hic vigere folet) truaifeta 

eft hec pianta- Que ex 

radice alba, longa filàmentola, 

caulibus , è viridi albicantibus 

ad ordinarie fruticis altitudinem 

exfutgit, fpinis undiquaque 

atmata. Gui hinc inde alterna* 

ta ferie cum longiffimis pediculis 

adnafcuntur folia diverfe figure 

&: magnitudinis , Iuripebt 

foliis umilia, dilute vitidia ad 

tadum mollia, tenera, ac àtetgo 

fecundum longitudinem aculeara» 

In exttemitate Se medio 

caulis Se tamof um, veniunt 

ties vel quatuoi flofculi, ex vitidi 

ad luteum inclinantes péntaphylli 

cum multis ftaminulis 

etedis. His fuccedunt fiudus 

( qui fimul cum floribus à pletore 

pretermilfi ob itineris 

injurias) Mefpili magnitudine, 

totundi, leves , coloris è viridi 

albicantis, ftriis viridibus fatutatis 

fecundum longitudinem, 

mox dilute flavefeentes, folliculo 

Se pulpa conftantes, ut uve 

erifpenoftrates, faporis acidi 

UT, a^rrfrrntia figute feline ut Lentes pulpe ingran. 

Semina orbicularia, comprefla, ^ r X g nam piane mauiruerit, 

ìferfiu qù* fimul cum &fu^ s S ~ m w t k m in ufi. eft frequenti. Alia 

faiptioni fuperfedeo Se cutiofie pofter.taarel.nquo. 

MELISSO fpecies AcUsns. 

^ fitanis Ito. Cidreir. ob Citi, odorena d.fta a me b °£> r Mad^ 

vemenaammtetMclia*filvefttisfpec.es^ 

' Extenuiramcecaulisftriatus.gen.c^nl^ 

git,nnicuiquegeniculoduofo .aoppofit^^^TfcfimmtaribS «unonio 

lia acuminata in ambituferrara, brevi pecucuio m 

oblongzfpic*iiafcuntut,cumflofcnhsmm^^^ 

O^nespanes pianta: fragtantiffiimefunt, .tnpninis l ^'^" t e m S c ( o n i o t e m 

.ia,fedadaLosexY.ccata,tenaciffimetefetvantodotem,facdegran^ 

q„amMeliffarativa:ptomdemffiialiifquetdmemc^ 

nfu.nontantumadcxtetnafomentafedadpotionesca^ 

ffillàtzexhibendas, infrigidispotiffimumafteftibus adfiatus le eolieosdoiore 

cuticndos maxime celebratas. 

CA-

HIST. NATVRAL. & MEDIO. LIB. IV. 1AA 

C A P V T L V I I I. 

Caapongte /he Critbmi marini dìverfie fpecies, qua?yu!go 

Soldanella? ,&- Tortulaca?nomina audiunt. 

TRes hafce plantas facie Se nomine non folum fed Se qualitate fibi congenet es : 

unaquafifi'deliadealbare confami, 

CAAPONGA I. 

quia omnes he quotidiani ufìis fìmt, 

tamque in Pharmacopcea quam in Culina 

recepte prò acerariis. In locis maritimis 

ubi fàlfo humore tetra imbuitut, luxutiat 

familiatis pianta, Lufitani Perexil do mar vocant. 

Ex uno atque alteto caule fiicculento,tufefcente, 

molli,nodofo ,partim humi 

incumbente, partim fé erigente, nafcitur. 

Foliis itidem fiicculentis , oblongis 

craffis hinc inde ad fingulos nodos provenicntibus. 

In fùmmitate autem cujufcunque 

foie caulis , capitulum oblongnm album 

utinTtifolio, fere, loco florisêxiftit, 

habens in fé aliquot ftaminula parva crocei 

coloris. Folia Se brevesramuli decerptiac 

parum codi fuperfufo aceto còndiuntui, Se 

eduntur, cum carnibus aut pifcibus prò acetariis 

; excitant enim appetitum , movent 

urinam Se aperiunt vifeetum oppilationes, 

ita ut fi referaturad plantas Europeas, licet 

Crithmo marino facie nonnihil diffimilis 

, ratione tamen qualitatum illa fimillimafit. 

C A A P O N G A II. 

Secunda,caule eft Portulace, tereti, geniculato, rufo humi ferpit, atque citea 

marinmaluxuriatininfinitum. adquodlibet autem geniculum quinque aut fex folia 

appo ita, figura foliorum Lavendule, veruntamen craffa Se fucculenta utPortula 

c^JZlt? Ìn r fm S ulari P edicul ° fcr T c ^ dilutc P^pmeum,quinque foliolis 

tTaZ^tZ A? CU T 1S&mU tisc i ufdemcolori ^înulisràorberadifpofit», 

qax m medio adhuc ftamen viride ovale continent. Radices hinc inde unicas 

X a agit,


;?odeuntes,fe terre infigunt. Foha murra & Jô^noiimtui, Se p 

P panmr,ficur Crirhmum raarinura, Soldan^^ j P o r^^ c f t q u o^ c f^ 

CAAPONGA I IL cies que Beldroga Lufitanis dicitur , ex radice 

autem brevi Se in multa filamenta alba definente 

, producit caulem rotundum , fucculelcum 

P fohis quoque inftar Poitulacefùcculent». 

Rami quafi lana alba circumdai & 

in extremitate cujuflibetrami, odo fohain 

ftene modum difpofita funt, ex quorum me. 

dio flos enafeitur luteus, inftar floris Portulace 

noftratis. Cui fupermanet corpufeu- 

Iran quoddara , pappo albo circumdatum, 

in quo femen continetur nigneans » 

dum, papaveris femine paulo minus. Coda 

loco acetariorum tota herba comeditur ad 

excitandam orexin. 

QuiaAcetofaBrafilienfis, cum hifce Portulace 

fpeciebus in quotidianis quoque acetati» 

recepta, lue fub jungendam putavi. Caule 

eft teteti viridi Succulento: foliis ^ ^ ^ ^ ^ J ^ ^ ^ ^ ^ 

bus dilute purpureis in ramulis rriangularibus prodeuntibus. Tota pianta gratiinm* 

eflaciditatis, nec Eutopee acetofecedens. 

C A P V L I X. 

Herba lanuginofa THSamni amala, Ibiraewifhe Liquiritia fibeftris, 

"Tupeicaya (he Scoparia, & Caiatid aliis Caapcd. 

N 

Obilis hec odotifeta pianta, que ferius mihi innotuit, quodindiffitislocis 

tantum reperiatur, aeproinde rarius infolamen egrorum exhibira ; taraen 

quia ob infignem aromaticum faporem Se odorera mulra promittit in re mediquiaoDin 

g r fedulepofteritati revelandam putavi, 

HERBA .ANVGINOSA. ^^^êjJcogitetqualitatibus. 

In fìlvefttibus tcrris ficcioribus luxunat renella 

herba ex radice exili, filamentofa. Adpedis 

circa altitudinem affiirgit caule uno atque altero 

teteti, ex viridi albicante adeo lanugraofo, 

ut totus goffypio afperfus videatur. Pro vario 

Nature lufu ramuli longi hinc inde à terra furfum 

expanduntur,foliis, nunc fibi oppofitis, nunc 

folitarie pofitis, inequalis longitudiras in ambitu 

levitet ctifpatis, que omnia cumtamufeulis 

moteDidamniCietici lanuginofa inftar mollis 

forici ad tadum apparent. In extrejmtatibus 

caulis Se ramulorum flores fpicatim congefli 

provèniunt , parvuli fplendentes ex argenteo 

fubflavi, quibus decidentibus flcllule argentee 

remanent. , 

Folia odoris funt fingulatis proxime adDidamnum 

Creticum accedentis fi modo leviffime 

confiicentut. Succus eorum recenter expreffus 

& lenite! afpcifus culicum fcrnufcaium non 

folum pundutis, fed Se alioium infèdoium ìdibusmalignis 

medetut vitus extrahendo. Multa 

pretcrea

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. IV. 245- 

preter ea incole de dignitate hujus^ piante predicarunt, que expetiri non mihi datum 

fuit. 

I B i R A E E'M five L i o^v i R i T i A filveflris. 

"pAmiliariffima illa radix que Brafilianis ibiraee'm (qtiod dulcedinem exprimit), Lu- 

-»- fitanis^/c4c»,dicitur, eadem piane habetur que Liquiritie nomen àLatinis accepit. 

Majoris fruticis eft altitudine, caule lignofo, foliis Pyri fimilibus : locis aridioribus 

crefcitin filvis Paranambuci.Glycyrrhizevirium Q , 

efì emula, non eque tamen dulcis fi mafticetut 

tadix, ceterum grata Se iifdem ufibus quibus Liquiritia 

noflratium, dicata. Pedori enim amiciffima, 

Se difficultatibus urine fuccurrens. 

"pReflantiffima hec Herba * merito a Lufi- 

J- tanis Erva dos Cobres eft appellata, quod Colubrorum 

morfibus feliciffime medeatut, nec 

ulli Antidotalium heibaium dignitate cedat. 

Lippis Se tonfbiibus, tam ob infignem ufiim, 

quam frequentiam notiffima, quod in triviis 

ubique crefcat, omnique folo gaudeat. Exigua 

hec Panacea ladicefcens eft inftar Efule, 

foliis Menthe non diffimilibus, fed llongioribus 

paulo S

s GVLIELMI P1SONIS 

deprefia totarepitpianta. Iraurlicet ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ Z 

Vulnera refiituit in integrimi. Sicca vero, &in pulverera redada, fi e conyenìenti 

ûo" ad pugillunf exhibeatut , munii cor, virefque a veneUo lapfas icfli- 

tU Datur * alia fpecies Caacica à doraeflico meo primum deceda. Qu*: ejufdem l^t 

figure fere Se nominis, non ejufdem tamen quahtat» hadenu eft deprehenfa. Lac 

enZ^quo totaplmta turget, contta inbedines Se doloies oculorum commendami, 

edTm'e nonduni coraproLum. Anpolleatvi ^ ^ ^ f ^ ^ ^ 

dura mihi conftat. Qôd humi repat, &ladefcens fit herba Peplo majonClufk non 

makrefpondet, ceterum externa figura illi multum animili». 

TVPEI5 A VA five SCOPARIA. N ihil vulgaiius in ttiviis undiquaque 

ctefcit quam Bafiura 

, qua iE-thiopes dominorum 

fuorum edes veirere folent. 

Alia huic affinis, fed minor, Lufiranis 

BafouriHha dieta, in longe 

nobiliores ufus a Medicine peritis 

applicata, BtafilienfibusT*peifavanominami-, 

que Verbene 

fere eft facie. 

Herba non filvis, fed apricis 

campis gaudet. Vix cubitum 

alta, tenaci lignofo unico plet 

umque caule affurgit, cui à fondo 

ad veiticem ufque peipetui 

tamufculi adnafcuntur ornate 

expanfi fuperne, pyramidis inftar. 

Qui undiquaque plurimis 

anguflis Se exiguis acuminatis 

foliis, ftelltrim compadis hinc 

ràde fibi invicem oppofitis veftiuntui. 

His infetti appatent infiniti 

oculi virides , acicule capitis 

magnitudine, è quibus flofculi dilute albicantes Se cerulei erumpunt. Erpoft 

illos rotunda coipufcula inflai Bacculatum quibus continetui femen minimum fufcum 

Radice eft leda, brevi, candida, filamentofà, que ficut Se tota pianta mamfeflo 

fapore Se odore caret. Integte herbe , prefertim juvenis , decoda, balnea, 

filffumiîa , admodum funt anodyna , emoliientia Se attempeiantia, ut totinfignibus 

Maìvis inBrafilialuxuriantibuspiefefridebeant. Nec meminime raTenefmo, 

Hemorrhoidibus, ani inflammationibus vel doloribus , prefentius adhibuiue remedium 

tam familiare, five extetne, ut fupia didum, admotum, five pei clyftetes in- 

JC Huic emollìendi qualitate emule funtherbe Paratura Se Àmongeaba, cetetum di 

gnitate multum inferiore^. 

C A P V T LX. 

Varia fpecies Murucuid ,(jfranadi Ila ditta. 

P OH fedulam inquifitionem decem fpecies Murucuid reppeii. Quatum due majoresnonincampcftribusfed 

rantum in horris inveniuntur. Prima Se nobiliffima 

que fé offert fimplex nomen vernaculum Murucuid, ab Hifpanis GranadilU i 

Belgis 05nch-opprl0 accepir. SecundaPyriformis Murucuiaguacu five magna vocatur. 

Cerere odo fpecies minores funr, nec ad fativas tiadude, inque faltibus remotioribus

HIST. NATVRAL. & MEDIO LIE. IV, *4- 

MVRVCVtA' I, 

tioribus arbores confcenduat, quibus claviculis fuis adhzrentes , iuciindum outis 

top,ar.um reprafentant Qui filveftres, addito cognomine diftinguuntur , ut 4t 

M»rutm^,e Sala Mx,r, Poca,Peréb,, Tium, Tnnacuu, ini. Hteeximia: Murmmi 

h«Wimtfru&fc« êfculentai, licet ab incolis ob excellentiam & fiequertiam 

duarum dlarum fanvarum minus experte. Foliorum.florum & fruftuumVic ac 

ftatdt mtermSmter ftdi ^pant,uteXpiauris & defcriptionibus facile col 

Prima nobilis tee Mmumi hortenfis, cuivis terra: infila crefeir totoque anni tem 

porepulchre virefat;fehciusramenfiquotannisì luxutiantibus farmentis bbcrem 

lecus enimfufrocatut. Frondesjucundiflimamumbramprebenrfi hederxaut vTti^m 

inftar huc dluc fledantur, furuumque modo infornicis fSrmam ducantur foLI C 

mdeveftmnturinqumquealia elegante! feto. Tandem flores admodum celebre* 

fuccedunrqmPaflìonis Chrifti difti, quorum circumferenri». Rnfi i ceiebres 

res ex foHolis inferne vitefeentibus', Superne « 1 2 pureê S 1 ^ " 

radiat,mSol.sutpingitur figura, multa fflamenta cr.fpafa &?"„ o I Z S c ^ t 

rent, quanneentro, m medio & in circumferenria extetius &°nterTuSeo T' 

pureo, cyaneo manente colorefplendenria, punftulis dflB^K^^rte" 

ganturfupracorfueramnaturêlegantiamquaflpmchritudineinterfe^^ 

lumcllaauremillapallida qua: è medio floris exfurrir fimrri,,, Mrr certarent> Co " 

biculusexflavo albicans eft, &huicrrfsrl„iT ? ?a plCformisor - 

tett,apoftSol,sortumhora aperiuntur, pauloque ante occafumTnuodkZùT" 

DWm mKm 

pomorum ^«««'prxftanr.flìmum eft hocqVod afcSeri: cariti',2 

exatìe rotundum , elabrum l»rP J£s ^"^"^'^"^«cfanis expetitum, 

eraff» ac tenaci, pupaVocerérar;aur&r S r CUm " ^ aIbic »ûs ,p ipacrocea gratoque&vinofoacorejucunda, inquo m ulta^ratm. 

* cottic; 

X 

4 lalb-

GV LI ELMI PISONIS 1 

z4 , .• -H.M &• folliculo indufi. Mirandum Vero, alt. 

iafeminis " ^ . ^ « " ^ J ^ f p S r o c effeinfipidnm. Nififorre de 

quos fcribere (inrer quos d ° t o M < d ^mmic petrus de Cieca in Hiftoria Peruvia, 

n^rtmofebricitantinm ^ 2 % Z £ £ $ £ g % % 

ufu effe confUevit, v.cemque fyrupi cordialis, ut "*°°V ^«mr, nullamque 

fupplet. Qualitate refi **£ a %£ B $%TZZ££o ejus ufu dentes 

noxam, ^ ^ « f ^ ^ f a rifocillar fitimque exftinguit. Ad 

coWunt Fo^fo» Sedei* cauteriis applicata, multum ptofunt. 

M V R V C V I A IL 

niatum, lìngula tare v.rent.a netvo " f ^ J ^ ^ n t i s , fed minor circumfeodoris, 

ejufdem figura- Se coIona, d S^* ^ f ^ Icone. Frudus 

renna filamentotum, antequam fé apert .ta f^habet flaPefcentis coioriS) co„xquat 

Pomumnofttumvulgate '^^l^^'commendabili, linguam 

quoque ctoceo colore tingente F ^ J g ^ f a t o c , tamen in pretio q_uoremperandos 

«£ firim extinguendam licet ptxcedenti mieti 

que habita.. 

Tenia maliformis Mursia ^ ^ f t " ^ ^ ^ ^ ^ ^ 

cedentium in caule folia difpofira babet, fed P " ^ ! 1, m mIllri$ przdlfecta.in 

ambito ferrata Iste virenria nervis reto &«n» q ^ 

,0>q„, .mmaturus fpindet arque £ viri i ^ f l a v d c n ^ ^ g ^ f f * 

dis variegatus , mamrefacuis citimi nt coiotis oc uigi«. folvitut.

HIS,T. NATVRAL Se MEDIC LIB. IV. 

M v R v e v i A' 111. 

folvitut. De caulium, radicum, vel fruduumqualitatibus medicamentofis nihil hactenus^nnhi 

compertum eft, frudus tamen edulis, licet filveflris Se minus cxteris fa- 

M v R y e v i A' IV. 

Quarta Murucuid, pyriformisprima, qux Murucuia-guacu five Granadilla m^no A • 

citur. Pianta eft egregie viminea, lignofa, lcntiffima : Caulis 0 0 ^ ? 

* t l t t ^ 7 - ^ o r i b u s ^ ^ ^ c : : 

^^cia,quxdanil^ 

quo piftores utuntur. Flore quoque eft eleganti ^ 3 ^ . 

egregIe VÌrÌdÌS 

?oliis,nuncviridibus,nuncrubilié£S^m^^^ 

-enuctifpa,purpinea,racentioveiocoliunnLxfiav^ 

^ X 

decer- 

-47


\ - vernicili in Alo generanti* ut in cafeo. Fri.aus pyriformis eft, in.no 

decerprus, - *f^'£?idi coioris. Inms multi proceflus, quibus femen cum 

viridis, marurus flavefcentis e v noi

HIST. NATVXAL Se MEDIC. LIB. IV. *-4 x 

C A P V T L X I. 

Varia *Timbó, Cururu-apé, & Têty-pote-ibafive Vitìs Uirbujlìm. 

PRxtet eas quas generali nomine|'//tf nunciìpatas effe diximiis : varix Se mirabiles 

dantùr Herbx àpùfooìTimbó vulgo diótx, Se variis ufibus Se abufibus dicatX ; qux 

omnes jucundum dant fpe&aculum. Quxdam enim inftai funium, in aere tenfx> 

Vixpollicis ctaffitiei, ad alriffimarumarborum faftigia enitunmr, indeque rurfum demiffx 

humi fé prxcipitant ; unde denuo continuato Se tenaciffimo ducìu infùrgunt in 

infiniras chordas, ita utfilvas vixpenetrabiks conficiant. Quxdam vero flint Immani 

cruriscraffitie triangularis, quadrangularis ,&rotundxfigurx, arborumqite cacumina 

adxquant, eafquenunchederxinmodum ample&untur, mine easrurfus defètunt 

atque in nodofos gyros Se concinnoshinc ràdeluxuriant, adeo flexibiles Se validx, 

Ut quoquomodo conftringas, numquam rumpantur. His Timbó-guafé àmagnitudine j 

illis Timbé de Cono ìhrafilianis, Barba/co àLufitanis nomen indimmi vietoiibus ad vafà 

liganda, contufa coriariis rhois, naupegis vero ftupx vices prxbet. Pifcatoribus ad retia 

non folum tingenda, Se prxfervanda: fed&ad pifees capiendos interior Se exterior 

fobftantiainfèrvit. Quibus ad Fluviorum ripas ( ut ipfe multoties vidi) contufis, aquas 

atro colore & virukntia quadam inficiunt, unde Pifees non tam moriuntur ftatim, 

quam ver tiginòfi Se quadebrii in retia fé prxcipitant. Malequoquefit pecoribus fi ex 

hac aqua nimium bibanr. Multi tamen teftantur fé lymphas multoties abfque damno 

licèt ejus fucco infecuis, haufiffe. 

Sequitut tandem Guaidna-Timbó> GVAIA'NA-TIMBO'. 

nomine Se noxiahac qualitate prxcedentibus 

fimilisj extetum diifimillima 

appar enS) qux fola in Medicos ufus 

recepta eft, nec frondibus deftituta> 

fiCUt pkrxqite Timbó, fed floribus, foliis 

magnisjglabris, aCUminatis hinc inde 

Vagatur, atque in caulis extremitate 

tenuibus filiquis, lxvibus, cubimm 

ìongils, Copulatifque ornarur. Qux 

merito a Lufitanis Faifaons d'impige five 

Fabx Impetiginis appellantur , quod 

earumcortex, flicorni, pifcibus quidem 

infeftum ficut Se prxcedentes 

Timbó, fed impetigini Se puerorum fca^ 

biei,cxterifque hujus generis affechbus 

cutaneis, proficuum continet. Menfibus 

enim pluviis immaturx filiqux 

Se viridés, fìicco turgent prxftantiffimo, 

eoque frigido Se acri, quo fi fricetur 

qui impetigine làborat cuiabitut 

; modo aliquoties teitet etur reme^ 

dinm. 

Quando matur Uét unt filiqux tempotè 

xftivo, mox exficcantur,tuncque 

non folum tunicam externam, fed Se 

fuccum atque femina , quibus fcatent, 

paulatim nigrefeerc Se aromaticum 

odorem fpirare coniperies ; verum tune prxdidis malis mràus aptx iudicantur 

In

zyo 

G V L 1 E L M I 

CVRVRV-APE'- 

PISONIS 

IN tanta vegetatilium 

-multitudine, non mi j 

iiimeft, quafdam hominibus 

tantum , quafdam 

folum cxtetis animalibus, 

velptodeik, vel-obefle. 

Inter has exiftunt imprimis 

Cururwdpc'Se Guai'ana- 

Timb'o, de qua modo egi- 

Vttaquc in Medicinam 

recepta ; uttaque pifcibus 

noxia. Quas pioràde potius 

inter falutiferas quam 

venenatas tecenfendas 

exiftimo. 

Hxc itaque Cururu-apt 

nec facie , nec efficacia 

vulgarisexiftit. Invaftis 

nemoribus aliis arboribus 

inni ti tur. Ligno eft 

tenaci farmentofo Se flexibili, 

foliis decoramt 

oblongis, fuperius viride 

fplendentibus, dentatis, 

ex fé invicem, ad ficus foie 

Indicx modum, ptonafcentibus.Ita 

ut non raro,pro 

naturx lufu, quinquefolium 

conficiant, infetius 

duobus expanfis foliis 

, fuperius tribus eminentibus. 

In extremitatibus ramulorum 

provèniunt 

longx fpicx, onuftxfio£ 

iu xr viddilutcfcentibus, poft quosfequuntur capfulx, tiiangulatx, Se ubi 

cuhsex albo ^.^f 1 ^"t;^niparKSdcMcunti cottex autem extcrior 

matutioresovalis figurx, q u ^P ontc con£nctque quUibetfrudus duas fabas , quarubicundus, 

intmusêximie ft rube , contine^ J ^ ^ ^ ad tadum fdgirumquxhb« 

involu^taraatenx raolli ^ ^ eminct nigcrnma macula 

dx: ex ilio albo involucr °^^^fn coloris Continer denique fabainterius carnem 

fpkndens . ^ g » * £ 2 2 * ^ quara ufus, recenti funt : quippe contufi, 

fabaceara flavara. ^ f ^ ^ t J t pifCesinebiientut&moriantut. tolia autem 

aqu^ venenataquahtateraficurat, ltaUt Js fuccus yulneratis tantum prodeft, quan- 

W t r 2 S S S t o b e £ Adeo enim cH**»*""*». 

r e S f f i ^ T u n d i t o cenimi!, ut mento inter prxcipuas vulnera'rias 

hxc herba numerari merearur. 

TETY-r.OTE-rEAflVeVlTIsAlt»VSTl«A. 

-r X ftercoreavium quxTWw dicuntut, ad arbores Aurantiorum depofito, herba 

folio Mrrti majoris fintili, ipfi arbor. mariratur : quam pr* n.m,a lentia landem ce>o 

oeiensexitiumtotaleill.iru-ert.SedquantumhxcZ.ZamaAffyt.xmalonoxia,tantum 

hTcè ftercorefuonaram, fiveamoreal.menti, five medicamentidcpopulat. amant. 

iniquedradicibus & ramubs contufis* ex oleo commum fr.xis, emanai mfipc

HIST. NATVRAL.I& MEDIO LIB. IV. iU 

medicàmentum calidum, cujus crebris inuncìionibus, ad vices aliquot reiteratis, 

ventris&:pedumràflationes, tamaduìtorum quam puerorum, ex frigido enatx, feliciffimereftituuntur. 

Adeo difcutere Se confortare creditur hoc oleum , prxfertim 

vetus, ut nulli r emedio cedat,meritoque a rufticis tanquam domefticum refervetur. 

Rafùra caulium in aqua macerata oculorum obfcuritates abftergit,prxcipue in affeclibus 

ictericis. 

C A P V T L X I I. 

Varia Tbafeolorum fvcdes C urna? idddicla. 

QVum antea k&ori indicarim, infuturi mei effe, eas tantum perftringere plantas 

Se animalia, quorumqualitates alimentofx, medicx, vel venenatx mihi 

innotuerint : Idem imprimis circa Phafeolos, Ciceres Se Pifa nunc profequor ; 

quoniamimmenfi effetlaboris, imo enarra mihiprius quam materia deficeret, antequam 

tot luxuriantium Fabatum Se Siliquarum filvam graphice depingerem. 

Hoc itaque capite eas tantum recenfeo, quas omnibus pariter incolis familiares, Se 

inter alimentofas pò tiffimumhabitx. Vt funt primo Cumanda-guafu, id eft Vabxmagnx 

di£tx. Quxpollicis font craffitie, Se ficut prxftant Europxis magnitudine, ita 

etiam fapore Se falubritate. Inftar funis ad arborum cacumina enituntur, eafque Hederxmodo 

ampleduntur. Fabx torrefacTrx Se contufx cumque ovo exhibitx contra 

fluxus ventris in ufu funt. Cocìx vero ad cataplafmatis 

modum ventriimpofitx colicis doloribus C V M A N D A T I A ' . 

medentur; ad refòlvenda quoque apoftemata parti 

affedx applicantur. 

Cumandd-guird eft frutex elegans toto anno flotcns 

Se frugifera. Cortice viridi, ligno fraoili,ramis 

furredis fibi oppofitis exfurgit, foliis oblongis 

Salvix acutx fimilibus, inferne albicanribus, 

fìiperneviridioribus , lanuginofis, floribus luteis 

magnitudinis noftratium Piforum , quibus filiqux 

compreffx Se quafi conrortx fuccedunt noftris 

paulo minores. Horum ufos omnibus paffim 

incolis frequens fi coquantur, prxterquam 

enim quodpalatoblandiantur, lubrieamreddunt 

alvurtì. 

IUx autem qux fimplicitet nomen Comanda rà- 

ijl 


G V AN DV- 

Hisannumerantur Ciceres quibus O ^ J ^ ^ ^ ^ ^ 

mu**a*m ^ T ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ fcandit > iifdemquc 

quam fanis conducane Elegans hic Phafeolus lurc *° { petpetuifque coeft 

fokis Se floribus, fed multo minoribus. I ucun « fcmpcr vire^ p ^ & 

pulatis filiquis parvis decorami : ita ut ob ornatura xque ac uiura 

P l ^x Guarumbee diax, Turcicis Phafeolis aliquanto funt m aj ores, coloris nigerrirai 

Se optimi faporis, fed minus frequentes prxcedentibus. 

C A P V T LXHI- 

Ietucu five Mecboacm, ór Xalappa. 

DE ea nuncagendum radice medicinali, qux toNo£*T^«be~ 

audit a fua Regione Americx natali qux Mechoacan W ^ ^ P am 

omnes filvas fponte luxutiaf, utnon minus terramfiequentia tamcum, 4 

nemora elegantibus farmentis Se floribus impkat. dignitate ira- 

Dotte lane Se curiofo harura planrarum quatuoi fpecies gradii « » 

pares Ximenes trattavi!, ut videte eft in Annotatione fub capite; ^ 

Hiftoria noftra Brafilix naturali, quarum natura ut Se lemma > 

J ^ ^ 

ucct . 

nonnihil difcrepare videantur: taraen farraentis, folus, flonbufque « " ^ / ^ 

parTt. Mihi, hic non licuit ultra duas vidiife fpecies , facie fibi » m l l h m a ^ a^

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV. z53 

efficacia differentes, ita & radice, qux in pofteriori hac Mechoacannx fpecie non folum 

longior, circulofior &nigricantior,fèd &purgandiqualirate fùperior exiftir. Ac, 

ur verbo abfblvam, eadem eft qux nomen Xalappx in nova Hifpania accepit. Qux, 

cum nuper ibidem adhuc latitaverir,quis mirabitur,fi etiam nunc in vafta hac Barbarie 

minus innotuerit, Se fub communi Mechoacannx nomine in ufu fuerit. 

Omnis itaque Ietucu five Me- 

- choacannx fpecies Lufitanis Patata IETVCV' live MECHOACANNA 

da purga dicitur : qux adeo roto cum FLORE. 

fere anno inagrisluxuriat, ut exofà 

fit rufticis , atque ob nimiam 

ubertatem vilefeat. Terrx irapofira 

radix, fpatio ottidui adokfcit 

cum foliis : imo parieti appenfa 

progerminar feliciter. Pianta caule 

lattefcente farmenrofb, rufo, 

multangulari, lento repit vel fcandit. 

Foliis folitariis hinc inde veftitur 

teneris, fature viridibus, inodoris 

, cordis figuram , cum vel 

fine auriculis reprxfenrantibus. 

Flore decorarur quadrifolio (quam 

hic fepararim ad vivum ea qua 

erat forma Se magnitudine appofui) 

dilute incarnato ; intus purpureo 

; in cujus medio capfula,loco 

umbilici rotunda prominet, ex 

qua femina aliquot nigricantia Pili 

magnitudine fed non figura, quia 

compreffa Se quafi triangularia apparent. 

Radice eft magna bifida utcunque 

extus fufca, intus tota lattefeente, 

in quo refìnofo liquore 

medica qualiras refidet ; ac proinde 

verno tempore Brafilienfi colletta 

, atque in taleolas circulares 

diffetta, atque filo tranffutim excepta 

, fbllicitc refèrvarur, quod ab 

exrerna injuria facile afficiatur. 

Pulvis radicis a fèmiuncia ad integram 

ex convenienti liquore tuto 

exhibetur ad derurbandum pituitofum 

imprimis &aqueumhumotem. 

Vel radix recens, mundato 

cortice, exprimiturper pannum ad 

horasaliquot;quodfìibfèdit ficcatut 

in umbra (obfìmilitudinem Tipioca 

dittum) drachma in pueris, 

dux vel tres drachmx in adulris, 

exhibentur. Delicatioribus autem 

fimul fit medicami! X g i ^ e ^ZiZ ^ L r ^ ^ & & mm 

fttahitur. gnopcre expetimi , Se invarias Europa: regiones di- 

C A-

M4 GVLIELMI PISONIS 

i mo 

C A P V T LXIV. 

letica vulgo c BatdtaiCarl> Tamoatardna, Mundubi 

•&- £h/Landobi. 

Nrer frudus fubtetraneos alimenrofos primum locum merentur,quos B*M*£ 

nuncupant vulgo. QuzPeruvianis Afkhu, Brafilianis lem* diete,•«que qudem 

divertì coloris f fed^Talitate congeneres, nurrienres, magpoque^ncolarun C °l 

do inviaumeedunr Pinguesfunt&: dulces atque flatulenta:: & in hortis mul 

I E T I C A Vulgo B A T A T A. 

tura exeoluntur. Caule fatmentofo, lento, viridi, tenuifuper tetram repunt, femper 

nova filamenta tetta: ingetentes , ex quibus novx ladices generantur varixfigurx, 

coloris extus flavefeentis, intus latteo ficco tutgentes. Quibus pediculus ad caulem 

in exorru incurvatus, foliumfuftinet dilute virefeens, inferne canefeens, figura cordis, 

ut vulgo pingitut ,vel etiam adlatera auriculas habens ur Mechoacanna. Flores forum 

extetius dilute virides, interius candidos figura Campanulx, quibus deficientibus 

femen quoddam videtui formari, fed nullius ufus, quia optime tranfplantantur 

fóndendo radices in takolas Se imponendo teux. Coquunturaurfub cineribus 

affantur , firarque optimi faporis Se prxferendx noftris Rapis. 

Batata recens contufa Se affufa paucula aqua atque macerata, fermentando fit potus, 

quo Indigenx utuntur, imo, fubinde abutuntut ad inebriandum. 

Alix quoque dantur BataU fpecies, quarum prima vocatut Omenapo yetma, humi ferpens 

caule farmentofò, viridi: folia quoque habens cordis figura, vel etiamautita, 

folitarie pofira, nervis Se venis viridibus obfita. Radix ut pluf ìmum eft rotunda, cruda 

, alba, fed cotta fit per rotam fubftantiam, inftar Betx rubra, manufquc tingit cxruleo. 

Cuticula eft obfcute tubia ; cultro incifa nigrefeit inftat atramenti fotoni. 

Secunda Pararo ditta eft caule & foliis ficut pixcedens, nifi quod caulis hujus fu purpur 

eus, Se nervi atque venx foliorum itidem purpurex, ut Se radix. 

Qux Ietiopé vocatur alba eft quoque radice optimi faporis, paulo macerata comedian, 

fed imprimis a febricitantibus. 

Vx autem Inhame de S. Thome vulgo, Se Brafilienfibus Card dittx, quantum omni 

Qbus enarratis Batdtis mole fupetiores: tantum dignitate inferioies exiftunt, Sea 

plebe

HIST. NATVRAL Se MEDIO LIB, IV. tss 

CARA'. 

plebe folum expetitx, iifque ob ubertatem in quotidiano ufu funt.Pianta eft caule quadrato, 

&paulum hinc inde contorro ; longiffimerepitfuper terram, aut etiam afeendit 

/epes, latiffimeque fé propagat: nam ramuli illius terram contingentes, fibtas pro- 

.tiudunt Se novas agunt radices. Verfus extremitatem caulis fenioris, multx quafi foicx 

producuntur, in quibus aliqua rriangulara Se rurbinara corpora adhxrent fuperius, rudimenta 

habentes parvi floris lutei. Interftitio magno ad caulem provèniunt pediculi 

duo oppofiti,itidem quadrati, quorum cuilibet infidetfolium Sagittalisnofttatis figura 

, quod laeta viriditate fplendet, folidum, feptem aut novera nervis ex pediculi infertioneprodeuntibus& 

per longitudinem difeutremi- T , 

bus, inferius prominentibus, fuperius profunde jacen- 

tibus, in extremitatc acuminatum. Copiofum liquotem 

aqueum fundit caulis incifus inftat lacrymarum 

vitis. Craflà eft radix, unumpedem longa, cuticula 

ex cinereo finca veftira, fub qua flavefeit, intus autem 

habet carnem fucculentam Se quafi lattefcentem. Cotta 

cum oko & piper e condita bene fapit : ficca tamen 

eft, Se farinam refert. Vnde Se prò pane a Guineenfibus 

ufurpatur. 

}ATARANA * 

'Iufdem naturx Se ufus quondam huc tranfplanrata 

'radix Tamoatardna, Pianta qux ex bulbo albo, fplendente, 

figura fere ovali, magnitudine ovianatini, prò 

ducit caulem & duo vel tria acuminata folia, ejufdem 

fere cura caule longitudinis. Prxter hxc in fummitate 

fohum unum atque alterum eft, fub quo aliquot pediculi 

provèniunt, quatuor flores producentes, fplendide 

albos, ex triangulatis fquamis more Pinex Nucis compofitos, inodoros. 

Y i Nullius

Z^é 


Nullius ufus, quantum conftat, folia fceauUs.excipiuntut Bulbi, qui more Batat* 

prò bono alimento apponuntui. 

MYNPVBI' Se FRVCTVS. 

Q Icut Mandioca ra- 

»3 dix aliaque fata 

menfibus potiffimum 

xftivis Se tetris fitientibus 

gaudent; ita alii 

fruttus fubterranei&S 

radices edules humida 

amanr loca Se tempora 

, inter qux non 

folum Batata* mox de»foriera, 

fed Se MundubiSe Mandobtprimamm tenent. Horum priorLufitanis corrupte 

Amendutnas, Lerio Manobi. PerUvianis, tefte Monaldo Anchic,Wxfâmslbimamsocatur. 

Familiaris hxc pianta domeftica fatta,nunc humi decumbens, nunc ultra pedalem ericritur 

altitudinem. Caule eft quadrato aut ftriaro,ex viridi rufefeente, Se pilofo. Hincinde 

enafeuntur ramuh primo quafi caukra amplettentes Se foliolis anguflis acuminati* 

circa nodos ftipamcontinetque quilibet ramulus quatuor folia,ovahs figurx in exttemitate 

obtufa, kvitcr pilofa, unico nervo retto Se fubtilibus venis confpicua, raferne canefcentia, 

fupernelxtevindia.Flofculoshabetflavos,per orarubentes. Radice eftbrevi, 

tenui, contorta,filamentofa, cui adnafeuntur folliculi ex albicante grifei, figura minimi 

Cucumeris, fragiks, fed fttepitum edentes: quilibet autem contine! in fé trcs nucleos, 

pellicula fatutate purpurea veftitos, carne intus alba}okaginofa,faporcPiftaceorum, 

Li comeduntut cotti Se intei bellariaapponuntur. Flatulenti funt atque ad Vcnerem 

incitantcs.Mulmm tamen comefti capitis dolores caufant. Forma cataplafmans con. 

tufi,& morfui ferpentum applicati,doloti medentut.Ex illis quoque oleum clariramum 

expnmitur , non ingrati faporis, iifdemque ufibtis dicatum, quibus oleum Amygdali. 

M A N D O B i'. 

P Ofteiiot fruttus fubrerraneus,exoris Africx olim tranflatus, tandem Ameticxnativus 

quafifattus Mandobi vocatur: qui non erigimi, fed more Cucumerum tenuibus 

faimentisfupra terram luxuriat, unde hinc inde pediculi ftriati exfurgunt, quibus 

floi'culi flavi, Se folia, more Phafeolorum (ibi aia conjuntta adnafeuntur.Fibris fubterrancis 

horum caulium reticulati folliculi , nucis avellanx magnitudinis adhxient. 

Quilibet autem folliculus fecundum longitudinem circum circa quafi futurarhmonftrat 

Se prcflus citea illam finditui, continens in fé duo uteumque giana pififotmia Se 

1 ejufdem

HIST. NATVRAL. Se MEDIC LIB. IV. zS7 

ejufdem magnitudinis flavo pallida, ejufdem cum pifis recentibus confiftentix, Se faporis 

, cruda Se cotta comeduntur, quod boni fint faporis, fed flatulenta, omnibus paffim 

incolis in quotidiano ufu exiftentia, cxterum prioribus tJttuudubi congenera quidem 

, fed nutriendi qualirare iis cedunt. 

C A P V T LXV. 

Iupicdriga vulgo %adix China, hapecanga yulgo carsparlila, 

& (jomohulus marinus. 

Slmikm quam Chinx radicem folent nominare hxc quoque producit terra. Pfcudo 

Chinam, de qua Dodonxus &, ahiferibunt, verius dixeris, eamque admodum 

nodofam, Se lignofam, in Territorio imprimis Paraybienfi, ubicopiofe nafeirur. 

Formami in aliquot tuberà ficut exappofita Icone liquet, intus Se extus fubrutilo co- 

IVPICA'NGA vulgo RADIX CHINJ. 

lore. Tres omnino reperiuntut fpecies, licet paucioribus cognitx, qux omnes fuh m 

dem nomine comprehenduntur,ob fummam quam inter fé habent Z S 

taraenfiinufus applices,diftinguerenecefre eft- quTprop er eli^nì Z llltudlnem; ^&rube&nseft,quxLk^^ 

nbus eauliurafpiniS,internofcipoteft. Ejus bracfoafoiift^^F?^ 

€leraatisinftat,vicinasarbores!earumq^ 

*ohafertPlantaginihauddinirailia, &baccas crocea* ^ L ^ ^ ^ ^ " 1 ^ ' 

In hacplautacura nihil fitfore, qum ab aliis S a ^ ^ ^ ^ ^ ^ 

4 prolixe


iS» > F,„ri folent ad eadem mala expugnanda, 

prolixed,fterereoperStiumnon^^quod fcntio, dream) dignitate 

qux in Europa expelii ìoicut 

& prxftantia nonnihil concedat. 

^ » v r A VulffO CARCAPARILLA. 

IvAPECANCA vuigu , , 

Licet àplurimis Incolis, 

tam advenis quam Indigenis,negktta 

fere fuerit 

hxc, quod vulgaris illa Se 

notiffima ârcaparUla ex aliis 

Americx regionibus 

huc adferatur ; tamen à peritioribus 

Empiricis, mox 

propria experientia edottus, 

hxc Ivapecanga a me 

aliifque Lufitanis in ufus 

Medicoseftrccepta. 

Duxreperiuntur fpecies 

fibifimiks, in filvis littoralibus 

repentes, caule farmentofo 

, lento, viridi, 

acuì eos feu fpinas hinc inde 

habenteacutas. Foliaacu- 

minata diverf, longitudini, ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ 

litariealrernatimcauliadnafcuntur, .n qute u « J ^ ^ , ^ 

T ^ 

tendu„t. 

dumlongitudinem rranfverfim aurem " ^ • « v dcunc lent3£; iongz, qui- 

Ad quemlibercujuflibet ^ P ^ ' ^ ^ ^ S n : fequuntur deinbacca:, 

bus aliis plantis fé firmirer ^ c 

' ^ ° " S ^ " n t o ôtunds ,rugofs,mo, 

primo virides, mox onubni. u ^X^rS fcms conrinent unum aut duos lapide 

Ceraforum ficcatotum pediculisinfiftenre, Intus contm x , t 

des albo flavos, dutos, in qmbus durusdb.e» «^ fpecies, variofque paran- 

Fr. Ximenes quoque diverfas&nobihores ^W t u £J fi mis m M. Oprima 

di modos in Mexico Se Nova H^ma da^reftarur ^/>

HIST. NATVRAL. Se MEDIO. LIB. IV. z59 

fcuntur aliquot caules, longiffime tepentes fupra terram atque hinc inde iterum radices 

agentes. His adnafeuntur folia alternatim pofita, lxte viridia, craffa, obrorunda. 

Ex pediculis flores prodèunt fuperius quinquangulares, Campanulx figura, coloris dilute 

purpurei, qui poft m'eri di emclauduntur, mane excludunrur. 

Sarmenta Se folia reèentia ; temperate calida habentur, Se emolliendi quoque vi 

pollent, ac proinde in bajneis fattitandis ufum habent haud exiguum, tum ad corroborandum 

corpus in affecîbus prxcipue frigidis, fùmme profunr. 

Decotta denique è farmentis Se radicibus exficcatis per os exhibita, eidem ufui inferviunt. 

Folia recenter avulfa fonticulis appofitafolatium adferunt. 

C A P V T LXVI. 

OSQìandiróba, Ulcaripba, Ambuyaembó, & Caapéba. 

HEderx fcandentis fpecies, more Bryonix, farmentis paulo tenefiotibus faftigia 

arborum enititur. Folia habet difpofita more Hederx, fubrotunda Se 

quafi in tres angulos definentia, viridia, glabra, fpkndentia. Flofculos parvos 

ex pallidolutefcentes fiuttus fequitut rotundus, viridis , fpkndens,.Pòmi majoris 

N H A N Ì> I R o" B A. 

magn.tud.ne,fuper.usc.rculum infculptumquafi continens & in cenrro eiustres lire* 

, una extremitate ad angulos obtufbs fc contingentes. Frudus in medio per toter 

«.tiamorejuglandis, m tres di&efcitut cavitates, contmetque multa ordine^ ftofita" 

corpora fubrotunda, fatis «afri, qua: rratìo corticeintus alba apparent!còntinenrouc 

ol «gLnucJeumexalboflavefcentem,pe^ 

e bo non poreft ufurpar., quia amarum eft,quemadmodum Se rotus h t o S 

o eohoc, urporecalidocontradolores exfrigorenatos utuntur.In grasfamilasBa 

fil.anorum ex nofturno fr.gore dolenres, fblo hujus olei affriftu, meminireftitutas " 

pLanrareperirurpraftanriffima,locisirriguis,maxime vero circa rivos &aai,as fi 

Lente., qua: ab Indigenis Acarpa, ì Lufitanis Brva do Caputo» appd am ^ R i t 

teres,gen.culata,alba.fub rerraferpit, adgcniculamulta tenuiafilaEr"Lis^ 

demque ex albo purpureum, fucculentum, fiftulofum tererem in abZ,„ g a 

caulem, in cujusfummitate unicum foliuni rorunduml" S Ì & ! " 

& leviterin ambitu more Vmbilki Veneris crenarum, protrudit En,]22£' 

ruen .Scab.ofe Alpini fimilis apparer. Ex centro infertionLauhs nfohum renT'^ 

nâdcncumferenriamfpargunrur. Flores hincindeexdiverfi cauhbus£WII* 

befcentesfert.Rad.xquKlonga&farmentofi quafi eft,conttitaodortTrad.c °pt 

trofelini,

z6o 


A C A R I C O' B A. 

r lini cmftatuperquam jucunda Se aromatica, tenuium Se calidarum eft partium, 

% % £ ? £ £ . o-d ooftremum locum J ì ^ « £ £ 

miramqueficutnoftratesfoliis Afati, eofufcitant. 

QI olla farmenrofa pianta egtegie topiatiuroopus infilvjs "prarfenre",*«£*

HIST. NATVRAL. Se MEDIC LIB> IV. X6i 

ris venulis tubtis vatie intcttexta, haud male teferens hepat humanum ventticulo incumbens. 

Integra herba in varios ufus medicos ufùrpatur. Amari eft faporis, balnea exinde 

conforrantia Se difcutientia conficiuntur. Suffumigia ex iis parantur ficca, qux nudo 

corpore vel levitercooperto Europxi xque ac Barbari excipiunt,membraque externa 

Se vifeera interna àfrigidis humoribus torpentia ad priftinum vigor em reftituunt. Imprimis 

autem decottum ejus folum, vel cum radice luripéba mixtum, obftruttiones hypochondriorum 

ex frigore natas tollit, fi aliquandiu affumantur. 

C A A P E / B A. 

Cobra,, ob exim as virtuteT^nr^ ? T t" ba \ ° b fimilit "*nem Citi de 

guommarur " Z f t f o ì o l o L T f 7 "f tefo "*plebeLufiranicaco- 

ter craffitiei, fi invero" fit fin vetuffioTZì' T'° m S" cmK > & digitali, circi- 

fimilibus ) prominens. 8 acci J c ca P^hs ( lupulo 

Rfdi d x& 

mumeat, necragrato adeo fapote aut cercvifiam, aut vinum, quo 

diluitur,

GV LI ELMI PISONIS 

z6% , • u„„n,nrur,quodrenum,ureterum 

diluitut.imbrot.quinpomsotdinatnlo»^..^ 

&vcfica:obfttuaionibusmedcatui. ^«deoUa n ul ummedicamentum hmc 

riushicdetur hoc malum) ut Ma g nMe ^ u "';Xa non tantum ptopter virtures 

prxrulerinr. Orerumhxc ranroperepredicata1^Xrcm,abonlnib t usexper,tur. 

jammaas,fed&exiiniam,qua=^ 

Quippe fuccus ex recennbus folus exprellus, lerpe v£nem mms 

a(rumtivimretund.t,penitufqi.eexpelht,fi.mprlmisabexceii g 

C A P V T L X V I I. 

Curua veiCuruba, Iaeéaliu Iba-guacufive Anguria Iurmu Iema, 

Taquera, & quarerua-obe fht Cerner *Afmmu. 

c Slô-meX p^Xtl^ms^menrofus, primo hirfu- 

C V R V A. 

tus mox glaber, humi repes aurfcaroidens Cucmbitatum modo, ac capieolisfiùsfc

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. IV. z6ì 

annettcns. FoliahincindeCucumerummodo appofita habet, fingulafùis pediculis 

longis infiftentia, in lacinias divifa, inferius hirfuta, albicantia, fuperius viridia &; glabra: 

Prope pediculum cujuflib et folli clavicula prodit longa, contorta, artte fé implicans 

vicinis arboribus aut pedamentis appofitis. Inter folia hinc inde in propriis pediculis 

nafcunrurflorumrudimcntaconicx figurx, undeprodeuntflores magni, craffi, 

dilute flavi, exterius ftriis virefeentibus diftintti. Fruttus longus eft aliquando viginti 

digitos, corticc glabro ut Pepo, exrubro purpureus. Caro feu pulpa ad flavedinem accedit, 

odoris dulci-acidi, inftar pyrorum agreftium, faporis ingrati, ideo vix comeditur 

nifi affata .-femen continet copiofum,figura Se magnitudine Cucurbirx feminis, fed 

quod exrerius in fuperficie fua fufeo eft punttulatum. Fruttus ob fragrantem odorem 

imprimis expetiti, imprimis fi per menfès aliquot (ut ipfe fxpe tentavi) ciftxràclufx 

Se veftibus appofitx fint. Pulpa eft refrigerans &humettans,ac proinde Bar bari febricitanteseautuntur. 

I A E E' five A'N G V R I A. 

JM? aliis Iba-guac»-five Anguria, fativa pianta', Se traflu remporis quafi nativa fa 

IBattt-mflOro five Melo aquaricus, non improprie dida. Per omnes Eurora Amef 

csqueregionescahdioresnoriffima. Repircaulefarroenrofo.hirfuto muftLa^/o 

hsfeterrs affigente: foliis profundis laàiiatis &.ncifis, long °te S Ex" 

Wipoffit^deoquerflm vifeera 

venienrius refrieerinm fuaferim Idem nrXnVr u a feb " CItant mus con- 

Scmimbus Tcatent multis, Cucurbitarum magnitudine & S S t ^ ' 

pnmuralocumobtinentinterferainafrigidaraaôra VndSfi , C ° 1 ° ns ^ ux 

immoror, Iconemque fatis fupercue ab2n!,K kT' COrum de fcriptioni non 

denuo hic addidiffe ^ P 4 ab autonbus «^"am, fupervacaneum duxi 

Sequuntux

z 64 


I V R V M \'. 

Equuntur aliquot plantx hu 

Smi repentes, ex parte Peponibus, 

ex parte autem Cucurbitis 

five Hifpanorum Calabacù afcribendx; 

figura potius externa 

quam qualitatibus internis, ab iis 

abludentes. Prima Se optima eft 

Vrumu , Lufitanis Bobora, Foha 

fert fere fimilia noftratibus Peponibus 

fìlveftribus rotundiformibus 

; &: florem quoque flavum 

nentaphvllum, magnum. Fruttus eft raagnus, orbicularis , ftriatus , compreflus, 

albo mixti > 

ÌntenUS aUtCm 

c o « ^ 

rpns Temine multo, albo, noftratium fimillimo. 

Bâporiseftc^ ôlxeo, tara ad famtatem 

quam ad palatura, cura mqlk vefcuntur. A'(Kmi\u 

Secunda vocatur, /^«ifigura & qualitatibus priori haud multum diflimilis. 

Tenia, Taquéra ditta, inter Cucurbiras lageniformes potiffimum numerata, roliis 

cxtetarum Cucurbitarum fpeciebus fimilibus. Flore quoque albo, magno, penta- 

.phyllo, obiotundo , in medio habente ftamina brevia lutefcentia Semine pallido, 

comprelfo, uaaque extreraitate quafi bicorni. Fruttus eft cornee duriori, faporis 

dulcis, qui inter alimenta medicaraentofa primis Incolis Se ipfis Europxis ^ £ 

refrigerimi fimul Se nutriendi facultate polkns Saccharo conditus iute bellaria 

apponitur ; alias enim, licet diverfos apparandi modos admittat, minus &*&T 

macho. Ciuda enim non folum minus fuavis , fed fi pravos offenderli fì*" 

yentriculo, ibique morerur, corruptio concottionem antevertete folet.

HIST. NATVRAL Se MEDÌC. LIB. IV. zc$ 

quo veteres paffim teftati funt. Ego fané, licet contra hydropem valeat, diffiiafor fui 

iftius medicamenti, idque ob tres potiffimum rationes. Primo , quod perpetua debet 

effe cautio in Indiis circa ufum medicamentorum tam efficacirer purganrium. 

Secundo , quiaexpertus fum idem quod Mefite de ejus viribus ohm teftatum reliquir, 

feilieet prxter alia qux adfertnocumenta,vafòrum quoque ofcula aperire, tonnina 

excitare , inteftinorumque tunicas abradere, licet correttore munitimi. Vnde 

Dyfcnteria facile provocatur, qui morbus in Indiis plus quam alibi, medicx artis petitis 

merito extimefeendus. 

Tertio, quia licet ferum fànguinis àremotioribus partibus in articulorum morbis 

extrahat, tamen minus conducat. Quod Arthritis ut Se Nephtitis fere incognitx 

fint, fàltemrariffimehic appareant. 

C A P V T LXVIII. 

Tres ÂrbufcuU Marina, Coralloides> Spongiofa, &• 'Baccifera. 

IN quibufdam Brafilix locis juxta rupemillam Uefifo vulgo dittam, quando maris 

receffibus littus minus immcriùm eft, infinitxlapidexexcrefcentia;,nuncarbufcularum,nuncBrafficxCyprinxinftar,inipfofundo,carioferenoconfpiciuntur.Qrae 

prò diverfitate vel algx, vel fungorum planrarumque maritimarum ( quibus cryftalli 

ARBVSCVLACORALLOIDES SPONGIOSA. 

moiepaulatirafingulisacceffibus aquafalfa vi Solis agglutinatur) viario .Vm.v 

lufu crefeunr, atqucè fundo erutx,raox àirimn^^^J^V^ r ^ ^ ' 

veiquecolorisfiunt. AraagnatibusinHifpani &Beig^^ ^ ^ Bi ' 

taneascavernas illis exornent. Maris accolx &pif« 

2 z Ad

M GVL. PISONIS HIST , A m . J ^ ^ ; ^ ^ . 

Ad iattura quidem gufikm < ^ * 3 ^ ^ adduorumcirca pedum 

xibihtatis : erigimi• emm inftar P c f f ^^^êdiocri Inimitate prxmta,impn-, 

longitudinera, &duarumpalraaruralatitudinem , m^ ^ ^ ^ pUntx pedieulum. 

Quia autem nullusejusptx- 

S A R e A co. tcrquaâliarumfpongiarumufus 

FINIS LIBRI JLV A RT L 

innotuit, ilhus deferiptionifuperfedeo 

,fed ob elegantiam tantum, 

& rantatem, mantùlx loco* eam 

kttoribus exhibeo. 

HErba illa Marina qux ab Hifpanis54r^>, 

a Noftratibus 

^tem-fetOOfl nomen accepit, 

fenticula marina , hcet impropricnominatut. 

Eft enim non A - 

Sa, fèd Arbufcula baccifera,pai: 

mura longa, tenuibus cauhbus 

grifeis, &perpetuis foliolis ferrata 

f àmre rubris in glomos convoluta. 

Qux circa Infulas Flandncas 

vulgo dittas , incerta quidem 

origine undiquaque fluitans, adeo 

magnam maris partem obfidet, ut 

folum , nonfalum diceres, Se remiffiore 

vento moram navibus 

haud parvam faciat. Atque ideo 

ille trattus Oceani Lenticulans, 

de UttOOft-êe a Bclgis ex Indiis 

redeuntibus nomen accepit. 

Raram liane plantam pubes nautica 

Lufitanorum, ut Se Baravorum, 

indifereta quantitate macerant 

Se coquunt cum liquore con - 

venienti,eoque non frac felici fucceffu 

contta difficultates unnandiutuntur. 

Infipida eft, prxter 

falfuginem ex aqua contrattam . 

Nulla radix confpicitur, fed fola 

rupturxveftigia apparent. 

G V L I E L-

dG^LIEL M: ¥•& =Î SO 

*?:•" *-•--*.',•.' - . 

Cim(pmwFir> S**! 

"ófeteri &^fóÌrdo; 

r .i 

Z6-J 

liilJil.lf !.:/.. rj'jl tifili .!< J.^.' . ;/i; v.'.u 

i if pubxlhxc non tam faci a, quam admiranda qux deinceps. animus; 

icftj^tbmeEevpriufijuanradeas contemplatum,patetete in ipfoli- 

'na'ine ipanlifpet à vedere tuo. Se.inde à communibus ftudiorum tiio- 

, i rinji& conjun&iifimo anucò'fifti, atque tuo fub nomine paucis mo 

pad/lecTrbremprxfari.- Quod quidem eo confidentius urgeo, quia* 

vmkiàs[tcicetùdii^,tiiis'cutisfàei|emte fomper atque promtum fue^ 

« ifu;g3n3Uo^ /nf.irim-exjpettus,loijû^nimlfoletevenitegratius-,quamveteremami^ 

èitlàìwmvmécfqìi&sSf^ ufeêfoccflnu\icul«&fo.v^?i atqueperperuati...-, .. - ^ .... - iU^ 

aofaitàltocttipfert^Namra:returaf>>!GlarimmoVir,ut dum in (peciofa SeadmirabiS 

iHairûnvv4mehee'qu^ManTdu^^ 

ti^xi^FumtaiB^^ pukhrum. Dum enim tu crebri* 

fòtìpttóâàfeiattsu»ftari€y faqmdiam&ì- etuputi&nemillum non deferere cui -.pêstgg 

exî^llasjtoa^fation^fnieasptotiruderim potius quamediderim in lucerna- 

mW LwpqnifiHsfe-meritis ©ptimi cujufque memorixultquefdefi(rietìo , ràtulitye- 

MeexItoCuJvitq ;mmid\micilemiliierat quidquarnnegare, ad'praracuram feoifeten 

ffiefltfl^ftntotac* fónnripenu ,V«dc fattura, ut omnis mihi adempta fuerit oe 

re%Pè3éàfèwàmdamfdieq I iafmatas meis fxpe fkbitariatis&é;niemoriaiiman4is Po^ 

fò*me«c»m,cu^^^ oifitationibus\* "LS 

^*^fP^ 

^•^*to«damia^n ^ n u n i Z l ^ ^ ^ i ^ S w S ^ f a ^ 1 

nliis pone-v«ow ccmt*mr*t*mlntTtAf~ «^j._„l ... i ^^ K *vnY.^cqtur?v 

Mm 

savi. 

teritofà^ìd^btrstuf £.inmftiArtTÌrtî»^;;u-^/r v r J D *~ pot-o, 

1I * LX! » uosa vel etiam Fv^-j, 

^ 5 fetu

f^ reiudiciurarettura&circurafpettura,quofe non lolum mumant cont — 

3sIndorum fuperftitionesU plufquara aniles « " f g ^ ^ X S 

contra otopt ioium fenfuum incantatrices fallacias. a quibus faci e eit decipi eumi, qu 

câi^roinruiruguftu-.o^ 

n ItrlZ arane penerrali fé abfcondar, non fine magno labore, fine cafto amore, ime 

ano Se cerrius turiufquc devirenr, monendi funr procrea &: illud, (quod nefc.o qua.ur 

r'èmporuro injuria, aur ingeniorum focordia, aur „im.a fu, fiducia abur: ornanom 

defuerudinem,) nempcurnoftrahaxqualiacunque inverna ad pnfeorum SeRdMmorum 

murimi H,ppocratiSNarur^ Mediarne fidiffimi inrerprens ,n.J»nNa. 

denrivereadmirandapla^ 

turo quippe, illum vin.ro, Se quorquor ejus vcftigiis inharfere preffius, ad ,lh>d ventale 

urUirais rerum noriria:culmen pervafiffe, quo adire queroquam poflc°V^> 

tropluro, rorum dabir in ruminarionero corum,quos exlibns ejus «liquore, .non 

dfcaT, invidiofa veruftas, fed humanum in genus mire mifcr.cors clemente.divina. 

Nerne proprerea-ramen eos nos quis puter, qui cenfeamus.ullum hommem qnann s 

INequeptopic :„f,ii:u;i,m nlliufbue doemara prò indubirarx venrans nor- 

' ' ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ « ^ 

P I fin?1Tufuro ho!de Medicis dogroaricis ad raviro ufque clamiranr ronefque 

ingemma" &nu Usnon ^| mobfolcrailla Veriraris & Carnata* larva, 

S o iifttslunquXInfcrvienms abfconderefo.enr apud iorperiom&fiU, 

=css$iSj=a"a=ise. 

eventum incidermi, veljejunum anquou miv*a v-rnhoc ouod vivimus, 

funt fé oroptetea -radent invidix fubjettuin crepare. Quafi vero hoc quoci wunu, 

radinedemonftrandaaur urdirare edocenda. His, m V a '.^' vc 0l,.mauiaoau. 

âs.impriroisnofterHippocrare^^^ 

cikgunr,paucioresràtelhgunt,idcircoeft, q u ° amultiaa ""',•_ pharvbdes fé 

nefeio cujus Syderis vel Lunxlumen malignum fequipotius, Se ^ ^ ° £ £ 

vitate piofoffi, in Novatutientium Scyllas ferri cura xgris fuis m ^ n ^ ^ 

teri prius, quara ubi in fé experimenta capientes, idem in ptxcipitium fé ^detint^ 

SedhxcVidattinet apud te,Amicorum < * ^ ^ m ^ ^ ^ ^ 

enixius?queranoviraus ,ifta non modo non ignorare, fed ne duTrara ^ e ^ W p m 

omnibus inid unum animi inrenris viribusincumberc, ut tandem aliquando Hrapocrate 

nata, an fata dicam, Medicina Se fuo reddatur nitori Se omnium infcraturamor». 

Vnde fané Viri in Medica tepublica giaviffimi^t D. Tulpius, D. Vicquius, D. WuUc- 

C S

Z69 

nius, atque alii multi in arte exercitatiffimi, tibi patitet acfibi gratulantur, quod incomparabile 

illud Afolepiadium lumen, hodiernxlippitudini ufque adeo moleftum, 

non ceffesobjicete toties, eoque non paucos autpatvos delegete errores, Se in cer tam 

medendi rationemprxire. Itainterim denuo reperta Se fùalaude digna attemperare 

ptifcisfàtagens, iitfpetandum fit, populum deinceps Academicum fuccomagis falutari, 

erettioreque imbutum fpiritu, fore aliquando obfervantiffimum aurei illius 

apud Tacitum ditti, tam Medicorumfiliis, quamPoliticorumapprimeneceflàriifcitu. 

Intra deforme obfequium Se abruptam contumaciam pergere, iter periculis Se ambitione 

vacuum. Cujus fi noftri rette fcnfìim intelligant videbunt moncri fé non minus 

illiberale effe ingenuo, alterius fé ad opinionem, quamlibidinem componcre, Se 

grcgis inftar hunc illumve Caprumfequiducem, eo prxfertim inftudio, in quo nunquam 

aut finis eft inveftigandi aut poftetitati adempta facultas aliquid vel ràventis 

addendi vel temete et editis demendi. Sed Se illud iftamonet gnome, nenimio quis 

ftudio declinandivitiainconttaria currat,nimiumqueconfifus vel fuis vel tottecentiotum 

titubantibusinventis mtofe poffeputet infùltate prifox fapientix confultis : 

quin difeat potius, depofita lafcivientis ingenioliintemperie, putidaquephilautia, Se 

noftiifeculi&veteris patitet bonis uti ftui, medendiqueviam periculis quam maxime 

vacuam ampi etti. Quo fané fi Se illi,Se nos cum illis, atque adeo animis vii ibufque Se 

ftudiisfociatis.afpitabimus, procul dubio cum populi falute (cujus nos ptxfidem attem 

ptofiteri gloriamur) agetur longe melius. Quam fibi mentem quinon optet, è 

nofttisputo efleneminem. 

GVLIEL-

TT T ,| |,Vul ,, t,|.p l,J,,iJ1«..Hdl^-Hr«t?ttlui.lih^3jjt 

JHti "Xl, ;,,',, VrtT.l.fc .A ^nn\,u»hf

HIST. ftÀTVRjAL. Se MEDIC, XIB. V. z7i 

ftelx virus, falivam hominisjejuni, Serpenti, Viperx, Scorpio cxterifque venenatis 

adverfari conftat. Adeo placuit Naturx nihil effe fine pari. Equidem vix dixeris, venena, 

an ajexiteiia plura fint pronata; Se ubi Ipecificum incognitum, magnx ìllx compofition.es 

ejus vicem fupplent. Folia, flores & fruttus hcrbarum Tangaracd Se Iuquiriy 

"venena Brafilix facile prima, propriam fuam unaquxque radicem oppofìtum habet 

Antidotmm Bufoni Cururi aliiique infedis venenatis, fòlius iY^^/', decantatx illius 

panacea*,.fuccus fuffufus, vel cinis Tabaci affperfus, prxfentem morrem ràforunr. 

Plurima alia hujufmodihic producuntur, Indigenis Barbaris, quam exercitatiifimis advenis, 

notiora. Illi enim Serpentum, Viperarum, Bufonum, Se Pifeium venenatorum 

pinguedinem, capita Se jecinora iclibus venenatis paffim applicant ; imo integra infetta 

qux vulnera inflixerunt, propriis vulneribus audatter &, felici cum fucceffo imponunt. 

Quo quidem experimento comprobantveritatem jam a Galeno n.defimpl. Cap. 

de Draeone marino, & lib. de theriac. e. 11. after tam, aliaque fimilia veter um ac neotencoruni 

obfervationibus firmatam: ineffo feilieet multis venenatis propriam antidotum. 

Poflumegoteftafi,aliquasvenenatorumpuiitturasnullicelfifreremedio,quam 

hepati ejufdem animalis , Se potiffimum ea parte applicato, qua veficulx foliis eft 

continuum, teftante idquoque experientiffimo Rondeletio; aliquas autem pio reme, 

dioadmififle rantum camera ejufdem animalis impofitam. De quo exattius in patticulari 

venenatorum enarratione. Hinc manifofte appare/, partes diverfas animalium 

non tantum divedo expnmis qualitatibus proveniente temperamento : fed Se peculiari 

quahtatumoccultarum feu ut aliqui loqui malunt, vittutum fpecificarum harmonia 

invicem adverfari: Se aliquando noxam a veneno inferendam vel illatam rolli quia 

ehaturvel eXtrahiturpropter firailimdinerafubftantix, quarapars exterius app kita 

habetcuravenenoirapreflo;aliquandovero,quiaextinguimr,&,utitadicara;^ 

matto"" F ° PCCr COntranetatem & ^P^luara, quxpartiimpelila, eft cura veneno 

Hattenus de venenatis ittibus eorumque remediis topicis, quorum fit menilo apud 

AuthoresprofanosnonfoIum,fedquodfàcra pagina quoque in Hiftoria Tobix cap 

mul'& ^ Z S t ^ " & f^l^corl & Felliura j g ^ Z l 

JT & 7 enu I mum , efre - , N ^ 1US noau *> qui quidem altioris videtut mdaeinis dtf. 

us,quodduoillavicinavifcera,fialrerutrura eorum propràetur ,maxiraecont arras 

edantelfettus. Sicut enim venenatimmi ferpentis HxLrrhoisittuiGobiiXfocu 

cura Alfio furamra,Afpidura vulnerijecur Apri exhibituraripfius denique cffi££ 

ufelerÌ'dT^^^ 

taiere erudita anaquitate; Ita Fel Vipetinum apud omnes ftatuimr Venenum tam 

Eu££2Zfè^& f umtlon r evadatnifi ^ ^ dam yalTm: 

tei Leopardi intra fex horas inter ficiens, nifi per coagulum Hir d filveftris fiib veniatur 

Fel Leunc* cito quoque occidens : Fel pifcis Canis, unius grani ouani^tcdellte^ 

eft.Sicego,qua,quafimagicavelfuperftitiofamihipriraoirauitu\^^^ 

porevidiexercitatiffimosIndosmedieaftrn«:pr,r1i,^,1 • • ulLUd PP aieDant > cum ftuaniraahs 

Felle calamitates &ôrtesìTw 9 ^toreêx propinato unius 

falutera Se vitara prommfle & £Xtif^^ 

civicesfubê. L Z t ^ 

-veniquodraihiplene^ 

maliura, quorum funt venena, fini nutrimenmn\ h ^ et ' nter aLlthores > a * venena anifacile 

eftcLrecur una pars ^ ^ ^ ^ ^ ^ e m c a t a m ' Sl F*m,haud 

nutnraenrura ad omnes P partes ^ ^ ^ J ? J J T P * q T ***' CUm 

tur autfanguini aut pituitx autfaofis i Z l T odinalus partibus permikea- 

-lovetolllislbiii^^^ 

nimirumvenenumilludexcrementirinm ,JT' us > tacillus P oteft tirano ; quod 

lum fellis amandetur. M ramen m«m ?? fi0gU " ,ea fc S re S* tum > «d follieuaddarm 

ingcnium quoque fimrocnTv^!, M" 6 * ? " 1Zm ' m faItem al * «l«r 

Philofopho g ror « S d ^ ^ T * ^ ^ "*" ftdleeft vd %»fiko 

ceptxdoari„,fmrmetta"e^f f ^ ' " " ^ in n rar.busL ì reeorpore, 

parriumfir Sme acuraruml ?"*• " ^ Fd "'" ° mnia «."* fuM '" 

nerrandi, imo Se eroS t„I mm T ' VIm 1 ue P offick « rivendi, pese 

erodend., venenum ceree animalis hifce adjutum qualiraribus ,1- 

IO

172ro 


TtmTab arcLMleXrarem.utpofevifcus Fellisvel generation, vel feparaa 

q fvturo amue hac ratione aliquomodo f.r fimile. diff.mile ramen quarenus 

T Z l u S a r o venena»Fellisquaâriadverfam: rarione iraque fim.hruduus 

^^rirerqueeofeinvolvirrrarionevei-oqualirarisfpecificie Felli al» an.- 

mslk ronrrarix,ipfum vel expellir, vel exungu.r. 

LcetorTroei nonCrrecenriorum&veteranoruro Anaroroicornmcompone. Jres 

circa officia Hcpatum & Fellium vivorum animalium ; enarra» raroen urr.ufque 

rnerarionesdiverfe, favebunt potius eorum opinioni, quinobi ioremfanguimspò- 

*C

HIST. NATVRAL. & MEDIO. LIB. V. a75 

poteft, deditx. Illud mirum, reperiri etiam inter Chriftianos, quos infanahxc Se ridicula 

ctedulitasinvolvat. Pudetprofetto, quam indigne homines cxterum cordatos, 

mancipiorum &pecorumfuorum externos &internos affettus, nefciò quibus prxftigiisàfecufatosgloriari,meamqueinctedulitatem 

haudpaturaaccufantes, audivetim. 

Qraim tamenquxptimumtechnis impoftorum, veneficiis ac magicis incantamentis 

obvelata erant, longo poft tempore ingenii aciem intendentibus, detetta ftolidam 

opinionem exemerunt. Nemo equidem tam excors, quin fareatur, plurimos 

prxter expettationem Medici, citta artem,abfquemanifeftacaufafanitati reftituivel 

beneficio naturx folo, accedente? imaginationis vi; quin imo vecor dia potius effet, 

omnia marafeftis qualitatibus afcribere Se occultas illas proprietates tolkre. Sed hxc 

nihil adprxftigia aut patrocinium impoftorum refpiciunt. Vetba & chatatteres funt 

Medicinx dxmonum, fyrupi Se apozemata hominum, inquitParacelfus. Ex Agyrtis 

&circumfoianeisquiplufculumfapiunt, notuntquo tempore & quibus morbis fua 

amuleta inftituant. Si fhcceffu res careat, xget incufatur. In minimo enim qui peccar, 

omnium fit reus. In myfteriis magicis, qui cadit fyllaba, cadit caufa. Plebecula maxime 

dedita ejufmodinugis, plus fidei Se fpei iis concipit, gaudens falli fpecie retti. Orationes 

cum certis cxremoniis dicendas fufciuit, Sejam vix demurmuratis verbis vi 

ioitimmximaginationis,aliquamconvalefeentiam fentire fé clamitat. Quod ipfum 

quoque Galenus his verbis teftatur ; plurcs fànat, cui plures fidunt. Vnde merTto credulosAgrippaadfacramagia^cxremonialis 

admittit. Sed lóngius provettus, dura me 

tantx credulitatis piget txdetque: revoco me, Se ad venenatorum enarrationern re 

deo. Quorum occultxqualitatiabditx, quoque medicamentorum proprietate (qux 

perexpenentiam fuerit revelata) fuccurrcndum. 

Inter venenata Brafilix aniraantia, Serpentes primum locum occupant, è quorum 

nuraero circirervigintihattenus innotuerunt, utfunt.ft^rf , five/%,, Arabò,Bowh, 

Boicalba, Guon, facaboia, Boicwinga, Boitiapo, Boifupecdnga, Boipéba, furucuct, Canimna 

f^^gînpiiaguara,^ 

Amorepmma, fucurim, Ibiracoa, quorum pofteriores quatuor funt Angues aquatici Hos 

omnes ferpentes generali nomine Boia vel Mboia appellane quibus ex fuo arbitrio Se 

prò Serpentum diverfitate, cognoraen Se agnoraen imponunt. In quo quura fibi non 

conftentfedniraiuravarient,fitutadvenxa,queacipfiindigenxfluttuem^ 

nevoluskttorfacikveniaraconcedet,fiinhisexotic. 

fatisfiat. difficilhmuraenira eftexxquo velaffirmare veritatem, vel felfimomiWcl 

lere,quiaperpctuiis errorumparens eft vocabuli aut rei alicujus vicraitas SefimSo 

Frequentiores,xdes&filvasperreptantes,inhochabitatopLarabu cTtrac^^t 

teliquoruraininuscognitorura naturara cogorprxterire. Horum Serpentura Arae 

ticanoruraaliqui EuropxisininqsfTOtiV,x«,utcimquetamenm»orcS&Te^cra& 

exiftunt.quafiliarumtegionura calor externus nativura in hifce frioidTs anfraanribu 

mtendat. Tanturaqueabeft uthis velaliis venenatis tardkaspoffita^àST 

utnovernr' Anguestantxceleritatis,utfagittxfirailesvideremur Pt«aGa1^nSP 

rumque teftimonia, multa funt argumenta ab iofa exnenenHoTr 

all °" 

â=sààaaESS SiT= J 

deeoruranaturafcripferunt,congeftunireperiet * ^ 

T 

& Neotencl 

pins quorundam vifeumvemiròm,nJr, Lin!f u^""^"" 15 pirisquorundam « « e S S r x S Tstingere,ca ^ ^ - 

media adverfus ferpenrum morii,, rlri P em m inter estrema relum 

adeo actóx venenum^nf «« ^fervanfolenr, ut mex demonftrabitur.quafintìltet, 

ipfaquerTptramSfem S r i ^ " ^ À * 

vel exinde patere putem n.inrl A^ J. atcsmiailv ;h: nu ncmfpMentibusIatitare,carncsinflararaenr 

* • *"* mortuor ^^rFentum, hominum Se canum 

Deguntr"

GVL1ELM1 PISONIS 

2-74 , • /^n-pnrant fé eliribus, butonibus, 

Deguntpaff.ro in cavernis Se arborum truncrs, fidlenmnt e g ,. 

raròs Ivmmqueovis. Teffib»ca«nt >«o«»m|«tooon«^^^ t^ 

fcTs, quifemineimplentut tcmpote co.tus, ^ » ! ^ poffit. Irautinl.isali.fcomplexu, 

adeo fibi c.tcumvolut., ut unus ex.ft ma » ^«ps PO ^ ^ 

que naruralibus funaionibus v.xquidquam ^ ^ ^ unoduau ad caudam 

LunrAprehcnderim. Venmculus laxmr. mteft «~ c f l c a i quafiiis hoc cum 

produciti. Renes & vreteres r^^^bitnttocommune effet,lotiuroque 

avibus aliifqueammalibusov.pat.sp.t.^ 

qualecunquemalvurocuroftetcore deponerent inu _ Itaut ovipari 

rum funtrudimenta Se globulorum modo mrerie qu |g ^ j 

plerique Serpenres dici poff.nr, ««P^^P^rqimrundamfcriprorum.mqua: 

inrer vivipara recenfenrur. Non ramen ai y JL marremque enecare, 

quum utnufque fexus Viperx in vivano P° 1U *> . h m Autores, Se a me 

crorumefucurare. v,„*ran,mnarurain d n ' tu *

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LÌB. V. 1?f 

Caudx extremitateinanum hominis immiffa, mottem infert confeftim ; venenum 

autem quod ore vel dentibus infundit, multo lentius vitam tollit. Ex vulnetemoxfa 

mesciuenta effluir, carolivet, ulcufque paulatim ferpit. Ad remedia extrahentia, 

vunusdilatamia, fcanficationes, cucurbitulas, fcfipars Ixfaintercipi poflìt, ad vinaria 

kftmandum , idque junco Iacapé, cui remedio maxime fidunt niperftitiofi Inco- 

Ix; fin minus, cauterio utendum eft. Interim dum veneni qualitas ad cor penetrar cu 

randum utintenus prxmuniatur Tipioca hauftu &fucco recenti prxftantiffimx herbx 

colubnnx Caatta Se Limonum recentium,fudorefque evocantibus infiftendum Prxfen-, 

tiffimum pra: cxteris remedium, quod Barbaris contra hujus aut quandunque Serpentis 

morfusreftat, eft ipfiusnocentis caput, quod contundimi, contufum emplaftri forma 

vulneri calens applicant : vicinifque partibus virentia Tabaci folia imponunt. Prx 

doloris atrocitate ittahumantmcrabta cum felici fucceffu. Cui temedio fimul addunt 

m omnifete morfu, falivam hominis jejuni, qua perpetuo partem affettam demulcente 

Phnius hb. v-ii cap.z.Gaknus hb.x. Simplic. Scaliger in Hiftor. Animai, 

ib II. cap. 18 hancfahvxvira quoque agnofeunt) adeoque his antidotis nituntur, 

ut defperent ,fi inillis voti corapotesnon fiant. Ego hxc & firailiareraedia, qux longailhsexpetientia 

dittavi!,jubente neceffitate, lubenter fura iraitatus. Non interraittendo 

tamen ea qux a veneranda antiquitate Se autoribus nobis funt relitta Ne 

nirararatemerehifcenovitiis, aut pertinaciaadhxrerem veteribus,quibusne^tum 

fuitOrbemAmencanura,e;ufqueaniraaliurapeculiaremgeniuraràqrare7e 

S 

B O I C V A I B A. 

T> Oifuaiba Serpens craffitie Se longitudine Bokuacu fimilk C.A , T L J r 

^PP^cfineraaculis,continuLduttu^ 

pofteriori vero eft flavefeente. Mire quoque S i r i ^ n i g r 

maxime venenatis perpetuimi bellum exel S ' ? omnibus Serpentibusvel 

tiffimura^^ 

venera expers deprehenditur, ut incoi* carnem XMT 

de votat, ipfequeadeo tamen 

utin hoc quoqueSerpente occurrati\ludaunl^ comedere non extimefeant. Ita 

ambiai ninnane eff| quod c 5 j Ì f e 2 ? ' ^ * tOC ° rerura 

tius damno vivai. F m P r *axnoniit,& umile contra, quod non alte. 

C A P y T in. 

Curucku, CurucMkga, Ibiraccd,&Toipéa,H.morrhoum 

Jpeciesyenenatìfimtf. 

C 

Vrucuctieb anguis craffus cineririi W,'^ maculis ni. 

u d«.mpedes longus. Capite eft comnremorTi2 i" ? ÌMcrdum ô- 

pfturvertigine.JemoribusZmtóCîm'rr"^ 

-orfrigidusacipfadeniqi^^-Sêm^ 

Aa cedit:

CVtlELMl PISONIS 

17« ,• „„n.l,,,i,-Serpenti diabolico.quodexmorlu 

ced.t:Pr;cterenarratasqualW 

dus virulento, vena: « » à l d 

' ^ ' 2 , imo mannum Se pedum unguibusoro, 

ne finguis bulliens mox e nanbus, aur.bufque, j • itis Vcnrilabiti.t. Huic 

malo fi qua: Mediana derur, .pfiu^P^f'f abaci recentia, leviter tantum ab igni* 

fiamma raaa, mirab, iter f^'^Tdcc^Lm, ut Se:ptfCma ex Manioca, qua: eqi.eSerpentummorfusradicisC^»de«aum^ 

l ^ ^ ^ 

lma dicitut,Omuiuro veroprad nt.ll"^ imvulncri applicata me aluftoties 

enarrata;,C«f««d.aa:,qu.pattim^ 

queprxfenribus, fauciatos " ^ £ ^ C X , » « J , Mahjfto, ldora«d,\i^ 

Lioconvenienter exh.b.ta,'"'XccuTSroonumpufillorumrecens, refrigerando 

0V.^^nomenteU,moleJlongLL 

motum, paulo meurvatorum, in urraque roax.Ua armatu^ j r ^ 

qnalemcunque. Vtriufquehujusmorfus,to£f^dlJ Jfltruc^,Mm^ 

ioduroeftvenenatm,Kpeff.mafymptoroata^ , j ^ ex 

filienfibus exercitatioribusipfe ac X?"mudb~ q fuerit,moriturvulneratus.f.yinaribiK,&oculisprofluit,atque,rofiftatnn^ 

rus nondum cor infecerit.carne ' P f i ^ 2 ^ v i n o inteme exhibitis.reffituun- 

7y„,C^fo,CW»^,addit.sfummitat.b^ 

tur *gri. Stupaarboris'^.^S^rnSSvdpdfinaC^««,pot».equos 

fiftir. Rafura quoque cornu bov.s lar g lte ""^x ' it P ipfius ferie contufo, & cum 

C^niherba, & tantillo f..cc.L.roc^numalnUqueej m otdon>non 

Curo fupra monuetirn,fanguinsfluxmesmmoclo^ ^ , « , « 1 excomtamen 

exiftimandum, eum, vel per « l °' u uadamproprieratevenenata,quamtomuni 

ardore.ac inflammationeded «^ m i n u i P t 0fLda folutione, omnes Curtius 

fubftanti* dixerimt, provenire, q u a t * ^ P cxa Us oculorum 

potis potos orificiaque venarum^" C "Xeuinem profluere videmus, ficut in peftil 

aurium, imo Se ulcer.bus côW**,augi Jtófitcombuftio& denigrano, 

lennalibus morbis evenire «nftat. Tanta erom p c fubtiliifim0 veneno.ut 

tanta denique fpirituum vitahum futaP""P^ aIiammque humiditatum nafpafroiex 

U r n e » ficcitatc,uum e '^«'^f^demmots ipfa non raro fubtLliumPrivatione,vocis&anM.rus.^ 

fequatur. Irautexinfolitohocfymptomatumconcuru 1 dameffe. 

rum kthal.um vulnerum minime ex primis Se fecundis quaiit P 

C A P V T IV. 

'Boipuafu. 

e 1. mmimus femut fere hominis 

B 

Oiguacu, five libóya, Serpentium omnium facil'**£'„ faotet. idque 

ctaffus, Lufitanis Cobra de Veado dittus, quod Dorcades integ aebeatur, 

fugendo potius quam manicando: Ita ut Plinio C. 14- !••»• » infantcra 

de f erpentibus qu* Cetvos hautiant,ac de S#« Serpente qux tempore Uauou ^ . ^

HIST. NATVRAL Se MEDIC. LIB, V. 

B o i G V A C V . 

dcglutierat. Ex horum genere quidam ottodecim vel quatuor Se viginti pedes reperiuntut 

longi. Cineririo, fpadiceo,ekgantiffime variegato funt colore. Tota pellis diverfx 

magnitudinis nigris maculis quafi incatenatis decoratur, m quarum centro albxconfpiciunturmaculx: 

Nónxqueveneno,ut multi alii, turgent. Carne eorum 

alba non folum Indigenx Se Nigritx, fed Se noftrates vefcuntur. Famelicus hic Anguis 

vel exdumctis profìlit, caudxque fux duobus unguibus armatxnitens, horrende 

fé erigit &ftrenue cum ferishominibufqueluttamr, Se fìbilat irritatus : vel ex arbore 

ràfidiofein viatorem defilit, eumque validiffimis cingitamplexibus, ita ut velfolo 

complexu, tum quoque cauda rigidiffime in podicem immilla, interimat. Nec minus 

validi atque feroces exiftunt ingentes illi Arabo, fucuriu, feris quoque Se hominibus 

infidiantes. Omnes Serpentes folidis & multis verrebris Se coftis prxditos ex Anatrane 

animadverri. Anticx Se mcdix potiffimum corporis partes fpiriru attratto fupra 

fidem turgenr,& fortioribus coftis munirx, non folum adinfidiofosfaltus, fed ad de^lutiendam 

prxdam longe aptiores efficiunthas bclluas repentes : Coftarum enim .ope 

magis profundam Se validamfuttioneraexercent, idque in commodum prxdx nattx 

velnancifcendx. Vertebrarumveroroborefuftentantur &eriguntur, earumqueplùralitatecommodiusingyrosquofcunquemoventur. 

Scdeton hujus Serpentis, in India 

Orientali Se Occidentali familiaris, omniumque Brafilienfium facile principis, 

Theatro anatomico Amftelodamenfi ex Brafilia a me miffum, fententiam meam confirmat, 

ficut ex hac appofita icone videre eft. 

In qua fabnca ofTea prx cxteris notatu dìgnà occurrunt, quod magna pars capitis 

amplitudinem tittus demonftrat cum acutiffimis & longis dentibus. Dein vettebtx 

plus quamfeptuaginta concinno & perpetuo ordine a cervice ad caudx exrremitatem 

compofitx; capiti autem propinquiores rnajufculxfunt,decrefcenteque ordine abeunt 

ad caudam, quarum circiter viginti pofteriores, cònformatione &: figura nonnihil Z 

cxtens difcrepanr. & llumi miia 

Ittus eorum vix cenfetut venenatus, & per fé aliquando, vel levioti faltem ^htk. 

to remedio curatur. Ita utinter rabiofos pLus quara venenatos s i £ ^ f t 

beant : quibus Camnana, Mamma Se Vona annumetare licet. Cxtetura hic JSI ' A 

tcrribihs Cervis Se Capreis, a Formicis tamen n ^ * V ^ u ^ n % £ ^ ! ? 

gteffis,quura exdera Forraicx a parva vipera/^ ni fugara al^!ffiSSS 

A a * nihil 

'•77

- GVLIELM1 PISONIS 

17 

" „„-,,, fut.nrebusquoquehumanis)quodeverrinonpol. 

nihil taro potcns fit inrerumn m a ut .nreb q ^ ^ ^ . ^ 

fit à multo minori- Ita " &P 1 j / & p F linianum atad, L xr. e. xx.x h.s verbis. 

num, 1W5 ^»?^»^m A :blliC;liecant fingala, .faucibus ejus apptehenfis mord.cus. 

Serpentem(locuft*)euml.bu ^ M; lia vlx credunr, niùquz 

Talia » J . f J " - j \ d'e Idololattia Geurfiruro refpondet, feilieet quod ..Ih 

vident Qmb

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. Va z79 

C A C A B O i' A. 

T Ile qui facaboid vocatur, inter minores cenfetur, pedifque eft longitudini;;,digiti etaU 

J-fitiei, terrei coloris. merito à Lufitanis Cobredefipónomen accepit, quia colore sfigura 

climaces illas, chordarum inftar reptantes humi, xmularur. Hinc fit ut viatoribus 

facile noxam inferar. Morfus tamen ejus licet venenatus, à fupra dittis remediis 

reftituitur» 

C A P V T VI. 

Canìndna > 'Boitiapó, & Guon. 

SErpens Canìndna dittus, eft oblongus otto circirer palmos, venti e flavo,dorfo eieganter 

viridi, inter minus vehenatos habetur, ovis vittitat &volucribus, tum 

quoque quibufvis infettis domefticis. Adeo fé cicurari paritur , ut manibus trattemr 

impune, hominemquefequamrreprando. Capire Se cauda refettis , ab Afris 

Se Americanis comeditur. Depeculiariillius antidoto, nihil celti adhuc mihi conftat. 

Vulganbus Alexipharmacisfuprà enarraris, malum fi quod inferi, facile expugnatm. 

Familiare aurem illud decottum antidotale, exradiee luripéba cura pauxillofalis huic 

morfui fxpe_apphcandum ; nec non Ananas viridis, ifque in caraplafmatis modum contufus. 

Denique fineceffitas ulterius urgeat,pars Ixla fcarificetur, moxque vivus gallinaceuspullusimponatur. 

' * b 

B O I T H P o', 

g^quoqucinterrainusnoxiosrecenfetur, roftro eftoblongo,totus anguisno- 

J>vera vel otto pedes longus brachiura craffus : fquamulis veftitur elegantibu fed 

adraodura parvis,fere tnangulatis , olivacei coloris, in ventre flavefeensf ran^ Porif 

firaura vittitat. irritams morder, fed vulnus facile curabile infligit. VomcaTaìtT^ 

ftar ubulx acurainatahoftera quoque fuura ferir, fuperftitiofi Inlige^Hj^" 

tendunt, fxminas fuas fleti es, reddi fcecundas fi alfnnnr^c i, Zu- n ltre *. ue con ~ 

hi affricentur. rcecunuas, n aliquoties lumbis ìllatuta ferpentes 

V, O N. 

A Cceditingentismolis ferpens&^Brafilienfibus dittus, colore cxruleo Velo 

^lufrheZ" 

terfunS ìn ?^ cnt c^ {{ ^^Guinpiagudra dittus. Vterque enim tam veloci 

Cpuitfr 

C A P V T .VII. 

Vipera venenatitfim*, larardc*, & Ibiidram, diBx. 

D 

IverfxViperarum fpecies nomine Iararaea defignantur ouarnm «^ 

pellami W . ^ , , ultra decem palmos lon^xXâ^X^L 

prottuditdentes,alioquinb^ 

A a y eft hu-

**» , G - V Ìeo I potL M ut viginti horatum fpatio homines de medio 

^r4S^ & ^ proi,ficum effet ' qua 

^dolroul^fetusablncolisaccepi. 

I A R A R A-C O A P I T l' N G A. 

tudims eft quràquevelfexpedum circiter. 

I A R A R A' C iE-M I R i'. 

rumgnaris, aut occiduntur, aut evitantur. 

I'ARARAEPEBA. 

^Vatta A r ^ nomen obline, (cujus folius ^ ^ S * ' 

Qcoloris, catenula:inftar,fuper dorfum& fubventredifcurrir,,«^ 

n^m^.Spfàferapoftquamvuhiusinffixir^^^5^2ì 

ta Se in aquaradicis /«.pria, cum fale, oleo, porro .lemme , i 

Verum licet caro illarum ( ex qua Troelide nifi no miro 

nfque adeo anridoralis, etiam in hifce ^ ^ ^ l ' ^ n 

j 

t . 

h/bellux iongo 

Q u } ^ ^ - 

plutes utique calamitates quamcommoda himano f cl ^fP ; fcd^Fel earum 

fi, non folum virulento & fanie * * £ ^ j £ £ ^ m < * w 

a Veneficis exemprum Se mimma q^tare ôpinarun , 

afferr , fi non 

antiftuauum 

quantocius vomitus ex radice ^ I ^ g ^ n i , per orina, K 

3w*«,Liroonum, &herba-Caaf" foce»> >"2fpfiirusrefolutirevocenrur & robofudores 

p r o r r u d a n t u r ^ ^ ^ S ^ ^ ^ ^ ^ ' ^ ^ 

renrur. Sed curo reqmfira Iure v.• >n.te P fomdtc 

five ab illato, five ab affronto veneno. 

hlc lnquitete fu- 

NatuI £ "" , . & f 

pervacaneum puro, quia fymptomata curo fervo* 

ine eotumque re- 

e ^ lc ^S f c f t a^^ c o n. 

Ldaaidfatisa'rguanr,medicaminacon»pie aque.hc curom n,t 

jundafinr. ramo, proprierare occulta venenum fupeiare, 

comprobatum effe puto. 

I B I I A' R A M. 

TTIperaraquaraBrafiiien^ 

V tanorura Cobre cega, vel Coke de dos Cabefas vocat, quod dio?f" fmt Qere. 

IpfePlinius, qui idem de eadem vipera teftatur, " ^ ^ ^ ^ « f o n d i veminum,inquit, 

L 8. e. z3. Araphisbxnxcaput, ^ ^ m ^ " ~ ^ i m fuarurnin 

nenum. Saht enira in utramque pattern retro Se ante, propte fita ex 

utramque partem mobilitatem, informis hxc vipera,- & m gyrum q r , 

infidiis opprimi! incautos. Adeo difficile eft caudam a capile ^cernere .a H ^ 

tara capite quam ore fenat. Non procul ab exttemitate

HIST. NATVRAL, Se MEDIO LIB. V. 

I B I I A'R A M. 

rumlatebras, quas adeo perfequitur, ut integtas cohortes videas fua domicilia relinquere, 

Se avolare quando alatxfattx fuerint. Ejus morfu nihil eftvirukntius, qui cum 

infigni ardore àvulnere ad cor tranfir in momento ; non tamen citra fpem curationis 

exiftit, fifupradittis remediis tempeftive interius &: exterius tiraris. Qux, quod nihil 

immutandum occurrit, toties repeterefupervacaneura duco. 

C A P V T V lì I. 

Quatuor Hydri, uìmorepinima, Mamma, Tareiboia, &- fucuriiu. 

T 

Andemfequuntur Angues, amphibiorummore, modo in ficco, modo in lacubus 

degentcs, ac proinde Hydri vel Natrices meriro ditti, minus tamen Europxis 

perniciofi habentur. Irritati nocent, vulnufque facile curabile infiigunt. 

A M O R E P I N I ' M A . 

p Rimus eft Amorepinma circa fex pedes longus, cute fufca, maculis luteis interius, in 

*- ambitu antera brunnis.Etiamfimorfus ejus non ufque adeo extimefcatur incolx 

ta 

Aa 

men 

28

8 GVLIELMI" PISONIS 

leu fecuritatis caufa herbas T^hambi Se Caapid vulneri imponunt, atque vim veneni,fi 

quod modoadfit,feliciteiretundunt. 

M a* N i'M A. 

C Ecundus Mamma,non nocens, cui, prxterquam quod cutis admodumvariegatis 

S£loribusmicct,utpmchrit^^ 

drurafuperet, hoc quoque peculiare videtur conceffiim, ut dura in ftagnis apricatu^ 

tantocura fuigoreadverib Sole tadios de fé fpargat, ut cura admiratione in aftanies 

homines Se arbores Iriduminftar undati reverberentur. 

T A R E I B O I ' A . 

IT- • Ertius Tareiboia appellatur, qux lutei eft coloris, fex palmas longus, ruricolis pò- pò 

1 tius *,„. extimefcenda, «timefcenda, quodgallinasdevorer, quam quod homini venenum interat. intetat. 

C V C V R I I V . 

Vartushydra ellfucuriiu,tantx magnitudinis Sevoracitatis,ut cervos,capreas,imo 

Qinfantes integrosaquatumeuntes deglutiat, Sicur in Bahiadetodos los SanBosjuxta 

Brafilianura pagran, pueruhsadripas ludentibus contigli Cujus V^^fx^rx 

focn aftantes attoniti, convocant araicos, qui mox cultto armati in aquas :f^pixeipitant, 

Se feram onuftam puero fauciant interimunrque quam aquis emerfara dfikcant, 

illxfuraque fere infantera rediraunr, quia ut alias dittura eft, angues non adeo mafticando 

vd mordendo quam fugendo prxdam deglutirai!. Hinc facile eft confirmate, 

anLaliaaquaticacumejufdemêcieiterreftriuraferitate&raagnitudraecertare. 

C A P V T I X. 

locareJbe Crocodìlus yulgo Cajman, & Teiufve Lacerti. 

Rocodili in fluviorum, ftagnorumque latebris degunt, Africanis & Afiaticis 

CCrocoLfirailes/edutiqueînore^ 

excedunt. Hominibus natantibus infidiantur nttu late didutto, acutifnmiûe 

dentibus^ 

I A C A R E' five C R O C O D I L V S. 

vero adipe ipfius aniraantis.Vulnetati patitet Se non vulnerati < * ° « ^ J * " ^ 

diovenantur, parrirapropter virtutera adipis, loco emplaftn vulneri ^ * > 

partiraob ipforum reftes, myrotheciura redolentes , quos care divendunt.Vmafus 

quoque hujus lacare fxecatus, Se in pulverem redattus contra morbos calerai exhiberur. 

Ova qux plus quam viginti vel triginta fubinde proferì, nova Lunacontegit 

atena, veteri vero effodit, edita jam prole. Gallinarura ovorura Z 

excedunt, nec folum à barbaris, fed Se militibus noftratibus expetuntut Se comeduntur. 

Idem de ipfà carne ejus albicante dittum volo. 

Fr. Ximenes obfervat remedia qux ex glandulis illius fub gutture poiitis,atque enam 

è ventriculo, prxparantur. idem teftatur, animai hoc, cum alio cibo deftituitur, -

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. z2$ 

vorare lapillos, eofque fxpe in ventriculo illius reperiti femi-cottos, quorum pulvis 

hauftus fingulare remedium fit contra lapides qui in renibus hominum nafcuntur. 

Brafilienfìs autem Crocodilus Êthiopibus Se Noftratibus Cayman vocatur. Capite 

eft compreffo, fuperius firmiffima tefta munito. Oris hiatu ampio, qui longe ultra 

oculos aperiri poteft; mandibulamfuperiorem mover, inferioreftimmobilis, (quod 

nulli animalium, nifi huic conceffum tefta tur Ariftot. de Animalibus) utraque autem 

dentibus acutis, nunc longioribus nunc brevioribusprxdita. Linguam habet nullam, 

fed tantummembranam, quxraandibulxinreriori interjacet, &lingux figurami referr, 

quam tamen fuftollerenon poteft. Oculos habet magnos, rotundos, pupilla nigra. 

Collimi fuperius Se dorfìim tuberculis majoribus exornatis fquamis veftitur. ultima 

caudx medietas, firma pinna fuperius erette ftanre, ad finem ufque dotata eft : qua 

ràtei natandum, more pifeium fé gubernat. 

Elegans hoc amphibium a rapina fatur, exilitè fluvio diebus xftivis, Se ad ripam aperto 

rittu apricari amar. QJJO avicula quxdam advolansfomnolenrx ferx dentes a 

prxdx reliquiis expurgar eodem fere modo quo Plinius 1.8. e. zj. de Nili Africano 

Crocodilo narrar. Cujus dormiturientis fauces Mus Indicus, Ichneumon dittus, repente 

intratventremq'iecxedit,unde Crocodilus moxtantxdefidixpcenas dat crudeli morte. 

Hi vero Americani Croiodili, etiamfi immunes ab ilio Ichneumone, non tamen evadunt 

barbaros fàgaces, qui rune per infidias opprimunt belluam fàtietate enervatali!. 

E i V. 

TN tanta Lacertorum frequentia; filvas xdiumque rudera paffim oberrante, unus 

-A atque alter tantum quoad hattenus conftat, reperitur venenofìis. Omnes nomen 

Teiu audiunt, Se Philanthropi habentur. 

Prima venenata farapopéba rres-vel quaruor digitos longa. Figura corporis inftar 

vulgarium Lacertorum, quatuor eft cruribus Se pedibus : in anterioribus quinque, in 

pofterioribus quaruor habens digitos. Corpus totum eft hepatici coloris cum albis 

notuhs, in cauda autem albis lineolis, hinc inde etiam aliquid flavi mixtum. Oculos 

habet fplendentes Se quafi vitreos. Cauda eft cxteris latiori Se breviori. Velociffime 

moverur,prxdafqueper infidias venamr. Totus veneno turget, unde morfus illius admodum 

venenofus habetur: qui ramen ab affumptis Se applica tis antidotis infra explicandis 

reftituuntur. 

S 

. x 

A M E R I 5 i' M A. 

Lcunda Amenama dicitur : Lacerrulus 

tres digitos longus &pennam olorinamcraffus: 

crura& pedes exterorum 

Lacertorum firmi es,fed cauda breviori 

incurvata: ocellos haber nigros, 

corpus autem fere quadrarum videtur. 

Totum dorfumfquamulisveft.turleucopceis.lateta, caput&crurafufcis eroda v 

ro exml» : omnes aurem fplendent Se ad tadum apprLe funr l*vef DiSnt n 

dibus inftar fttarumporemarum. Admodumvenenofum eft an.malculum Sd 

returaFele,ventreroejusmflarveneno,hoftemqueinter.ro1rfuurCupSumcft 

fugend. fangmnero huroanum, proinde in zdibus fé abfcondir, lncemquffi cu 

conerà cereri mnocui Lacerti perpetui fint apricatore?. Referunr, feeminam luid r 

ftam ab hoc Lacerto, vel folum indumentum, nunquam poftea e » Z * 

rem nondum compertum, quaptopter fides fit apud incolas. P ' * "' e aU " 

i laga ab hifce noxiis Lacerrulis illata, dilutam feetidamonp

« GVLIELM1 PISON1S 

4 ^r • v^rifllmnmfciliceteuequodPlimusl. xi.c.50. 

qnodcuroroeoMargravioobfcrvav^f;~^ C tas «nlfa.fed integteabfcifttftammreliquit, 

caudas Lacertotum ex P a " e a P". . morfi, adprehend.t fcemelfenon 

renatì, conrra Scaligeruro. C » » ^ » - J ^ furfumk. 

te ccrvicero, paulo poft ad laro fé inclina >£?JateIgo. Exovis.quzutvando 

adrmrtit marem, qui pedibus completo co.pro ejus a „ ^ ^ 

ci.nqucpififuntmagn.tudinis,fatusfponteexclud.rotur, usemm 

ra tedis non incubat, fed Solis calori ea «^

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. ig; 

Proceffus duo juxta fé pofiti ptope anum protuberant, quibus nent Se retia capacia 

conficiunt, licet rarius, eodemque ordine,ut cxterx omnes Aranex, ftamen, tramam, 

texturam, medium Se cubile defignant ; exindeque omnes illas celebres fapientix Se 

aftutix attiones fòlio» more exercent, de quibus morales Philofòphi tot prodiderunr. 

Averfis cràhibus copulantur Se Venerem abfolvunt. Ova fub ventre portant. Caute 

funtapprehendendijobveneniliquorem, quem primo attattufpargunt, qui fi oculum 

feriat, totalem vifus ablationemminatur. Pili quoque venenofi curemhumanam, 

ficut Erucx pili folent, vrunt. Irritati venenatum aculeum infigunr, ita tenuem, 

utvixconfpicipoffit. Hinc tumor lividus non fine cruciatu multoque dolore exfurgir. 

Nonnunquam ratione par tis per cuffx&: fympromatum fupervenienrium malum 

adeo exafperatur, ut incurabile reddatur, omnibufque remediis applicatis prorfus refragetut. 

Proinde ratio habenda ut vulnus dilatetur, fcarificetur, cauterifetur, fi pars 

lxfafevera hxc remedia non ferat. Cxteris medelis prxferetur Cancer Aratu prxparatus 

eodem modo ficut inCapite de pifee G'uamaiacu dixi. Adeo Cancri marini ac fluviatiks 

peculiares vires anridoraks videntur prxfe ferre etiam nunc, de quorum militate 

tota erudita olimantiquita? totprodidit. 

ARaneus fecundus, magnitudine 

noftrates longe fiiperat , licet 

prxcedenti multo minor fit. Corpore 

eft bifetto: patte priori eft pifi ordinarti, 

pofteriore veto fabx formis Se 

magnitudine. Corpore toto Se cruribus 

eft pilofis inftar holoferici fufei 

detriti, intercurrentibus fuperius maculis 

nigris. Ab utroque latere quatuor 

longis tenuibus praeditus cruribus tribus 

internodiis divifis. Anterius duos 

femilunatos propedes habet exiguos 

N H 

loco promufeidis, quibus apprehendit. His fuccedunt duo denticuli nigri fpkndentcs 

acutiffimi,moreprxcedentis magni Aranei. Hi quoqueexuvias certo tempore deponunt, 

dentibus ipfis adhxrentibus, ita ut cutis exuta Araneum ipfum reprxfentet, nam 

folum inferiusfinditur, ubi Araneus, nova cute recuperata, exivit. Cxterum co èunt, 

texuntquc,&ovaportant, utmajor ille, feetusinorbiculari folle fub ventre pro-enerantes 

: cura in xdibus frequenrer reperiantur, multoque veneno turgeant, fbdSlo 

avenenatoillo liquore cavendum , cum non multo 

minora fymptomata adferat quam ptioris magni. Proinde 

ad eadem remedia refugiendum eft, qux fupra 

enarrata funt. 

N H A N D I V III. 

np Ertius Araneus egregiifpkndoris eft, cuiquafifa- 

A cieshumana fculpta, Se ex argenteo videtur obdutta, 

ficut ex appofita figura liquet, quam prò corollario 

ob elegantem Se inufitatam formam appofui,quia 

de peculiari indole, bona vel mala, nihil mihi compertum 

eft. 

C A P V T XI. 

Paria InfeBamxiaiAumati*', Iapurucd\ Tataurana, 

Arhbud',&- Scorpio. 

REftat, ut qux circa extetanoxia Infetta mihi innotuerunt, perftrint»m P • 

rao occurruntvaria Arumatid, ^ m ^ m ^ ì ^ c h o ^ ^ ^ ^ 

di. Septera digitos eft longum, ^ c ^ i L m c c S ^ ^ ^ ' 

-^P-^^nobiiscormculisIongis^ 

duode-

i$ 

GVLIELMI P I S O N I S 

I A P V R V C A ' 

A K V M A T I A. 

duodecira i priraajunttura eft capitis Se corporis -, mox fequitur alia, in quam & capitis 

junttura in duo brachia, quibus Se pedum loco utitur, adnexa ^ ^ ^ / ^ ^ ° ^ 

gius ab hac diftat, habens Se duo ctuta ; quarta itidem par crurura tenet : Corpus denique 

definir in acumen, Se habet aculeum, quem quafi in vaginam r ccondit. Color 

heneus. Tuberculis quoque patvulis corpus fcatet, precipue inter brachia Se fecundum 

par crurum. Sihoraràeraferiataliquera,treraoreraexcitat in roto corpore : non 

facile autem alieni nocet, nifi quis manibus pteraat aut pedibus. Dolorofus ille rremor 

fedarur facile radice Mangle parti affettxapplicata, tura quoque inunttione olei 

fruttuurapalrax^^dittx. "V TArix quoque Sco- 

V lopendrx,Brafilianis 

Iapurucd\x\f\tanis ceniopta, 

Belgis ®imfcnthettìl 

dittx. Infettimi 

hoc quatuor circiter digitos 

longum, plurimas 

habetjunttutas, obfcure 

flavi &: in conjunttionibus 

nigricantis coloris : in quolibet latete viginti pedes : caput compreffum, latiufculum 

, fuferan: corracula duo: fub ore duos dentes inftar forcipis . Cauda illius 

eft fincata, Se definii in duo quafi cotnua. Admodum ftequentes funt inxdibus, 

&e valde venenofx funt beftiolx, fupta enatratis remediis curandx. 

TTls annumerami Se alia 

XAMilkpedx fpecies frequentiffima,multis 

fettionibus 

nigris Se flavis conflans compreffis, 

capitulo parvo eum duobus incutvatis corniculis breviufeulis, cruribus exUi 

businnumeris. 

A M B V«A. 

C 

Entipedes hirfuti duo arcuatim 

repentes,TataurdnaSe Ambua Brafilcentopéa 

Lufitanis ditti,inteique Et u - 

eas habiti, ad venenatotum ordinem 

referuntur. Sicut Scolopendtx xdes ; 

ita hx filvas perreptant, olerumque 

hortenfiumfrutices non folum, fed &: 

Homines mfeftanr. . ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ 2 ^ . 

five cvlindricus,nieernmus capitulolpienaenrerugiuw. j T 

rum coi pus pilis dui rafcuhs elegante! navis vcmxum tu., Alicia , 

fetarumequinarum.

HIST, NATVRAL. &.MEDIC. LIB. V. 287 

ALteta, ut ex figura apparet, 

A M B V A'. 

obefìoie fed bteviore eft 

corpore, eoque miris junttutis 

divifò , pilis undiquaque elegantioribus 

& majoribus, plumatum 

more copulatis. Si Vermes hi cutem 

humanam attingant,urunt inftar 

ignis. Omnes denique Erucx 

uridam vim habent, cutiquc 

deglubendx Se veficis excitandis 

aptam. 

Scorpiones Europxis externa figura funt fimiles, licet non xque noxii, proinde ittus 

eorum, curatu minus difficiles. Adeo ut hifce Scorpionibus idem fere attribuipoffit 

quodMathiolusdeiis qui inTtidentinis tegionibus reperiuntur teftatum reliquir, feilieet 

illorum puntturas leviffimas effe Se non lethaks. 

Quapropter cum horum infettorum natura, vulnerumque curatio abAuttoribus 

paffim ante me ttaditxfint, necquicquamadilluftrationemulterioremoccurrat, acquiefeam. 

Quippe folum oleum, quod eorum viventium qualitates abforbuerit, contra 

morfus cum fùcceffu applicatur, 


Copueruc>ù fhe Vefp Marìgui, 3\(hatitl, Mberóbi Jhe Culices, 

Tunga (he pedum Vermkuli, &• Iatebùcù fm Ricini. 

INfeftiffima Vefparum examina in arboribus nidificantia, non armenta folum, fed 

viatores aufugientes perfequi amant ; imo turmis equitrannon pateunt irritata. 

Quibus ob corporis 

magnitudinem divetfàm 

Se coloris diferepantiam 

varia nomina ab Indigenis 

funt impofita. Omnium 

maximxin cavitatibus 

aibotum nidificantes 

Copuerufu, quibus 

fùccedunt Vruperdna, deinde 

Aicdva nigri &parvi, 

ut Se Tupeicava, nigri 

quoque Se omnium minimi 

, qui duo pofteriores 

horrende pungunt 

prx cxreris. Omnes uno 

nomine Maripofas vel 

Maribundas Hifpanis appellati. 

Nidus minorum Vefparum 

(cujus iconem 

exhibeo) eft plus quam 

majoris ovi oloris magnitudinis 

&formx, fed 

leviffimi ponderis. Exterius 

obduttus villofa, 

tenui Se tenaci materia 

grifei coloris, qua avulfa 

apparent ttes quatuoi ve 

tabulxparietibus diftinttx, 

ex metis cellulis 10- 

C O P V E R V C V ' . 

Bb mndis

l88 GVLIELMI PISONIS 

• .'nnnjti Quibusreconditummeltundis 

egregie fabtic^tz, Se roote parvi ap.at.1 concia x. ^ b yix iun_ 

lig.neumhumorerohaudfac.lequ.fquaro.ropuneatmg.t, qu -^^ 

tlrfe irrirarier. Vnde ^ ^ ' ^ ^ ^ £ 1 » ramorum exrteroitatibus 

tut, nonduro fatis perfpeaurout. Idem die^J^jfcanfcintB11c,fcdeMerfabrieanr, 

in medicinam receprus eft, atque ^"'"Snitudineinrer fé vîant, fèd 

ne potiffimum adhibetut, ficut rodus H ' ^ X l C l que Oeftris omnibus infen- 

flores.Eafqueejufdem purero B « ^ ^ ^ S a o i n l a u 1 1 m carnesrantum 

marboribus nidificar.,^^^K^ncreA Iuodli«c»aem%«« 

perant,fac.leer.rhasaVefp.svul£..busÂp velorifr.ma, ipfo eodemque 

illa: flores Se carnem quoque petant. Nom^m mox avolant. Vnmotnentc^ 

quo infultant, aculeo«g^^S^â,,manente ». 

de arrociffimus ^ < X £ S £ ^ crucimi cx.ftittemedium conveii,mtmdps 

V eoruro"S" 

deS-par'scauteriis potentialibus.calotemexttahendoptadtat. 

M A R I G V I'. 

TNter Culicesnoxios qui maxime familiares , &ab omnibus pariter incolis obmor- 

molelt.if.ma,qropp infeftent, acuumque mucrones referant. 

SZ^tolSSLdentìbusmeenm Hifpanis, adeo intumuetat, veli- 

S c r X r e S f i eratnobis facies, uta familiariffirois ne qmdem d.gnofcerfZarcis 

IthiopesiufTu domini fui palo affixos.perque .ntegramnoaem (mirrfepê;ige^refiaoS,poftridie,exmeriSdoloribus&moriuumcruc.aribusde- 

liriocaptosmemini. QEquitur nunc fecundum 

N H A T I V- 

^ Culicumgenus Nhatiun\prx 

cxteris quoque moleftiffimum, 

Lufitanis Mofquito Pefn't- longo, 

noftratibus ftatlS utetl dittum 

quod longitudine pedum imprimis 

prxcedentcs Culices fu- 

.*» 

perat. Monitum tamen volo 

lettor em hanc effigiem.ZVtó00 

ficut Se aliorum minimorum 

infettorum fextuplo effe majorem 

quam beftiolaviva,ac proinde 

per Mcgafcopium effe denittamfine 

cuiusope impoffibile eratfubtiliffimas conformationes Se articulationes 

noviffe Capite eft patvo, obrotundo, cui duo cirri ab utroque latere oculorum pihs 

longis ordine decorati, adftant. Corpore eft clliptico ex flavo & nigto nudato variis 

fettiombus divifo,in exttemitate Scorpionum more incurvato.ahsdiiabus magnis, 

cruribus fex, tribus internodiis divifis : Totum infettum veftitur pilis fubtihbus brevibus 

flavefcentibus , vatiegatum maculis undatis , obfcute flavis. In extiemitate toftillo 

longo tenui fanguinem exfugit, pungitque acerrime, etiam pei linea veftimenta 

dolorofum pruritum excitans. Nottu potiffimum in paluftribus Se mantinus locis 

pregarmi vagami ficut prxcedens Marigui ; fed ab eo differì, quod hic moleftiam 

fimul niagnam parlat dormitutientibus tinnula fua voce ; tum quoque non igne aliave 

re fé abigi patirai, nifi folummodo fumo accenfi fimi, bubuh exficcati. 

Tandem tettium genus Culicumreftat defciibenduimquod Mberobt dittum divette

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. V. %%3 

eftmagnitudinis,adcoqueprofundepungens ,ut aculeum vulneri infixum relinquat, 

ifque mox coitupta parte lxfa tranfmutetur in infettumhuic Mberobi fimile,habcns fèx 

ctuta, quotum ultimumpar longiffimum. Cornicula duo in capite, alx quatuor variegatx. 

Tota mufca viridis eft cum aureo mixti, in fronre fapphirini coloris. Oculi 

nigri corniculares. 

Aliud denique mirum genus vermiculi ex fubfidentia aqux pluvialis nafcitur, quod 

defubito depofìtis exuviis alaturn prodit,longis pedibus &culicumprxcedentium more 

homines Se pecoi a infeftat. 

Idem faciunt culices faua, Taturdna,letinga, Pinu, Nigua


~i *„>„, roftro lon-o rereri, quo in quacunque parte corporis fugendo fé ingur- 

T^^^Z^^^ a ^ m ^ c ^ { ^ tiovulnus licet ?T um e' 

^ O^Saunitemporîgent, & peregrinantes imprimis fi humi conii- 

T £Tnt r exercent.Poftquam auteraparti alieni adhxferunt, btevi ffinàc- 

^m^tq^^xTpaucis chebus rànfia fatietate dehifcunt, ita ut ea Phraus 

nentomfeT^ 

mS^fiveLinusAmericanus,Ucetejufdera 

Ìa/utmum diffett, quod folo fanguine vivi animalis delettetut : a cxteris antera Infett^dfeât 

quod hcet fangmne affatim repktus, excreraenti tamen exitu deftiturm 

fu Idem quoque in Europa ab aliis ante me obfervatura eft. Necprokmgignere, 

nec ab aliis beftiolis gigni animadvertere potrà. Sed ex putti quodam humore inter 

hcibarum folia nafci crediderim. Vulnufcula in cute humanaabns ìllata, okis Se luccis 

anodynis, atque balfamis nativis fuptaenanatis cutantur. 


indirà [he Vespertìlio, Cùpia frve Formica?, &• Memoa 

foe Cicindela. 

Vnt denique in tota Brafilia, prxfertim in ruderibus, ut Se in Palmis nuciiens Ve- 

S -Vpcrtiliones majores&: minores, hosappellantBrafilii Andira, illos vereÂndira- 

âuacu. Majorum corpora columbasxquantEuropxas, vocanrurque Vefpcrriliones 

cornuti, prxpràgues, cinerei coloris, mollibus Se longioribus pili s, auribus latis; 

A N D I R A . 

infìngulis pedibus habentes quinque digitos, acutisunguibus armatos Dentes candidi 

, & fupra nafura corpufeuràm , ejufdem cura auribus longitudine, fatis grande,, ex 

materia qualis illius rittus, flexik leu mobile. Alarum magnitudo femipedem fupetat. 

Mirxfane conformationis eft animai (utveibis Scaligeri mai) bipes, quadrupes, arnbulans 

non pedibus, volans non pennis, videns fine luce, excus in luce, extra lucem luce 

utitur, in luce luce caret, avis cura dentibus, fine toftro, cura mararais, cum latte 

, pullos etiara ràtei volandum gerens. Orane genus animalium appetunt eorumque 

fanguinem exorbent.In prefettura autem Maranhan eft genus quoddam Vefpernhonunwod 

de notte,dotmientium hominum pedes veftibus denudatos adotiuntut : 

& roftro vulnerant, human, fànguinis exfugendi caufa : morfus rara kvis & fubtihs eft, 

ut non perfentifeant illum vulnerati, antequam kttus fanguine perfiifus, indicium vulnerisfaciat: 

tanta copia fànguinis àvenenato raotfu effluii, ut difficulter fiftì poffit; 

adeoque evidens vitx periculura dorraientibus adferr nifi prxdittis interra* Se exterras 

remediis opera feranr. Imprimis autem omnes paffim Incoi* vulnera hxc curant 

lotione aqux marinx fervidx , tura quoque cineribus cakntibus, vel tandem uftionc, 

fifanguishonfiftatut. Vefpertilionum linguam Se cor ratei primaria ponunt venena: 

fed an guftata ejufdem naturx venera fint, cujus Canis rabidi, hydrophobiam inducentis 

, ficut graviflimi autores de eo teftati funt, a me nondum compertum eft. 

Vide Carolimi ClufiuraExot.l. v. e. i. qui ex Oviedo tefhtur,ejufdem generis Vcfper-

HIST. NATVRAL. &, MEDIC LIB. \\ w 

fpettiliones tepetiri pingues> quibus aqux ferventi immerfis & excoriatis Incolx in 

JnlulaD. Ioanras vcfcuntut, quia Pafferibus non minus albi funt, nec minus, ut affe^ 

runt, boni faporis^ 

FÒRMICA alatx C v P I A', &non aìatx TAPIIA'I dittx. 

TMmenfaFormicai;nmagmina,proh dolor, Brafilia, eaque diverfx fpeciei producit; 

-* ut enim quxdam Europxas magnitudine xquantritaplurimx triplo iis maiores atque 

oninivorxfunt;nampifces, carnes fruges & fruttus (exceptis acidis a quibusfolis abV 

nent) quin&venenataInfetta,Seorpiones,Scolopendras,GIires> &fimilia impunedepafcere;mox 

velociffime velavolare vel tetramTalparum inftar fodere Se fubrerraneis 

non parcere Satis, teftis fum oculatus. Verum ut meriro his Infettis fupra narratis Se 

ipfis quoque agricolis formidabiles > ita & illx viciffira fuos extimefcunt hoftes, feilieet 

plunmos Serpente* & imprimis quadtupedia illa Tamendod qux iis perpetuo infidiantur, 

integtafque myriades degluriunt, ut alio loco probavi. De miranda earum 

indole&ceconomia, dequecondendisfemitis fcaggeribus cavernofis, dicerenunc fu*, 

perfedeo, quiain ttattatude Aere, Aquis Se Locis,fàtis fupetque deiis egi. 

Formicxaiitemhxnonfolummagnitudine& colore, fed fi per megafeopium rite 

examinenturconformationepattium quoque inter fé differirai: imo earum aliqux 

fpecies, certo tempote alas acquitunt eafque poftea rurfus deponunt. Quod a paucis 

autonbus obfervatum effe reperio, neque ipfe Mouffetus fagaciffimus Infèttotura indagator, 

amplam licet dederit Formicarum deferiptionem, meminiffe videtur Formicarum 

volantium. Ex earum cadaveribus Vermiculi nafeunair, qui mox in alatas Formicas 

pnonbus fimilesfaceffunt, quafi illud quod ex alterius corVuptione generetur, 

non divedrai, fed fimi era fubinde vultum contraheret. Inter alatas quibufdara Cupio, 

nomen a Brafihanis;inditum. Mufcis funt xquales, corpore bifetto tcnuiffimoque liL 

mento copulato. Ahs quatuor tenuibus & tranfparentibus,quarum pofteriores dux minores 

antetionbus, aliqux fpadicei, aliqux obfcure flavi funt coloris. Ocellis par visraigris,capite 

fere tnangulari, cuiduograciliacorniculalongaimpofira,forcipcfque duo 

exerti pto dentibus.In anteriore corporis fettione qux pifi eft figura Se magnitudinis fex 

appatentcrura tribus articulationibus conftantia. Pofteriorfettio corporis major eft 

anteriore, quam multi in cibum prxparanr Se comedunt. Totum Infettum minumlis 

pilis brunnis cooperitur. AliaprxtereadaturgrandisfpeciesTama-iouraditta digitiarticulum 

adxquans. Quarum etiam clunes diffecantur Sefriguntur prò bono alimento, 

Formicx autem Tapiki alis deftitutx, aliqux ptxgtandes, corpore tripartito, atro, 

fpkndente. cxteta corporis membra prxcedentium Formicarum fere fimilia exceptis 

oculis qui multo majores funt, quippe totum caput nihil aliud apparet, quam duo oculi 

magni libi invicem appofiti. 

Atque hxc de grandiotibus Formicis tantum breviter ditta vclim, quarum noxias 

vel ptoficuas qualitatcs noviffe conduciti Inter quas illx qux Taioques dittx peffime 

Morfus earum ruborem, tumorem, pruritum, deinde acrem dolorem Se àtdotem 

mferunt. Qui emplaftro ex ipfis Formicis preparato, pattique dolenti applicato, fananmr, 

ita ut hx Fotmicx more Scorpionum fuis morfibus pariter medelam cum ma. 

lo afterant. Sed ne quis opinetur hxc animakula (infefta licet adeo humano generi) nul- 

Iis malis interras opera ferre. Prxterquam enim, quod Vefca fint tofta, ut fupra monuù 

tran quoque xque feliciter utinx dimcultatibus fucCuitunt fi affumantur, ac de Afellis 

feu Millepedis Era opxis obfervatum eft.Ita ut ex Murmeciaîverfa remedia refultent* 

qux non folum ab his bai batis, fed ab et udita antiquitate admodum cclebtata funt. 

M fe M O A'. 

M h H n "1 n r^ Cidn t k ' Nof * rat * uS m-mm&C Quoniam multi de hot 

T h ° c ^2? multa miranda iellati funi, egopauca tantum notatu digna de 

Cicmdela five Nottiluca infeieiìda putavi, An Veneri* faftidium adferant fi affumantur, 

hic a nemine hattenus compertum eft : ficut Rhafis ; Albeitus Benedir 

aus,alnquedefuis Cicindclis teftatifunt. Veteres Gr£ciacùtiniìZlcìÌaut 

f ^ S ^ n ° nf ° lum circa cor r um nomina,generationemSe conforraationem; 

Icd imprimis enea naturam atque fimm tanti luminis. Ego miffis vatiatum opinion 

Sb j num

GVLIELMIPISON1S 

nulfalebris.quibusmulrafuperftiriofavidentmintercurrere.aperiamquidmihide 

BraClienfinoftraconftet. rnrlimeri, ,auan, nigricantis eft coloris, corpore 

Beft ' oUh f CeX SSefeao C;itu?oadmod S uroexiguo,inquoglobulinigti 

oblongoroduas p a . t e s ^ « ^ J ^ (il lent. Oti aftant quatuottena- , 

ap ? arC ^ X bìrohCrura habet fex pilofa, fingW tribus internodusd.ft.naa. 

?*'A fn,nouibuv;rfhs caudam innrroque latere maculaapparetmagnitudinede- 

Alas duas, fub quibus veiius e /l auibuslumen emittit, imprimis noau, 

r^Tlubi^ 

corXilroefteSrom flavefcens, vergens verfusV»°"> quodv.x nifi Mega- 

fC T^racro^;tenarrat, intet volandum taro roirabili fp.endore fidgent, ut 

qua fdnX igni P« aerero volitare videanrur : ad dlud Pohtian., 

1 mdtoput integrar*, donafrbmelecorufeent, 

1 ^Meceti" meinhoflas infidiof. curo ignitis fomitibus poft careaalat.tantis: 

""^mSuînoxaOhe&afafoU^fceritnobis in defertis no*, «m». 

^ZdhSScemùpplewrit, adeoque, lun*& ftellaruro fplendorejam 

? i l e & nube"ablato,har„m tamen fulgotem ne Cimmetia «midem caligo dimi- 

P , * irooauxent. Adde quod multai fimul collea* legend. cop.am pt^bue- 

D r r'a Smen u lux dia paulo poft curo fpititu vitali evanuetit. Quod .dem in thea- 

" ; T^fXumEtuditiffimusMouiretus aluquenon vana: fidei reftar. funt. Ira ut 

tl '°„v?deamou^^ 

w jHfavSi.econtenduntdaii. Imovarias compofitiones vend.tantespetenh.c 

adrav.ro ^ « d lo in varios ufus humanospromittereauf. funt. 

t^^w^»?"* exUs pare " qui " 

derunrmulr.. „,•„„„_ knimlnfeai.condonandummihifiinea titubem 

Quantumveto ^ f ^ ^ X S S d S « a n c r e ea qua: perperuo velo 

eriameumdoa.or.bus Qsodha.udadeo^ 

meramorphofeos mv°h« a funt; ^°ft âculumnalfcjfcuntur. Ego primo admonicindehs 

EiuopKisplacuir,fedvi«iuit Scaligeri, eascopulatas volan 

ti,» « ^ i « ^ > » ! ^ r ^ B ^ ± « t a 3 e r e competi, quibus deinfolutis, 

tes.fcfedenta.mco.mt^^dmT»^^"^ J ^ quofpeaat illud 

infinita * P r ^ 

e 

^ S ^ S ^ * .W35*.?-^3 *H 

AtÌft C 

°: Mox ffife£.£*S£ Moudfeti.ea, ut fuprambnui, exovisddn- 

l£as £ & £ % £ ? J £ 2 % £ l * S h r ^ m mutatas, volucres 

Toto" anfm hoc Ametics traclu, nonvero ftaris fementis «meffis temporibus, ut 

in Europa, vaganrur, atque noau imprimis efeam ex flonbus venanmr 

Pinti equidem reftarent referendade hocanimalculo-,fedqroa ,dvix.uniuseli ho 

minis exprofcfTo talia traaanris ,ven.aromerebor, fi .nft.rurum profequar, ac cztera 

fedula: pofterirari ultetius indaganda rehnquam. 

C A-

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. V. 

C A P V T XIV» 

ârì-3\(ari, oJiereU, labebireté, JsQqui, Ffutù, Moucicù, 

&* aJmoreatim. 

PRxter totplanos Pifees cartilagineos dantur Paftinacx marinx, Torpedimtm, Se 

Kaiarum fpecies, lxves, cxrulex, fine fquamis vel aculeis in roro corpore, prxtetquam 

in caudx principio, ubi duo breves non ferrati, fed ad fagittx figuram 

tonnati apparent,ac proinde hi Pifees a noftratibus merito {Sfiatiti àBrafìlianis 

N A R I - N A R I . 

^{ari-Nari appellantur. Non procul à littotib'us degunt, vefeuntur Pifcibus, quibus ex 

occulto infidiantur, radiumqueiisinfigunt, quo ablato edules funt, ficut multis illis 

terreftribus Se marinis belluis conringit, qux ittu vel morfu tantum venenum infundunt. 

Pars vulnerara infeftiffimo dolore, aliquando Se paralyfi mifere afficitur. 

An aculeus etiam mortua Paftinaca vires fuas fervet, atque non folum in animantes, 

fed Se in faxa Se herbas, exferat eas, ficut Oppianus, Êlianus, Sé alii teftantur de Europxa 

Paftinaca, ego nondum comperi. Dolores fedantur optimailla radice Mangue 

afiata, eodemquc modo, ficut in ittu Pifcis 2V^«/'dittum eft. Dein dilatato vulneri ejufdem 

Pifcis jecur, &teli ipfius cineres cum fucceffu applicantur. Ira ut hic quoque Pifcis 

veneni fui antipharmacum in fé habere videatut. 

De Btafilienfi Torpedine, ejufque malo, vix ad horam unam atque alteram durabili, 

quia cum Europxa in plerifque convenir, iifdcmquetemediis& eodem modo cu^ 

ratut, pai ticulatim nunc agerefupervacuum duco. 

Ex tanta Raiarum familia, duas rantum adducam ittibus venenatis celebres. Cxterum 

figura Se alimcntofà qualitate differentes, ut in libro de alifnentofìs. pifcibus 

probavi. Quippcprior hxc Aieréba ex cibis rejicitur. Pofterior Iabebireté orobatiffxmx 

eft carnis ; utrxque tamen fibi pares malignitate radiorum circa caudam hxrentium. 

Aieréba itaque haud vulgaris quidem eft eonformationis, rotundus piane, atque 

in fuperiotifupetficiepunttulis acuminatis vatiegatut ,ibique duo foramina habet fàtis 

Bb 4 ampia, 

i9j

z?4 

G V L 

A I E R 

IELMI PISONIS 

E B A. 

àmpia. Ptope caudx exortum 

otbicularis incifura eft 

in quolibet latere t cauda 

teies, longa, Se citcitet in 

medio fui, duas offeas (pinas 

craffas retto dentatas 

habet, quibus pungit,quando 

ad fpiracula apprehenditur, 

caudam incurvatam 

fupta cotpus levando. Os 

inferius habet, haud amplimi, 

edentulum. Cute tegitur 

in fuperiori corpore 

ferrei coloris, Se in medio 

dotfo infigmtur tuberatonigrfe^ d 

Harum Raiarum puntturx ^ d i n o d m n m ^ ^ ^ impLiisfrutuor 

horarum adfetunt, quos prxter radicem arboris ^ ^ ^ nlcurimìla~ 

N 

I A B E B i R E x E'. biliter mitigai, ficut in capite 

Palmarum notavi. AIterutrum 

enim horum rcmediorum 

unguenti vel cataplafmatis 

forma fàuciatx 

parti applicitum, fanat, abfque 

ullo temedio interno. 

N i Q^v i. 

I 

Abebireté veto, cauda eft 

longilfima quam itritatus 

in gytos contorquet, ut 

pifcatorem telis fuis ad 

caudx exortum prominentibus 

facilius feriat. Vulnus 

iifdem remediis curatur 

ut fupra,addito tamen ipfius 

pifcis hepate. 

Oxiis pifcibus annumetantuf quoque utetque illi, qui 2fy»i dicuntur Brafilienfi- 

nrii1rt KranrnilS !

HIST. NATVRAL Se MEDIC. LIB. V. z9$ 

plis. Oculis exertis Cancrorummore, ante exor tura prànxdorfalis, qux ad caudam 

continuami duobus fortibus aculeis atmatus. Tegitur cute ex nigro grifea. Cauda 

tenuis Se parva. Vulneratis pixfentiffimo,remedio eft, dilatatio vulneris , applicata 

mox radice Mangue affata Se contufa. Vnde quidem dolores in infranti exacerbantur, 

fed moxceffant. 

A Lrera Tîqui, prxcedenti N 

-£*-quo ad figuram & magnitudinem 

diffimillima, a noftratibus 

abufive , ob puntturas 

credo fèittttttlQn appellatur. 

Capite eft craffo , ore Ranx 

ampio , edenmlo Se craffa 

lingua. Anterior corporis medietas 

eft paulo latior , pofterior 

angufta Se teres: Ocelli 

ipfi parvi cylindracei. Branchias, pinnas Se caudam inambitu quafi circinatas habet. 

Anteexortum pnmx dorfalis duos aculeos fortes Se fupra poftbranchialera utramque, 

unum acuorai quibus atrocia vulnera incaute tangenti inferr. Per totum dorfura, 

caput Se arerà, punttula nigra, magràmdinefemràispapaveris,difperfa. Edulis 

eft pifcis fi fel bene feparetur, alias lethalis ut Guamaiacu. Notatu dignura quod 

melTxûT ' n °" Ìa 5 ÌU CXtUS aPpHCata ^ rar ° V s P u ûris 

T Nter ea animalia qux viva nocent Se mot tua pi ofunt, non folum Raix Se Torpedi- 

-^nes exiftuntfedilliimprimis pifciculi qui vulgo 2,^, vo cantra, de quorum carne alimentofa 

fuo loco egi. Nunc ex ordine eft de venenatis ejus ittibus quiddam premono 

ut fibi quoque caveat quia haud facile quis illos impune laceffit: mox etiam edocere 

conftitm,quomodo fauciatus depromptiffimis fibiprovideat remediis;quxquidem varia 

a varns incolis fiippeditantur, nullura tamen eorum tutius ejigendum quam ipfius 

lxdentisjecur, quod vulneri applicatum mox immanes dolores fedat. " 

Miffis cxteris quinque 

pifcibus Bagres, fextum 

huc folum adduco 

Vrutu dittum tanquam 

primarium hoftem, utpotè 

qui prx cxteris Bagris 

horridioribus &: eminenrioribus 

fpinis dupliciter 

ferratis, eft armatus, 

quarum alrera 

-96 

A- : 


M o v 9 i e v'. 

res externa: Se interna indifereta:, nec ulla in ambitu apettura. In littore ejearon 

fponte nfréoncidit, ftrepitumque edit fi [vi conteratur In mar. veto mnaturn pulchrerubro 

colore fcpurpureis maculis fplender, aquis fupernatar ac mftat bute ficuravariat 

multo flatuSeliquote turgens. Infaxotum rinus dehtefcit aliquando Se 

fntei atea unde pet maris impetus trine inde fertur. Si multafimul adhttoraapparean 

fnon minus pto tempefeatis figno habentut quamPulmo marmus: de quo 

&ìn1.8 e ,t teftatut.Adeodeniqueî.«f«V»urendiqual.tatescumHolothurm&: 

S^communefhaber, ut fi qui nudis pedibus littora obambulent, Bu llamque hanc 

venenatam minus provide «menicene, ingenti atdore afficiuntut, qu.plantas nemforumpedumâJlofasfed&totius 

cotpotis cutem in moniento magno cruciatei infetta? 

AdZtas aliquot durat malum, invito quovis remedio refrigerante Se anodyno, 

Sauodc°nn.c.i.mtfiepeftuftta. egofeliciuscaufticis Se calidis; ad exttahendum atdorTmufustm, 

applicato motdaclillooleo cattane* de * * diffidato* fpitituvmi, 

imptimis autem Cancto Jg»*ra«ci diao, fi recens appheetut. 

A M O R E A T I M . 

^^WRanxpifcatricifirailis,multisaculeis afpera, abfconditfe adlittusfub 

L^n11IZdefoue fupetgtadientium crudeliter vulnerar,& aliquando cura prxfenti 

iì^^TnTcaZit fubvematut. Idem de Caramuru Anguibus raarinis fimihbuT, 

decera duodecim palmos longis, Se pinguibus, dittum volo, quia raorfus IU 

lorumauoaue funt admodum venenati. 

Bs quoque addi debet Solcatura minorum fpecies, Lufitanis PeizeSola ditta, non 

rdulis O ux mira fané efficacia non folum manum vel leviffimo attattu, fed &: pedem 

Letoptimecalceati pifeatoris incaute pifciculum contetentis, paralyfi Se ftuporc 

afficit f inftar Torpedinis EuropXX, fed minus durabili. 

C A P V T XV. 

Venena intus affumte, Cururu five "Bufo, Vari* fpecies Tifiis 

Guamaiacu > & Tiraqué. 

HAttenus de Natura Serpentem eorumque animantium, qux morra vel ittu virentohomirabusinfidiantur 

Se toxico fuo nocent. Quibus cahdas Se hraradas 

hafee regionesabundarehaud mirum eft, quod panca agticolarura induftna 

exculrx, nec vi frigons a venenatis Se noxiis animantibus repurgatx, ex in immenfum 

multiphcentur. Proinde haud affentiendura mihi videtut Caldano diccnti 

Serpentes non multiplicari ultrametamquandam, quia funt homini peftifen. Nunc 

ad illa venena qux intra corpus affumuntur defeendaraus. Qux quidem divetforum 

funi gcnerum/nerapevenenata tantum, Se tota fubftantia aliena a natura, acptoinde 

nihil alimentofiin fé contine mia ut quxdam Mineralia, vel quxdam maralefta 

• qualitate nocentia, quxdam veto licet occulte vim infetentia aliqua tantum patte id 

elficientia ut plantx Se ammalia. Omnibus his f uà lemediorum genera, maniieftx vel

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. 19J 

occulta: qualitatis oppofita funt, qux licet diveifa, tamen in cut ondi modo conveniunt. 

Nani cujufcunque generis venena ore percepta, fi in prima adhuc corporis resone 

hxreant, per vomitum potiffimum Se clyfteres exturbare convenir : fin in corporis teceflus 

abierint, circumfctentiam veifus tiahuntur. Proinde fomnus qua poffibile, arcendus 

quoque. Interim cor adverfus hoftem admiffum muniti debet, etiamfi vera 

Se ralallibilia figlia vencni intus affilimi non compateant. Non enim xque manifefte 

hic atque in morfu vel ittu Serpentum morbi caufà fé proferì, fed fere latet, quia qui 

venena fubminiftrant, variis rechnis dolum non folum regunt, fed execrandis attibus 

novas quotidie mixtuias comminifeuntur, fegnia venena exaitando, ficut, proh dolor, 

apud Veteres quoque in ufu fuiffe legimus, applicando attiva paffivis, Se qualitatibus 

aut addendo, autdemendo, ut longo tempore poft, figna illa Se fymptomata ulla vix 

feprodant. Nec enim (ut fieri folet iis qui fotte improvide fimplex aliquod venenum 

hauferint) femper animi Se viriran defettus, cordis anguftia, vertigo, vomitus, torvus 

afpettus, aliaque fimilia fùbfequuntur, ficut quoque Galenus docet cap. v i. de locis affeótis 

evenire. Quid ? quod fubinde vix ulla primis menfibus rriftitia aut leviffimum 

xgritudinis indicium in illis notetur. Donec tandem longo temporis intervallo, ungues 

Se corporis extremalivereincipiant. Aliquando nihil nifi poft mortem exterius 

apparetprorfus, atque unum vel alterum vifeus corruptum ac tabidumper anaromen 

fefe offert.Cur, Se quantum venena lateant, docet Thom. a Vega Com. inloc. Affett. 

Theophraft. 1. ix. Imprimis Galen. de fimpl. med. atque alii multi dottiffimi Medicophilofophi. 

Adeo ut facile conftet ratio, era hoftis ille infenfùs in corpore tramano nec 

vincat nec vincatur, fed delitefcat aliquandiu, donec oportuno tempore Se loco fefe 

exeratpaulatim, ficut fèminaleprincipium fpontaneo orai viventium. Vtinam Barbarorum 

nequitia numquam exeogitaffet tam perniciofos horum venenorum abufùs, 

minotiquefòlertiaprxpararenoviflent,utocius vel tardius operar entra! Nam licet 

ob majorem vel minorem fubjetti refiftentiam, ea arte concinnare illa nefeiant, ut fiata 

hora inteiimant: tamen ut experientia potius quam ratione conftat, ignaviorem effé 

Cicutxac Opii opetationem, quam Atfenici aut Sublimati : ita venena illi habent 

vel fraiplicia vel compofita, qux exhibita &admota, admenfes aliquot fepulta manebunt, 

antequam fuas facultates exerant. Vnde liquet, venena haud una eademque 

ratione operati, neque retta ad cor femper ferri, fed eam parrem maxime occupare, 

cum qua occulte inimicitiam exercent: Cum alias, tefte Avicenna oporterer omnia 

venena effe frigida Se ficca. Nam ficut Solanum Se Hyofcyarrais ; ita quoque fel pifeiculi 

Guamaiacu cum capite antipathiam habet. Fungi & fuccus Manipuera nervos infeftant, 

fparàios convulfionefque mortiferas inducunr. 

Supplicium quidam Barbari venefici fubituri, mihi obnixe roganti; ut me horum 

arcanorum,priufquam è vita difeedetent, participem facerent, inviti pauciora quxdam 

revelarunt, faffique funt, impune non folum fé hxc Se fimilia veneficia exercete ; 

fed& regiran effelaudemque mereri interfuos, ràgcniifòlertiaexcellere,novafque 

veneni niifcelas exeogitaffe. Illinamquefàgittas, veftes, cibos ,& fruttus crefeentes, 

aquam & integtos fluvios inficiunt, ut tatdius Se pedetentim, non ftatim homines extinguant. 

Ita ut lite collatis, animalium brutor um, cum fcelerator um hominum noxis 

in pernici em fiumani generis tendentibus, vix me contineam quin cum Plinio doleam 

; prxpararefe quidem animalia adnocendum, fed nullum tamen eorum tela fua 

excepto homine, venenis tingete ? Nos Se fagittas inungimus, Se ferro ipfi nocentius 

aliquid addimus! Nos Se flumina ràficràius, & rerum naturx dementa. Ipfum quoque 

, quo vivitur, aéreminperniciem vertimus, nec ab ullo prxter hominem, veneno 

pugnatum alieno. Ita ut merito in hominis inhumaniratem declamandi effet occafio, 

quia neque a malis boni tam queunt effe trai, quam omnes homines ab omnibus 

ferpentibus, quos in nos irruentes vel declinare vel interficere facilius, quam avenefico 

impoftpre fibi cavere. 

Sic fellis Bufonis Curarti, Se Vcrmiculorum ex venenato fucco Manipuera pronatorum, 

herbarum denique Tangaracd, Iuquiry', fruduum Ahovai Se Mueuna, aliarumque 

mulrarum vires artificiofe Se variis modis ab illis intenduntur ac retunduntur. Ita ut in 

his ac fimilibus venenis, ad innatam abditamque eorum vim, occulta quxdam mixtuta 

accedaaacptoinde curationis aliquando fit exfors. Quapropter ipfb Veneno, quo 

noxa eft illata, incognito, partim ad communia antidota, paffim a Veteribus autoribus

Z98 


ribusprodita,partimad^ 

dum. Ivlulta fané ad liane dottrinam facientia ^ e x « n ^ ^ P 

derabuntur . invito fedulo ac radefeffo occulta ' 

rotabditas&tammalignasrerumquahtates ' 

^ 

f 

^ 

^ ^ 

^ 

^ 

^ 

^ 

o 

^ ^ 

infeftas. Si 

n ^ t e 

vero contràgat, figna.enenorumcahdorum*: fngido^ ^ b 

focantium atque erode^ 

u s f u l 0ppo. 

nendaefle remediaconrrananemo ignorar. Minus tamen coniui aliisiaten. 

quia licer manifeftarum qualitatum fymptomata multa graviora videntur, alnslaten 

libra, occulta tamen magis exitialia adeoque pluris facienda funt. 

C v R v R v' 

INter venena qux deleteria potiffimum 

vi pollent eft bufo Cururu, 

Brafilianis, Lufitanis fdpo; ab utraque 

parte exerefeentias capitis habet, 

inftar magnarum verrucarum 

, buccaminteriorem remiffius 

mover terrx immunditie nutritut, 

eft infignis& tumens, duploquc 

Eutopxo majot, cineritii vel fpadicei 

coloris, nimium notus,ac quovis 

modo vel mittu &: faliva extetius, 

vel intus, longe quidem pcjus, 

fanguine , adipe, imprimis felle affranto, 

inficit. Hos petditiffimi 

Incolx aliique eotum xmuli tottefattos 

inpulvetem tedigunt, Se 

lethalia indepocula conficiunt,eaque 

vel minima quantitate clam 

„r Hinr faucium ftatim Se gutturis inflammationes, ficeitates, anhelitus, 

propinant. Hinc iaucium IMUIU «, h Arliauia oculorum caligines, convul- 

fiones, deliria, ac pallores. Siremed o ìo >^£* in P fUrnum calentem 

evacuantfchbe^ 

vel animai difciffum impofito. Gencra ;^.^P ex vin(^ propmanr. Prx cxteiis vero 

iTu %? F 7'^^ cammagnoma- 

^ ^ ^ ' ^ ^ ^ ^ i , ^ Bufo hic tam petniciofotuigeat veneno, non 

loadve trà;ra?bS 

tamen ita invincibile eit, ut mu e w„fnnk7orxfettim ptius in terram fri- 

SS 

n^q^ 

parr.medules^^^^^^c^bn^****. 

que ur fapenres rotam folutam habeant. eft od fuptadi- 

^ Illa qua! Coma à Brafilianis nuncupatut, m *^^^ vel eroplaa,s 

teroediis facile expellitur : formfecus vero apeeam & ex arre ro. P^ 

Hoc fpeaat illud Galeni quod 1. de compoi: meAcaroatto cum nihil in i.s animadvet- 

re. e pomi, quod ad rem n°ft« mfaclat ' exC Si«nte qultum cato albieans be- 

ne fapit, imo dia:tam aegrorum imprimis Tabidorum ing.c , 4 

trimenti Se facilis digeltronis eenetatione mihi conftat. Contingit 

Minime ptaeteteundum volui, quod de eorum gcire.* „„,„,;mic. 

cnim(ubuidetempore.mbr.do,com.tantefuffocativoteporeVer«,corrupr,one^

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. w 

celetantc, ex unaquaque gutta aquxcrafix, in momento quafi generari Bufones, plus 

minus avellanx magnitudinis, tot myriadcs fimul, ut folum univetfum lateat fub iis. 

Indigenx Cucuruy'appellane Nec differunt ullo modo a cxteris Ranis vel Bufonibus 

ex coitu utriufque fèxus natis. Plinius Se Ariftoteles aliique circa caufàs & modos generarionis 

vaiiant. Sed cumnunquamhujus fubitx generationis modum a quoquam 

fupta tetta xdium vel loca lithoftiota vifum autumem: hic quoque eas non nifi ubi 

magna eft copia pulvetis tetta: glcbofx ab imbribus impixgnati, geneiati conftat. 


Farine fpecies (juamaiacu Veneriate, cum Ântidoto

30C 

A R A T v 

GVL1ELM1 PISON1S 

, il „ n.hrn violaceo,chehs atquahbus 

v,riegatocolore, albo,tub o,«° ftita ^ ^ 

„,fuovc»mo «- ^"'vomitum virus extut- 

Icthumiêrofetr) ptopmatu ,p ^ ^ 

diaquxneceffitas exeoguavit ^ ^ ^ ^ 

Nec fotte natura differì hic Cancer ^tum contendit, Cancrumrabiofis confetfimpliciumcontraPelopem 

F ^ f ^ u s lib. » cap. j i. eos Serpenmm ittire,occulta, 

non manifefta qualitate • f „ Cancri fluviatiles triti potique ex 

bus mederi dkit. Et imprimis ^ ^ - ^ ^ f i s vero a cane rabido, itera Phaaqua 

recentes, contra omnia W^ apud Ariftotelem legere eftlib. ix. 

cap. v. Diofcoridem lib. 11. cap. a. • « 

torumfaculcatibusj Aetiumhb. Vi. cap. -4-^S 

^ y> ?, 

ALius datur Guamatacuguara 

dittus, pfiori 

multum fimilis. Lufitanis 

Peixe Porco SeDiabe.Orbis eft 

fpecies, Se muricatus Otbis 

Gefneri dici poteft, quia aculei 

ipfius referunt munces. 

Corpore eft magis rotundo 

quam prxcedens 

Guamaiacu. Squamarum loco 

, regitur cure , ex fufeo 

viridis Se albefcenris coloexcepto 

ventre, adeo aculeis acutis 

ris, intetmixris maculis nigris. J°^]£ U fi' 6nLi tribus inferrionibus, quafi 

horrer indiferer*^S«^ S âdmodum, prominenribus,quorumeircutriquettis, 

cut. mfixi. Oculis tìtroagn e^ntui0)rotundo.Morealiorum 

li circumdariquoqueacuhsfatiacutis. Urc ?"g u G V A M A I A C v'-G V A R A. 

' d os editinconcinnum. 

Orbium Ce indare fcmmom » » ^ t e ^ ^ f û/dorÉOemvellicareopo.- 

Quaruor I f P ^ S K JfcedentCfed multo remiflìus-, acoro ,n- 

» * £ i l n - - , ViTceraporro ejufdem narura: * conforma- 

G V A M A I A C V 

A P E 

Tprbiculatis.iidpotius triiigularis, ìfipw quoqueut cxtennudus.ve^

HIST. NATVRÀL Se MEDIC LIB. V. jQi 

quafi fcutiferus Se loricatus. Duo funt diverfx fpeciei ejufdem nominis, quorum alter 

cornutus, hic nofter cornibus deftitutus. Pei totum corpus excepto Ventre fexangularibus 

figuris infignitus j curainnumeris cxiguis tuberculis. Colore eft ex flavo cinereo 

, in gibbum arcuato* Ore exiguo in utraque mandibula dentato. Oculis amplisi 

Pinnas habet quinque liaudmagnas, prxter has fexta eft, qux caudam facit validam j 

fatis longam Se late diduttam. 

Ab ingentibus pifcibus rapinis aliquando devoratur * Se integer adhuc ex eorum 

ventriculoeximitur,poftquamhof|csfuosa quibus deglutitus fuerit, fuis aculeis inteifeccrit. 

Tantx denique eft malignitatis caro, ut fi immediate a cottiqne comedatur 

, mentem turbef, ebriifque Se phreneticis fimiles eos efficiat. Quod omnibus 

fimul illam prandentibus conrigiffc racmini, Se vix poft quatiiduum fumptis alexipharmacis 

fupra enarratis c'onvaluetunt. Simile quid obfervavit domefticus meus 

in pifce Guamaiacu, qui ab alio pifce antea deglutitus fuerat: Sin vero cottus per 

intcgram nottem fervetur , tuto apponitur $ fed paucx eft carnis atque intus fere 

cavus, folam fpinam habcns fecundum longimdincm, cui per membtanas inteftinà 

adhxrenti 

P I R A PO' E « 

p Iraquée) ufdem fere eft cfficacix Ut Guamaiacu prxcédcns, Lu fitanis improprie Peìxe- 

A viola dittus. totus pifcis eft cartilagineus,non fquamatus fed mollis, latus non crak 

fus. Caret branchiis. Recens rranfparens fere eft luci ob verfus. Caput etiam nottu lucer 

>dcfincns in coni'figuram. Vtriqucoculopofterius fiftula appofitaeft, per quam 

aquam evomit. Sub oculis autem in inferiori corporis parte, o s habet edentulum cura 

quinque incifuris utriufque lateris inftar Raiarum Se 1 iburonum. coloris eft in ventre 

incarnati cum albo mixti. in dorfo fufcis maculis, cum punttisex albo cxriilefcentibusvariegatur. 

Caro ejus non eftvefca, fed fi per dolum aut ràfcitiam comedàtur, infatuar per 

aliquot dies. Attattus ., mediante licet baculo oblongo, crepimm articulorum caufàt, 

qui tamen brevi ceffat ; Se fi in medio tangatur, artuum tremorem efficit. Capitur 

menfibus pluviis in fluviis in comitatu Raiarum Se Paftinacarum, cum quarum 

puntturis ex parte convenit, atque eodem modo curatur, ficut vidcre eft in tratta^ 

tu de venenatis Raiis* 

C A P V T XVIt 

Dfoerfefpecies hangarac Caaeofhe Herba? cafla? duo? > 

&- o5\4anipuera fhe Succus Mandioca. 

LVfitani omnes has herbas Tangaraca, ab indigenis Xquè ac àdvénis deteftabiles 

habitas, uno nomine Ervas do Ratto, merito appellant, quod facultate 

ungulati deleteria polleant , Se homines xque ac beftias interimant. Tres 

earum fpecies mihi innotucrunt in triviis nimis obvix: qux licet floribus Se fruttibus 

inter fé diffèrant; ligno tamen, foliis, natali folo * Se qualitate virulenta conveniunt. 

Prima, qux omnium maxime noxia, frutex eft ligno lento , cui famuli fibi oppofiti, 

atque his denuo duo vel aia fempetfibi oppofita adnafeuntur folia oblonga, primo 

Ixte, mox dilute vitidia, eminentibus netvis Se coftis confpicua; In fummicati- 

Cc 2. bus

;o£ 

T A N G A R A C A II. 

I s 

bus ramorum tenues pe-^ 

diculi oblongi,crocei coloris 

enafcuntur , unde 

fpicx, ex multis floribus 

longis umbellatim pofitis 

conftantes emanant. 

Quem fruttum produca! 

, nondum mihi datum 

fuit obfervarc. Flores 

non folum Se folia, 

fed oculi imprimis erumpentes, 

fummo tutgent 

veneno, qui teccntes, vel 

exficcati, pei incutiam, 

vel per dolum guftati, 

prxfentiffimo funt veneno. 

Radix vero mox exhibita, 

tutum apud Incolas 

habetut antidotum. 

S Ecunda paulo excelfiot frutex,ramulis& 

foliis binis fibi dirette oppofitis 

, ptimx Tangaraca non diffimilis 

quodad figuram, fed cortice magis cinereo, 

foliis fuperne fature vindibus 

ubi adoleverint,inferne canefcentibus, 

quafi leni hirfutie prxditis. In ramorum 

fummitatibus fiotes primo aurei 

coloris ftellares,mox ex brunno purpurafeentes. 

Folia eorum exteriora, in- mftrpiin 

te ioribus mulro majora Se expanfa. Medium feu totum (patron. .Jonun^ loofcr.ci 

eft plenum, conftansfoliolispatvis,primotee, «no* tt.fte pu pure«.rodar 

florum F Scabio(k peregrime. Ex horum med.oprod.rbaccaRubo filvellnhaud 

Sftnili,, cxrulea, qu^figlmma Tutcois fiori elTer iropofita.,qusfuroro venenofitate 

intet omnes Ta»ga«ipriraatuin facile tenet. Proinde florem qua erar magro 

tudine, feparatimapponijufli, utexhacicone hquet. ^ ^

HIST. NATVRAL. Se MEDIC LIB. V, i°5 

T A N G A R A C A ' III. 

1 Ertia eft pianta fruticcfcens, radice et afta, foliis, nunc altet natim, nunc fibi dir e* 

tteoppofitis, extetumcraffioribus& rotundiotibus quam priores Tangaraca. In 

extremitatibus ramorum pediculi longi, ex quibus flofculi umbellatiproducuntur; 

primo albicanres, mox aureo colore nitefeentes. Vnde advenx ignari gratoque illetti 

colorc,temeritatis fux nimis magnas pcenas aliquando dederunt, modo eos olfecerint 

& tiattarint. 

Anplures dentur Tangaraca, mihi nondum conftitit. In harum trium foliis, floribus, 

&feminibus, tam alte pofita eft deleteria vis, licet gradii differat, ut vel ex leviffimo 

eorum guftu corpus intumefeat, mens mtbetur, oculi incipiant caligare, vertigines, 

animique deliquia oboriantur, denique mors ipfà fequatur, nifi quantocius prxfentiffimo 

remedio obviam eatur. Reliquis Antidotis merito prxferuntur radices illx 

decantatx Ipecacuanha Se Caapia, quod cum antidotali efficacia, fimul emetica vi polleant, 

ut fiio loco probavi ; his fuccedunt radices Iaborandi Se Iambu. Aliqui exercitatiotes 

rutiffimum exiftimant, ipfi radici Tangaraca fé Edere, quam miro ac felici cum 

fucceffuindifereta quantitate cxhibent. Quafi benigna matet natura facultatem non 

,minus falutiferam quam mortiferam eidem plantx indidiffet. Condonandum facile 

Batbatis Empiiicis, fi non cettx doli medicamento!um, imprimis vero Alexipharmacorum, 

nitantut : tutius enim multojudicant, exceffu quam defechi peccare, ne forte 

antidoti inopia a veneni copia vincatur, ficut aliquando fé obfetvaffe mihi teftati flint. 

E Ximix illx herbx Caftx fìveMimofx a Clufìo,aliifque Éxoticprum Confultis defetiptx, 

quarum figuram Se faciem quoque ego cum D. Markgravio meo in hiftoria nàtutah 

ptolixe explicavimus, fed a neminc adhuc, quod feiam, catum qualitates bon* 

yel malx explicatx. 

Cej Primo

3°4 

GVLIELM1 PISONIS 

C A A E O I. 

Secundo, radices earum noni 

tatis : 

— «^«i mihi vulnera fecit, 

Sofe* Achilleo tollere morcpotejl. Provid*

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. 3oy 

Providi autem eft Medici in hoc Se furali cafu,, prxter fpecifìca ad generalia quoque 

confugere alexipharmaca, five exotica, five domeftica. Prxfertim ad omnia illa funra 

in eodem capite fub titulo vencni Tangaraca enarrata, Se fub ritulo Manipuera mox 

explicanda. Tum, quod fcelerati homines hxc Se fimilia venena, varie componant Se 

clam cibis immifceant; tum quodfubràde in principio vix quicquam cvidentet ac fignis 

prxviis appareat, fedfenfim vitam depopuletur. Quippe non folum prò {ubje€ti 

tefiftentia,fed yeneni quoque mifcela Se quantitate, tardius vel citius vitam depafcitur 

hxc herba, ut cachettici, anhelofi, triftes incedant, donec tandem vita denWantut. 

Meminienim fceleratiffimos veneficos, tantillum pulveris foliorum exficcatorum, 

fiftulx clam Peto inditum fimul fociis propinaffe, nullamque exinde longo temporis 

fpatio noxam eos perfentiifle : nihilominus ramen, nullo licet accedente evidenti effettu, 

tandem emaciatos mortem obiilfe. 

Vm in ttattatu de Mandi- C hoca tadicis vi alimentofà 

Ipecifice, atque ex ptofeffo ; de 

medica veto Se venenofà qualitate 

egctim tantum tranfitorie &: 

in genere, or do nunc poftulat, 

non intattum reliquiffe venenum 

tam familiare ne dicam domefticum, 

Manipueram, id eft, 

flicorni altilis Se familiariffimx 

noftrx radicis Mandihoca,qui potatus 

vehementet inflat corpus, 

vcntriculum afficit dolore, cum 

ruttu, naufea Se Tenefmo : hinc 

mox oculi obfufcantur, verrigines, 

perpetuique dolores capitis 

accedimi, tandemque extremotum 

frigus, animi deliquium, Se 

ipfà mors fuccedit. Quapropter 

famulis hanc radicem prxparantibus, 

ne à noxiis vaporibus inficianrur, 

flores T^hambiSe radices 

Vrucu efculentis &potulentis admifceteneceffeeft, 

ad muniendum 

cor, Se ventriculum. Sed 

diabolici venefici tam ptxfènti 

veneno non contenti, ex fucco 

hoc , ftudio refèrvato ufque ad 

totalem ejus putredràem, altiorem 

cotruprionis gradum ex vermiculisindepronafcentibus 

(qui 

Tapnruipfis dicuntur) quxrunt, 

iifque in pulveremredattis, hominibus 

prò libitu infidiantur, 

MANIPVERA five fuccus MANDIHOCJE. 

ita ut, exigua licet quantitate, vitam ccttiffime& citiffime adimat, fi fimplex exhibeatur; 

fi vero compofitum Se viribus imminutis, (quod potiffimum pul ver e herbx Caape'ba 

Se Nhambi fieri folet) longo poft tempore, ne nefanda fcelera in publicum prodeant, 

mifere intcrmiat. Multa quidem temedia conti a hoc malum excogitata, omnium tamen 

ptxftantiffimafunt, quxipfo ftatim principio morbi, per vomitoria inftituuntur. 

Horum Ipesacuanha Se Caiapid facile prxcipua funt, quod alexiteria& vomiti va vi fimul 

pollcant. Clyfteres veneno frigido refiftentes, ac flatus tetros difcutientes,moxfìiccedant, 

eofque Tipioca Se radix Iaborandi imprimis ingrediatur, quorum antidotalis vis 

alte pofita eft a Natura. Pofthxc prxter Diafcordium Se Theriacam, malum per fìidores 

Se urinas educentia, familiaria prxfidia funt,radices de Capiipuba, Aguaxima,Caca- 

C e 4 pomonga,

e 6 V 1 1 E L M 1 PISONIS 

Imm* mmb,,r.caté,l»r»feU,rr«ci,Caa}éba. Adh^radix^prferrimfuecUsirù. 

%%JZ TarMtét&crebrohauftus,curotantillofucciL.monumtccent.um.Nota- 

^cbCT o3fucfns^rraadeo venenofuseft, ut, fietudus aflumatut ftatim 

££TverTpercoquatur, nurritivus fiat,quum tamen omnium venenotum, mah- 

S M T C S petat. Sed tatio eft, quod ficut ipfa radix « ^ « " " ^ ^ 

gauder quahtatibus, .ta liquot ejus pattibus plur.mum mter fé < ^ £ 

quarum prior fubrilis & vapotofa , arque venero illius compos, cbultatione exhalat: 

alteta ctaffa, dulcis Se natura: noftta: amica remanct. 

A 

C A P V T XVIII- 

Aralicu-fand, Mucuna-guacu & mtn.Aboay, 

& Qirapueupve Fungi. 

Ctumagerem.fipenficulatim denuo Atbotis Amicu-fmi parres deferitemi 

phicedepiftafit. (âmobtempauca, eaqi,everiffuT.a,upealon|ouÔfo_ 

n * xT A' lo addenda putavi, ne 

FRVCTVS AHATICV-PANA. huic ttaflatui de venenis 

quicquam deeffet. 

Cum enim magna 

advenarum multitudo, 

rerum novitatealletta,fruttusquoque 

omnes Aratictìlegerc 

amar, cumque iis 

qui Araticuponhe ditti, 

his Araticu-pand fine 

delcttu promifcue vefei 

cogitent, peffimc 

fanitati confulunt , 

dum fefe iis ingurgitando, 

nimiofrigore 

calorem natutalem 

opprimunt, unde eadem 

ventris fymptomataexcitantut, 

qux 

venena, manifefto Se 

occulto ftigore efficacia, 

movere folent. 

Quamobrem cum nihil 

ulterius de hoc 

fruttu diccndum reftat, 

quod in prxcodentibus 

fitintattum, 

iifdemquc remediis 

ejus malignitati fuccurratur* 

quibus Fungorum 

Se Manipuera 

toox^quahtêsexpugnaltut.leaoremeoremitto.atqueadaliattanfeo. 

r Vm ad examen revocarem eximias has Se ^ ^ Z l r c t ^ ^ 

Cbores fabiferas M ~ * « U & J • > ^ • ^ ^ ^ ^ ^ • . Ì L ^ 

ruin catalogo afcnbctem,quiunillarum IODI utnuiqu^^ r cum

HIST. NATVRAL, Se MEDIO LIB. V. ì07 

cum mihi aliifquc tei medicxpetitis plus inde mali quam boni hattenus tedundatit, 

V enenatis infet et emalui. 

M V C V N A ' - G V A e v. 

Hxcitaque Mucund-guafuin tantapifòtumfabatumque filveftrium varietale, cxteris 

pulchtitudine Se magnitudine facile prxcellir. Crcfcir ex arbore qux ejufdem eft 

nominis. Faba autem hxc nigrà pelle lapidis fere duritièi, pilis flavis molliter eft veftita, 

manum longa, Se tres digitos lata. Vi effratta, pulcherrimi globuli, interftitiis 

divifi, exinde prodeunt, tres quatuorve, punicei & rubri coloris, rorundi, lxves, 

magno hilo, qui, fi in aqua macerentur, vimnoxiam ex parte deponunt, Se cura Tipioca 

de Mandihoca ptxpatati Baibatis 

edules fiunt. Ita ut venenata 

eorum qualitas, non ufque 

adeo alte pofita à natura videatur 

, quin retundi fé patiatut 

a cotiettotio convenienti. 

Quippe cum interior fabx 

fubftantia acris fit Se mordicans, 

vifeera vellicet, Se ufque 

adeo corpus turbet, ut vomitus 

violentus& alvus moveatut; 

refrigerans Se demulcens 

alimentran hoc medicamentofran 

ex Tipioca fattum, cxteris 

Antidotis ptxferri folet. 

Ecunda Mucundyc xceden- 

Sti longe infeiiot, forma 

Se figura imbellis apparet. Inteiiotis 

fubftantix qualitates 

cum ptxcedenti Mucund 

convenite pethibent, fed mihi 

incompertx , non autem 

extetiotes. Quippe nobis pei 

tefqua vi viam facientibus lobotum 

fetx pungentes faciem 

Se manus ufque adeo inficiebant, 

ut aidentiffimas puftulas 

excitatent, qux vel optimis 

fùccis anodynis Se refrigerantibus, 

ultra ottiduran adhibitis, 

vix cedebant. Caule 

ctaflb, farmcntofò, admodum 

lento

GVII ELMI PISONIS 

3 i ^^«,ic f* imnlirat Tria ubique folia in unoiento 

«tenaci, * ^ * £ ° ? Z ^ n ^ t n t nervis, «rerum farurare 

quoque pediculo oppofiu tabet,_ ^ * ~ ' agirle ad raWericum *qua„t. 

Xresfeqnunrur filiqme, long* extetius « f ^ ^ S ^ S S ^ 

rem, fed £ pungunt, curo * * * ° g £ Z > ® f f i £ ^ ^ Z , aaba.fplenir, 

d qSbeVc=^^^ 

tis luridi, cum femilunari macula nigra inuno latere. 

A H O A Y. 

D JJmLr, dida. Proprer arboris ^>J£± J d » , cui naultum fimidinem.differunr. 

Quippe h*c E°^" 0 'a^^pinis nucesprofert, ut appatet 

Iis eft, adunati illa plus quam c ^Xri ^n dlflititantum nemoribus uttaque 

ex ttiangulati hoc fruftu in arboendent..Jto dgw toUttjMali nohsec 

repetitut. Folia habet tetnos vel quaternos d ^ a m/ R' a m u s amPutatusfucftrarisnonabfimilia, 

toto anno vitentia. ^«"^ fnareitur odor ligni, ut 

cum emirrit album Se quafi W^**"* 1 ^proin*; à^rbaris numquam ad 

ne ig„i quidem ftruendo idoneum 1 ^ " ^ c ^ ^ ^ nt 

pyras fuas ufuipatum videtur. Vmutque arDorisuucv Barbari,

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. 5o9 

Barbari, prxmetu ne aliquando in illos hx» cuderetur faba. Cum enim prxfentius 

venenum, quam nucleus pi xditti ftjuttus, ab illis nondum fit inventum, idfecremm 

fibifervandumarbitrantur,uttutoveneficiafùadiabolica exerceant. Nucleos enim 

illi in pulverem redattos, variis dolis Se technis prxparant, Se clam ciborum obfoniis 

vclNicotianximmifcent, ut ocius vel tardius vires exerceant. Scrupuli enim plus 

minufve quantitas ore affranta, graviora facile fyhìptomata, quam ab aliis ullis venenis 

illata, inducit. Quibus fpecificum antidotum ad hxc ufque tempora nondum eft inventimi 

; quamobiem mortem quantocius adfert, figenetalia &communia alexipharmaca 

nihil profìnt. Horum fruttuum putamina, duriffima funt Se tinnula, quare ab 

illis tintinnabulotum viceufurpantur, & brachiis pedibufque circa talos in faltationibus 

potiffimum circumdantur ornatus gratia. 

CARAPVCV' five FVNGI. 

OvemFungoium fpecies divcr- 

Nfis nominibus funt diftinttx, ficut 

alibi tiaditum eft, quos omnes 

genetali nomine Carapucu nominani. 

Hot um quoque in hoc America: 

trattu, ficut in Europa, alii venenari, 

qui confratti, varii fiint coloris 

, lividi Se cxfii, ex fterquiliniis 

lignoque putrido protuberantes; alii 

edules, ac copia tantum nocete dicuntur. 

Forte quod in pratis prima 

xftate nafcantur, ad illud Hotatii 

: 

... Pratenfibm optimafungis 

l%aturaejl,aliis male creditur. 

Hinc, puto, ifti fàles Iuvenalis Se Martialis, alludentes adBoletos five Fungos illos qui 

temetemanduntur, Equidem, fimeaudias, cavendum fèdulo , ab omnibus quovifcunquc 

modo hic natis Fungis. Ob regionis enim remperiem calidam Se humidam, 

nottiran quoque frigus Se vapores venenatos, tot denique venenata Se infidiofà Infetta, 

minus tutijudicari debent, quam in aliis regionibus, ubi ufque adeo divitum morofo 

palato arrident, ut eos in mortis difcrimen fxpius adducant. Qux enim voluptas 

tanta ancipitis cibi ; cum ne merentra quidem inter rufticasdapes recenfèri ; Etiamfì 

vel Athenxi, vel ipfius Apitii apparatu exhibeantur ? Inrer illos, pejores qui funr, fingultumcxcitant,inteftinaexiilcerant, 

corporiacfaciei inducuntpallorem, urinamremorantur, 

arterias intercipiunt: ad hxc frigus, tremorem, fudor em frigidum , mortem 

denique afferunt. Prxter communia alexipharmaca calidiora., eximium Se prxfens 

Naturaproduxit Antidotum, nimirum fuccos herbx T^hambu, Seradicum Iaborandi,de 

quibus fuo loco, qui fudores Se urinas cunttantes provocanr , Se calorem nativum 

fuffocatum à frigido malignoque vapore vindicant : imo defperatos revocant à letho, 

fi ftatim à franto veneno, fuccus illarum ex hauftu vini exhibeatur. 

C A P V T X I X. 

J\(bambu, Caapid> Caactca jhe Herba Colubrina, Iaborandi, 

& Caapéba [he Convohulus Colubrintis. 

N On attum videbor egiffe, fi Herbas quafdam, antea ini. 4 Simplicium deferiptas,huc 

denuo adduxero, cum nunc ordo poftulet, proprietates earum fpecificas 

Se antidotales ; non vero primas &fecundas illas manifeftas qualitates 

trattare. Has inter nobilis herba Khambu, primarum facile tenet. Qux quidem fé 

exfctit non folita aliqua fcnfuali per vomitum vel fudores vel urinas operatione, fed 

occulta quadam efficacia; quippe, prxter calidam & aromaticam vim, quam fàtis 

intenfo gradu continet, venena frigida intus affranta, Se Araticu-pand, Mucund, fungos, 

0 &luc-

3i- 

GVLIELMI PISONlS 

N H A M B y'. 

fcfuccos Mandihocavcnenatos, Se fimilia tetundit ; ptx cxteris autem adeo contiamoli 

veneno Bufonis, ut non folum fellis affilimi vim deletetiam vincat ; fed ipfos Bufones 

vivos pulvete vel fucco ejus afpeifos, enecetininftanti. Quaptoptet non tantum n 

qui fiupicantur, fé venenum aliquod haufifle, fibi hac Panacea piovident, fed ad eam 

quoque tanquam ad facram anchoram confugiunt illi qui vencficia clandeftina aheujus 

inimici extimefeunt, eaque vel fola in pulte qux Carima dicitut, vel acetariis mixta, 

fxpe multumquc utuntur. Itaut, fi quoquam Alexipharmaco fé prxfervare Se munire 

poffe autument, huic antidoto paffim fefidant, contra obvia quxvi* venena, vel 

arte per infidias parata. 

D Vx herbx Antidotales nomen Ipecacudnha fibi vcndicant,quaium prior,ob evidentem 

vim emeticam , ut prxcedenti Libro prolixe docui :pofterior vero hxc qux 

Caapid

HIST. NATVRAL. se MEDIC. LIB. V. 

Càapìa vulgo nomen 

audit, ob alexiterias 

A A P I A 

virtutes magis Celebris 

, ptoinde quod 

qualecumque venenum 

aflumtum, antequam 

ex ventriculo Se 

primis viis ad penetralfa 

corporis permeaverit, 

per vomirum benigne 

ejiciat, fi dux circiter 

drachmx ex liquore 

convenienti macerata: 

propinentur : 

mox fecundum ejus infufum,vel 

folum vel 

cum radice Iaborandi 

mixtUm fuperadditur, 

non quidem ad 

vomitum, fèd ad urinas 

Se fudores concitandos. 

Ita ut in hac 

nobiliffima pianta diverfx 

qualiraresfé piodant, 

utixque quidem 

veneno exturbando dicatx, 

fed ita tamen, ut 

hx pofteriores altius 

pofìtx, tran demum fé 

videantur manifestare, 

cum emeticx facultates 

poft primam prxpararionem 

Se macetationem 

evanuerint. 

CAACICA five Heiba CóLVBRitfA., 

T Ertia antidotàlis pianta > qux 

Caacica dicitur, adeo indigenis ac 

advenis accepta,utprovidi peregrinatotes 

fé vix filvis committant,quin infignem 

hanc her barn, vel ejusfùccum 

expreffum circumferanr, non adeo 

quidem contra omnis generis venena, 

quam quidem Serpentum qualiacunque 

vulnera inflitta, tum applicandran, 

tum affiraiendum. Vnde 

non immerito Erva de Cobras nomen 

vulgo audit. Memini, iÈthiopcs ab 

ibìbobóca Serpente mifer e fàuciatos,vix 

qràcquam ex alio temedio levaminis 

fentiifrc,quam ex largiori hauftupro-* 

pinati liquotis, nullo alio, accedente 

medicamine. Succus ejus eftlattefcens 

guftuque acris Se ingratus, nulla manifefta 

operarione vcneni vittor evadit, 

fed fpecifica Se occulta vi in imitanti 

dolores fèdat Se virus obtundit, imprimis fi eadem herba contufa, Se cataplafmatis 

modo prxparata, vulneri fimul applicetur. 

Dd In 

***

3ii 

GVL1ELM1 PISONIS 

INtrattatu Simplicium quatuof 

fpecies tadicum Iaborandi, eatum 

que ufum mediaim, quem 

comperami habeo, expofui ; hoc 

autem loco primam tantum fpeciemutpoteefiicaciffimam 

&: maxime 

ufualem, atque obviam, ti attandam 

fufcepi, licet cxtetx quoque 

dignitatibus alexitetiis non 

deftimtx fint. Hxc itaque, non,ut 

cxteix, fruricefcens, ad duarum 

palmarum altitudinem etigituf » 

primo guftu atomatica)&; act is pyretti 

xmula, mox fiibtiliffime tauces 

Se pcttus pervadit, adeoque 

conura malignos humores Se flatus 

fé exerit, ut venena, licet à multo 

temporejamaffranta, a corderepcllat 

verfus fuperficiem corporis, 

ferofofque imprimis humores per 

fudores Se urinas eopiofe ejiciat, 

unde fpiritus vitales a tetris fuliginibus 

liberati refocillantur. 

Atque hxc omnia cum felicioti 

fuccefra inftituuntur contra venena 

frigida, ut flint Fungi, &: fuccus 

ille venenatus radicis Man± 

dihoca, &fiqux funt alia ejufdem 

farinx venena fupra enarrata. 

CAAPE'BA, fiveConVolvulus COLVBRINVS. C I «HiP lant * appropria- 

LAAPfcfl ' O tum nomen, huic fané 

farmentofx Clcmatiti Lufìtaniindiderunr, 

eam fipé de 

Cobrai five Convolvulum colubrinum, 

ab ìniìgni efficacia 

antidotali Serpentibus 

inimica, nominantcs. Radix 

xque ac folia in Medicina 

celebratiffima;eo tamen discrimine, 

ut radices, imprimis 

illx qux jam piane adoleverunt,humoribus 

ferofis 

movendis, Se calculis frangcndis 

dicatx; qux veto primo 

narx frondes Se fàrmenta 

, morfibus Serpenrum 

medeanrur , fi femel atque 

iterum eorum fuccus,recenter 

expr effiis indifereta quantitatepropinetur, 

atque fimul extus applicetur. Nulla interim fubfcquente manifefta 

evacuatane, neque pei vomitum, neque pei fu dot es, neque pei aham ahquam viam, 

^ LicTtTuom? ab P Anguium aliotumquc Reptilium Se Infettotum venenatorum ittibus 

Se morfibus tantum curandis videatur bene audire hujus Convolvuhfuccus, qui amaro 

faporecalorisprxdominium, quod ad manifeftas quahtates , prx fé fert; venenis tamen 

fupra enarratis frigidis, quoque contrariati comperi, tcftantibus fd mecum exetcitatiffimis 

Empiticis. ^ ^

HIST. NATVRAL. Se MEDIC Li». V. fX5 


Lìmonia Malus ulmericana, Antidoialis. 

ANtequamVegetabilibus Antidotalibus, in hac America:partefamiliaribus, fi* 

nem imponam, ex re foreputavi, Mali Limonix ufus Medicos peculiares > 

ejufquein Indiis Ucceffitates edocuifle. Cum fupra in trattatu de Morbis Endemiis 

vulgatiotes utilitates Citreorum, Limoniorum, Se Aranriorum (qux communi * 

nomràe,ptopter vires Se dignitates fibi admodum fimiles, Mala Medica rette dixerunt 

autotes ) in coràmodum medentium Se delicias xgròtantiran perftrinxerim -, nunc occultiores 

Se minus obvix quoque qualitates, quo ufque ab Empii icis Indigenis, atque 

propria experientia mihiinnotuerunt, exponendxreftant. Vt enim rudior antiquitas, 

dpretacorticum&: feminum amaritudine medullxque acore,frondes,flores,& fruttus, 

tantummodo ad oculorum Se narium delicias olim àffervarunr, mox edottiores, mediante 

fedulacultura &mitioti tettxgenio, prò efculentismedicamenrofis eosufurparunt. 

Tandem benefica MedicarumMalorumvis Se multiplex utilitas paulatim ope 

eruditx induftrix compettiot, quotidianoque experimehto per fectllorum gradus profìciente, 

virtus contra venenum eflìcaxprimum in Africa Se iEgypto detetta, mox in 

Europa atque Indiarum quoque Regionibus confirmata fùit, teftantibus id paffim prxter 

me vetet ibus ac neotcrieis exoticot um fruticum fcriptoribus. 

Licet vero pleraque ex hoc novo Orbe huc allegata, experientia potius quam auttoritatc 

aliorum nitivelim,tamen nonpcenitebit,unum arque alterum ex multis allegaffe 

in laudes Limonum. quibus confirmatùr, eos ante cibum deguftatos, à putredine ac 

venenis ipfis prxfervarc, atque fubinde ab affranto veneno vindicare. Arhenxus xtatefua 

in iEgypto eorum vim comperram fic narrar. Sumptran Citreum ante cibum 

qucmlibet, (fiveis humidus fit, five ficcus) venenis omnibus refiftereex cive meo 

didici, cui fuerat -cEgypti adminiftratio demandata. Qupfdam hic facinorofòs homines 

Alexandrino more ad Serpentum morfus damnaverat. Illis ad locum ficariorratt 

fupplicio deftinatumprocedentibus,muliercula quxdam Cauponis uxot in ipfà via, 

quod in manibus fotre habebat, admot debatque, Malum Citi eum, miferata porre- 

Xit. Pomo illi commanducato, ingentibus ac fxviffimk Anguibus objetti, citta noxamvenenatosittuscxcepere. 

Attonitusreinovitatejudex, abeo, qui cuftodiebat, 

milite quxfivit, an antidotum aliquod prxguftaffent ? à quo certior fattus, abfque dolo 

malo Citreum illis fuiffe datran; juffit, poftridie alteri rantran dati: deinde utrumquc 

Anguibus objici. Ex quo fattum eft, ut Citreopaftus, fofpes evaferitj alter illieo expiratit. 

Exinde crebra experimenta fidem fecere certiffimam, venenis Citrea& Limonia 

omnibus adverfari. Accedit quod pomi ejufdem fingul a membra falu bri temperie 

fic invicemdifcrepant, utvarios confànare morbos poffint, & contra ipfà venena in 

unam coalefccre Medicinara. Quos ufus Plinius compendiofe Se ingeniofe exprimit, 

Citrea, contra venena in vino bibuntur, vel ipfa, vel femen. Virgilius quoque, Home. 

tum imitatus, luculentis veriìbus perlongam periphrafin eorum do tes exprimit: 

Media fert triftes Juccos, tardumcjue faporem 

Felicts Mali, quo nonprafentiut ullum, 

Pocula fiquandofava in fecere noverca, 

Mifcueruntque herbas & non innoxia verba *, ' 

Auxilium venit, ac membris agit atra venena, 

Ipfa ingem arbor ,faciemque fimillima Lauro', ^ 

ILt, fi non allumiate jaftaret odor emy 

, :•. i • ••-, . - • : .~ 

Laurm erat, folia haud ullis labentia ventis. 

Flos apprima tenax, anìmas ejr olentia Medi 

Ora fovent ilio , etyfenibus medieantur anhelis. 

Extra infuniti limites effetjmeautorum difercpantibus opinionibus involvere,circà divetfàs 

pattium qualitates in hac atbote cjufque fruttu contentarum;iblia enim, flores, 

medulla,femen,Se cortex rruttuumactadices inmedicinam receptx,frequentiffimi 

ufus exiftunt, atque licet gtadu dignitatis > tum Se primis fecundifque qualitatibus in- 

Dd z tei

-„ GVLIEtMI PISONIS 

r A -Crr^S* tamen femen fcrnedullainter omnes arboris pìrtes, quod ad quàli- 

" S S S » , primatiun obtinent. tooP«Mtolnon»alU> 

?SôS««oSSeniiLi n.edicaftri,pt*«vulgate5 illas cot.Otb.ee- 

habenfTusptrfidiiin duabusmsIdmonumpattibusponun.eontram^^mor 

ÌZ *» J lentes febres, arqueipfadenique venena, quam in Lìpide Bezoardico Se to- 

MiofrTh^ 

aiubtitas,Medic^nom'enfeanevidatetut. Q3*omne S£^»»Cd£c 

l,am ficauoaue in Indias Occidentales tianflatx,^, ucctune per «»«««" ri 

„XSo7renfeS,hicveroin Americaeriamnunc minusexcul«^^n 

Sb calores Solisperperuos« toÊ*«j£^'f£S2£»d£fa 

Alrpmnares exiftunt, adeoque fponte m filvis fata ttctcófiDUS avicui-uruu. ^ 

touS n òbTimiam uSertalm vilefcanr. Quippe toro anno,ver. a** ,âu- 

ITus in us compiei datur quod ima eademqu,sarU: fiore..fi%£%££ 

virefecntes Se flavefeentes affidua oculotum le natium ac oro OD ""5~ n „ g. 

rat Vndevariômpofirioner, Iulapiarefhgerantia, Co„dirur*,.moE«raaa Cny- 

LIMONIA Malie A « M C A K A , Antidotalis. 

rnic.quasquintaseffen^^ 

tut. Quos ego in hac Indiarum °« ,d ^'?""S« tororapraxi obfervaffeef, 

a.nìm,meexn.dloalio,diquoremeà^^ 

feftus, quamexfupra enatratis Grre. 8c Lunonu t*" ,,rur„amrin fenuravel 

gidus *V f r'V'^^ 

puerotumftigidis, fivepefloro,

HIST. NATVRAL Se MEDIC. LIB. V. *iS 

plent, utinas vel fudores egregie protrudentes. Mirto quod ipfi radicum cortices,calidarum 

Se tenuium adeoparriumàme deprehenfifint,utmultos vifceium,àjecoris 

impiimis Se renum, obftruttionibus vindicaverint. Quod quidem potiffimum de tadicibus 

Mali Limonix, cujus iconem folam exhibeo, dittum volo, ejufque deferiptioneninuncfpeciatimaggredior;cumhattenus 

ingeneremalisMedicis eatumque virtutibus 

inhxferim. 

Nonmaleequidemfcriptores natale folum &T naturam Limonii cum Citreo communemattribuiffe 

vififunr mihi,quum circaprxcipuas earum vires haud mulruni inter 

fé diferepent ; (exceptis dulcibus illis Limoniis minus ufualibus in Medicina) nifi quod 

pufillus hic Limon agteftis, quantum vifus, odoris & faporis lenociniis majoribus illis 

hortenfibus cedar, tantum eos proprietatibus medicis facile fuperet. 

Arbor eft Pruni figurx &proceritatis, caudicefanne cinereo, ramis fpiniferis, foliis 

laureisfedminutioribusSedilutioribus, fxparatim hinc ràde pofitis, cum appendicibusjuxrapediculum, 

Aurantixmore denfiffima fruticationeluxuriantibus, perpetuis 

floribus, obfoleto candore albicantibus,&Liliumconvallium nonnihil redolentibus,foecunditatifque 

munere affidue nullo non menfe confpicua qui primo nafcitur Limon, 

a fpinis maternis fpineolus, Se ab acutiffimo fapore palatimi vellicante, Irrirator 

appetentix merito dici tur. In ipfà enim viriditate prxmaturus ac tempeftivus ad obfonia 

Se medicamina, magnirudinis eftnucis juglandis, fed figura magis fphxrica, inpapillam 

exiguam definente, tenuiffima, viridi, Se Ixvi cute obdutta, nulla carne, fed fòla 

medulla, acida, fubviridi, turgida, denis duodenifque intermediis membranulis paritei 

difpertita, & nonnullo femine gravida. Radix arboris eft tenuis,ex fufeo flavefcens, 

calida, ficca, amara Se acris tenuiumque partium,ac proinde inrer aperientes Se diureticas 

Celebris. Porro Limon hic nofter fapore acerrimo vefeus non eft ut exteri, fed 

quapalatum fraudar, cum feenore voluptatem fanitati rependit, dum xftuantibus Se 

àbile vomiturientibusparabile condràienrum incibis&potupromifcuefuppedirat,fi 

tantillo facchati vel jure vis ejus infringarur. Ea tamen adhibita cautela, ut juvenili potiffimum 

xtati Se choleiicx tempe r aturx concedatur ; fenibus vero,ut Se pueris pituitofis 

interdicarur. Hxc eadem fere potio eft in toto Orienre, ac imprimis apud Turcas, 

admodum expetita,cui vulgarem Sorbetti appellationem Latium fòrbendi verbum, 

Scerberti vero nomen vox Arabica,Turcica Se Perfica,imperrivir,quam quifque illorum 

fuo more ad delicias prxparat : hic prxcipue fruttus nunc in muria nunc in faccharo recondirus,vel 

etiam ejus liquor folus in doliis refervatus,pubem nauticam in diutinis trajettionibus 

ab humorum purredine confervat; imo maritimi non folum Septentrionales,fed 

Afix, Africx,& Americx littorales populi a feorburica lue in fedi ilio reftituuntur. 

Eodem hoc fucco, quid mirum, impetigines, vitiligines, aliaquefeedioracutisvitia 

quoque delerijfì Chymicaarteprxparatus valeat ad uniones Se margariras in rabem 

folvendas ? Vidi aliquando Nigriros fceleftos coquendis faccharis dicaros, injuriam 

dominis ciani inferentes, inftillato parran recentis Limonis fùcco, vehementiffimx 

facchati ebullitioni in cacabo capaciffimo reftitiffe. Ex quo abiifii, anfam mihi fiippedirari 

aurumabam, aliquid ad arris noftrxincrementumedifcendi, idque aliquoties 

tentans,non infelicitet proceffit, in febribus feilieet intermittcntibus, circa initium 

paroxyfmi, ut Chymiatri fua emetica folent, hauftu feilieet calido fùcci prxditticum 

facchati Se aquxfontanx tantillo ebulliti, femel atque iter um exhibito, exacetbationes 

vel in totum ceflaflè, vel fàltem indies prxter expettationem fimul cum fiti dcferbuiffe, 

&intrapaucos dies piane fìluiffe, deprehendi, fìibfequente utique manifefto 

effettu, urinx feilieet Se imprimis fiidorran larga promotione. Quali exim ius hic fuccus 

frigidiratefìia fiti fèdandx, tenuitate feto fànguinis propellendo, acuta aciditate 

malignitati xftuantis bilis frenandx, adeoque fpiritibus vitalibus concentrandis Se corroborandis 

dicatus effet.Pofitis itaque tiibus enarratis his manifeftis qualitatibus,rarionihaud 

diffonum videtur, harmoniam fpecificam&occultamex earummixtura poffe 

refultare, quxittibus Serpentum&venenatorum infettorum imprimis omnibus iftis 

venenis affumtis,igneo &fubtiliffimofpirim venas &arreriaspermeantibus,adverfetur. 

Atquchattenus de pulpx fucco ex 1 egibus artis exhibito. Reftant alix ejufdem arboris 

partes, flos,femen, Se cortex,minime prxtereundx, venenifque potiffimum frigidis, 

fivepropinaris fiveinflittis,obrundendis confècratx. Exfeminibusfblis contufis Se 

decorticatis vel etiam ex eoiumoleis deftillatis tot ftupendos effettus viderecontigit, 

Dd 3 ut

l6 

G V LI ELMI. P I S.O N I S 

5 , mirati defierim, neorericos zque ac vetetes Atabes Se Grecos iis efficaciamvere 

rTwematAuiffe,atquenon folum contta vermes inteftrootum, morfufquefer- 

% Z S M T ^ > contta peftdentes Se contagiofos «notbos fébotane 

S u l enimferoinacaliditate.uccitate, acore Se aroat.tud.nea pulpadiffetnl 

fctomefac evidenti additate videantut intet fé convenite : Vtraque tamen 

ctaffoflmroo^ 

"aob oncomitantemmanifeftumcalotem,frigid.svenenis,pulpamveropotifWn 

cahdis dicaram effe. Hisfuccedunt exttadaquoqueflotum Se cort.cum.qu* ejufdem 

natui* Se efficacia habentut, Se maximo diffidio qu*v,s del " e " a r°f "Irem cutandi 

Tandem Medie* hujus arboris pars infirmioretiamv.ro habet (alutatem cutandi 

vub"amorata sii venenatis.dibus tenda modo fuccus ex Fûtofoh 

&recent.bus eetminibus expteffus, vel folus, vel alus nuxtus, apphcetui. Qu.l.^pefennlv 

idTrafargumenrumoleofiSeefficacisfucci.non modoad ipfaruro a.borum 

nXdum verum eriamad hominum commoda Se neceffirates exubetans exifteret, 

ruapropmropllro,urfeduU 

liquores medicatos ulteriori indufttia eruere cogitet. 

C A P V T XXI. 

Locuftarum, Tapiliomm, Erucamm, & Mculamm 

Guainumbi transformatio. 

SVnr»denatuta& cura quorundam InfeSorum fuo loco egi, mine prò mantidi, 

Suo^nnoriotumroitandagenetatione&intetitu, poftetisulrerius indagando 

pldan, Miffis fabulofis velqroedubia^deifunt, ver.fumaacpro.nde 

» % 3 £ Z £ Z 5 £ £ £ M * ex profefTodiaurus utpote quotumfigut^nara,&rransformatio,abEmopZotumhauddifferar.Ind.gena;eos/fW»>fer.- 

cum vero Icocurenimbo vocant. , - nUi\nfrmhix 

AdLocuftasitaqueme accingo. Quatum F D t J " ^ ^ - 

fteerdos Mofes.eaque ex Hebr*a Linguain latinum ^ ^ ^ ^ ^ "£. 

chum nominatunt Gtsci aliique eluditi recentiorcs, plures agn«veruntt Locuftasillamtantumttaftandamfufeep.qua:Gtax.sMan .s.lat ros Vares 

dTfta auod ubicunque apparear, macra fit Se famem pottendete perlubcatut 

p*'opofiriS excurterero, fi vulgariurn Locuftarum Americanaruro differenres 

E,*n« TurascolorcsTonos.volarus&falrusdefcribcreimorrumquoqueea- 

Cdabor nam licet generarionis Se obitus vatii dentro modi.in eo tameroni fai U* 

nlerione confcntiunt.mates a diutiflimo coitu.fpititus omnes exigentedcemellas auem 

fltuStahrate exhautiti, Se btev. poft è vita abfque ulla alia Metamotphofi.de». 

teAtCol«cnoftrainufitara:figutX&namra;Locufta,incogrotofexuSdfe.ro^ 

W«ndimodo,certo quodaro tempote,vetis vicem inhac Amer.csparte fupplcnte, 

Xnglffiroreêteaînftat CêlLCo^^lxvi.^.Ugi^lo^bunê 

exttenfitateacuminato, &dotf. medio, eminenti lutea teda per long-tudroero., curo 

obliquisfibris, rollar foli, arboris, divido. Capire funt «.angolari m cujus ve ..ceduo 

corniculaoblonga.renuia, ereflaftanr. Oculis proro.nent.bus,lent.cutobm««fi». 

Crura habentfex,duo infummo fere collo.unuro diguum longa.tr.bus mrernodus con 

ftantia,&: in exttemitatibus denticulata : teliqua duo pana, tr.fte viridia, hvenr.a, ficut 

folia ficca. Priores autem pedes quia inftat brach.orumjuncros, Se quafi manus ad exuro 

elevatas, pleturoque habeant, Lufitan. Louvain .Galli TrVc Duu, appc»^

HIST. NATVRAL, Se MEDIO L i E. V. Si? 

Vnde Barbari non folum, fed Se Chriftiani 

imptimis,multa fùperftitiofà fibi 

G A A Y A'R A. 

imaginantur. Quafi macie petpetua 

confettx, homines docetent fupplices 

ad Cxlum palmas tendete. Beftiolx hx 

in plantam ejufdem fere viridiratis' Se tenràtatisjduarum 

palmarum raagnitudinisjtt 

ansformantut. Pedes primum teine 

affiguntur, undc,accedente humiditate 

tequifita, radices exeunt, qux terrx 

infiguntur, atque ita paulatim parvo 

tempotis fpatio totx convertuntiir. 

Aliquando autem inferior tantum coi* 

potis pais naturam Se faciem plantx induit, manente fupcrlori parte aliquandiu mobiliai 

antemonec tandem totuminfettum paulatim tranfmutetur,atque fenfitivran quod 

fuit,vegetativum fiat, natuia per circulum quafi, fucccffive agente, motuque perpetuo 

in fé recurrenre. Hanc plantam libcntiffime curiofo lettori exhibuiffem, fed per varias 

temporis Se itinetis injurias re defiderata potiti non licuit. 

Nec eft quod quifquam deveritate dubitet, cum infinitos teftes habeat Brafilia, Se 

plures minus hallucràarentur circa ejufmodi mira Natura; opera, fi animum Se mentcm 

non perfunttoric eo applicarent. Idem contingere in Êgypto prxter Plinium, 

fide digniffimi de fimilibus Locuftis conftanter affirmarunt. Atque annales Iaponix teftantur, 

cujufdam terrcftris animalis transformationem in fquamiferum. Alibi de 

Agno Tartarico qrà in arbuftum degenerat, ab optimis confirmatur. Quorum nartationinihil 

tribuo,nec derogo, fedfidem apud Aurores relinquo. Iam dudum innotuit, 

Concham AnatiferaminScotia (licet nuper adhuc fubleftx fidei videbatut ) 

ex arbore pronafci. 

Qradquidfir, cumappareat, fibulas efreintetgerminantia &fentientia, mutuaque 

retaliatione animalia germinare, & plantas fenfìi animare, idipfum quoque Ariftotele, 

Plinio, S^Theophrafto conteftantibus: Quidni tot nova hujus Novi Otbis Zoophyta 

mereantur, ut vitarum confufionem earumque fcedus admiremur ; imprimis fi fènfuum 

arbitri, non opinioni populari,fabularum artifici, pareamus.Eventu enim naturx 

prodigiofx autoritatem reftaurante, incteduli facile caufa cadùnt. Vfque adeo denique 

omnium corporunifublunarium inter fé commer cium patet perpetrami, ut Chymiater 

magno merito quoque P A N A M A ' . 

non patiatur hafce metamorphofès 

metallis denegatum iri 

poffe. 

Apilionum porro Se Eru- 

Pcarum innumerx danrur 

fpecies, non ab uno defcribendx, 

magnitudine, &: colore 

difcrepantes. Figure aliquot 

graphice quidem dcpi- 

&x in Clufio&: Hiftoria noftra 

Brafilix naturali, fed earum 

mctamorphofis negletta. 

Omnes, ni fallor , hi Papiliones 

quatuor fìintalis, duobus 

corniculis, fex cruribus 

& filo convoluto ad os. Alx 

pulchtitudine argenteaium 

macularum Se fimbriai?um 

certant. Horum prxdatrices 

gulx,aliquando in horto Illufttiffimi 

Piincipis Naffavix 

Dd 4 elegan-

M8 GVLIELMI PISONIS 

clecrantes hederas, Murucuid dittas depafcebantur ^nnumerabiliaque ova papaveris maenitudinisponentes, 

ex quibus primum parvx hepatici coloris Erucx,&exhis fecundo 

Papiliones nafcebantur .Erucx autem hx in craffitiem pennx anfeiinx exctefcunt,ràgns 

aculeis hifpidx, capite nigto bicorni, per corpus quafi rufo punttulatxjmorientes grifea 

obducuntur pelle feu folliculo,qui poft certuni tempus fé aperit Se prodeunt denuo 

Papiliones alati, Brafilianis Panama, Lufitanis Barboléta ditti. Hoium fubinde aliquot 

myriades fubito apparent, atque fine ulla disjunttione aut interruptione turmatim aerem 

inftar denfiffimi imbiis teplent, idque duttu adeo continuato, ut vix iex hotaium 

fpatio exetcitus ille aèieus difpateat, ficut quoque in Eutopa paffim, ungente agneola, 

videtecontingit. Quiherbarum arborumque helluones, ubi devorandi tempus 

pixteriit, vaguli huc illuc Se jejunimigrant, fenfimque matcefcentes, locum idoneum 

quxrirant, ubi fefe vel filo appenfi in aureliam membrana tettam, vel in thecam transforment. 

Nec tamen omnes Papiliones & Erucx in aurelias conver tiratili, fed alix 

contrattx, putrefcunt, è quibus nonmraquam ova excidunt, aliorum infettorum matrices 

Has Erucarum tranfmutationes Theophraftus rettediftinxit his verbis, z neg/ 

O uemadmodum vero Papiliones partim à coiai uttiufquefexus, partim ex viridibus 

illis Erucis generari conftat, ahs paulatim adnafcentibus: Ita viciffim turmas illas 

«ecratiarum Erucarum, non folum toris pluviarumque proles , fed & Papihonum effe 

filiali imo maximam Erucarum partem iis debere profàpiam, omnibus experientia 

confirmatum effe putem. 

G V A I N V M B I ' 

A T vero harumErucarum Brafilienfum aliqux (Lagartasdes verfas Lufitanis dittx) 

A tianfmutantut in aviculas illas totius Btafilix facile pulcherrimas, Indigenis Gnau 

numbi, Lufitanis Pegafrol, Belgis ^loem-g>i*0t appellar*, parimii novera fpccierum 

in Hiftoria Naturali defctiptatum, duas imagines addidi, qux inftar Pavoni* rubini 

& auri colore fulgent adeo, ut à pittore haud exprimi poffint. Plerifque Amencx 

reo-ionibus familiares funt hx aviculx, ac proinde variis nominibus exprelfx , ut apud 

omnes paffim novi Orbis fcriptores videre licet. Quotum aliqui nefeio an f ciani an autopfia 

edotti, alicujus quoque transformationis confai, quantum ex Clufio colhgi 

poteft. Prxter generale nomen Guainumbi, aliud f0rtiuntur,idque maxime appropnatum 

Guaracydba, id eft, Radius holis, meritoque illud Poctx iis applicati meretra. 

Mille trahunt varios adverfo Sole colores. 

A vertice enim ad caudx extremitatem plumx admirabili colorum varietale intet 

fc certant Se micant. Volatus eaium adeo pixceps Se celer eft, ut vifum fere fagiane, 

alatumquc motus non magis confpici queat, quam Ciabtonis. Magnitudine Cicadam 

haud fuperant, adeoque leves, ut intra viginti Se ttiginta gtana unaquxque pendeat. 

Roftcllo flint omnes (noli quidem ejufdem longitudine, ut cxappofitis ico-

HIST. NATVRÀL. se 

nibus liquiet) tenui lingua, 

G 

bifetta, inftat fcrici fili tenuiffimijquaméxttatoftellum 

longe exfèrunt, ut flotum 

roremlambant. Ocel* 

los habent paivos Se nigris 

cantes. Alarum pennxfingulati 

arte a natura funt 

compofitx. Ab exortu enim 

alatum duplex ordopennatum 

eft, unus longiot alteto, 

&: fupctpofitx funt fibi 

invicem pennx, quafi alx 

bt eves fùpet longas.His alis 

cxpanfis volate diu poffun t, 

ac in aere quafi pendulx 

manere. Ftequentes funt in 

filvis, ptxfcttim tempote 

maturino, dum floies tote 

tutgent, ftrepimmquctunc 

excitant ingentem,non cancndpmt 

aliqui fcripferunt, 

fed fetc Pafferum more fi^ 

bilando Screp Screp. Nidùlum 

faci un t in r amis arbo» 

rumexiguum,exXyli flocco 

compofitum, ibique ova 

MEDIO. Li*. V. 

IL 

V A I K Y M B f 

ponunt albiffima, duo ut plurimum, ordinatix figura, pifohaudmajota. Pedibus funt 

valde exilibus, nigris, quàtuot digitis, mote aliarum aviCulat um, ptxditis , definentifcus 

inunguiculos, inftat acus fubtiliifimos. Quia floribus eotumque tote vittitantmelligineo, 

captx, diu vivx detinetinequeunt, fed motiuntut, atque bohum de fé fpaigunt' 

odot em. Ft. Ximenes fet ibit, cofdcm à Mexicanis Huitzitzil appellari, teftatutque, eas 

non diutius vivete, quam dutàntibus floribus, iifque deeidentibus, toftellofuoaffigi 

atbotum ttuncis, Se fex menfes ita immotas ( five mottuas, fivejejunas ) manete, donec 

pluviis t edeuntibus Flot a i utfus campos veftiat.Idem confitmatlohannes Eufebiùs i.l. 

Hift.Nat. Se Lopez de Gomara, aliique, Egregii hujus vifei (ex tuberibus aliarum atbotumnafeentis) 

flotibus flavis potiffimum delettantut quos iddi co hic exprimi juflì. 

Quumitaque enafratxErucxin aviculashas incipiuntttansfotmati, elegantiffimx 

plumx cum alis primo apparent, ita ut mne manifefte confpici demi fot ma Erucx, 

quodadpàrtem corporis inferiorem, alteta fuperiori jam in àviculam ttanfmutata! 

IdemdePapilionibus dittum volo, qui fubinde in caTdem ayiculas eodemquemodo 

convertuntut,atque durante illa convet fione nàfcentis avis Se denafeentis infetti,uttiu£. 

que medietas eodem tempote liquido appateat» Emanuel de Motais Theologus Lufitanus 

in Btafilia, multiquealii fide digniSe cuiiofi Monachi, ptodigiofàhxc quoque 

videiunt, Se infetta ipfa tempote metàmotphofeos manibus tta&atunt, 

Scilicet conftat utique Natutx Autotis potentia inquacunque te minima, etiamfi 

novicii ob infeitiam obftupefcant, imoptolubitu fidem detogettt» Appiime Plinius 

exclamaffe mihi vifus eft: Qux ics eft in hoc Univeifò, quxnonmitaculi inftat multis 

videtut, quando primo innotefeit ! Quid denique a nobis non familiate fattum, quod 

primointuitu ràteiimpofiibiiia judicavéfamus'Itauthxc,fimihaque Namtx admitanda 

eotumque caufàs ultctius indagate fàtagens, ob incompatabilem ejus majeftatcm,&: 

impeifctutabilem ptofunditatem obftupefcens confundat, atque tandem imbccillam 

obtufam que mentis humanx aciem inculpans, in eafdemcumFiacaftotio 

quei clas erumpam,quas ingeniofiftìmis verfibushis expreffiti 

Jûid dicam miferum me agere, & quam ducere vitam, 

Jrrequietum animi & quarentem indagine vana) 

7{aturamfemperfugientem, qua/è ubi paukm 

ojlcn- 

V2

?*• 

G V L I E LM I P I S O N I S 

oflendit mihi, mox fpecies in mille repente 

Ceu Proteus converfa, fequentemeludit ejr àngit, 

tjMa>reritemfèniic[ue horas cajfumque laboremì 

tiuper enim tenues fpecies ,fimulacraque rerum > 

Jgua filiere ex ipfis dicuntur, per que me are 

Omnia, dumfeclor , meditans, tacitufque requiro 

Aviafylvarum, & fecretafilentia folta : 

Cognovi tamen htsfpettris illudier ipfis ; 

Vtfenfwsferiant nifirosfemper que laeejfant 

Perquefores, caulafque animi ludantque meentque 

Ac remeent, ipfumquenec interfomnia linquant. 

C A P V T X X I 1 

Duo: Tamandua! five Myrmecopbagi. 

POrtento&afpctoutraqiie^^ 

quam hominibus extiraefcenda ; attamen ob miros in iis Naturx lufus & dota, 

Trame prxtereunda. Feroces quidem irritatx Se naribus ftertunt,crunbufque 

infidenteTroftenoribus inftar urfi, unguibus baculumvel telumquodvis foitiffime 

T A M A N D v A'-G v A 9 v' fivemajor. 

anprehendunt Se mordent ; fed quia minus agiles, prius manu capiuntur, quam quod 

prxda potiantur : nifi forte eam per infidias opprimant ; tune enim ipfi Tigres ab iis aliquando 

inter imuntur. Tantx denique funt pervicacix & ftultitix, ut,fi ammalia femel 

apptehenfa emoii ipfis fupetftitibus contigetit, non ptius fefe exphcent:, quam cum us 

occumbantac peteant. Mattatx comeduntur à Barbaris defettu mehoris alimenti, 

auia caio inftar Vulpinx,ferinum quid olet.Inteiioti Se exteriori conformatane multum 

ràtei fé conveniunt ; diffetunt autem mole Se magnitudine, potiffimum veto cauda 

quod eam Tamandud-guacù habeat latam Se hittam, fetis caras Se nigtis, equims umillimam, 

quam itiicata erigit, fomnolenta veto diducit eaquefetegit. 

Tamandua minor, longa quidcm,fed ex patte depili, cauda ptxdita eft, inftar Sinux, 

quafe arboruraramis fufpendit,ut commodiusFormicis infidietur. Ob pcipeiuam tytannidem 

quam in Formicarum myriades excrccnt, metito a Belgis $®mmtttt$ appellatx; 

utlrxque funt nottambulx pabuli caufa, cicuratx carne quoque vefcuntut, fed 

minute concila, quia non folum capite, ptomufcide, fed Se ore funt angufto,acuminato 

edenmloque lingua denique inftat ciaffiotis chotdx teieti,adeoque longa,pixleitim in 

Tamandua mapri, ut duorran pedum longitudinem excedat, atque proinde duplicata 

(quodnotatufanedignumi) quafi canali incumbit inter inferiotes genas, quam efunens

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. 3x1 

T A M A N D V A'-M I R l'. 

madidam exetit, &aibotumttuncis diu imponit, moxFotmicis opettamtcpente retrahit. 

Si alte fodiendo latebix earum detegi poftnlant, unguibusid prxftat com» 

mode, quibus pedes pofteriores inftrutti flint fàtis validis Se longis, numeto quinque ; 

antetioies, quatuoi, iifque tecuivis, duobus in medio maximis, vola pedistotunda, 

imbelle fatis fatta. Tamandua major undique minori pilofìor exiftit. Vttique per pettus 

ad latera Se medium longitudinis corporis, ufque grandis macula nigris pilis excurrit, 

quam albicans linea defùper attingit continue. .Corio funtcraffo, carne Vulpina 

Se vix eduli, renaciffimx denique virx, excoriaraque adhuc aliquandiu vivunt, 

etiamfi ultra duodccimdies inediampaffx. Indiffettione, renis finiftri fuperius proceffus 

triangularis inventus, per duplicem tenuem membranam reni annexus : valvulx 

autem cordis Se veficula fellis ordinariam excedebant magnitudinem. Cxterx 

partes internx, ab aliorum animalium vifceribus haud difcrepabant : ventriculo 

erant unico, inteftinis tenuioribus, qux teretibus lumbricis ( ut in multis hic paffim appatet) 

fcatebant. Nctvis &Tendinibus undique validiffimis Se tenaciffimis prxdita. 

C A P V T XXIII. 

Ai >jhe Ignayus. 

QVia animadverti, autores, Lerium & Thevetum (quem Gefherus Se alii poftea 

fequuti) paffim erraffe 

in defcriptione, AI'RFPENS MINOR. 

tum&: veta figuta hujus animalis 

, malui pio corollario 

repentis Iconem ad vivum depittam 

, tran quoque vivam 

ejus fettionem addidiffe, offiumque 

compagem delineaf- > 

fé. De fumma in gradiendo 

tat ditate conveniunt omnes, 

fed de pedibus etettis, Se de 

venrre pehdulo, ut hattenus 

ab illis exhibitx funt, diffentiunt.Sicuteniminufitatanatuta 

eft animai, ita Se effigie, 

quod are ipfa Lufitani Priguiza, 

id eft, Ignavum, five pei 

tLvri

GV LI Et MI PIS ONIS 

Môcris Canis eft magnitudine, roftro ad afpettum fardo, & peipctua faìiva madinorirer 

adeo rener.qmdquidapprehendir.utpendensdormiatiecure, qui j 

mpe^scnrribiatresneJvifol.ifT.mi, ad quemlibetunguemunus ~ ^ £ 

ómbu uneues incurvate &validiffime fefuftcntare.poteft. Cono ^ , K 

Snaci Torumcorpus proli* Se moll.buspilis cinerei colot.s eftvefturo^^xoc 

cìnto coma cervicem velar jubarum inftar, lentoque .pfa ventrrs athpe veri.t hu 

Zm,necnnquaminpedes erfutgft- «iarof. quxdam imagines d ^ ^ 

Sere. Non bibit, vi£Htat arboturo foliis, & in earum c-umimbu J g ^ ; 

qnarum in afeenfu biduum circ.tet, tantundem m d c f "^,^f b c S VCT antilnorrarionibus 

tantum ant miros, fedne plag.s < ^ ^ ^ ^ f l X . 

lum de mf.ta ignavia ac tatditate diìnoveas. Secro cum doroeiticome 

vivam (cujus Sceleton.e. oflibus undiquaque validis ' « ^ ^ ^ Z L 

coLeydenudonaviJhabcnteminfefceturoorombu^ 

bus ij/dentibus, Amnioni, more casetotum an.mal.nm, mclufum. Cor motum roum 

O R. 

Ai' M A I O R I S S C E L E T O s. 

validimmererroebat ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ 

urennaconftabarmulris P 3 " 10 "' 1 . 5 "^" 1 ' iculas carnMS (tm,ibus membranulis 

tudinis vati*, ^ ^ b ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ipfertacra„t.Cor 

n^m hbm ronko po'*, *roovebar, * pedes lenre ^ ^ ^ T I Ì Z I Z ' Z 

folet. Mamillas duas curo totidero papilhs in pedore formella Se fa u«««*"**• 

ventticulo os fuperius duos digitosttanfvetfos àpyloto : eratquemaltera parreventr. 

culi, ubi alias fuper.usoscffefolet,ptocefluslongus fineexitu. £ ^

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. V. 

C A P V T XXIV. 

carigueyd, &• Maritacdca aliis "Biaratacdsa. 

INufitata hxc beftiolamajorumGliriummonranorum numero afcribenda, littoralibus 

farigueyd, mediterraneis Iupatiima, Lerio farigoy, Lufiranis Rapoza, dicitur, 

Vulpeculx eft magnitudine, capite Se ore vulpino, barba felina, corpore coloris 

eft nigticantis, fed leucopceis pilis admixtis. Cauda ultra pedem longa &: rotunda, in 

C , A R I 6 V E Y A ' . 

exttemitate depili, coloris pardi & nigri, quam curvatam geftat, eaque fé arborum ramis 

more Simix adpendet. 

Mirran fané animai : nam in infimo ventre circa anum pellis ejus eft dupla, Se 

cxterior rimafciffa, facitque quafi manticam eamque intus pilofam,Tambeio vernaculo 

idiomate dittam. Cujus os artte clauditur, ut vix confpiciatur, nifi digitis diftendatur, 

tumque mammx in interiore pelle apparent ottopapillis. 

Ex reiteratis horum animalium fettionibus alium non invenimus uterum prxter 

hanc burfam, in qua femen concipitur Se catuli formantut. Quos deirfde quinos vel 

fenos fimul circumfert,mobiles,perfettos, fed depiles, adeoqueperrinacireruberibus 

affixos,utaperpctuofuttuvix avellantur, antequam permittente marre adpaftum 

ipfiegredianrur ; underedeuntes denuo, uterum maternum prolubituingrediantur, 

Sicut fxpe Illuftriff Princeps Naffavius,aliique multf,non fine admiratione mecum vider 

unt. Teftes fcemella fub ano gerir interius abfcondiros. Mas fcemellx piane fimilis in 

burfa pendulosmoreGatitefticulosferr, Se, quodnotatu dignum, manticam (licet a 

fcemellx diverfam) haber,qua alternatis vicibus catulosquoquecircumfert, fìcutavis 

mas amore pullorum, foemellam ab incubaru fubinde liberans. Vterque fcetent,mor~ 

daces funt, ut Vulpes, earumque more Gallinis, Se Columbis non folum, fèd av/bus in 

faftigiis arborum infidiantur, quarum defettu Cannis facchareis aliifque optimis vegetabilibus 

vefcuntur. 

Cauda horum animalium ob multos ufus medicos apud incolas inpretio habetur, 

prxcipue autem ad exturbandas vifcofitàtes&immundities vefìca:, renimi, Se uteri, fi 

vel duorran fcrupulorum quantitas reiterata cum convenienti liquore exhibeatur. 

Fr. Ximenes idem animai in aliis Americx regionibus reperiti reftarur, quod in nova 

HifpaniaTlaquatzin nomen accepit. Deque caudx virrutibusmiraprxdicat, fùpra 

id quod a me dittum eft. Viderint curiofi, an nihil fuperftitiofi intercurrat. 

In Indiis Orientalibus, idque folum, quantum hattenus conftat, in Amboina,fimilis 

bcftia frequens ad Felis magni tudinem accedens, mattata ab incolis comedian, fi 

rite prxpretur, nam alias fcetet. Nomen illi Cous Cous indiami. 

A Nimalculran eft Felis mole, forma oblonga, Viverram xmulatur : fi referen- 

•*-•^ dirai fit ad aliquod animai EuropxUm, nulli videtur magis quadrare, quam Putotio 

Gefheii, 25nnfm0 Belgis, cui a tetro & putido fcetore, apprimc hoc Puroru 

E e nomen 

3*5

G V L I E L M I PISONIS 

MARITACACA aliis BIARATACA'CA. 

nomen indirum. QuUd Muftelas filveftr es retnletit, mejudiceuion multumuiberrabit 

etiamli id dodifTimo Scaligeto minus placeat. Os Se dentes liaDet ìepo 

nullutn tanto maionactenus. „mm(-rllndo COouefotti,eam drotuinavenanone 

qoandoqu.oernores^^êrôdo^^^^ 

Kndroquet^^^^^^^^l^^^ 

Scvuri Vafmha;c^»««Mnuncdecipulisnuncfagittis,occ.d,tut. Technis &artbulnofttarieft 

Vulpecutef.roilis. Catturo innoxia, eaqtie ranone folum hot iddh 

busnoittareitv p SCrepitus fatidiffiroa exiftant. Cum ramen tefteL 

SCS&^»«»to. Ole» WWI*»fttatium 

mote ex inde confici afletit. 


GW« w;or, Vmbnfxtcns, Ò~ Topbus'Bovina. 

Vamvis uttumque Erinaceum Cmnài di Auro, intet alimentofos quadrupede* 

OnoC(remrecenfuifre,quodmultuminterfeconveniantquaadfiguram,con- 

Fotmf on mTnatùtlro, de quibus eg.Libtotettio.qno 'torero rei.,, 

to r^Ten orna ròinores Canài, five ob carnis albedini Se teneritarem.hve ob pel em 

m^ttaSlan minufque fetis tigidam, celebtiotes Se laro,hariotes o=x.ftanr 

ftpararimnuncde Ermaceohoc majori, aculeis perpetuis homdo, "J C n ° 

xil quahtatibus pancapetfttingete, opetsptetium dux.. Idque noniadecquidem .. 

Icdor. m.ra vel inaudita de illius gemo prxdiccm , quaro ut in IndiaturoIllibato 

rum Se Natura indagatotumcommodum.Etinaceoruro diffetentias Sedifctepantes 

ÔmnfquMero Ennacei Americani, abnsquos Africa,aErhiop.a,Tarraria^producere 

autotes teftantut, divetfitatem facile dijudicab.t, qu, puntar Imparo-

HIST. NATVRAL. te MEDIC LIB. V. 

C V A N D v major. 

sgdSfSÈr^s 

malium internasque qualirates cum illis contulerir : Aliqui enim in novo hoc Orbe 

(ficut quoque Hieronymus Cardanus de fuis Erinaceis fcriptum reliquit) fpinas emiffarias^ 

aliqui vero immobiles habent: omnes tamen promifcue fetis five aculeis indifcrcrx 

magnitudinis mulro magis horrcnr, quam Apri fetis fuis irigere folenr. Noftrates 

appofire eos,mejudice, JJfet -uttftttl£ appellarunt, non adeo quia roftro Se promufcide 

fint aliquantum porcino,fcd quod vifeera Porcorum fere more conformata Se dijpofita 

habeant, ut ex diffettione eorum experiri contigit. Nec Lufitani eos male 

Orice Cacherò nominarunt, quia corpore conrratto fefe occulranr, ne quid apprehendi 

poffitprxter aculeos: Alterum nomen Lufitanicum Efpinho, cutis animalis fpiniferum 

metuit, quod fpinis tigidis, acutis, concavis, diverfìcoloribus, fpithamam longis 

, totum corpus, pedes , &; cauda adeo fint armata, ut haud impune manibus 

trattenrur. Has peculiari qualitate venenata infettas irritati in perfecutores fùos 

cjaculantur tam profunde, utpenetrent fenfimin camera, &*vifcera infìciant, transfixofque 

lenre interimanr. Verum quantum tela hxc viva nocent, tantum emortua 

profunt, quod pulvis eorum drachmx plus minus pondere affumtus familiari ifti Indiarum 

dyfènterico malo medeatur, fialiquoties reitererur cum liquore convenienti. 

Cum autem major hic Cuandu frequentior fit, minufque notus indigenis; cranque 

multa alia de aculeorum ejaculatione, eorumque efficacia, quadrent cum ilio Erina - 

ceo Tlaquatzin in Nova Hifpania ditto, non immerito dubitandi anfà mihi fuitdata, 

quodfolus Cuandu minor inrer Brafilix patrios fit cenfendus: hunc vero major em ex 

aliis olim Americx Regionibus Ime tranflarum Se tandem trattu temporis indigenam 

fattum putem. Tantx eft voracitatis Se malitix, ut xgre feratur aur cicuretur. 

Equidem fi Francifc. Ximenem,nec vanxfidci,néc contemnendx experientix virum, 

confulamus, cumadmiratione legete eft, quamporrentofòs effettus eorundem aciculorum 

pulveri aferibat circa curationem lapillorum ih rcnibus Se velica contentorum, 

tum quoque ad quemvis capitis dolorem placandum, fi illi applicentur; adeoque tenaciter 

ahxrere eos &infigi reftatur, ut non ante decidant ad modum fang-uifugarum, 

antequamvafafanguinis exhaufetint. Qux àme quidemliattenusincomperrafateor, 

fed curiofx pofteritati ulterius indaganda commendo. 

I N tanta iWium Americanarum frequentia pauciffimx reperiuntur, in quibus vel 

medicamentofx vel venenofx qualitates hattenus detettx , contra quam in Pifcibus 

evenire fòlet; five quod natuta in aquatilibus magis follicita,eas abundantius indidiffe 

voluerit, five quod Aucupum minor fit induftria quam Pifcatorum in revelandis 

rerum natutalium viribus. In avibus enim tantum duo mihi experiri contigit ad 

rem medicam facientia,quxhuc afferri mer entra : Quorum alterum eft antidotale illud 

Cornu tenue &acutran, quod egtegiailla avis Anhima ditta , in verticegent, cu- 

Ee x ius

516 


V E. v B v' fcetens. 

r i A, Alimcntofis- Altetum veto, detettima Se foeridiflima 

jus mentionem feci. 3. de Ahmerot.s.A 1 regionibus notifTima Se 

Uc mbi , Mexicanis ^\ d l f'^^Xen„Tc figura difcrepans. Mediocri* 

frequens, nomine ac coloribus, n °r n '° le ^ Cn "ibus 8 tltione cauda., volatus,& 

Aq'uila-vel V ^ ^ g ^ ^ ^ ^ g L * * Afticanam fmulatuf, 

votacitatis, affinitatcro habet,leo quo $ ^ ^ fcto_ 

quodeniqucadgtaveroodote^ 

rero.nrenfionefuperer,&pro^r.eê^ 

ut folus odor, five viva, five moltu * " & vomitum promovens. Vnde miror, 

animale* inficiar, qu.bufdaro naukam ^ ° ^ V^'^fJ[quoque ipfius carnis, fua- 

Fr. Ximenemreilari,Co;ficcarunêdolereroufcuro£«^ J J vkh ahis re. 

dentibus• M ^ J ^ t S du^MdiLXbÛot,, In Siro, omnium 

medns, fel.ctetteft.tuto . Vidiour . m & hominum erat, eas vdceta 

Sandotum, alnfque pradus .ubi ltrage-p m S e r p e n t i b u s , 

Bufon.bus, Lac^ nMun.nt.ulq ^^^mmtulifTe,ut multi exrodemaleha- 

u tISn fX.noêrooleft.a" 

bUe r'bns u earpÌntiamdeclinarenr,^mdefubliroi«heteSiincog,ut,s,n.s 

na '. /^rifddSriscarervariro verfus littotalia convolatent ad depafcenda qiiax.romC 

f,v m tre" L flatus aves apparenr eroinus intuentibus.tetto taroen afpea.., 

fi commi' ^ " ^ ^ e X u e impcrrabiles fiant. Capitefunt tugofo.ex tufo btnnn. 

" , V a trnd , r.CCe.nftatGallopavicontrahunt&did„cunt.fo 

coloris horrrdo .Uudque.oJt p ^ ^ oculos crQ 

quaficutis, vatiegatutque co o^ p ^ ^ ? fac ^ 

^ ^ ^ , l S r t ó = « ^ " " » f l » Craffo ' longo.valido,adunco, acuto, K 

pupilla mgticante, paip rrameHietatem ex cioceo cxtulefcente, natramforaad 

ZrS'hnX^ZtroHtudenricu.isacur,circurodar, N.d.fi- 

ûltlquelihûsin.comp.m.annm.êa.exconnnaoToUn. 

frliriufóuc olfacruèloneinquoefcam venentut. Nec cedibile eft, Vultures, aiialquc 

ieliciulque oitactu long, q novafoue rceiones pra:da:notitia v.fitate, Aucus 

eener.s aves, quas mare ttanivoia. e, novjivjuv. fa r _ 

thor?sol.mprod.derunt,olfaausvelvolarusfagac.tatehasamet.canasf..pe.ane. 

A T Atix magunudiros Toph.p.lofi.fphxt.ci.inluroentotum quorun.dam boumque 

V .mprim.sventr.culisreperiuntut, quos Laniones ad me defete folebant Ptomdefitum 

eorum cur.of.usinqu^" lk "B cns 'P ,lam ^ &mM " n in dlSc&1 ^

HIST. NATVRAL. & MEDIO LIB. V. 5,- 

ventriculo inverà , eamque ea, qua TOPHVS BOVINVS. 

erat, figuia Se magnitudine depingi 

juffi, ut ex appofita figura videre licet. 

Has itaque aliquoties diffecans,ex 

meris pilis bovinis arttiffime 

compattis, interius conftarc 

comperi , exterius vero cinerea Se 

pilofa ; mox, ubi adoleverinr, nigra, 

glabra Se dura pelle tegi. Vnde facile 

eft dijudicare, Boves fibimet, pruriente 

cute, dentibus pilos cvellere, 

qui cum ab omafo digeri ncqueant T 

in maffam cogi rotundam , qux 

poftea in pilx majoris magnitudinem 

excrefcit, unde anhelofi Se quafi 

afthmatici diu incedunt : (ficut Caprex,quibus 

lapis Bezoar innafcitur) 

quod animadvertentes ruftici, ne totius animalisjatturam patiantur, eos mattant. Ita 

ut hujus pomi confttuttio, ik animalis dcftruttio. 

Barbari rafiiram pilofam interne exhibenr conrra pertinaces alvi fluxus fanemineos. 

Extcrne emplaftra, ficut è pilis Leporinis fieri foler, contra hxmorrhagias cum felici 

fucceffu applicant. Ego hoc externum, quam illud internimi remedium imitari malui. 

F I N I S . 

e 5 I N D E X

I N D E X 

RERVM ET VERBORVM 

NOTABILIVM. 

t^fnda arbor cum fruflu. 148, 

ABacatudra pifcis. 5 5 

Acajd arbor. i$9 

Acajatba arbor, & Acajufruclus. 

IZO, IZI 

Acaricòba herba. z6o 

K_AcardpiftU. 

6 7 

Acara-dyapifcU. ibid. 

Acara-pebapifcis. . &9 

Acard-Pinimapifcis. 5 i 

Acara-pitamba pifcis. ibid. 

Acaraùna pifcis. 5 5 

Aceto fa herba. 2.44 

/f f ori fpecies herba. 2,41 

Adianti fpecies. 2-34 

4/WM fluftuum rara vìciffttudo. 

* 

Aguape Nymphe A fpecies, z 15> 

Aguara-guiyd herba. z 2 4 

Aguaximafrutex. 197 

Aguti quadrttpes. 101 

Aguti-guepo herba. z z 4 

^£047 4r£

Ceixupir a pifcis. 

Cereiba arbor. 

Cicindela infeclum. 

Ciri-apod cancer. 

Cocoiaves varia. 

Crocodilusfive Iacare'. 

RERVM ET VERBO 

48 

204 

291 

7* 

8

Iaborandi herba varia. 215, 

216,312 

Iaboti tefludo. 1 ° 5 

Ubotapita arbor. 166 

IabuticÀba arbor. 121 

lacamaciriavis. 9& 

Iacaranda arbor variafpecies. 

164,165 

Jttcdnaavis. 9 Q 

lacabucaia arbor ejr fruclu*. 

135 

Iacapé gramen. 13 7 

Incita Acdngn herba. zz9 

lacupema avis. ° * 

Iacare five Crocodtlus. 282 

late five Angùra herba. 263 

Iaguaqua -gudr e pifcis. 6 8 

laguar a quadrupes. 103 

Iaguaretéquadrupes. ibid. 

laguarac a pifcis. 5 ^ 

lambii avis. y l 

Jamacaru herba var'u fpecies. 

188, 189,190,19' 

lanipdpa arbor. 13 ^ 

Japaranàiba arbor. 17 z 

Upuruca millepes. 286 

Jararaca var'iA vipera. 280 

Jararapeba vipera. 280 

Iaracatid arbor. 1 60 

/^r^4 /w&4. 173 

Jatebucu infeclum. 289 

ibabiraba arbor. 150 

lbib oboe a ferpens. 278 

I N D E X 

Inaia-guacaiba vulgo Cocos arbor. 

13° 

7»d/4 medicamentorum ejr aro ~ 

matumferax. 2,3 

Infiammano Ani. 4 x 

Inhami radix. - 5 5 

Inimboi herba. 105 

Introduclio ad ammalia aquattlia. 

47 

^ vohtilia. 7 8 

, W quadrupedi*. 9 6 

^ vezetabilia. 107 

Ipecacudnha radix. 2 3 1 

Ipecatiapod avis. 82 

Ipeca-guacu avis. 8 3 

Mangaratia five ZinzJber 

herba. zzj 

Mange Arbor. 204 

Mamma hydrus. 2.8 2 

Ulianipuera fuccus venenatus 

Mandioca. 505 

Mantis locufla. 3 1

R E R V 

lHjtmbn-guacufrutex. .180, 

Nhandid pifcis.. 6 3, 

2$handu-fuacu araneus. 184, 

Nhandiuaraneaminores. z%jx 

Nhandufrutex. 197 

T^handicóba herba. z^9 

Nhandu-guafu avis. 84 

Uh acunda pifcis. 66 

nslhatiuCulex. 288 

Niquipifcis. Z9 4, z 9 5 

M ET V E R B O R V M. ' 

Portulaca herba. 244" | 

Ppùwóba pianta. zzi 

Pfolapfut mucronata cartilagi- 

ms. 2,6 

Prafatio adProfejforem Lindanum. 

;.. 267. 

Punariipifcis. 6} ,66 

Qt 

T. 

T^ ^4f 0 ^7^4. 206 

-1 Tocomareé Canna. 108, 

109 

Taiacupor.cus. 

Taiaóba herba. 

Taioficapifcù. 

f>8 

236, Z37 

Tamandua quadrupes. 320, 

Veraiba arbor. 16$ 

321 

Q Tamar indù* five lutai arbor. 

£>uetele avis. 92 

P A'ca quadrupes. 101 ^mgombo dua herba. 210, Tamatidavi*. 96 

211 Tamoat a pifcis. 71 

Pacamo pifcis. 54 uity arbdr. 16 z Tamoatardna herba. z 5 5 

Pdco-caatinga Canna. 214 £>uyeé herba. iz$, zz6 Tangaraca varia herba. 301. 

Paco arbor. zi 4 

R. 

302,303 

Pacoeiraarbor. *54 

7*p# / quadrupes. 1 o z 

P4ftf p w canna. zi 3 

T^/'i *r£w. 140 

Pacii pifcis. 53 cdnga. 257 Tapudi inficia. 29 1 

PaiomirióbA dua herba. 18 y RanavarÌA. 298 Tapìereté quadrupes. 1 o 1 

Pmarna Infeclum. 317 Raia varia. Z93 Tapiracoainana arbor ejr fru 

Papanapifcis. 5 o Reciffo Brafilia. 6 clu*. 1 5 8 

P^«/4 e^ lmpetigo. 4 5 Ricinus Infeclum. 289 Tapirapecu herba. 18 2 

Par arò herba. 255 

Tapuyarum loca. 13 .«wra. 14. 

Paratipifcis. .71 

4ra4. 14. Crudelitates. 

Paratura gramen. 238 

14.&C. 

Paru pifcis. 5 5 

Accharum éjufque prapa- Taraguira lacertus. 284 

Paftinaca Marina pifcis. Z97 S ratio ejr ufi**. 108,109 Tareiboia hydrus. z 8 z 

Pequéafive Pekid arbor. 141 

no ,&c. Tareirà varia pifcis. 68 

Petùme herba. zo6 

Saamóuna arbor. 175 Tataiba arbor. 163 

Petumbudbapifiis. 6z 

Sargaco herba marina. 2 66 Tataurama Eruca. z 8 6 

Phafeolus. 251 

Salfadopraya herba. 258 Tatù five Armadilho quadru 

Phlebotomia prarogativa in 

Saffafras five Auhuiba arbor. pes. 100 

Indiis. 24 

146 T

INDEX RERVM ET VERBORVM. 

Tupa-ipi ejr Vrucatu herba. I Vefpertilio. i9° Vrutupifci*. 

235I Viba Canna faccharrfera. 109 Vubardna pifci*. 

Tupei-Cava five Scoparla her Vipera venenata. 279 Vulnera. 

ba. 14^ 

Vitis arbufiina. 250 Vva crifpa. 

Vlcera pedum. 44 

V. 

Vlcus & infiammano ani 4i 

X. 

Vmari arbor. 174 

V 

Ca dna cancer. 76 Vmbu arbor. 

167 Xalappa radix. 

Vomitoria vegetabilia. 26 

Venena abfcondtta Indi- Vrtica herba. *35 

Y. 

genarum. 272 

326 

Vrubu Avi*. 

Venenorumcompofitiones. 272 Vrucatu herba. *55 Tucafrutex. 

Venenis ineffe fuum antidotum. Vrucu frutex cum fruclu. 

271 

Z. 

133 

Venenum uni, alteri alimen- Vrucuripalma arbor. 127 

tum. 17° Vrurumbeba arbor. 191 

Zinùber herba. 

Vefpa. 187 

FI N I S. 

65 2-95 

63 

44 

242 

252 

114 

227

GÈ OR GII MARCGRAVII 

DE L I E B S T A D, 

TRACTATVS 

Topographicus & Meteorologicus 

Brafilia, cum Eclipfi Solari ; 

Quibus additiJunt Illius & Aìiomm 

C O M M E N T A R I ! 

De Brafilienfium & Chilenfium Indole 

& Lingua.

T Y P O G R A P H V S 

Ledori Salutem. 

Aucis Leclorempramonendumputavi, quare confilìum mutaverim, quod^ 

D. Markgravii Progymnafmata UU aftronomica Americana, jam dudum a. 

1. de Laet ejr G. Fifone publice promijfa non fimul ediderim. 

Cum enim d multo tempore communi fama mihi innotuiffet, quam inter 

alia laudai A curiofitatis è indufiria in lllufiriff. Principe I. Maurilio, Terra 

è Oceani Brafilienfis quondam Prafecli, documenta, nonpromifcuum 

! fuerit, quod per M*thematicos fuos, quos domi miìitiaque fecum habebat 

exemplo maximorum Imperatorum depingi & defiribi jufferit phanomena cAlefiis machina : Imo 

nauclerù maria confcendentibu* in mandatis dederit, ut imprimi* Eclipfium moment a omnia vulture 

diformes fuisfingulos locis pofitos attenui** obfervarent, & chartisconfignarent Tôn mihi 

mimm videri debuit, G. Pifonem ab lllufirifftmo fuo Domino, Itberalium arttumfautore perpetuo, 

impetrale, ut ibidem obfervatorium Afironomicum exfirueretur, atque tta fimul & fifa, & 

Marker avii fui, art tum Mathematicarum apprimegnarì vota expleret circa ea, qmtn ulterto^ 

rem Geo?raphia & Hydrographia ufum àplurimù, rei nautica peritiâdmodum defiderart non 

nefciebal Verumcum D.Markgraviu*hacaliaqueexercitia laudabiliqutdemampiexuseffetco^ 

natu in annotando tota* aliquando noBes Mercurii aliorumque Planetarum eorufcatiombu*, haclenus 

4 nullo Aflronomorum vifis : tamen pleraque ob immaturam mortem felictusinceperit, quam 

abfolverìt : ego ex multis reliclisfchedispauca tantum, qua minus mutila arbitrabar, pubica lucu 

facere conftiiueram : (ed hac in re mea dtffidens tenuitati, poflquam ea quafelecltora arbttrabar, 

eruditi*, & m agronomici* verfatijftmi* viris fedulo revidtnda tradtderam , eorumque fincerum 

hac m re ìudicitim poftulaveram ; communefere omnium votum erat, ut manum de tabula tollerem, 

ne cruda proludendo defuncli monumenta, cineribu* illiu* injunamfacerem. 

guamvis autem non putem noflrum hoc infiitutum ingenuis Eruditi* pòffe difplicere: tamen 

confultum duxi id curfim indicajjè, ne quis pofihac ingentem Vrania thefaurum alicubt latitare, 

inani expeclationefefallerepergat. proinde pauca hac tantum exercitia Topographica & Meteorologica 

cum Eclipfi filari non contemnenda ; eaque, ut a D. Markgravio folo &feparatim {non 

vero combinatis cum G. Pifonis laboribu* ficut pleraque alia adHiftoriam Naturalem pertinentta) 

obfervatafitnt, ingenue nunctrado. quibus ftmuladdidi Compendium de Regionibus Brafilia ejr 

Chili, utpotepracedentibu* fcriptis non male quadrans, iifque hinc inde inferta videbis, tam noftratium 

quam Hifpanorum, haud vanAfidei, necfcitu indigna ejufdem materiafiripta, à Clarifftmo 

Viro P. M. I. de Laetfiudiofe refervata, ut adpofteritatem aliquando redundarent. 

Hanc interim nofiram qualemcumque opellam boni confile, Manibufquc Aucloris omnia bona 

precare \ ejr,fi quid inter currat vitiofh id candide refiitue.

GEORGII MARCGRAVII, 

DE R E G I O N I B V S , 

& Indigenis > Brafìlise ? & Chili 

ejufdem Continentis, 

LIB E R. 

CAPVT Pt I M V M. 

De Regionis nomine, magnitudine, fitti, ejufque divifione. 

JEc tegio primo a. Lufitanis appellata fuit SANTA CRVZ, 

quod nomen poftea mutatunt in TÈRRA DO B R A s I L, . 

ob Ugni copiam, quod hic ca*ditur Se in Europam inferrur, vulgo 

noriflìmran, ita Ut hodie communi Se vulgati nomine ah 

omnibusEuroparis BRASILIA dicatur. 

Sita porro eft Brafilia in zona torrida Se quidem in medietate 

illius Auftrali, extenditurque ultra Tropicum Capricorni 

in zonam tempet atam mcridionalem. 

Non autem omnes confentiunt in illius magnitudine feu latitudine 

definienda ràtei Septenttionem Se Auftrum. Nos ejus initium ftatuimus a 

latitudine Septentrionali unius gradus Se femis, feu a Flumràe Para, Se finem ad latitudinem 

auftralem quatuor Se viginti graduum &: femis, feu ufque ad fluviran Capiibari, 

duabusleucis ultra oppidum S. Vincentii; ita ut magnitudo illius fit inter Borearnx&: 

Auftrum trium Se viginti graduum. Inter ortum Se occafran in quantum extendatràr, 

adhuc indefinitum eft, cum pauci adhuc in interiora hujus terra;penetraverint &: quad 

dani tantum obiter luftraverint. 

Quantranjudico, adfìraiendo longitudinem Lima Metropolis Peruvias, quam Hifpani 

ponunt effe duobus Se oduaginta gradibus Occidentaliorem Tokio (Toletum 

autem novem-decira gradibus Se quinque fcrupulis Occidentalius ctt.Vranoburgo)ita 

ut longitudo Lima? fit ducentorum Se nonaginta quinque gtaduum Se quadraginta 

fcrupulorum. Suraendo itidem longitudinem MauricÌA ciyitatis, in Orientaliffima fere 

ora Brafilia;, quam ipfe fajpius obferva vi per Eclipfes Rinverà trecentotum Se quadraginta 

gtaduum Se femis refpedu Vranoburgi, &hinc deducendo differentiam quatuoi 

&: quadraginta graduum Se quinquaginta fcrupulorum. Sub parallelo autem 

8, 40 refpondent exmea obfervationeuni gradui 28175 decempedac Rhynlandicae, 

qua; per 1500 divifàe(tot enirapertica: milliarium horariumefHciunt)dabunthoraria 

feu Hollandica milliaria xv 111. fjS, id eft, milliaria ododeeim Se rres quadrantes. 

Differentia ergo 44.jo.dabitur 1263 197 decempedatum Se duoiumpedum,quxefHciuntmilliaria 

842, ^g, detradis porro ccntran milliaribus, quxCufio Orientalior eft 

Lima Se in confiniis Peruvias Se Brafilix fita, magnirudo Brafilia; ràtei ottran Se occafurn 

effet circiter fepringentorum &: quadraginta duorum milliarium ; quod intervallum 

omnes Tabula; Geographicas circirer centum & oduaginta odio amplius faciunt. 

Ponunt enimBrafìliam multo Orientaliorem,quam revera eft,ut ex propriis obfervationibus 

faspiffime comperi. 

Ingratiameorum, quibusPhsenomena caeleftia, Sdimmo biles Planetarumvices 

nofcercftudium eft, apponam Eclipfis Solaris faciem, prò temporis momentis aliam 

atque aliam. 

Appatete Mauticiam urbem incolentibus ccepit eain finem anni quadtagcfìmi fìu 

pia millefìmum &: f excentefimum, Novembiis die decima tertia, hora decima ante 

meridiem, Se ad fiimmran proveda fuit hot a undecima, trefque Solis tcrtias obfcuravit, 

ciunminutis viginti odo; fic ut minus quatta fui patte lue mundo luxeiit. Vetum 

quadtaginta feptem ab hoia duodecima minuti*, labore fuo teflebrifque evolutus 

Titan pieno lefulfìt lumine. 

ii AB. Edi-'

UORGII MARCGRAVIi 

G 

Temputaquatile Vranoburgid. ^ Nove;»!?./?. 3. 11' ?• 

locus Terraperpendiculariter Soli(ubjetìus 1 v. 46. z . scorp. 

Lotus Si 21.23.21. Scorp. 

Redu&o 6 ' Subtr LocutLum in Orbita 21.45.56. 

- 

Arcui inter centra 

2 Scorp. 

* 5- Bor. 

Ampliatusphyfice z. 7 

PartlUxis Luna ,feu Semidiamettr difit terra 63.41 

Semidiamiter Luna 

16 zi. 

Solis 

Semiftspardllaxis Solis 

Semidiamettr penumbrt, 

15 

ilr- 

19. 

Semidiameter Lunaris Vmbrs, 

Summit Semidiametrorum 

55- 

56. o. 

Horar'm 5«/»7 ^y. 

Lun*$ 

58.27. 

Luna a Sole ver ut 

=55- 55amplutusphjfue 

36.29. 

Erif igitur defectus alicubi centrali! & tot alis. 

ScxKpula dimidu durai, omnimoda Eclipf 1.3,-59- 

Scrup.dimid.moratotal. umbr. Luna in difeo 1. 3.39. 

Saupttla dimiifu mora penumbr* in difeo 31.18. 

AB. Ecliptica. 

C. Centrum Solis. 

D. Centrum Luncc. 

C D. Diftantia inter Centrum Solis & Luna». 

E F. Magnitudo Eclipfis in digit. & min. 

EG. Reliqua pars Solis lucida. 

FCEG. Diameter Solis. 

HFDE. Diameter Luna:. 

Ergo li. 

Temput dimidu durationis. 2. 37'. 51". 

mora Vmbr& r. 44. 41. 

mor& penumbra. 0.51. 28. 

Tempus adparens media. Eclipf. Maurici*. 

erit die ~ Novemb. — H. 13.4 7'. 48". 

Tempus adparens vi ft Veneris& 

maxima, Ecitpfu Maurici* 

in Brafilia, Tt Hovemb. — H. 2 3.27. 6. 

Ad illud tempus daturLatitudoLun* vifa 7'. 2 5". Merid. 

Aggregxtum Semidiameter Solis & Luna 31.49. 

Er

DE BRASILIA REGIONE ET INDIGENIS 

Ora autem Enfili* à pm ad Marmhon à Coro verfus Vulrurnum extendirur A 

•M*«bm vcr/us^max.mampartem tendit verfusEurum. A 2 1 d S ito 

GrWr verfus Euroauftrum : a ftâd P«^ verfus Auftrum : a LébTTfZZ 

ad eundem modum : ab ter» verfus Promontori s. Augufim & ufque S u m 

omnium Sandorum ora verfus Auftrum ineurvatur : a Sinu omnium Sanctomm ad af 

rerum flumen W « iterum fere direfteAufttumpetit, & S ^ S f i £ 

fuos verfus_Corum extenditur. Sed ha* accuratius è Tabulis l.ydrogTaphSnorc 

poilunt, ad quas cunofos remittimus. 6 F ">gnoicx 

pellane vulgo Lufatan. )& quidem vulgo in quatuordecim. Quarum prima verius 

BoreameftPm,fequuntur dehincordine AùLb*.,^,«£} v d ^ é w T t 

S. ^fo^r. iVW»fc vel « /&w -, tM,a, vel ft»-/* w , , mrlu si„,e Z 2 Z 

Ì T M I °- ^ (nimirumin Prefigura Pernambucenfi) quos Lufitani 

vocant tdm*., a cop.a Ularum arborum ibidem nafeentium, in quoXritXTri 

v. fereceperunt, eorum unus vocatur minor, alter major. Liminoti adf fmlll a N~ 

gntarum dicunturhabitare, quijacetviginti milliaria fupra Alagcl,tlfiS" 

fluv.um qu. appellatur a,*** ( hicillabiturin fluvium w l ) S S 

ut haud admodum longe abfit a cornu terra, quod vulgf/^ appellai PaZ 

lorum conftat e tribus plateis, quarun,fmgutedimidÌhoÌitineClon8itud^m 

produeuntur. /Edes omnes contigua, & piantarla iIlorum j C f E K 

quodammodoreI,g.onemLufiranorum,&habcntfuosfacerdotcs«es M«un 

crebro e fuorumnumero ad vicina loca, qui mancipia Lufitanorum abripTant iaan 

temtamd.uferv.unt, donec a iarapuerunt. Maariâmema.^wSK^' 

gant.ftanmeademquaipfilibertatefruuntur. Vidìtantfruaibu Sarun S2" 

phafeolis ,W.^^)milio,-&Saccharicann is.item gallintfZlZ'itttT 

pia eft,) éc pifcibus quos vicinus amnis fubmmiftrat, carne?haud a ias hab»t qUam 

fetinas. Milmm fuum colligunc bis quotannis, & opere abfoluro per mTltotì 

manamfbftive commeiTantur. Anrequam fementem faciant, per dies quafurardecta 

maximos focos accendunt, quibus herbas & alia adurunt, qui longe vide ri poZT 

Compendiofiffimum ad hunc diltriftum iter elle creditutf2cundJLflS^ZÌ 

Boreahs, vulgo Alagoa del none. . nuTIUm Alagoa 

Major Palmarta jacet viginti aut triginra milliaria pone S. Amari pa

ORGlt MARCGRAVI1 

r P O R G I l MAJS-^VJAX*. . - - 

6 i «irrtnibusvalles&nemofaintetlitto.al.ai.sclocaomni.cultafun^ 

ifl'rent Quandonomen alicujusdiftnòtus, quosilii^J rr } voce m_ 

telliserc valles integras, campos & colles h.s îvaUes Ulas irriganr. Ab 

tifica omnia,h,nc -deIparia,&mfuper fluv.ojos pfos q erdum qùa_ 

una rregef,* ad alteram per colles ^^^Xorum Excipinnrur tamen abhacaptuor 

aut plurium etiam milliariorumHollandicorum. t*£P f ia tcrrana 

pellationum regula, domus p.fcatorum & fauna: ad httumar.n £es _ 

«oncolunt. t^^«ì^^^^^^^^^v^&iiano^, 

lit. Cum enim Regio haxommsjaceatfubZonatomda.coii p 

bus loneiores cffenr. _„,„»nr, a '>quaalti- 

Solum omne aflurgitin colles ^ ^ I Z ^ c Z t n o n J * è longinquo 

tudine nuUifunt in Uttor.libusmfol.tuo.mb" d ut tea attigi.aliquot milconfpiciuntur. 

Intct colles at.dos, non.-b.que tamen, led P b$ ^ 

Uar,u P m intervallo, vali» interjacent ^XSêrriles. Colles ipfis sftivis 

queobidnonpluviistantummenfft>us,lcd&smv, P nongramenranti.ro, 

Lnfibus ob ardorem SoUs ^ f ^ c l T c c X ^ l ^ o i„fentifpatio,venfed 

& arbores interdum em01 anmr '^ C f ' " qua: pluviis menfibus tee vuent, 

,o prrferf.ro urgente, incend. P ^ J f f l , ipfi profpiciunt, aut nosftivisintereuntinmontibus. 

H.s.ncomr a ° fa colendaproponunr. 

vumgtamenterrisinducentesûtocaftUfacunto^ 

Hun? tamen ufum colles prarftanr, prael«t.m u•» > declivisiUorum, quam 

funt.quodr.dix^Wam^ 

alibi. Adha=cnfuscoll.um,valUbus^cmorum,a ^ 0„, ferunt, p anta„. 

utplurimum collocantur,.Sec^canzubenteradmittunt. Plantanrur etiam al.quantut,qusquamhbetterram&fitumlubente 

^.^ inlocisaepreffis 

do juxta domos Atmucarum & Iamo num ar bore q ffa _ 

pr0veniant. »—J^^vSfc«nniamfcrecoiLmeftinfi. 

tur. Cwemmbomtas gleba:, ut & te "f"" 1 ' j optima: ubique vites prò- 

fenirent.fiàfotmicisdefend.poffent ^ 

libushabitent,ptopteteacollesfequendo•»»££ « ^ * ^ J etlampaluftria lo- 

.utuntur. Noftrohoc, ^ > j * ^ Qmfquid qualiumeunque 

fem darent, fi contra tormicas rem r formicas defenftuauun.--—-: 

l 'T0"„;Brfihavè?lhofreumforetEmopftorius fi 

d 'a" i " " ^ S E r C h i e adnos perlatus fuit.Lufimnum quendam Amfte- 

^tuuWctkont^ 

lis vi id procedere. 

Cra»^,&aluomnes,capaces m oftmmagnatumlat^ ,q ^ ^ 

Terranea, vix duarum kucarumitinere a littore aui D r 

'Xu.fctc nulli funtapt, adminimarum criam navium onera è med.terraneis defttenda 

: Mmgm^ tantum flumen (ex milliarium long.tud.ne nav.gav., & multum

DE BRASILIA REGIONE ET INDIGENIS. f 

ultra navigari poffe,ex profunditate illius & aliquorum rclatu comperi, reliquanon 

item. Horum tamen exiguorum fluviorum aliqui, alveos fuos, fed ficcos ceffate Se fine 

aqua, longiffraie in folitudines proferunt; quale eft fiumen Capivaribi,quod prxtereundo 

Mattam do Brafil, Mafyapi, S. Laurenzio, Real, prope Afogados cum alio tìuviolo fc 

conjungit, Se juxta Recifjum inflnit in mare ; item Rio Grande ; per quorum fluviorum 

alveos ficcos ? Tapuy*fex feptimanarumiterfaepius fé feciffeprofeffifùnt;pluviis tamen 

menfibus, alvei ipforum aqua replentur,fedob cataradas faxorum frcquentiffimas 

etiam parvas naviculas non ierunr. 

Fiumen unicum nobile eft in hifce regionibus, vulgo RioS.Francifco, quod limirem 

claudit inter Pracfeduram Pernambucenfem Se Simun omnium Sandorum, imprimis 

illuftre eft; creditur enim ex intima partehujus Continentis defeendere, Se quidem 

èLacu ilio multorum fermonibus celebrato, qui amnes omnes atque torrentes,ajbaltiffimis 

Peruviae montibus verfus ortum dimiffos, recipit,& permaximos 

fluvios in oceanum emittit, imprimis RiodelaPlata, de quo jam non dubitatur ; Marahaon, 

Se hunc noftrum. Nani licet hujus fluminis fons aut origo nondum à quoquam 

fuerit luftrata, tamen evidens ratio id neceffario videtur evincere, nani contra quam 

canteri fluvii, qui ad hanc Brafilia* oramin oceanum effluunr, xftivis menfibus quibus 

pluvia? hic rarse admodum & pares, tantam undarum copiam-evolvit, ut ejus latices 

ad aliquot milliaria in mari adhuc dulces hauriantur. Noftrates proxime fuperioribus 

annishoc fiumen celoce afeenderunt ad quadraginta pene milliaria, Libi adhuc 

faris lanini Se profundumerat. Casrera Indigenarum Se Lufitanorran fide ita fé habere 

dicuntur, circiter quinquaginta milliaribus à mari, ipfìrai de altiflìmis rupibus 

leu cataradis, Cacoeras vocant, praeceps mere, itaquealtiusabiis,quièmari veniunt, 

afeendi nonpoffe. Supra cataradas fluminis al velini porro pergere verfus Corum ad 

aliquot milliaria, dein tngentem lacumfequi, in quo multas infulx amceniffimxfint 

fparfe, qux à Barbaris habirantur, liti Se ora univerfi Lacus. In ipfò autem lacu auriferasarenas 

colligi, &accolas auro abundare quidem, fed vilipendere. Id antem à 

tupibus auriferis quas verfus Peruviani jaceant, detritum ab infinitis torrenribus in lacum 

deduci. Prasterea hic reperiri maximam optimi nitri copiam ; quod à Praefedo 

Bahias aliquando petitumnarrabatSacerdos quidam Lufìtanus minime vanus nec indodusjquifenitrumilludvidifTenoftris 

afRrmavit. Haud dubium eft, noftros operam 

aliquando daturos, ut lise certa indagine profequantur. 

Pifcatio littoris, fuit antehac ditiflìma,& Lufitanis, dum res ipforum effent in integro 

, quaeftuofa; nunepenitus abjedajacet. Sed haecpoftea reperita magno noftratibus 

ufuiexiftir.Feras multas, etiamibrmarum inufìtatarum, cafu oblatas vidi Se comedi, 

quamvis venarionibus &talium rerum indagini nondum vacare hic liceat. Rem pecuariam 

inveni initio adventus noftri florentern, nunc hxc non noftri rantum, fed 

etiam hoftilis exercitus ufuvehementer eft attrita. HAC ille. 

Operae pretium autem pittavi hic inferere Itinerarium quod à Wilhelmo Glimmerionoftrate 

acccpi.Is narrar, eo rempore, quo ipfe inPrxfedura S. Vincentii degeret, 

veniffe ad illas partes è Prasfedura BahixFrancifcum de Soufa ; acceperat enim à quodamBrafilianometallumquoddanijèmontibus 

Sabaroafòn, ut ferebat, erutum, coloris 

cyanei five creleftis, arcnulis quibufdam aurei coloris interftindum, quod cumà 

minerariis effet probatum, in quintali triginta marcas puri argenti continere deprchenfìrai 

fuit. Hac illecebra provocatus Gubernator, monres hofee Se metalla diligentius 

inveftiganda putans, feptuaginta aut oduaginta qua Lufitanos, qua Brafìlienfes, 

eo mittere in animimi iiiduxit. Cum his Glimmerius nofter profedus, itineris ra^ 

tionem ita deferibit. 

Aboppido S. Pauli, inprarfedura S. Vincentii, profedi, primum ad municipium 

S. Michaélis pervenimus, ( quod diftat a fuperiori vcrflis ortum quinque aut fex leucas) 

Se ad fipam fluvii Anhembi, atque ibidem commeatus pararos invenimus, quos 

Barbari humeris crant portatilo. Deinque fluvium illud trajecimus, Se quatuor aut 

quinque dierumpedcftri itinere per denfas Silvas promovimus verfus Ar dum, adfluviolum 

qui orirur è raontibus Guarimumis aut Marumiminù ,.ubi auri funt metalla. Hic 

Canois aliquot è corticibus arborum conjundis, fecundohoc amniculo defeendimus 

quinque aut fexdiebus, incidimufquein raajorem fluvium ab Occidentali plaga defeendentem. 

Prior ille fluviolus labitur per humiles &irriguos campos &amcenitate 

a 4 fpeda-

G E O R G I I M A R C G R A V I I 

iL^hiles Secimdumhimcm^ 

aCci 

efAuSeiTf^ occafomd*- 

UbtntKtóo flexus ahquandiu rertur verfus Ardum, & tandem, ut vulgo, creditur,nlabitur 

in Oceanum inter Promontonum Irto Se Prxfcdurani Spintus Sai di, 

S s tam majonbus quam minoribus egregie fcatens : voeant fluvium o ^ ». 

ubifluviusìb editismontibusconftridus, prxceps ruitverfus < ^ ^ ° P £ 

Canoa, noftras dcptefTitnus,& rurfus pedeftre itet aggreffi, juxta Se per alium amncm, 

qui ab occafuadvenit, &navigiorum non eft patiens, quinque ^ à l ^ J ^ ' 

quoque hac illac opacos, in quibus pulchcrrim* Pini vifuntur, qux fi udus feiunt molecaVishuraani/cujusnucesmedraradigituracraffxôrriceteguntra^ 

ncx ; Se oprimi funt faporis Se nutrimenti : (*** dubito, illum loqui deZaoucato arbore) 

ciufmodi arbores per milita milliaria in meditetraneis repcnuntur. Deraceps tiiuuo 

pervenirausad fluvium qui ab ortudefcendit, quem tranfeuntes,quatuordecrai diebus 

ptomovimus verfus Corran, per patentes carapos Se colles arbonbus nudos, adaliura 

fluviumnavigiorumpaticntem, Se venicntem ab Aquilone;huncratibus, quas Iangidas 

vocant, tmjecimus ; Se quatuor aut quinque leucarum intervalloahiim fluvium, offendimus, 

pene ab Ardo allabentem, Se navigiotum.panentem. Credo autem, tres 

hofccfiuvios tandeminunran alvcumconfluere, Se ferri in Paragayum} eo argomento, 

quod verfus Africura aut occafumfe proripiant. Porro toto ilio itinere quod hadenusdefcripfimus, 

nihil culti vidimus, nullos mortalcs, hic illi etantum ruinas pagorum 

: nihil vidui opportunum prxter gramen Se aliquot frudus filveftres : obfervavimus 

tamen nonnumquara nummi afeendentem, vagantur^nim per has folitudines 

barbari quidam cum comugibus Sdiberis, incertis fedibus , qui obvns utuntur, nulla 

fementis cura Ad poftremum hunc fluvium demum pagum indigcnarum ravenimus i 

&annonxcopiam, tempeftive admodum, fiquidem omnis,quam nobifeum tuleramus, 

jam erat confumta, Se jam aliquandiu filvefttibus frudibus aut herbis campetti, 

bus famem explevcramus. 

Menfem pene integtum hic morati, Se annona parata, denuo iter promovinius verfus 

Corum, Semenfe uno abfoluro, nullis fluviis obviis, pervenimus ad viam laram oc 

ttitam, Se duos amnes diverfx molis, qui ab Africo allabentes intermontana**baroaji* 

eludantur verfus Boream ; atque hos effe fontes feu capita fluvii S. Fr ancifci opinor. A 

pago fupra dido adhos amnes nullos mortales vidimus,fed accepimus, ultra montesnationembarbaram 

admodum populofam agere ;qui de Europxorum horum adventu 

( nefeio quo pado ) certiores fadi, unum fuorum diraiferunt, ut nos fpccularetur 

Hic cum in noftros incidilfct > metu horum barbar or um atqu e annonx inopia > 

nondum explorato metallo, cujus caufa miffi eramus, repedare maturavimus, Se pene 

fame enedi rediimus ad pagum illum barbarorum. Vbi viribus recuperata Cannona 

parara, eodem itinere quo veneramus, ad fluvium illum, ubi Canoas deprefleramus, 

fìimus reverfi ; atque his refedis flumini nos commifimus, coque adverfo proreptavimus 

ulque ad illius fontes ; atque ita novera menfibus in liane expeditionem impenfis, 

primo Mogomimin, dein ad oppidum S. Pauli redumus. Scdjamredâmusad 

inftitutum, ubihoc obfcrvaverinras,non pianeverifraule videri,hos fontes effe fluvn S. 

Francifci, nam fi ratiònes itmeris accurate fubducas, non videntur eoufque ad Ardum 

promovifle, ut ad illius altitudinem pervenerint ; Se opinor longifumc in Con* 

tinentem pcnetraffe. 

C A P V T I L 

T>e zJeris temperie atque Anni tempeftatib^s. 

AVtor hic nofter quandiuin Brafilia vixit, nimitum annis fere fex, fingulis diebus 

, uno &diei partibus , obfervaverat Se annotaverat, qux effet aéris conftitutio, 

qux aura, atque etiam cxtera qux ad mcteorologiam pcrtinent, ut 

ex illis hoc caput conftitueiet, quod tamen motte prxventus perfìccre non potuit; ut 

aurem

DE BRASILIA REGIONE ET INDIGENIS. 9 

autem guftum aliquempetcipiant harum rerum curiofi, typos trium annoruin dabo, 

è quibus colhgi potetit, quot Se quibus diebus pluetit, Se qui venti fingulis tempeftati - 

bus perflavennt.-cxteri enim anni fere ad fimilem fé habent modum, neque multum 

vatiant. Ratopotroper totum diem &nodemplrat,fafiffimepef aliquot dies continuos 

fineintetmiirione. In Typis autem his li tera P. notavimus omnes dies,quibus vel 

leviflìma Se breviflìmapluvia cecidit, ne quis exiftimet, illis diebus continuo pluiffe : 

Ventos autem litteris notavimus, S. O defìgnatEurum, N. O. Boream five Aquilenem 

; nam duo hi venti, viciflìtudine quadam ad univerfam hanc oram dominantut, 

Se differentiam intet navigandi t egulam conftituunt. 

Ian. 

S.O 

s.o 

S.O 

s.o 

o. 

7|p. O 

8 

9 

io 

li 

ii 

16 

17 

o.s. 

o. 

id. 

id. 

s.o 

p.S. o 

p. S.O 

p. s. 

o. 

o.s. 

o. 

S.O 

18 p.S. o 

19 p- s. o 

20 s.o 

21 p.S.O 

22 

2 3 

24 

16 

p.S.O 

P- 

S.O. 

S.O. 

S.O. 

Eeb. 

N.O 

N.O 

TYPVS ANNI" CID IDCXL 

Marti 

S.O 

S.O 

N.O S.O 

N.O p. 

p. V. jp.N.O 

S.Op. 

p.S.O 

S.O 

p. O. 

p- 

p. o. 

p.S.O 

pp.N.O 

p.S. O 

s. o 

p.S.O 

S.O. 

p.S.O 

.S.O 

S.O 

S.O 

p.N.O ;p. 

p. O. Ip. S.O 

O. p. S.O 

o. 

p. o. 

o. 

p. 0.^ 

p. S.O 

N.O 

s.s. 

o. 

p.S.O S.O 

O. p.S.O 

o. 

N.O 

N.O 

p.N.O 

>.N.O 

p.N.O 

Apr. 1 Mai. 

S.O p.N.Q 

p.N.O 

N.O 

p. V. 

p- v. 

N.O 

N.O 

P. V. 

P- 

P- 

p.S.O 

p.S.O 

p. o. 

p.S.O 

p.S.O 

p. s. 

p. V. 

p. s. 

p.S.O 

p- .' 

p. O. 

p« 

p* ~ 

p. s. 

p. s. 

p. o. 

p. s. 

p.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

p- 

S.O 

S.O 

S.O 

S.O 

p.S.O 

p.N.O 

p.N.O 

S. 

S. * 1 

p. s. 

p. o. 

p. s.s. 

o. 

pp. 

s. 

lun. 1 lui. 

S. p. S. o 

p.S.O 

p.S.O 

S.O 

S.O 

S. S. 

o. 

p- 

p- 

S. 

p. o. 

s. s. 

o. 

S.O 

S. 

s. 

p. s. 

p. s. 

p. s. 

p. V. 

o. s. 

o, 

p.S, o 

p.S.O 

p.S.O 

Aug. 

p. s.o 

SejJt. 

Oéìob. 

S.O 

S.O p- 

S.O O.S 

p.S.O 

O. 

p.S. o S. Op.S.O 

p.S. o S.O 

p p.S. O 

p.S.O p. p. s. 

p.S.O 

SO 

p. S. Sjp.S.O s.o 

o. 

p.S.O p.S. o p.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

p. s. s 

O. 

p. s. 

pp.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

s. s. 

O. 

S.O 

p.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

S.O 

p. S, O 

p. s,o 

s.o 

s.o 

p. s. 

p.S.O 

p.s.*o 

p.S.O 

p.S.O 

P. 

S.O 

s.o 

S.O 

p.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

p- 

p. S. O 

p.S.O 

p.S.O 

p- 

S.O 

s.o 

p.S. 

S. s. 

o. 

p. s. 

p.S.O 

pp.S.O 

s.o 

p.S.O 

s.o 

s. 

N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

O.N 

o. 

O. N 

o. 

O.N 

o. 

id. 

o.s 

o. 

p,S. o 

p.S.O 

p. s. 

s.o 

N.O 

N.O 

p.N.O 

N.O 

N.O 

p.N.O 

p.N.O 

N.O 

Noy. 

N.O 

p.N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

o. 

p.S.O 

p.S.O 

N.O 

N.O 

O. 

N.O 

p.N.O 

Dee. 

O.S. 

o. 

p.N.O 

p.N.O 

p.S.O 

s.o 

s.o 

o. 

p.N.O 

p.N.O 

N.O 

N.O 

O. 

O. 

O. 

O.S 

O. 

O. Ip. p.S. Op.S.O 

S.O p;S. OjS. s. 

I O. 

17 p.S.O. p. o. p.N.O S.O p. s.o p.S.O p.S. o p. s. p.N.O S.Oip. id. 

28 S.O. S.O. p.N.O p. s. p. s. p.O.S p.S.O p.S.O p- p.N.O O. p.S.O 

29 S.O. , S.O. p.S.O O.) p.S. o 

s.o 

30 p. o. p.N.Olp. > s.o O. jp. O. p.S.O p. s. o 

O. 

p- p.S. o p.S.O O.N s.o 

O. jp.N.O 

O. 

31 o. p. s. 0 ! 'p. i. 

s. o N.O N.O 

Ex quo oblèrva primo, hoc anno ducentis Se duobus diebus s. o aut parum, aut multum 

pluiffe, teliquis minime. Deinde ,menfes pluvios frane ilio anno,Febtuatiran, 

Mattium,Aprilem,Maiuni,Iuniuui., Iulium, Auguftum: maxime autem Se pene 

continuo Mailing Se Iulium. Tertio ventum Aquikjnatem demumxix Septembris 

lpirare

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

io 

11 

12 

13 

14 

15 

\6 

17 

18 

19 

20 

21 

22 

*3 

24 

*5 

2

DE BRASILIA REGIONE ET INDIGENIS, ,t 

demum xi Septcmbrisperflare ccepiffe, Se Eurum maxime hoc anno dominatum ; licet 

hi duo venti non taro in alienos fìnes irruperint. Obfervandum quoque hoc anno 

rarius tonuiffe Se tantum Februarii fexto Se vigefìmo fècundo : Martii vigefìmo terrio, 

vigefìmo quinto, Se vigefìmo nono; Aprilis fccundo, vigefimo terrio & quinto; Decembris 

trigesimo. Fulguravit tantum Martii vigefimo tertio, &: Decembris trigefìmo. 

Nebulx, Se quidem craffx, hoc anno frequentiflimx fuerunt ; nimirum Martii tertio : 

Aptilis 16, 17,18, Mah i,j, 9, 24, 25. lui. z, 17,19, 27, 28, 29, 30,3 1. Augufti 1,2, 

3,4,18, 20, 22, 25,24,25,29,30. Septemb. 1. Odob. 3,4,5. Nov. 4,5/21, 

22 ,23. Decemb. 19 , 20 , 21, 24. Annotat autem ad fecundum Iulii : mane nebula 

craffa, antemeridiem nubilum, montes fiimantes, Sol rarus, Eurus forris, frigidus, 

inrerpluit crebro, poftmeridiemitidem, nox nubila, interpluit crebro. Frigidiflimum 

erat etiam ipfa meridie in monte altiffimo Itapuamuru, ita ut barba Se capilli afpergine 

obdudi nobis effent Se manusrigerentprx gelu. Ita & fxpe notat nodes frigidas. • 

8 

9 

io 

11 

12 

13 

14 

15 

16 

17 

l8 

19 

20 

21 

22 

2 3 

*5 

16 

27 

28 

2 9 

3° 

3 1 

lan. 

?' 

Pp.N.O 

P- 

P- N.O 

p.N.O 

p.N.O 

P- • 

S.O 

O.N 

O. 

p.N.O 

p.N.O 

P- 

p- 

o. 

N.O 

N.O 

s.o 

N.O 

p. o. 

s.o 

p.N.O 

Eeb. v 

S.O 

s.o 

p.S.O 

S.O 

S.O 

s.o 

s.o 

p.S.O 

s.o 

s.o 

p.S.O 

p. S.O 

s.o 

pp.S. 

o 

p- s.o 

p.S.O 

s.o 

s.o 

o. 

s.o 

o. 

N.O 

N.O 

N.O 

T Y P V S ANNI ebbe XLII. 

Man. 

N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

O. 

O. 

N.O 

P* O. 

P- 

Pp. 

O. 

p. O. 

p.S.O 

p.S. o 

p.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

p- 

N.O 

o. 

p. ò. 

o. 

s.o 

o. 

p. o. 

p. o. 

p.N.O 

o. 

o. 

Apr. 

p.S.O 

p. S.O 

p. S.O 

p. S.O 

p.S.O 

p. O. 

p. s. o 

p.S.O 

s.o 

s.o 

p.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

Mai. 

S.O 

p.S.O 

p. S.O 

p.S.O 

p.S. O 

s.o 

s.o 

p.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

p- 

lun. 

s.o 

S. O 

p.S.O 

s.o 

s.o 

s.o 

p.S. o 

p.S.O 

p.S.O 

p.S.O 

pi s.o 

s.o 

P- -tx- 

p.S.O p.S. o 

s.o s.o s.o 

S. O p. s. o s. o 

SO p.S. O p.S.O 

p.O.S p.S. O p 

0. i 

S. O p.S.O 

p.S.O 

p. S. o 

p. s.o 

P' 

s.o 

p.S.O 

p.O.S 

o. 

s.o 

s.o 

p.S.O 

p.S.O 

s.o 

s.o 

s.o 

p.S.O 

s.o 

s.o 

p.S. o 

s.o 

s. o 

O. Ip.S. ojp.s. o 

p. o. s.o 

p.S. 

s.o 

p. S. 

s.o 

p. s. 

s.o 

p. s. 

s.o 

p. s. 

s.o 

p.S. o 

p.S.O 

p.S.O 

p. s. 

s.o 

p. s. 

s.o 

pp- 

lui. 

p. s. 

p.S. 

p.S.O 

p. s.o 

s.o 

s.o 

p.S.O 

s.o 

s.o 

p. s. o 

p.S.O 

p.S.O 

p. S. o 

s.o 

p.S.O 

s.o 

s.o 

s.o 

s.o 

p.S.O 

p.S.O 

s.o 

s.o 

s.o 

s.o 

s.o 

p.S.O 

s.o 

s.o 

p.S.O 

s.o 

Aug. 1 Sept. I Octob. i Nov. 

S.O p.S. O p. O. N.O 

s.o 

p.S.O 

s.o 

s.o 

. s.o|p.s.o 

S.O p. s.o 

p. S; o 

s.o 

s. * 

pp. 

s. 

p.S.O 

s.o 

-s.o 

s.o 

s.s. 

o. 

s.o 

s.o 

s.o 

p.S.O 

p- 

p- 

p.S.O 

al, . 

p.S.O 

P- 

p.S.O 

p- 

p- 

p- 

s.o 

s.s. 

o. 

p. s. s 

s.o 

s.o 

N.O 

p.N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

NO 

p.S.O 

p.S. 

p. s. 

p.N.O 

p.O.N 

o. 

s.s. 

o. 

s. s. 

o. 

s. s. 

o. 

s.s. 

o. 

p. V. 

p. V. 

,0. 

N.O 

N.O] N.O 

O. N.O 

o. 

o. 

N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

V. 

p. S.O 

p.S.O 

s.o 

o. 

N.O 

N.O 

o. 

o. 

N.O 

p. V. 

P-S.O|p.s.O 

I 

p.N.o|p. O. 

N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

N.O 

N. O 

N.O 

p.N.O 

o. 

o.s 

o. 

p.O.S 

o. 

p- 

O.S 

o. 

N.O 

o. 

o. 

O.N 

O. 

p. o. 

o. 

o. 

p. o. 

N.O 

NO 

N.O 

N.O 

N.O 

p.N.O 

N.O 

O. 

O.S 

O. 

N.O 

Dee. 

O.N 

O. 

N.O 

O. 

O. 

O. 

O. 

O.S 

O. 

S.O 

S.O 

s.o 

o. 

o. 

p.S.O 

S.O 

s.o 

p- s.o 

s. 01 

s.o 

s.o 

N.O 

p.N.O 

O.S 

o. 

S.O 

S. O 

s.o! 

s.o 

s.o 

N. O p. O. 

N.O s.o 

s.o 

Equo

„ G E O R G I I M A R C G R A V I 1 

E cuo obfervaprimo,hocanno centum & fexaginta tribus diebus aut par umaùt 

l?m oluiflTac duccntis Se duabus diebus non pluiffe. Dande menfes Mattium , 

^•^.t*-, M-> g ^ L T S &nu]nè IdT 

^ f c S ^ 

e 

O ^ ^ ^ S ? S S S Zar,, primo, quarro de- 

S T f f l L l U vigeLo fecondo te tertio, Mai. odavo, nono, &v.- 

ge XraautemtantumobfervatAPrilisvigeu.noptimo&fec„ndo:nebulas Martii 

'teôrTan^^^ 

dens Leder facile intelliget, qua: fint communes.n h.(ce ^ 3 ^ . 

mitum quàtenus intra Tropicum jacent, nam in iis reg.on.bus qua: mag.s ad Antard. 

cum tendunt, paulo alia eft ratio. 

C A P V T I ì I. 

T>e Incolis Utafdia. 

TNcolatum naturalium hujus terne funt quatuor mtio.ies, fuis nominibusdiftin- 

Td* nimitumTufinambu Tohjara , pignora, 6eT„aJ

È BRASILIA REGIONE ET INDIGENIS. u 

Warerugh unum. Hicfluvius alio nomine appellatur Ofithunogh, qui fupra centum mil~ 

liaria pcnetrat in continentem verfus Auftrum. Quinque autem Se viginti mill. a lit*tore 

maris, jacet gtandis lacus Bajatagb, pifeium fcecundus: Se ad fìniftram ab hoc verfus 

ortum alter,qui Igtug appellatur ab Indigenis,quem tamen nemo ingredi auder, ob 

copiam mordacium pifeium, Se hominibus admodum infeftorum. Adjacet huic vallis 

Kuniangeya, viginti milliaria in longitudinem patens,in latitudinem tantum duo: quam 

permeatfluvius Otfchunogh, pifcibus abundans, fiera ipfa vallis maxima copia ferar uni, 

Se variis frudibus : quarum precipui funt, Kuraura Barbaris-, magnitudine pomi noftratis, 

qui ubi fpontc decidetunt, tum demum edules funt : dein Dierada, magnitudine 

globuli fclopetatii,plane nigricantes antequam defluant. Atque hifce frudibus Barbari 

quotannis trimeftre fparium viditant :quibus accedit Kakdra, frudus inftar juglandis, 

qui coquendus eft,antequam comedatur: crudus enim amaricat inftarglandis. Maona 

quoque copia nafeuntur hic Ficus filveftres, pugni magnitudine: quarum quxdam intus 

rubra, externe virides: alix extus rubra:, Se interius alba:, Se piena: granulis albis, 

qu2t,ubipra: maturi tate dehifcunt,admodum,dulces funt inftar Sacchari; harum plantarran 

folia inftar fabula: acuta Se digitura humanum longa. Prxterea funt radices è 

quibus Indigena:panem faciunt, ipfis Atug, Harag, Hobig, Engepug, qua: cruda: comedi 

poffunt: Eniapugh,qua:torrendaefunt: Packoda,qua:cruda:; SeHompugh, quaspotiffìmum 

ad fitim exftinguendam ufurpant. Ita ut hic terrarum tradus longe amcenilfimus 

fit &vidum hominibus flifficiat. 

Porro ab Otfchunogh ad Opponne milliaria numerantur'decem, qui fluvius ab Auftro 

pene centum milliarium fpatio defeendit: ab hoc ad Iauarug iter eft bidui : ad Reryvere 

unius milliaris; ad Vatepug duorran, atque ita porro per Witferro Se Bacvvatigg adfiaram 

grandem iter eft duorran dierùm. 

Inter hosfines, qui fàtis amplum tetrarum fparium occupant, incolunt varii Ta* 

puiyx, etiam idiomate divertì, Se fub diverfis Regulis: quorum primus landuy late 

tcn&t in Otfchunogh, Otfchuayayuch, Se Drerinagh: huic proximus Pritiyaba cum priori 

pacem &amicitiam colens : mox K^ìrigpoygh ; Wanafewafug, T/hering, ejr Dremmemge ; 

quibus male cum precedenti bus convenit, ita ut fkpe hoftiìiter alii in aliontm fraes' 

àncurrant. landuy autem jam fupra centefìmum xtatis annumagens, efì Regulus ille 

qui pacem cum noftris colit, Se ex feedere aliquories aut ipfe noftris fubfìdio venir, aut 

filium atqueaffinemcura copiismifìt contra Lufitanos, quibus infenfìffimus eft: fed 

non eft hifce Barbaris, nifi in fumma neceffitatc utendran ,nam tam immanes funt, ut 

tamanimalia quam homines necitradant, &: magnani vaftitatem inducant, neque no- 

Itri facile ejufìnodi furiis ufi fuiifent, nifi fimiles Lufitani in noftros immififfent. 

C A P V T IV. 

T>e Statura &• habitu corporis Tìrafilienjlum, & de 

eoxum retate & mori bus, 

INdigena: qui intet nos degunt, ftatuta funt mediocri, robufti, largis humeris> 

bene compofiti : ìiec facile eft inter illos invenire, diftortum vel lufcuni aut claudum. 

Qupdmirum videri poteft, quum infantes recens natos nunquam fafciis involvant 

aut ligent, ne caufam morborum illis praebeant. Ligant tantum fuis ininfantia 

crura certis fafciis, quas vocant Tapa cura j ea de caufa ut robuftiora fiant. Oculos habentnigros, 

nafìim compreffum , os amplum, capillos nigros, redos. Barb^m raramautnullam. 

Multi tamen dantur qui barbashabent nigras. Mulieres quoque 

mediocris funt ftatura:, bene difpofìta:, &: forma:haudinelegantis,nigriscomis,fatis 

robuftas, Se qua: facillime pariunr. 

Annos fiios numerant ab exortu Heliaco Pleiadum, quos Ceixu vocant, atque ideo 

annum eodem nomine denotant : accidit autem is ortus menfe noftro Maio. 

Numcrum annorum astatis fux ut retinere poffint, fìngulis annis reponunt imam 

caftaneam de Acaju, quam ipfi Âcaju acaya appellant, itemque Acaiuti Se ltemboera. 

Frudus enim illius arboris fìngulis ànnis fèmel maturatur, nimirum menfibus Decembri 

&Ianuario, ufque in Martium durans. Plura de hac arbore dida in lib, 11 i.de 

Arboribus» 

» Diu

I4 G E O R GII M AR C GR A VII 

"DIU pleruraque vivunt, Se videre inter illos licetmultos fenes, centum,atqueetiam 

varati fupra centum annorum, neque facile canefeunt, nifi in dcctepita state. 

Tue Hiorumingeniofuntfatis docili: verum quando adolefcentiam mgtediuntur, 

fiuntnebetiores,i^ 

norint ; aut alias artes Europeas, a quibus quodammodo abhortent, laborum impaurane^ 

fatisagunt intet Ccfc : nifi quando poculis indulgent, tune dies nodefque 

faltando Se cantillando tranfigunt. Sunt enim ebrietati admodum addidi, tam mulieres 

quam viri : neque facile ab hoc vitio deterreri poffunt, quod longe maximum illis 

eft è quo Se rixe atque alia: prava: confaetudines nafeuntut. 

Pierina: quoque valde obnoxii fura: prefertim Tapuiy*, qui laborum vel maxime 

intolerantes funt ; nam cum paucis fint contenti, Se tetra abunde ipfis vidum fuppeditet, 

Se divitias non appctant aut norint , adlabores fubeundos non excitantur. 

Quomodo hofpites advenientes lacrymando excipiant ferrane illorum , Se quibus 

fh-monibus illos alloquantur ; atque quo pado rnortuos fuos deplorenr, jam ab 

aliis didimi eft, prefertim à Ioanne Lerio, qui inter Tupinambos egir, a quorum moribus 

esteri non diffident ; quare hic nihil repetendum duximus. 

C A P V T Vi 

"De Vefìitu &- ornatu Virorum, &• Muliemm "Brafilienfmm. 

Viri fubligaria jam ex iinteamineplerumquc induunt, quidam quoque indufia 

habent, &: pileis utuntur, fed maximam partem nudo incedunt capite, & capillis 

moreLufitanorum tonfis. Nudisincedunt pedibus,nullis calceis indù 

ti Quidametiamfolummodofubcindotiopannolumbostegunt, ceterafine veftirti- 

'Mulieres ver o jam longis indufiis veftiuntut ,fadis exlinteo vel gonypmo panno, 

neque quicquam prxterea veihmentorum habentes. Comas autem capitis vel dependere 

finunt, vel more feminarum noftratium txniolis involvunt. 

Tam viri quam femina: &: infantes variis coloribus cutem tingunt, nigro, rubro, 

flavo, ad quem ufum ufurpant fuccum è frudu Ianipaba immaruro, qui nigro ; Vrucott 

qui rubro tingit, Se ita in cxteris aut frudu aliquo aut ligno utuntur. 

Tapuiyx, tam mulieres quam viri, fere nudi incedunt, Se pilos circa pudenda cvellunt. 

Viri membri fui genitalis fiftulam in fé contrahunt Se involvunt, hgantes txniola 

quadam , vocantque id, quo ligant membrum, Tacoaynhaa. Religanr autem, 

quando opus eft utmeiant. Majore autem pudore afficiuntur monftrando virgam 

explicatam quam nos. Eodem modo &alii quidam Brafilienfes membra fua genitalia 

ligant. , % 

Capillos capitis ad humeros ufque depéridentes aluht, &rafenus equahter prxcidunt 

morerufticorum Suevie. In fronte quoque equaliter detonfran gerunt jfedprscifione 

equaliter fada ufque ad auriran regionem fuperius, &: angulis ita fadis in utroque 

latete ad tempora. Eodem piane modo etiam femina: cum comis fuis agunt, Se 

virorum more geftant. 

Viri corollas fadas ex pennis Guarà vel Caninde, capiti circumligant : dependent à 

pófteriore parte corolle aliquot longiores penne è cauda Arara vel Caninde. Angulos 

itaque fados cum capillis adprime firmant, ne corolle circumligate fefe ipfas deligent. 

' Quidam etiam folum funiculum è goffypio capiti circumligant, è quo poftica 

parate aliquot penne longe, rubre vel cerulee propendent, vocant Acanbuacaba. 

Pallia quoque conficiunt è filis craffis goffypinis inftar retis nexis, Se cuilibet nodo 

innexaeftpenna, ita ut pallium totumpennatumfit, &: eodem pene modo & concinno 

ordine penne fibi invice m incumbunt, uri fquame pifeium. Pallium autem 

poffuperius cuculluni habet, ita ut totum caput, humetos, Se coxasadanum ufque 

hoc fit tegete. Hoc pallio utuntur ornatus Sencceffitatis caufa: ornatus quidem, 

quiaelegantiffimispennisrubris avis Guaràcontextum eft, vel etiam admixtis pennis 

nigris, viridibus, flavis, v.iriis, avium iîracucaru, Carinde,Kîrara, Sec. Neceffitatis 

autem, quia pluvia non p«ertranfit illud pallium, fed aqua cum his defluit. Appellant 

hec pallia Guarà abuev. Solent quoque cum cera feu melle filveftri, cer-

DE BRASILIA REGIONE ET INDIGENIS. ij 

ras ex aviumelcgantium pennis criftas capiti agglutinare, quas criftas ipfinominant 

' Aguana. 

AuriCulasperforant in tantum, ut digitimi immittere poflìs foramini. Huic immittuntvelosaliquod 

Cercopithecorum,& vocantNambipaya; vellignum aliquod digiti 

humani longitudine fìlis goffypinis circumvolutum. 

Viri labium inferius perforatum habent, Se foramini immirtunt lapidem aliquem. 

feu cryftallumfeu fmaragdum veljafpidem, magnitudine nucis avellane, vocant talèm 

lapidem Metara, Se fi viridis vel ceruleus fuerit Metarobi nominante Viridem autem 

imprimis amant Se utplurimum geftant. 

Ad utrumque etiam oris angulum buccx perforatx funt conjugatis folum viris, Se 

cuilibet foramini indunr lignum,figura Se magnitudine penne anferinx,quod inftar davi 

infixi prominet, vel etiam immittunt lapidem aliquem, quem vocant Tembe coareta. 

Nares non raro perforami atque indura ejufmodi ligna, Apiyati appellantes. 

Corpus autem varie pingunt: atque infuper roti corpori agglutinare folent plumas 

variarumavium fubtiliorcs cum maftiche, melle filveftri vel Mingaupomonga. Vocant 

hunc adum Acamongui. Atque ita apparent quafi toti hirfuti effent. 

Brachia quoque ornant certis corollis fadis è plumis avium rubris Se flavis, vocantque 

Aguamiranga. Item aptant eorallia varia^que ànoftratibus acceperunt,atque hunc 

ornatura appellant Papixoarà. 

Pennas denique Struthionum multas, vel pennas è cauda Arara, in orbem quafi colligunt 

&: connedunt filo craffiori, atque adligant lumbis*, ita ut anum tegant&fere 

ad genua propendeant, Se appellant hunc orna tum Aracoaya. 

Ex frudus Aguay, qui triangularis eft, corticibus, quos filo annedunt, etiam inonilia 

faciunt, qux cruribus infra furas circumlfgant, qui cortices inter faltandum forami 

quendam edunt. 

Loco caiceorum noftratium, è certo cortice Curagua ipfis vocato, fadis utuntur 

atque illos vocant Mìapapacaba, Lufìtani autem Alpargatas. 

Mulieres pudenda fua folummodo tegunt fafciculo herbarumautfoliorumalicujus 

arboris, quxfubinferunt chordx, qua cinguli loco fé circumligant. Similem fafciculum 

etiam ufurpant prò tegmine ani. Haud multum tamen utraque hxc janua ad rem 

facit, nani facile Se anterior Se pofterior porta apparet. 

Muliere* quoque ad virorum modum, corpus fùum variis coloribus pingunt. 

Atque hec inter gentiles adhuc obtinent, nam qui Chriftiani fadi flint, ad Europeorum 

amidum Se ornatimi fé componere confìiefcunt. 

C A P V T VL 

T>e Stellettile ^Brafilien/ium, 

S VpellexBrafilienfìran admodum pàuca eft, ita ut cum loca mutant, aut pereore 

proficifcuntur, mulier omnem fecumportet, onerata inftar muli, maritum femper 

fequens. 

Primaria fìipellex eft rete, quod ipfi vocant Ini, Lufìtani Rede, Belge ât10£-tt1uTft 

vulgo Hamacca : in hoc dòrmiunt, alligata utraque extremitate adedium fìiarum trabes. 

Sunt autem hec retia ex fìlis goffypinis contexta,fexautfèptem pedes longa, quatuor 

ampia. 

Lufitane quoque femine elegantià conficiunt, ampia Se variis figuris intertexta; 

Tapuiy* Cariri dxXódecim vel quaruordccim pedes longa faciunt, fex vel feptem ampia 

, ita ut quatuor homines fimul in co cubare poffint. 

Habent imam atque alteram ollam ex argilla fadam, qua utuntur ad coquendum. 

Adhecmortarium ligneum cum piftillo ligneo, quod vocant Angua Se Vmbua vel 

Vnqua. Cultros à noftratibus redemtos, nominant Itaquice : vulgo alias èpetra faciunt, 

etiam vocant Itaque : item ex Arundine, quos dicunr Taquoaquice. 

Specula ex Europa aliata, quibus fupra modum deledantur, vocant Guarugua Se Aruga.Loco 

patinarum utuntur cucurbitis, quarum multe Se varix hic reperiuntur fpecies; 

has per medium fecundum longitudinem fecant Se rubro Vrucu colore exterius tingunt, 

interius autem obducitnt nigredine. Vocant fic Cuyaba : qux eft medietas granb 

z dis

,, GEORGI I M A R C G R A V I I 

d,s&ampi, cucurbita, *« W * £ £ ^ . ^ £ t ^ ! E 

due meaietaieni ^»y

DE BRASILIA REGIONE ET INDIGENIS. ,gui, 

corticibus atbotis Andi Se fimilibus. Pifcantur quoque certis cribris, Vrupema 

vocatis, que faciunt ex arundine Vruguiboandipia appellata 

Li mari pifcantur hamulo cfca inftrudo Se filo alligato, infidentes tribus lignis fibi 

inviceraannexis, vocant Jgapeba,Se Lufìtani Iangada. Fiunt autem è ligno arboris 

Apeiba, ut jam fupra diximus. Filaautem fuapifcatoria faciunt è fìlis Taci, vel etiam 

lapomca, vocantque P/04^4 : hamulos denique faciunt è ferro, Se appellant Pmda. 


2)e Gèo &• Tom Urafelienfium. 

V Nivetfale Brafilienfium alimentimi eft Vi, Lufitanis Farinha de Mandioca dida: 

cujus vatias fpecies preparant, utiin defcriptione Mandiiba dixi, ubi &yarios 

illampreparandimodos prolixe explicavi. 

Camera variam ufurpant animalium filveftrium , aviumque, uri & pifeium variorum, 

etiam teftaceorum Se cruftaceorum ; frudus itidem atboreos, terreftrefque, 

varia 1 egumina ; de quibus omnibus fpecialiter dixi fuis locis. Imo Se infèda quedam 

comedunt, nimirum ea de quibus dixi in lib. de Infedis. 

Camera autera comedunt vel codam , vel affatam , vel toftam. Coquunt in ollis 

tétreis, quas Camu vocanr, rotundis ( quas è proba argiìla ipfi norunt facete) affundendo 

aquam, atque ita codam comedunt cum Inquitaya, jufculo Caarimaciu, admifcentes^/^*,velimmittendo 

Fiata, ut fit Minipiro-, comedentes illud cum carne 

locopanis. 

Ignem eliciimt ope duotum lignotum, ano molli, altero duto, durum acuunt, Se 

apphcantmolh, citcumagendoinftat tetebti Se admovendo goffypium, vel arida folla 

arborum , atque ita flammam eliciunt. Ligna molila quibus utuntur, aut fumunt a 

Tatatba, aut Ambaiba, aut Caraguataguac», aut fimilibus; 

. Anatam camera fic pet ficiunt,& eft ea faporis excelientiffimi, atque adeo excellit 

oinnem aliam camera quoquo modo affatam. Vocant Biaribi. Faciunt foveam in tetta 

, Se hujus fundo primo imponunt folia grandia alicujtis arboris, illifque imponunt 

camera aftandam, quam itidem foliis tegunt, terraque obruunt. Super terra illa focran 

ftruunt luculentum, eumque continuant, donec caro fit probe affata 

Toftam camera in prefentes & futures ufus, faciunt hoc modo. Infixis quatuor 

furcis ligneis, e baculis cratem defuper efformant, quem Mocae vocant, huic camera 

mfiuftaobIonga,naudcfaffa,concifam, &faleafperfam, (velillius defeduPipere 

Brafihano) imponunt, prunas fiibjiciunt, atque ita torrent ufque ad fufficientiam. 

Hec caro ita tofta, addecem vel quatuotdecim Se plutes dies durare poteft. Hic 

enim faliri ita caro non poteft, ut in Europa. Numquam aflant camera veru affìxam 

uti nos folemus. Lufìtani carnes ad eum modum toftas appellant Poftas. 

Pifees affatos vel ebullitos comedunt eum luquitaya. Cancros vel gammaros quan 

do coquunt, numquam adjiciunt falera inter coquendum, utinoftrates folent face 

te, fed codos comedunt vel cum Amplici fale, vel Iuquitaya, Lufitanis Sai pimenta ; Se 

ficgt atiotis deprehenduntur faporis. 

«linutiores Pifees, ut Piaba, Piquitìnga, Sec. Foliis hefbaceis aut arboreis involvunt 

Se openunt cinenbus calidis, ita brevi tempore ad cibum parati funt, licet neque codi 

neque affi dici poffint. ' 

Farinam duobus vel tribus pofterioribus digitis dextre manus prehenfàm inter 

edendumori ìnjiciunt, nullo cochleari utentes. Eodemque modo legurainacocla 

non immittunt ori, fed injiciunt, ita dextre, ut vix aliquid pretereat. 

Edunt fepiusinterdiu, imo &nodu, neque ftata edendi tempora obfervant. Capiunt 

autem cibum cum fummo filen rio : ratoqueintct edendum bibunt, fed demum 

poft paftum adjiciunt potum. ' 

Dormiunt in retibus fùis : funt admodum pigri, Se non raro totum diem ftertendo 

perdura, &egtefelevant, fi vidusabundet, &neceffitas illos foras non propellat 

I rope rena fua penfilia ftruunt focum tam nodu quam interdiu; ut interdiuferviat coquendo 

cibo, nodu autem aèrem arecat firigidran, qui in hifce regionibus nodu frib 

5 gidior

,. GEORGIIMARCGRAVII 

:Lreft,&£inrerdumf..gid.fl-.m.,s,obnodiumK^rum perpetuo pene «pah, 

hoXc^ 

videhonateclarareperitut,irautnonfacilequisnoxamaonauitu j r 

Vites autem licet hic tet atque etiam quater u n ; ^ j ~ ^ ûm fit,eacatum 

noneft rantacopia ut vinum.^^^"""^èTar.isLdibus atq.K 

rumleco plutesmodos comment. (unt B f ^'.ÊtLidem primo vocant 

etiam radicibuspotus concinnent, ^ v ' 0 ^ T " f „ , % « eontundunt... 

Caoi, quem nimirum faciunt ex i

DE BRASILIA REGIONE ET INDIGENIS. „ 

corrupte Catimbaba, Belge adhuc corruptius &at0ett&Ofo. Vtuntur quoque tubulis 

ex argilla a fé fadis & excodis, ficuti Se illis qui ex Eraopa ad eos afferuntur, quos noni 

inant Amrupetimbuaba. ^ 

Tapiuya autem utuntur tubis redis, amplia, ligneis vel etiam argillaceis, ita ainpiis, 

ut rategtum pugnum Tabaci capiant, quibus repletis &accenfis fugendo fumumnautiunt. 

& 

C A P V T Vili. 

T>e zÀrmu Tìrafilienfiurn, &- exercitiù illomm. 

ARcus habent è duto ligno fados, quos vocant Guir apara Se Vrapara : Lignum 

autem unde fiunt Guirapariba Se Vrapariba,l.ui\tznis Pao d'Arco. Chotdas arcuran 

e goffypio contotquent ; vocant Guirapacuma. Sagittas ex arundinc filveftri faciunt,& 

vocant utramque rem uno nomine Vuba. Extt emitates fagittarum, quas anha 

vocant, funt ex ligno afperate, vario.modo; quedam enim mulra acumina Vutapoaeta, 

quedam unicum acumen habent, quedam dentata, quedam ferrata: quibufdam etiam 

dentes pifeium qui Iperu vocantur , aptant. 

Jurupara appellant fagittam, que acumen habet ex arundine Tacoara vocata. 

Tapuiyarumnationcs quedam nullis at cubus utuntur, fed fagittas fuas emittunt manus 

jadurafolummodo, imponendo ligno cuidam excavato inftar tubi, per medium 

fecundum longitudinem diffedi. Cariri autem at cubus utuntur. 

Tapuiya clavas habent ex folido ligno nigto confedas, vocant lapema, lonâs Se latas 

anterius, Seofiìculisinterdum afpcratas. Manubrio autem circumvolvuntteniolas è 

goffypio,vel aliudquid: vocatur Iatirana quicquid ita circumligatur. In extremita- 

•te clave poftica dependet fafciculus pennatum è cauda Arara > uri Se in medio parvusfafciculus 

adligatus eft. Vocatut id, quod fic à clava dependet, Atirabebe Se Iatirabebe. 

Tubas faciunt ex offibus humanis, quas nominant Canzuenca. 

Habent alias tubas, quas vocant Muremure. 

Alias itidem tubas grandes fadas ex conchis, quas Guata pi guacu nominant, Se ipfas 

tubas Nhumbugoacu. Item alias quas dicunt Vruca. 

Tuba item alia, que ex canna eft fada, ipfis dicitur Membiapara. Tubas autem noftrates 

vocant Itamembi : quia è metallo rade funt. 

Saltationibus fupta modum funt addidi, quas generali nomine vocant Guau. 

Habent autem vatios faltandi modos : quoium unus vocatur Vrucapi. Habent Se 

inter fàltandum varios cantandi modos. 

Pueri quoque certos cxercentlufus ; quorum unus vocatur Curupìrara : alter Guaibipaie 

: ter tius Guaibiguaibiabucu. Atque hec tantum obiter ab Audore defignata inveni, 

uberius cxplicatutum fuiffe liquet, fi fupetvixiffet; fed apudloannem Lerium hec piùribus 

explicata inveniuntut. 

C A P V T IX. 

T)e lìrafilienfium religione. 

CRedunt ex antiquorum traditione immortalitatem animarum, Se feminas Se 

fortesviros, qui multos inimicorum ttucidatunt Se comederunt, poft mortem 

adcampos Elyfeos, quos pene montes quofdam effe autumant, abire,ibique 

tripudiate. Ceteros ignavos &focordes qui nihil invita dignigefferunt, ctedunt 

à Diabolo ftatim poft mortem cruciari. Vocant autem Diabolum Anhanga, Iurupari, 

Curupari, Taguaiba, Temoli, Taubimama. 

Habent fùos forti! egos five facrificulos, quos Paye Se Pdy vocant,hos de futuris confulunt,quando 

ad bellicam expeditionem profìcifcunrur, ipfifquc predicunt quicquid 

accidere debeat. 

Multi inftrudi funt in Religione Chriftiana, non tamen feduli funtin dodrinadc 

Deo j nec magno ardore afficiuntur. Deum vocant Tup* Se Tupana. Magnos licet pt o~ 

b 4 greflus

GEORGII MARCGRAVII 

:«ffus nonnull. eerumfuermt, « « « ' • ^ ^ ^ E S ^ 

3;smaximaeftdifficultas,ob magna quxdam vma, qux xgetr 

Hxc omnia fufius profequitut I. de Laet, hoc m °- d . . & crea_. 

BrafilienfesBarbarim.llumpenehabentrehpomsknfum,ne^^ g , 

tiene hujus umvetfi quicquam norunt de d'^'o «n.«rfdobtarc ^ 

quiddam recordantur : nhmrum mortahbus aqula. ft. , iupm 4 

germana fua, jam uterum ferente atque ab i.s rur us gans luun g 

cremcntumaccepiffe. NequeDenmahquemnoverunt nequ?P *3tl 

quam, unde nec .Uud nomen in .plot um nhomate reperì» eft quod u P 

n.f. fotter**. quo excellentiamaliquam«V"^ £ £ » ' ^ £ ZWftrepe- 

d ^ f e ^ 

animas poft feparatienem a porpore lupercffi^ ânt, «que n q ^ ^ 

- T X ^ n e n u U ^ e r c ^ ^ 

^fau^mû-ifibiliter inter illos Compaq h«t mula ahter prodt- 

der H, t h,„t & faeas auibm vixaliter quam Medicis utuntur, iifque valetudinisrecu- 

nequam, • P ' ^ ^ f ^ ^ ' S S t a , & gcfticulationibus fui ad- 

? Xanm *Z^;££ÌZ?àòntc impoftor ille felus fuperfit, nifiante à fuis dolum 

"IrStìbu tuodeut Cetetum magosvocant Pa/at cWaeftillis poteftas 

LnacTptptmn^ 

n t fSS- appeVbant, atque ita etiamhodie vocant te turopxos omnes. 

C A P V t X. 

T)e Lingua < Bra/ìlien/mm, è grammatica P. Iofeplu 

de Anchieta, S. I. 

HOc caput ab Autore noftro piane affedum tantum fuit derelidum : fed 

nervenft ad manus meas Grammatica lingux maxime ufiratx in Btafiha, 

e^pofta"efta * P. Iofephe de Anchieta , S. I. ed.raCon.mbr.cx, 

Anno e Toxcv. è qua paucadelibabimus.utguftumal.quem lingux demus. 

1 VeJerU. Hxc linguaL,habet /,/,/,%rr duplex neque mutame»m liquida, 

ut, era, fra, topro / autem in principio aut medio didion.sfetvit e cum 

l "Non cenjungitut confenans cumalteta cenfonantc in eadem didione, excepto 

mb,ni, «i, ut ,Aommkr, Amondo, Aimcng. Mignon,, qmjuxta TaraAam 'ncolunt^

DE 

fotnS 

BRASILIA REGIONE ET INDIGENIS. 

fonantera pronuntiant integra, Tupis autem S. Vincentii numquam pronuntiant ultimam 

confonantem in verbo affirmativo; ur, prò aùab rhrnnr Ài • xAo • 7 i 

VPrUicirrnn,~~n.- ~ i r •• . ^ r » cucunt Apa ; Se ita in cetcns. Li 

TI iTn C A P 1 

l "P lu ab J' CI ^confonantemultimarapriorisverbi. 

11. De orthographia : P. m. mb. fxpe ufurpantur una prò alrera, hoc modo • didio- 

"t Tt tl v ;me? turm / 5 ut > *?> manus mea • exc * e ^ ^ n u ; ; , : - 

rat,ut,X^4.,meares. * autem in principio didionis numquam pronun iatur fine 

^îcerperracunaminterdumnonfcribatur 1 . Inraedio quoque didionTscoran ura! 

terforatili* poft*: &ufitatirama pronuntiatio, b Sep inmedio &fine didion sfere 

femper mutantur ra m, aut mb, Sec. 

n-III. Zfc A«*.: Omnes didiones que definunt in quatuor ultimasvocales, habent 

accenmra in ultima, Se notantur circumflexo. Quedam autem que definunt in ,, 

videntut habere accentum in penultima, quod fit, quia funt compofita:. Que definuntin 

a pattini habent in ultima, ^notantur eodem accenni, partim iriVenultima,& 

notantut acuto : Monofyllaba autem accenti! gravi. Verba denique maximani 

par tem accentum habent in ultima fyllaba, in qualemcunque demumeonfonantemautvocalemdefinant. 

IV. De Nominibm : Nomina non habent cafus aut numeros diftindos, preter Voca 

afum^^^ 

mini mutantur ra omnibus omnino cafibus. ' 

V. Decompostone Hominum : Nomina fubftantiva coraponuntur cum adjedivis ira 

ut fubftantiva femper precedant, &fihabeant accentum in ultima, manent intera 

fin in penultima Se vocales concurrant,perduntultimam vocalem, ut, Tuba ete, Tubete, 

pater verus. Si concurrant cura confonante,perdunt totam ultimamfyllabam. Demque 

fubftantiva cum fubftantivis junguntur ad eumdem modum 

VI. DePronominibus : Pronomina habent aliquot cafus: ut Ego] Nominativ vxé xe 

Dmv.yxebe,yxebo,xebe,xebo ,mihi : Nominativ. Pluralis, ore,yandé,nos : Dativ ore 

beorebo,yandebe yandebo, nobis Tu, Nominativ. ende, nde, ne. Dativ. endebé, endebo, 

ndebe ndebo, ubi. Nominativ. Plural.^, vel pe, vos : Dativ. Peème, vel Peemo, vos • 

Accufativ. opo, ve\pe Vocativ.peé, veìpe. Ore,yandé, funt etiara Adjcdiva, nofter, noi 

ftra,noftrarra Eandemdeclinationemobtinetvtó, ut, Nominai. Acè,Dativ Acébe 

vel Acebo, Se fignificathdminem, &fervit tertieperfone, in ambobus numeris Se raro' 

quefexu ;c, cum zeura Se i funt pronomina relativa in omnibus cafibus, & numeris" 

Se figmficant,u, e,, id Reciprocum ,, id eft, fé, fuus, fua, mura, ufurpatur fimp - 

cirer, quando fermo refertur adperfonamagentera, ut in lingua Latina, exerapli caufa, 

Petrus otuca oguba, Petrus occiditfuumpatrem. 1 ' 

VU De V b qU mVlS 0m Verba habeant unum modum 

À Z t '' ? ?f Conjugatioms, licet 

tamen dicere habere duos quia Negativus adjicit aliquas particulas : exerapli caufa 

Atncu, ego occido ; Rancai non occido. Similitet autem fé habent Indicativi modi ' 

Prefens, Iuiperfedura, Perfedran, &Plufquaraperfedran, in Futuro, Amine oc 

cidam ;Naamcatxorene, non occidam. Plurima autem obfervanda funtin Conjueatir 

nibus, quebrevitatiscaufaomitto. 

J & dUO " 

Vili. DePrtpofitiombut : que tamen ipfis potius funtpoftpofitiones, quales Min 

Pem ad,pro,cumDativo.în,per. ûpépro, cum Dativo. Cui de, e x ! ^ 

C^fupra,fuper. Tobasfue, fobaûe, coram. Tenondé ante, de tempore. CupiL de 

loco, ^//verfus. C^vi,cum,propter, prò,in, à. Porupiìonge. Pocè cum inftrn 

mentale, in, intra. P4^cum,focietatis. 2^'/idem. Iufingulis autemraulta obfer" 

vanda,quorumPaucatantumhicfubjungam. /Vfijungatur cum nominibus ouedT 

fraunt in ^4, cum accentu in penultima, facit perdere ultimara fyllabam, ut TabaZ" 

deaînaldea. Z* femper eft plurale. Coce fignificat locum Se exceffum uauet 

fetvitpro comparativo, ut, //4Wfuper lapidem, vel plus quam lapis ' ac( l ue â 

Porro ut giiftum demus aliquem hujus lingue, Didionariolum adjungo, quale ab 

EmanueiedeMoraes,lmgueilliusperitifiImo,accepi,&quidemprirnQ£S 

C A-

G 

E OR GII MARCGRAVII 

C A P V T XI. 

miìonarìolum nominum &'yerborwn lingux "Brafilìenfibm 

maxime communis, 

A#4, homo. 

Aba, vir. 

ytftajcrines. 

Ab alba, fponfus futurus. 

Acangapé, cranium. 

Acaya, matrix. 

Acayuroig, Annus. 

Aceoca,jugulum. 

^«,finifti'amanus. 

Acuabeimbae, fatuus. 

Amaberaba, fulmen. 

Amacùnunga, tonitru. 

Amandiba, grande 

yf»i/»4,cognatus. 

Anga, anima. 

Angaibara, macer. 

Angaipaba , pravus, aftutus. 

Angaturama, gtatus. 

Apara, curvus. 

Apecum, lingua. 

Apicaba, fedes* 

ifAra, aèr. 

^r4,dies. 

Ara ibicoquime, meridies. 

Ara, tempus. 

Araya, avia. 

At apuana, le vis. 

Atapuatia, veJ.ox. 

Atucupe, dorfum. 

Atyba,\\\xmex.\xs. 

Ay, Cig, mater. 

Ayura, collum. 

Boya^Cetvus. 

Cama, mamma. 

Canga, os oras. 

Caraibcbè,Apiabebé, Angelus. 

Carnea, vefpera. 

Capii, gramen. 

Capii goacu, ftramen. 

Catti, delicatus. 

Caj , fimia. 

Ceba , folium, 

Cebira, nates. 

Cerniraco dò bae , viduus. 

Ceo, animai. 

Ceteeimibaè, Spiritus. 

Cig, Cygra, .imita ; eifdem 

noniinibus fignificant Se 

avunculum Se matertetam. 

Coaraci, Sol. 

Cobra, anguis. 

Coemitanga, aurora. 

Coribae, ìxms. 

Coya, gemini. 

Cunha, femina. 

Cunhaiba, fponfa futura. 

Cunumigoacu, adolcfcens. 

Cummi,pnet. 

Ecatuaba, dextra manus. 

Eyr uba, apes. 

Giba, brachium. 

Guaibino, vctula. 

Guirarupia ,ovuma 

74£/,Luna. 

Iaci, menfis. , 

tacitata, Stella. 

Iba, arbor. 

7tó'4,Cèlum. 

lbatinga,lbitinga, nubes. 

ibatebae, altus. 

ibi, terra. 

ibitira, mons. 

tbutu,yentas. 

Icapi, ros. 

Jg, aqua. 

Jguaba, calix. 

jpeca, anfet. 

7^,latus. 

Ita, ferrum. 

Ita,, lapis. 

7ta«>4,ligo. 

Itapigua, clavus. 

Iuba,navus. 

Maupiara, bilis. 

Mbaè apapUàra, fafeis. 

Mbaeaubora, egrotus. 

Mbiu, cibus. 

Mbò, manus. 

Membeca, mollis. 

Mendara, matt imonium. 

//£», digituspedis. 

Mita, calcaneus. 

Mocu, anguilla- 

Mormotard) iracundia. 

Muapendaba, articulus. 

flhia, cor. 

Opacatumbae •> mundus- 

Pocem buera, membrum» 

Potiay pedus. 

Por anga, pulcher. 

Porerobiara, fidelitas. 

Porucuicòbora, pauper. 

Potivi, anas. 

Poxiy deformis. 

P/,pes. 

Pia, jecur. 

Pira, pifcis» 

Pira, cutis. 

Piquiira, minor natu. His 

nominibus utuntur ferrane 

inter fé. 

Pitanga,infons. 

Puk, digitus. 

Puaguacu, pollex. 

Purva, umbilicus. 

PHCU , longus. 

Putuna, nox. 

Roig, frigus. 

Tagica, vena.. 

Tagui, fanguis. 

Tagira , filia. His duobus 

nominibus pater tantum 

utitur,mater dicit Menbira. 

Taira, liberi, &filius. ' 

Tamùa, avus. 

74/4, ignis. 

Tecoacu, felicitas. 

Tecoateima, avat itia. 

Temireco, maritus &uxor. 

Tendiba, mentum. 

7VW/,fputum. 

Tendipia, genu. 

Tecobecatu, fanus. 

Tema, tibia. 

Tetè, corpus. 

Tiaya', fudor. 

Tibira, minor natu< Hisnomiuibus

DE BRASIL 

minibus utuntur fratres 

tantum inter fé : ficuti 

ambirà, frater, forores 

tantum etga fratres, Se 

Teindira fot ot,fxattes tantum 

etga fototes. 

Tigne, venter. 

Tigueperg, inteftinum. 

Tinga, albus. 

ABi, errare. 

-4%«j,pedere. 

Acanhem, morior. 

«^«y, operire. 

Aei: errare. 

Ami, premere. 

Amotanima, odifle. 

Anduba, fentire. 

Angaipaba, delinquerci 

Aóba mondèba, induere^ 

Apina, radere. 

Apition, ìigatc. 

Aroca, minuere. 

Ayaima, fternutare. 

Beraba, fplendcre. 

(jinctiri* 

Caangk, guftare. 

Clanga, dicerc. 

Cacaba, tranfire. 

Caé, fanare. 

Capirai purgar e. 

Capucaya, clamarci ' 

Capucdya, tingi. 

Carom, fperare. 

Caruca, mingere. 

Cauccuba, diligere. 

Cecardya, oblivifci* 

Cerna, exit e. v 

Cenduba, audire. 

Cenoya, appellare^ 

Cenoya, vocare. 

Cepiaca, videre. 

Cepiaca, reprehendere. 

Cerura, porrare. 

Cetuna, odorare. 

Ceyara, defèrere* 

Cica, arate. 

Cipija, rigare. 

Ciquiye,timerc> 

Co, ire. 

Cobaitim, occurrcre. 

Coquendaboya, aperirc. 

l& R)EGIONE;ET 

Tipibae, triftis. 

Tiquera, foror major natu. 

Tiquiera, frater major natu. 

Tuba, parentcs & pater. 

Tuba, Tutira, patruus. 

Tubeiimaj pupillus. 

Tuibaem ,(enex. 

Tupana, Deus. 

X>, urina. 

INDIGENIS. 

Tyuru, velica. 

Vba, coxa. 

Vnhapuapemy unguis, 

7"4,fons. 

Tmeneóbae, vidua. 1 v 

Tyaobeìmmbae 3 nudus. 

T>Bìonariolnm yerborum màxime communium. 

Cuaba, cognofcetc. 

Cupira, levate. 

Cuu, defendere. 

Ecatu ypoffc. 

Genonheca, precari. 

Goameenga, mordere; 

Guapua, lederei. 

Guata,, ambulare. 

Gueena,vomete. 

lababa, effugerc. 

lecottcuba,, abftinet e., 

lenumùna, fpuetc. 

7

GEORGII MARCGRAVU 

ì4 

£>uer*, dormire* 

J$uer*ro, vigilare. 

Ruba, folverc. 

Sereco, habere. 

Zura, venire. 

T4r4, capete. 

Tima, fepelire. 

Tecobe, vivere. 

Tiguioca, fanguinem redde 

Yaceò, piotate. 

te. 

Teaòboca, cxucf e. 

T,«,pudere. r^/r4, afeendere. 

TMM , plantare, ter ere. Tuca, occider e. 

Netanaumautem.illosmultahaberevocabu!».«m* ^ * ^ W £ 

ra K diverfa Cgnificent : cxemph caufa : ^ ^ ^ ^ ^ commil.to >. 

qU °JZTac U uIor, lego, metior, pondero, delibo. Air cado, ut Air ««* Jj£, he 

ricecidUnteaam. fcm^,intelligo,utaaW««^rr^, nunc hocmtelhgo. b=d 

de his fatis. 


» putanrprodeiTe. Scribir Rabbi fefe id 

feP Ad1:pTlsTd m rl C Reguli tabetnaeulo, duo ttunci atborum humijacent unius 

Ad lapid s aaum g univerfus in duas tutmas divifus 

P^.nrervalloale.ny.cem d.um, p P è robuftiffimis, qnitrtmeos 

mia eu aute-m orimi ad locum caftris deftinatum pervenermt, tardionbus infultuima.quiautemp 

Oneriunrur hic iuniores qui arma .Horum Se fccu.es aftant, 

«eoe.tóbto ; ° F £ ^ cJruunt> fub qulbus sftum foUs 

ferunt, "^"^res c er aurna p g ^ . ^ ^ ^ ^ ^ 

«are,poffintmten£o^-^ ocorumconditioneautadpifces,autadferascapien. 

mentis : te vili egtediunmr, p , . j ad radiccs eruendas, e qu.dum, 

atque itidem m ^ V ^ nt°" oqufTmfautcm aliê nliis auxiliantur Sparane 

bus farina confic. poffit, &panescoqu^do. bus certando, badando, 

^1&£Z££S5t£&****F«*>*. « *»«« de 

tes crtm^t'nLm-uria, adolefcentulx autem qux juvcn.bus deledantut, ptodeuur&ca?ntmrntes 

e atquètnpudiantes fequuntur adolefcentes &a tergo confidarne 

,& cantillantes ^ / J . - r ^ tcftimonium eft. Cum porro juvenes 

ftunt eorum, quos amant ,idenimipns amen* im „.:-„„- -,,..d 

,am adnuptias afpirant, venantur feras, & colhgunt mei f.lveftre>/^>»*£* 

Patres diledarum conferunr : qui fi plures fil.as nubdes habeant advocant propheras 

&:fort.legosfuos,medieefqueiilliautemadeuntRegulumaddel.berandum. Rcgu-

DE BRASILIA REGIONE ET INDIGENIS. is 

lus porro convocar per preconem Adolefcentes procos in proximum extra caftra, 

ubi plurimi, tam adolefcentes quampuelle, conveniunr, & coraundimperfylvas vagantur, 

donec ad locum venationi dcftinatum per venerint ; atque hic confiiio capto 

pauciillorumprogrediuntur, utferarum laribulaindagcnt, qui, ubi illaoffenderinr, 

ocyffraie ad reliquos regrediuntur, Se indicanr quo loco ferarum fit copia : deinceps 

omnes cum atmis &canibus feras indagine cingunt, atque ita propere in illas ruunt, 

ut nonnumquamducentasfetas fimul capiant,& madera, atque poftquam lateribus 

apertis intcftina canibus objecerint, illas inferunt caftris. Acciirrunt dein femine, 

Se foco fado, vifeera primumtorrcntviris in cibum :dein pilis ablatis, ferarum corpora 

concidunt in plures partes : poftilla fovea intra terram fada, prunas illis indunr; 

atque eifdem carnes ita concifas fìiperimponunr, aggeftaque arena, rurfùs focum fuperftruunr, 

ita ut carnes percoquantur ,haud fecus quam in frano. Quidam Se niella 

colligunt Se potum conficiunt ; atque ita comeffando diem exigunt. Dciniterum 

accedunt ad Reguli tabernaculum ad deliberandum ubi proximo die venatio fit inftituenda;quo 

conftituto, difeeduntin cohortesadcantillandum,è cantionum enim 

modo augurantur an venatio bene proceffura fit necne; Venatione abfòluta, rurfus 

comeflantur ad eumdem modum, Seii qui domi manferunt, confetunt farinam è radicibus 

fadam. 

Diximusjam ante,Barbaros hofbelabia, auriculas Ségenàs perforare: hic adus ab 

ipfis inftituitur ad hunc modum. Adolefcentes ad hoc parati educuntur ad locum in 

quempopulus convenir ad cantillandum &faltandum. Sortilegi autem eorum atque 

demonum incantatores duplici ordine ex adverfò confiftunt, atque eorum unus arripitpuetumaliquem, 

Se manus illius atque pedes arde conftringit, Se ita tenet, ut fé 

movere non poffit, accurrit alter qui puero inferius labium acuro ligno perforar,uti Se 

auriculas, mattepueri interea ejulante. Adolefcentibus porro foramina terebranr in 

genis, atque hec funt veluti fponfàlia; ncque enim ante adolefcentes hec fubeunt, quam 

ad nuptias afpirent : dein per rriduum aut quatriduum comeffantur : in ifto autem nu - 

ptiali convivio Regulus ipfe fuas cuique partes diftribuit'de cibis quipatati fuerunt. 

Matres imprimis hoc curant, nefilie ipfàrum ante ad conjuges accedant, quam 

menfes earum fluxerint, quod fortilegis fuis Se medicis indicant, atque illi Regulo, Se 

ita demumfponfaad fponfì fui cubiculum adducitut : celebratur porro cantilenis mater,quod 

filie pudicitiam tam bene cuftodiverit, 

Quod fi matris fit fiìia aliqua matura viro, que tamen non petatur;tunc mater eam 

fub oculis rubro colore pingit, ubi menfes fùos femel paffa fuerit, &: adducit illam 

ad Regulum, Se exponit quid defiderer, tum Regulus, juvenculam ad fé vocat, &: in 

ftorea juxta fé confidere mandat ,Se fingens fcmedici partibus fungi, manus ad focum 

calefacit atque iis fé demulcet ; dein Se fé, & juvenculam Tabaci fumo afflat; denique 

pene juvencule pudenda ferit, fi autem fanguinem eliciat, hunc delingit, atque: 

hoc imprimis honorificum putant. 

Femine pregnantes fade deinceps à virorum confortio abftinent. Vbi autem pepererunr, 

feceduntin filvam, Se infanti umbilicran concila precidunr, & una cum 

fecundinis codum devorant : puerpera autem atque infans mane &vefperi frigida abluitut 

: neque femina quamdiu infantem furan ladat,cum viro fuo confuefeir, nifi forte 

ille unicam tantum conjugem habeat. 

Si femina cum altero confùefcat, Se viro id innotuerit, abigit illam afe ;fin autem 

in ipfo adu forte deptehenderit, utrumque occidere licet, fi poflìt.Narrat Rabbi Regulum 

landuy aliquot fuarum conjugum ita trucidaffe, mcechis dilapfis. 

Regulus landuy habet in medio tabernaculi fui ingenrem cucurbiram , fìiper ftoream 

itadifpofitam, ut ab altera ftoree parre cooperiatur, ad quam fine mandato 

Reguli nemini accedere fas eft,aut cucurbitam introfpicere, fed cum Tabacum fùmunt', 

licet fumum in illam exfpirare : feras autem Se niella que inferuntur, juxta 

illam deponuntjdonec Regulus imperer illa auferre : fingulari autem fuperftitione Sé 

timore percellit fuos hac cucurbira. In illa funt lapides quidam , quos illi appellant 

Kehnturah, Se frudus quidam , ipfis Titzsheynos, quos majoris faciunt quam 

aurran. 

Non poffran preterire quin hic addara, quibus preftigiis illi qui medicinam inter 

illos profitentur, hominibus egris illudant. Narrat Iacobus Rabbi, cum Regulus 

c Drarugh

GEORGII MAR CORA VII 

Wxgrotatetmagnumquedolorempate 

fuis medicis quicquamfolatri aec.petet, T ^ a ^ g S « m Regi* cotpus eo 

d.cis utetetur ( adhib.ti ttes, quorum prunus, Tabaco iumto totum | P 

quedam inftar tauti edito, pt.mum plut.mum Iput. e gut ute timan ^ 

unafemivivum ammal inftar parvxangu.llx, quodRegulum.tadoharc « u ^"«» e 

rebat. Alter medie», poftquLvenrtem Regni, eodemrnede « £ £ £ % * £ ? 

rncriiffet album lapidem è gutture evomuit, figura pene role. £t repeut* 

E ; evomtur aliquid g fimile radici. Ad eundem modum perpetue agunt* a 

credulo vuteo creduntur magni effe medici. fl 

Marne & Aprii. menfibufm;.x.maaquarum vis de montibus defcend.t a ut fluvius0#«îe.nnet 

&ripas fuas egrediatur atque in b*%Z*%%£* 

det quo tempore rantam pifeium multitud.nemcap.unt, quantam fcm.nx.rcaltra 

vfxr'clerrépoft-unt: eodem & prxcipui illerum frudus maturantur. Vb.autemfluviust 

r afveumfuumcoercetur.adconfuetas fedes redeunr te femenr.dant op- 

" r u m autem imprimis grandiusMiliumfeuMaizium,PhaIeelos var.es te Cucu.- 

b lt S q^^^ 

tu ad occafumluftratut,& femina vaporanrur filmo Tabaci, hoc ad loecund.rarem 

ptetìcete autumant. Nec minus anxie te fupetftitiofe divinatore* fuos confatole 

Stiliate, qu.varie plumatum otnatu atque ahis -ond.bus .nfignes cedulum 

vuleus mins prxftigiis effatuant : quod interea cangiando tempus tene. 

fibi fen.ent.s eorum ad matutitatem petvenetit, te ftuges colledx uetmt, tantum 

feponunt, quantum ad ptoximam fementem fufficere putant, tel.quum abh- 

Îmotimis venctantur Pleiadum exorrum, te ftellas illas numinis loco colunt, ca- 

„endo P ichoTéàs ducendo, prxferrim in loco ad id deftinato, qu.nquefi.pta quadra- 

Ita hetarum itinere*

DE CHILI REGIONE ET INDIGENIS. i7 

D E 

CHILI REGIONE. 

C A P V T P R I M V M . 

De Chilenfium jldtura, &- habitu corporis, atque yejlitu. 

Icet Chilenfes longe diffiti fint à Brafilienfibus, quia tamen in eodem Continenti 

fete à tergo habitent, atque a noftris nuper fuerunt luftrati, non 

prorfiis alienum putavi quedam de illis liìc fùbjungere, è variis Commentariis 

noftrorum, quos Illuftr. Princeps Ioàn. Maràirius fiibminiftravit. 

Indigene Chilenfes in communi, fatis robufto&compado funr corpore 

: coloris inter album Se fufcum : nigris Se craffis capillis : qui autem illorum Hifpanis 

ferviunt, geftant illos prolixos Se intonfos, verum qui adhuc fili funr juris Se 

cum Hifpanis belligerant, vulgo Vcaù appellati, attondunt illos , ne , ut ferunt > 

ab hoftibus fuis, iis apprchendantur, ita ut hoc figno à fùbjedis Cliilenfibus dignofcantur. 

Capite ut plutimum funt grandiufculo & facie lata, imberbes, quia illam evellunt 

duabus mytulorran conchis,arde connexis, Se una parte firmiterligatis, quas fecum 

Se quidem ad collùm appenfas geftant :etenim non tantum è mento Se genis, fed& 

pudendis pattibus omnes pilos evellunt, tam mares quam femine, Se primum cinetibus 

calidis illos fricant, ut ita facilius radicitus evellant. 

Nudo incedunt capite, &folummodo tedimiculo capillos capitis fubligant, quod 

vinculum fuo idiomate vocant Taritvelonco: primorefque illud paulo operofius Se 

pretiofius geftant, utpote lamellis quibufdam argenteis Se Tutcoidis gemme fragmentis, 

& aliis quibufdam quifquiliis, quas illi tamen magnifaciunt, intertextum. 

Quidam etiam ornamenti loco geftant exuvias volucrum Se pelliculas muftelarura 

Se fimilium, animalium, divifàs, ita ut caput frontem, cauda cervicem, regar: atque 

nominantManiewelonco-, pauciflimi deniquepileosgeftant, quos ipfi faciunt groffo 

modo. 

Femine itidem capite nudo & coliiis folùtis incedunt : certis tantum temporibus 

fubligant, videlicet quando menfibus laborant, atque hoc indiciran facit. Femine 

tamen Chilenfes, que prope Cafiro degunt, comas colligant Se cincinnos geftant pene 

ad noftrarum hodiernum modum : In Coquimbo denique Se Loquimbo Peruanarum 

mulierum cultran imitantur, utpote iis viciniores ; aliis provinciis Chili hoc infolitum. 

Amiciunt fé panno, quem texunt ipfe è lana fuarum ovium : pauce enim reperiuntur 

femine que texerenefciant, atque adeo machinas ipfas difponerej raaximi autem 

eorum quos texunt pannos, vix fuperant quatuor aut quinque ulnas noftrates : 

Mares aurem fumunt hujufce panni quadratam portionem, circirer duas & femis 

( paulo plus aur minus ) ulnas longam, Se circiter ulnam aut fefquiulnam latam ; in cujus 

medio rimam faciunt, oblongam, qua caput exferunt : fùb hac vefte velini tunica* 

prò frio-oris modo, bis terverevoluta, nudum corpus tegunt, fine thorace aut indùfio 

, bracca ab umbilico ad genua ufque propendente contenti, more pene Europeo. 

Pannus lue ut plurimum diverfòrum eft colorum, albi, rubri, cerulei, Se lutei, Se ad 

oras ftriati, inftar lodicis Hifpanice. Ceterum nudipedes incedunr, preter quam 

quod quidam feftivis diebus caligas induant fatis affabre fadas> &quadratis albis nigrifque 

teffulatas : calceorum autem ufiim penitus ignorant. 

Femine, quoque que circa Chiluen degunt Se fere Peruanarum mores emulantur, 

fimilempene amidum ferunt,à poftica parte ad talos demiffran, in lateribus confutum, 

ad pedus apertura,fuper humerosmagnisaciculis, que capitella habent lata, 

ambitu fere dupli ftuferi, uttamque fimbriam connedunt : funt aut acicule ifte five 

fibulecxereautftannopro illarum opulentia. Hanc togam redimiculo fubligant, 

ceterum Se ipfe nudis pedibus ambulant. Cetere Chilenfes femine amidum haud 

e z ita

1$ G E O R G I I M A R C G R A V I I 

ita corapofitum fetunt, folummodo geftant quadtatum pannum fub uberibuscircumicdum&dependentem 

ad furas ufque. Supenor veftis eft alius pannus paulo laxicr 

fub humeris >fuper eofdem angulis fuis in nodos coadus : hic earum communis amidus, 

fin veto maritis fuis placeant,& paulo exquifitius ornentur, orbiculos circum 

collum eeftant vitreos, Se eneos annulos in auriculis, neque alrad quid. 

Omnes autem Chilenfes munditiarum amantiffimi funt ; quare fìngulis diebus mane 

fefe abluunt, etiam gelu feviente, tam mates quam femine. 

C A P V T IL 

T>e Cbìlenfeum cvdibus, fupeìletfile, agricultura, vi&u, 

&• connubiù. 

IPforum domicilia funt tuguria feu cafe humiles ; quatum rara latera five parietes, 

quam teda, è fi ramine, juncis aut arundinibus funt contexta: atque he lue illic 

firatdifpcrfe, neque enim aut oppida aut pagos inhabitant, fed per vicinitates, 

atque adeo familias Se confanguinitates in unum locum aggregantur: Se Hifpanicono^ 

mine appellantur Partialidados, quatenus ad unum primorem, feu, ut ipfi vocant, Ca- 

^f^,referuntur,àquo&iftacommunitasregitur. 

Supellex quoque illorum tenuis &pauca : nimirum due aut tres amphore, quibus 

potum fuum indura, quem vocant chicam :item cyatluis corneus quo illum haraiunt; 

duo aut tres ligneilintres : Lapis fuper quem far fuum frangunt; unum atque alterum 

ligneumfedile Opulentiores tamen habent veliera aliquot ovium, que humi fpar- 

2ant, quando a potentioribus invifuntur. 

Vivunt fine ulla folicitudine, neque ferunt neque plantant,quam quantum in annuin 

proximum opus habent: fiquidemopes illorum confiftunt inpecudibus: quarum tamen 

haud magnam habent copiam. 

Semeraem faciunt hoc modo : Odobti ingrediente, familie unius viciratatis, decem 

visinti aut plures pauciorefque conveniunt, Se conjundis labonbus, mares uno 

atque altero die fodiunt terram, aut etiam arant, feminaque injiciunt : atque hacoperadefundi,femraisrelinquuntreliquamculturam,neque 

ipfiampliusmanus admovent. 

Communiter amane ad vefperam comedunt &potant, cum funt domi; fi vero 

foras proficifeantur , nimirum ad conventum aliquem aut expeditionem belhcam, 

bis tantum fìngulis diebus cibum capiunt, quod Se a paucis qui frugahores funt,etiam 

domi fervatur. Raro aquam folam bibunt, fed mifeent illam communiter cura farina 

hordeacea, tritici,aut certe fpeciei farris, quam vocant Tecam (deferiptam a I. de 

Laethb.xi i. Defcr. Ind. Occident. cap. 2.) atque ita fimul forbent: verum feftivis 

diebus, &voluptatis caufa, bibunt certuni potum quem nominant chicam, qui colorem 

&faporem habet ladis acidiufculi : fit autem è maizio molito &: in maflam coado 

inftar panis ; hec malfa à vetulis mafticatur ( uri apud Brafilienfes ) ita ut mollis Se 

dilutaevadat inftat pultis aut feri ladis, admifeent deinde aliquantum aque Se fermentati 

finunt, donec per fé confidar : hoc potu inebriant fefe: faciunt quoque ficeram 

è variis pomis, cui tantum aque admifeent, ut fere tenuem cerevifìam referat. 

Verum optimum potum conficiunt è certo ftudu, quem Hifpani appellant Fruttilo; 

credo elle frudum arboris Molle, aut Myrtillam, quam vocant Vnni ( vide lib. fupra citatum 

: ) qui inftar vini eft rubicundus Se fortis, accedens nonnihil ad vinum Infule 

Madere : è quo Se optimum fit acetum. 

Tot uxores accipiunt, quot poffunt alere ; opulentiores enim plures habent : fiqnidem 

illas emuntà parentibus, unde proverbio inter illos ferrar, eos diriores evadere 

qui plurimas habent filias : in uxoribus autem eligendis non tam rationem habent forme 

aut generis, quam roboris Se induftrie in familia alenda ; licet neque formam aut 

nobilitatem puellatum afpernantur. 

Dudurus autemuxotem, puellam haudalloquitur,fed tantum fuos confanguineos, 

opcnullorum implorans ;nam filiusfamiliasnon habet propriasopes,quibus ìlhmredraiat, 

fed ab amicis adjuvatur, quorum aliusovem, alius porcum, tertius vaccam,& 

ita porro largiuntur : ubi jam parata habet, quefufficere autumat, adirpatrem puellx

DE CHILI REGIONE ET INDIGENIS. z$ 

Se aperit fuum defidetiran : fi autem fit rime» aut alicujus dignitatis, neceffe etiam eft 

ut patatum liabeat monile aliquod è Tutcoidibus aut argenteis lamellis ( majoi is enim 

faciunt atgentranquamaurum) quod patrispuelle capiti aut collo circumdet,& tran 

de teliquo pretio conveniat, quod prò diverfà contrahentium conditione variat, Se 

intcrdum decem, inter dura viginti, vigintiquinque, quinquaginta, imo Se centum 

pcnfionibus eftimatur, penfiones autem fingule funt ovis aut equus aut vacca aut poicus, 

aut etiam quatuot amphore Cicha, rogadenique Se gallina, atque ita porro. Vbi 

ita deptetio inter patrem puelle Se procum convenir, emtor preftatpretium Se patet 

vendiram puellam adducit domum fponfi: fympofìum nuptiale inftruitur, quoad 

cibum a fponfo, quoad potum à fòcero, qui pretii dimidiam parrem inter fuos 

confànguineos diftribuit, utillifuccurrantinC£/V*conquirenda. Aliquot diebus poft 

hanc conjundionem confànguinei venundatam invifunt, &; convivio excipiuntur à 

marito, &canunt in honorem Maruapeante: prefertim fi animadvertant illam à conjuge 

diligi. 

Fit Se intcrdum, ut, fi animadvertant, illam duriushaberi quam par eft, conjugem 

per vim à marito abducunt, nulla pretii forati compenfatione fàda j atque alteri "elocent. 

Licet mariti mot e ipfis communi jus vite Se necis in uxores ufurpent, uti in mancipia, 

è quo facile animadvertere, quam firma fint vincula conjugii è parte mariti, neque 

enim ipfi illam dimittere licer, quandiu ipfi vivit ; non alteri vendere; tantum ejicere, 

fi perperamfègerat : quanquam nonnumquamfìat, ut fine jufta caufa egerat, fed 

tune ipfi metuenda efteonfànguineorum fimul ras Se vin'dida , fi con/ux paulo potentiores 

habeat. Nihilo fecius hic multe conjuges per vim à maritis fuis abducuntur, Se 

quidem impune. 

Viri paulo opulentiores fìngulis uxotibus conftruunt cafam peculiarem : ubi aurem 

cum aliqua illarum confìicfcere eft animus , mittit ad illam, ut ipfum expedet : quod 

Se interdirai clanculum fit, ob ceterarum ihvidiam : nihilominus uritur jure fuo, Se 

cumdilediflìraaconvenit, ceteras pene mancipiorumloco habet, quae &metere Se 

ceteta domeftica munia obire coguntur. liquiderai mares, ut ante didum, fòlummodo 

fementem faciant. 

Vbi autem conjugum aliqua peperit, feftumagitur, & ovis illius terre, que Chilu- 

G E O R G I 1 M A R C G R A Y I I 

tccrxmadata,cujus&parrem^ 

atque ita tandem cadaver mtra tettam deponimi propecaiam ... >j 

^Verantamen his non obftantibus videntut aliquantulam habere notitiam fuprcmx 

b^tuS^^^ 

Z^Ttel^^^ 

S aummdlurnco.untc.umrenar,fumuntque^•""1^ eanunt p'"i 

n . jrinfim.nrfprw ^ circumftantes vocilet antur oe canunt, pc 

A pam inftar cunei, oînngunt terre, oc LiiLuuuuuvâ /:„ •£ 

^^Trttohdte ipforumperdat: nam didic.Pillan ^ « ^ ^ ^ 

cat & toratru ptonuminc agnofeunt: nam cum hilanores funt Se comeilantur, 6e 

r .n.rru raerea accidar, omnia omittunt, & concurrunt ad arma, credunt enim to- 

So"^?pf^hoto fuos Hifpanosadeffe, * affirraant féidipfum perpetuo effe 

Torro omnes fortes & preftanres viros, itemque primores, confilio Se manu prora, 

tos, infieniunt nomine Pilla», ipfis divinas virtutes attribuentes. 

Cum S Tabacifuraurahauriun F r, quod Se ipfis.familiare, nutis quibufdara ce«nonus 

illum in aerera exhalant, dicentes, accipe hec Pillan cura ah» V^àanTmi' 

nibus, quos neutiquara noftri intelhgere potuetunt, fed videntur hoc pado numi- 

111 l Qua e ndo aliquam vidoriara abhoftibus reportarunt, rune feftura celcbrant, non 

fine^lotationibus, & (quemadmodumjamdiximus de tonimi) fecunm illamlap 

deamlfigunt terre, Se circumftant cum armis rais, Se cantillant epiracia, que nominara 

Pavvary, in honorem Pillan. Eodem modo agunt cura aliquem exhoftibus 

Stirai occideredeftinarunr;feriuntaiitemilluminterfympofia(nam&illumconvivari&'canereperraittunt) 

fecuriant clava in capite, ita ut concidat, &coreximunt 

è pedore,Se dentes cruento infigunt, cum cantu Se vociferatane ad Ptlltn, 

Ut Punnint quoque homicidas Se famofos latrones atque fures, proditores, Sefimiles, 

morte ;eifdemcereraoniis, quibus hoftes captivos. Verum hec fiunt inter ipfos cura 

Tcceptione perfonarum, nam qui P°^ e s habent amicos, aut plurimum chic, largiti 

poflunt, facile hafee pcenas evadunt: ptetcrquam fi quis venefici! aut incantationis 

?eus fit convidus ; tale* enim fine ulla venia ara diffimulatione vivos comburunt, Se 

in ciner es redigunt, fimul cum omnibus que poffident, neque enim cuiquam fas quicquam 

illius rerinere, metuunt enim ne quid fafeini in illis lateat. 

Nullos habent facrifìculos aut alios miniftros qui Pillan faenficent : neque iornlecros 

: tantummodo eos qui comcediam cum Pillan probe norunt agere, &cercmOnus 

illis defungi, Se Pavvary bene precinere, maximi faciunt. 

Colimi" pretereaaliumfpirirum feu falfìim nranen,quod appellant Maruapoante, 

quod ipfis indicat,quando potiffimum uxor ducenda fit, aut cognofeenda: credunt 

enim illas certo impregnar!, cum Maruapoante ipbs preceperit cura ipfis confuefeere: fi 

autem illos interroges, quomodo cum hoc demone colloquantur, aut quo pado ab 

ilio moneantur, refpondenr, id fieri per infpirationem aut in fomniis, ubi ante ipfi cecinerunt 

&: genio indulferunt. Atque in hifce duobus nominibus tota ipforum fuperftitio 

confiftit. 

C A P V T IV. 

Ve Chilenfmm regimine Tolitico, &• armis. 

REcrimen illorum eft penesoptimates, quos vocant Vlmen, aut quando tantum 

unus eft Pulmen. Et qui alibi vulgo Cafiqui audiunt, ab ipfis indigitantur Curaci 

; nam Cafique nomen ab Hifpanis ex Infulis Americe ttanflatum. 

Ej'ufmodi Vlmeni, five Curaci, funt inter illos plurimi, qui viginti quinque, interdum 

quinquaginta, imo Se centum aut pluf imis familiis prefunt : quorum ramen regimcn 

precipue confiftit in bello adminiftrando, aut in generalibus Conventibus, cum de re-

DE CHILI REGIONE ET INDIGENIS. 3r 

bus magni momenti deliberandum eft, ipfi enim convocantejufinodi Conventus: non 

poffunt autem ab illis tributum aliquod exigere , aut alia onera imponere, preter - 

quam cum fumma neceffitas exigit, fed tantum imperare ur adverfus hoftes egrediantut 

: quo cafu ipfi preirc coguntur, reliqui autem fé adjungere generali, quem vocant 

Apocuraca, aut gubernatori illius communitatis, quem dicunt Nentoque, illique in 

omnibus obedire. 

His autem generalibus feu redoribus non licet de rebus publicis privatim cum 

quoquam deliberare,fedneceffe eft, ut confiliuni habeaturpalam Se fub dio, omni 

populo prefente, ut omnem fufpicionem amoveant. 

Hecdignitas Curacâut munus inferioris redoris,fuccedit a parentibus ad liberos: 

fin autem defungentes nullos relinquant, adproximos confanguineos araafhnes. 

Nifi forte heredes parum idonei fint, tune enim dignitas illa aut munus interdran' 

arripiturabafturioribus. Reliquieminentioresperfonecliguntur a CuracisautPalmenti 

; nimirum generales autgubematores : nunc autem nullran habent generalem, fed 

fingularumcommunitatumrcdoresproralibusfegerunr. 

Eledio autem Têntoque, feu redoris alicujus conraiunitatis, fit ad hunc modum : 

Loco vacante, is qui illam dignitatem ambirefatagit, primo examinat facultatcs-fèu 

opes fuas: neceffe enim eftprimores demereri &folenni fympofio excipere : rebus autem 

nte paratis, convocat Curaci omnes Se Pulmenos communitatis ad locum pubhcumilliadui 

deftinatum , qui ubi frequentes cum arrpis fuis convenerint, orationem 

ad illos habet, predicans & genus fuum, opes, amicos, atque fortia facinora, 

ahaque, que ad rem judicatfacere, & petit, fé in defundi locum furrogari : dein unus 

aliquis Curacarum, aut Pulmenorum, orditur orarionem, (candidatus autem ftatim illius 

collo circumdat collare compofìtum è Turcoidibus, auteerris conchis albis politis, 

quas inftar arai eftimant) Se commendar candidatura, atque permovet reliquos 

ad ipfum eligendum, &:fine ulla condirione autftipulationeprevia obediendum-Eledus 

autem viciffim promittit, fé omnia fideliterprò communi fallite adurum, Se munus 

fuum diligenter obiturran.Dehinc orator ille collare, a candidato acceptum, inter 

reliquos difpattit primorcs; denique totus hic adus abfolvitur prolixa Se fpìendida 

comeffatione. 

Eodem quoque modo eligunt Apo Curacam, id eft, fupremum Redorem : quem tamen 

Vcaesjamì longo tempore non habuerunt. 

Arma ipfis funt nafte fivelancee, fragmenro veteris cujufdam gladii adfpithame 

longitudinem afperate, plus minufve : he autem nafte ut plurimum longitudinem habent 

duarran noftratium communium. Vtuntur Se Clavis, ferro afperatis : vifuntur 

quoque inter eos frequentes gladii Hifparaci,quos nudos geftant,quia vagine jam olim 

putruerunt. More tamen Se confuetudine majorumfuorum ufurpant quoque arcus Se 

fagirtas,lapillis quibufdam afperatas, Se veneno imburas admodum lethali: verum 

hoc non eft commune omnibus, fed iis potiffimum qui Pulches appellantur, qui origine 

Chilenfes creduntur, licet ad Orientem habitent trans altiffimorum illorum montiumjuga,queabHifpanis/4 

Cordilbra appellantur ; de quibus in Defcriptione Indie 

Occidentalis , in tradatu Peruvie, I. deLaeregit. 

Fabricant &galeas Se thoraces è crudis tergoribus vaccarum, valde craffos Se robuftos, 

ita ut gladiis penetrari neutiquam poffmt. 

Equites funt optimi, Se illis haftis fàtis dextre etiam in equis uri poffunt : non ita boni 

fìmt pedites, fiquidem fere ufum mufquettorum ignorant, Se illa valde metuunt. In 

bello plerumque ex infidiis graffantur: in quibus admodum funt induftiii. Crudeliffimi 

fìint in"vidos, omnefque trucidant, &: corda eximunt, &palpitantia adhuc dentibus 

laniant, utantediximus decaptivis quos madant, 

Fcedera ineunt Se ftabiliunt in hunc modum : qui alium primatem aut redorem 

communitatis ad feedus Se armorum fòcietateminvitat, mittit pet aliquem fuorum 

( aut etiam portatipfè) fàgittam, quam invitatus, fi confentiat, manudextra tangens 

vicejufisjurandifeobligat, atque hocprecipuum inter ipfòs eft fidei vinculum. 

Ad eundem modum , cùm ncquelegere neque fcri'berefciant, fìquid alteri nuntiare 

velint,quod bellum,aut aliud Reipublice negotium tangat,per fidumaliquem fiumi 

miniftrum, mittunt fagittam,cui fafeia alligara eft, fòcieratis armorum index : quam 

ille, ad quem mittitur, dextra manu accipit ; Se, fi viciflìm aliquid nuntiare velit, adc 

4 dit

GEORGiI MARCCRAVÌI 

^ & alteram fafciam, arque ita fagittara ^ ^ ^ ^ J t 

quoque moneti, retinet prior fagittam cum fafcia, Se ad alios cora r 

circumferri curar ad eundem modum, 

C A P V T V. 

Ve Cbilenfium Lingua, ór Vocabularium diSionum 

Qoilenjium. 

ADem, fudor. 

Aero, pedus. 

Ahquem, arbor. 

Jlchabdipal yGzìlinzccut. 

Atchawal, Gallina. 

^/, fiamma. 

Alengei, nimium. 

/fte, Diabolus. 

^»C4, liraibi. 

Angen, facies. 

Anguen, ficcus. 

«^/tt, Sol» 

Apocuraca, Princeps, 

^,Generalis. 

Aullyn, Apis. 

Aulonconey, fapiens, 

Auri, dorfum. 

î;4»»,ebullita. 

Bachìante, hodie. 

JteflV,MuS. 

Bidabida,âìatnm. 

Bilunte, femper, 

#or#, dentes. 

#?/«w, filius. 

Bulmerre, guttur. 

#«r/, retto. 

£«/4c^»§:^3p o ^ cx - 

#«/*, magnus. 

Buytha, fenex. 

Bylcum, Lacertus. 

C4c^«> herba. 

Cadi, colte. 

C4/w*, fcenum. 

Calbu, ceruleus. 

O/c-/, corpus.! 

Cancan, affa. 

C^rf/, viridis. 

Caitl'a, Noverca. 

Cervinam, Cervus. 

Chadi, fai. 

Challo acaman, Pifcator. 

%;hallua, Pifcis. 

Chagelcue, digiti. 

Changel namon , digiti pedum. 

C&4», femora. 

Chaquana, fcala* 

c£« £

DE CHI 

A r

.54 

Playn, reperire. 

Puronge, canere. 

Pylconge, clamare 

Jûedaucjpay, laborare. 

Quegliztum, pugnare. 

Quipay, venire. 

Q 

Vyn, unus. 

Eppo, duo. 

J$niU,ttcs. 

Meli, quatuor. 

G E O R G I I M A R C 

Rengalgey ,fepelire. 

Tangnone, frangere. 

Tecanen, fa ltar e. 

Temelenge, tacere. 

Tuegnei, letari. 

R A v 11 

Vanguenbyn, perderò. 

Vmatum, dormire. 

Vtalenge, Mare. 

Vtaleuen, fìngere. 

Wi,Wyn,efte. 

Willan, mingere. 

NVMERORVM NOMINA. 

guechu, quinque. 

Cayn, fex. 

Relgi, feptem. 

Pura, odo. 

Ailla, novera. 

Maripalaco > centum» 

War ama, mille. 

Ut autem fpeCimen aliquod habeant Ledores hujus lingue, fubjungendum putavi 

colloquium familiare, quod à noftraribus accepi. 

lueipingeimi ? quomodo vocaris ? luanpingen ? Ioannes vocor. Cheo ruatmiì quo vadis? 

Moppo murran, in regionem. Cheo tui mi> unde venis? Ntrocomotoun, exedibus 

racis. . . 

Chumel quipa tuai mi ? quando venies ? chumelputttai mi ? quando ibis ? Ale punget tamruca 

? eft ne domus tua procul hinc ? Pichirungei ; prope eft. Ale punget, procul abefb 

Inchi quiparui mi camappumu : volo proficifei in aliam regionem. 

Chemmbla quiparui mi camappumei? quare vis proficifei in aliam regionem? MereUyx 

tiva mappumu, inedia ciborran eft in hac terra. Aleìbelajwachi tipantobeniblaalegenepaym 

Annus hic fuit fterilis, proprerea inediam patimur. Cheo mappungen tamtchou ? in qua 

terra eft tuus pater ? Alueiei, diabolus illum abftulit. 

Aieimi ruani in ch'io ì vis mecum ire ? Ailan, nolo ; Aien, volo. Chuben quecken neie'mi 

tamia? habes ne aliquid quod comedamus ? cancan achawalneen, habeo affas gallinas: 

mu rvy ? quot ? munal eienchin tavia ; que nobis fufficiant. Chubenputuaynì quid bibemusì 

Aile mangunmeimì, ago tibi gratias. Chuben domo trwa ì que eft ifta femina ? inchi tam curi 

, eft mea uxor : ni nave, mea filia : ni domo, mea concubina. Ale temiragei vei domo, 

eftpulcra femina. guipangnei, veni huc? amotunge, difeede. Vmatuayn? ibimus cubitum 

? utaiuca, furgamus. Wira cuchaj Compay tam mapumu, Hifpani irruptionem feceruntin 

hanc terram. Quipa waicha laimiì vis ne una pugnare ? Waiquinagelan, non habeo 

arma : lnaenpeainrvaiqui, fequerc me, inveniemus arma : aliteun inchi, confentio. 

C A P V T V I. 

Obfertationes ex Hijlorica %e\atione P. Alonfo d'Ouaglie, 

S. I. de anni tempejlatibus. 

Q Vatuor anni tempeftates huic Regno accidunt , quemadmodum Eutope, 

verum diverfo tempore : Ver enim exordium fumit à menfe Augufto, Se definit 

in medium Novenibtera ; Se ò. medietate Novembris Êftas incipit ufque 

ad medium Februarii ; àquo Autumnus ducitm ufque ad medium Maium, quem excipit 

Hyems , que admodum nimbofà eft, Se fpoliat arbores foliis, Se cum vehementi 

gelu fpargiraltamnivem , tamen à Sole diffolvitur; nifi, quod raro Sole non comparente 

, ad aliquot dies durant. Raro autem nives accidunt vallibus, nam licet copiofiffime 

fint, Se in tantum aggetentur ,utad cacuraina montium afeendant Se cum 

iis exequentur, &: inapertrais montium veluti inputeis coacerventur,&penc toto 

anno durent, ibidem diffolute inflant fluvios Se torrentes, qui per valles cum magno 

impetu decurrunt ufque ad mare,& terras mirum in modum fcecundant. Verum licer 

hic non ningat, nifi raro in planicie, frigus facit tam exceffivum, ut in multis partibus 

Europe vix tantum fentiatur, quod accidit partim ab altitudine Poli, fub quo hec regio 

fita eft, partim à vicinitate montium, è quibus defeendunt venti fubtiles Se penetrantes,

DE CHILI REGIONE ET INDIGENIS. r; 

trantes, qui nonnumquam flint infupporrabiles. Vnde fit ut loca maririma fint magir* 

temperata. Nihilominus in his venti magis funt molefti, quam in planicie, utpote remifhorcs 

ibidem, ncque tara rigide ferientes. Contra hoc frigus creavit Deus latiffimos 

&fpiffiflìmos montes, plenos Quercubus, que eft communiffima materies diftridus 

S. Iacobi &aliarranvalliura,èqua Se carbones fiunt adfornaces Se aliasofficinas 

: in aliis partibus fèrviunt eidem ufui Robora, uri in diftridu Conceptionis, ubi 

tam innumera funt &; ita vafta, ut licet jam tam multis annis cefà fuerint, filve Se faltus 

hodicque ita abundent illis, ut vix penetrar» poffrat, neque aditum dent nifi ad duo 

milliaria ab oppido, ulterius autem fint inacceffi, licet hec regio plufquam centum 

millia hominumfuftentaveric, utferibunt Autores. Ifta autem uri &: arbores frudiferehyemeamittuntfolia; 

fedfìlveftrcs arbores maximara partemilla confervant, 

quiafiinr craffiora, & licer gelucooperiantur, non oneranturut aliarum arborum, 

fed liquefado gelu a radiis Solis, magis lete virefeunt. Vere enim ingrediente medio 

Augurio, tanta copia florum nafcitur, Se numeravi aliquando duas fupra quadraginta 

diverfas illorum fpecies brevi tempore, & quidem omnes campeftres, Se maximara 

partemodoriferos, è quibus conficiunt aquam, quam vocant Angelorum, ob fingularem 

ejus fragrantiam. Herbe quoque campeftres tam feliciter germinant, tantumque 

funiunt incrementum, ut vix a Satis diftingui poffint, Se menfè Novembri Se Decembri 

ita adoleverunt, ut equis vix penetrari poffint. 

Sinapi, Foeniculum, Trifolium, Rapus, Se Mentha, que piante in Europa feruntur 

Se coluntur,hìcabundanriflìmefponte proveniunr,& quidem ranta copia,ut campos 

ad multa milliaria occupent, Se pecudes Se capre illis paf cantra. Sinapi autem in 

tantam molem exerefeit, ut caules viderim craffitie brachii Immani, &;tam proceros, 

ut arbores emularentur, Se fuperarent altitudinem equitis. 

Plraime hic nafeuntur herbe Medicinal.es, Se magne virtutis, Chilenfibiis folum 

note Se illorum Medicis, quos vocant Mao, qui facultates illarum aut celant aut 

parce admodum docent Hifpanos ; magni hi fiunt non tantum ab Indigenis, fed Se ab 

Hifpanis cum gtavi aliquo morbo affliguntun Se imprimis ubi aliqua fufpicio eft haufti 

veneni. Neque viri tantum, fed Se femine quedamhancartemprofitentur, in eaque 

excellunt. 

Lib. i. cap. z. Enumerar tres herbas que fingularem ufum habent in medicina. 

Prima, inquit, eft famofàilla herba quam vocanr Quincia mali, que ìion affurgit ab 

humo fìipra dimidiumpalmum : cujus ramuli fé dilarant ad modum falcidili florum, 

Se definunt finguli in unicum florem, figure Se coloris Croci in Indiis didi Romi. Hec 

Jierba evelliturcum radice, Se ebullitur tota in aqua , que calida egris exhibetur ; Se 

inrer alia illius effeda, unum eft, educere è corpore quemeunque fanguinem extra vafà 

conftitutum & corruptum, cum maxima efficacia; quapropter Indi vulnerati quantocius 

fiimunt hanc herbam, fiquidem fanguinem qui per vulnus effluere non poteft , 

educit antequam corrumpatur. 

Altera eft, quam* Hifpani vocant A/bafiga (SehidianiCulen) quia habet folia fimilia 

Ocymo five Bafilico, verum in rantam altitudinem affurgir, ut arbor videatur, Se folla 

fìint fragrantiffima ; Hec contufa applicatur vulneribus extrinfècus, & grate aliquot 

fucci eifdem inftillantur, Se mirabiles edunt effedus. 

Tertia eft inftar graminis, admodum fìibrilis 'Se delicata, neque reperitur in omnibus 

partibus hujus regionis : ufus illius eft admodum mirabilis contra febres malignas 

Se dolores laterum: coquitur tantum in aqua, &: ita haufta infignirer mundificat fanguinem 

, introrfumque educit, ita ut egri brevi tempore perfànentur, uri fepiflìme vidi. 

Multe preterea funt herbe valde efficaces adverfus dolores nephriticos, quequecalculum 

in vefica rumpunt, Se ruprum expellunt. Quemadmodum Se alie adverfus 

dolores Sciaticos, aliafque ejufcemodi infitmitates quamplurimas. 

Siquidemjamde her bis ccepimus, addimus eaque alibi de illis tradithic Audor. [ 

Lib. i. cap. x 111. In valle Lampa, que diftat ab oppido S. Iacobi milliaria quindecim, 

nafcitur quedam herba, admodum Ocymi, licet ejus folia potius fint cinerefeentis 

coloris neque ram lete vireant, Se pianta haud fupra palmi altitudinem a folo affurgat 

: Hec gtanulis quibufdam falis eftivis menfibus cooper itur, inftar minutai um perlarum, 

que fuper folia illius coagulantur, aur è rore qui noduincidit, aut aliquo Iramote 

aut vapore, quem Sol in illaregione fullevat cum afeendit, aut quodherba ipfa 

fit

G 

EORGII M A R C G R A V I I 

fir e,us nature, ut exfudet aut prorrudatlume humorem, qui a Sole ficcatus convetritut 

in eranula falis : five antera ab hac, Uve ab illa caufa, aut etiam alia hoc procedat, 

hi effedus folum obfervantur in hac valle, Se fupra liane herbam, quam Indigene maximi 

faciunt, quia fai ìfte eft boni faporis Se deli catus. Nefcio an ad hoc alludat Ioannes 

de Laet in deferrptione Novi Orbis, in qua agens de Regno Chili Se iniignibus illius 

qualitatibus, poftquam illud cetetis Araerice regionibus pretulifìet, adjungit,in 

aliquibus vallibus hujus Regni certis anni tempeftatibus cadere rorem ita fpiffum, ut 

congelatus ad modum facchari,&:fervatus,pene eumdem ufum preftet quem Manna. 

Idem refert Antonius de Herrcra Chronographus, &c. Et fané hec illius fide retuli 

in deferiptione mea ; fed quod hic ab Autore affertur, piane aliud eft. 

Eodem lib. cap. xv i. In tota ora maritima hujus regni crefeit quedam herba inftar 

Cichorii, quam appellant Luce, que nafcitur è rupibus, uri alie piante è terra, Se verno 

tempore colligitur,cum maxime adolevit, Se cum Soli fuerit expofita ut ficcetut, fiunt 

ex illa panes grandes qui prò deliciis habentur in illis regionibus, Se precipue in Peruvia, 

Crao Se Tucumana, quiafervit ad condimenti ciborum. Nafcitur hec herba 

in fiimmitate rUpium, que aliquando extantè mati, aliquando fludibus opeiiuntur, 

quibus radices iiiniturttur, è quibus ptofilit caulis, bracini Immani craffitudine, quem 

vocant Vltea ; hiepteciditur Se paulifper igni admotus decorticatur inftar thyrfi laduce 

aut cinare, licet habeat longe alium faporem. Ex hoc trunco nafcunrur aliquot 

herbe aut folliculi, plufquam ttes pedes longi, aut quatuor, fex etiam aut odo digitos, 

appellant Cochayngo, &funt duarumfpecierum, & licer fint ejufdem figure & coloris 

, tamen Indigene magnani agnofeunt inter illas differcntiam, nam bonas colligunt 

in Ufum Quadragefime : Se inutiles rclinquunt in mari, quod illas abfolvit a rupibus 

, Se expellit in littus. 

Eodem libro cap. xx 11. Faciunt Se potum e ftudu, quem Indigene vocant 77*^4ne 

Se Hifpani Molle, qui habet figuram Se colorem Piperis ; Se arbor qUe illos fert, eft 

fatis grandis, fed magis onufta frondibus, &potusille valde eft giatus. Reperiuntur 

hic quoque ( Herrera decad. ix. lib. 9- ) frudus arboris filveftris, que nafcitur a gradii 

tìisefimo feptimo Se deinceps, quosJndigene vocant Vnghi, Se Caftellani Myrttlla, 

quifrudusfuntrubri&inftarexigueuve,faporisadmodum grati, Se grana illius 

funt inftar Ficus, nec fentiuntur inter manducandum: qualitate funt cahda& ficca: ex 

his fit vinum longe optimum, clarum, fubtile, calidum, Spalato gratum, ventnculo 

araicum, quodque vapores capiris abfumit, Se roborat ventriculum, promovetquc 

appetitum : denique tantum aque tolerat,quantum vinum : coloris eft aurei, Se durare 

poteft odo menfibus. forre -Se pluribus : Acctum illius fuperat acetum vini noftratis, 

fapore Se colore. _ .. 

In toto difttidu hujus regionis non reperiuntur Vipere, Serpentes aut alia aramantia 

venenofa, ita ut cuivis liceat recumbere fub arboribus, Se inter herbas fé volutare, 

fine ullo difcrimine aut metu. Haud magis hicinveniuntur Cimices, quiramo, fi torte 

è regionibus tranfmontanis, ubi frequentes fura, adducantur, ftatim emonuntur, ubi 

fenfèrintaéremhuncChilenfem. 

Eodem lib. cap. xx i. Inter quadrupedes animantes, domeftici Se quafi propri! funt 

hujus regionis, certi Cuniculi, quos ipfi vocant Regi*, Se menfis prò dehtns inferunt. 

Vcnantur illos infondendo aquam in ipforum cavernas, qua cogunt illos ptogtedi, ita 

ut a canibus capiantur. . 

Reperitur Se alia fpecies Cuniculorum, qui familiares funt, Se vanorura colorum, 

valdcque communes: fecus quam illi,quos vocant Arde,dubito enim an alibi repenantur 

quam in Guafco, vallium Chilenfium prima: hi funt cinerei colons,& pclles illorum 

maximi faciunt Indigene,ob fubtilitatem &levorem pik>rum ad tadum,& poftquam 

egiffet de Ovibus illis,ut vulgo vocant,Peruvianis,fùbdit;funt illis fatis fimiles Carnee' 

tam figura corporis quam velocitate,verum differunt colore, qui in his eft roffus inftar 

Rubini ;& numquam cicurantut. Non eft equusitavelox qui adultos affequi poffit: 

juniorum caro admodum eft delicata,&:manducami recens ; adultioium autem falita 

Se ficcata, facile reliquas fuperat carnes. Hec animalia generant lapides Bezoares in 

finii quodam ventriculi, qui maximi eftimantur contra venena Se febres malignas, ad 

roborandum Se refocillaiidum cor, aliofque effedus : materia è qua generantur, funt 

herbe infignis virtutis, quibus vcfcuntut natuie inftindu ad fànitatem tuendam, aut 

morbos

DE CHILI REGIONE ET INDIGENIS. 37 

morbos Se venena fuperandum. Hi lapides inveniuntur in adultioribus hifce animalibus, 

atque interdum tam gìandes, ut unum in Italiani attulerim, qui pendet uncias 

duas fupra triginta. Experientia autem docet, in regionibus in quibus funt pluies Vipere 

, aliique Serpentes, Se animalia venenofa, plures generari lapides ; Se caufà eft 

manifefta, nani cum he Capreefint tam veloces, Se difcurrant in varias partes, venenatis 

illis animalibus magis funt cxpofite, Se ab illis lefè, feftinant naturaliter ad herbas 

medicinales. Vnde in Provinciis Cu/o majores ejufmodi lapides reperiuntur, quam 

in Ch'ile, quia ibidem offenduntur mulre Vipere Se alia animalia venenofa, a quibus libera 

eft Chile,ut diximus; ad hec cum ch'ile magis fit habitata, non funt Capree ibidem 

tam frequentes,quam in Cujo. In qua Provincia Se multi reperiuntur Lcpores, quorum 

quidam, qui appellantur Quiriquincios, camera habent, qualem Porcelli ladentes. 

Quum autem Regio heciCumPeruvia fibi contermina,id prefertim commune habeat, 

quod limile Pecus lanigerum nutriat, licet prò Celi Se foli ratione nonnihil vatiet, 

ut tamen eorum convenientia Se difcrepantia melius elucefcat, unam atque al 

teram iconem,ad vivum expteffam,fubdetc confidami fuit: imprimis cum multi ufus 

in iis tetris exiftant Ovi-Camcli : nam licet ratius madentur ad comedendam carnem 

: tamen bajulando, Se imprimis lana fua preftantiffima ( que ut colore tenui - 

tate Se imprimis longitudine ; ita & dignitate inter fé difcrepat), majorem facile uti- 

°- litatem

3s GEORG II M A R C G R A V II 

litatem Incolis prxftant. Hec autem major Ovi-Cameli fpecies Paco illis dida, quam 

primo depidam daraus, à ceteris differt potiffimum, quod pofticos tantum pedes in 

unaula, bifulcas, pnores autem in quatuoi divifos ungues habeat, &quodprohxis 

"draodura villis lane veftiatur, quam imprimis commendant. Ceterum natura bene 

convenir cum fequentibus, ita ut haud dubium fit unius generis animai elle, nifi fotte 

inter uttumque fit diftindio illa, quam obfetvavit I. de Laetin tfadatulnd. Ocadentai 

ut omnino exiftimo. Sputum ejaculatur in vexantes ; Se fcnbit P. Alonfo 

d'Ovaghe in Hiftorica Relatione Regni Chile, vulgo ctedi in parte corporis humani 

quam fputum illud contigent,fcabiem generari.Forma ad Camelos accedunt he Ovcs, 

nifi quod gibbo careant, ceterum longe majores quam Europee Se plerumque ulnam 

Hifpanicam procere, collo oblongo Se tereti, ridu fiffo, per quem fpumam, quum 

irafcuntur, ejaculantur in illos, à quibus fé ledi opinantur ; caro illarum paulo ficcior 

quam Europearum ; cicures colore utplutimum funt candido aut nigro, interdirai Se 

cinericio ; filveftres vero Se montenfes colore funr igneo aut fulvo ; longa, levi atque 

adeo nitenti lana veftiuntur, que pretio Hifpanienfem longe fuperar : nam quum vellus 

ovillum in Hifpaniis uno regali venundetur (Hifpani autoris funr verba) harura 

fragula veliera aureo eftimanrur. Ex hac lana cetti panni texuntui, quoium fplendor 

ad Camelottotum nitorem quamproxime accedere dicitui. Porro Ovibus hifce aures 

perforant, Se foraminibus innedunt funes, quorum attradu eafdem regunt Se 

educunt quo libet. 

Altera fpecies que pene villis nuda eft, atque tantum modo levibus Se curtis tegitur 

, ex India quondam Occidentali in Bataviam tianflata fuit ; cujus ego defcriptionem 

ex Epift. Andr. Mathioli huc traducam, ut differentia facilius pateat. 

Rcfcrt hoc animai partim Camelum,partim Ccrvum, adeo ut rede quidem Greco 

idiomate ^«cÂcv appellati poffe crediderim. Longitudo totius corporis a cervice 

ad caudam fex pedum eft : altitudo vero à dorfo ad pedis plantam quatuor tantum 

, Se colli longitudo a fcapulis ad cervicem, duùm. Capite, collo, ore, fupenoris 

premura labii fciffura ac genitali Camelumfere refert. At caput oblongius eft: 

aures habet ccrvinas, oculos bubulos. Anterioribus dentibus in fupenon mandibola 

caret, fed molar es utrimque habet, ut bifulca fere omnia, & ut illa etiam ruminai. 

Dorfo eft fenfim prominente, quod per incuriamà pidore negledum eft. Scapulis 

prope collum depreffis, latet ibus tuniidis,ventie lato, clurabus altionbus, & cauda 

brevi, fpithame fere longitudine : quibus omnibus Cervum fere refert, quemadmodum 

etiam cruribus , prefertim pófterioribus , pedes illi bifulci funt, diduda anteriori 

parte divifura. Vngues habet acuminatos, qui citea pedis ambitum in cutcm 

crafìam abeunt. Nam pedis pianta non ungue fed cute, ut in multifìdis, Se in ipfo CameJo,contegitur. 

Retromingit hoc animai, ut Camelus, Si teftcs fubftridos habet. 

Pedore eft ampio* fub quo, ubi thorax ventri conneditur, extuberat globus, ut «1 

Camelo, vomice fìrailis, è quo nefcio quid exctetnenri fenfim, manate videtur. Color 

* colli. 

rolli.

DE CHILI REGIONE ET INDIGENIS. 5 

colli, cervicis, pedoris Se anteriorum crurum,eft illi albus, reliqui vero corporis fubruber, 

vel ex nigro rufefcens. Roftro tamen eft nigro &anterioribus cruribus a genu 

albicantibus. Gcur ac manfuetum eft animai, fèd frigoris impatiens, ut alia que ad 

nos è calidis regionibus afferuntur. Neminem offendit: fed mito admodum ingenio 

ab illata fé vindicat injuria. Nam ubi aliquis illud vexet, vel circa clunes opprimat, 

non calcibus aut morfibus fé defendit, fed vomitu vel cibi vel huraoris in vexantem 

retrorfura cum impetu ejaculato, ob protenfàm colli longirudinem. Salaciffimum 

hoc effe animai, id mihi conjeduram facit, quod, cum fili generis femellis fir deftitutran, 

magna cum prurigine Capris fé commifcear, non ramen eredis, ut alias Capre 

Hirco afcendente folent, fèd humi ventre accubanribus, ita cogente animali anterioribus 

cruribus. Itaque fuperafcendens coit, non autem, ut fallò de retromino-entibus 

animalibus affirmat Ariftoteles, averfis clunibus. Adeo Venere vernali autumnalique 

tempore ftimulatur hoc animai, ut illud viderim hranile quoddam prefepium 

avena referrum confcendiffe, genitaleque illi magno cum muimute tamdiu conilicaffe, 

quoufque femen redderet, plurimis una hora replicatis vicibus. Non tamen 

concepeie Caprehujufce animalis femine referte, quod, ut puto, vi coade illi proftiterint 

continuo balantes , tura quod cum hoc animali earum non conveniat fpecies. 

Indicam Ovem appellabat hoc animai, qui illud ad nos advexit, atqui à noftris 

Ovibus quantum diftet, tu ipfe judicare poteris. 

F I 2{ l S.

n.; • J 

f

IACOBI BONTIL 

Medici Chitatù Batavìa Nova in lava Ordinarli, 

HISTORI/€ 

Naturalis éc Medice 

INDICE ORIENTALIS 

LIBRI SEX. 

I. DECONSERVANDA VALETVDINE 

II. METHODVS MEDENDI. 

III. OBSERVATIONES E CADAVERIBVS. 

IV. NOTÊ IN GARCIAM AB ORTA. 

V. HISTORIA ANIMALIVM. 

VI H I S T O R I A P L A N T A R V M. 

In quorum Librorum penultimo, Naturai Animalium, Avìumy & Pi/cium : In ultimo 

autem, Arborum & Piantar um Species mira, Europats incognita, t 

ac ad Vhpum delineata, explicantur. 

C O M M E N T A R I O 

Quos Au6tor, morte in INDIIS prxvcntus, 

indigeftos reliquit, 

A 

GVLIELMOPISONE, 

In Or dine m redatti &illufirati, atque Annoi ationibus ejr Additi onibm 

Rerum dr Iconum necejfariis adaufti.

i-i lì 

,.,.# 

.'•• t

IACOBI BONTII 

D E 

CONSERVANDA VALETVDINE, 

A C 

Diasta, Sanis, in I N D I I S obfervanda. 

DIALOGVS PRIMVS. 

Ve Aeris cfualitatìbm y anni temporibus > dierum intefìfallis, ac 

ventis in Indiis hifce familiariter fpirantibm. 

IACOBUS BONTIUS. 

ANDREAS DURIUS. 

I Bontij quoniam matutinis egrorran vifitationibusjamtempeftive 

admodum defundi fumus, fi libet, camus extra pomceria 

civitatis aliquanto longius deambulatum, ut dura nondum 

Sol calore fuo aérem prorfus excalfecerit, inter nos conferanno, 

quali Dieta in hifce locis precipue fitutendum. BONT. 

Bene mones, mi Duree, prefertim cum quotidie videamus, in 

NofocomionoftiohocBatavico, non folum pletofque egros , 

jam ì morbis convalefcentes,recidivai pati, propter malam 

dietamacinopportunam ,feipfos in mortem certiffimam precipitare 

: verum etiam bene fànos, ob candem caufampericulofòs morbos incurrer e ; 

Hinc ertim obftrudiones frequentes vifeerum, Hydrops, ac denique Marafmi infanabiles 

; fed cum Dieta confiftat apud Vetcres in fex rebus non naruralibus didis, eorum 

veftigiis nos quoque infiftentes, nehetetici in Medicina videamur, Colloquium 

noftrumfiniemus. DUKTEUS. Quastuvocasresnonnaturales? BONTIUS. Que 

corporis humani fabricam non conftituunt, neque intus in nobis funt : fed que externe 

accerfèndafunt, ut tifili humano inferviant. Tales funt aer, cibus Se potus, fomnus 

Se vigilie, motus &: quies, excernenda &retinenda, Affedus denique animi. De iis 

igitur fingulatim nobis hic agendura eft., Ac primum, ut ordine cunda percurramus, 

de aèris conftitutione dicendum, quum eo vel invitis mortalibus fit utendum, dum 

refpirarioneSe infenfili tranfpiratione, carere non poffraius. DURÛS. Optime, 

fed quoniam aèris calor vehemens toto anni tradu , clima hoc quoque ficcum valde 

exiftimarim. BONTIUS. Minime vero, immo aèr ac in circumjacentibus infulis, 

Se in Continentis regionibus, humidus valde eft. Cujus rei, quum plurima Argiimenta 

poffum adferre fatis valida, vulgaribus omiffis, hoc unum dicam, quod vel fìcciffimainhis 

locis anni tempeftate, ferrum, chalybs, es, argentum denique, citius 

tubiginem &: eruginem contrahunt, quam in Europa pluviofò , ac Autumnali anni 

tempore. DURÛS. Verum dicis, cura & veftimenta, arcis bene inclufa, fitran 

breviffimo momento contrahant,&: nifi ventis interdiu fpirantibus ac Soli exponantur, 

facillime putredine corripiunrur. Sed, fi placet, explica, qualem circa Bataviam 

expetiamur. BONTIUS . Aèr in circumvicina regione non admodum falubris 

exiftit, tum quod calor Se humiditas putredinis effedrices ac genitrices, Phyficis dicantur, 

tum propter ftagna &: loca paludofa hic frequentia, dum enim venti è montibus 

fpirant, feetidos Se craffos, ne dicam , propter multitudinem infèdorum, venenatos, 

vapores fupra urbcm noftram adigunr, acita aèiem inficiunr. Iraque ventus 

è Continenti oriundus , ferlo nobis cavendus eft, atque is precipue, qui poftgalliciniumè 

monti bus fpirar, ob primarum vigiliarum repidum calorem, ac aperta inde 

in nomine fudaria, feu corporis poros, vehementius,propteifubtilem Se penetranrem 

A i qua-

4 I A C O B I B O N T I I 

qualitatem corpus afficiunt, quam vel frigidiffraius Boteas media hyeme in patria : 

Hinc aravedineslongiores, ac Catafilli difncilior« oriuntur, quam in patria. Penetrabili* 

preterea hujus aèris natura, miferabilem illam paralyfeos fpeciem produca, 

que Beriberii in method. mea Med. Indica nominatur, quo ledorcm temuto. 

D u R Montanorum quidem venrorum nobis naturam explicafti, vehm, ut fententiam 

feras, de auris è mari fpirantibus. BONT. Eas ego autumo longe falubriores terreftribus 

elle: Caufàin promptu eft, quod ille foeridos illos acpaludofos vapores longe 

à nobis rejiciantactemque vettura &expufgantiindcfpifitusalactiotes,acvegetiotes 

adfundionesperagendas reddunt, humorefque qui in nobis funt, a putredine con ferver. 

DUR. Hec quaedicis,in memoriam mihi revocant, que de ventis inGallia 

Narbonenfi, ac vicinis Hifpanie locis, ac in Italia in Rome ac Neapolis territorio, e 

montibus/pirantibus, incolis Serena vocantur, qui blandiente f rigor e homines racautos 

, advenas prefertim, pervadunt potius, quam invadimi, inde crebre in us locis 

Hemoptyfes, Phthifes, ac Afthmata, ceteraque Pulmonum vitia, fepe incurabilia. 

B o N T. Ita eft, ut dicis, hinc non inconcinne Horatium ceciniffe menimi. 

Matutinaparum caulosjamfrìgora mordent. DUR. Quum porro in omnibus terre locis, 

quotannis infignes in aere mutationes in Elementorum primis qualitatibus fentiantur, 

ac prò iis anni tempora Phyficis diftinguantui, velim ut mihi etiam viciffitudmes 

illas tempeftatuminlavanoftia demonftres. BONT. Lubens fecero, iraque cum per 

totum anni decurioni, in folaficcitate, ac humiditate, mutationesinfigniores oriantui 

in hifce locis, tantum duo anni Tempora novimus. Nam quoad mutationem 

caloris acfrigoris ; calor plerumque femper eft equalis, cura Sol hic a linea -^

HIST. NATVRAL. &MEDIC LIB. L 5 

pit ob auras è mari fìirgentes. Vefperam autem terminabimus a quarta pomeridiana 

ad fextam, aut paulo ultra vefpertinam, qua Sol fé condìt.Itaque, fi quid negotii gerendum 

fir interdiu, id fiat vefperi ac mane; antemeridianis jam commemoratis horis 

progreffus in publicum piane vitandus, obfervoris violenriam, quod tam manifefte 

quifque fentiat, fé tum temporis magis quadrantis horefpatio defatigari,quamfpariò 

duarum horarum alio tempore» A duodecima porro ad quartam pomeridianam , 

etiam fiiadeam ànegotiis publicis abftineri, fed tamen he hore tam infalubres non 

funt, quam antemeridiane nominare. 

D I A L O G V S IL 

Ve cibo ticpotu : ubi de Qtrnibus> T/fcibus, Fruclibiu, Herbis > 

Oleribus% Totu 3 Tane > ac Oryêqualitatibm. 

EXpofitìs aèris Indici in his oris qualiràtibtis, tum anni temporibus, horis diei ac 

ventorum temperamentis, vellem ut mihi tuam fententiam diceres de cibum 

fumendi tempore. 

B o N T 1 v s. Lubens faxo, itaque hoc in genere accipe; jentandum hiclargiter, 

prandendran mediocrirer, ccenandum parran. non quod raee opinioni alios ita ftride 

alligate velini, fed ego mei judicii rationem reddefe conabor. D u R A U s. Rationem 

itaque velim mihi dati. BONT. Ea in promptu eft, quod tempore maturino, 

ob poft nodurnum frigus, ventriculi melius ad digeftionem funt difpofiti. Prandendum 

porro mediocriter fuadeo, ne dum meridiamur, plerumque ob fummum calorem 

aliquantulumftomachus ànimietate cibi gravarus, crudirates, ac inde morbos, 

hicfolitosoriri, gignat: nani plurimi morbi in Indiis a frigida caufa gignunrur. DUR. 

Hoc adeo durummihi videtur, incalidis regionibus frigidos morbospredominari. 

BONT. Aft ubi caufàminfpexeris, fortaffis minus mirabere s quod nempe propter affiduas 

fpirituumper fudores ac cutis fpiracula evaporariones,membra naturalia,còncodioni 

ciborum infèrvienria, calore deftiruantur ; inde frigidiores yentriculiac inteftina,ob 

concodricis facultatislabefadationem,cibos omnino mutare non valentes,crudos 

ac incodos humores, ad mefenteriran, dein ad Hepar, tandem per venas ac arterias 

in univerfum corporis habitum tranfìnittunt. Hinc quoque non mirum eft, populos 

ad feptenttionem fitos, vivacioies longe effe hifce meridianisgentibus, namambiens 

frigus, per antiperiftàfin calorem ad interna cogit, hinc eft quod Hippocrates 

etiam dicat, ventres hyeme effe calidiores, ac alibi propter ea hyeme largim effe cibandum affiimat. 

DUR. Satisfeciftihuicfcrupulo, veniamus,fi placet, ad genera ciborum lucutilia 

vel refpuenda. BONT. Age ut hoc fiat, imaginarium ribiapponam prandium, 

quia nemo, quod fciam, nos hodie vocavir. D u R. Dummodo ne Chameleontes è 

nobis facias, qui vento vivete dicuntur, fed falfo. BONT. Bona verba, quefo, aft 

ejus loco aures tuas lepidis fermonibus opplebo. Itaque cibos piiraum pei claffes 

difttibuamus ; ac primo loco Carnes in confiderationem veniant ; earum itaque fàluberrime 

funt gallinarum , quibus hec Infula abundat. Aves montane ac fylveftres 

, qualesfunt turtures, colranbe, coturnìces, &: minutiores, ut funt paffeies, 

fringuille, tum ficedule feu fclopaces, tra di, que omnes volatilium fpecies nobis 

abunde campi acfylve fuppedirara. Dein anates Se anferes, & cerere aves aquatiles 

hic cainium bonitate preftant. DUR. Miror, te hec aquatilia inter falubres reponere 

cibos, cum in Patria inter infalubria alimenra numerentur, quod nimifum 

in ftagnis ac paludibus vcrfàntia, limo ac alga fé ingurgitent. BONT. Fateor Se rede: 

fèd hic longe eft alia ratio, tales enim aves non hic in ftagnis, nec paludibus verfàntur; 

fed in profluentibus fluviis, unde carnes ipfis longe meliores, preter ea licet 

domi ipfas alere Oryza ac panis fruftulis, ac tum carnis tam delicate evadunt, ut cum 

gallinarum acc'aponum carhibus contendere poffint. Sunt preterea hic grues, ac 

ardee, quas quoque contemnere non licet. D u R. quas carnes porro in fecundo bonitatis 

gradu locas ? BONT. Caprillas : nam ab ovibus, propter pcnuriam hic abftinendum 

eft. Dein vitulinas ac bovinas, Se illas quidem preftantiores habcmus hic 

feras, ac fylveftres. Bubaline carnes non funt omnino contemnende: fèd has juven- 

A z culas

IACOBI BONTll 

culas intelliê ; nam vetufte propterinfignemnetvofitatcm fottiramianimalis vìxfefratos7/4»/wpaiafiti 

dentesadmitterent: DUR. Sedquiddeferiiiiscarnibiisfentis? 

BONTIUS. Haud male mones, inter has itaque preftantiffimas effe puto apunas, 

cura Se potei domeftici hic optimi funt, ac facilis concodionis, fecus quam in patria : 

nam Se egns hic fuilla caio bene preferibitur. Cervos denique (ur fcis) hic quam plurimos 

habemus, Se has omnes ferinas carnes milites Se cives fclopetis à fé occifas huc 

in rabem quotidie venales adferunt. DUR. Ita e^t : fed omiffis carnibus tranfeamus ad 

pifees. BONT. ut hoc commodius fiat,diftribueWis pifees, in marinos,ac fluviatiles. 

Inter marinos (meo quidemjudicio preftatiftepifcis,quem Incole C4f4/> vocant,qui 

è cyprinorum fàxatilium eft genere (quem noftri Hollandi ^t«n fcracflettlg vocant ) 

quique tam grandis aliquando capitur, ut Se Afellum callarium equet. D u R. Habeìnufne 

lue Afellosmajoresiftos , quos Ca&tfjatlBelgeindigetant ? BONT. Capitur 

hic quidem fpecies aliqua eorum, quam nautici focii noftri jJjaCOu 4&btttfttl vocant, 

ob nio-ros in flava cute fparfos nevos ac maculas, quales habuiffe quendamejus nominis 

nautam dicunt. Eft preterea hic magna quantitas petroforum cyprinorum, figura 

varia, lata, rotunda, oblonga ; inter quos excellunt ii, qui rubri funt coloris. Scaros 

quoque delicatiffimos habemus , quos Beloni in obfervarionibus fuis 1. z. deferibit, 

qui nobis hiepercarum loco funt. Capitur preterea Salmonisquoddamgenus, 

Ican-Banda Malaiivocant, quodBandenfempifcem fignificat, quiainlitoribus ejus infide 

frequentius capiatur. Certe pietei colorem a Salmone non differì, qui in hoc pifce 

albus eft,in Salmone caro rubra eft: fed noftri ficcioris funr carnis, ac proinde falubriores, 

fi Plinio credamus, qui oranem pifeium pinguedinem profitetui malam efie,ptetet 

Ano-uillaium, quefitpeffima. Du R. Quid de Auiatis,Corcovadis, Bonitis, &id genus^pffcibus 

fentis? BONT. Omnes hos effe èthynnorum ac delphinorum fpecie, 

tum propter natationisfummamvelocitatem, qua expanfis velis navigantem navem 

ttanatant,ac etiam è mari exiliunt ad tres quatuorve cubitos in altura, ut venentut hirudines 

aqua ticos,feu pifees volaticos didos,qui etiam funt boni fapotis,ac demtis alis 

Alecem non malereferuntnec forma, necfapore. Ceterum inter delphinos iftos palmam 

fert Aurata,ab aureo colore Dorado Lufitanis dida, ceteri funr carnis dunoris ac 

proin concodu difhcilioris. Sanis tamenventriculis beneconveniunt, quum faras, ut 

inquit Latinus Hippoctates Comelias Celfus, non opus fit exquifìta dieta. DUR. quid de 

planis pifdbus maiinis? an illos omnino oblivioni ttademus. BONT. immo vero ego 

in hoc et? m, ut ipfos hoc ultimo loco tcfeivatem: nam extia conttoverfiam e falubernmorum 

pifeium fìmt genere! Tales inter precipuos funr, Rhomboides, Lmgulace, ac 

Rhombi, quorum Rhomboides optimi inter pifees funt nutrimenti ; dein Lragulaca, 

ac ultimo Rhombi, qui adeo confiievere in deliciis apudRomanos effe, ut inde materiam 

ceperit ingeniofus Iuvenalù S.ityr. falfiffimam in crudelia Se nugacia Donutiani 

tempora ejaculandi. Raias habemus preterea clavatas ac leves, que quo junior es, 

co meliores concodu ; a vetuftioribus enimjubeo abftinendum, ut deLamns, ac laris 

pifcibus fymtl I qui acutiffunis fuis dentibus rofttatim ftipatis tam multis focus navalibus 

temere natantibus exitium intulere. Paftinaca marina, ipfis Chincnfibus pintoribus 

confitentibus, venenofbm è tranfverfa cauda enafeens tclum gerir, quo abiciiio 

edulis eft, fed carnis infalubris, ac faftidiofe, ideo ego Chinenfibus ac Mauris, qui ns 

avidevefeuntur, fuas delicias rcliquerim, contentus fupta commemoratis Neptunipecoribus,uteosP/*«/«*vocat. 

DURJEUS. Maiinis pifcibus videot jam anatrai fatiatus, 

velini mihi fluviatiles etiam apponas. BONT. In me non eft moia. Igitur primo 

loco mihi occurrit Carpio , feu Cyprinus rotundus, quem ego carne, ac guftu meliorem 

effejudicopatriis, ut potè qui hic in fluviis, non in ftagnis ac paludibus, ut apud 

nos plerumque capitur, Se, ut, quod diximus, Anates hicpreftantiores funt,fic Se hi pifees 

ob predidam caufam laudabiliores hic capiuntur, nec enim ram limofim fapiunt. 

Tam infìgni porro mole aliquando capiuntur , cute candida , ac carne delicata , 

ut iis mi ultenus addi poffe confidam. Sunt preter hos lupi pifees in alveis fluviorum, 

quos proptereanum inter marinos, aut fluviatiles numerare debeam, dubius 

hereo : fed certe magis in mari capiuntut magna mole, pelle alba, guftu five affi five 

clixi fuaviffraio. Mugiles five âtdf C0 / ac ea pifeium fpecies, quam ob eminentiam 

nafinafutosappellantaccoleMofe in Hollandia, ac vernaculo vocabulo ÔUtUICK 

indigitant, hic affatini capiuntur, ita ut pauperioribus etiam in cibum cedant. He

FÌIST. NÀTVRÀL, se MÈDIO LÌB. I ? 

dde pifeium fpecies ftatutis temporibus , ab Odobre nimirum menfe ad Àpriìem 

Ufque,propter pluvias que falfamaquam edulcorant (namIn" pifees etiam in alveis 

Huminum capiuntur) ,pingucs ac fuaviffimi funt» Sicciori vero rempeftare carne funt 

duriorisacfpinofe. Alburni ©OOJtttm preterea noftratibus fimiles hic in fluviis capiuntur 

, boni fané faporis , acnurrimenri. Congri Congerael quoque infìgnes aliquando 

in fluviorum ore,fepius in mari videntur, unde eos potius inter pifees marinos 

locaverim. Infalubrioresjam porro pifees enumerare libet, quales funt Anguille, que 

cute funt fuperne nigerrima, fiibtus feede flava, rum etiam cum hydris coire certiffimum 

eft, Se quamvis plurimieis fuaviter utantur, ego tamen ob pr'edidas caufàs ac 

proptet naufeabùndam illaium pinguedinem facile eas contempfèrim. Eft pietetea 

pifcis quidam dutiffimis fquamis obfitus, quem IcanCabofch Malaii vocant, ego a 

figuia, Se capitis, ac teliqui cotpoiis,Mugilem fluviatilem dixerim, qui in limofo netet 

fundo, ac originemfuam nonobfcure fàpir : Habemus ìiic porro Tencarum gtttlt 

quoddam genus fine fquamis, pelle levi, teietes, cum duabus pinnis, ut Anguille, ac 

capiun tutine in magna copia ifti pifees ( quos nofttates a capite bufonis j^tint ad vocant) 

fed ego, utMuienas fluviatiles omne id genus cupicntibus non invideam. Poffem 

jam alias pifeium fpecies enumerare que plurime reftanr, fed quia non hiftoriam: 

fedtradatum de dieta indica fcribetegeftio: ideo his contentus,cancios ranrum 

ac aftacos, oftrea quoque, fqUillas ingentes tibijam apponam, que omnia preter reliqua 

oftracoderma, hic delicatiffima funt. Tran teftudines amphibias addo, cum ovis 

fuis, ac carne fuaviffima, ut aiunt ii qui de iis millies fé guftaffe glonantur : fed credo, 

ipfos famemfecum, optimum condimentum, attuliflè, ego teftudinum carnes inter 

medicamenta irta collocaverim, feu mavis alimenta medicamenrofa, que Phthificis,Empyematicifque 

conveniunt ; quia glutinofe eum finr,pulmonibus confolidandis 

conveniunt. 

D I A L O G V S III. 

Ve Ory%a, ac Tane in Indiis. Vepotu, l/"ino> Arac. Vepotu ex 

aquay Saccbaro, Tamar indù concinnato. Ve naturahbiis 

liquoribiu potulentis ex arboribm depromtis. 

DV R JE u s. Quoniam in his locis Oryza coda plerumque prò pane utimur, ve^ 

lira ut mihi narres, quid de hoc nutrimenro fentias, prefertim cura cibus fit 

folidioi, Se que tanquam bafis fuftineie debet reliqua alimenta, ne in fundo 

ventriculi fluduent. BONTIUS. Certe fi id, quod res eft, fatear. Si rritici (ut folet) 

copia nobis èIaponia&: Zurarte advehatur, Oryza libenrer carere velim, cum è farina 

tritici panes hic confedi patriis bonitatenon cedant, &melioris (meoquidemjudicio) 

quam Oryza finrnutrimenri: fèd fi tritici adfit inopia, tirai ifta eligenda eft, 

que colore fit candidiflìma, &quemanu contenta bene ponderet, Se colore quafi 

perfpicua cernatur : fed cum excoda eft, antequam ea utare, expedes oporrec, donec 

refrixerit : nam experientia conftat, calidam Oiyzamnon folum noxiam effe ventriculo, 

veruni cerebro, ac univerfo nervorum generi : hinc quoque fit a vaporibus craffis 

&ficcis ex hoc cibo in cerebrum elevatis, nei vos opticos fepe in tantum oblimi, ut 

cecitas inde oriatur : de qua, & de ejus curalatius in Methodo mea medendilndica ex 

profeffo agam : lune etiam non facile videas Iavanos, ac Malaios edere calidam Oryzam, 

quia Indi (fique gens alia) fànitatis confervandefuefuntapprimecuriofì, inde 

fbbrii exiftenres, franine exadam dietam obfervant. DUR/EUS, fed heus tu ! nobis 

nimium ficcum in pidura convivium apponis, & intetea, Nos mi/èri aremus, nec quod 

potemm, habemtu. Velim potum nobis prebeas. BONT. Haud male mones, nam Se 

mihi loquendo fauces fòliro ficciores funt, verum defluente licetnobis accipere, quoniam 

alterius liquoris hic nobis non eft copia, ac j^rimum de aqua puriffima , ac fìmpliciffima 

fecundum elementum fuum natìvum agamus, namque hec potio etiara nobis 

cum reliquis animalibus eft communis. DURTEUS. Quid igitur de fluyio hoc 

Bataviam noftram interfluentecenfes? BONT. Aquam eam qualitate quidem non effe 

malam, fi altius è flumine petatui : nam in ote fluvii pioptet afflinomi maris,fàlfèdine 

A 4 imbuitur t

g I A C O B I B O N T U 

imhiiitut • Se hec eft illa caufa, quod cura anno 16z 8, a Iavanis Matatannenfibus arde 

£ " o P ^ « flu altiusaquampetere non auderemus, raultie 

PÒ ufalf^^dy/ente iarainciderent,additoetiarainfuper hoc, quodcadavera lavano 

um anobi quotidie excutfionibus occiforura, in fummo natarent, ac aquamnon 

Sranrabo deludente fluraine: fed & aèrem putrido lialitii ^ D » . 

Sed licet nobis hic potum faditium bibeie, quid tu de eo fentis ? B o N T Quoniam 

CervTuobisdee^ 

citiffraie acefceret, alioqui nonminus bona,quara in patria parai, poflet: nam (u dixi) 

triticum, è Siratte nobis abundefubvelutur, tura quoque ex Oryza, non decorticata 

ftud frumenti genus coraraode confici poteft, quod ÔUt in patria vocamus Cu, 

us re exeraplura vidimus apud Marefchallum, mercatorera ^ ^ ^ V * * 

J utbeexpred P idaraatetia cerevifiam coquebat,nulla ^ ^ ^ ^ ^ ^ 

que non fecus ac patria quoque cerebrum tentabat, ac guftu non de erioreiat.kd 

Labili* non erat propter furararan in lns locis calorera, ac cito acefcebat. veium 

S i ifte eft Potus, P qui modo fequenti pararu, Sume vafculum te?^« 

benecindum, triginta, aut araplius (.prò famihe magnitudine O ^ È ^ 

quodimple aqua fluviatili pura, cui facchati Iavanici nigri infunde ft i j. Thainatin- 

Tum une. ?v. Citreorura malorum diffedorura N°. iij. bene obturata hec leponantur 

loco frigidiore, a Solis radiis libero, fermententur fimul per M- horas,&, 

Z d m randurl,fine fubjedo igne ebulliunr, ut erainus aftantibus exaudin poffit fonTn 

fecus quam valido igne coquitur cerevifia noftra patria, tran feces in altura 

eTcìt quas q aperto operculo abjicirau, Hic potus nofter eft quotidianus guftu 

kicundffimus ;ac vifceribus minirae, ut ptecedens gtavi. Et certe rih qm noviterhucè 

patriapervenere,àraeridendi gratia decepti difeeffere, purantes me us 

AnJl cara vel Martiara cerevifiara propinaffe , cujus faporem magis eraulabitui, 

fi mtiTpraum CaryophyHorum in vas conjicias. DUR. Sed quid de potu ifto exiftiraas^ 

C hic ex^q^ 7 partibus fex, Se vini duabus eodem modo fermentando in 

caraar s Hollandicis lapideis anguftioribus conficitur? BONT Lirapidus, fateor ac 

fng dus eft potus : ideoque etiara tempote cibi furaendi iitiliorera elle puro : fed 

a ttto utendura cenfetem interdiu , quod pedori paulo fit infeftior ndcio quid 

acidi penetrantis fàpiens. DUR. fed uttura vinum falubrius effe exiftimas, Ga - 

heurane? an Hifpanicum ? BONT. funt qui Gallicurapreftareputent : fed raeoquid 

mTd c'hallLnantur , fanius enim credo in his locis vinura Hifpanicum effe 

vd Creticum. D u R. attamen hoc rationi piane contrariura viderur, quod fub clim 

tecaldiffirao, calidavina, ac oligophora exhib eri velis BONT ubi rationem 

audieris, mirari defines : nam cura calor hic interdiu , prefertim a decima matutina 

ufque ad pomeridianam tertiara horam, admodum fit vehemens ,necefleefl, homines 

multo fùdore dirimere, unde quoque calor nobis ingenirus debilitatur, prora partes 

naturales codioni ciborum infervientes, ac chyli, debito fiigidiotes lemancnt, 

fecus quam in paitibus feptentrionalibus accidit, ubi ex Hippocrat. decreto ventres 

hveme funt calidiores, ratio eft quod per antiperiftafin cxtcìnus aèi internimi calorcm 

auaeat huic quoque argumento fidem addit experientia mercatorum, per deferta 

Arabie in Perfiam, autTuteiam itet facientium, qui in futnmis calonbus fitim optime 

fedant hauftufpiritus vini, vel fottiffimi vini Perfìci, vel Hifparaci: nam, fi ob mexplebilem 

fitim affiduo aquam ingererent, in cachexiam proculdubio, aera ventris inli- 

gnem tumorem, ac ipfum denique hydtopem, inciderent. Adde quod vinura Gallicura 

, quod huc è pania adfertur, ccnopole apud Hollandos liberahus ifto furTumigio 

imbuunt, quod E W vocant, quod cura arfenico, fulphure, Se colophoraa conftet, 

vino perniciofam accaufticamqualitateminutit, quamvis efficiat, ut fapor dratius illi 

incoiruptus confervetur. Vnde ego aliquos vidi ex folo Gallici vini potu largiorc 

in lethalem dyfenteriam incidiffe. D u R. EX predidis apparct te etiam a vino adufto, 

nec At ac Chinenfe, abhottete. BONT. ufum commendo, abufum abommoi. Si quis 

igitut mane, aut vefpeti, ventricidi roborandi grafia, une ij. aut une nj. iftius hquoris 

fSmat, haud male, mejudice, fecerit. Sed,fi id vinum diftillatum haberi poteit, quod 

cGalliavcnit.non eft quod Arac confedum defideremus : fed fi ejus copia non detur, 

quod conficitut è liquote nuce Indica contento, ac ex ipfa arbore diitillato 

cum Oryza, eligendum eft. at cane pejus Se angue vitandum eft, quod Chinenfcs ava-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. I. 9 

riffuni fimul, ac aftutiffimi bipedum mixtis Holothuriis inmarifluduantibus parant, 

que excremenra maris Belge ac de ufu illorum. Vbi quadam à (farcia ab Orta, 

ac cxteris aromatariis [criptonbus non fatis liquido 

traliata explicantur. 

DV R JE v s. Cibum jam ac potum nobis affanni in pi dura appofuiìu' : fèd fimplicem, 

ac nullis condimentis imbutum, cum tamen nullibi copiofius aromata 

proveniant quam in lava. BONTIUS. Quam tu delicatus es ! 'an nefcis 

natuiam Amplici vidu effe conrenram ? verunramen,ne videamur earum rerum per negligentiam 

curamnon gerere, in hoc te non defèram. Acde Aromaris dicam, non 

quod auditu percepì, fed quod fenfu proprio ac vifu verum effe didiei. Piper primum 

attingamus, cujus qualitates cum per totum orbem noriffime fint, non eft 

quodpluribusdeeohicagamus. Certe Convolvuli eft fpecies, fi modum crefcendi 

refpiciamus, nam arbores ac bacillos eodem modo, quo Convolvulus, fcandir. Condiunrur 

hujus viridis racemi, (nam ut uve Corinthiace crefcit) muria Se aceto ad 

orexinexcitandam, ac cum carnibusaffisaut'elixis apponuntur, eodem modo incole 

condiunt radices recentes Zinziberis, Galange, cum frudibus xManga, Carambola, 

Billingbing, Curcuma, tum Cucumeribus primum adolefcentibus, Melonibus 

infuper, ac Peponibus, que nobis Capparum vicem fupplentac Oleatum, quamquam 

Se hx delicie non deficiant, cum quotannis eas defiderantibus fatis copiofc huc è 

Perfia,& Sirrate advehantur; ridiculum porro eft quod Garcitu ab Orta peculiari cap. refert, 

de opinione Iavanorum aclndorum de Pipetis qualitate, ipfìim nimiiran effe 

frigidum. Credo ea ratione, qua quidam fophifte olimigneni frigidum, ac glaciem, 

Se nivcm

IACOBI BONTll 

Lriivem calidam effe affirmare sufi funr: quibus ego cum Ariftotele refponfumvelim 

fola expenenriaconrra hos ineptos affertores effe difputandum: n.l. forte vel.nt 

caTorem narivum, n.mio ejus ufu foras pelli, fc iurus debil.rar. ; ac hoc modo corporisWim 

«rfus frigidam mutar.. Sed Indi, credo, tam alte nonPhilofophantur 

Idem quoque inde de Caryophyllis, eodem modo condir», fermane. D.. «. R. u s. 

Ouid deMaci &NuceMyrifticacondiralenris-BONTIUS. Iis,egod.co.parc.usin 

hUre«ionibus effe utendum; nam ventriculum fua oleofitate ac pinguedine gravanr, 

rum v'aporibus ad cerebrum elaris fomnolentiam & ftupiditatem inducane, .mmo 

vidi ex nucis Myrift.ca: ...mio ufu , aliquot non parum peric.tatos elie., .qu. per 

diem unum atque alterum, non ficus ac caro correpti,.mmob,les U mut, jacuere, 

cerriflimo indico, cerebrum Se nervos non parum male affetìos effe Porro e core - 

cibus viridibus Nucis Mvriftica: in Banda infoia coquunt pultem, faccharo condurne, 

ac rum faporem rèferunr acidorum pomorum fic codorum in patr.a. Sed & nos in lava 

ex coiticibus falitis ejufdem Nucis, primum aqua macerati*, non inluav.ter Amile, 

condimentum confidisi experienria quoque conftat, ta»."»*»;^; 

quecautius eo utendum cenfeo. D«i.«s Itaque, ut aud.o,n.m.umin cibiAromarumufumnonlaudas» 

BONT. Ita eft. Cardamomo excepto, «P?d Mando fa» 

Calore & natura: noltafamiliari, mafticatum,nullum empyreuma vifceribus murre. 

C elbft copiofehzcplancainlava.&mulieribusMalaicisfrequenti muftì effcondiendfsP.fcibus, 

ac curnibus elixis. Dux JLUS. Calamum Aromatmum, qu. tam &m 

liariter crefc.t, nonne in ufu in culina effe autumas .BONTIUS.*: quidem commodiffme 

, quamvis Cani* A om illius , ut & lanci odorar, , nullum in Inda 

"firn"«noto,quamfubfternendis equorumcubil.bus,verum fi tam^.hgens finito 

Tn rlandis A omatumqualitatibus, quamperfpicax inlegend.s Med.c.s Arab.c.s, 

non debuiffer commoditatcs earumplanrarum ignorati., nam per totam Ind.am vrx 

o&e7coquuntur, aur carnes, quin fafciculus calami Aromatici, aut lune, odorati, us 

fnfidaturTadg"a um faporem? acvenrr.culi nonlevem corroborarionem. Idemde 

Nardo q."nmonribuscrefcir, eftojudicium. H«quoque acetornfufaperal.quot 

die urfcesCalendulaexficcarceapudnos,putredini&corruprron.humorum e«e- 

g •efiftm Ego vitidem Nardum hênus non vidi, quia monres lue c«ffino 

InmroDrer Tisriduminibifrequentram&prajdoneslavanos. DURÛS. D.xcras 

aurea edam Curcum* radicemincoqui cibis. BONT .us. Rede qu.demfc hanc 

radicem Garda, A Or,a vocar Crocum Indicum, non quod Croc. Br.rann.c. filamenfsfmihs.it 

fed quod flavo colore tingat. Eafdem radrces quoque crefeenresqura 

Ga S s nònv.d.t, q purare fé air finenoxa intracorpus fumipoffe qusre. andata fpon- 

&rem me do , namq.ùplantammilliesvidi, &al.bilargius defcr.pfi, non folum cibi* 

f?fnr^nHffirmo lèdegrenoseriam ejus ufus in medicinaalro volumme often- 

A «une S e Aromi s d Lhic fumc.an, D u K * u s. Perfepe mirarus film Mafaros 

q ac Iavanos, tumChinenfes quoque, Mandragora iftiusfraOa, qaam Lufitam 

Zl'£n.vocant, tam avide vefei, cum in fummo gradufunt fr.gma BONTBonaTerbtquVo, 

an nefeis, eos «Mere frudum Ricini American., quod fai. cMMatóivòcam, 

qualidicas, Piper è Ch.le, Brafilia:contermina:reg.one, rtaalter.us famàm 

fririditatem, alterius exceffrvo calore remperant, aceto, ac oleo fuper.nfufo, 

„nmaf cum carnibus, aur pifcibus aflis comedunr. Sunrqu.maft.car.on. .(bus Rr- 

r.TatffuevrunCnfecus&f..m.garo 

?u ZTcZlm nam dum animi gratiaidem tentare aggreffus effem, totum m.h. 

P t r u m a c ^ 

ciat confùetudo. 

D I A L O G V S VI. 

Ve Fruclibus, omnigenis Olerìbm, ac Acetariis berbis in lava. 

D 

VR£US. Quoniam convivium noftrum jam ad finem tendere videtur -, fine 

bellariis credolioc non dimittes. BONT. Nullo modo, itaque a frudibus incipiaraus, 

quorum non parvus eft habendus deleóhis, optimi enim inter eos 

funt, qui guftu funt aftringenci, pcjores, qui faporem dulcedine fallunt : fed, ut de fin-

HIST. NATVRAL. &.MEDIG LIB. I. tl 

gulis aliquem fermonem guftemus. Primi nobis occurrunt Manâ didi frudus, qui in 

altiffimis ac expanfis arboribus crefcunr, forma Quercum noftratem non male, emulantibus 

; qui, dum immaturi,' acidiffimi fura faporis, unde nobis demtis corricibus 

Se nucleis in medio, puls coquitur fapore acido, poma acida, Se uvas crifpas codas 

referens,ut quis vel exquifitiffimi guftus,fàporis differentiam vixagnofcere féfateretur: 

atqui frudus Manga, hoc modo preparati, ventiiculo Se inteftinis conoboiandis conveniunt, 

maturi minus funt falubres, fed tamen fi quis iis parcius utatur,nuli ara noxam 

inferenr. DUR. DeDurionibus, Iaacù, ac ceteris echinatis frudibus, quidfentis ? 

BONTIUS. Durioncs obfcetorem Allium referentes, primum guftantibus, fareor, 

faftidiofi funt Se naufeabundi, tamen inter frudus faluberrimos Indicos eos merito 

repono : nani diuretici funt, & fudores eliciunt, tum flatus difcutiunt, tamen fi nimia 

quantitate eos quis fumferit ptopter calidam Se ficcam, qua prediti funt, qualitatem, 

infiammane fanguinem Se hepar, puftulafque in facie excitant : itaque eos reponarnus 

inter medicamenta alimentofa, de quibus in Meth. Indica mea Medendi. 

DUR. haud difiìculter mihiperfuades : fed quo gradulocas Ananas frudus fapidiffimos 

ac odoratiffimos ?,BON T. Si qualitates cetere fupradidis a te refponderent, 

nobiliorem frudum in toto orbe terrarum non nafci contender em : fed ram crodentis 

porro funt qualitatis, ut fuccus eorum, chalybem, Se ferrum erodat, unde nifi 

vino, aut aqua per aliquot tempus macereftrur, palarum, &linguam exeorianr, ac 

horribilem Choleram,lethalemquefepe Dyfenteriam creant. D u R TE U s. Iaacas, puto, 

fapoi dulcis commendabiti BONT. Immo ego illas maxime infalubies effe puto, 

cum carnis fint tenacis ac dure, Se que incode Se crude, ut ore affumuntur,fere per 

alvran dejiciantur. unde etiam crudirates in ventriculo, & inteftinis gignunt, que 

moleftas, diuturnafque Diarrhceas creant, dein Tenefmum, cuifepcfuccedit mortiferaDyfenteria. 

DUR. Qui frudus fìmt ergo,quos mox obaftridioremfaporem commendabas? 

B o N T. li funt piimum rambosftudas vocati,pulchciiimo ex albo ad purpureumvergentes 

colore, fapore ferme, ut Capree viris, ut bene monet Chrifioph. 

à Cofia, aftringunt vehementer,ac proinde Dyfenteriis &Choleris accommodatum eft 

remedium, de quo alias. Adfcrtur ad nos preterea frudus quidam, Lances vocatus, 

qui racematim ut, uve, crefeir, rotunda piane figura, magnitudine Pruni, intus nu~ 

cleran habet, qui veftitur carne alba, &: faporis vinofi, qualis fere eft in uvis urfinis 

in patria. Huic confimilis guftu eft frudus,Iavanis Boa Rampout vocatus, quod ciinem 

fignificat, quod cottex exteine fiudran ambiens multis capillamentis fit pieditus, 

nucleus piane fimilis eftpredido Lancium, ac qualitate frigida conveniunr; cortex 

Lancium tamen fuccum ladeum emittit,qui amarus valde &corrofivus eft. datur preterea 

firudus Billinbing indigenis didus, forma adolefcentis primum parvi Cucumeris, 

adeo acido fapore, ut acorem ipfum dicas, in quo illud miri obfervatur, quod fi 

ab aliis acidis frudibus cuipiam obftupefcant dentes, iftius frudu comefus ftatim acor 

abfcefferit,credo ea ratione, qua in affedibus preter naruram major dolor minorem 

obfcurat. DUR. Quid tibi deFicubusnoftris Indicis videtur ? BONTIUS. HOS frudus 

Pr. Alpinm Mufàm vocavit, Malaii Banana indigitant, Iavani Pyfang. fapore quidem 

grato funt Se pyro noftro emulantes, que ob dulcoremBatavi ûpcftcc JJC fmi 

vocant : hi frudus fi crudi comedantur, flatuofi admodum flint, & naufeabundi, unde 

infòlitis ftomachum fubverrunt : fed melius comedunrur cran pane Se Oryza coda, 

jundo cafeo,alias quis facile in Dyfenteriam, Se ipfi congenerem Choleram,inciderit! 

Non fecus ac fi in Gallia, aut Hifpania quis, qui recens iftuc advenerit, uvis fine pane 

fé affatim ingurgitet,neille cerro certius in fluxran Dyfentericum incidet. Hi frudus 

cum ovis iridi in farragine multo falubriores funt,& tum Phthificis, Afthmaticis, 

Se ceteris malis pedoris admodum utiles funt, tum extus impofita inflammarorios 

tumores quofeunque ad matutitatem perducunt. DUR. Aft ubi relinquis Mangofian, 

Iambo, Se Cydonia Bengalenfia ? BONTIUS. Ego ea prò bellariis refervabam, ut fimul 

cum Chinenfium potu The vocato, Se Tchia Iaponibus dida convivium finiremus, 

Se, quod hic moris eft, ut Syriìpynang vobis apponeremus. Iambo igitur primum arbor eft 

magnitudine Pruni, & nifi quod paulo acutioribus fit foliis, ipfi piane rcfponderer, flore 

rubro, frudu pulcherrimo, ex candido purpurafeentis coloris : guftu flint aftringenti, 

Se fapore ferme Vitium capieolas lefeiunt, fapoie itaque minus pieftant, quam 

coloie piomittunt : frigide funt nature, ideo eftuantibus utiles five ab exercitio, live 

à calore

I A C OB I B O NT II 

'Iwefebrili CvdoniaBengalenfiadefcribirGarc. a* Or/a, 1. n. cap xiv. Itaque de iis 

l , ,m àddemus quod his Pyris feu Malis Coroneis eximant nucleos.ac totos Sach 

a T X u i T ^ condiant, qu* ad nos ex intereeprisLufitanorumnav.bus, 

ou2 Mlàc'amverius nav.ganr, à Sirate , & ora Chormandel. Nam nulla gens m 

S t a X v i t conditori* ejufmodi, quam Lantani, ita ut per rotam Indram m pro- 

«rok"Sw»«., £«>L » « , re» ^rrr.Saporexmulantur Pyraifta, 

^tùmnaiagtandianoftratia, qua: vulgusl©mtrt-pf invocar. Frudus porro Man- 

f egionrb..; frudus anteeat, cortexplane Mal. Gtanatr ^ ^ . f ^ * ^ ^ ^ 

perioti par te coronam habeat ut papaver, cujus quot funt rad.., tot nucleos mtus tabe 

br,veft.roscatnenivecanmdiorifiàporeexdulcivinofo,fuperanrefra»ac^^^^ 

in India DUR Memineras de Chineniìum Invocato Potu, quid rude eolentis... 

BONT He buia undThocThe conficirur.Bellidis feu Confolida: minor.s foha refert, 

I m p a r v ^ ^ 

emqm&porefubamarus eft.calidum forbent. Hunc potrò potum tanquam factum 

C W obfervanr, & hoc venientes,hoc abeuntes, holp.tes excip.unt, & non e ceduatur 

Z hofpitahràtis impleviffe, nifi ubi eum propinavetinr, non fecus ac MahomeaXm£ 

e"è ventricolo in cerebrum afeendentes abfamit, pr^rerea Aftlimat.es, ac Sufpi ioli 

orodeft Quidjampoliremo tibimemoremMala Aurea, Cerca, Granata,& creteros 

fimnefiuta, quoL, fummaeft cop.a, cum ifta in noftra Europa notiffima funt & 

^s fine Syrupol conficimus, quique fitientibus aqua mixri Iulapu locum rn, anis ac 

« obrfnent; Vires taceo, quz, fi diligente putatorem, &z cultorem nanc.fcantur, 

Satèein anno nuoto, fuos frudus proferunt. itaque fi d.urnus calor non adfit.propter 

perpetuumviroremfemper hic Ver, ac ver. HefpendumHorr.. 

D I A L O G V S VII. 

©e Oleribm, &• Leguminibm in Indili, &• %idìcìbus 

"~iam edulibm. 

V R * u s. Finirò jamimaginario tuo convivio, domumremeantes, alternali- 

Dquid ole rum in ve/perrinam ceenam colligamu, B o , , D.c modo quidprimum 

expediri velis; Dua.. Radices eas nartes mihi , quas Batata, vocamus 

BN". PI ni quidem eas nutrimenti effe, «tamen fuccum me anchohchm 

Xducere non fecus ac cattane* in Europa, quarum faporem hzradices fub c.nerrbus 

tote vxl ètram elixa: cum carnibus, piane referunt, nifi quod fior hum.d,ores, te molhor^Vaaluurn 

: fed fifale, oleo, pipere, & aceto perfundancur.beta: rubrz coda: noù 

i Tfi nrln acetatiis buie. De Raphanis fativis hic luxuriantibus quidtufen- 

îToTr. Horum utfcis,habemusL genera, primum breve « rorundum, 

vel cyhndri faltem formam referens : hi codi loco rapar. nob.s infamihar. fonte - 

To fecundum eftcblongum, & reres, ut Hollandicus raphanus, quod cuna pane, bue 

^ e . c r ^ 

Lbasedu sinmagnopretkTiiabent:namquiàSirate,&:oriS Chormandel hoc adveniunr, 

plerique ferme folis vegetati vefeuntur, fequuti Tpbagcram, 

Cunftis animaltbw abjlinuit qui, 

Tanquam homini, ac ventri indulfit non omne legumen. 

[ Thltorara'e; Iranran abfhnent Fabisrubris, Se quicquid inter herbas rubrum 

colorera obtinet. Hinc etiam fic, quod homines, in ceteris; rebus idiote, tam exadam 

herbatura, Se ftitpiura nancifcantur fcientiara, ut fi vel dodiffirausP.^, noftri ev 

boraracorran princeps,è raortuis refurgens huc veniret mirarerur,fe ab his hominibus 

barbaris doceti poflef Cetctum olerà omnia, Se raaniiles herbas, Malan generali vo-

HIST NATVRAL Se MEDIO LIB. I. 1$ 

cabulo Seir vocant, ut contra, herbas medicamentofas, & venena quoque Oubat indigitant. 

Vt rem in pauca contraham, &,netradatus modum cxcedam, enumerabo 

reliqua olerà in nutrimentum hominum nafcentia, utramque Betam rubram Se 

albam. Petrofelinum quoque luxuriat. Laducarran omnes fpecies. Anethum, Se 

Fceniculum, Afpaiagos etiam non infeliciter Cerere inccpimus. Tum frudus teireftres 

quoque provèniunt, ut funt Melones aquatici, Pepones, Cucumeres , Cirrulli 

; fèd cum hec omnia in patria abundent, de iis ad faftidium nolo dicere. Semina 

horum fruduum eundem ufura in medicina preftant, quem apud Batavos araiquos. 

Legumina, non folum in farmentis, fed in prealtis arboribus, ut alibi diximus, 

nafcuntur; fapore bono Se nutrimenti ejufdem, ut apud nos,flatulenti, Sec. Habemus 

pietcìea frudum qucndam; quemFocqui Focqui Malaii indigitant,cubitali fepe magnitudine, 

brachium humanum craffitie equans, Se teres, eodem modo quo Cynara 

codus cum vino Se pipere &butyro, ei fapore non cedir. Figuram in Exoticis meis 

Indicis videre eft Se defcriptionem, que proximo anno faxo habeatis. Sed hec de 

Oleribusfufficiant, tranfeamus ad Exercitia, &: animi pathemata, ut tandem optatumportum 

attingamus. 

D I A L O G V S Vili. 

Ve ExercititSjfomno, &- vigilia, pinguini* mijfwne 3 purgatone, 

& de animi ajfetJibus.. ' 

DVR y£us. Quid de reliqua diere parte cenfes, que in exercitiis feu motu & quiete 

confiftit? BoNt. Vt hec obiter percurramus, Exercitia, procul dubio 

moderata effe debent : nam proptei humidam Se calidam aéris tempeiiem 

corpora hic fluxa effe,exrra controverfiam eft. Ethec quidem maturino vel vefpertino 

tempore inftitui debent, cum Sol non ita fervidus eft, itaque commoda deambularlo, 

iis temporibus fànitati conducit, tum equitatiomodella, ut ditioribus mos eft, Se vecìratioper 

fluvium cumnavicula, ut ameeniffimas fylvas, &fluminum oras tranfvehamur, 

que floribus Se herbis confitepeipetuo virenr. DUR. Quid de fomno, ac eum 

capiendirempore,autumas? BONT. Defòmnonilhabeo,quodaddara,nifiiftudantiquran,utmoderatusfit. 

Sedveieoi,neIiic Apocryphusfirn,fìfomnum meridianum 

fànitati conducere dicam : fed ut res cafùra eft, ego ab ifta opinione non recedam, nifi 

melius cdodus. Et certe, fiinmemoriam revocare velis,queanredidafunt,quod mane 

propter poftnodurnum frigus concodioni venrriculi magis apri fint, qua propter 

etiam largiusjentandum precepi. Meridianus fbmnus hic non folum urilis, fed Se necefTarius 

ferme,cenfebitur. Preferrim cum hoc tempore rantus calor aèrem occupet, 

ut vel leviffimusmotus re defatiget, & fùdore diffluere faciat, quid obftat, quominus 

ledione jucunda, feu levi fòmno, curas diluas ? Nam & illi qui Hifpanias, Italiani, ac 

Gallias,frequentavere,hocin iis locis folitum effe affirmabunt,cum tamennullo modo 

calor ibi tantus fit, ut in his locis. Secus habet in locis Septentrionem verfiis fitis,ubi 

femper largiusprandemus, Se digeftioni ciborum motus levior vel deambulano conducat, 

fed hic parce prandendum cura fit, fomnus concodioni ciborum nullo modo 

officit: fed eam magis piomovet. DUR. Quid cenfes deictentioneacvacuatione 

humoiran ? BONT. Non eft, quod hoc a me expedes, puigationem , aut venefèdionem 

eam , que inmoibis adhibeii folet: fed eam , que feivande valetudinis 

gratia contra affedus nonnatuiales inftituitur. Ergo fi alvus folito aftridior fuerit, 

eam commode folvemus preftantiffimis nafeentibus laxativis, Thamarindis nimirum, 

Se medulla Caffie fìftule. Vel fi paulo validius medicamentum defidcres, addatur his 

Rhabarbari Extradum vel Syrupus ejus. Si porro fànguis mittendus, ratio etiarn tàlis 

eft habenda, qualis in patiia, plenitudinis nimiium vocate ad vafà, ac ad vites : piioi fi 

adfitplcthoia, fecundum Bippocratem,l.\. aphor.j. large aliquando fanguis mittendus ; 

altera ad vires,fi adfit,ventilandis vifceribus,prefertim hepati Se cordi, fecundumjudicium 

fanguis mittendus vel femel, vel iterato. Si porro alvus fit folutior, Se inde Dyfentcria,& 

Diarrhcea metuaturjfyrupus fumami è fucco gtanatorum, vel decod. è cor- 

B cicibus

i4 

IACOBI BONTII HIST. NATVR. & MEDIC. LIB. I. 

ticibus còrum. Sed quia h*c magis ad morborum curam * « £ % > j % ^ ^ 

modo domati vel temperati debeant. Vetum cura raotus animi vix fint in potatale 

noftra : Ego illis illud Horatii objicio : quod animus, 

qui niftfirvit, 

Jmoerat. huncfrenis, hunc tu compefcecatenù. tnt.„u; 

Quod S alii difficile, fadu cflc prò diverto * ^ ^ ^ £ ^ 

tuT> ideoque de affedibus & pathematis anim. cerram regulam velie terre, g*° 

nondumradiosinverticeranoftrum dimittat.jentatumeamus. DUR*US Oppor 

tune mones, nam Se gulamemonet,ventremfamelicum carcre auribus. Ergo,fiplacet,inurbemnosrecipiamus. 

BONTIUS. Melubentcfict. 

Dedit Dem hit quoque finem ,1631, Unuarii 18 , Batav. Iacatr. 

F l 7^1 S L I B R 1 P R l M 1. 

uca

IACOBI B O N T I I 

MEDICI 

METHODVS MEDENDI 

*LV A 

IN INDIIS ÒRIENTALIBVS 

oportet utìi in cura, morborum illic vulgo 

St populariter graffar* tium. 

L I B E R S E C V N D V S . 

Amplijlimis, Magnificis, ac Trudentifiimis Piris, 

P KM F E C T IS MAIORIBVS 

Negotiorum in INDIIS ORIENTA LIB VS; 

Dominis meis, mihi fumma obfervantia colendis. 

S. T. V. 

Nni jam fere tres elapfi funt (Viri AmpIilTimi) quod 

operam in re medica meam, V. A. addixi : quam, cum 

primum in Indias veftras veni, non fterilem jacere paflus 

fum : led ftrenue in a&um traducere ccepi. Vt eo 

oftenderem, me non velie, utfumptusà vobis in me 

collati, fruftranei effent : Itaque, quod interdiu in praximedicanotatudignummenti 

reponebam,nocì:e,a 

curis aliquantum vacuus, charta: concredidi, quod jam in lucem proludere 

libet. Vtfaltem ex parte debita mex, erga V.À. obfervantia fatisfacerem: 

naminfolidumfolvendoimparemmeelTe reperio. Exiisigitur qux 

precipue obfervari debere putavi, Methodum Medendi hanc concinnavi. 

Eofque morbos defcripfi, quosEndemios effe, & populariter hic graffali 

animadverti. Neque in cura quicquam addidi, quod non folidaprius experientia 

comprobatum effe vobis affamare aufim. Scribant alii, quibus 

ifta mens eft, miracula ex auditu : Ego, quod hifce oculis, & qualicunque 

metyudicio percepì, vobis fpe&andum propone Quod cum nemo ex noftris 

Batavis, (ut credo,) affequutus fit : immo, ne tentaverit quidem ante 

me ; ideoque cum ep;o, qui primus in hanc arenam defeendo, non fine caufa, 

malevolorum tela metuam,patrociniummihiV. A. quserendum erat, 

quo adverfus eorum iótus, velut clypeo, hxc contegerentur. Qups autem 

^quiorespatronos me invenire polle confìderem, quam vos (Viri Amplia 

fimi) qui me ha&enus favore veftroprofequuti eftis, quem fi fenfero erga 

inecontinuari, animummihi, aevigoremaddetis, hifce majora, & auri- 

B 2. bus

IACOBI BONT1I 

Lveftadignioratentandi. Et, fi vita; fpatium mihi fupetfit.oftendam, 

mcrnindig'ium.cuih.ecfacraMcdicaconcrcditafint.InteteafVmAm- 

£,1) chartaceumhocmunufculum,quofolusvaleo, eoanimoacape- 

nmeeft/.ncerevomsoffero.CôdA.V.not.usreddam.ubiqusdeft.- 

Sbus arboribus,acherbis,mIavacrefcentibus, commentari ccepr,ùfa 

eft hoc negotium nimis levi pede ttanfcumfle. Valete, Viti Amp.muM, 

rerum porro Indicammaugninomi' vos nob1S dm incolume* confava. 

Datuni"coloni* Batavis Novx,m Regno Iacatrenfi, Anno ,619,Novem- 

bris 19. 

V. A. aMSiJfnuu Cluns 

IACOBVS BONTIVS M. D. 

AVRELIVS CORNELIVS CELSVS 

De Re medica : 1. 5. Cap. 16. Confilium Pradicum 

hoc nobile Medici» reliquit. 

St pmimtùhominù; Primum,«m,fdfen>mmmfteft, nonattmiere; 

nccfiAirefièicionmtjut, utocafi, quem fonfm.ferma. 

Dan Mtr*vimmt,fi* « «*« d>fficéremefli,»e•/tcV**mmd»fmntt 

H J ^ i 4eltgnLtiiêlfefeU,jfeîcUMUr: Sed^cfrudem^trocon- 

ne,qUoìferfceX,gmn,eB, mahmmaju* curanmnegltgennafia. 

Invide, quid tentas abradere mordicus ungues ? 

Vel meà ne carpas fcripta, vel ede Tua. 

C A P V T I. 

De Ttréfeos quadam ftecie, quam IndigeruBerAerii yocant. 

Ffeflus quidam admodum moleftus, homines infettar, qui ab incolis Be- 

AHberfl Jòd Ovem fonar) vocarur. Credo, quia,quoS malum .ftudTnvafit,m- 

S S u i &elevandocrara)tanquamovesmgred.anrUr. EftqulfpcaandogeniDus.eee.cv 

K,,mmo?um fenfumqucmanuum.acpedum, 

ciesParalyfeos.feu potius T ^ ^ 

immo vero aliquando " « T ^ ^ S f a ^ ^ a u n * temporibus, przfcr- 

nervos iftehumor phleematicus invadit. rsam nocics, »"» » r rnnrra^ 

ncr ,. . r- ì h n„,- ^n-.int In hoc cafu arnis prolongantur, non contralons 

diurni, frigida appellar! poilunt. in noe eam Y fe huntwr,

HIST. NATVRAL. Si MEDIC LIB. II. 27 

huntur, infinuante fé inter junduras phlegmate, ita ut nervi Se ligamenta inde laxentur. 

Quamvis autem hoc malum plerumquc per gradus, &pederenrim homines invadat, 

tamen aliquando valde fubitumeft, dum nimirum homines xftu defatigati, 

potum ex Palma Indica copiofe Se confeftim ingerunt; non fecus acin patria, diebus 

Canicularibus aliquando vidimus fieri, cum quis curfu,aut aliquo alio vehemerai moni, 

calefadus, potum cerevifìx, aut ladis preflì, nimis avide haurir, ita ut inde fxpe 

fummum vitx difctimen, immo ipfàm mortem incurrar. Porro fìgna hujus mali afpedu 

obvia funt. Adeft enim fpontanea univerfì corporis laffirudo ; motus Se fènfùs, 

prxcipue manuum Se pedum, depravarur,hebefcitque; atque in iis fentitur plerumque 

titillatio talis quxdam, qualis in patria frigida, Se hyemali tempeftate,manuum,. 

ac pedum,digitos corripit, nifi, quod hic tantus dolor non adfir. Tum etiam vox aliquando 

ita impeditur, ut xgct vix articulate loqui poflit : quod mihi ipfi accidit, dum 

hoc morbo laboranri vocis fònus, per integrum menfem ram exilis effet, ut me vel 

proxime affidentes vix intelligerent. Adfunt, prxter hxc, aliquando multo plura fìgna, 

Se Symptomata, qux tamen omnia tenacem, Se frigidum, humorem fapiunt : fed 

prxcipua enarraffe furhciat. Accingamus ad curationem iraque, qua? plerumque in 

longum ttahitur ; dum nempe humor ifte lentus , Se frigidus, xgre difcutitur : per fé 

tamen (ut plurimum, ) lethalis non eft : nifi mufculos pedoris, Se thoracis invaferir, 

Se, hoc modo, fpiritus, ac vocis,viam intetcludat. Verum hoc imprimis curandura eft, 

ne (fìullo modo fieri poflit) te ledo affigas decumbendo:Sedvel ambulando, vel equitando, 

vel fimili aliquo motu validiore, omni conatu te exerceas : currere quidem impoffibile 

eft.Fridiones quoque fortesr& dolorificx,fummeneceffarix funt, quas commode 

hic fervi Bengalenfes, ac mulieres Malaycx adhibent. Nam noftra gens tali 

exercitio non affuevit, ut nec balneis, qux hic frequentia fùnt. Fomenta, ac InfefTiones 

conficiunt ex herba nobili Lagondi dida, quse folio quidem Perficariam refert, eftque 

odoris fìiavis, Se aromatici. Certe nobis non tantum ufum Chamomeli, Se Meliloti, 

prxber, fed difcutiendi Se refolvendi viribus, iis, meo quidem judicio, prxftat ; 

Pedes & manus prxter ea inungendi funt oleis Caryophyllorum, &Macis : fed mixtis 

ol. rofàceo : nam fòla adhibita,nimis cauftica funt, Se cutem facillime eroderenr. Habemus 

prxrer hxc nobilem Naphthx fpeciem, allaram ex Sumatra, Iavx regno, è regione 

in confpedu fìta. Quam Minjac Tann nah Indi vocant, oleum terrx fignificans, 

quod, non fecus, ac nobis cognita Naphtha, quod oleumpetrx vocamus, è terra 

crumpat ; vel ex rupibus, in fiibjeda flumina prxcipitetur. Hoc oleum à Barbaris in 

tanto pretio habetur, utrex Achinenfis,qui potentiflimus iftius infulx eft Tyrannus, 

fub capitali pcena iftud evehi inde prohibeat : ita ut incola:, node intempefta, fi qux 

noftra, aut Anglorum navis, eorum littoribus adpellar, ad nos iftud furtim deferant. 

Hoc oleum, partibus affedis illitum, miraculi inftar xgros confolatur. Odore eft porro 

gravi : tamen non faftidiofò. 

Sed cum hic morbus fir chronicus, Se longi temporis, nihil xque prodeft, quam 

decoda ex radicibus China;, Sarcxparillx, ac Ligno Guajaco; qux blando, & amico 

noftro corpori, calore, frigidos iftos, Se ctaffos humores, per fudor es,&: urinas, egregie 

difcutiunt, Se evacuant. Interpofìtis tamen fubinde commodis per al virai evacuationibus, 

inter quas principem locum obtinet Extradum, quod hic conficimus. Ex aloè, 

Se Gutta Cambodja dida vulgo (corrupte apud nos gutta gamba:) cujus defcriptionem 

inferius videbitis. 

Sanguinem mittere nefas : non enim plethora, fed cacochymia, in vitio eft: & quis 

fanguinem fontem caloris, Se thefaurum vitx, non efleinrelligir. 

Hujus affedus reliquix porro commode difcutiuntur Theriaca,Mithridatio,&c. 

fùdorem, Se urinam moventibus, ac nervos roboranribus medicamentis. Reliquas 

hujus mali molcftias opportuna exercitatio, & valida Naturx vis fanabunt. 

B 5 C A-

I A C O B I B O N T 1 1 

C A P V T IL 

Ve Spafmo. 

QViapudnosinHollandiar^ 

ut inerito inter Endcmios.acpopulares morbos, numeretra 

Tam repentraus, &fubitus .ft aliquando ejus impetra, ut, * ^ « » 

levioresfùnt,&pcrfetranfeunt,hincnonagimus. 

Porrnhoc malo aifedi, truculente admodum aftantes intuentur, prxfertim, ( quod 

fxpe fi ^Perveniente Spafmo Cynico, feu Cpnvulfione canina, cum utravis, maxilla 

araes ver Us trahitur. Ruber Se viridis color ex oculis, Se facie, ontur ; dentibus ftrident, 

& raurmur inconditum, vice vocis hrananx, edunt, tanquara n, qui e cella fubterranealoquuntur: 

itautimperitisveredxraoraaciappareanr 

Cura inhocaffedu à copiofà fànguinis miflioncinchoandaeft. Tum nictiones, oe 

li.Su x vahdxadh bendx P Inundionesquoquefiant oleisMacis Caryophyllorum, 

ZTZltTett. Cucurbitxquoquevitrex,&amplx,ciimmultaflamma, fraefea- 

S S n d , cervici, 1 urabis, hranens, ac mamraillis, ita enim, ferofus ifte, 

&bilioftishumor,commodeànervis,&mufculisrevelletur. 

£ remediis iftis paroxyfmus paulo mitior evaferit,& xger aliquo modo jam deglutìrcinc7praUntido 

P taadvUishancpeftem,informa liquida adnbauUfuncquxvc. 

nenoSanc, utplutiraura, raateriam, impugnando, per fudores, Se urinas celericeTeiidaht. 

Talia mnt Lapis Bezoar,rafura corrai Rhinocerotis, curaThenaca, Se 

Mithnd" niixta, Sec qux in progreffu videbiris. Tura vomitoria ex Iiifufione gutrx 

Kodia, Se Hepate Antimoni! feu Croco Metallorum deglutienda funt : In hoc 

ifÌduralprLraftinandura;cum fit morbus acutiffimus, qiu, fi quis alras,ve- 

[ien enter, cito, & cum pericolo, movetur. Si autem malum ravaluerit : & xger degludre 

non valeat, per acerrimo* clyfteres alvus eluendaeft. Quorum hoc fit exera- 

Phr ' «t Herbx Lagondi didx, Abutali Avicennx, Bifmalvx, qux omnia hic 

cre(cunt,anaM.j.fem. Anifi, Fcenicul. Cumini, Anethi. ana 5ij. Coq. 

infq aq. Fluvii. Colatur, tfe.j.add. pulver. Colocynthid. hic crefeentis, 

r 6. Salis Ammoniaci, vel Salis nitti 5j, Eleduarii fratris mei R. B o N- 

T 11, cujus deferiptionem mox dabo, %] S. ol. Anethi % i 1 j. Mifce, F. 

Dein xgcrl capite ad calccm inungatur olcis fupradidis, Se Naphta Sumatr enfi feu 

MtmacJannah. Balnea quoque acforus fiant ex Herba Lagondi, Se foliis fruticis cujuffrmDàwtont*incolis 

didi, qui frutex in humanam altitudinem affurgir, folio ad 

mnuinem diifedo Balfaminx, cujus odorem etiam proxime relerr. Specifica quadam 

vi hxc folia crudelimmum hoc malum impugnane & funt anodyna, doloremquc 

ledant, qui ra hoc malo, ex conttadione nervorum, violentifnmus eft: Lapis, & fai 

prunella: per os fumptum,peculiate eft remedium, ac raateriam bihofam per urinas 

copiofe execrnit, Se, fi febris adfir, cor Se artetias refrigerar benigne Imprimis vero 

habenda eft ratio, lxviflìmi fymptomatis doloris nimirum, cui omifTa tantifper caufa 

principali, fxpe coe.raur occurrere. Quod commode fiet Laudano Quercetara.l hilonio 

fine F.uphorbìo, fèd prxcipue extrado Croci, quod infra defcribenras. Fortafùi 

ìciolus quifpiam, negabithis temediis, propter vim ftupefadivam, Se narcoticara, 

nervifque mimicam, effe utendum. Spcciofa hxc quidem prima fronte videntur; fed 

tamen vana funt: nam prxterquam, quod calidiffima hujus climatis tempenes hoc 

1 rcqui-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IL i9 

requiràt, certiflimum eft, in tali nece/fitate, fine his xgrum evadere non poffe. Adde 

quod nos tam rite Opium hic prxparamus, ut vel infanti innoxie detur ; orfane 

(ut verbo abfolvam) ftopiata nobis deefTent, in morbis czlidis, hic graffantibus, frun 

v raremediaadhibereffiu$, quod, etfi imperitis durum, ex progerfm tamen, me nihil 

temere dixiffe patebit. Circa vidus rationem non admodum curiofì fùmus ; quia vehementia, 

celcritafque, m'ali, acatrocitas,nobislongioremdeliberationem eripiunt-, 

inclinante tamenmorbo-,gallinis, &hcedina, & vitulina,carne, utendum, cujusjufcu- 

Iis incodrum fit Cardamomum, & Thàmarindi, qux duo fimplicia lava copiofe fert, 

ut medicamenti fimul ac alimenti vicem fìippleant. 


Ve Alvi Trofluviis & primum^ de Vyfenteria vera. 

Q Voniam Profluviorum Alvi, hic (ut &apud nos) varix funt fpecies, de fìngulis 

agemus, partefque affedas demonftrabimus, tum caufas inveftigabimus, 

Se fymptomata denique obfcrvando, curam his annedemus. Er primum de 

Dyfenreriaveraloquemur, horribili ifto , Se confuetiffimohis regionibus malo, quod 

plures homines necat, quam affedus quifpiam alius prxrer naturam. Dyfenteria igitur 

vera, eft Exulceratio Inteftinorum cum affidua dejedione, mucofà primum, cruenta 

dein, Se ultimo purulenta,cum ramentis, ac ipforum inteftinorum fubftantia, cum 

dolote intolerabili, torminibufque ventris ; Hoc vitium partim contrahitut ex aere calido, 

Se humido ; Falluntur enim, (uthoc obiter quoque dicam) qui, propter Linex 

iEquinodialis proximitatem, aèris temperiem, ficcam, Se calidam, effe putant. Cujus 

reiinvidiflìmiun,inter alia, argumentumeft, quodchalybs,ferrura, xs quoque, ac 

ex his confeda inftturaenta, rubiginem citius, &:xruginem,conrrahanr, etiam ficciilima 

anni tempeftate, cum nullx pluvix cadunt, quam in patria, Autumnali tempore 

pluviofiflìmo. Prxter ea frudus maximum huic malo fomentimi prxbent, quibus fi quis 

cum fumma calinone non vefeatur, Se cum Oryza, vel pane Se pauco falis, vix unquam 

hoc malum effugier, non fecus quaminGallia, &Hifpania, quiuvas avidius fine pane 

vorant,ftatim Diarrhceam, vel Dyfenteriam incurrunt. Tales funt frudus: Ficus nempe 

Indicx, quas Banana*, Se Pifang incolx vocant, Garcias ab Orta, Se Pro/per Alpini^,Mufam 

appellant. Duriones deinde, lacas, Ananas ; Adde his Cucumeres Se Melones aquaticos, 

Sec. Quorum defcriprionem apud eundem Garciam, Se Ioannem a Linfchoten, videte. 

Hi frudus, prxter quam quod horariifinr, etiam humiditate fua , & calore, temperamento 

noftro infefti funt, Melones, Se Cucumeres,excipio, qui prxter frigus, de humiditate 

non parum par ticipant. Prxcipuavero hujus mali caufa eft, potus vini adufti, 

quod Arac vocatur, &quod Chinenfes ex Oryza, admixtis Holothuriis, in mari fluduantibus, 

conficiunt, qux nos Belgice 4&ttaubttl Se

10 IACOBI BONTII 

niendum eft, quo remedio ( aufim dicere ) nullum humana cura exquifitius «cogitare 

Totrac ûtoque vetiffimum hujus morbi, fxpe edam venenati Amidoton effe. Special 

porro omnia remedia adirane affedura referre mei infiltrai non eft. Et ego tantum^ 

requiro, mix non primis modo qualiratibus, fed proprietate etiam fubftantix, 

huTc morbo fxJiramo adverfentur, Se, in hoc folo, maxime nafcuntur. Frudus etiam 

ilU quos ^«^vocaraus, qui conditi, propter aftringentiam, Se aciditatem, fumme 

utiles funt Immaturi quoque coquuntur cum ovis, ur apudnos uvx crifpx ; neque 

tókquis,etiamfi exqumtiramiguftus, faporis diìfetentiam cognofcit. Conficitur 

ed m ex lifdera frudibus conditura feu raiva, non fecus ac caro cotoniata in patria ex 

Cydorais malis, cujus vicem fupplef, nefeio an & fuperet. Ad ultenoremporro vifeerum 

corroboradonem egregie confert Syrupus è Granatorum fucco, recens ex arbore 

decerptorum ; tum flotes ipforum conditi, excelienti in hoc malo remedio funt. 

C A P V T IV. 

Ve Fluxu Alvi Hepatico. 

FLuxus Alvi Hepaticus, etiamfinon minus, quam Dyfenteria, periculofus,non tamen 

tam fxvis fymptomatis concomitatus eft. Adeft enim multo minor,ac fxpe 

nulla inteftinorum exeoriario: nani in hoc cafii plerumque purus fanguis dejicitur 

vel propter debilitatam jecoris vim retentricem, velproprer acnmoniam fan- 

Cuinis,ofcula venarum referantis per anaftomofin, vel denique cruor propter copiam 

re2ur2;itatinvenasmefaraicas,&inderainteftina, &: fic per alvum rejicitur, & hic 

quidem omnium fluxuum Hepaticorum minus periculofus eft, Se fxpe plus terrons, 

quam damni, infert. Si itaque acrimonia fànguinis in caufa eft, frigidionbus decodis 

utendum eft, èfeminibus Cucumerum, Cucurbitatum, Citrulli, Peponum ,ac Me 

lonum aquaricorran, quorum omniumfumma eft quantitas. Ex iifdem conficiuntur 

quoqueEmulfiones, Eclegmata, SePulveres, adidem malum perutiles. Tura adpeccantis 

humoris revulfionem, cucurbirx cum fcarificatione lumbis, Se natibus,admovendx, 

tum diureticis fupra nominatis cura faccharo cibi condiendi. Sin aurem quantitate 

nimia fanguis luxurier, fine mora vena media pcrtundenda eft, habita femper 

reda ratione virium, quia in his regionibus propter aeris ambientis calorem,&: evaporationem 

fpirituum affiduam, homines, prxfcrtim xgri, fiunt debilirami. Hinc;(ut obitet 

hoc dicam) non facile, nifi in fumma ncceffitate, ad venx fedionem defcei. do,quod 

corpora noftta molila, Se à calore fupradido effoeminata, iftam evacuationem non facile 

tolerant : Secus eftin compadis corporibus Iavanorum ac Lufìtanorum, qux calori 

aflueta, venx fedionem largam admittunt. Expertus, credite, loquor. Sed femper 

"inanguftiis, ceu adfàcram anchoram, confugiendum ad nobile iftud Extradum 

Croci, jam aliquoties commemoratura. Cujus dcfcriptionemhic fubjicio. 

V- Opii elediflìmi ( quodMifri vocant, Se antiquorum eft Thebaicum, nam 

Mifri eft iEgyptus,) Sanguinis draconis, graraniBenjuini, Croci Oricntalis, 

ex Perfia, ana partes xquas, Ambrx Iaponicx, feu nigrx, partem tertiam ;conjice 

in vas vitteum oblongi, Se angufti, colli ; adde aceti fortiffimi ex vino, ut 

materiam feu maffam in fundo fuperemineat, tres, autquatuor,digitos. Vitrum 

beneclaufum exponatut radiis Solaribus ; qui nobis proptet fervorem , 

funt inftar ignis chymici; colata hxc omnia & expreffa forriter, eodem Sole 

infpiffentur in confiftentiam Extradi. 

Hujus dofis eft à granis fex, ad novem ; in formam catapotii coadum ; vel, incochleari, 

vino, vel eonvenienri aliquo alio liquore diffolurum, detut prxcipuo circa 

nodem, quo tempote obfervavi, omnia inteftinorum mala exafperari. 

DeLienrcria,feu lxvitate inteftinorum, qux plerumque Dyfenteriam diuturniorem 

fequitut, Se etiam de Diatrhcea , volens taceo, quianotiffima hxc funt in patria, 

Se quorum cura fxpe fuperioribus annexa eft, Se tantum fxpe, in cotroboratione ventticuli, 

Se inteftinorum, confiftit. Sed de reliquis Alvi FI uoribus dicamus. 

C A-

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. IL zi 

C A P V T V. 

Ve Tenefmo. 

TEnefmus,propterfummammoleftiam,quamfecran conjundamhabet, magis 

metuitur, quamDyfenteria ipfa 5 &cerre, fi eam prxcedit,ut plurimum 

lethalis effe fòlet, quia omnes morbi, qui fucceffione augefcunt, primogeniis 

funt magis calamitofi: Sin autem Dyfenteriam fcquatur, facilior ejus eft curatio, quia 

tantumreliquixipfius funt, ab acrihumorepartem affedam exulcerante. Eft autem 

Tcnefmus exulceratio inteftini redi, cum crudeli Se affidilo dejiciendi conatu, ubi 

pauca, &mucofà,pcrmixta fànguinis aliquot gratis, extremum pus excernirur : unde 

nofttatcsperappofìto vocabulohuncaffedran fotti 3^ttpp-foOJ) vocant, quodftillatim, 

Se guttatim humorpeccansdejiciarur ; Mulieres gravidx hoc affedu correptx, 

(ut fere femper) abortiunt, vel ante tempus fcetum excludunt. Vterus enim inter 

anum, Se veficani, fitus, ex affiduo, Se forti iftoconatu, embryonera ante tempus 

ejicere cogitur. Ex eadem etiam caufa, procidentiam ani infert, ac Hxmorrhoidas, Se, 

fidiutiusperfeveret, (quodfxpe vidi) Hydropem; &hincExtabefcentiam, &poftfxva 

tormenta Mortem. Quoniam autem hic affedus tantum occupat inteftinum r edum, 

Se anum, cura ejus prxcipue confiftit in clyfteribus, fomentis, &infeflìonibus, qux parantur 

ex herbis partim emollientibus, partim detergencibus. Talia funt fol. fùprad. 

DawlLontav ac Lagondi, Bifmalvx, Se Abutali. Add. fem. Cumini, Anifi , Fceniculi, 

&c. 

Cumhis,& fimilibusulcusjamexpartemundatumfuerit, Se dolor fedador, aftringentibus 

decodis prò fotu utemur, Se hoc eo magis, fi ani procidentia fimul adfìt. 

Ejufmodi funt,Lingua Cervina, feu Phyllitis, folia Thamarindorum, tum frudus quoque 

, Se folia Billinbing fuprad. Qui magnitudinem Se formam referunt primo adolefcentiumCucumerum, 

quos Agureas Lufìtani, ac Itali vocant, quibus frudibus puto 

Naturam nihil acidius è terra produxiffe : Nam,fi cui dentes aliis cipis acefcunt, his 

comefisomnis aciditas evanefcit. Ferme ea ratione, qua major dolor minorem obfcurat. 

Hashetbas prxcipue in fcenam produxi, utfciant curiofi Medicinx indagatores, 

ubi fupra commemorati morbi, &malaita frequentiafint, ibi D. O. M. per Naturam 

contraria his remedia larga manu, ex terra, produxiffe. Cxterum remedia, in 

patria cognita, leviufcule volens tranfeo, quia potiffimum iis Medicinx amatoribus 

prodeffeftudeo, qui mecum, autpoftmeinlonginquishifce regionibus praxin medicami 

exerciturifiint. Et utinamhadenus per morbum, quo circiter quatuor menfes 

decubui, tum per undique nos cingentes Iavànos, nobis, ut in principio mei in has 

terras adventus,licuiffetin amceraffimas Iavx fylvas exfpatiari: Se herbas, nobiliffimas, 

Se plurimas, exadius noffe : Dabo tamen alio volumine , nomina multa, arborum, 

fruticran, Se herbarum,hic paffimnafcentium. Tumavium, & pifeium, quorum 

femper curiofus fui, quique in his regionibus capiuntur, naturam , Se indolem vobis 

explicabo, &quidexotici, & alieni in iis, & in quibus cum noftratibus conveniant, 

docebo. Interim hoc Caput finiendum eft aurea C. Celli fententia, qux talis eft 

l.'iv. e. xvi. Cum inomnifiuore ventris, tum in hoc precipue ( de Tenefmo loquitur) 

neceffarium efi, non quoties libet, defidere ,fed quoties neceffe eft, ut hac ipfà mora in confùetudinemferendi 

oneris intefiim deducat. 

C A P V T VI. 

Ve Cholera. 

P Rxtcrjam dida Alvi Profluvia, etiam Cholera familiariter xgros infeftat; cujus 

caufàm,figna,&fymp tornata, curam denique, hoc capite abfolvere eft animus. 

Fit itaque Cholera, cum materia biliola, Se retorrida ventriculum, Se inteftina, 

infeftans, per gulam fimul, Se per anum, continuo ferme, cumque magna copia, rejicitur 

: Morbus eft acutiffimus, ideoque prxfenti eget remedio. Caufa prxcipua hujus 

malijpracter aèris calidam ac humidam tempcraturam, eft ninna frudus edendilie 

enti a;

u IACOBI BONTI1 

centia; qui quod plerumque fint horarii Se putredini obnoxii, tum humiditatc fua fuperflua 

ventriculo infefti Se infucti etiam, bilem xruginofam hanc gignunt. Hxc excredo 

, Se non fine caufa, alicui vidcretur falubris, quod talia purgcntur, qualia oportet 

: tamen quia cum tanta quantitate fimul effunduntur fpiritus vitales, Se naturalcs, 

debilitato quoque per fcedos halitus corde, caloris omnis ,ac vitx fonte, ut plurimum 

commoriuntur xgri,idque celcrrime,utpotc qui intra viginti quatuor horas,vel etiam 

pauciorcs, expirent, ut accidit inter plurimos Cornelio van Royen, xgrorum in Nofocomio 

Oeconomo, qui,hora fextavefpertina,adhuc valens,fubito Cholera corripitur,&: 

anre duodecimam nodis horam vomendo fimul, per alvum dejiciendo, cumdiris 

cruciatibus, convulfionibus, miferrimeexpiravit;vincente morbiviolenda ,ac celcritate 

oraneremediorum genus: Si tamen, ulttaprxdidum fpatium,pernicics ifta protrahatur, 

magna de curafpes eft, pulfus admodum debilis eft, refpiratio molefta, membra 

externe frigent. Calor vehemens, Se fids, interne urgent; vigilix adfunt perpetuar. 

Iadatio corporis raquietiffima,quxficomitetur frigidus Se feetidus fudor, mortem 

in propinquo effe, cerdramum eft. Dandainhocaffedu primum opera, ur acerrimus 

ifte humor, qui ranto furore, acorgafmo,fertur, mitigetur. Quod fieripotetit maxime 

per aftringentia medicamenta, ventriculum, Se inteftina, corroborantia, Se fimul 

modico frigor e furorem matetix morbificx refr enantia. In his prxftantiffimus eft Syrupus 

ex Billtnbing, fuprad. Tum frudus ejus faccharo conditi, adjedo croco. Syrupusprxtereaèfucco 

Limonum recentium. In lava nafcitur infuper ad huncaftedum 

Pfeudomyrobalanus, qui forma Bell ericos refert, magnaque copia à Nigris in urbem 

venalis adfertur, Se fola aftridoria viprxftat, cum cxtcrx Myrobalanorum fpecies 

etiam laxativi aliquid habeant ; hinc conditus hic frudus, udliffimus, ad Cholcram 

non folum , fed ad cxtetos omnes alvi fluores nimios. Cum cornu cervi ufto, lapide 

Bezoar, rafura cornu Rhinoceroris, vel Margaritis prxparatis. 

Sed his non adfcrentibusjuvamen,confeftim ad Extradum Croci deveniendum eft, 

tum, ut vigilix arceantur, Se fomnus concilietuf, qui propter fummam virium dejcdionemneceffarius 

eft, tum ut, tantifper mitigato atroci ifto humor e, Natura fortior 

denuo ad vincendum hoftem infurgat: Cholerici (ut fere femper) convulfi moriuntur. 

C A P V T VII. " 

f J 

Ve AffeBìbm Hepatis Vifceru nobilis : &• primum de ejus 

ObJlruBione, &• Inflammatione. 

NVllum vifeus, prxter inteftina, frequenrius in his regionibus infeftatur, quatti 

jecun quod, prxtermiffa,jam toties dida, vidus ratione mala, a potu iftins maledidi 

Arac, non tantum in tempetamento immutatur, fed etiam in fiibftantia 

fua corrumpitut : Dum enim ejus hauftu ebtiofi ifti excalefadi, ingentem aqux copiam 

in ventriculum ingerunt, ut conceptum xftum tcftinguant,dein humi, tanquam pecudes,procumbunr, 

&innavibus,ferori,quipoftfecundam aut tcrtiam nodis horam, 

copiofe cadit, exponunt :inde venenatos vapores è terra erumpentes, intra corpus rccipiunt,&: 

fic obftrudionem hepatis facillime incurrunt,cui adeft tenfiva,in hypochondrio 

dextro,gravitas, dolotqueobtufus, Se quafi pondere premens. Difficilis quoque 

adeft fpirario, propter gravitatem vifeei is,diaphtagma deorfum tt ahentis,cui,mediante 

lieamento fufpenforio , anneditur : Se hxc infardio fi perfeveret, humor, hcpar obfttuens, 

dirai non ventilatur facillimc,putrefcit. Vnde febris etiara oritur, Se ipfius hepatis 

infiammarlo, cum dolore acuto , & pungente, febrifque augefeens, in ardentem 

tranfit,cum firi intolerabili,faciei rubedine,& difficili,ob prxdidas in obflrudione caufas, 

refpiratione: Hi duo affedus cura, quafi invicem, concatenati fint,& unus ex altero 

ferme nafeatur, curam amborum hoc capite conjungam, incipiendo, (ut par eft) ab obflrudione. 

Itaque in hac primum obfervandum eft, ne nimium calidis medicamentis 

in principio utamur, ne minurx iftx hepatis venx, Se capillares, ab exficcantc calore 

magis obftruanr ur, Se ne hoc modo, (quod in proverbio eft, ) oleum camino addamus. 

Ereo temperate calidis, Se per confcquens leniter dcobftruentibus, Se raateriam pcc- 

5 * * cantem

HIST. NATVRAL Se MEDIO. LIB. IL i, 

cantemincidèntibus opus eft, quxfamiliaritatem quandam cum noftranaturahabeant. 

Talia funt, qux àpradicis Anodyna vocantur. Nimirum femina Anifi, Fcenicuh, 

Cumini, qux nobis hicfuppetunt. Tran radices graminis cujufdam aromatici, Se 

Caryophyllatxodoremxmulantis. Adde his, (quodinprincipio dicioportuit,) Calamran 

aromaricum verum, quemPaftum Camelorum vocat ab Orta, abunde hic 

crefcentem, quo eriamincolx cibos, prxfèrtim pifees, non infuaviter condiunr. Cxterum 

reliqua addanrur ,qux blando calore diuretica funt, ut vifeus hoc nobile ab infardu 

liberenr. Prxparata jam morbi materia, eam medicamento, non femel nec 

fimul,fed iterato, ftndebimus educere. Ejufmodi funt, Thamarindi, Caffix fiftulx 

pulpa, adjedopulvereTherebintinx cod. fec. artem -, mirum enim quam blande hxc 

fimul per alvum, &:vcficàm morbificum fuccum ejiciant : fi paulo forrius defìderes, 

adde gj Rhabarbari, mifceatur cura fupradidis in formam boli. Inflammationem porro 

inprocindu effe cum compereris, ex febris augmento, Se dolore vehemenriori, Se 

magis pungente, ftatim venam fecato copiofe,pro viribus xgri. Cibis, Syrupis, Se Confervis 

refrigerantibus, jam aliquoties commemoratis utete, qux, ne adirai vidcat 

ager e, ego lubens omitto. Conficituf conditura ex frudibus, quos poma Amoris vocamus; 

Italis Bella Dona, Se Lufitanis Poma d'Oro, appellantur. Certe fpecies Mandragorx 

eft. Chinenfes inter acetariain horris colunt, Se toftam fub cineribus cum 

aceto Se pipere edunt. Hxc Pianta , etiamfi frigida eft tertio gradu, tamen, in climate 

hoc calido, Sebile acerrima dominante, maximum Hepati, &reliquis vifeeribus 

vicinis , per confènfum laborantibus, prxftat refrigerium. Condiuntur quoque muda, 

Se aceto, addito pipere, &aromadbus. Quod genus conditura: communi nomine 

Achar Indi vocant. Denique Hypochondria ; prxfèrrim dextrum inungendum eft, 

unguento nobili, quod Indx mulieres conficiunt, cujus ingtedientiaprxcipua funt, 

Radix Curcumx, (quam Borboniincolx vocant,) Se unde univerfa compofitio hxc etiam 

nomen fòrtita eft. Santali omnibus fpeciebus, addita Caphura: &oleo recenri ex 

Cocco expreff. vel fi mavis, rofaceo ; quod nobis ex Perfia fuppetit :Hxc omnia in 

matrtiore fìibigunnir in unguenti confiftendam. Hocoleo, feeminx fimul, Se viri, 

totum corpus inungunt adverfus xftus: Et quia colore proprer Curcumam eft flavo, 

homines quafi croco tindi fpedantur, odorerameneft admodum grato, Se cerebro 

utili : ( Curcumx meminit ab Orta, l. z. cap. 59. Et quamvis eam ibi deferibat : tamen 

fatetur,idfeexauditufacere, ego millicsvidi, Sei tetta evulfi. Defcripfit autem fùb 

nomine croci Indici 3. Foiio eft Pfèudori'dos, feu Gladioli.) Prxterea, ad idem, 

Oleum conficimus, ex floribus c.TJufdara atboris, non nimis alrx, ferentis folia, Perficx 

arboris fimilia. Flores funt viroris dilutioris, quem Belgx %tt-$tùtXX vocanr, Se 

primo intuitu, potius fafciculum folioium putes effe: fed pediculi intus in calice, quales 

inrofis funt, flores effe arguunt. Arboris fimul, Se florum nomenSampaga incolis 

eft, &: apud eos infummo funt honore : Nam Indi, fi qux gens alia inter Mahumetanos, 

odoris grati funt avidiffimi, hinc nullas ferme inplateis mulieres confpicias, qux 

non capillos intertextos habeant, his Se fimilibus floribus, ut gratiores fé maritis, aut 

amantibus fuis, fé reddant : fed in viam redeamus. Si ( quod fxpe fieri folet ) dolor in 

Hepate, & ligamentis fit intolerabilis, caufa tantifper omiffa, huic fymptomati oc~ 

curremus. Quod fiet per Exrradum Aureum Croci, quo vel folo ( aufim affirmare ) 

xgros plurimos curavi, natura, per quietem,ad fé redeunte, Se virus per alvum, urinas, 

Se fudotes, ejiciente. 


Ve Jpoflemate Hepatis, &• ejus cura unica. 

QVod fi hepatis infiammano non benefanetur, vel pertinacius curx refiftat, 

confcquitur admodummiferabilisaffedus, Hepatis nim Apoftema ; quo, fi 

parenchyma, feu fubftantia ipfà jecoris occupetur, jam incurabile eft malum; 

Ideoque de eo fuperfedeo dicere. Sed fi pus hxreat, intet membranam cingentem 

hoc vifeus, Se ipfius carnem, (quod perfxpe fit, ) unica falutis fpes eft in Apoftematis 

apertione ; qux hoc modo fieri debet. Primum, in regione hepatis applicetur cauterium 

potentiale,ita, ut efehara tantum penetret abdominis mufculos, nec inficiatur 

perito-

14 IACOBI BONTII 

perironxum ; Deinde, parvo foramineper fcalpellran inipfofedo, per id immittatur 

ìnftrumentum argenteum concavum, quali utuntur in fedionibus calculi lithotomi ; 

dein fatis late vulnus dilatandum : Et tran ftatim inconfpedumfe dabit membrana Iecur 

ambiens, vehementer tumefcens ab amurca intus latente. Ea pertufa, faniofus humor 

, carniumloturxfimilis, effluet, qui quo minus foetet, eo major de curafpes en\. 

Poft hxc vulnus detergendum, modice ficcantibus Se mundantibus. Fol. n. rofàrum. 

Cortic. granatorum, add. meli, rofac. &c. Dein farcoticis, Se epuloticis, a perito Chirurgo 

vulnus ad cicatricem perducendum. Interea xgro omnino a pharmacis Si catharticis 

abftinendum, Se tantum roborantibus utendum, ut Conferva rofar. cum 

Pulvere Santali rubri, cui mifceatur cornu cervi ufti rafiira , cornu Rhinocerotis, 

qui hic pluf iraus in fyl vis eft, Margaritx, Se cotallum rubrum prxparatum. Adhxc 

Syrup. condita, Se mivxeBiUinbing, Mangas, Granatis, è fucco Limonum, qux omnia 

refrigerantia fimul Se hepar roborantia,xgrofolamenadferunt. Porro debili (utfere 

femper ) exiftente xgro, lapidi Bezoar non eft parcendum. 

C A P V T IX. 

Ve Hydrope > familiarijfimo in Indiis Morbo. 

H^cpauciffima de Hepatis apoftemate: quia cura non verbis,fed agili Chirurgi 

experti manra&prudenris Medici ingenio peragcnda eft. IamadHydropcm, 

frequentiffimum in his locis malum, deveniendum eft. 

Hydrops, ut omnes dodi confentiunt, oritur ex frigidahepadsintemperie, qux 

fxpe à diuturna obftrudione originem ducit. Hxc vero obftrudio nafcitur ex cibis 

mali fucci Se frudibus fupra defcriptis: hinc fit,ut fanguificatio virietur.lecur cnim,dum 

chylum,ex venis mefaraicis attradum,in fanguinem converterc nequit, ejus loco ferofum 

illum &aquofumhumoremgignit ; intumefcitque ( ut & in Patria) veluniverfum 

corpus, vel abdomen, idque vel a flatibus vel humor e ferofo. Unde illx tres tantopere 

decantatx Hydropis fpecies, Anafarca, Afcites,&Tympanites, (ptoh dolor)nimis 

frequentes funt in Indiis. Pars tamen principalitet affeda, eft nobile vifeus hepar. 

Tuffispropterea ficca comitatur Se refpirandi difficultas, quiajecur infitafua, &jam 

per morbum adauda gravitate, deorfum feprum tranfverfum ttahens, thoraci & pulmonibus 

liane moleftiaminfert. Adeft febris plerumque lenta, utinx ob cruditatcm, 

&e fundionum naturalium debilitatcm, tenues Se albx. Sitis propter ferofi humoris 

falfedinem adeft indefeffa. Prxrerea univerfi corporis fpontanca laffitudo. Hxc 

funt aqux intercutis prxcipua figlia, fi qux fint leviora, ca prudens prxteteo , quia 

mihi non eft animus formare Medicum : fed jam formatura docere, quid hic in praxi 

opus fit. Antequam hujus morbi curam aggrediamur, feiendran eft in genere, Hydropem 

in his locis facilius fanari, quam fub noftro climate. Itaque cautus medicus 

non temere judiciumfuumprxcipitet, nec primoafpedu lethale dicat, quod paulo 

poft cum ingenti fiia irrifìone, àmulierculis, vel potius ipfà natura, obfervata tantummodo 

convenienti vidus ratione, fanatur. Prxcipua vero cura confiftit in prxparatione 

primum, deinedudione humoris peccantis ; tumreliquiarum difeuffione, denique 

in corredione intempetiei in hepate conceptx. Dixta quoque fit boni fucci, ut 

funt Gallinx ( quod avium genus hic frequentiffimum) exquc fint elixx potius, quam 

affx : fed inter exteras iftud genus eligendum eft, quod carne fit nigf a ; nani has habere 

vim medicamentidiutetici longo ufu ab incolis compertum eft ; Harum jufeulis racoquantur 

femen Anethi, Fceniculi, radices Cichorei, Majorana, Bafilicum, quibus 

omnibus abundamus. Eodem modo prxparatx etiam carnes caprinxmedicamcntifimul 

ac alimenti vim prxftabunt; fed nihil xque confert, quam quotidiani ufus 

decod. radicum Chinx, Sarcxparillx ; adjcdis Curcumx radicibus, Succila & Scabiofa, 

quarum herbarum vires mulieres Malaicxobftettices, ufque ad irrifionem extollunt. 

Sic quoque ptodeft decod. Guaiac. cum eorticibus ejus. 

Humor era hoc modo prxparatum educete per alvum ftudebimus vehementioribus 

catharticisnefiimbecillibus utamur,fuccum peccantemmoveamuspotius, quam 

promoveamus. Inrer qux prxftat Exttad. gutt. Cambodja, quod paratur hoc mo- 

dcàme - y. Aloe's

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IL i$ 

^C. AloèsSocoterinx, 

Guttx Càmbodja, 

Granmi ammoniaci, ana partes xquales. 

Aceto vini acerrimo diffolvàntur ; pone in vafe virreo ad Solem, fortiterque 

colatura exponatur rurfiis, donec contraxerit confìflentiam, maffx 

pilularum. 

Dofis ejus à 31?. ad 5J. 

Crefcit quoque in fumma copia, Cucumer afininus, unde Elaterii fùccum.nonfemei 

confecimus, cujus 3j. ad 5 fi cum magno fucceffu xgris fxpe cxhibuimus. Dantur enim 

commodeExtrad. Efulx, grana x. vel xv. in convenienti aliquo liquore. Et quia fxpius 

incidimusin mentionem Guttx Càmbodja, Se Efulx iftius Iavanx, utriufque 

defcriptionemàmeaccipite. Nafcitur in fylvis Tithymali quxdam fpecies, in tantam 

altitudinem, ut acumina magnarum arborum, quas inftar hederx ampledìtur, 

xquet, imo fuperer: craffidesejus eftbrachii facile Immani. Hujus caule vulnerato, 

ladeus humor effluir ubertim, qui collèdus, Se in extradi confìflentiam redadus, ad 

ufum fervatur. Planra ifta , qux Guttam Càmbodja fert, feu lacrymam iftam flavam, 

quam in patria habetis, fupradidx adfimilis eft: nifi quod non tam alte excrefcat 

: ita ut ferme folo colore fucci hi inter fé differant. Crefcit hxc pianta, ut Se Aloe, 

in maxima copia in Càmbodja regione Chinx vicina, unde etiam nomen fòttita eft. 

De Paracentefì, aut de umbilici perforatione, nihil addo , non quod non frequenter 

exerceatur, fed quod hxc Chirurgo Se Medico experto cognita elle debet. Adde 

quod mihi ptopofitum eft, tantum de ea cura agere, qux his regionibus maxime familiaris; 

magis enim mihi curx eft honumpradicumagere, quam in fcholis de omnibus 

morbis, eorumque curis otiofe difputantem, Se mediami in charta fuperbx agentem. 

Hoc aufim affirmare, ( abfit verbo invidia, ) fi liane methodum Medici Se Chirurgi féquantur,non 

longe à feopo aberrabunr. Evacuato maxima ex parte hoc ferofo humor e, 

nerecidivampadaiitur xgri ( quod alias fxpe fit, Se a recidivis in Indiis ferme ad fanitatcmnunquameftreditus, 

) reliquix hujus mali difcutiendxfrait, Se hepar, quantum 

fieri poteft, ad priftinam temperiem teducendum eft. Ad quod, prxter lolita antidota 

fudorifica Theriacara, Mithridat. &c.) Decodum leviusSarfx, radicis Chinx : Se 

Guajaci per aliquot dies continuandumeft, quod tum in hoc, tum in aliis chronicis 

morbis longe prxftantiffiinum,indubitatran eft remedium. 

C A P V T X. 

Ve Mero in Indiis. 

MOrbusrcgius,feuIderus,interquotidianosin India morbos merito numeratur. 

Hic quoque vel morbos alios comitatur , vel eofdem fequitm*. 

Exempli grada Inrlammationem,Scirrhum, Apoftema denique hepatis,&: quia 

tum, utplurimumfympromaticus, Se ex violentia morbi ortus eft, ut fere quoque femper 

lethalis eft. Prxterea, quia ejus cura cum primariis affedibus conjunda eft, de eo 

(ùperfedebimus dicere ; verum 1 , eft & altera Ideri fpecies , ubi folliculus fellis obftrudus, 

exeremenrum mirai ad alvum non tranfmirtit, unde edam in ftercore color 

albusappar et, urina vero croceo piane colore, linrea tingiti Nam bilis, verfus jecur 

regurgitans, cum fanguine dein per venas, Se arteriasin univerfiim corpus diftribuitur, 

cutemque tingit colore lureo, ut Se in oculis manifefto appareat. De hoc affedu 

nobis eft fermo. Sxpeitamomentaneus eft, ut intrapauciffimos dies oriatur , Se occidat, 

quod cis paucos menfes accidit dodiffimis, Se reverendis viris D. Iufto Heurrito, 

ac D. Abrahamo de Boy, quibus amiciffime fimul Se familiariter utor, qui aliquoties 

exhibito pharmaco fudatorio, Se cordialibus, intra breve temporis fpatium curati 

funt. Qui autem diuturnior eft Iderus, majorem in cura diligentiam requirit, quod 

ineo longe validior iitobftrudio : adde quod fxpe delirium, Se phrenitidem infert, 

bile flava per metaftafìm ad mentis arcem elevata. Hic negledus certiffimum hydropem 

infert. In eo igitur iifdem medicamentis utendum, qux fuperius in obflrudione 

Iecoris adduximus, Aviculx quoque Chlorides didx, propria & occulta qualitate adverfus 

hoc fymptoma valete incolx produnt. Excellit decodura^Chinx Se Salfx, quo 

C copiofe 

t

l6 -IACOBI BO NT 1 I 

copiofe fudores eliciuntur. Tum porro ad evacuationem eundum. ¥- Eolior.Senx 

5i infuf in decod. Thamarindorimi cura Rhabarbar. 5J fi. Sed fi propter iortem 

obftrudionem paulo valentiori pharmaco fit opus.Eleduario fubfequenti utatur xger, 

quod è fratre meo P. M. Reynero Bontio, dum viveret, Principi* Aurata MaurittiArchiatro, 

ejr Medicina Profeffore in Academia Leydenfi, accepi. 

Of. Ligni Guajacini It \). 

Sarcxparillx?viij. .. , 

Corric.ligniGuajac.giij.poftmacerationeminf q.aq. fluvii per 2.4noras* 

coquant. q. f. Hujus colaturx ferventiflìmx adde, 

Folior. Senx mundator. ìfej. 

Polypodii Ife fi. 

Sem. Anifi. Fceniculi, ana 5 i ij. 

Hellebori nigri % v j. 

Myrobalanorum jomnium, 

Thamarindorum, ana ife i j. 

Bullianr q. fi in fupradido decodo. Colaturx rurfus adde, 

Pulpx CaffixFiftulxfxij, 

Pul ver is Senx, 

Pulveris Rhabarbari, ana § x. 

•Pulveris Corde, ligni Guajacini g 1 v. 

Scammoneacled. prò quaqueeleduaru tfej. ad 3 j. 

Sacchari albiffimi, q. f. / 

F Eleduarium molle. Cujusdofis efta^mj, ad^j. 

Pleraquei„geientiahocEleauariumhicinvenit.fcitore:NamPolôium>craffi,« 

io"geV«cculentius, in Mangifetis «borita, non % ^

HIST. NATVRAL. & MEDIC. LIB. II. i7 

aut parum immutati, Se incodi,per alvum ejiciuntur. Taliter affedi, quamvis plerumque 

commoriantur, tamen, ne omnino defperare videamur, aliquid tentandum 

eft potius, quam nihil. Si forte natura benignior, adjuta autem blandis medicamentis 

exterius, vires refumens, ex defperato fanabile faciat malum ; temperate itaque 

calidis, Se anodynis, moderateque, citrainfignem calorem, deobftruentibus,utemur. 

Talia funt decod. Se condita, exfeminibus Anifi, Fceniculi, Carui, Se rcliquis carminativis 

fiipra relatis. Prxterea crefcit quoddam gramen, cujus nomen, Se deferiptioncmvidereeft 

apud Profperum Alpinum, libro de' plantis JEgypti, capite XL. quod merito 

gramen Crucis vocarur, quia quatuor fpicas è fummitate caulis emittit, qux per fede 

Crucem formanr. Radix hujus graminis, qux rantran in ufu eft, odorem habet 

aromaricum, Se proxime ad Caryophyllarx radicis accedenrem, guftu quoque eft 

y\vx97nK[>@", id eft, è dulci amara. Hujus radicis decodx mirabiles effedus expertus 

fum, incalculo Renum, &: aliis longioribus obftrudionibus, qualishxc eft, de qua 

loquimur. Confert quoque Anagallis aquatica, feu Becabunga, qux cum elegantiffimis 

flofeulis fìlis albis in ripis fluviorum crefcit. Vefcatur xger carnibus Turturum, 

Se Fringuillarran, quas milites Se Mauri, fclopetis occifàs, quotidie vcnales in civitatem 

ferunt. Lac quoque caprillum mirifice prodeft, dum nitrofitate fùa, qux fero 

ineft, venas mefaraicas detergit, Se obflrudione liberat. Abftinendran denique ai 

purgandbus medieamentis,ne,dumhumorem violenrer conamur revellere,obflrudiones 

per acrem calorem, qui folet pharmaca ifta comitari, adaugeamus. Adde quod in 

hoc cafìi, propter alimonix defedum, vires femper funame imbecilles funt. 


Ve quibufdam Tulmonum vitiis, quaihic grajfantur, & primum 3 

de Hocmoptyfì>feu fànguinis Sputo, &- Thlhififfeu 

Viceré Tulmonum. 

DEbuhTem quidem hos Thoracis affedus prxmififfe fecundum ordinem, qui in 

Scholis obfèrvarur ; tamen ego, qui non umbras rerum, fed res ipfas, tanquam 

pradicus, fèdor, nihil ad curam referre arbitratus fum, utrum id prius, an pofterius, 

agam. 

Quoniam itaque, ut Se fupra retuli, aeris conftitutio eft calida Se rannida, fxpe 

fit, ut acribus catarrhis caput oneretur; unde edam gravedines tam frequentes, Se 

fxpe diuturniores quam in patria, oriuntur. Tum milites Se focii navales, bene poti, 

humi fine ftragulis dormirurientes, vaporibus è terra afeendentibus, &roreè ccelo cadente,obruuntur 

: undehocnotandumeft obiter, habitationes infùperiori xdium parte 

longe effe fàlubriores, quam in inferiori, qux propter humiditatem fòli Formicis , 

Scorpionibus, Se Scarabxis, (quos Caccarlaccas vocanr,) fcatent: fèd hxc parergice ; 

ad remveniamus. Hicararrhi fxpe ad fubjedos pulmones è cerebro prxcipitantur , 

ipfofque fàlfedine, Se acrimonia fìia erodunt, unde Hxmoptyfis, hinc Tabes, &: dein 

Empyema, feu fìippuratio. Affiduam tuffim, difficilem anhelitum , febrem tandem 

hedicam, hic lubens prxtereo , tanquam nota pradicis, Se jam ad curam me accingo. 

Et quia, in his regionibus, affedus hi a catarrhis, Se deftillationibus,ut plurimum oriuntur, 

ifti per commodas purgationes divertendi funt. Ejus ergo fiat Catapotiorum mafia 

hoc modo. 

lf.. AloésSocoterinx, 

Guttx Càmbodja, 

Colocynthidos pulverifàtx, 

Scammonex eled. ana partes xquales : infunde in aceto, vel fpiritu vini, 

modo jam fxpiusdido, Se fole evaporentur in mafiàm pilularum. Dofis 

cftà 9 j. ad 3 fi. vel, invalentioribus,ad3J. 

Nam hoc in genere feiendum eft, quod ut fluores alvi, (ut Celfus Vocat) hic flint 

violentiores, ita quoque è contra obftrucliones,validx, Se pertinaces fìrat: qux non 

nifi valentioribus catharticis cedunt. Eleduarium fìipra didum Fratris mei, hic etiam 

C i maxi-

,8 I A C O B I B O N T I I 

maximum emolumentum adfert. Averfa jam per alvum materia, reliquixpartici 

laribus remediis tollendx. Caput-purgiis nimirum, Errhiras, Se Mafticatorus , e 1 yrethro, 

Staphide agna, femine Raphani, Nafturtn, Pipere , Se cxteris iiotis. Prxter 

hoc peculiare habemus nobile medicamentum, quod conficitur ex Arecca Se Itetele 

,&: calce viva ex oftreorum conchyliis ufta, quod mafticando pitratam e capite 

elicit, eamque,qux in ventriculoeft, confiimit, éeprohibet,ne vaponbuscaput 

irapleat, unde hi catarrhi nafcuntur. Medicamentum hoc, Malaice vocatur Strtt Ptnang. 

Ejus defcriptionem, Se reliquas infìgnes virtutes, quibus fine dubio prxditum eft, 

vide apud Garciam,hifiona Aromatum capite de Betele, ac Arecca. Eft quo ddam genus iftius 

Pinano quod Mabock Indi vocant, tanquam ebrium dicas , qui pauco tempore, Cerebrum 

eo modo, quo potio vini nimia, afficit. Sed manfo paulo fahs, ftatim vertigo 

ifta evanefcit : Cumjam ifti catarrhi, autnegledi, aut non bene averli, per falfuginem 

fuam, qua prxditi funt, aut puimonum venas eroièrinr, aut acrimonia fua per anaf tomafin 

orava fculorum refèraverint, Se xger in hxmoptyfin : feu copiofam fànguinis excrearioneminciderir 

, cum tuffi valida prxfertim, ftatim fanguis ad revulfionem cop iole 

dcrahendus eft. Poft pedoralibus incraffantibus , Se fanguinem fiftentibus, utendum 

, quorum defcriprionem inferius dabimus, ne neceffe fit ifta repetere. Si pallente 

continuar evadere tantifper fànguinis fputum, neque tamen tuffis minuatur, &per 

«ara pus exfbuatur, fignumeft,affedum hunc jam in tabem, feu ulcus Puimonum traniifl'c, 

cui, fifupervenit febris hedica, fequitur Marafmus, quem deincomitaturceruramamors. 

Inhis duobus morbis, quia agnati funt, Se alter ex altero fxpifhme ori-, 

tur , eandem, vel perquam fimilem medendi rationem fequimur. Vtendum eft igitur 

in principio Diatragacaraho frigido, cui optime conficiendo hic nafcuntur femina Cucuraerum, 

Cucurbitarum, Melonum, Se cxtera : tum è Suratte Amygdala fuppetunt, 

Se Papaveris fèmen : cum aliis fpeciebus, quas abunde habemus , in formam hquidam 

Eleduarii, aut etiam in tabulas concinnata ad ufum fervantur. Sed nihil xque prodeft, 

quam toties commemoratum Extradum Croci, quod non tantum fànguinis fpintum 

fiftit fed Se Tuffim fedat, pus incraffando habiliusad expedorationemreddit, quin 

edam pulmones, jam exulcetatos, confolidat, adcicatticem perducit. Eoque folo 

remedio plurimosjam defperatos fanavi. Sumant prxterea xgri, ad minimum ter quotidie,hauftumdecodijamdefcribendi, 

Of. Scabiof Morfus diaboli, 

Lingux Cervinx, ana M. j. 

Capitum papaver. dempris fummiratibus, numero i v. 

Glycyrrhiix raf gj. coq.in f. q. aq.coram. Colatur. tfe. ij. fi.addeol.Sulphur. 

q. f. ad grattini acorem. 

M.F. Apozema. . 

Si in Tabe,feu Phthiiì, pulmones paulo magis mundare vehs,add.huic decod. gij. mellis 

rofacei, tura ad eundem effedum, Se faciliorem expedoradonem hac Conferva 

utamur. 

lf. Confervx rofarum è Perfia antiqux % ij. 

Sem. papaver. albi contufì 16. 

Fior. Sulphur. 3 j fi. 

Pulver. Solidaginis Saracenicx, Se pulveris Scabiofx, ana 3J. 

Ol. Sulphur. q.f ad gratum acorem. 

M. F. Conditum. 

Pro potu communi utatur decodo fecundo Chinx, aut Sarfx, fuperius relato. 


Ve Empyemate, & fluEluatione puris fuper Septum 

tfanfuerfum. 

EMpyematis quidem per eadcmjam di&a medicamenta: fed longe tamen difficilior 

eft curatio ; quod pus, Se fanies libere, "ab alterutro, vel etiam utroque, 

latere, fuper diaphragma fluduet Se pulmones ; Se quamvis ejus pordonem fxpe 

aliquam, tamen totam exfugere non valeat. Tamen per alteram viam, quampcr

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. II. x9 

Trachxam arteriam,purulentx ifli materixnon eft exitus, quicquid illi dicant,qui 

ejici aliquando affirmanthocpus, per finiftrum Cordis ventriculum, ad majores venas 

inde deferri', Se unde hinc ad Iecur, Se venas Mefàraicas, per al virai exonerari, vel ad 

Renes deferri quoque, Se criticeper urinas evacuari. Eorum quidem fìdem, qui hxc 

fcripferunt, ego non elevo : fèd nunquam tam fortunatus fui, quamvis in frequentifuma 

praxi,, ut talem excretionem mihi videre contigent. Hoc quod jam prxponam, 

ctiamfianceps Se dubiumfitremedium, tamen fine dubio nugacibus vetbis, Se loquacitate 

tam foeminarumfutilium, quam virorum,relida, longeprxflantiffimura eft: fupra 

diaphragma, inter quarram & quintam coftam, mufculi rhoracis intercoftales, 

cauterio admotopotentialiadurendifunt, donec fàtis lata efcharaoriatur; quodcirciter 

fpatio trium horarum plerumque fiet, dein iftud faris lato vulnere pertundendum 

eft,&(uthocobiter dicam) eo opus eft, ne fi fine tali cauterio, incifio fiat, vulnus 

nimis cito coalefcat& citius, quam neceffe eft ; fed oportet ut labiis longiffime 

à fé inviccm diftantibus, ( quod in rotundo vulnere fieri cerriffimum eft, ) facilior exitus 

puri, Se amurcx ifli, fiat : ante omnia, curandum eft, ne confertim pus, Se fànies, 

fed repctitis vicibus, emittatur,pro xgri viribus; quarum in regionibus maxima haben- 

,da eft ratio. Hoc remedio miraculi inftar aliquot curaros vidi: Se inter plurimos vietor 

quidam, &miles, hic in arce Batavica funt, qui cum me vident, non officiofe tantum 

falutant, fed pene importune adoranr; Verum de his in obfervationibus particularibus 

adurusfum. Si hxc vobis placuiffe intellexero, efficiam, ut non otiofe tempus in 

Indiis me exegiffe boni fciant. Nam de malevolis mihi nulla eft cura, quoniam e»o me 

iìipra eoruminvidiam effe arbitror;& abundemiliifufficit,fi Erudìtis Se Ingenuis, 

nondifpliceam. 

C A P V T XIV. 

Ve Febribus in Indiis. 

F Ebres, qux in Indiis nafcuntur, plerxque àUt funt fymptomaticx, aut continua: 

per fc, Se ( ur fere femper ) Synochi putridx. Qux vero certam petiodon fervarent 

,enmintermiffione feu *7rvpt£U, vix memini me vidiffe ; nifi unam Se alteram 

Quartanam, eamque cum xgro è patria delatam, qux mifèrrimein hydropem, 

& inde in certiffimam mortem defiete. Itaque erraticx plerumque febres fine 

certo ordine, quibus fìngulis, fi nomina dare velis, Oedipo conjedore tibiopus erit. 

Non tamen Tertianas intermittentes, aliquando oriri negaverim : fed hxtamrarx 

funt, ut liceat di cere, quo din proverbio eft, hirundinem unicam non efficere ver. 

Prxterea propofitum mihi eft fcribere, de iis affedibus, qui utplurimum, Se quo lidie, 

hic eveniunt. Hoc faltem in genere verum eft, morbos quibus febris fupervenit, 

magis periculofos effe, quam quos àprincipio comitatur febris. De cura igitur febrium, 

Se fymptomatibus earum , quia cum affedus primarii fanatione conjunda efl, fuperfedebimus 

aduni agere. De condnuis ergo aliquid agendum , qux plerumque 

cum tanto furore invadunt , ut tanquam attonitos de ratione mentis ftatim dejiciant, 

Se fxpe intra pauciflìmos dies, imo, aliquando horas, cum phrenitide, Se continuo 

delirio, xgros è vitarapiant. Adfunt perpetux vigilix, vomitus varii coloris, 

prxcipue viridis, &r xruginofx, bilis. Externa rigent. Calor interne cum ingenti fiti 

vitales Se naturales facultates depafeitur. Cum febris hxc iraque fit Synochi putridx 

fpecies, ubi fanguis tam qualitate, quam quantitate, peccat,duo magna antiquitus decantata 

remedia neceffaria effe quis dubiret ? Sed utrum illorum prxmitti debeat, in 

quxftionem poflpt venire. Nos, fubtilibus fcholafticorum difputationibus, Se altercationibus, 

omiffis, purgationem debere prxcedere autumamus ; ne in venis major 

perturbano fiat, quamemolumentumexprxmiffa phlebotomia fperari óotefì. Et ne 

humores iftimixtialiquam ex principi bus partibus, per motum, occuperai, Se terribiliffima 

fymptomata excitent. Itaque in principio leniter, ut Thamarindorum, Se Caffix 

pulpa,xgripurgandifunt. Injedoquoque Clyftere communi, & adjeda Eleduarii, 

fiipra deferipti^j. Hisperadis ,jam tuto vena copiofe fècabitur, vel etiam iteratis vicibus, 

quod judicio medici relinquimus , tum unguento Borboni univeriùm corpus 

c > inun-

IACOBI BONTI! 

rinTnfecto «centi, &c: Sed inpericulis, tanquam ad facram anchoram, adlaat 

gius de iis agere. 

C A P V T XV. 

©e Fé trito quibufdam,quas Incoia vocant tymorenfihin 

Indiis ,peculiaribtu. 

^ Vinavigant mlnfulasSoler,fcTymor, «dendarumSantaliartoumgrada 

ftu Ytrcwi^x;»^ h. «.ut. 

tóKal» borum Sanrah, qu, ( farenribu! ipfis incolis ) nefeio quid 

Odor recenter c * b inimicum exfpirant. SanrahHiftor. vid. apud 

^' r Tòrfa 1 1"T?7 wSe aer s conftitutio nebulofa, te admodum gravis. 

^ b i c T c ò l a ^ 

nem neb.te & Pluviof. vapores funr, tum frigus aliquando ramv.olenlum, quam in 

£ i\ ' A^M «t effe aia omnia non nifi craffos humores, & rurb.dos fp.nrus gignunt. 

S K S ^ ^ S u b e r u t e , qui, cumplcr.que funr botarli, &proprer 

tmidieatem Putredini maxime obnoxii, in corporibus jamante faft.d.o maris laborfta 

« S cibis, tam aèris inremperie immuraris, peflìmos fuccos gignunt. Ad, 

deTaùodpene omife am) murarionemfubiramaèris, quamfubeuntnoftri, dum de- 

S n r ex montibus frigidis ad littus, &naves, ubi calor fummus corpora unr : Nam 

iXlah^fiS eft verfus meridiem, circitet decemgtadus, alinea ,Eq.unoa.ah. Et 

(utOvidiusait) , . 

Cummildi>frigoribm,cllidomcdcftrmgimttrap, 

Tempore m>» certo ctrper a langmr habet: ... ,. „ 

Precipue quoque cavendi funr venri ex montibus, poft medium note, fcirances, ut & 

inlava Vc^teris circumjacentibus infulis .non fecus, & in quibufdamGalha: Natbonenfis 

locis, & itali*, precipue in regno Neapolitano, ac Roma: ternror.o, ventus 

frfeidie montibus fpftans, ( quem Setcnas vocant, ) Pleuritidem.Peripneumoniam, 

te reliquos acuros morbos, inferr. unde Horattus; 

Matmma Partim eautosjamfiigora merde»!. •-. „;«:„„, 

Cura confiftit in purgatane leni, Se clyftere premiffb, in celeri fànguinis milTione, 

«cuemptonòrieis ,°fc conftanribus viribus, ufque ad animi defeaum. Cucurbita 

quoque a P ffigantur cervici, fcapulis, &, vertice rafo, capita, rncolz arrena* croraphas 

feu Temporales, lamina candenti, vel fune fclopetario accenfo, urunt, eum ftupendo 

fruftu, quod etiam faciunt in omnibus capitis long.s dolor.bus. P..rgat«r quoque 

commode humor vitiofus Elea. Frarris mei fupra relato. Tum vomitoria e Croco 

merallorum, &falev.rrioli precipitato , utihmma mhoc cafueffe exper.enriad.dici 

Vigili* (quxfunrfomentumpmenitidos) fi perpetuz adfmt, utimur, F«et estera 

narcotica, Exrraaonoftro Croci in pilulam formato, vel vmo difloluto His ommbus 

genetàhbus remediis prxmiffc, inten.per.es Cord, Hepat, ac Cerebro muffa fudoilcis,&d.urcticiSiAntidotis 

quoque, utBczoar, fcrafuracornuRhmocerom,

HIST. NATVRAL. & MEDIG LIB. II. n 

commode difcutitur. Et Confervis refrigerantibus, Se Syrupis, fupra fatis ad faftidium 

nominatis, emendatur. 

f 


Ve Citiate, (? debilitate yfus,c]tia?ndvigaritibus Amboynam, & Moluccas 

verfus, &- in circumjacentibus Fretis, accìdit. 

QVi Amboynam, Bandam, Se Moluccas verfus havigant, infeftantur fxpe debilitate 

vifus,immo totali excitate, ècraffis lentifque vaporibus, caput, Se 

cerebrum, oppléntibus, ncrvofque opdcos obftruentibus: quxramen excitas 

non femper permaner; fed alterius aèris mutatione, vel meliorisDkétx, fxpé recedit. 

Incolx harum infìilarum originem trahere dicunt, (quod" Se èxperienria,xui 

contradici vix poteft, comprobatum eft) exefu Oryzxcalidx. Hinclavani, Se Malàii 

Oryzam,jam primum codam, femper prius frigidiori aeri exponent, vel vanno calorem 

eventilabunt. Tura nautxnoftri fociis fuis navaìibus impcrant, fiib pcena aliqua 

, ne Oryzam cakfadam comedant. Quod fi caufam altius inquirere velimus, ratione 

eamprxdida niti inveniemus : nani Oryza hxc femper plantatur in locis uvidis 

, &paludofis, unde nefeio quid fxculenti, aculiginO.fi, contrahit: quòd calidum 

altius penetrar, quam frigidum : nam edam fieex Oryzx, crudxque, odor caput 

gravar, &fomnolentiam quandam introducit. Communis in hoc affedu cura, (qua 

&ego utor, Se plures adpriftirìam fanitàtem reduxi,) hxc eft; Primum purgandum 

caput, Se ventriculus, à craffis humoribus, qui hos vapores ad cerebrum mittunt : 

Quod optimefiet per Pilulaspanchymagogas Reineri Bontii fupra deferiptas. Dein ftcrnutatoriis 

è pulvere Tabaci, &c. Tum Errhinis, & Mafticatoriis utendum eft. Vena 

feda quoque prodeft. Sed in hoc malo (quod poliremo loco refervavi ) fpecificum, 

& crebro ufu comprobarum medicamentum eft, Iecur Lamix pifcis, crudura cum 

fale comeftum, quem pifeemtmtyopt Belgicevocamus,quin&oleofìtas,exeoin 

Sole indedeftillans, (Coatti Belgice, & oculis inunda,proprxfentaneo eft remedio; 

quod procul dubio proprietatefubftantix fit : ! Nam tantum abeft, ut aliorumpifeium 

jecinora hocprxftent, ut potius prxfentem noxaih inferanr. Notandran pofttemo 

eft, quod, quamvis hxc excitasfxpetranfitoriafit,tamennegleda, Se incommodà 

dixta, maxime importuno ufu Aracei, fxpe in veramvifus orbitatem degenerat ; quorum 

exempla paffim obviafiint. 

jl' 

C 4 De

IACOBI BONTII. a 

DeExternis quibufdam Corporis Affe&ibus, 

in INDI IS. 

C A P V T XVII. 

©£ fferpflà Je» Impetigine Indicafpecie, quam Incoi* 

Courap indigitant. >,;. 

. . • •- », 

T-l Xpofitis morbis Internis precipuis, qui in hifce remotiflrmis k noftro code> o- 

T-? ds P «aiTanrur, omiffis etiam levioribus afiiaibus, qm ut ,n patria quoque) 

JC, quotidiani funt, adExtetna quidam corporis viria, nim.s fam.har.a, devenira 

C °'ìntèr'tec principerò locum obtinet Herpes, feu lmpetigo qmedammoleftiflima, 

utXhiSas.p^ 

"umprurituinrokrabih.adlourxgrià (calpendo, dies, * ° ° * * £ J ^ 

re nequeant : Sed ftari.n iftamvoluptatem, quam ex «nguiumattr.tu^!» n « 

tiunt, acerba pcenitentia fequitut : ingens nempe dolor m crudis & « W ^ » 

nartibus quas uneues aperuerunt, dummordicans, Semrrofusifte humor pecca.»» 

S es affecla vellica., Se inde interna, Se indufia, fine ciuftatumlacetatione, aveU^ 

Su unnlndigen^ùncaffeaum Cottraf, «r ^ w appellant, quod alias omnem 

sXm fignificat. Ca.uk hujus affeaus cmanei eftfalfa &nitrofa pituita m«ta bih. 

, S B i r : eftque affeaus conragiolus, quia attaau facillime m al.ud fugete» 

«anfitritautpauci hancmoleftiam effugiant. Quamvis autem fcabram & deformem 

cutem reddar, eum furfutibus : tamen hoc commodum fecum fcrr , quod 

r^diaqustaliterlffeauseft,vixalio gravioti motbo corripiaruntum C«ra/.lubi- 

S £ majoris morbi fuperventuti indicium folcteffe; humoremmirum pecfante 

per nétaftifin.ad parremnobilioremaliquam delato. Ideo funt qu. per ah- 

fubktTcaufa etiam tollieffeaum.quodvulgus fanumper fepurat, pet aceidens fci- 

[mtve"r • quòdnempefit^^ effea.,s\on..s amala caufa. Non fecus,ac.nGonorrhcea 

Xlema £ venctea, cLingrt,. Hepate fc espellente à fé ^ £ t t £ 

raftatas Se inde ad penem, quo miferi fé confolantur : cum in confeflb fir al quo modo 

n re medica expeiris/, ifti malo convenientibus remediis non occurrarur .pumi mor- 

Lumvéneteummdeoriri. Sichoe malum negano., prrfertim .n fubjea.smelan- 

S & attagliati.*, in Lepram Arabum, vel ( quod multo pcjus eft) in .pfiffimam 

Elephantiafin.tranlìt. Cura hujus mali in principio precipue conftar in ablatione caute 

morb.fic*, quod per toticsjam diaas putgationes optime fiet : fruftra enim, negleaireeneralibus, 

ad patticularia, Se ropica medicamenta devenitur. Pulvis quoque 

praiftantiflìmus ad hunc affeaum, ut & ad reliquos melancholicos, a me contrariar 

hoc modo; 

y.. Foliot. Senx mundatorum 3 x i v. 

Rhabarbar. oprimi, 

Turbith albi, ana gviij. 

Tartar. albi, 

Scammoncx eled. ana § 1 V. 

M. F. Pulvis fubriliffunus. 

Dofis eft in convenienti liquore 3 j. 

Iam ad Topica deveniamus, inter qux excellens eft, quod mihi reverenda aedodiffimus 

vir Dominus Iuflus Heumim communicavit, vir in omni Scientiarura genere 

exercitatiffimus. 

^C. Ferruginis |j. 

Subtihter in marmare ft.centur, adde fucei è foliis Badici crefcenrrs, Se hinc fiant pami 

qui acero dtlToluti &vefPeri CMrf. .Hit., mancobdcformrtatcmablu.poffimt.

HIST. NATVRAL. & MEDIC. LIB. II. 33 

Hoc fi minus efficax fit, 

Of.. Oph9jfi. 

Calcis vivx ex conchyliis uftx 9 ij. 

Fricenturinmarmore, cura fucco Pomorum Araoris, ufurus àbradat cruftam 

Herpetis, dein abfterfo ichore, illinat. 

Ad eadem confert Oleum è gumrai Benjuin adjedo nitro,vcl fale Pruncllx,vcl momento 

Mercurii fublimati. Commode his quoque mifcetur fuccus Limonum. Cum 

Tutia prxparata, aut Ceruffa, quo folo remedio topico, prxnràTa unica purgatione, 

me ipfum curavi, cum fiib alis acin pedore hac colluvie infeftarer. Dixta,ut in omnibus 

cacochymicis affedibus moderata, Se boni fucci effe debet. Quod curanti* prudentix 

relinquo, ne fruftra adum agam. 


Ve Tapulu rubentibus, feu fudaminibus, qua Vulgo noflrates 

j)tt l&OOt&OW Vocant, &-. obiterde moleftijfimis 

Culicum morfibus. 

QVas Larinus Hippocratcs Cornelia Celfìu papulas, Plinius fudamina vocat, (noflrates 

Bclgx 0OOdJDnt ) ita crebra flint, ut ego adhuc hifce in locis neminem 

noverim, qui moleflias has effugerit, non magis , quam morfìis culicum, quos 

Lufìtani MofiûitOA vocant. Sunt autem hxpapulxrubentes, & afperx aliquantum, per 

fudoremincutem ejedx;plerumque à capite ad calcem ufque,cum fummo pruritu, Se 

affiduofcalpendidefiderioerumpentes.Hxcexanthemata magis afficiunt recens advenientes 

,ut&Mofquitarumpundurx, quam eos, quialiquamdiu morati flint : ita ut, 

dcridiculi ergo, hic inrer noflrates didetium enatum fir, Eum qui hoc modo affedus 

fit, effeOrangBarou,quodnovitiumhominem fignificat, &proptereaculices, &papulas, 

fibi tributum, èlade, &butyro, quddeumdevoraverint,petere : nam qui hic 

diutius hxferunr, fé Orang Lamme, id eft veteranos, gloriofe nominanr. Hxc porro moleflia, 

cum a natura expellentefiat, inter affedus cutaneos tantum recenfenda venit : 

fed tamen temere habita, ut Se morfus culicum, unguibus feilieet cute aperta, ulcera, 

fxpecacoéthca, Se maligna, oriunrur, difficiliafanefanatu. 

Sic negletta folent incendia fumete vires. 

Vt itaque pruritui ifli molefliffimo occurramns, acetum cura aquamifeeri jubeo, addito 

Nitro, feu fale Prunellx, eoque corpus linteolo immerfo tingi : vel, fi acrius defideres, 

addendus Limonum fuccus recenter expreffus. Qux quamvis primo acrem 

dolorcminferant, tamen is cito evanefcit, Se multo magis tolerabilis eft, quam pruritus 

ifte infignis. Hoc denique medicos, & ehirurgos obiter monitos volo, ne in his papulis 

purgationes, quantumvis leves, inflituant ; ne materia acris, Se biliofa, ad inteftina 

delata Dyfenteriam creet : fed vel potius naturx hxcfananda relinquant : vel fudorificis 

exeretionemhancadjuvent:Nam ego, per incuriam, Seimprudentiam quorundam 

, hxc infortunia evenire non femel vidi. 

C A P V T XIX. 

Ve Tophis gummatis, &- ulcerationibus Endemis in infula 

Ambqyna, &• Moluccisprecipue; quas noflrates, 

D'3tobopnftpotfcm vocant. 

ENdemius, fèu popularis quidam morbus in Amboyna, & Moluccis infùlis prxcipue, 

oritur, quifymptomatis fuis admodum fimilis eft morbo venereo. Sed in 

his inter fé differunt, quod fine congteffu venereo quoque nafci folet. Erumpunt 

in facie, brachiis, Se cruribus Tophi, fèu Tumores, duri primum, Se feirrhofi, Se 

tamcrebriperuniverfumcorpus, quam davi, &verrucxoriunturinmanibus, &pedibus 

in patria; fi vero eos ulcerali contingat,materiamlentamj&gummofamàfe reddunt>

54 IACOBI BONTII HIST. NATVR. Se MEDIC. LIB. II. 

dunr artamen tam acrem, Se mordaceli!, ut profonda, Se cava ulcera inde oriantur, 

cum labiis callofis, Se invetfis ; feedum, Se deforme malum, Se cum lue venerea conveniens, 

nifi quod tanti dolores non adfint, nec caries in ofl.bus tam facile Oria ur, 

nifiper curantis fircuriam. Hic affeaus originem rrahir, primum ex peculiari eoeliK 

foliiftiusceniojrumexaércvaporibusfalfis, èmari undique afcendenr.bus.ntecroj 

cAispralerea craflis, Se melancholicis Se piruitofis, ur funt pifees marmi, quorum 

marna captura eft : quibus incote afliduo veliunrur, quod reliqua annona: fit (at.s in- 

2À regio Magnum etiam momencumhuiemaloadfert ufus placentarum, quas v - 

«pan!, per torum iftum rraaum edunt, &ab incolis Sago vocatur, te eft e corric.buLboum 

excuffa farina. Adbxc confcrr potus impottunushquor.s cujufdam Sa- 

?»avocati, qui ferme eodem modo ex arbore elicirur, quo e palma Ind.ca feu Ce 

ZZ arbore ilor ifte, quem incolse?»; Lofi»* V.nhodeFalma vocant. Immo- 

Trare fumptus nonfecus, ac vinum, Se cervifia , inebriati caput, Se nervos mfeftat, 

hScet.rmfnhisinfulis crebrior eft ifta Paralylèosfpecies, quam Sertbertt, fupra d.ximTappXf 

ântumadeutam attiner, ea,firecensfrr hocmalum, non admodum 

d2seftSinTUTVeterat..mjam,moleftiorelt curario. Porro rrfdem ferme remeafcmtqumusTueS 

venetei, obOcuffione. l.cnis, Leucophlegmatia & ipfe Hyd 

ops £ c« ri chronici Se rebelles morbi. Decoaa itaque parentut e China: radice 

Wparilla, Guajaco Se corricibus ejufdem, quibus incoquantur Anagall.dcs 

aoùariS leu Becabungx.M. ij. Poft peccans materia vehcment.or.bus cathatt.es ecbceXft 

namlevianonprolunt. TaliafantExtraa.gutta: Càmbodja, Elatcrium,te, 

fitósnoncemr, adchymica, &m.neralia,deveniendumeft: ur funtMercur.usv.ra, 

fèuBmyrumAmimonii.Tutbithm.netale; tum Mercurrus przciprtatus albus. Vnluenu 

quoque Mercurialia,fecundum arrem parata extetne adhibenda funt. Qua. 

omnia icrollu, Se aliis doaioribus, Se verfatioribus Chymrcis, peate. 

FITÎS LIBRI S E C V N D 1. 

1 A C O-

IACOBI BONT II 

OBSERVATIONES 

Aliquot fek%ay tx 

DISSECTIONE CADAVERVM 

AC AT'TO*I'A D E S V M P T Ì E : . 

• • J - 

Qux prxccdcntibus jam diótis non parum Iucis adferunt. 

O B S E R V A T I O L 

Ve cfuodam, è Spafmo, mortuo. 

Ilcs quidam, cum per integram nodem, ebrius in folo decubuiffcr,evigilans 

tam repente Spafmo correptus eft,flexo in po- 

Ileriorempartemcorpof e, ut omnino rigidus, Se incurvuspermaner 

et. Ipfe in Nofòcomium delatus noftrx curx mandatus 

eft. Nihil deglutire poterat, Se turbide loquebatur, tanquam 

ex loco fubterraneo vocem emittens, truculenrer nos intuebatur 

; cui cum omnia fruftra adhibuiffemus remedia, ( qux fupra 

in Mcthodo Medendi videre eft, ) ille poft fxviffimos cruciatus, 

intra quatuor dies intetiit. Libuit mihi caufàm tam atrocis 

mali indagare, itaque adhibito Magiftro Andrea Durao, Nofiocomii Batavici chirurgo 

expertiffimo, cadaver aperuimus: Vitalia, ut cor, &pulmones, Se Naturalia membra, 

ut hepar, venrriculum, Se lienem, omnia integra invenimus. Itaque ( quod res 

«rat ) fufpicati, malum altius hxrere, Cerebrum ad ventriculos ufque diffecuitnus, 

quos repletos invenimus materia quadam vifcida, &glutinofa, colore luteo, vitello 

ovorum perquam fimili : fed fcetida admodum : hxc incumbens principio nervorum, 

tam fxva fymptomata in fìibjedis partibus excitarat. Venxintercurrenres utramque 

cerebri meningcm, admodum turgidx erant biliofò fànguine: Obiit anno 16x9, menfe 

Februario. Eodem modo, pauco poft tempore,affedus fiÙL fignifer, qui in arce, valli 

Rubini dida, prxfidium agebat ; fèd hic prxrer prxdida fymptomata, fpafmo Cynico 

in dextra maxilla, torquebarur, ita ut loqui piane duranre iflo paroxyfmo non 

poffet ; & ultra 24horas ex vivis exceffit ; juvenis, fi quis alius, fortis, &robuftus. 

O B S E R V A T I O IL 

VeTbthificoquodam, &Empyematico. 

HEnricusNN. mercarorDanus,decumbens in xdibus Ambrofii-vanderKeer, hujus 

urbis Scabini, poft mortem, a Magiftro Andrea diffedus fuit: uter que lobus 

puimonum, non tantum arde coftis adnatus erat, fed edam inferius diaphragmati,ut 

fine lacerationc,inde avelli non poflèt.In dextt o latere.ubi majorem dolor em 

fènferat, inventa funt fragmenta bronchiorum, &fubftantix puimonum avulfx • cum 

lànie copiofà ; qualia, dum viver et, in magna quantitate excr eare confueverat; vox illi 

eratclangofà, qualis gallonimi Africanorum, aut Calecutienfiura. Laboraverat longo 

tempore antea fputo fànguinis ; unde hujus miferandi mali principium ; quo etiam, 

cxtreme extenuatus, obiit 1619, dicAugufli 19. 

O B- 

}>

s IACOBI BONTIl 

OBSERVATIO IH- 

Ve Vyfenterico. ..- 

V g. aperuimus * ^ 2 S J x rum remporls.cum ob- 

-•—'mi litis cujufdam, e diuturna uyienrerw

HIST. NATVRAL &c MEDIC. LIB. III. 37 

tufionem ingentem invenimus ;quam, poftquam apcruimus, plurimum concreti 

fànguinis inde extraximus. Pollerò die, cumjammundatiora eftènt omnia, cranium 

in multa fragmenta comminutum apparuit: hinc cum aliquot particulas exemiflèmus, 

rcliquam curam (ut in tali cafìi dccct,) aggreffi fumus. Ille porro hxfit inter 

noftras manus circiter fex menfes, quo tempore totum illud os, quod circumfcribitur 

Sutura Lambdoide, per fragmenta pxemptum eft, paulo fupra illud foramen, 

cuiinferitur prima cervicis vertebra, dendformis dida. Ille quidem,optimefanus, 

Novemb. menfe patriam repetiit, appofita pofteriori capitis parti fèmigalea argentea, 

ei, in eum finem, donata a Domino Generali Coen, ut cerebrum ab idibus cxternis 

tucretur. 

O B S E R V A T I O VII. 

Ve Chronicìs, &- implicitis morbis in unofubjeBo. 

ANno 1619, Septembr. 5 , diffecuimus cadaver militìs ciìjufdam Germani,qui 

ferme per integrum annum languerat, fluxn ventri* xruginofò, tuffi ficca, Se 

infigni refpirandi difficultate, &c. Mortuoeo, Omentum, &Mefènterium 

repertum fuit ferme abmmptum ; ita ut inteftina fibi invicem adnata, vel potius nullo 

ordine inter fé confufà effent, parvulis villis hinc inde èhatis. Lien erat contradus in 

minimam pilx magnitudinem, Se rotunditatem, ita ut Renesfubjedi longe majores 

effent. Iecur tam varii erat coloris, luridi, pallidi, flavi, Se viridis, ut miraculo fpedantibus 

nobis eflèt. Cyftis fellis longe major folito, repleta Se diftenta erat bile aeruginofa: 

Ventriculus,& Inteftina erofà,infignem quoque hujus humoris copiamrctinuerant. 

Prxterea è vitalibus dexter lobus Pulmonis coftis Se Diaphragmati erat adnatus, 

ut invicem continui vidercntur. Videant benevoli ledores, num mirum fit, diificilcs 

effe curationes, cum tot fimul mala concurrant, quod "non in hoc uno, fed plurìmis 

fubjedis,repcri. Ethocnobis prxftatnimiuspotus maledidiArac,cx Oryza&Holothuriis 

confedi. Et quoniam dicunt fcriptores Phyfici, Leporem marinum, ( qui,ut Se 

Sepix, de Holothuriorum flint genere) venenofa & peculiari quali tate, Pulmonem 

erodere ,lubens in eamfententiam defecndo, omnes iftasinraiundities eandemtabifieam 

vim habere, Sec. 

OBSERVATIO Vili. 

Ve quodamûi Vena cava Joco fànguinis, repleta erat adipofa &• 

meiullofafubflantu quadam. 

S Eptcmbrìs 7, Anni 1619, me prxfènte, apertum fuit corpus cujufHam civisBatavienfìs, 

qui per tres annos languerat miro Se incognito affedu : Nam fifùper um* 

bilicum, aut circitcr,quis manum inpofùiffet,pulfus, qualis cordis, Se arteriarum, 

tam vehemens fentiebatur,inftar fàlicntis infantis in matris utcro,quxjam partui vicina 

eft, ut manum elevando repeller et. iEqualem fuiffe huncpulfùm cum arteriarum Se 

cordis, hoc modo deprehendi; Siniftramumbilico xgriimpofui, dextraarteriam,circa 

carpum, tctigi;invcniquein fyftoles, Se diaftoles intervallo piane convenire. Vnde ego 

ftatim conjeci,arteriam magnani laborare; quod & poft mor rem invenimus.Nam vena 

cava repleta crat,loeo ianguinis,adipofà fubftantia,Se medullx fpinali admodum fimili, 

qux,ponderefuo, arterix vicinx incumbens, dum illa e contra iftud onus a fcrejicerc 

conar ctur. hunc pulfùm excitabat. Arteria magna duplo folito laxior erat, Se repleta 

fanguincnigro, Se ferofo. Cor edam Magifier Andreas diffecuit; quod , folito mar 

jus, Se flaccidius inventumeft, Se fpongiarum modo comprimebatur ; tumuterque 

ejus ventriculus ampliox,&: etiamlanguineifto nigro repletus. Quis,rogo,mortalium 

non obitupefeat, t2liter affedum, tam diu vitam protraherc potuiffe • Iecur erat vividi 

coloris, Se confiftentix, nifi quodcommunem menfuram ferme duplo exeederct. Cy- 

#is, qua bilis conùnetur, etiam bovinam magnitudine xquabat^ cratque intus referta 

Z> cholera

58 I AC OBI B O N T I I 

cholera ex nigra viridi, lenta, Se tenaci, crafnrudine fyrupi fpifTioris, aut potius extra* 

8d. Objit 7 Sept. 1619. . - 

•/.'"V O B S E R V A T I O IX. 

VeApoflemate Hepatis. 

•Ues Anglusjcum inflammationem primum Hepatis paffus effet, Si fruftra tentaffemus-ea, 

quibus opus erat rdolorfc remifit quidem : fed defiit malum in 

-^fluxum Hepaticum ; tumore, qui ante eratinhypochondtio, piane evanefcente. 

Cum hoc modo per fex ferme menfes languiiTet, tandem ad extremam maciem 

ita pcrdudus eft, ut ipfiffimam, qualis pingitur, mortem dixiffes, Se fic mifèrrimam 

vitam cran morte permutavit. Aperto corpore invenimus loco Hepatis, folam 

mcmbranam ipfum veflicntein, fatis craffam, inftar facci, cui adhuc por do f anici, loturx 

carnium fimilis, inerat, qualem tam longo tempore exereverat. Objit, 1619, 

Aprii, menf. 

O B S E R V ATIO X. 

Ve Vulnere capitis, ubi perperam fijfltm C ranmm credebatur. 

MEnfe Maio,iî9, vocatus fui à Chirurgo quodam,ut viferem militem infuprcma 

frontis parte vulnerarum ; vulnufque, ferme ante tres feptimanas, laxius 

inciderai, ferramento fuo credens, quodProvettam vocamus, dum afpcritatem 

in cranio, Se offe frontis, fentirct, fiffuramfubeffejudicavit,&: etia.mnumeratin 

ea opinione; Sed, dum ego oculos propius admovi, invera, quam ille fiffurarn putabat, 

effe excurrentiam futurx fagittalis (ut in iis folet natura liniere) ufque ad nares. 

Itaque corripiens Chirurgum, oftendi ei errorem fuum. Intcrea ab aere os jam alteratum 

erat ; itaque curavi xgrum in Nofòcomium deferri ad Magiftrum t^fndrtam, Se 

jam fextusmenfis eft, quo fub curanoftra egit. Excmimus ipfi a futura coronali partemoffis 

ufque ad os temporale, feupetrofùm, Se ab altera parte non contemnendum 

fragmentum ; tum offis frontis dijas partes, qux filtra a excurrentc diftindx. Apud 

Magiftrum And. Dur tum etiamnum refervantur : Se jam, dum hxc fcribo, die io Novemb. 

1619, totum vulnus confòlidatran, Se cicatrifatura eft ,Se ille, hac vefpcra, iturusad 

navem benefanus ; Sem Patriam, intra tres, aut quatuor dies, remeaturus eft. 

OBSERVATIO XI. 

Ve Cdarrhofujfocanti in 3\(obiliffimo V. Ioanne Petri Coen, 

Generali in Indiis Trafelio. 

CVm generofus Dominus nofter Ioannes Petri Cte», aliquandiu Diarrhcea laboraA 

fez, Se tamen, ut illi erat fummus animi vigor, nihil de folita diligentia remitteret, 

dirai opera, Se munitiones bellicas ipfe coram infpiccrc vulr, Se tamen à 

me aliqnoties monitus, ut paulum quieti fé daret, Se valetudini fux confiilerct,negavit,fibi 

tantum otii effe,ut decumberet, quafi diceret prxfagiens,Imperatorem ftantem 

mori oportere. Tandem, decimo nono Septembris, 16 2.9, circa odavam vefpertinam 

repente in arcem ad Dominum fum vocatus, queminveni xgre fpirantem, cum tuffi 

ficca ; extetne membra frigebant, fudor adcrat frigidus,& glutinofus. Dejcdioperinferioraerat 

admodum multa, flatulenta, aquofa, Se bullis piena ; vomitus ptxcefferat 

biliofus. Pulfus artetix tam languidus erat, ut vix fentiretur, &: ille quidem vermiculans. 

His ego omnibus confideratis, adftantibus Ampliffimis Dominis meis Confiliariis 

Indix, D. Antonio van Dyemen, Se D. .Quirino a Raemburch, ftatim pronuntiavi, D. Generalem 

fìiptemis appropinquare : ipfis re fubita attonitis, Se tantum dcliquium animi, 

ex vomitu, diccntibus, dum paulatim viteSj&fpititus reditutos putarent, cumpauco 

ante tempore cum ipfis difeumbens familiaritet confabulane effet : Idcoque dicebant, 

fc

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. III. 59 

fé mirari, quod tam audader de tanto viro pronunciarcm : Refpondi modefte, mihi in 

more non effe pofitum, artem meamludibrioexponere, dum autignoraffe, autfefelliffe 

viderer, fi fentendam meam non explicuuTem : me tamen in eo optare, uti vaticinium 

meum fallat. Interea Dominus Generali* inter duodecimam, Se primam nodis 

horam, fuperveniente fpafmo, quem momento temporis ante prxdixeram, animam 

Creatori fuo reddidit. Qui Ampliffimi hujus Viri ftaturam Se formam contemplati 

funt, nihil miri accidiffe fciant. Erat enim longa Se ereda cervice, alis feu fcapulis 

prominentibus. Compi exione exmelancholica, pituitofà, opportuniffimaad phthifin 

Se catarrhum fuffocantem, quo edam mortuus eft. Obiit anno Domini noftri, 1619, 

Septemb. 19. 

OBSERVATIO XIL 

Ve quodam ex vulnere inpecfore mortuo. 

CIvis Batavusjoannes Dragon nomine, 16 Septembr. 1619,in pedore pundim vulnerata 

eft, idutranfeunte os fterni, feu fcutiforme, per pulmones in Oefophagum: 

fuperveniente febre, &fingultu, odiduo poft vulnusillatum, mortuus 

eft. Apcruimusprxfènte magiftratu cadaver, invenimus fecundum conjeduram noftram 

parres anredidas lxfàs. Thorax plenus erat fanguine ferofo, cumporu, qui ex 

gula emuxerat, mixto. 

Obfervatioiies aliquot ex plurimis felcéta*, de Epidemiis,&Contagiofis,in 

INDIIS, Morbis. 

O B S E R V A T I O I. 

Ve Vyfenteria Epidemica. 

DVmanno 1618, à Iavanis Mataranenfibus obfidione cingeremur, Ampliflìmus 

Vir leremias de Meefler, Senatus Indici Confiliarius, primum in febrem 

continuamincidit, dein in Dyfenteriam, qux tum populariter graffabatur; 

exonerans per alvum cum fxcibus fanguinem nigerrimum, fummo cruciatu, Se fattore 

: tandem, cum omnia remedia, qux excogitari ad hujus mali levamen potuiffcnt, 

adhibuiffemus, ex vivisexceffit;fupervenientibus, paulo ante mortem, exanthematis 

nigris, &lividis, fimilibus iis, qux noftri 't jpepccftOOrtl vocant, cum fùdore 

frigido, Se male olente. 

Similiter, lacobm à Doorefiaar, Secretarius prxdidi Domini Generali*, deMeefier, paucis 

diebus poft, Dyfenteria viridi, Se genere venenofa, morruus eft,apparentibus copiofis 

maculis lividis, in pedibus, Se brachiis, ante didis refpondentibiis. 

OBSERVATIO IL 

Ve eadem Vyfenteria Epidemica, 

Il Odem tempore Gulielmm Wyntgit, fìfci advocatus, mihi fraterna amicitia devini 

dus, incidit in Dyfenteriam veram cura fummis torminibus, qux perdurans 

-'cumfebreardentiftìma per quinque aut fex dies, adhibitis omnibus, qux morbi 

violentia , &neceffitas fubita requirebant, cum fummo meo, & honorum omnium 

mcerorejuvenisoptimus mortuus eft, apparentibus, tam crebris Se denfis per univcrfum 

corpus maculis lividis, ut ( quod in proverbio eft) locus non effet, cui caput 

aciculx irnponeres. 

*>* OBSER.

4o IACOBI BONTII HIST. NATVR. &: MEDIC. LIB. III. 

O B S E R V A T I O III. 

Ve Febre ardenti, Vyfenteria , Vlceribm maligni* , &c. 

T^ Everendus, & Dodiffimus vir, Ioannes CavaUerim,vetbi divini prxco, circa idem 

W tempus correptus eft Febre ardenti, fuperveniente Dyfenteria atrabiharia ; qux 

X V cum per aliquot dies continualfet, eruperunt fub axillis, in tergo-circailumbos, 

Se in inguinibus,etiara in collo3puftulx ac veficx quxdam,plenx,& diftentx,pure 

viridi, Se fubjedam cutem ad camera ufque erodente, qux nobis, prima iacie, ipem 

crifeos faciebant: fed Dyfenteria non celante, Se Febre, cura Phreratide, ingravefcente, 

ptobiffraras fimul ac dodiffimus juvenis, ex hac vita ad coelos raptus eft Eodem 

tempore, liberi pulcherr imi D.^m»/^, eadem Dyfenteria maligna obicrunt. 

VijfertatiuncuìaMrum Morbi Epidemici^ Tejlikntiales3etiam 

hic in Indiis Oricntalibus grafentur ì 

H 

v£cpaucula, ex fexcentis aliis, exempla eo in medium produxi, raprobarem, 

fruftra eos dixiffe, qui,Pelìilentiales,SeEpideraicos,morbos in hislocisgrat- 

-farineg-averunt: Quo nomine, alii eos appellerai, mea nihil intereir. êrte 

mihi conftar, contagiofum hunc, de quo loquor, fuiffe, Se qui^plurimo* fraiuUc celeriter 

occuparci. Caufas,quxfo, audite, dein tede judicate. Obfefuarde tarara, a triginta 

quatuor raillibus Iavanorura Mataranenfìura, Duce TommagomBauraxa, expertiffimo,inter 

ipfos, Se audaciffimo milite. Quotidieànoftris excurfiones &vehtationes 

fiebant, fxpe plutimis ex hofte, tum hic,tum in oppugnationibus,qux ferme fìngulis 

nodibus fiebant, defideratis: quorum cadavera in flumen prxcipitabantur, Se iummum 

feetorem, Se corruptionem, aqux conciliabant. Tura corpora hominum. Se jumentorum, 

ex fame, & vulneribus, mortuorum, paffim in campis. Se filvis, infcpulta 

jacebanr, quxnonleveracontagionem aèriaddiderunt. Prxterea flumen inficiebatur 

radice Serpentarix, quam Indi, in profluente, aliquot mille corbibus impofitam, macetabant 

,utvcncnofamqualitatcm, &glurinofamfùam fubftantiam, exueret, quam 

vidimus,» vitrum aqua plenum reponeremus, per aliquot horas, in fundo,tanquam alburaenòvi, 

defidere; Cfcua dein tofta, vice Oryzx, cujus in caftris fumma penuria «at, 

u eTentur ; dura unico ìnfultu nos poffe capifperaffent, Se hinc minus fibii providiffent. 

Hxc non tara mira videbuntur iis, qui feiunt in Indiis Occidentalibus radicem Calavi, 

loco panis effe, cujus tamen fuccus expteffus prxfentaneura eft venenum. Ad rem venie 

• Adde his potum aqux fubfalfx : Nam, dum ventis è mari fpirantibus, flato tempore 

aqua marina in fluvium impellitur, ejus alveum falfedincinficiebat:& nos propter 

obfidenreshofles, altius ex flumine petere aquam non audebamus; Ad nxc,cadaveribus 

infedum flumen, vermibus fcatebat, omnibus iflis adde tempus anni, quod 

tran calidiramum fimul Se humidiffimum erat, propter affiduas pluvias tum temporis 

utpote a Septembri ufque ad Februariiinitium, tum Sole fupra verticem noftrum 

exiflente in linea JEquinodiali : Qux omnia me quoque, per quatuor continuo menfes 

ledo affixerunt, cumfummo vitx mex diferimine. Primo invadente me febre ardenti 

; fubfequente dein Dyfenteria, 'Se augefeente, qua jam ante menfem afltigi coperai», 

Paralyfeos iftafpecie, quam Beriberii vocati diximus. Qux omnia Deoptopitio 

fuperavi, uxore interea, Se utroque filio meo,iifdera moleftiis, vexatis, Se decranbentibus. 

FINIS LIBRI r E R T I I. 

IACO-

* * • • • • 4i 

IACOBI BONTII 

ANIMADVERSIONES 

/ 2\£ 

GARCIAMAB ORTA. 

L 1 B E E S.V A R T r S. 

N O T JE 

IN C A P V T JII, 

Quodinfaibiiur, Ve Altiht, feu Affa fetida, lavams > 

& .Malaiis ,Hin'dilla. 

t 

Voniam prxcedentia duo Capita abunde Se fuffìcienter de Am> 

baro Se Aloè egerunr, ego, quod in ea commelitarer, nonliabui 

: fed quia Audorhoc cap. negat, non folum fé vidiffe liane 

herbam, fèd nil certi de ejus forma adfert ; ego qux de Affa fetida 

planius compertahabeo, hic vobis fuppedito. 

Itaque pianta e cujus radice Affa exprimitur,magna quantitàte 

crefcit in imperio Perfico, inter Laram, Se Gamaron civitates", 

quarum prima non longe diftat amari, & noftris mercatoribus, 

&: Anglis etiam, frequentatur. Eftque hxc pianta duorum 

generum. Prima, fàrmentofà, ferme ut Salix aquatica, ex cujus foliis, &ftolonibus 

incifis Affa feetida per torcular exprimitur, qux, ut reliqui fucci, Sole indurata in confiftentiam 

evadit, qualis eft Alocs» 

Secundaporro Affx fpecies longe fcecundior exiftit, eftque fìiccus expreffusex radicibus 

hujus planrx, qux crafiìffiraos raphanos, folia autem Tithymali folia referunt. 

Hujus generis aliquot radices domi habui, à mercatore Armeno mihi amico 

donatas, qui illas huc è Perfiadetulerat,&:etiamfìjam effent èxfuccx , tamen 

camfortiserantodoris, uttotasxdes feetore replerent; quiinfuetis vix tolerandus 

effet. Quod Iavani, Se Malaii, Se exteri Indiarum incolx negabunt, fé quicquam odoratius 

naribus unquampercepiffe. Apud hos Hin, hic fuccus nominatur,eftque in tam 

frequenti ufuincibis condicndis, quam autor hoc cap. refert, ur propter hanc caufàm 

una fit cum Opio ex prxcipuis mercibus qux per Indiani diftrahuntur : & femper Socictas 

Indica magnani quanti tatem hujus fùcci in armariis habet, quam incolis Iavx, 

permutatione aliarum mcrcium aut pecunia impettiantur. 

I N C A P V T IV. 

Ve Opio. Fol. 21. 

S 

Ecundoparagrapho hujus Capitis audor mcntionem facit Opii Mefirì ditìi, quod 

putat Opium Thebaicum fuiffe : nam in Êgypto Thebx iftx Centiportx extite. 

re : Se Me feri, Se contrade iMifri, i£gyptus hifce incolis, Se reliquis Indis, eft. 

Paragràpho 3 inquit, eos, qui Opio utuntur, dorrairabundos videri: tamen nil minus 

quam ftultx funt hx nationes in mercaturis exercendis ; armis, &arte belli, ab Europxis 

forte fuperantur. Certe laudes hujus fucci èPapavere expreffi, fi referrem,vidercr 

Chymicis velie fuum honorem prxripere. Hocfaltem dico, fi nobis de Opio, 

# 3 SeOpia-

IACOBI BONTII 

tÔoiaris non effet ptofpeétum, fruita» in ealidiffimis his regionibus medicinali, face- 

^rnrfraterrt.Cholerx.febribusardcnribm.&rehqu.sbil.otaaffe&buOT- 

ITtmeent buT- tene vote fueum videar obtrudere, quid in noftris reg.on.bus 

S S S T S V tantopcre celebrar*, — ^ « S ^ 

qu.d deniq.,ePHlonium>qu,n.f.Op.otanquamba(Tf^X,-,^ ift

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. IV. 45 

I N C A P V T XIII. 

VeTutia. Fol. 48. 

( 

FAllitur vehementer nofter Garciasab Orta, quod Tutiam è cineribuscujufdam 

arboris uri dicat : fed confitetur, hoc fé auditu percepifte, itaque deecptus 

fàllit alios. 

Nam fit ex terra quadam, Argillx inftar glutinofa,quam colligentes Indi,ollis in eam 

?em ex argilla, longe fortiori, quam in noftra patria, confedis indura, Se aquam addentes, 

eam curio!è baculis circumagitant, dein fornacibus in hunc umm effidis imponunt 

, & per ignem exficcara omni aqua, dein terra hac calcinata lateribus prxdidarran 

ollarum,demptis fordibus qux in fundo hxrent,Tutiam lateribus affixarn abradunt, 

quamarcisincrafam vcnalemferuntper totani Indiani, ejus enim ufùs eftra depilatoriis 

apud hafcé gentes, prxfertimfcemiras, dumfe inbalneis, vel fluviis 1 avara.. 

InPerfix autem Provincia, Kirmon dida, hujus terrx argillacex,ex qua Tutia coquitur,àPerfis,& 

Armeniis raercatoribus, qui ncgotiandi caufa hucadvehuntur, magnani 

Copiar» rcperiri non femel audivi, qui edam ut lucrum ex Tutia, quam Perfica lingua 

lutyah vocant, uberius faciant, eam diftribuunt in lapidem Tutyah, Se in pulver em ej us 

magis vilem,quamfcorfim volentibus tum divendunt. 

I N C A P V T X V L 

Ve Agallochofeuligno Aloes,CalumbacIndisdiclo. Fol. 64. 

Lignum Aloès prxterquam quod inlnfula Sumatra, diredo in confpedu Iavx 

fita, nafcatur : etiam frequens oritur, Se optimum in Champac, vicina Chinx 

regione, &in Chochin china. Ac quod cortice nudatum hinc inpatriam feratur, 

non ideo evenir, quod fine cortice crefcat : fed quod fxpe quafi uno trunco etiam 

diverfx fpecies virgulrorum, &ftirpium,tcmporis diuturni tate coalefcant, haud fecus 

quam in Benjuifera arbore fieri diximus: nam hoc mirran nobis videri non deber,. 

cum fciamus,pcr artificium etiam diverfx fpeciei arbores alienx fpeciei inferi. Cxterum 

hoc modolncolx lignum Aloés ,ab aliis virgultis Se ligno fèparant.Truncos Aloès cxfos 

deponunt in ripis fluviorum in cceno Se lutò,ut diverfì generis lignum carie confùmptum 

fé a ligno Calambac, feu Aloes fèparet, unde cortice Calambac confumpro., qui 

tam oleqfus non eft, quam ipfum lignum, quod prxtcrea minus teredinibus ac purr edini 

obnoxiura éft, tale, quale in officinis in patria, ad nos quoque defertur. Lignum 

hoc porro Aloes guftu piane aromaticum eft Se fubamarum, undeforfàn Aloes nomen 

mutuatum eft. Pulvis ejus ad fcrup. unius pondus fiimptus Cholerx prodeft, 

quam Mordexi incolx vocant, & omnibus inteftinorum affe,dibus frigidis,& ventriculi 

medetur egregie. Tumdneas, Se afcarides puerorum effìcaciter necar. Chineniìbus 

porro Se omnibus Mauris ethnicis in factifìciis prò fuffumigio eft. 

IN CAPVT XVII. 

Ve Salitalo. Fol.68. 

P 

Aragrafho tertio audor nofter refert, pallidum Se flavum Santalum, plurimum in 

Tymor infida nafci, de quo hoc porro memorabile certo accepi, e mercatoribus 

noftris, advehendi Santalini ligni grada, eo commeantibus, In hac infili a 

nafci febris cpndnux Se ardentis quandamfpeciem, qux fit è Synochi putridx gènere, 

cum delirio & mentis alienatiòAc mira; durante namquc exacerbatione, qux plerumque 

quatuor eft horarum (nam hoc obiter fciendum eft, quamvis adapurexiam hxe 

febris non perveniat: tamen exafperationes fìias habere, non fècus ac tertianas continuas), 

ridiculas admodum adiones xgri edunt, idopificii, vel muneris imitantes, quo 

fanifundi flint (ut latius in Method. medendi mea Indica) &: aftantibus rifìim excutiunt. 

Tcnentur quoque bulymo, &fame canina infatiabili, ut quicquid iis obtulerìs, etiam 

£ 4 fo?dum,

U C O B I BONT1I 

fcedum, (utmoseftnauticis noftris fociis eo genere fcurrilitatis deledari ) avidiilime 

^v^nt extraexafpetationem eam, e.-etera lani, Se mentis integra. Hunc porro affecrum 

ortum bum trahere exreeens cstlaium arborum Santali, eorrice v.r.d>,rncol* 

ce^reusaffitmmt:namcortextumvirofinefdoquidexpira^5ecerebrorn,m.c.. 

t urn cftó in corporibus eacochymis, Se pe joris .dian, ut limt naut.eorum noftrorum, 

rult-s effedus edit. Sedlàtius inprxd. meaMeth. _ 

A„tequLeedantutarboresSantaU,eort.ceincilRexplorat„rabexpert,sodor,nu^ 

raaYÙraL Se tempeftiv* ad fecandun, Audor porro Sanrahn, fiuto a.e effe Cerafi 

magnitudine, baccas lauri nonmale reterunt, nam exiiccatas habu., & mafticati pur- 

ZL amorino coloreinficiunr. Fructushi avide comeduntur aTurdorumquadam 

vTsarboribus confermata ut quamvis tanto tempore rot m.lha arborum czia finta 

Tii(ìranis&noftrrs,tamenSylva:nunquamdeficl,.nt. 

ptrocuiAucVormentionemhicfaciatu 

oofitionis ufam, in grariam tironum Medicina: ìubjiciam, & primum hocmodopa- 

Sur Tsantal. tenuiff moliti.florum Cbanpoe, florum Motori, ana m. .. h.s parum 

contuf adderad.Curcum. unc.ij. camphor. q.f. ad gratum odorem: h*c.omnia in planomamoreo 

lapide piftillo fi.bigunri! addendo (irb finemolei nuc.s Ind.c* reeent,s, 

0 f Vne. formant in pultis conf.it! Hoc inungunt tam v.ri.quam mul.eres MaLucx. toul 

cZul Se quamvis proprer flavum colorem, quem è Curcuma contraxir, primo 

SpectuLdumm, tam/n fifaviffimo Se ialuberr.mo odore: nares eritP»dcft vcxan 

à Solis, vel etiam à febt.li sftu, rigorem quoque in febnbus toll.t, & n.m.as vrgr as 

a,ceriimpofitumquoquereg.on.ventricidicholeramf.ftit,cortoborat. Qu^bau* 

in prad. Meth. 

INCAPVTXX. 

DeMaci. Fol 79- 

FEnintur è Banda .Moluccarum infula .grandiavafa Affilia huc, perque reliquosaliquando 

(cum permiffione Superiotum) infularum circumjacentium traftus, 

,ffi.rrelicet nuod infoia: Bandenfes noftris armis (ubafta:provmcraBaravorum (aera 

frNuctVlSaceLtaspcrdiemuniim.auraltetum.de.nleviterexeoaas.laccha- 

IO totum de Cortice nucis hnjus condito hoc diftum fit, ac de noce quoque ipfe, 

iis uatdus in his lociscffe utendum , quoniam oleoli, Se pingues vapores ex em ejus in 

cer F ebr.m lari, obltruftioncm ventrrcul.scerebr, affcrunr, acindetomnolentlam, 

imm^Corem quendam univerfis fubjedis membris infetunt. Et quod majus eft, x 

mmo E Nuc^ ufo aliquot perielirari vidi. qu. amplius quam per diem naturalem 

finTleni "&:motujacuere,tanquam Catocorrepri certiffimo.nd.ciocerebtum& 

unhreribm nervorum genus non leviter correptum (...(Ve. Praretea incoia: in Banda. 

L ImTam noftrate?, ex viridi corticc Nucis Myi.fticzpultemexcoquuntnmimft 

vern" ùu* ferme fapore refert iftud ferculum, quod in patria conficitur ex pomis ac.- 

dos effedus edere. 

N On 

IN C A P V T XXII. 

Ve Tipere. Fol. 8 6. 

tantum Piper provenir in Malabar, ut Audor, i o paragrafile, fed maxi- 

^ n cancum l l V\ K.^frimtin Remo lava, prxferdm in Bantamenfi provinmaenam 

quantitate nalciturin ivcgno ìdva,^^. , ^ R 

eia: Prxrerea crefcit abunde in Iambienfi Suraatrx traducili pecuharcra Reeem 

obtinet non fubjedum imperio Regis Achinenfis, qui potcntiffiraus hujus infulx 

fvrannus. Ex hac provincia ab amico Rege, noftrx naves quotannis bis terve petun 

Q uod porro Autor,,*, W i i.fol. 89,inquit,accto Se rara la conditi pipcns raccnios 

virra^êrum eft. Ac quia ahquories repetendura erit, id conditura: genus Indi gè-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. IV. 4y 

nerali vocabulo Achar vocant. Ac tali modo condiuntur etiam Zinziber viride, radices 

Galangx, Caryophyllorum racemi. Hoc modo etiam faliunt Cucumeresjuvenculos, 

quos Agurcas Lufìtani vocant; prxterea Mangas, addirò Cxpe, Allio , & Porro. 

Etcerteinhislocis,adorexinexcitandam,&ciborum concodionem, nihil fàniusteperiri 

poteft. Cum propter aèris in hoc climate calorem fimul ac humiditatem, 

fubjedx Capiti partes, ut funt Pulmones prxcipue, &Venrriculus, affiduis Catarrhis 

infeflentur: ad hunc ufum Genifta quoque hic crefcens Se Cappares è Perfia,& Surate, 

adferuntur huc. 

Autor porro, hujus Capitisparag. i z, refert ridiculam Indorimi de Piperis qualitate 

opinionem, quam etiamIavani confirmant, nimirum quod frigidum fit Piper, 

credo,forte ea ratione, qua quondam quidam pervertì Sophiftx argumentabantur, 

ignem frigidum, Se nivem feu glaciem, calidam effe, vel ut Hyperbolice Poèta ak,Penetrabilefrigm 

adurit: Contra quos tamen,benemonet Arifloteles,non elfe difputandum, 

nifi fola experientia ; nifi forte veliera, nimio ejus ufu, calorem nativum diffipari, Se debilem 

inde reddi : aft illi (credo) tam alte non philofbphantur. 

IN C A P V T XXVI. 

Ve 3\(uce Indica ^Coquo Lufitanis dilla. Fol. 120. 

C 

Arolus Clufim in annotationibus ad hoc Cap. fol. 119, refert, Solere Indos foliis 

hujus palmx infcribere literas fuas; immo, quod vero propius, literas hifce foliis 

oblongis infculpunt ftylo ferreo, atque id adeo arrificiofe faciunt, ut vel elegantiffimum 

fcriptorem è noftris longo intervallo poft fé relinquant, Se tam emendate 

charaderes fuos Indi (Arabicis autem utuntur) hifce foliis imprimunt, ut fubirafci 

mihi aliquoties contingat noftris Europxis, Se prxfertim noftrx Nationi ; qux ferme 

nil nifi fua admirantur, & has Nationes, Barbaras vocitant, cum multo fignificantius 

paucis charaderibus, more Laconum, animi fui fenfum exprimere queant, quam noftri 

longis periodis, &verborum farragine inutili. Prxterea quamvis Regumin lava videatut 

Tyrannicranimperium: tamen id ita prò conditione gentis fuxpoliricegerunt, 

ut aliquis, cui non cornea fibra eft, neque de genere eft Arcadici pecoris, hic fàtis cito 

addifcere queat, compendiofam politices viam effe, Regibus, bene imperare ;&: 

lubditis, melius obedire. 

IN C A P V T XXXII. 

. Ve Calamo Âromatico. Fol. 125. 

PRxtcr ufiis excellentes,quos prxftat in Medicina Calamus aromaticus,hoc Cap. 

defcriptus, etiam Malaicis mulieribus in culina infervit, in condiendis pifcibus 

, Se carnibus elìxis, cum radicibus Zinziberis recentis, radice Curcumx, Se 

Galangx, Se reliquis Aromatis ; Se fic cibis odorem, Se faporem fuavem conciliat, Se 

concodioni ventt iculum, Se inteftina apta efficit. Cxterum, ut hoc par erga? dicam, 

hx nationes, quantumvis noftris Barbarx vocatx, Polonos, Se Germanos in condiendis 

pifcibus fiiperanr, qui tamen hic palmam fibi vendicare non erubefcunr. 

Cxrerum Audor ait,Calamum aromaticum,nec Galangam,nec Acorum eflè;bene 

quidem cum Acorus, Se Galanga,quantum ad folia,potius ad Gladioli fpecies debcant 

referri, Se Calamus aromaticus fit Gladioli fpecies. 

N 

IN C A P V T XXXIII. 

Ve Scardo. Fol. 128. 

Ardus Indica in lava, magna quandttae, crefcit, ejufdem in culina apud Iavanos 

ufus eft, qui Calami aromatici, &Iunci odorati: nimirum in condiendis 

juiculis pifeium, Se carnium elixarum. Plantam Nardi viridem hadenus non 

vidi,

IACOBI BONTII 

46 L • •,«. v, T Mira*, ih urbe Batavia crefcat, Se eo propter 

vlJ, dotì^ — T 6 ?* "°T 

? H flores exf.ee tosm patria, Nardum infundrmus in aceto,* don Syrup.mrquor^Ltfidmus 

adverlbs fi gidos vifeerum affedus, Heparis nimirum, Lienis, Se 

u r.^rx/manfmo moriantur, fine dolore tamen, òcpauuj ICIUU,«JW ^ 

tabefeant & maraimo mori.m , q l * m aroniatico, Indi utantur, 

b u s , c u m e t i a m " - ^ ^ J ^ ^ f f l S t e Malaicisin 

quapropter etiam, ^ " ^ ^ f c , utiliffrmus eft, ut & ad 

hortrs ^ ^ * S * S £ & L f.mpl.eifque,&vu.gar, G*- 

vires longe exeellentiores poffidere. 

IN CAPVT XXXV. 

Ve Collo. Fol. 13 7. 

irmo: 

,&verais 

fac- 

X V tuffate corrupta.quam a. °"°-^"'" ^"XMentis apud omnes Indos, Se Chiersadferuntur, 

" ^ ^ t a ^ K t » » » Indos ft*. 

nenfes precipue. t«erum Coltus vuig ^ ^ cum ^ hoc 

Chinenfibus/>»//?«*, vocali... Notas omnes n )PUtavieffcHelleborial- 

br radicem, & nifi me odor monmffer, n ea opro ^ ^ . ^ ; Ad 

dice per medium feto, tot >« n ^ ra q on credo : nam vjdl ego integrum tteol, 

terari porro radicem hanc ut: Aut» a^t, n n jnèw. 

quodponduscentum, & vigint. ifc, ma.ttronc refat 

4 Aufi«feq»eiificap.«vii.,del^ccChin^.n«l affeaus Veneteos utilis 

bus ego hoc tantum » ^ ^ 

d 

J ^ ^ ommunirer graffanrur, ut funt Ca- 

chexia, L ^7 U Xdrnd.Xri dixi, ad quam curiofum remitto, quod m me rpfo, 

Meth. ^ ^ J £ £ Z Z * merrfes deeumberem.experrus finn, _cuma». 

t U ûlumncTue^^^ 

mis aliis experientia didici. 

IN CAPVT XLIV. 

Ve Livio Colubrino. Fol. 145- 

T • „ m r^lnhr.num valete adverfus circuitus febrium 

Alt hoc Capire Autor, M ^ ^ 1 " ^ ' £ * erientia didrei, precipue m 

mtetm.ttentiu.mhoc ve.um effenonêmel p X,de w_ 

Tymorenfibus febr.bus ^^brfnumhoc vehementer denfum eft, Se, f. 

bus, tede earum cura. ahb,. W ^ ^ T '.«marmoreo lap.de, Se fr.abile 

quando Ind. velini eo uti, frrcant fanter cum aq ^ eft ^ 

cumfit. terrrur faci e, ac fic cumaqmraut al.ol.quo ?,umbricol ^ . d ^ , & 

gè amarrare , quam lignum Aloes; vaiet quoque au m». > 

potenter idibus venenatorum animalium rcfiftit. ^ ^

HIST. NATVRAL. &MÉDIC. LIB. IV. A7 

Paragraphopotto tertio, mentio fit Serpentis cujufdam, quem Lufìtani Cobra de capeilo 

vocant; hi Serpcntes, cum irritati funt, duas bullas in cervice erigunt flavo colore, 

quales Ranx iftx paluftres coaxantes, in temporibus attollunt, & hxbullxforfàn co- 

- ronx fpeciem Autori fecere. Cxterum ferpens non multo crafììor eft digito minimo 

auriculan mimano, in tergo colore eft nigro : in ventre fcede flavo. * 

Quod feq.paragr. dicitur de pugna Viverrx cumhoc Serpente, non adeo diffonum 

eli, cum ego fxpius a Felibus occifos viderim, fèdriunquam de carhibus eorum guftant, 

cum reliquos Serpenres, prxfertim aquaticos, avide devorent." Signo inter cxtera 

evidenti, quam virofum fit hoc infedum. Vidi enim Maurum quoddamArundraeti 

genus cxdentem, quodRottang Indi vocant, Se eo omnia ligant, utapudnos hoc 

furabus fit, quorum vicem fupplet, Se dum imprudens unum ex Serpentibus his Ixdit, 

ab eo morfu in mufculo pollicis eft petitus, veftigio vix exftante, Se cum, ne venenum 

altius ferperet, brachium ipfi ardiffime ligaretur, Se illeprx dolore vincùlum laxan 

obraxe oraret, hoc fado ftatim mifer expiravit, corpore fcedum in modum intumefccnte, 

tanta erat visveneni ad cor momento penetrantis. 

p JL i 

-, I N CAPVT XLV. 

Ve Lapide "Bezahar. Tcrfis, Pa-zahar. Fol. 165. 

V 

.Aragr. Secundohujus Cap. Autor ait, Lapides Bezahar paleam,vel quid rale,intus 

habercquodnunquam fallit,nifi in adulterinis,&,fi fuperficiali tunica abrafà,non 

fuccedat alter orbis, cxparum modo, donec adpaleam iftam deventum fit, fidi- 

tius eft lapis procul dubio : fèd fèquenti modo ejus adulterium melius percipitur. Si 

lapidemfricespaucacalce, Se, fi in loco fricato puniceus color appareat, conftat veruni 

effe, &genuinum: fecundo,fiponderatum accurare lapidem conjicias in pelvim 

aqua repletam, Se poft duas aut tres horas eundem eximas Se rurfus ponderes, ac nihil 

de priori pondereaur perdiderit, aut eo gravior fadus fuerit, vcrus eft lapis Bezahar : 

verum fi calce fricatus rimani ducat, aut fi aqux exemptus, de pondere amifèrit, vel 

co audus fuerit, falfum Se adultcrinum effe, audader dicito. 

Paragr. 6. Garcias inquit, lapidem hunc non folum generari in Perfìa, fed edam 

in aliis commemoràtis locis: fed quoniam nullus, quod fciam, ante me verum erymon 

hujus lapidis edidit, nec quomodo , aut ex quo, genere tur ; paucis aufculrate rem. 

Perfx igitur hunc lapidem vocant Pa-zahar, compofito vocabulo exPa Se Zahar, quorum 

prius lignificai contra ,& fecundum venenum nominatur, ac fiGrxco vocabulo 

antidoto» dixeris; perfpicitur quam fallax fit ifta Etymologia, quia Pazar, vel Bazar, 

lapidemhune didum volunt, cum nullus unquam eum vénalcm in foro viderit. Nafcitur 

hoc porro modo lapis Bazar in Perfia, ut ab Armenis, Se Perfis mercatoribus fide 

dignis certo accepi. Eft locus in Perfia Stabanon didus, trium dierum itinere fupra 

Laram civitatem celebre in Perfia Emporium, in cujus campis nafcitur herba quxdam 

Croco, Se Hermodadylis admodum fimilis, ubi caprarum copia pafcitur, in quarum 

ventriculis ex efu hujus herbulx hi lapides concrefcunt, qui apud Reges Perfixin 

tanto predo funt fupra reliquos, qui in aliis locis gignuntur, ut magnus Xaabes, ImperatorumPerfàriimultimus,mortuus 

anno 16zH , inibì vigiles locaverir, ut omnes iftos 

lapides Bazahar quicerrumpondusexccderent, fibi vendicarent : Itaque, quod caufa 

materialis hujus lapidis, fit caufa fupra dida, non folum Armeni, Se Perfx mercatores 

mihi retulere : fed idem ferme affirmar P. Texeira, Lufìtanus, in tradatu fuo eleganti, 

quem Hifpanica lingua confcripfit, de rebus geftis Regum Perfix, qui inquit, lnfulam 

quandam effe intet Ceylon infulam, & terram continentem chormandel, qux a Lufitanis 

ifiadeVacas vocata (quodinfulam vaccarum fonar) noftrisnauclerisetiamoptime 

nota, in qua etiam nafcitur copia prxdidorum lapidum, quam ob caufam etiamibi 

multx caprx pafcuntur. Atque idem autor ait, quod anno 1585, hanc infulam maxima 

Se horribilis inundatio invafiffet, & etiam totam continentem terram chormandel) 

ita ut hxc infula tota fubmerfa fuerit, quxque fervari inde caprx poterant, alio 

tranflatx, defierunt gignerc iftos lapides, quodprxdidaherba ibi non crefceret': fed 

elapfis paucis annis ,cum infula falfugine maris liberata, rurfus hanc herbamproducerer,caprx 

ejufmodi,iterum eo tranflatx,lapides hos,ut ante,produxerc.Hxc mihi vobis 

coramu-

t IACOBI BONTI1 

rnmmunicarevifum eft, quoniam Se mercatores noftri, & Angli, idem certo confirmaT 

C« rumquantuladhyperbolicashujuslapidisvktutes.&facmtatesporten- 

Sfis nontantas in eomiUe experientiis cdocrus inveni, alioqu. etiam nature non 

ptnm fuperttiriofas medicameUumfacultares facile » 4 » ? « ^ S ^ n 

veruminvcnerim. Quoqueidmagis«edatis,lapidesh.miferisHtfc.s,&C»pn >eam 

mokftifunt, quamhominìbus lapides velica:, Se renum. Capra.Hr* non abfa»es 

cxiisverf.colorefuntpcUe.utTigridespul^^^ 

ftra quoridie videmus; itaquehx Capratprour Z mU ? ld 'XÂ?mZ 

unumque, aut plures, eo moleftius, vel citius incedunr, quod *•""£»*"?•£• 

Se Perfis perbene notum eft. Porro vidi Se lapides r«afar nam in ventr.cul.i Sirnmrum,qu. 

tereresfunr, Sz longitudinem dig.ti aliquando excedunt, qu. preftantiflr. 

mi omnium cenfentur. ; 

I N C A P V T X L V l •**.'. ^|. 

De Lapide Torchio. Fol. 168. 

LAnis ifte Malacenfis.cujusaucorhic tranfiroriemcminit,inmemoriammilii«. 

Zctralr^ 

culfsHyS P oblonlis pinnisptredrtorum, quem Lufiran. propterea^«, 

i J « « » i « . &p""g«is eft attactu, ac f, faponem H.fPan.curn reato, 

ditur hiclapis invino adverfus cholera», quam ^^.«ìnfukm v»"'"' * ' 

tòn«e urneur quam peli s in HoL'ard.a, utpote qua: hominem aliquando fole* 

topere timetur,, qua t p -b hi lapis non bene datur : namaboroccidere 

pauciihmis^^^^^SMUai«mllUtanta**, utf.quando 

bTTap'idem m X C m i s Lpertum.urinam Se fudores probe eiere, quod temrl 

taenris dhus peft», qux anio i «14, « a 5, Leydam pattiam meam, Se teli- 

P » So laS ic «tatesVmiferandum in modum vaftabat, in penuria lapidi Baquas 

Hollandix ovrtat ^ fudorificum (aufim dicere) melius, &: exceUen- 

SeXè^ 

peri gratis aliquot. 

IN

HIST. NATVRAL. Se MEDI C. LIB. IV. 4s 

In Lib. 11 > Garciae ab Orta, De Pianta quadam 

INDICA, IAC. BONT. Ànimadverfio. 

IN CAPVT i. 

Ve Arbore trifli dilla Pariz. 

QVod hxc arbufcula nodu flores expandat, inde eam Lufìtani Arvore da Trotti 

vocant, copiofe in lava flofculos fuos albos profert, quos fervi venales in urbem 

ferunt, faciendis corollis, Se intertexendis capillis mulierum Malaicarum. 

t 

Par. 6, Audor mentionem facit florum Pula Mogorì didorum : hi flores in arbuftis 

-crefeunt nonineptis texendisfepibus ,humanam altitudinem vix hoc arbuftum excedit, 

flores quoque albos fert odore gratiffimo , Se afpedu longe pulcherrimo. Stillati 

cius potrò liquor ex floribus arboris triftis, Se hac arbufcula, igne elicitur, qui cordialisadmodumeft,quocircaad 

Lipothymias, qux in febribus continuis, Cholera, 

Se Dyfenteria , crebro accidetefolent, fummran adjumentum prxftant. 

Paragr. 7, Autor mentionem facit florum fibi champe didorum , Iavani aurem 

cum arbore eos champacca vocant. Arbor eft mali Perfici folio, fed craffiori paulo. 

Flores porro colore inter fefe variant: nam alii funt è colore viridi dilutioris, ut potius 

primo afpedu ab arbore avulfi, fafciculum foliorum mentiantur : fed pediculi intus in 

calyce,quales ferme inrofis, flores effe declarant. Sunt Se hujus arboris flores, alii colore 

aureo fubflavo (quem colorem noftri Qragne vocant) uter que flos xque eft odoxatus 

admodum, verum caput gravat, non fecus ac Camphorx odor infiictis gravis 

eft. Indos quoque autor ait bonis odoribus effe deditos. Vt &: reliqui, qui Mahumetis 

fedamfequunturomnes, ita utnunquam ferme mulierem Indicaminpublicum prodire 

videas, quam cum hifce floribus, capiti vel capillo ( ut dixi) impofitis, ut gra* 

riores maritis, vel fxpe, amatoribus, fuis occurrant. 

v 

F l 2^1 S LIBRI -g^V A R T I. 

IACO-

s* 

IACOBI BONTII 

H I S T O R I M 


L I B E R ^ r I N T V S, 

De Quadrupedibus > Avibus, & Pifcibus. 

Jgux nova fertìltbus progignat Semina Terrà, 

Et quidqutd pandat divite lava finti: 

Et qtteis njicinum natitetur Vifcibm Aìquor: 

Jf)u

HIST. NATVRAL. Se MEDIO. LIB. V. f* 

R H I N.~0 C'È ROS. 

C R A N I V M . R H I N O C E R O T I S . 

Idem Martialis id eod. lib. Epigr. 9, adhuc clarius enarrar, hifce verfibus, quibus 

( prout tum crudelia tempora erant ) Dominano adulatur : 

Praflitit exhibitus tota, tibi, Cdfitr, arena, 

. J$u& nonpromifitpralta Rhmoccros, 

O ! quam terribiles exarfitpronus in iras ! 

£luantus erat cornu, cui pila t aur ut erat ! 

Vbi porro hominem proftravit, afperrima fìia lingua illum Ungendo enecat, tum 

cutem Se fubjedam carnem abradit ufque ad offa ; hinc etiam fpinis ac vépribus liberatiffime 

vefeitur ; 

Lingua z/ivum occìdit lambendo Rhinoeerotis, 

Aulicafalfidici (te quoque lingua necat. 

Animai hoc, crudivorumnoneft,utTigris,dccujusamicitiacumRhinocerotcproxìmeagemus: 

Cxterum de irritatx beftix furore aliquid addam, quod nuperrime 

accidit S.ecretario noftrx Civitatis Theodoro Iemmingio , qui cum nuper duobus 

aliis comitatus eques infilvam exiiffet exfpatiatum, in paludofò loco in Rhinoccrotemeum 

catulofuo incidit (nam hoc animai non fecus cceno, quam Porci Se 

Apri, libemer volutatur) qui illis vifis furrexit,ac tarde recedens prxfé agebat catulum 

fuum filvam verfus, qui cum lafciviens aliquando reftarer, mater ipfum roftro protrudebat. 

Interca quidam ex eorum confortio prx temeritate, equo infidcns,belluam in- 

•E 2, fcqaitur,

I A C O B I B O N T I I 

feqratur,fcexertama^ 

ferie fedidibus non penctrantibus, ptopter cutis craflitiem, ahquotfttix albxin ter 

tò&n tiraisbeftixapparebant. Qôd patientiflìraeBellua ferebat, quoufque Ca- 

Lluraraura ntervepre P s Se falidaìVcculrafTet, tura enim repente converta in equilira,curairaraaragrunnitu, 

Se ftridore, ejus caligis mordicus apprehenfis 

eas-mordici* difcerpfìt, materia levi, utpote Bombycina, fequenti, alioqra 

piane adirai de eo foiflct : fed equus forte ptudendor aliquanto fuo redore , retro iz^ 

&rafugamconvertitur,infVe-eiFJos 

hornbih fragore arbores, & quicquid obviura ipfi impedimento effet. Diranofter 

eques devenitineran locum, ubifocios reliquerat, quibusvifis, Rhinoceros, eoderehdo, 

alios irapedt, quifurorera bellux declinantes, poft duas ingentcs arbores fé ablcondraerant, 

vix duos pedes intermedia rima a le invicem diftantes, Se fivehocfelia 

eorum fato, feu f tupore huic ammali ingenito, evenetit, beftia folummodo per dUnv 

rimani fummo conatu fibi viam quxrebar, Se arbores snon fecus ac arundines,premere 

faciebat ; fèd tamen craffiries earum, frontis ipfius impetum infrmgebat. Interim 

dabatut eis locus Sclopeta fua explodendi (qux ptopter latrones Iavanos, ibi tum temporis 

vaeantes, unicuique getere mos erat ) Se belluam adadis aliquot idibus per cerebrum 

fcriendi, & fic beftiam immanem proftravere, fuppetias ferentibus Mauris fervis, 

qui iftue a dominis fuis Ugnatura miffi erant, qui animai hoc porro dolorabus, &e 

fecuribus contrucidavere : Sed hoc erat vere excitare Crabrones. Porro , ut cum I iinio 

finiam, is refert lib. naturai, hiftor. 8, cap. 20, hxc verba: Pompcius primum 

Rhinocerotem Romxin fpedaculisfuis 5dudis,exliibuit, dicitque porro longitudine 

fete Elephanto elfe parem : Sed crura ipfi longe effe breviora, inde quoque non rara 

confpicuum eft animai, quam Elephas, qui aids pedibus, Se cruribus infittir 

Quidquid de Elephanrum docilitate dicitur, verumeft:ac defino, fi pnusl limi 

SÊliam errores detexero, qui inflexibiles pedes, Se crura fine flcxuns Elephantes 

habere fcribunr, quod adeo fallimi eft : nam prxterquam quod homines tantum circa 

crura ac femora,articulationes habeant,Eiephantibus prxterea flexurx in medio tibiarum 

funt. Probofcide porro ( ut bene Plautus) tanquam manu utuntur in cibo capando, 

Se ea in os ingerunr. In lava , quod feiam, non producuntur, fed quidem multi Se 

magni in Sumatra, qux nobis è regione in confpedu jacet. 

ANNOTATI o. Quia autem graphice depinxit Autor celebrem hunc Rhinocetem, 

&non nifi cranii à trunco avulfi iconem exhibuit. Opetx prctium duxi totius 

animalis piduram acquirere, ur pofthac fimul errandioccafio auferatur. Quapropter 

elegantem & genuinara liane bellux effigiem ad vivum in Indiis depidam favore prxftantiffimi 

Viri, Ioannis Wtenbogaert, in Amftelodamo Hollandix Quxftoris, hicoffero. 

Cxterum non indignimi quoque notatu, quod in diffedione capitis in cerebro 

repertus fit lapis, ann 16 3 o, huc ex lava allatus: Vifu non imbellis,tadu admodum glaber,dur.us,ponderofus,uncias 

circa duas pendens;polliccm fere longus, gibbofus,renifque 

Porcelli figurxxmulus, utraque extremitateobtufus.exterius coloris coracini> interius 

exfpadiceoundulatus: de cujus ufu altran mihifilentium, donec qualitates pcnitius 

per expetientiamrevelatxfuetint. 

C A P V T I I. 

Ve Tioride. 

QVoniam Tigris in patria noftra, magis fama , ac fcriptis veterum innotuit, 

quam vifu, Se quia multa de hac ferociffima Beftia, veritati minus confòna feruntur, 

ego propter viciniam, qux nobis, quamvis invitis, cum hac fera interceda 

, eam paulo exadius deferibam. Primum itaque quod Plinius difertis verbis ait 

lib. 8. Natur. Hiftor. cap. 18 , quod Tigris fit animai tremendx velocitatis , manifeftus 

in eo eft error : nam è contra beftia Tardigrada eft, Se ptopter eam caufam magis 

homines appetit, quam carnemBubalorum, Cervorum, Se Aprorum , &reliquorum 

animalium, qux hic paffim in Sylvis, ut ferx, vaganrur. Tum Tauros, Se Vitulos fcros 

rericeo, quorum in Infula lava ingens eft copia ; nam hxc animalia, nifi ex infidiis impctantur, 

facile fcrociam hujus ferx effugiunt pernicitate fua, quapropter quicquid 

horum

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. 

T I G R I S . 

horum venàtur Tigris, ex infìdiis hoc facit, dirai latens inter vepreta, Se falida, in prx« 

rereuntes beftias fai tu tranfverfo irruit; Quod fi aberraverir, feraci rugiens recedit, &: 

circumit Sylvx aliquot fpatium, ubi rurfus eas beftias prxterituras obfervat : Vnguibus 

prxterea prxdam femper ferme in cervice ferit, ac unico idu, quodvisvalentiffimum, 

Se robuftiffimum animai, humi profternit, Se exfudo cruore, cujus appetentiffima eft, 

Cadaver reliquum in Sylvas trahit, ut carne fé exfatiet. Itaque Tigris libenrer degit, 

ubi homines fcitverfari, qui odore non funt tam aeri, quam prxdidalaa, animai». 

tura quod homines pernicitate pedum ipfùm effugcre non valeanr. Ego Tigridem è 

Feliran genere effe dixerim : namprxterc-uàm qiiod capite, Se reliquis membris, Tigridem 

egregie rcferant, etiam moribus cum ipfa piane conveniunt : nam Felis quoque 

(ut notran eft) unico faltu Mures Se Glires impetit, ac unguibus prius ipfos necat, 

quam devoret. Hoc clarius patet in Felibus magnis verfìcoloribus iftis, qux è Perfia, Se 

infula Cypros adferuntur, qux hiatu, Se ridu * piane Tigridem rcferunr. Cxterum 

frequens eft in fylvis conrerminis fluminibus prXterlabentibus, ut dum aqua tum reliquxferxeoadveniunt, 

ipfà ex occulto è fylvis, ac latebris fuis exilicns, aliquam 

earum dilaceret. Tum quoque reliquis animantibus ingens tèrror Tigridis ingenitus 

eft propter ingcntem ejus ferociam; unde quoque non male Iavani eam Radjaeutang 

vocanr, quod Regem Sylvx fignificat. Denique robur hujus ferx incredibile eft : 

nani occifumàfeBubalum,quamvis tribus partibus ipfa maj or em,non fecus ac feftucam 

in Sylvas trahit. Acutid magis credas, Nobil. D. Generalis Petrus Carpenteria, circa 

Sylvas infidias, Se decipulas Tigribus capiendis, ex fblidis trabibus compadas, lòcari 

curavcrat,quibus intus alligatus Caper,balatu fuo Tigtidem eo pelliceret: ac forte èvenit, 

ut valvis reclufìs, ingens Tigris capta effet, qux trabes, quamvis férreis clavis ligagatas, 

unguibus, quibus plurimum valer, a fé invicem divulfìt, acita evafit, incolumi, 

&intado, Capro. latti mirum qùiddam de Tigridos Ì Se Rhinocerotis amicitia vobis 

referarti, Se deinde definam. Vbicumque forre Rhinoceros habitat, etiam Tigt is iftic 

plerumque ftationem habet, Se ut pira unum una incedentcs videas:fed ego euriofius 

id inquirens a Iàvanis,ab ipfis probabilem hujus rei caufàra elicui, qiiod nempe Tigris, 

utpote carnivora ^propter ingluviem pleraque deglutiat, unde cruditates ipfi in Ventriculo 

oriri necefle eft. Rhinoceros autem tantum herbis vefeitur ; ideoque Tigris 

eum fedatur, ut ftercore ejus prò pharmaco utatur, non fecus ac NepetafeuMentha 

Felibus, Canibus Gramen, CervisDidamnus,pro remedìocft. Nam fimulatam inter 

ipfos effe amicitiam inde collegi, quod Rhinoceros feraella,Catulum alens, non patictraTigridempenes 

fé incedere: Et ego cum forte extra Vrbem circa fluminis ripas 

exfpatiatumiviffeni,utàmceniffimas plantas, circa fluenta hiccrefeentes, contem- 

SS 

E j plare'r

IACOBI BONT1I 

pbter fummo mane, repperi Iuvenculum Rhinocerotern in num »£^|^ 

'ente, quodfervi mei Mauri, quos ^ . ^ £ * % £ ^ J $ t £ % £ , 

effe dicebant : prxterea h*fer* una mcedenres, femper le c " n '"' , £ f 

le inter fé grurLint, Se ringunt, quod ce. tre amico* f.gnum elle nonurb.tror. tm 

nenonmare.ranquamEnTblemlre, hm animalia exprimunr amie. «'»'«^P" m 

qlm Incoi* Iavani inrer fé colunt, qui tanta liifpicione inter te l ^ ^ ' S 

fi is nedum agnaris, & confangurneis-diindanr. Vnicum hoc de Tigr.de addo, quod 

adPromonror.umBon*Spei vidi, magnitudine »^ T.p*usl^««ncmtoo^ 

Hoc quoque mihi jam in mentem revocar, quod aliquando apud Valenum Marna 

lem,ingeniofumPoéram ,legi,lib. i.Epigram. i8. 

Lambire fami dextram cenfueta magi fri. 

Tigris, ab Hyrcamgloriarar.tjugo : 

Stvafcrumrapdolaceravit dente Limtm, 

Res nova non ttllis cognita temporibus: 

Aufa eli tale nihil Sylvìt dum vixit in alti! ; 

Pc/liiuam inter Nos ejl,plteferitati! habet. , „ ._.». J 

Anno auoque r 6 a 8, Tigris hic Cave* inclufa evafir, Se quamvis a Cat ulo iftic edrrcattratThomirfibusquoridieaffueverat.ftatimin 

area exter.orearcis Barav.*.nvafi 

eqrumulipafcenrem, Se rrucidavir, ira ut Cives Baravi, Se ^ > « f £ « f 

ter Lum hoc animai fclopetis occidere, ne plus damili daret, quod rpfeco am vidi, 

& nuner eriam cum iam fteundo noftram urbem Iavani der ehnquere eoa* etani, Titti? 

Zen captT Se occifa fuit circa mmnia Vrbis noto* perdente gcnerofo Domrno 

So S Gener P a .,,ac.U Spex : acnuper hic perfugafufpenfuseft, qu. ante aliquot annos 

Wem Tandem finiftra invafit, Se linguam ejus arripiens, cultro lato quem pene» 

te habebat vénrrem ei apemir, Se ttucidavit, fed hoc temeriraos magrs (emailpiando 

Forruna favet) eie arbirror, quam fortitudinis, cxemplum. Atque h*c de 

Tigride. 

H Y S T R I X. 

H Yftriccs vero familiares funt undiquaque in filvis, non raro poft Careda latitan- 

-tes,fìcutcgo cumfummo timoreexpertusfum. CumenimAnno i*z8,rumor 

effet Enatacanum nos obfidere velle,filvam circa civitatem,cxfum ivimus, ut latior effet 

cxutbc infubjedos campos profpcdus. Chinenfesitaquehortatus,ut eamdcmolirenrur, 

motum aliquem cum ftridore percepimus, rati Tigridem effe. Uh alta voce 

Bari- mou, quod Tigt idem denotai, inclamant, ut quifque fibi a fera caveat. Ego pcrrerritus, 

cum, quo fugerem, anxius hxrerem, Hyftrix intra pedes meos dilabitur, ac 

eco fere prx metu exanimis concido, refpiciens,num, vel crus,vel brachium fecum ra, 

° r perct.

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. ss 

peret. Inrarea Chinenfes Hyftricemaffequuti occidunt,mihique offerunt,itafummus 

metus in maximum tifumfolutus eft. Cxtera qux de ejus indole Se figura externa referuntur, 

cum hac Hyftrice non male conveniunt. 

Leopardi feu Panthetxminus hic frequentes funt, quam Tigtides. Nuper unum ex 

iis, infidentem Apro recenter afe lacerato, fclopeto occidit miles, duplicique fretus 

prxda, utramque belluam in arcem nobis obtulit. 

Leones quoque, quantum conftat, in lava non gignuntur, fed copiofiffime in Africa 

ad Caput BonxSpei, ubi eos catervatim incedere vidi, quorum rugitus poftea è filvis 

Se montibus nonparvum nobis timorem incutiebat, imprimis cum noctu circa rentorianoftra 

obambulare audebant, Se recens fepultos è terra erutos devorabant, nobis 

parcentes ob ingentes rogos ,quos fbcii perpetua nodealebant. 

Equos parvos alitlavafed omnes craffa &denfà Cervice,fìcut Nortvegia,quos Belgx 

§>pecft-l)alfcn vocant. Gencrofiores autem è Suratte Se Perfia huc adferuntur. 


Ve Crocodilo, qui per totam Indiam Cayftian audit. 

PLinius lib. 8, cap. z j, hxc de Crocodilo vere ait : Crocodilum habet Nilus quadrupes 

malum, ac terra pariter, &flumine, infeftum. Vniim hoc animai terreftre 

lingux ufìi caret, unum fùperiori mobili maxilla imprimir morfiim, alias terribile 

pedinadm le ftipante dentium ferie , magnitudine aliquanto excedit duodc- 

C R O C O D I L V S . 

viginti cubitos, pam ova quanta Anferes. Sed quod poft ait, ipfum effe invida cute adverfus 

omnes idus, non ita eft : nam contrarium ipfe ocularus reftis dicere poffum. 

-Cum in prxfentia gencrofi D. Uni Coenen, magnus in palude circa moenia civitatis Batavix 

capcretur, longus autem erat pedes viginti, cralfus quatuor: fed certe ftipatores 

Nobiliff. D. bipennibus ipfum in tergo, ac alibi,fxpius tranfverberarunt. Carne 

funt Crocodili candidiffima, ego de ea comedi ; fèd agrefte mihi Se paludofirai fàpiebat 

: Se forfan non malefàperetpifcatoribus noftris Ranarum, qui aliquanto latgius 

de hoc animali ccenarent, quam de extremis Ranatum pedibus. Vt porro aliquid 

dicam de exceffivis viribus hujus terribilis beftix, Hiftqriamnarrabo, qux accidit tempore 

Gubernatoris Nobiliff. D. Petri Carpenterii: Vni itaque de ftipatorum ejus numero, 

dum equura ad potum ducit, Crocodilus in ripalatens fluminis, equum infidenti 

fubripuit,qui nififàltufèfalvaffet,una cum equo,ad fluvii fundum pertradus foret, 

ut ipfe, cum Plauto in Moftellaria vere, potuiffet dicere, v'wum merapiuntad Acherontem 

mortui. 

Serpentes porro hxc lava in fylvis alir, tanta alvi capacitate, ut integtos apros hauriant 

; Se in Ternara accidit capi aliquem qui ultra 40 pedes longus, Aprum in ventre 

gereret, quem excifum coxerunt, Se de eo Generalis D. Petrus, cum aliis qui adhuc in 

vivis funt, comederunt. Ego pellem unius fèu exuvias domi mex habeo, longam pcde 

5 6, quem ipfe in fylvis, ( dum illas cxderemus, ur hoftem eo melius confpicere poffemus, 

qui tum in procindu erat) cum fòciis navalibus contrucidavi. Itaque eft ut 

Plinio facile fidem adhibeam in illis, Qux de maximis Serpentibus, qux Cervos totos 

hauriant, &de Boa Serpente, qux tempore Claudii infantem degluderat, dixit : 

cap. 14, lib. 8. Chinenfes, Se Mauri eorum carnibus avide vefeuntur, fed ego iis facile 

fuas delicias reliquerim. 

E 4 C A-

5 vulgo Leguan dida. 

mis, duos vidi, nullus ultra quinque pedes exereverat : ferunt tamen Iavani, fxvos, Se 

majores inmontibus verfàri. Animai,per totum vertebrarumdorfiproceflum,ferratura 

eft, cute rugofa Se fquamofa feede viridi, Se maculofa ; ita ut folo afpedu fuo inf uetis 

horrorem incutiat ; Hoc tamen tam defotme animai dempta cute, carnis eft albifiimi 

Cuniculi inftar, Se ut aiunt, qui de ea guftavetunt, faporis dehcati.Ridu eft magno, 

capite oblongo. Cauda totius corporis longitudinem xquat. Vnicuique pedum quatuot 

disiti cum unguibus flint conceffi. 

Porro ut de Infedis reliquis in India hic aliquid dicamus,loctis hic videturpoftulare: 

itaque tanta minutiorum Lacertatura campeftrium eft copia, pedem non ultra longiorum, 

utvixveftigium quis in granfine ponat, quin timidiffimum hoc animalculUm 

alicunde exiliat : Eft prxterea adhuc alia domefticarum Lacettarum fpecies, longe minorimi 

prxdidis, qux colore viridi è pallido eft, ac in laquearibus Se xdmm parietibus 

degentes Mufcas, Formicafque venatur ; atque licet cum magna voluptate, iniignem 

velocitatem earum confpiccre in venandis hifce Infedis, Se quam fé contineant ìmmotx, 

ac fi parietibusappidx effent, donec prxdam certamvidentes, eam invadant. 

Verum quoque eft, quod Plinius ait lib. 9 Naturai. Hiftorix, Lacertis caudas renaki, 

namhocindomefticismeisnoii femel animadverti, dum filioli mei lufitabundi, bacillo 

caudas iis decutiebant, quas tamen poft diem unum, aut alterum, adfohtum pabulum 

revertentes vidi, caudafque iis paulatim reaccrefeere. 

Scorpiones quoque copiofòs, Se grandes fert hxc India, vidi enim qui pattern quartam 

ulnx impletent, coloris è nigro cyanei, Se fplendefccnte : minufeuh quoque Ine 

plurimi funt, ita vix lapidem loco moveas, quin fub ea aliquot Scorpiones lateant: 

morfus tamen,aut pundura eorum,ram venenofus non eft,quam in Italia,vel Hifparaa. 

Scarabxi ita ftequentcs funt, ut nil ab iis intadum Se illxfum remaneat, prxfertira, 

fi quis in inferiore parte xdium habitare cogitur. Fitque hoc proprcr foli humiditatem,&calorem, 

qux duo genitrix funt puttedinis,ideirco habitacula in fuperior 

e xdium parte funt longe falubriora, quoniam ficciora, utpote qux his beftns, SC 

Formicarum myriadibus non ita infeftentur. Scarabxos autem hos Lufìtani Caca-laccas 

vocant, quod ova qux excludunt, colorerai lxvorem, Lacex faditix ref erant,ac,fi ea 

chat tx, vel linteo,vel panno denique, afngantur, totum illud fpatium, quod occupant, 

Blattarum inftar, exedunt. 

Eft prxterea Formicarum quxdam fpecies, qux totas arcas linteaminibus repletas, 

Se cribro evebriusperforant, cum ingenti fxpe mcrcatofumdamno ,nam linteorum e 

cotonea contextotum, ingens pet totam Indiam fit difttadio. 

Scolopendra etiam hicpalfun reperitur , cujus pundura tam acerbum dolorem infert, 

ut hominem ferme ad infaniam adiât : non feeusac in patriaDraco Marinus, 

quem

HIST. NATVR. Se MEDIC. LIB. V. 57 

quem Belgx fittWMm vocant : fedidus hujus Infedi, ut & Scorpionis, oleo exipfis 

r r 

compofitofedatur,&fanatur. 

C A P V T V. 

Lacerto? cujufdam, admodum lenenofle, fpecies,

$s I A C O B I B O N T I I 

ut hoc animalculum migrare faciant. Hinc optimcconvcnithuiclnfedo, quod de Salamandra 

Plin. lib. Z9, cap. 4, his verbis refert : Inter omnia venenata Salaman&rx 

fcelus maximum eft; cxtera enim fingulos feri unt, nec plures pariter interimnnt, ut 

omittam, quod reliqua perire confcientia di cantra nomine peicuffo , neque amplius 

admitti ad terras ; Salamandra pariter necare pópulos improvidos poteft : nam fi arbori 

irrcpfit, omnia pdma inficit veneno, Se eos qui comedetant, frigida vi, nil Aconito 

diftans, quin immo fi contado ab ea ligno panis crufta incoquatur, idem veneficium 

eft, vel fi in puteum cadat, Sec. Sanguis ejus è rubro colore ad pallidun» vetgit, 

Se, ut verbo abfolvam, ipfiramum venenum dicas effe. Iavani fanguinc, Se fame hujus 

Lacertx,tela fua tingunt. Tura f'celeftiifti veneni propinatores, qui hic utriufque fcxus 

plurimi funt, hoc animalculum è laquearibus fune cauda alligaro fìifpendunt, quod 

tura prx ira glutinofum Se flavum liquorèm affiduo è gutturc deftillar, quem exceptum 

fidili fubtus appofito colligunt, Se Soli expofitum, in maffam cogunt, tali modo in Vivis 

hoc Infedum alcndo quotidie fervant ad aliquot menfes. Hoc veneno nullum magis 

ptxieiitaneumreperir! certum eft, acputo de eo gencte eflc, quod Imperator Nero 

Britannico per Locuftamfamofem Vcneficamcxhibuit, quod tam prxcipitcm mortem 

adferebat ( ut inquit Tacitus ) ac fi ferro urgerctur. Vrina porro ejus tam acris eft, 

ut non folum veficas cxcitct in quandunque corporis partemincident, fed nificontcftim 

fuccurratur, camera fubtus nìgram Se gangrxnofam reddit.Hujus morfui mederi 

teftantur Indi Crocran fubtcrraneum Lufitanis didum , quod pianta fit, qux radicem 

habeat flavam croceo colore tingentem.Hxc eft radix Curcumx offìcrais noftris vocata, 

qux quantas vires habeat, fùo loco probavimus. 

C A P V T V I. 

Ve Chamaleonte in Infula Ia"ì>a. 

SCio e2o longe alia facie ab aliis Chamxleontem pingi : fed certe eos iftud genus 

animalculi,vel non vidiffe fufpicor,vel Ine alius ab illorum Chamxleonteait quicquid 

fit, ego hunc ex fide deferibam, qui omnibus Lufitanis, Se Malans Cambilo* 

corrupra voce nominatur : Eftque frequentiffimum in his locis animai, leu Lacertas 

C H A M ^ L E O N . 

fpecies, naturali colore eft viride, rubris ìiinc inde in tergo, maculis diftindum. Cnitam 

in tergo habet, quam quietum demittit, irritatum erigit,ac tura ctiamfub granire 

bulla enafcitur,auod ubi videris,eft quod tibi ab eo caveas:nam acerrimos dentes habet, 

&Incolxmorfum ejus venenatum effe affirmant. Pedes antenorcs flexuram habent 

unicam inftar brachiorum cubiti:poftcriores veropedes funt multo longiores cum duabus 

flexuris : omnes tamen quinque digids & longis unguicuhs armati. Cauda longiiiima,& 

verfus extremitarem tenuìffima quam in gyros contortam gcftat.Dc eo ego idem 

credo,quoddod.Beloniusait l.z. obfetvat.c. z^,'m hxc verba: Chamxlconfeniutatm 

vatios colores, communiter viridis eft,tendens verfus flavum, Se aliquando cxruleum 

colorcm. Qra>d eft veriffimum,nam hos duos colores, prx ira, vel mctu ipfum induerc 

vidi,ut qui domi in cavea alucrim liane Lacertamaliquoties: mutare autem colorem in 

^ ejus

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. j P 

eju< corporis fpeciem, cui infider, nugacifranum eft, ut&:illud, vento victicne : nam 

ut idem Beloni paulo poft ait,Mufcis, Formicis, immo Locuftis,alirur, tum Seatabxorum 

ea fpecie, quas Caccalaccas Noftrates Se Lufìtani appellant, quos in ventriculo plus 

quam dimidia parte confumptos invera. Quod vero longo tempore fine vidu poflit durare, 

hoc commune cum reliquis Infedis habet, ut Serpendbus, quos Circulatores 

circranforanci aliquot menfes pyxidibus inclufos fine ullo cibo circumferunr. Idem de 

Ranis dicendran, qux integra hyeme in fundo Paludum latitantcs immobile* fub ulva 

latitant ; itaque vere dicit poèta, quod minuat prxfentia faraam. Atque hxc funt qux 

de Chamelxonte certo comperi. Quo fpcdat illud Alciati Emblema in adulatores. 

Semper hiat, femper tenuem, qua vejcitur, auram, 

Reciprocat Chamaleon ; 

Et mutat faciem, varios fùmitepue colores 

Prater Rubrum vel candidum : 

Sic ejr Adulator populari vefeitur aura, 

Bianfcpue cunila devorat : 

Ac folum mores imitatur Principiò atres, 

Albi, ejr pudoris nefeius. 

D 


Lacerlus yolans, feu Vracunculus aìatus. 

Aera pervolitans junxijfe Medea Dracoms 

Dicitur: è lava num tulit hai

6o IACOBI BONTII 

viderim. Belonius. e-ffigiera hujus Infedi adfert bipedera, quum quadrupesfit, prxtetta 

duas bullas fWoloris circaguttur externegent, quas inter vo laudimi inflat, 

&veinocoutitur.Cauda,proproportionecorporis longaeft verficolonbuspuldieirirae 

maculis cutis diftrada. Tura alx, alis V efpertilionum admodum fimiles funr, 6. 

T m o r a ^ 

foeadlatus,vixapparent. Magnitudine furaduarum uiiciarura, grandiufculain dolabra 

, qux rrespartes ulnximpleret. Volant quidem fed non diu perfeveranr in 

volando ab ima n^ 

evinta à fé invicem dittane, non fecus, ac pifees volatici, quiHirundines aquaticx 

Gefnero dicuntur,pauco tempore fé ex aqua accoltane. Num venenatxfinthxLaceicx 

corapercura nonhabeo, Iavarafalcemnegane, Se eas, ut &aliasLacertas impune 

minTbSant. Cxterum, Mufcis, Formicis, * aliis parvuhs Infedis, viditant ra 

Slvi Iavxftequentesfunt, & fxpegrandioribtisSerpentibusefcadeveniunt,raiod& 

meethorainesLiiliare efTe, Plauti* bene dixit hoc modo, Homo homini Lupus, 

potcntiores innuens, minores deprimere iolerc. 


Appendix. Ve Lacerto Indico, fqmmofo. 

ADmirabilis hujus exenterati Lacerti iconem,quam exhibeo,ejufdem fpeciei,fed 

non ejufdem magnitudinis, eft, cujus Carol. Clufius cxuvium in cxoticis dedit. 

In Infoi*7ajoan filvis frequens eft. Nomen ejus vetnaculum hadenus nobis racognitum 

i verumne quid pubi nauticx noftrx innominatum effet, placuit quibufdam 

L A C E R X V 

S o^jy A M O S V s. 

Porcum, aliis vero Diabolum de Tajoh, appellare, fortaffisob mirara &: horridam 

fquamarum conforraationera, quas itritata erigir. Animai eft duorran pedum longitudine 

, Vulpis magnitudine. Totum corpus ab oris ad caudx Se pedum ufque extremitates, 

perpetuis fquamis nigricantibus, rigidis, Se mucronatis coopertus .excepto 

eutture, vencrifque, Se crurum infima parec, qux durioribus pilis leporims veftiuncur. 

iidemquc pili hinc inde erranpunc in dorfo ex ipfis fquamis. Magnitudo fquamarum 

prò diverfitate partiran corporis diferepat ; omnes ad exortum ftriatx, Se ad finem 

quafi lxvigatx. Cauda eft valida,fete pedem longa, prx cxteris membris mira fquamarum 

textraaornatut : earum enim, qux ejus lacera utrimque claudunc, forma prorfus 

a reliquis diramiles,nam planx nonfunc,aliaruminftar, fed cavx quafi incurvacx, quia 

pronam Se fupinam laterum partem tegurit.pedes breviufculi palmam circitct longi,poftenores 

quinque uneuibus brevionbus, anteriores tribus oblongis,craras,fed imbelle 

curvis,armantur,ficut in Brafilicnfi Tamandoa,quibus,xque ac illa,Formicariim Se Vermiumlatebrasdetcgit,prxdamque 

qualemcumque mordicus tenct. Capite Septomufcide 

non eft porcino,ut Armadilho,fed tcnuiori Seacutiori,moreTalparum,quo terram 

commodius evertat. paftum iturus,Lacertis,aliifque Infedij,infidiatur,quibuspin-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. G\ 

guefcit. Vnde caro ejusvefca non folum, fedficutmagnxillx Lacertx Brafilienfes 

Leguana Se Tatù, inter epulas ab omnibus paffim incolis.expetita. 

C A P V T IX. 

Appendix» Ve Haby-lôuffa. 

QVia Author nofter I. Bontius, fedulus alias Naturalium in Indiis indagator, 

hujus animalis non meminerir, ego ejus genuinam figuram Se defcriptionem 

ab Indiarum noftratibus confiliariis, fide dignis,fuppeditatam, operx pretium 

duxi addidiffe. Quadrupes hoc inufitatx figurx,monftrofis beftiis afcribunt Indi, quod 

B A E Y-R o v s s A, Se C R A N I V M. 

à diverfx fpeciei animalibus, Porco feilieet, Se Ccrvo,pronatum putent.Reperitur tantum 

in infula Bouro, triginra milliaria diftante ab Amboina. Nec alibi terrarum ab aliquo 

vifum fuiffe omnes reftanrur. Eft majoris Canis vel Cervi magnitudine. Pilos habet 

more Canis venatici,fufci Se grifei coloris,inftar Gliris. Capite Se roftro eft Porcino, 

oculis Se auribus parvis. Cauda tortuofa, Porci xmula,pcdibus Se ungulis Cervinis. 

Velox Se ferox habetur animai, Se longxvum quoque, fi Aditoteli fides, dicenti, 

quibus plures flint dentes, eorum vita, magna ex parte, longior. 

Sceletos capitis (cujus accmatam iconem hic exhibeo,favore optimi viri D. Swanierdami 

pharmacopcei Amftelodamenfis,&; rerum exoticaruminftrudiffimi), Vinilini 

eft magnitudine, ex validiffimis oflìbus, imprimis urriufque maxillx, confirmatus. 

Quibus ab uttoque latere pofterius verfus fauces',duodecim circa dentes, molares didi; 

anterius autem initio roftri fex incifores inferiori maxillx, duo grandiufculi fuperiori 

parte inferri funt, Se mote aliorum brutorum rapacium, bucca vel roftro teguntur. 

At vero loco caninorum dentium ex intermedia maxillx inferioris parte duo 

validi infignes credi dentes erumpunt roftrumque perforant. Semipedis funt longitudine, 

pollicis craffitie, paululum incurvati, inftar dentium Apri, quibus hoftes fuos invadunt. 

In fiiperiori denique maxillx parte ab utroque latere proceffus offei concavi 

apparent, ex quibus promanant cornua, digitum craffa, duas palmas longa, glabra, Se 

dentium inftar Ixvigata, fed unci inftar incurva», ita ut primo intuiti! quatuor corni- 

F bus

61 

IACOBI BONTII 

bus iuxta te pofitis videatur armatum hoc animai Baby-mjf*, ac pro.nde ob dupl.cem 

rar onem inter monftrofaJrabrtum, primo, quod contra Anitorelem, corn gera 

antaal a ta "itera maxilla tantum dentes habere, Se primonbus maxillre fuperions 

careXteftetur. Secundo, quod idem Armoteles.nidlamdicat inverno ammanterò, 

niia» cornua Se exettos fimul gerat dentes. . .. . .,: ., 

q Cxtera lux circa indolem hujus animalis defiderantur, quia fluxx fidei mihi vidcb 

J S S S ^ c , donec ventas magis elucefcat. Ab adveras xque ac Indigenis 

caro ejus inter delicias expctita, atque loco Cervinxappomtur. 

C A P V. T X. 

Ve Corvorum, Columbarum, & Tfittacorum, quadam fpecie. 

Mira eft quxdam in Moluccis, Se Banda prxcipue, Corvorum fpecies, qux noftrVtcm 

Corvum roftro quidem refert: Verum in temporibus fimilicer pidus 

eft ra Indicx iftx Melea^rides, quas Belgx McOUtfe-âtlfll vocant. Roftro 

eft magno, craffo, parum acuminato, Se ad rapinam compofito, nanbus patulisj 

C O R V U S I N D I C V S . 

oculis magnis, nigricantibus, afpedu foedis. Capite Se collo oblongis, nigricantibus 

plumis, ornate veftitis.Pedibus, eorumquedigitis,fatis validisunguibus, oblongis,curvis,folidiflìmis,ptxditus. 

More Corvi noftratium graditur,Indole a noftris Corvis difert,quod 

non cadavere, fed potiffimum Nucibus Myrifticis avide vefcatun "iq^miigne 

damnran infert. Caro córura quoque delicata eft, Se affa faporem a paftu piane 

aromaricum habec. . T n , 

Prxter vulgares Columbarum, Se Turturum, fpecies, reperiuntur in lava Columbxvindiffimi 

coloris, inftar Pficcacorum. Eft prxrcrea in Banda alnfque locis, columbarum 

quarundamalbarum fpecies, qux fimiliter Nuces Mynfticas immaturas 

decerpit, Se depafcitiir, guftu quoque inde jucundo, ventnculo, ac intcitnlis ìalubri. 

Pfittaci etiam ibidem albi funt, vel potius Corvos albos cosnominem,non tantum 

ab adunco roftro, fed a rapaci tate quoque : nam nodos à veftibus avellimi, chartas, Se 

hbros decerpunr, omnia vel coriacea, vel e furali materia, dilacerant. Itaque apage a 

1 me 

me

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. ** 

me has aves cum Simiis, Se Pfìttacis, qux quamvis ad deledati0neni hominis nata videantur: 

tamen operam eorum non nifi damnofam reperimus eflc. 

Appendix. Ve PSITTACO parvo. 

EX minorimi Pfittacorum 

genere,cui vulgo nomen Peroket 

inditum, hxc pulcherrima 

avis exiftit. Alaudx eft magnitudine 

, roftro adunco &: 

grifeo , ut Se gutture, oculis 

nigris,quos circulus argcnteus 

ambir. Linguam habet fere ut 

Pfittacus cum folidis ligamentis,verticis 

plumas egregias criftx 

more erigit. Ctura Se pedes 

cinerei coloris , caudam longiffimam, 

decem circiter digitos 

prominentem, ultra finem 

alarum. Quemadmodum ventre 

inferius, ita capite,collo, Se 

cauda, fuperius eft pulclire rubicantibus. 

Pedus vero, Se inferiores 

caudx pennx, dilute 

rofacei funt coloris, qux elegantiffime 

in cxruleum ex albedine 

Se viridi mixtura, definunr. 

Alx potiffimum virides, 

rubicundis pennis intertextis, 

quartini rnedietas, luteo &rofaceo 

colore hinc inde adeo 

variegatur,ut adverfo Sole mille 

aureos colores fecum trattar 

, atque a pidorehaud facile 

exprimi poflit, dignus fané 

, ut a Magnatibus in predo 

habeatur. 

- Reperiuntur hx aves in mediterraneis 

potiffimum, confident 

Se nidificant in altiffimis arboribus. Catervatim Se multo cum ftrepitu, ficut tota 

Pfittacorum familia, volant, garrulx quoque funt, vocefque quafdam fonare difcuntjfi 

cicur entra. 

C A P V T XI. 

Corpus Indicm Comutusfeu c Rhinoceris avu. 

Ut mare cornigerum cfi, & cornibus aèrapulpit 

Hac Avis in lava: Cornua terra gèrit, 

Afpice in aèreis

&4 

IACOBI BONTII 

R O S X R V M C O R N V T V M C O R V I. 

mit; fuperior vero pars brevior,craffior, Se fupcrne incurvata, verum corrai ad vifum Se 

ad tadum reprxfentat, quod, ficut altera medietate verfus capra quafi roftro contiguura, 

atque iitruraque fimul eodem modo capitis extremitati annatum * ita Se altera 

medietate à fé dehifcunt, adeoque feparantur contraria incurvatura, ut inftar pifcis 

caudx bifurcatx videantur. . c 

Viditatavis cadaveribus inteftinifque animalium, unde venatores qui fclopetis 

Vaccas fylveftres, Apros, Se Cervos jaculantur, comitati folent, ut fé eorum vifccnbus 

inêcenc. Animalia ab ipfis milicibus exencetari folent, ac fxpe, in partes difleda 

propter gravitatera,ad ripas flurainurain cymbas ab illis deferuntur,finolint,ut didarum 

aviumrapacitatiproftituta fine. . 

Incolx teftantur,Iavam ingentes alere Aquilas: fed ego non nifi Aqralas mannas vidi, 

qux terreftribus longe minores Se imbecillioresfunt ,Se non nifi pifcibus in littore 

^Lapides Aèritas,in nido Aquilarum repertos,duos habeo,in quorum meditullio nucleum, 

fi moveatur, audire licer. 


Ve Coturnice Indica, cui adduntur quidam in tranfitu, de Qallis, 

& (JralIinù,Tayonìbus>

FUSI. NATVRAL. se M E D I C. LIB. V. 6S 

C o T V R N I X . 

funt,coloreplumarum vero Coturnici admodum refpondent : verum roftro paulo 

longiore, fonum quoque per intervalla edunt, ut Coturnices etiam folent: verum 

is longe diverfìis eft à Corurnicum voce, &: magis refert fònum illum horribilem, 

quem Ardex ftellares inter arundineta in paludibus edunt, quem Belgice |MttOOC 

vocamus : Se quo longius continuant vocem,eo generofìores etiam putantur aves hx. 

Cxterum hx aves adeo frigidx funt naturx, ur, fi cavexinclufasnon exponasfolaribus 

radiis, &arenara ipfis fubfternas, ftatim languefcant, periculumque vitx incurrant, 

ideoquenodu, Se occidenteSole,non fecus infè convolvuntur, quam Coccyxhyeme 

in cavis arboribus apud Nos, Se in truncis arborum, plumis fuis fé obtegunc. Oriente 

vero Sole, ftatim cantant, ifque fonus ad aliquot palfus exaudiri poteft, ut mireris 

tantillas aves, nam Columbum, autTurturem,magnitudinenon excedunt, tara gravem 

vocempoffeedere. Alui ego aliquotiesin caveis tales,qux me advenientis aurorxadmonerent,fìquidferio 

agendum effet; nam,fi quid negotii gerendum fit, 

id vel mane vel vefpertino tempore, commodiffimefiet, cum inutilcs fere reddantur 

adiones interdiu, dum Sol fummo fuo calore omnia adurat, tum etiam fànitati hoc 

tempus diurnum maxime officir : fed de eo latius alibi. 

Gallis Se Gallinis hxc Regio abundat, inter quos aliqui carne flint nigra, optimi 

faporis, Se prò xgris tanquam faniffimi commendantur. 

Parvuli Galli è Ziam adferuntur Se hic aluntur,qui tantxfunt pugnacitatis,ut quantumvis 

alium Gallum maximum aggrediantur. 

Pavones filveftres Se domeftici, ut & aves Paradifi (quos apodes olimarbitrarifìint 

multi) in magna copia apparenti ram horura, quam illorum,caudis fc Indigenx exornant, 

iifdem in galeis prò criftis utuntur. Tantum vero abeft, has Paradifi aves vel pedibus 

car ere, vel aere nutriri, ut unguibus incurvis &iperacutisparvas aviculas, Chlorides, 

Fringillas, Se fimiles,venentur, eafque mox,ficutreliqux rapaces aves,devorent; 

ut nec iilud verum fit, eas non nifìmortuas inveniri, cum Se arboribus infideant & fagittis 

à Tarnacenfibus figantur. Vnde etiam a celeri Se reciproco volani Hirundineo 

Hirundines Tarnacenfes ab Indis vocentur. 

Quanta porro frequenda fit omnis generis avium eduliran in lava, in primo libro 

deConfervanda valerudine adum eft, ut fura imprimis,Rufticulx, Ardex, Grues, 

Anates, Anfères, Turdi, Pici, Pafferes, Fringillx, Se alix infinitx. 

F 3 C A-

IACOBI B O N T U 


Ve 3\{ìdu Hirundimm edulibus. 

Quidfcopulos Progne, quid inhofpita littora mdts 

Optas,per medtas hos Gula quaret aquasì 

En Philomela tuum laceravtt ut Bnfibuslphyn , 

China cafts ûeftras dentibus {? lacerat. 

Qmdgemis infelix ! alienis par cere pullts 

Qui cupùì aft proprtis parcere deftderas. 

TN tradu niaritimo orx Chinenfis, aviculx parvx difcolores « ^ ^ 

I certo anni tempote, ubi xftus prolificandi eas invanì, e l o c i s m ^ ^ ^ 

Ire in fcopulos raeant, & ex fpuraa maris bafuii fcopulorum alto t^naeem 

quandam raateriam colligunt, five eaBalxnarum, feu ahorum pifeium fic, femen, 

N I D I H I R V N D I N v M. 

qua nidos fuos xdificanc, in iifque ova ponunt, Se pullos excludunt. Cxterum Chinenfes 

hos nidos è Scopulis avulfos, ingenci quancicaee per Indiam venalcs rerunc, gu~ 

lofis in fummas delicias, qui eos Gallinx, feu Vervecis, decodo diffolutos, avide devorant, 

Se Oftreis, Fungis, Se cxteris gulx initamentis, longeanteponunt. 

C A-

HIST. NATVR. Se MEDIC. LI c 7 


Tica, feu potius Sturnus Indicus. 

Pfittacus Eois quamvis tibi mijfus ab oris 

luffa loquar: >-uincit me Sturnus garrulus Indus. 

E 

Regione xdium mearura in Batavia habicabat anus Iavana, ferva Chinenfìs 

horculani, qux Picara feu Scurnum Indicura alebac, valde loquacem, quem cum 

ego depingi opcarem, fxpius rogavi, uc eam mihi venderec ; fèd cum impetrare 

iftud non poffem, perii uc faleem tantifper mihi concederet, diraipidura exprimcre- 

cur,quodcandemanus 

xgre annuir : fed ego 

caufam deinde intellexi 

; nam, cum obnixemulierMahumeranaftipularecur, 

ne avi 

fibi cariffimx Porcinam 

comedendam offerrem, 

acque ego id 

promififfem, avis peffìma 

fubinde hoc mihi 

Se pidori occineb?x,OrangNafaraniCatjor 

Macan Babi -, quod 

vulc,Chriftiane canis, 

comeftor Porci ; timebae 

enim aftuciffi- 

T V R N V S. 

ma Anus, ne ego, vel domeftici mei, offenfi, avi huic Làridum guftandum daremus,aut 

occideremus hac concumelia irricad. 

Plumis cyaneis, &rfubobfcure cxruleis ac cincreis gratis interftindis Sturnum no- 

•ftratem refert, verum criftam flavam in cervice gerir, Se caput nigris rnollibufque plumis 

obfitum eft, ut contadu te holofericum rradare putes. Multo accuratius humanas 

voces imitans, quam Pfittacus, fed cum importuna fxpe garrulitate. 

P Linius 


Ve Onocrotah ar>e. 

Famofum ingluvie contempla & gutture pando, 

Ut qui cuntta njoret, confpice Onocrotalum* 

Praditus eft duplici (ficftripfitPlinius) alvoy 

Candidus aft plumis effe

5$ IACOBI B O N T I I 

O N O C R O T A L V S , 

tiflimaâudaxavis momento t e m p o r i s ^ ^ ^ ^ ^ W » » , 

furtim à tergo veniens deglunebar. In '"^^'efet m nomen Onocrotali inpifcatura 

pifeium vivit, voce eft rauca, M ^k ntus fit Oloris morien- 

Sinimeftf q«°dTympanumAf.n.fign.ficat,A: certef^ c umVoicx 

tìs, quem tamennullumaudrilTeputo, mluavislane elt, nec tam grai 4 

ipfi affingunt. Sed 

r pìSicribus, atque Voitu 

guidlìbtt audendifentftrfuit aquapateftai. 


ommÈmmm 

Appendix T>e Vefteritlìone admirabili. 

inftar,vohtanC,& circa veipctam macie r formationem, attoratos 

tcnent. AcpioindcBCigae,noviun ^ „mhranaceis pinnis alarum loco utan-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V c9 

V E S P E R T I L I O V O L A N S . 

V E S P E R T I L I O arte E X T E N S V S . 

obdudum appareat, fed extus perpe.uis molliffimis pilis, Cuniculorum more, canis Se 

ex nigro cinercis, mirum in modum veftiatur. Tum quoque plicis illis,qui bus alx, more 

ahorran, conttahuntur Se relaxantur, deftitutum fit. Ita ut, fi conferatur icori cum 

Brafilienfis, vel cujufcunqueIndici,Vefpertilionis figura, hanc ab illis admodum diverfam 

rcperies. Ne autem curiofus Ledor quid defideret, duas exhibui fi

?c IACOBI BO.NTII 

pus teucra. Crura molliori quoquelanugineflavefcenteobfìdencur. Ex ultimi* pedran 

articulis quinque ungues Wics, valde acuti Se curvi, erumpUnr, quibus morra- • 

cus cenec, quidquid apprehendir, imprimis arborum frudus, quos depopulacur. v~apite 

eft oblongo, afpedu feedo, ridu imbelli v dencibus exiguis, ad rapinam compoiicis, 

auribus denique rocundis, parvis, ex cenuiffima membrana fadis. . 

De Indole & gcneratione horum Vefpercilionum plura poflem addere ,quxmira 

quidem fuppedieata fura àpubenancica noftra ; fed quia variabanc, Se dubix tamx videbaneur, 

maini fuperfedere eorum defcripciom,donec veritas magis comperta mene, 

ne padnas rcplendo, errores (ut fxpe contingit citea exotica) propagentur. 

Dancur porro, tefte noftro Bornio . vulgares quoque in lava l cl ? enìho ^% m ^l 

habitantes, Columbx magnitudinis, quibus Iavani vefeuntur, affirmantes ^pidi iirno 

effe. Nodu aliquando cubilia ingredumtur, fi propter xftum diurnum,fpeculana vel 

feneftrx aperta?relidxfuerint, fic pedes dorraientium nudos mordente*,_ quanntatem 

magnani fànguinis inde exfugunt, cum majori timore, quam ejus, qui Hxc patitur, 

periculo. 

C A P V T XVII. 

Appendix. Ve Vronte, alia Dod-aers. 

INter Infulas Indix Orientalis, cenferur illa qux ab aliis Cerne ^«^ànofejtóbus 

Mauncii nomen audic, ob Ebenum nigrura potiffimum Celebris. In hac^ratulafrequens 

eft mirx conformacionis avis Dronte dida. Magnicudiras mera Struclnonem 

& Gallura Indkum,à quibus ex parre figura diferepac,& ex parte cum us converat, im- 

pHniiscuraStruthiorabusAfi^ 

ut Pygmxus quali inter *??l^J C hna cuc^» m referente. Oculis magnis, 

pite eft magno,deformi,tedo, q u a d a » £ ^ ~ ^ { valldo, ex cJmeo 

mgns ; collo curvo, protranete,p^^°^dor m icat, f^nor flavefcit, uttaalbicante, 

exceptis exttemitatibus, quarum micnw b r . . 

e J n;A„frpr!n admodum pattilo, quali ad ìngluviem nato. 

que acuminata Se adunca. Rictutccao, aainouuin^ i & TOn.;ri,r. 

Corpore obefo, rotundo ,quodmolhbus plumis, gnfeis more Strutluonum vefticur. 

ab utroque lacere,loco remigum,exiguis alis plumaris,ex flavo c«iereis,& pone u opygiran, 

loco caudx, qiunis pennute crifpis, ejufdem coloris, decorarne. Cruribus eft

HIST. NATVRAL. & MEDIC. LIB. V. ?1 

flavefcentibus, craflis, fed admodum curtis, quatuor digitis pedis folidis, longis, quafi 

itupida, quxque facile prxda fit venatonbus. Caro earum, imprimis pedoris, eft pingue 

vefea, adeoque multa,ut tres quatuor ve Drontes cenrenis fociis faturandis aliquan 

do fuftecerint. Si nonprobe elixentur, vel veteres fint, difficilioris funt concodioms, 

òe falitx ra penu reconduntur. 

Lapilli diverfx formx & magnitudinis, cinerei coloris, in ventriculo harum avium 

reperiuntur;nontamenibinati,utvulgus&pubes nautica arbitrarur,fed in littoredel 

votati ; quali & hoc quoque figno cum Struthionis nacura aves has parciciparc conftai 

et, quod duriflìmaquxquedeglucianc, nec camen digeranr. 

C A P V T X V I I l 

Appendix. Ve Emeti, yulgo Cafiam. 

IN Infula feram, aliifquc UMolucenfibusvicinis infulis, Celebris hxc avis reperitur. Surrecto 

capite Se collo decenter incedit, tuncque fere quinque pedum altitudinem 

acquar • Corporis autem longitudo, à pedore ad uropygium, rrium eft pedum. Capite, 

prò magnitudine corporis, fatis exiguo, glabro, coloris ex nigro cxrulei. Ocuii 

E M E v vulgo C A S O A R I s. 

magni, ardentes, &cruces, poft quos, aurium meatus parvi, nudi, paulo fupra mucronem 

roftri, bina foramina, nariran ufum fupplenc, à cujus medio ad capitis ufque verticem,corncxfubftantix, 

coloris ex flavo fufci,porrcdum diadema, quod cura piumarum 

defluvio cadit, iifque renafeencibus renafeitur : aneeriori colli parti bina veluci 

membranacea palearia,fivebarbulx,more quodammodo Galli Indici, coloris miniati, 

. propendent. Cruribus eft alcis, craflis, quafj cordcibus callofis,tedis, pedibus eorum 

que

qued,g.t,quoquecra^ 

cornei?, in quo hrec avrs a Struthrocamelo drfterr quodP e * es > 1 fla ftamra, 

bear .licet notrealiqure communes cum .Ilo fint (eri, t capur pam , fi 

alreque ad volandum » W ^ ênn ffive^ ^luniis, tom fere veft.tur, 

durius, per annum indigeftum rqiciat. 1 enti», «ve y m_ 

miniar» Se uigr.s, qu* peftori Se femori P / ^ ^ "fon^rorcs Attore, 

buio prodeunt. lite autem qu* uropygrum conftimunt, « « »8'° , , 

funt /adeo mi» naturx lufu confotmatre p i u m a t a - P ^ ^ ^ ^ & b 

fedv.U.sdumtaxat,teaum ejus f nlim3 PP arca ^'XrTnaumTrovelo.nonadvoplumis 

latera tegentibus abfcondantur. Al* ^S^ P "n int'er volucres 

Ldum interviunt, quamobrem cum vnc a erra te tol ' « ^ X fed in dibus> 

confrftiriirritatus CT1 ' n0 " a XfedTvafs°tuthionislonge diverfà, rationetenuitat.s 

Vicellran comedune incolx. 


Ve rbynnls, & Velphinis, quos Corcovados, Dorados > 

& Bonitas yocant. 

Hic videa* celere* Delphinas femper in Indis 

Ludere lafctvas, & ducere rite Choreas, 

guos tamen infame* Lamia, Lartque cruenti, 

Tardigrado quamvis, natatu fape fequuntur, 

Dum gyro* celerefque meant remeantque proterve, 

Improvido morfufub mftia tartara mtttunt. 

Vtfcite, mortale*, quod fit fra Tigris in undts, 

Qua folet infilivi* tranfverfo tn currerefaltu 

ìncautum, mfidiis rvefttgia tarda doloft* 

Compenfans. tìomtne* fic tetra ealumnta femper 

Obfervat, tum qutdquid agas, mi undique tutum 

Vix qmfquameffugiatfalfjfima verbera lingua. 

•T fiM„.c hnrouocidieadmercaeumfcruncur,ego 

Voniampifees avocaciLufieams, huc^^ f Dclphinura, fune 

potiffimum inter eos depingi curavi, qui e Ttynn 0 1 Q 

^ * fi u 

genere. Incolx Iavx hunc Ican Bouda appellant, quod pcrinae , r 

T H Y N N I S P E C I E S . 

feem cquum 

dicas : procul dubio ideo, quod falcando fé extra fluftus marinos ulcra 

Imma-

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. V. 73 

humanam facile alcicudiiiemelTerac.auc propter fummam velocicatem, qua navem 

ptofpero vento, cxpanfis velis, tam facile prxternatat. Capiuntur prxterea pifees Dorados 

didi Portugalenfib.us., ab aureo, quemferuntin cute, colore, ubi recens captus 

fuerit ,-nam morruis per horx fpatium is color decedit : hic pifcis eft longe optimi 

faporis Bonitasbonitate excellens : Omnes è Delphinum funt .genere, lati, Se longi, 

inter eos quoque nranerarur pifcis, qui iifdera Lufitanis Corcovados vocatur, quod 

gibbofiim fonar, quiagibbum in tergo gerir. Igne elixi dimidia ex parte condiuncur 

porro, oleo, Se aceto , admixto pipere, allio , Se fale, vel edam aliis aromatis : Se ita 

confèrvantur longo tempore, ut utiles fint iis, qui hinc Tematam verfus, Se Mo Iucca* 

naviganr, ubiannonx parcior copia, quam in reliquis noftrx Indix eft partibus. Tali 

modo conditi egregie f àpi un r, tum eorum muda prò condimento eft, & orexin, &: ap- 

,pecicum vencriculo addic : fed oporcec, ut Oryzx codx bonam prò ratione menfùram 

fimul comedas, atque ita nullum empyreuma, feuaduftionem, inteftinis adeucent. 

Hoc adhuc addo, nos habere prxftances hic pifees : Verum tamen, utfatear, Afello majori 

ac minori caremus, qui fi adeffer,nos,Patrix de prxftantia pifeium non cederemus. 

De Delphinum porro velocitate, hxc Plinius,Lib.5», naturai. Hiftor. Cap. 8, Velociffimum 

omnium animalium non folum marinorum eftDelphinus, ocyor volucre, ocyor 

telo , ac, nifi multum infra roftrum osillifotet medio pene in ventre, nullus pifeium 

celeritatem ejus evaderet. Qjux fequuntur, vera pleraque funt : fed hoc mihi dubiran 

eft, quod paulo poft dicat, tanta eos vi exilire ,ut plerumque vela navium transvolent, 

nifi forte velaHoriarum,fèunavicularumpifcatoriarum,intelligat : 

Orpheas in Sylvis, inter Delphinas Arion. 

Lamix porro, Galex, Lari, nimis hic multi funt, quorum ingluviem mifer i noftri navales 

focii fxpius experiuntur, dum incautius natando fé exercenr. Hi pifees tarde natante 

nifi in cergran fé volvences prxdam appetunt,quafi ita natura fxviffimi pifcis hujus 

ferocix, moram injecerit, ut mifeti mortales ipfòs prxvifos facilius evitare queant. 


Ve Scaro Tìfce. 

PEtrus Belonius in Obfèrvationibus fuis dodifiìmis, Lib. z , Cap. 8, meminit Scari 

pifcis, qui frequens in litoribus, olim Cretx , nunc Candix, Infulx capit-ur: ille 

vero huc quoddie in forum pifearium yenalis adfertur. Ego ipfìim de genere 

Percarum effe aucumcm : nam five colorem fpedes, qui in hoc pifce è rubro egregie 

S e A R v s. 

viridis eft, acutos aculcos in pinnis, denique fquammas ejus afperas, quxque cum moleftia 

abradi folent, eumdem ferme pifeem cum Perca noftrate effe dicas. Cxterum 

delicati adeo eft faporis, quam quifpiam pifcis alius in his oris : concodionis quoque eft 

G faGiiis i

IACOBI BONTI1 

Lcilisînterfaxatileslndiarumpifcesprincipemlocumobtinee. ^ « ^ * 

uc a Pi^ès, acuce definences, fed obeufos piane, ne humanos dentes effe dicas quibus 

eciamft idee, uc homines iracos Se infanos facere videmus. Vere quoque dicicibid. 

tìi hmcpifceiii labris aduftis, Se coftum ridencis hominis faciem mencio. Gapitr^tiara 

inter rupes, Se faxofa vada pifees ^* r ^ Z ^ W U 

Soma fquammis, Serubrisoculis, Alburnivocancur, Belgxnoftri &tmrt>00rtiet1 

você,opîquoquefuncfaporis. Hos & reliquos pifees ^ « noftri cara face con- 

ê ^parare feiune, ucineo Gerraanos ac Polonos fuperene, qui camen palmamn^cêndis 

pifeibu;in Europa ferune, addicaradice Curcumx,adôrera& 

coloremlu q eeumco P nciliandum. Eodem ^ ^ ^ " * ^ Z w 

rinum, qui à fluviatili colore tantum differt : Nam albus piane eft, & fxpe tam magnus 

rma'n q & alveis fluviorum capitur , ut Afellum noftratem majorem mole fuperet. 

Scarus inter pifees folus ruminar, Se her bis vefcicur, cefi Pira. 1.4- e 

C A P V T XXI. 

Ve Cypriw Saxatilibus marina, de Carpionibus & eorum 

in India magnitudine. Item depifce Cacap 

indigenis diclo. 

^-^Yprimlacifaxatiles in magna copia capiuntur, genus pifeium, mejudice,inf 

ter prxftantiffima eft numerandum,hujus plures funt formx,rotundos enim ha- 

V-J bes quales ferme Rhombi, oblongiores quoque,quales hic depmguntur, omnes 

tamen lati, ac duris fquamis obliti, atque hi tantum in mari capiuntur. Cypnni 

porro fluviatiles, qui magna copia in fluviis capiuntur, Se C*tptt$ noftratibus vocantur, 

pacrios bonicace carnis vincunc, utpote qui non in ftagnis, & paludibus, fed in 

profluenti alantur. Vnde etiam colore funt albo; Se tantx aliquando funt molis, ut 

Lo habuerim, qui triginta libras penderenc. Lingux eorum apud Chinenfes non fecu"s,ac 

apud noftros delicatiores in deliciis haberi confuevere, & ubi pifcem ichchyopolx 

vendiderinc alicui, nifi bene profpexerk fibi, aftuciffimi Chinx hnguam illi eruenc 

momeneo temporis, Se Cibi refervabunt, vel aliis feorfim vendene, force eam caro 

quamiplìim pifeem. „ ^ . r 

Capitur edam in mari pifcis quidam Cacap Indigenis vocacus. E Cyprinorrah faxacilium 

quoque genere eft, fedlonge majoresfunc : nam aliquando Afellum noftrum 

Calhricum feu majorem (noftris Ca&elfaU didum) excedunc. Guftus prx omnibus 

aliis marinis pifcibus in lava fapidiffimi, Se proxime Afellum jam prxdidum referencis, 

& in muriaper nodem maceracapars quxdam,arque cum Rapharas, autBatatts 

radicibus, coda, addico Sinapi prò condimenco, fapiunepiane, uc Afcllus fahrus apud 

1 nos 

nns .

HIST. NATVRAL. & MEDIC. LIB. V. 7j 

nos, quem HÒttìfàttllocate folemus. Et cum paftinacis flavis, aut rapis eodem modo 

coquuntur, Se comeduntur inpacria, fed nos iis carences Raphanis, brevioribus &c 

craflìoribus concenti vivimus, quamvis & Paftinaca alba, & flava, hic fara,benc prò veniunc, 

eamen lignofafunc, & nullo modo Cam boni faporis, quam in pacria ; quod non 

agro, qui fcrcilior hic eft paerio ; fed foli genio, impucandum eft : 

Hicfegetes, illiccrefcuntfelic'msf'va. Virgìl. 

C A P V T XXII. 

Ve Congm, Mufanis, &• Anguillis, in • flamini'bus, 

&• mari ladano. 

PLinius, Cap. xx. Lib. ix. ubi pifees in figuras corporis digerit., hxc aiti Piraiarum 

quoque funt diferimina, qux pedum vice funt datx pifcibus. Et paulo poft ; Binx 

omnino (de primis incellige) dacx fune longis Se lubricis,ucAnguillis,&: Gongris. 

Hxc omnia flexuofò corpprum impulfu ira mari ucuncur, uc Serpences terra. Hadenus 

C o N G R i. 

ille. Cxterum ifte Conger Se Murxna, qux tanco in precio apud Romanos habebantnr, 

hic viliffimi fune. 

Anguillx, eciam frequenres, fluminibus Se ftagnis capiuntur : fèd earum ufu ego 

facile car eam, cum certiffimum mihi fit, eas cumHydris coire, tum colore fuperne 

niorofiint, &fùbtus feede flavo, maculis luridis diftindo, ut afpicientibus faltem 

horrorem incutiant. 

Conger porro ftipacus eft ferrata dentium ferie, quibus, fi imprudens Pifcator eum 

tradec, acerrimos morfìis imprimic, Se difficilia inde curacu vulnera, non fècus, ac fi à 

Scrpence quis demorfus effer. Cxcerum capicur quoque in mari, &; alveis fluminum : 

fèd marinuni prxculerim, ucpocequi frequencec vada faxofà, Se arenofà, neque limumfàpiac, 

uc fluviacilis. Cxcerum Congrumhuncfi coquanc, eciam exoffare folent 

Incolx, more Romanorum, uc eft apud Terencium in Adelphis : 

Congrum ifium finito tanti/per in aqualudere, dum exoffetur. 

Quod &Murxnis folere anciquicus fieri, Plaucus in Àmphicruone eeftacur, dum 

Sofia fèrvus Mercurium minantem aufcultat, mirumniis homo me, tanquam Muranam, 

exoffare cogitat. Sed lì verum fatear, puto, hoc fic intelligendum, quod voluerit ipfum 

cxoffem reddere, qualis Murxna eft, qux loco fpinx, cartilaginem teretem, Se viridem, 

in dorfo geric, Se, uc Plinius aie, pinnis carec. 

G % Appen-

„, IACOBI BONT I I - 

Appendix. Ve CON'GRO monjlrofo. 

On mirum,fi admodum differac forma Se figura Congrus hic Indicus, ab his quos 

N aucor nofter -exliibrac ; cum ille Infulx potiffimum Iavx, ubi vixic, ammalia cra^ 

daveric;rarus aurem hic pifcis, aliaque a me huic operi addita, ex difficis Indiarum 

partibusprodeanc. prxterquamquod merico dubicari poffec, inCer Congrofne, an 

Hydras, recenferi mereaeur, licer pubes nautica ex Indiis redux racer Congros haben 

ceftecur ': Sed cum meum non flc,cam licem componcre,falcem ineer monftrofos Congros 

repofuerim. r 3- • r 1 • • 

Ouemhicexhibco,erium ferepedumeftlongicudinc,coloris fpadi cci, fed nigris ma. 

culìscancellatis,more Serpencum,diftindus. anrerior dimidiapars corporis cenuis, 

pofterior duplo pene craffior, Se inftar davi nodofi, imbellis facis apparec. Capire & 

ore eft oblongo, ridu,& dencibus acuciffimis, ad rapinam fadis, adeo camen cxiguis,uc 

vifumferefugianc. Inpecrofis fundi cavernis vidicat, pabuli gr aria, ibiquepinguefadus, 

graro Incolaruni alimento exiftit. 

Peculiare autem quid obfetvatur in his Congris, quod quicunque illos nudane, 

quafihorrore , Se tremore, imo fubinde animi defedu, eoque non durabili, fed mox 

ceffantc,corripiuntur. Quod quidem venenofitatem in aliqua parte latcntem, videtur 

arguer e, qux deficiente beftix vica, in aèrem fé difpergic: unde non immerico quis 

fufpicabicur, hos quoque Congros, ficuc Se Anguillas quafdam,cran Hydris coire, quoniam 

idem de Hydris quibufdam ceftancur Barbari. 


Ve Serpentibus in genere, &• de Jmpbiskma infpecie. 

Non fatis eft uno diffundier ore

HIST. NATVR. Se MEDIC. LIB. V. 

A M P H I S B ^ N A . 

cifamindomomea,advivumhic delineacam exhibeo. Alebam enim Gallimi prxgrandem,pugnacem 

valde, ipfumque, fummo mane cum furrexiffem, ludanrem 

confpexi, uc mihi videbacur cum duobus Anguibus,quia duo capirà animadvercebam, 

medium quippe corporis curvacum ìnlacebris adhuc hxrebac.Iuffi fervo Mauro,uc Serpenrem 

occiderec, quem ille procradum, oftendic Amphisbxnam effe. Plinius alibi 

dixic, fi mulier morcuara Amphisbxnam cranfcenderit, ei ftatim menfes moveri: Se 

lib. io, e. zo , Silveftris Lencis decodum (quam cpansv Grxci vocant) ejus idibus 

mederi. l'avara, ut ejus lethalemvim exprimanr, eam Oular Matti, hoc eft, vermem 

morris, vocant ; namque hxc gens,ut fimulandi eft attificiofifIìma,fìc paucis vocabulis 

in fua lingua contenta,feienstaciturnitatemmeditationi alicujus facinoris convenire: 

Namque vocabulum Oular Serpentem,quidem,fed proprie Vermem,denotat: comprehendens 

edam quidquid Infedorum tereti corpore fine pedibus humirepit. Tum in 

fluviis ac mari Anguillas, Murxnas, Se Congros, hoc nomine indigitant, addito vocabulo 

Oular-ican, quod poftremum, pifeem defignac. 

C A P V T XXIV.. 

Ve Afelii Indici fpecie, item de pifcibus Alatti. 

i. 

CApicur pifcis, quoad formam, Se molem, Afello Callarix, feu majori, non abfimilis, 

fapore opcimo, fed camen carne ficciori, quam nofter Afellus, qui meo 

quidem judicio, incer omnes cocius orbis pifees eft fapidiffimus. Pifcis porro 

hic cuce eft flava, nigeioribus maculis per co cum corpus diftinda, unde noftri nava- 

A S E L L I SP E C I E S. 

lesfòcii, cum primum in Indiam navigantes, circa Infulam Mauritii, eumeepiffent, 

3J.1C0O

7$ 

IACOBI BONTII 

HIRVNDO AQUATICA. 

T T Olatici porro pifees, ( Hirundines aquaticas Gefherus vocat ), ex Halecum mihi 

V videncur effe genere, cum corpore, fquamis, Se Capote eum piane referant: Nam 

plurimos in itinere' noftro cepimus, quibus toftis, Se elixis , jucunde vefcebamur, 

cura falfameneorum nos jam pridem faciecas cepiffec. Hos pifciculos ad paftran perf equuncur 

Thynni, Se Delphines, qui Dorados, Corcovados, Bonttas, Luficaras dicuncur. 

De quibus alias fufius difpucavimus. Alx ipforum alis Vefpercilionum affimulancur, 

nifi quod in ambieu acucis aculeis muniancur j Cxcerum, rancura ad ahqiios paflus volane. 

Se, exficcaeis alis, rurfus in mare decidune. Mira fune hxc, pifees volare : fed multo 

mirabilius, quod Plautus aie in Milice gloriofo, homines fuiffe volaticos, quos lite 

miles miro, illic dido, modo occideric uno die. 

O 


Tinca marina, fhe Hippuri, mira quadam fpecies. 

Vid. Nam gaudent pelago, quales Scombrique Bovefque 

Hippuri celeres, & nigro ter gore Mihi. 

Tinca marina, feu Hippurus, quod pinnam equinam habeat, caudam eqra- 

T I N C A M A R I N A . 

nani xmulancem: Tincam vero marinam ego hunc pifeem ob lxvorem cucis vocavi, Se 

quod foleac hic eciam ei pellis ance coduram derrata i ira ucrarus pifcis, obinfueram 

pinnx concinuicacem, Hippuro ;acque ob lxvorem cucis Se carnis faporem Tincx,comparari 

optime pocuerir. 

Prxcer enarracos pifees, infiniti adhuc edules quocidie è mari Se fluviis ad nos deferuncur, 

Se venumin pifeario exponuncur,ucfiincimprimis, Alburni, Muftelx, Murxnx, 

Gobii,Polypi, Lupi, Anguillx, Apux, Pedinum quoque, Solearum, Lingulacarum, 

Rhomborum, excerorumque planorum pifeium genera , plura, quam 

in Pacria. Paftinacx denique, Se Raix, marinx, abfciffo, quod à lacere Se cauda eminct 

telo

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. V. 7, 

telo venenatiffimc, comeduntur, ur reliqux Raiarum fpecies. Vidi incer eas, qux duos 

pr 2 xdicx nCaPlte, &aker ° S duOSÌn ter §° g cre ^nc; capiuntur Se pluribus lumirabus, 

C A P V T . XXVI. 

Ve pifciculo Cornuto} feu Jean Setang. 

CApitur hic Pifciculus inter rupes plerumque littoribus Iavx vicinas , non 

majorismagnirudinis, quam qua ad vivum depidus eft: armarur duobus prxacuns,& 

duris, cornibus, in parce anceriore froncis ; gerir prxcerea duo cornua 

circa podicem, quibus fé ab injuria majorum pifeium egregie defendic : nam alacer 

valde eft, Se mobilis inftar Porcelli pifcis. Lupo marino, Se huic pifciculo (ut àpifcatonbus 

Chinenfibus accepi) fummx inter fé inimicitix funt. Nam, ut omnia devoraj- 

e c u pic Lupus marinus, fiprehenderithuncpifciculum,illefuis cornibus rancura moietta 

exhibec in venere, ur,nifiprompce ipfum certiflìmam mortem incurrat, 

quamvis &inimicus ejus quoque fuffocàtur , tamen non inultus morirur. Pifcatores 

Indi vocabulo Arabico ipfum Ican Setang vocanr,id eft,pifcem diabolum,vel quod 

cornua gerar, feu, quodidus ejus admodum virulentusfit,ut fxpe diximus deDracone 

marino, feu prtmtiatt Belgis. Caput valde fimile efl/bubalino capiti, cumprxgran. 

dibusocuhs,fquamis undique tam duris obfituseft, ut avelli fine cute non poffint, 

P i s C I C V L V S C O R N V T V S. 

propterea Chinenfes, Se Mauri, qui eo Vefcuntur, non fecus ac Ranas, exeoriant : fed 

certe carnis eft duriffimx, Se minus falubris, ideo delicarioribus ventriculis vitandus 

non fecus, ac Orbis pifcis, Sepix, Loligines, Se Polypi, quibus abundamus, & quorum 

omnium mirx fpecies quotidie in forum venales feruntur. Imo ego Polypos 

tam grandes vidi, qui,fi hominem prehenderint, non facile eum amiccancàfe. Credo 

de eorum genere effe, de quo Plautus feftive aie, 

Novi ego ifios Polypos, qui fibi, quicquid tetigerint, tenent. 

C A P V T . XX V I I . . 

Ve 3\(autilo pifce, Sepiti, &• Holothurlis. 

P Linius,antiquiffimus Naturx indagatore rimator, Nautilos pifees inter Polypos 

ponit, & vere lib. 9, cap. z$, his verbis. In ter prxcipua vero miracula eft, qui 

vocatur Nautilos, ab aliis Pompilos, fupinus in fùmma xquorum pervenir, ita fé 

paulatim fubtigens, ut emifla omni per fiftulam aqua,velut exoneratus femina, facile 

naviget, poftea prima duo brachia refledens, membranam interillà mirx tenuitatis 

extendit, qua velifìcante in aura, cxteris fubremigans brachiis, media cauda, ut

So 

IACOBI B O N T I I 

N A V T I L V S , Se S E P I A . 

ardor manum invafit, tanquam fi aqua ferventi fuffufa effet, Se, nifi appofico ftaum a - 

^coraufoc^ra aauaraihiipfefubveraffera,proculdubioprxdolore infebrira ina- 

^êgoipfeimpifceiìdc Holochunorran effe genere conrendenm ne qux 

omnia" in mari fluduantia, rara acrem calorem accredanubus inurunc, quod Se fallac 

e In ummortalium Chinenfes noverunt, qui illa Oryzx raifcent, ut liquor em 

ptLiuni (quem ^noshic vocamus) tanto calidius reddanr pernicio- 

foinverao q ^ ^ 

r J :~\a xrinfàm tandem mortem incurranr. 

pra S o , & cSp. idem, de Loligine, & Sepialoquens. Ambo autem, ubr tenfere f= 

lnoréhendi %sl atramente, quod prò fanguinc his eft, .unificata aqua abfcondunrn, 

P O uod adeo in me ipfo experrus furm Dum enim Sepiam currof.us conremplarer, 

elfoô P " O at/amenro fuo totam faciem mihi infiifcavit, non fine tifi, 

aftanrium. 


"De Muftela,&-alia quibufdam pifcibus lacujlribus, fine Jquamù. 

N Efcio quidPlinio venetit in mentem, quod Muftetefecundum ,.injBroatilibus 

pifcibus, à Scaro dederit principatum, h.s vetb.s, 1.9,, e. 17. N " n ^" r ° > 

datur principatus, qu. iblus pifeium dicitut ruminare, herbrfque vefc.,non al.» 

pifcibus. Et paulo poft. Proxima eft his menlà, generr duntaxat Muftelatum_Etgx 

Lurrntur, dum ipfis d.ftinguit in fluviatiles, & marine». Certe tanta copia tue Muftelz 

cap.untur,utfitò!v.limmis cibisi ab Incolis S

HIST.' NATVXAL & MEDIC. LIB. V. 

M"v S T E L A. 

ut funt Anguillarum genera, Tincx, &fimilis fpeciei. Cxterum maneat Plinio fua 

autoriras, ego ceree longe prxftanciores pifees me hic comediffe aucumo, auc guftus 

me fallii. Anguillasporro, Se Murxnas habemus, fluviaciles, Se marinas, quxpofterioresmihibonitatereliquas 

vincere videntur 5 ego faltemlacuftres cum Hydris, 

&Serpcntibus coire non femel vidi, quod fufficit mihi, ut abftcrrcar ab iis, aliifque 

tales delicias relinquam. 

Capitur prxterea in lacubus & ftagnis, Mugilum quxdam fpecies, fquamis duriffimis, 

& dentibus tam acutis, utnatantespullos Anatum devoret, Se laccret, ac Anfèribus 

fxpe pedes mordicus demetat, vocaturque Incolis Jean Cabofch: hic tamen etiam 

lira um fuum fapit. Mugiles denique marini (quosBelgx, âtòctg vocamus) hic in 

fumma quancieacc capiuntur, Se venales in forum feruncur, qui ftacis eemporibus fapidifumi 

funt: fed aliquando ipfos morbus invadit, ut vermes intta carnes eorum generentur, 

non fecus acApuis in patria accidere vidi, Se tum oflìbus & fpinis abundanc 

( quod noftri Iâncrf) fcoefftl vocant), infuaves quoque funt, minufque falubres ;Muftclx 

porro funt feedo afpedu, Se caput ferme Bufonis oftendunr, aft oculis grandiorif 

bus, corpus quoque multis luridis, &lividis maculis interftindum gerunt. 


Ve Squillti Indicti. 

SQuilIarumhic omnis generis capiuntur, inter eas illx etiam, in magna quantitate, 

qux in dorfo fcrracxfunc,quasBelgx^teUâtrtKt10 vocant: Quam porro 

Squillam depidam damus, tantx Se inuficacx eft magnicudinis, uchabuerim, 

qux fex numero, libramfexdecim unciarum penderenc. Saporis fune delicati^. 

S q_y ILLA. 

fimi, Se inter omnia Oftracodcrma, faluberrimi,unde, Se phthificis, Se quifanguinem 

e pulmonibus fundunc, medicamenti funt loco : at tum cum pauco fale coqui debent : 

namfalomnccrofivum eft, Seproindepulmonibus inimicum. 

Cancri quoque in aqua dulci fluminum capiuntur,pcdali magnitudine,in cavernulis 

circa 

Si

lar,Fas fluminis ab ipfis111 Sapore funt P ^ ^ dCe^sintt 

f.ector.s funt catnis, Locuftas eas Plautus m Menechmo vocav£dum ffi_ 

ons Mcncchmum hoc modo, folentne obi «T^tifiâmCaricrorum 

mf rcfponder. Quidtu meLocuftam f « ^ ' ^ ^ X a n t a m uril.tatem 

oculos lapideos elle, notius eft quam ut ego ho ' P'**^ ~b? u Veneteo or», fi 

adferantWusRcnum,* Veto t u m ^ ^ ^ ^ i c o s dicetu, Vnde 

mifceatur pulveriTherebmthui5Vene«,eoax•^^P erteignoro,n.f,jam 

veto illud proverbiumnatum fit, ^ ^ ^ " ^ " ' i ^ i occ| contcmplor, 

id •uvenerrm, plenilTrmum d umagnis m i hujufcemod. n h a c I nSqmlhs f u linveni. a ^ ^ fed . ^raceo, ^ ^ ne ^ ^de ^ « 0 ^ ven- 

triculis facilenaufeam concirem. 

C A P V T XXX. 

T>e Vefludine Squamata, Tamach, diu Larii,

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. L I B. V. ti 

xjuod mihi contigit, dum,in menfaDn. GeneralisIP. Coenen de,CroCodiìooómediffem, 

cujus faporem cum reliqui laudarent, ego ex illius guftu tanto horrore éorrepeus 

fum, &domum reverfus in rara atrocem (perimaginationém) Choleramihcidi, 

ucvicxpericulranincurrerim, cum ramenprimis labris tantum guftaffem.' -lay-ani 

hocMonftrummerico Taunah vocant, quod idem eft, ac fi dicasfofforem cerrx,quia 

circa fluminranripascavernas in terra excavac, ubilaceac: eftque Animai amphibium. 

Chinenfes Lary appellane, quod curforem fignificae, per antiphrafin proculdubio, 

cum ne Teftudo quidem cardius incedat, quam hoc animai. 

Cxcerum, ut hoc obicer addam, Teftudines fluviaciles alic lava, longe marini's minores, 

pifèinarumdepaftrices, adeo roftrata oris capfidefine dentibus, ut facilitine 

alicui incauto digitumamputent» 

C A P V T X X X I 

Ve Cancrti y Aflacis, OJlreis, &• Ojlracodermis reliquis > in India, 

r 

Qwfiquù caudati fenfifiitela Pamri, 

Dtfce meo exèmplo morfus evitare dolofibs : 

Dente leonino, quos aula '-volubili*infert 

A tergo ? & pejus retinet fiors cauda Hjenenum. 

CAncrum, quem tibi depidum hic damus, coloris eft viridis dilutioris, fèuco levi 

fupra dorfum Se orbiculari, caudam prxlongam fcrr, atque in fine,fpiculi inftar, 

acutam, qua fi quem imprudentem pifeatorem lxferit, ei non minor em, quam 

Scorpius dolorem ^ » 

infert. Caro ej us non 

A N C R I. 

tam delicata eft , 

quam reliquorum 

Cancrorum,qui varii, 

Se in magno funt 

numero. 

Aftacos quoque 

fluviatiles fimul , 

Se marinos habemus,fàporis 

optimi : 

fed quod mirere, 

plenilunio hic omniaOftracoderma 

funt inania, decrefeente 

veto Luna, 

implentut contrario 

modo, quam 

quo in Patria. 

Oftrea quoque 

familiaria duorran 

generum ; alterum 

quod in rupibus affigitut, 

quod Se delicatius 

eft ; aliud vero 

, quod in virgultis 

pendens capitur, 

refluente nimirum 

mari, fylvas, Se fruticeta 

nuda relinquente. 

Sed hxc 

Oftrea ego non probem, quod littora & fundus fint 1-imofà. Prxterea feedi fìmt 

faporis,

*, IACOBI B O N T U 

4oris ,lìraum , * fundum, refetunt, quo ^ ] ^ ^ ^ t ^ Z 

Oftrea inter fé non .djfaant:,' tamen ego guftu ^ ^ . f ^ ^ U ? S U ^ 

itaAit.denobishincnoninfulfe aliquis dicat, raiod Iuvenahs, Saryncorum irin P 

Satjnji quarta aie de Montano. Qui 

Circeis nataforent ,an 

, 2 ~nflt\f Lucrinum adfaxum, Rutupinove edita funde^, 

* 1 : -j : ;. i :• ofireacallebat prirm deprendere morfiu •;. 

Et femel afpecìi littus dicebat Echini. .. jv„rim nifi 

De Conchis,Turbinibus, & cxteris Offra co der rais aliquid libens dixerun, nifi 

illx per'myriades, apud curiofbs phanaticos in patria confpicercntur. 

C A P V T XX XI I 

Ourang Outang five Homo filveflris. 

Htrcipedes Satyros, Sphìngas, Vaunofique petulcos, 

Necpueri credunt: tamen hoc mirabile Monfirum 

Humana fpeSia facie, tum mortbm tilt 

Affimtle in gemttu, tumfletibus ora rigando. 

PLiraus, ille Natura: Genius, lib.7, cap.z, de Satyris dixit: Siine ^ Y ^ ^ n , 

nis in Indiis locis fcrnomibus perniciffimum animai-, tum quadra pedes;, tura 

.. toedecurrenteshumanafpecie Se effigie, propter vclocitatem nonnififcnes 

auc xgri capiuntur* ii 

Alt quod majorem meretur admirationem , vidi ego aliquot urriufque fcvus erede 

iiuc 

J

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. V. 8; 

incedentes,imprimis eam (cujus effigicm hic exhibeo) Satyram fcemellam tanta, verecundia 

ab ignotis libi hominibus occulentem, tum quoque faciera manibus (liceat ita 

dicere) tegentem, ubettimque lacrymantem,gemituscientem, Se cxteros Immanos 

adusexprimentem, ut nihil ei Iraniani deeffe diceres prxter loquelam. Loqui vero 

eos eafque poffe, Iavaniaiunr, fed non velie, ne ad labores cornerentur : ridicule me 

hercules. Nomen ei in,dunt Qurang Outang,quod hominem fìl vx fìgnificat,cofque nafci 

anirmant è libidine, mulierumlndarum, qux fé Simiis Se Ccrcopithecis deteftanda libidine 

mifcent. 

Necpueri credunt, nifi qui nondum are lavantur. 

Porro in Infula Bornco, in Regno Succedanei dido, à noftris Mercatoribus propter 

Oryzam Se Adamantes frequentato, homines montani caudati in interioribus Regni 

inveniuntur,'quos multi è noftrisra aula Regis Succodanx viderunt. Cauda autem illis 

eftprominentia quxdam offis Coccygos, ad quatuor, aur paulo amplius, digiros ex 

crefeens, eodem modo, quo rruneata cauda Canum, ( quos nos Spligiones vocamus) 

fed depilis. 

Simias denique, Cercopichecos,Bavianos plurimos Sylvx Iavanorranalunt. 

• - • • ' i J 

C A P V T X X X I I I &Vlcimum. 

/// quo D\(aìurce quxdam opera miraculofa,pofleris latrofophis 

ulterim indaganda proponuntur. 

OScracoderma, uc Oftrea , Purpurx, Turbines, Se qux fune fragilioris teftx, 

Cancri, Paguri, Aftaci, Locuftx, Squillx denique , hic Novilunio piena fune 

fucco ; eodem, Plenilunio, deiticuuntur. 

Quidnam dicemus de iEtneis cavernis Se montibus ignivomis in lava Se Banda, 

qux ingentes lapides, quos ne viginti quidem homines loco movere poffenr, aliquando 

ex imis fàucibus erudantes ,non fecus ac tela, extra confpedum in aera mittunt ì 

Cujus noftri hic plures oculati teftes exftant 1 . 

Sileat Bitumen Se Afphaltum fuum Lacus Palxftinus ; cum Se Sumatra Naphtham 

ferat, qux in mediis fludibus flammam alar, quod cum maximofiio damno, noftris 

infpedancibus., Luficani cura duabiis navibus, Galeonibus didis, combufti fenfere, 

cum prolpero vento Se xftu eam in mare ertundentes accenlam in hoftium naves 

conarentur avertere. 

In Iaponia arbor Palmx figura crefeir, qux fi à pluviis permaduerit, tanquam pefte 

correpta ftatim exarefeit, quam mox cum radicibus avulfam in locum apricumficcandam 

exponuntindigenx, &tumineandemfcrobem injeda prius arena fèrvida, aut 

feoria ferri, replanrant, Se fi qui rami exfìccati, vel avulfìfìnt vel decidere, eos clavis 

ferreis ttunco affigunt, Se fic priftino virori reftituitur. 

Potulenti liquotes ex arboribus ejufque frudibus depromuntur,non fecus ac vinum, 

inebriantes. Hi potus ex diverfis arboribus eliciti Zagueer Se'fowacvo cantra. 

Quod autem in Iaponia narrabo fieri, miracula ipfa fuperat. In doloribus capitis antiquis, 

in obftrudionibus Hepatis, &Lienis, in Pleuritide quoque, perterebrantftylo 

argenteo, autèchalybe confedo, non multo craffiori, quam cythararum chordx effe 

folent , tranfadigendo paulatim &: lente prxdida vifeera, ut altera parte ftylus exear, 

quod Se in lava fieri vidi. 

Sedjamracebo ;fi de Regis Macaffarenfis in Infula Celebes veneno , quo jaculafua 

parva per tubulos miffilia inficit, dixero, quod tantx pernicitatis eft, uc celeriuSmorrem 

inferac, quam fi ferro urgerctur : nani aliquis vel leviter lxfùs adfìmplicem fànguinis 

miffionem vel in extrema calce, ftatim nucabundus, canquara ebrius, mortuus 

in cerram concidic : fed Se carnes incra dimidix horx fpatium a feptico hoc veneno, 

ita computrefeent, ut tanquam mucusà fubjedis oflìbus manibus avelli queant : 

Et quodmirere magis, fit, ex. grar. aliquis in femore vel altius lxfùs fiiperficialiter 

à telo alio veneno non intindo, & fanguis etiamnum calidus infubjedos pedes defluens 

tangatur firapliciter hifce venenatis fàgittulis, ocyor Euro aura peftilens vulnus 

verfus afeendet, eademque celeritate&modo hominem è vivisrapiet: Hxc non flint 

H nugx;

8, IACOBI BONTII HIST. NATVR. Se MEDIO LIB. V 

La, fed oculata experientia, nonfolum àNoftris, fed & Danis, & Angus, ufur- 

F Sacerdote* Bandanes inedram facrle, ex fimplicivoto,viginti & amplius dierum 

^Malacca & Conrinenris quibufdam Indixlocis.crefcithetbula, qux femen fett 

inftar Horde.; fed nigrrus & hirfutius; cujus (beco fi folummodo dentes imbuantur, 

filicem in pollinem redigere valenc. . _ 

Semen quoque aliud|arvura inibì nafcicra,adeo efficax promovendo parrai, uc,fi 

diutius quam par eft, oreconcineacur, ipfum uterum prxcipitet. 

Nux Myriftica, & Macis, in Infulis Bandx cancum proveniunc, excens terris 

"Tapis Pa-fahar, vulgo Bezoar, concrefcic in Perfia ex folo efu herbx, Colchici, vel 

Croci florem o-erenris. -/r.T.i ,.*« ««« 

QuidLaccam elaboranresFormicasioquar, quarumoperas finoviffec 1 h ras, non 

tantus in folis Apibus laudandis fuiffec ? # 

Adde,Mofcumhic &in China fieri expucrefadis carnibusbeftiarum, Munsi OLtici 

forma, Se odoratiffraium Zibethran è vomica pcnes nates Vulpis Indicx erra. 

V 1 7{ I S LIBRI ^ r I N T 7. 

IACO.

IACOBI BOMTII 

H I S T O R I /E 


L I B E K S E X T V S. 

De Plantis, & Aromatibus. 

C A P V T I. 

Ve Herba ,feu Frutice, quem Chinenfes The dicunt, unde 

potum fuum ejufdem nomini» conficiunt. 

• 

E hoc frucice hadenus eloqui erubui, cura Chinenfes id ranquam 

arcanum fibi refervenc , Se fi quis eos ìnccrrogec, unde 

adferacur, Se ubi nafcacur, variane omnino, ncque quicquam 

ftabile adferent, nam modo dicent, her barn effe, modo fruticcm; 

ita ut nil firmum inde concludere hadenus valuerim, 

cum tandem generofìis nofter D. Generalis Iaeobus Spcx, eam 

difpurationem , Se fcrupulum mihi partim ademit. Qui haud 

dubie fruticèm effe pronunciavit, nani nobiliffimus Dominus 

dirai ante aliquot annos in Iaponia Legatus, Se Gubernator effet 

ibi, fxpiffimc crefcentem confpicatus eft. Viridia folia mihi nunquam hic videre 

contigit. Sed dum arcfadain aqua tepida diffolvetem, inveni ea omnino fimilia effe 

foliis Confòlidx, fèd incifà funt in circumferenria, Se denrata. Porro hanc herbulam 

cum aqua Chinx decoquunt, Se calidum decodum deinfòrbent, fànitatis confcrvandx 

gracia, quod decodum fapore eft verfus amarum vergenti , unde Se faccharum diciores 

indura. Porro de hoc pocu cancas laudes celebrane Chinx, canquam ifta Thefacraefferherba,& 

omnibus languoribus,morbifqueaccommodatunifòlatium.Et certe, 

ut verum, fatear, fànitati ptocul dubio conducere dicendum eft, & pituitx craffx è 

pedore avellendxnon infima eft medicina ; ficcicace namque prxftat, Se calore, quod 

amaricudo ejus fatis indicac,Phchificis,quoque hicpocusprodeft,&Orchopnoicis,tuni 

veficx, &rcalculo renran accommodatum elle rertiedium extra controverfiam eft, 

cum fit fumme diureticum. Cxterum non minoribus a Chinis laudibus efferturhic 

potus, quam Mahometanorum Cave, quod pocus genus eciam apud ipfos fervidum 

forbecur in eofdem, quos diximus ufus. Hadenus Bontius. 

ANNOTATIO. Nonabfonum exiftimavi, fi circa figuranf differentias Se qualitates 

nobilis hujus Afiaticxplantx, huc quxdamnocacu digna adduxero, ex relacu 

eorum qui per incegros campos in China Se Iaponia eam ftudiofe coluerunc.Quo,cura 

haud multi penecrarunc Europxi, uc neque nofter Bontius, &pròinde vivencis pian*, 

ex ejufque Iconis fé compoces fieri nequiffé conquefti finr,ego randem defedimi illum 

favore D. Caron, olim in Iaponia Prxfedi meririffimi, fiipplcvi ; ipfo nobis inufìcacam 

foliorum diferepanciam fuppedicance, pidori quo ad raagnicudinem Se figuram, mihi 

quo ad vires &: precium. Qux pleraque cum hadenus negleda, non mirran eft, multos 

etiam nunc infilo errore verfàri, quafi diverfx fpeciei plantx effent The Se Tfia*. 

cum è contra eadem fit, cujus decodum Chinenfibus The, Iaponenfìbus Tfia nomen 

audiat ; licethorum Tfia ob majorem foliorum contritionem Se codionem, nigrum 

The appelletut. Vnde fit, ; utIaponenfiumS?j^. gratioris utique fit faporis, majorifquc 

efficacix, ac altioris quoque predi. 

Omnis itaque The, five Tfia, nullibi terrarura, quantum quidem conftat, nifi in Ia-- 

H i ponix» 

87

88 

IACOBI BONTII 

F * . V T E X T H E . 

oonix Chinx,& Chiam,campis colitur,exfurgitque ad Ribefiorum vel Rofx Europxa: 

molem Se altitudinem. Caules Se ramunculi totius fruticis à pede ufque ad verticem, 

perpetuis Se infinitis floribus Se foliis tenuibus, acuminatis, in ambitu crcnatis,ornatc 

veftiuntur. Qux ejufdem licet formx, diverfx adeo funt magnitudinis, ut quinque 

differcntix foliorum uni cidemque frutici adnatx appareant. Prima Se maxima in inferioribus 

ramufculis,Balfami hortenfis foliis fimillima exiftunt. His fucceduntea,quae 

fecundx magnitudinis Se prioribus multo minora funt, ut fic gradatim afcendentia 

quinquies manifefte diffcrant. Verum quantum hxc folia fra fura magnitudine decrefcunt, 

tantum pretio accrefcunt : quippe primx magnitudinis exficcatarum Se prxparatarum 

libra valet quinque affes; fecundx, quinquaginta; tertix vero, quinque florenos; 

quirtx, quindecim : quintx Se ultimx magnitudinis, quinquaginta, imo fubinde 

centum Se quinquaginta florenos valet, fi rite prxparata fuerit. Iaponenfes folia 

hxcinpulvciem(quoviridiorem eoprxftantiorem) redada, fervenris aqux cyacho 

immifcenc, quancum duobus cochlearibus concinccur, camque pocionem ita permixtam 

pò cane. Sinx vero in aqux fervenris vafculunraliquot ejufmodi folia injiciunt, inde 

calida, pofteaquam eorum vim imbibir, cpotatur, ipfa vero folia relinquuncur. 

Flores porrofetzThe albicantes, magnitudine, figura, colore,Rofxfilveftri Europxx,qux 

Eglantier vocacur,cxcepco odore,fimillimos. Quorum foliolis decidentibus, 

umbilicus manec, ubi femen horum frucicum rotundum & nigrum continetur 

Rofarum inftar, quod terrx commiflum novas producit plantas triennii fpacio,ex quorum

HIST. NATVRAL. Se MEDIC LIB. VI. è9 

rum foliis meffis luculcnta illis annuatim redit, etiam iis Iaponix locis, ubi gelu Se nix 

vigent xque ac in Hollandia. Ita ut fperandum fit, fi femen capfulis inclufum,&: contra 

aeris injurias munitum,huc deferatur, ibidemqueumbrofis &fercilioribus terrx locis 

coramenderur, feliciter quoque educatum iri poffe. Radices funt fibrofx, Se in minimas 

particulas difperfx circa terrx fuperficiem, nullius hadenus ufus habitx. Ita uc 

fola hujus decancatx fruticis prxftantia in frondibus exiftat, qux Vere Iaponenfi ledx, 

&in umbra exficcatx, ad quotidianas decodionesrefervantur. Quas quidem potiones 

pretiofiffimis culinaribus inftrumentis ab ipfis Magnatibus, diverfis modis religiofe 

prxparatas, intimis tantum amicis,veluti exquifitum quid nodes atque dies propinane 

Eafque nonfrigidas,fed calidastaiitran,prodeffe,ratum habent,moreveterum, 

qui frigidam calidxpoftponebanr. Si vero quibufdam ob amarirudinem infuavior videarur, 

rancillum fàcchari addunt, eamque fìimrna cura volupcace Se levamine forbenc 

fani ad arcendum fomnum; Se imprimis xgri, quibus poft largiora convivia caput 

Se ventriculus opplecus frac. 

Sed, ne in alieno opere prolixior fiam, omiceam ea, qux de ufu Se deliciis hujus 

celeberrimx pocionis Aucores probacx fidei fcripferunt , uc fune Pecrus Maffxus 

lib. vi, Ejufd. lib. x 11,Ludovicus AJmeida in eodem- opere 1. 4, fel. epift. Pecrus 

Farricius foc. Iefi Tom. 11, Rer. Ind. Macchxus Ricius, de Expedicione Chriftiana 

apud Sinas. Aloifus Frois, in relacione Iaponica, &; alii. Quorum omnium Compendium 

D. Tulpius noftrx RcipublicxMedicx Coryphxus, in calce obfèrvacionum 

fiiarum fuccinde cradidir. Cum enim hic poeus indies celebrior fiac, edam apud 

Europx Magnates, omnes fatentur uno ore ipfis bene effe ex ejus ufu, unde fit ut magna 

copia & magno predo ipfa folia exficcata &; in capfulis plumbeis re.cóndita, undiquaque 

nunc diftrahantur : Verum fi earum potiones fotte non xque feliciter in Europxis 

Regionibus evincantfbmnolentias confuetasj nec renum calculos,& catarrhos, 

aliaque fanitatis incommoda xque effìcaciter arceant, ficut illi in natali folo 

exper cura habeanejcamen ille defedus non adeo ipfi herbx, vel Afiaticorum fuperftitioni, 

quam noftroprXparandi&utendi modo, ut &corporum noftrorum difpofitioni, 

aliifque impedimentis, imputari poffe,facile eft dijudicare. Collatis itaque 

allegatorum autorum fcriptis, &noviciorum quorundam vivo relatu, omnes inter fé 

convenire videntur potius circa ufum, dignitatem, Se effedus hujus potionis, quam 

circa vires Se qualitatcs. Nam quantum ad faporem foliorum The, prxter amaritudinem, 

Se calorem, aromaticum quid, &tenuitatem partiumpotiuspradominantem, 

quam aftridionem, videntur arguere. Accedit, quod infiniti mecum experti fint, 

ex reiterara hac potione ferirai fànguinis levefque fudores moveri, urinafque fimul 

copiofe pròtrudi. Vnde ego credidcrim, illud quod affert impedimentum vaporibus, 

fomnum ordinariuminducentibus,non adeo afttingendo ftomachum,quam difeuciendo 

flatus, attenuando fpiritus, exficcando Se corroborando cerebrum, prxftare ; imo 

dolores univerfales mitigare, ut inter anodyna primatum obtinere poflit. Ac.cedit 

quod omnes evidentes oporationes, quas in humano corpore exerit, mex opinioni 

faveant, cum non folum tefte noftìo Bontio, fed Se omni Sinenfium, Iaponemfiumque 

experientia, fumme diuretica, Se ficcans craffxque pituitx abftergendx dicata habeatur. 

Imo quidni prxter has enarratas manifeitas qualitates, edam antinarcoticx five 

antiopiales (fi ita loqui liceat) proprietates illiaccribui poffene ; feilieee uc Thedifcutiendo, 

&feparando vapores, atque exacuando fpiritus, ferenicacem quandam menci 

Scorpori concilictj blande vigilias inducac, vinculumque illud vaporum familiare 

paulacim diffolvac xque commode, quam Opium coagulando, obeundendo., figendo, 

fomnum inducere credirur. 

Porro Iis hxrecineer Aucores, an planea eam no bilis ej ufque ufus fueric anciquiflìmus,quiain 

vecuftis Sinarum voluminibus nullus ad eamfignificandam hieroglyphicus 

charader (quales funt illorum litterx ) reperitur. Noftratium aliqui Prxfedi in Indiis 

probabilitatemindigenatus territorii Chinenfis Se à multis xvis agreftem Se incultam 

iiiiffe mihi teftati funt : Sed ejus culturam, vires eximias, prxparandi modos, dicmitates, 

qux quocidie adhuc incremencumfumunc, apud illos minus obfoleeas effe. 

Quod fiita fit, non male quadrar cum iis,qux deTabaco Se Canna facchariferaperhibeucur 

: quarum illa olim ìnnarali folo Indix Occidencalis folummodo herba vulneraria 

fui e habica ; Hxc vero inftar Iridis circa ripas vaga fuic& contemta,antequam 

H > dulcedo

IACOBI BONTU 

LedoejusàBarbarisdereaa,tandemquepermanuscrad,t,atquecumIaboreexculca, 

coei Orbi ceperic effe obledamenco. 

C A P V T IL 

Ve Wuce Faufel> Pynang Matiisdi&o, deSkii, 

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. VI. 9l 

bus, Faufel, cum calce è teftis oftreorum ufta mafticant Incolx. Hoc Sirii Pynang fotmam 

refert glandis quercinx, quamvis quadruplo fic major , antequam ad medullam, 

qux in medio eft, venias, veflitur multis ftìamentis, iifque tam lentis utadmafticando 

confringerepoffis. Hanc nucem quadripartiuntur incolx, fi grandiufcula 

fit, fin minus, difpartfuntur, Se fìngulas partes, fìngulis foliis involvunt Betele, 

vel Sirii didis. Folia autem hxc è Convolvulorumfunt genere, nifi quod ctaffiora 

fint paulo, tura ifta folia pauca calce, ut fupra dixi, admixra, ore terunt, &priorem 

quidem fuccum exfpuunr, ne calx fua acrimonia, gingivas, palatimi, Se guttut Ixdat, 

reliquum fuccum deglutiunt, qui fànguinis & mirai inftar rubicundus fit ab admixta 

calce, nam fine ea viridis eft fuccus, unde edam eo colore dentes inficit, & nimium 

fumptus atro colore imbuir, quo Indi adeo gloriantur, quam noftrates puellx dentium 

candore. 

T> Etele hoc porro Phafeolorum Se Pipé- 

B E T E L 

-A3 ris modo appofitos bacillos fcandit ; 

Et frudum fert Piperi albo, Se oblongo fimilem, 

leu ma vis, caudam Gliris referentem, 

quem Incolx Sirii-boa vocant, eftque 

propter raritatem in longe majori exiftimatione,quam 

ipfum folium Betele. Nunc 

fi quis fententiam me de harum rerum ufu 

roget, dicam libere quod fèndo, id eft, 

memafticationemhanclongeprxferrefumigio 

Nicocianx , feu Tabaci ; attamen 

fi quis fine modo (quod fxpe fic) his ucacur, 

corrodunc dences, inimo eos excidere faciline 

; novi ego , hic Iuvenes, qui vigefimum 

quincum annum nondum exceffere, 

camen piane edencuheranc, ab «fuhujus 

folii frequenciori. Ideo quoque videre 

eftplerofque Iavanos, uc Malaios,rariores 

habere dencium ordines x in quorum vacuos 

loculos, diciores, aureos rurfus includunr 

, quibus eciam non modice fuper-' 

biunc. Prxterea, fi Nux Pynang non fàtis 

macuruerir, tum mafticata vertiginem 

cerebro fubitam inducit, non fecus ac fi 

fumpto vino quis ebrietatem contraxerir, 

qux alteratio quamvis fumpto pauco fale, 

&hauftu aqux gelidx evanefeat, tamen 

non omnino phyfìcarum rerum ignaris fufpedamerico 

effedebec, quid id fic, quod 

in no biliffimam corporis parcem, qualis 

eft cerebrum, Se menremhominis ipfàm, 

tam rabicani mucaeionem inducac. Notumque 

fiec indaganti caufas reruin,mafti- 

\ 

cacionem hanc univerfò nervofò generi 

non admodum effe amicam, Se falubrem. Icaque ego pronuncio ; fi quis hoc medicamentum 

ad commendacionem halicus oris,& dencifriciummoderare fumcre velicene 

lubence, nec male feccrir. Acque hic cum Horacio concludo, quod, 

Sit modm in rebus ,fint certi denique fines, 

uos ultra, citraque neeptit confifiere recium. 

H 4 C A»

IACOBI BONTII 

C A P V T I I L 

Arbor Spinofa, unde Qaxefeu Lycium exprimitur. 

En Lyciifiirpem, cujus jam PÌtnius olim 

Tam bene laudayitfuccum, fed notior ille e fi 

Hifce locis hodie, lacrymtque Paparveris ipfum 

JEquiparant Indi, btliofàque tormtna mentri* 

Tollit y graufiero confirtngit robore dentes, 

J>h,os nimis erofìtcreberrimm ufus Arecca, 

ûam Calci mtxtam larva coment ore cruento. 

ARbor hxc quam defcribimus,creberrimis,in trunco, Seramisdpmis eft obficus, 

foliis fere Sabinx, vel arboris, quamvocanc Vicx; fed non carapinguibus, Se 

craflis. Cxcerum Fabasrocundas fere punicei coloris, in quibus tres,ara ad 

fummum quatuor,nuccs claufx latenr,tanta duricie,uc dentibus frangi nequeant,nifce 

A R B O R S P I N O S A . 

pueri apudnoslocofphxricarumlateritiaruminlufu fuo utuntur. Vfum porro ejus 

in medicina duplicem vobis monftrabo ; primo, ex fapore foliorum aftringence, Se ftiptico, 

ficcum effe contendo, ideoqueejus fucco e foliis expreffo, ubi alia medicamenta 

defint, in ulceribus audadcr uri non dubitavi: fed in tanta reliquarum piantatura 

copia, viliffima feu potius notiflìma contemnuntur, uc alibi de Graminis lue nafecntisfpeciebus 

diximus. Secundo , longe nobilior Se antiquior radicum, cordami &: 

foliorum ufus, quem mox docebo. 

Vt hoc quoque obitet dicam , plurimos etiam prxter hanc habemus fpinofos 

Ituticcs

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. VI. 5>5 

frutices non tantum:fed ingentes, &vaftas arbores, quxfpinas in rarais Se trunco 

ferunt dodrantales,inter quas arbor ea eft,qux Fabas rubras fert edules,Turdis jucundum 

pabulum, ut alibi videbimus. Tum hic Carduus Se fpinis furgitPaliurus acutis, Se 

fi quis in fylvis a via aberraverit, quod fxpe iis accidit, qui cum fclopetis eo occidendorum 

Cervorum, Aprorum, Se Vaccarum fylveftrium, gratia abeunt, illi fine laceris 

vcftimentis in viam non redibunc, Se, quodpejus eft, fcrociffimafxpe Tigris incer hxc 

fenciceeaciim mulcorum exicio Iacee. 

Sed,miffa digreffione, rcverCamur ad arborem, quam vobis ob oculos pono, è cujus 

radice non folum; fed ex corticc, Se foliis, multoties prxftantiffimum excoxi Lycium. 

Cujus vires in Medicina fi enumerare velim, prius me dies deficiat.Hoc unicum addo, 

Malaios , Se prxcipue Chinenfes, fi quando Areccam Se Betele mafticant, parum Lyciiipfi 

Cate didi admifcentes ad prxfervationèmnon folum; fed &:corroborationem 

dentium Se gingivarum, qux alias ab admixta calce infirmiores redduntur, Se temporis 

tradii dentes exefiante tempus fenii decidunt. 

Garcias ab Orta 1. primo, cap. decimo. Cate feu Lycii fecit mentionem : verum in 

ejus defcriptione parcus eft. Arbor unde fuccus Lycii exprimitur, Rhamni fpecies, folia 

Erucx fert aut Sabinx potius. Quod Se Plinius confirmat 1. 24. e. 14: Alterum genus 

( de fecunda Rhamni fpecie loquitut) nigrius eft, Se quadancenus rubens, eft Se 

filveftre. Fert veluti folliculos (femen, credo, intelligit). Hujus radice in aqua decoda 

, fit Lycium vocatum medicamentum. Semen fècundas trahit : Alter ille candidior 

aftringit magis, colledionibus Se vulneribus accommodatior, Sec. Ec paulo poft. 

Lycium prxftanciflìmum è Spina fieri cradunt, qualis in Indicis arboribus, quoniam 

longe optimum eft Indiami. 

C A P V T IV. 

Ve Tamarindi*, & Carandu. 

T Amarindorumaebor denfo eftfacis ligno , &in alcicudinem Cerafi plerumque 

affurgic i foliaferc mimica inftar Ciceris Ariecini, egregie viridia, ira uc jucundumprofpedumincuencibus 

prxbeanc ; Cxcerum Ciceris, Se Viciarum foliis 

inZeelandia, quibus Cam avidearmenea vefeuneur, perquamfunr fimilia, guftu Oxalidis 

acido, unde incolis, Se propcer aftringencem qualicacem,in Cholera Se Dyfenteriafunc 

familiaria. Frudus Fabarum fpecies fìinc, paulum incurve nafeences , pulpa 

incus contenca, pheeniceo eft colore, nam quod aera apud nos vifìtur, longo temporis 

tradii contraxit. Hic color iu Caftaneis perfpicuus eft ; tura Pifa ipfius faxea fere" 

funtduritie, ac Pifa Lupinorum referunt ; fed colore funt atro. De rainorativis eorum 

viribus, quia roti Orbi innotuit, hic volens taceo: Hoc tantum filentio non 

prxter eundumeenfeo, ut nos potum nofttum quo tidianum cum Saccharo Se Tamarindis 

confìciamushoemodo: Vafculum bene vineulis ferrcis vindum, circiter triginta 

amphoris aqua fluviatili repletur, quibusinduntur Sacchari nigri Iavanii Ife ij. 

Tamarindorum ^ ij, Limonum recentium incifbrum, N°. ij. Hxc bene obturata 

pcnantur in loco umbrofò per viginti & quatuor horas. Mirandum eft, ut hxc invicem 

fermententur, &fìne igne cum ftrepiru ebulliant, non fecus aclebctes cerevifiarii 

ifli in Patria,fuppofito copiofo igne, effervefcunr ; ad fìiperiorem yafculi parcem 

fordes&fxcesfìias amandans: Ec hxc Iavanis, &: noftratibus cerevifix loco eft: fapore 

delicaco, necullo modo cedence Hollandicx cerevifix, cumfalubriorlonge in 

his calidiffimis locis pocancibus eft. Ec ceree fi mihi ucriufque opcio decur, ego me hoc 

Iulapio concencum effe proficerer ; nam experiencia di dici, cum naves è Pacria Martiam 

Cerevifìam longe optimam huc advehunt, tum Angli quoque defxcatum fuum 

potum Cercalem, delicatiorìbus ventriculis minus effe commodum, Se fxpe nifi quis 

fibi temperer, infignes cruditates ravifeeribusprogignere. De cxteris potulentis rebus 

abunde egirnus in Duuta Indica noftra, ad quam curiofum remittimus. 

Prxter hanc Tamarindorum jam deferiptam fpeciem, crefcit Se alia frudu longe 

a precedente diverfo, quam Gareias ab Orta cap. 6. lib. 11, fub nomine Caranr^deferibit. 

Carandje auceni Malaiis vocacur, folia quidem hujus arboris cum Tamarindi 

arboris foliis piane conveniunc, ficuc ex ramufculo hoc appido juxca arborem

94 


„ v s & : C A R A N D A . 

T A * * A K . I N D V S * . ^ 

botemvulgariumTamarindorumviderelicer. Fruftus ^ ^ ^ 

profert. Colore hic te »^ s J" P^^• ' is, ncqUe dentes tam acidos rcddit, quam, 

teliate laxativa. 

CAPVT V. 

Ve Àrbore Mangifera. 

Manga Salutifera fic crefcit pradita fuccù, 

Atque intmfiarvas oftendit limpida carnes 

Cafianeafque Nuces referunt tofia igne faporem, 

Qu&fruBm media fixa conduntur in alvo. 

C Hriftophorus à Colla liane Arborem, pag. z9}, bene deferita, ad quem 

nosledorerareraittentes, hoc tantum , quod cxeenomifere, dicemus. Credit 

non fecus, ac Quercus in noftra Pattia , hinc inde incurvi* > Se ingcntibi s 

ramis fé extcndentibus, flol flavus eft, Se in fafciculos congcftus, quahs ferme eft U-

HIST. NA.T-VRAL. Se MED IC. Li E. VI. 

A R B O R M A N G I F E R A . 

guftri, fed in multo longius fpatium fé extendit. Frudus immaturi acidi piane funt, 

ut nifi codi dentibus non fint ferendi, quapropter nucleum excidentes, quem prxmagnum 

in meditullio gerunr, ex ea pultem coquimus, qux , Saccharo afperfà, 

omnino faporem referc illius condimenti, quod apud nos coquicur, ex uvis crifpis 

acerbis immacurifque, fi ova ei mifceancur ; Se ceree guftus acrioris effe deberer, fi quis 

differenciam faporis cognofeere vcllet, hoc modo prxparati ventriculo roborandoefficaces 

funt, & refrigerando fànguinis in Iecore, venis, &: arteriii, infèrviunr : maturi 

vero ubi devenerint, non folum viridemfuum colorem, in flavum murant: verum, Se 

qualitatem fuam frigidam amittunt : tum Se faporem aftringentem in dulciorem commutant, 

&calidi humidiquedeveniunt, bili gignendxaccommodati, ut eodem fol. 

apud Chriftoph. à Colla, paragr. 5. dicitur. 

Itaque, fi maturis Mangis, fé aliquis fine modo ingurgitet, facile in Dyfenteriam, Se 

Choleram incidit, qui duo affedus non fecus,ac dira peflis in Europa, homines hic jugular. 

Sed quoniam de his affedibus, Se cura eorum abunde in Mechod. mea medendi 

Indicaegi,de iis fìiperfcdeo dicere. 

ANNOTATI o. Videneur diverfx fpecies Mangarum apud Aucorem noftrum 

fuifle cognitas, figura non folum, fèd imprimis guftu Se dignitate,inter fé diferepantes. 

Nam alibi mentionem facit deterioris cujufdam Manga, qux fapore refert Paftinacam 

illam fàtivam, quam noflrates CtU-p£Cìì vocant. 

Alibi vero coramemorat Manga fpeciem fortis admodum odoris, Terebinthinam 

feilieet, Se Piccx arboris lacrymam, redolentes ; quas proptetea noftri ^tUtft?? 0 appellant. 

Sapore, fateor, non funt tam gtato quam prxcedentes Manga ••> verum fùdorifica 

&: diuretica fura admodum qualitate ; ideoque eos merito inter alimentofa medic.imenta 

recenfeam. Quin Se gummi ipfe, frudus, Se arbor, Laricis inftar, ex fé deflillac, 

9S

d i S S S S a a Maniera, diurni Queiculndrca^diaa, de qua ex prò- 

feffo didum eft. 

A 

C A P V T VI. 

Arbor Melonifera, Papayo vulgo ditta. 

Arboribus quifnam credat creviffe Melones, 

$u'i non Hefperias -vident h afe piagasi 

Carne quidem fìmiles intm, fimiltque fapore : 

Sed calor in nigro femine nempe latet. 

Jgmsquis at epatriis Indos adveneris oras, 

VruBtbus his nimium \ lib. 4. fiibnomine Pino-guacu. 

C A-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. VI. 97 


Ve Arbore Conifera Macandou. 

ARborhxc profert folia admodum lata, craffa, colore pulchre viridi, qux non 

abfimiliafunt floribus Ari, quem Pedem Vinili botanici vocant : flores ferr albos, 

oblongos, inftar Periciymeni, queis decidentibus ordinatim fuccedit frudus 

Macandou Iavanis didus, hic depidus, nucem Pineam piane referens, nifi, quod 

A R B O R C O N I F E R A M A 

tam acute in conumnondefinat, neque tam lapidea eft dutitie ; fed mollis piane, immacurusvirec, 

macurus flavo eft colore: porro muccilaginofìis eft frudus, fapore fàtuo 

, autinfipido potius. Malaii fub cineribus affatum comedunt, ad Dyfenterias, Se 

Cholerx orgafinum fìflendum, tum pedoris vitiis, Afthmati, Phthifì, Pleuriridi conducere 

aiunt, propter vim emplafticam, qux in ipfius muccagine eft : Ego certe co 

nomine arborem liane Confolidam Tndicam arboream nominare non dubitem, utpote 

qui primus eam deferipferim: §e quare mihi non idem jus fit, quod veteribus, qui 

vegetativa, ab effedu, fapore, colore, Se primis qualitatibus fxpe nomenindidere ? 

Prxfertim cum in Nofocomio vini hujus frudus confoli dantem, in Hxmoptyfi, feu 

fputo fànguinis, non femel cum fucceffu expertus firn. Folia quoque fàrcotica funt, Se 

in vulneribus, Se ulceribus, carnem egregie generant, Se cutem cicatrice obducunt. 

In quamremfàl exfoliis quoque arte Chymicaelicereliceret,quod prxterconfòlidativam 

qualitatem, etiam, quamvis inveterata, Se cacoèthia ulcera, munda reddit. 

I C A-

^ IACOBI B O N T U 

C À P V T VIIL 

Ve Jpm affitti vocavere. 

C A-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. VI. 

C A P V T I X. 

Ve Vtraque Nimbo feu Lauro Indica. 

Nimbo njocor lava, fum nobilis Indica Laurtis, 

Jffua morbos uteri pellere ritefòlet: 

Iudice me fi prima datur fua palma Ligufiro, • 

Tune ego ab hac facile feeptra fecunda fero. 

COnflat mihi ferme,Garciam ab Orca hanc arborem, fèu potius fruticcm, oculis 

nonufiirpaffe, cum quod eribus verbis de ea fcripferic, cum non debuiffecnobiliffima 

hxc folia ignoraffe,quibus nil magis apud Eidos in ufù eft medico: nam, 

prxcerquam quod in locionibus, fomencis, infefiìonibus,Indx mulieres, ad morbos gy- 

N I*M B O I. 

nxceos his foliis ueancur, nil Cam juvare dicunt adverfus Colicos dolores, longas 

Diarrhceas,Hydropem, & ad perniciofiffimam vifeerum, prxferrim mefenterii,obftrudionem. 

Foliis quoque non eft in ambitu ferratis, cxterum foliis Lauri non abfimilibus 

: fèd craflìoribus longe, ut potius ea Rhododendri foliis affimilem. Nervos folia 

habent inftar Plantaginis ferme, fed non tam crebros, colore è nigro purpurafeentc; 

totus frutex obfcure viridis eft. 

I i Crefcit 

5>9

C 

IACOBI BONTII 

N I M B O IL 

Refcic Se alcera Nimbo fpecies, quam averfa pagina cum flore hic appofui, pnmam 

- florere non vidi, cum tamen in horto meo eam curiofe alani. Flos fubpalhdus eft, 

non piane albus, ut Garcias affirmat. Vulneraria quoque ei ineft vis, Se fuccus è vindibus 

foliis expreffus, uriliflìmus eft ulceribus antiquis mundificandis. 

Qualitate ex amaro fubaftringenre calidam, fed magis ficcantem effe verifimile eft : 

•porrolndi veneno, vel intus fumpto, vel telis inflitto,mederiteftantur, Se apud illos 

in frequenti eft ufu, fi inbellis velhaftis, vel Crijfts (id eft Sicarum genus) vulnerati 

fint : nam Iavani vel fuccis ex herbis venenofis, vel fanguine Salamandrx Indicx , 

quam alibi fub nomine Gecco defcripfimus, cela fua cingunc,ideoqueea femper acris 

maculis infeda confpiciuncur :nam hx nationes adverfus hoftes fuos adeo crudeles funt, 

ut" vel cum vicxpericulovindidamacerrimain exerceanc, quod ipfe coramvidi, dum 

in bello in erupcione aliqua noftrorran miles quidam Iavanum cranfixiflèc gladio, ipfe 

conerà nicens arrepco capulo enfis, fica fua hominem crucidavic, &ipfc mille vulneribus 

à reliquis milicibus confoffus, ftridcns dencibus, cecidic,- vicxnon vindictx exfaturatus. 

Vitaque cumgemitufugit indignai a fub umbras. 

A 

C A P V T X. 

Arbor Cajfiamferens. 

Rbor qux Caffiam folutivam fere , feumavis fabaceam, magnieudinem xquat 

Pruni, foliifque eft Mali Perficx foliis, fed cenuioribus paulo, flores, Gcniftx 

floribus adfirailantur, ufque decidentibusfuccedune filiqux, primum viridis 

coloris,

HIST. NATVRAL Se MEDlC. LIB. Vi, m 

ARBOR CASSIA M SOLVTIVAM F E R E N S* 

coloris, dein in magnitudine accrcfcentes, ad maturitàtera pervenientes, nigrum colorem, 

Se majorem duriciera induunc, quales in Europxis pharmacopoliis vifunrur. In 

filvis Iavx crefcic copiofe , quas inde Chinenfes Incolx, Malaii, Se Gufàratx affcrunt, 

fed propter nuperrima duo bella cum Iavanis Matara nenfibus longo temporis 

tradurrne in urbemvenalis non aliata eft Caffia: fed jam refpirantibus nobis à bellis, 

Se metu Iavanis incuffo, rurfus in fatis magna quantitate adfertur. Flores (quod 

peneomiferam) aromatici funtodoris, proxime Caryophyllorum flores referentes. 

Vtnotas qualitates hujus Fabx prxdicem, non eft mei inflittiti, utpote qui aliquid 

infoliti, Se patriis auribus inauditi, latius explicare defiderem : fèd ne videar nobiliffimam 

arborem, quam fxpe vifu ufurpavi, prxteriiffe, hxc pauca de ea commentattis 

fìim. 

Neque hoc filentioprxterirepoffum, ad vìtiaRenum, Se Vefìcx, ad Gonorrhceas 

denique Venereas, nullum erficacius in his locis remedium inveniri, quam pulpani 

exFabahac extradam, Se cum Therebinthina Veneta mixtam ad 5. ijfi pondus, vel 

ejus dcfedujGummi Benjouin, quodnefeio an Plautus Refinam iEgyptiam vocaverit, 

dum conquerenti fervo, fé heri caufà rupiffe currendo ramices, ipfe herus refpondet, 

Refinam JEgyptiam ex melle vorato, ejr /alvum feceris. Hoc fàltem feio, Gurumi 

Benjouin in Ceromatis utiliffimemifceriad omnis generis Hernias. Vtdefìnam, 

metito hxc Caffia inter laxativa principem locum habet in morbis, qui febre carene; 

nam eam in Dyfenteriis, Choleris, cxterifque affedibus, qui ut fere femper Febrem 

fympromaticam continuam fecran ferunt, non facilelaufim exhibere,curn periculum 

fit ne in bilem convertatur ; Se fic caufam horum affeduum adaugeac. 

/ 3 Porro

101 

IACOBI BONTU 

1 

r r „,h Orta ridicula refercur quorundam opinio, nem- 

^ a S S £ ' , S K f f i £ P-dUiem inurit, inique 

inteftinorum & hepatis raducic. 

C A P V T XI. 

Ve FruBibus Carambolai ditfis. 

Oxalidos guftu gratum prabemm acorem 

VruUibm, atque tifdem centri* profluvta fifio. 

^ Atcias ab Orca hunc ^^f^^^^^£^ 

GssSffi^s^^ 

b ^ f l o ^ F R V C T V S C A R A M B O L A S. 

in p T lo e b v us cct 

auntfd.qmeoblong, i n q u a t u ' ^ ^ ^ ^ ^ ^ Z ^ ^ 

pl-inuali.fruauslnd.cic„mAlho,Porrc'^^^^^^Sy. 

peris ,K tumponumut ' n t «/^ r C "' a f'^^ chÒlerre, Spafmo , Febribus ardenrumi»; 

è viridi cius fucco coniectus, Ltyienteria:, v-uw«'* > r ' finemà 

X s X aliquis morbis biliof.s, ut.l.mtnus eft, Saccharo quoque,n cundem finema

HIST. NATVRAL. Se MEDIC LIB. VI. iòj 

Chincnfibusconditur. Adoris Aphchas prxccrea mixcushic Syrupusin collueionibus, 

cura pauco mellis rofacei adJiibecur, tura in gatgarifmatis adverfusincipientem Anguiam. 

tacile propter vim repercuflivamfummum locumobtinee. 

C A P V T X I I. 

Ve Corni cujufdamfeu Sorbifpecie. 

• Sava Dyfinteria (fteè-tìrbutnttormina njentrem, ' 

JQuéis tòt lethaas anima ductmtw ad umbras. 

His fimul & Cholera bem fubvenit Indica Cornm: 

At multos agros è fàucibus eripitOrci. 

CRefcic hic in lava ampia Se vafta quxdam arbor,in alcicudinem BacavicX Quercus 

facile affurgens, foliis oblongis, craflis, Se egregie virencibus, fapore acido 

( uc Oxalidis eft ) Se aflringenci : flores funeparvi, fafciculatim crefeences, 

ferme uc flores Sambucini, quibus frudus fuccedunt rotundi, Se,eciam ut uvx inter fé 

S O R B I S 1» E e i E s. 

cohxrences, fed rariore incervallo a fé diftances. Primum hi frudus virides apparenc ; 

moxmacurcfcences paululum flavi deveniunc, piane macuri ex nigro purpurei fune, fa* 

pore astringenti, quod indubitatum fignum eft, effe ftigidioris nacurx,&: qualicacis : lapillos 

incus habens, quales reperiuncur in Sorbis, Se Corni arboris frudibus, Se in earum 

genere arborem hanc pono , qux prxcer didum in frudibus fàporem,eriam cruncum 

nodofum oftendic. Succus ex floribus expreffus, colore piane refert Mori fuccum, 

ac certe eodem modo tingit purpureo color e: Ex hoc fucco nos hinc conficimus 

fyrupumfaluberrimum ad Dyfenterias Se Choleras refrxnandas : Qux dux 

/ 4 morbo-

nlorumfpeciesp^ 

hrÌ^^^^^^ZZfZ^. Sacharo « 

;ue^7eratiadfupradiaosjammorbosidcmjuvament.adferunr. 

C A P V T XIII- 

T>e Fraxitw Indica, cjufque frutta. 

Refcir hic arbor fatis patula, & Fraxini fimilibus foliis, trunco quoque nodo- 

Cb : fiuto fert, quales ferme funr Nuces Avellame, corricrbus ablat., edules 

fané, « non mali faporis, lid paulum aftringentis, unde frigida:, & hce« natura 

effe conftat ; ut & folia, qua: impofita vulneribus, & ulcer.bus, ea mimdant ra- 

F K. A X I X V S I N D I C A. 

nan eque, tum cicatriccm iis brcvifnmo eemporis fpatio fuperinducunt. Succia ejus 

Cochlearismenfuraexhibieus,Lumbricos, Afcaridas, &Tincas necae, quibus propter 

Solis, Se aèrishumidam& calidam intemperiem, putrediras effednccm, homines, 

prxfcrtimpueri,affiduoaffliguncur. ^

HIST. NATVRAL. Se MEDIC LIB. VI. ioj 

Nec eft quod mireeur quis, Indos à-compofitis medicam eneis abhorrere, cum adeo 

felicirer fimplicibus herbis, affedibus conerà nacuram mederi coneingac;icaucmerico 

imaginer mihi vecerem medicinam fimilem fuiffe, Se compoficiones iftas medicameneorum 

àrecencioribus Arabibus inventas effe: quo commodo ego dicere non aufim, 

ne hxrecicus apudmodernos audiam. Saltelli hoc fcio,veterem &antiquam eflè rcgu^ 

lam, Fruftra fieri per plura, quod poteft fieri per pauciora. 


Arbor Lanigera five (joffampinus Tlinii. 

DE Lanigcris feu Goffampinis Plinio didis, lib. i z , cap. 11, Se lib. i z, cap. io, 

quoniam plures ante me fcripferunt, ego tantum arboris ejus generis figuram 

vobis ob oculos pono , qux nullf, quod fciam, hadenus defcripra fit. Arbor 

hxc pulcro foliorum virore nonfolum oculos obledat : fed Se caule viridi, §cin celfi- 

A R B O R L A N I C E R A . 

tudinem fxpe Mali Picex, redis fuis ramis expanfis, tranfverfim xquali ordine, Se longicudine 

è cruncofurgentibus erigicur. In quibus poft flores rubros, oblongos cubulos 

fere, qui macuri Lanam, Se femen nigrum Piperis inftar producunr. Lana hxc propcer 

brevicacem carminali non poteft, neque indelintea texunturifedper fedper totam Indiani expeeicui',

nr IACOBI BO'NTII 

1 i • L r-^rirtlms Civendum unicceft,ne 

pedtur,quodfulciendiscu^ 

Le Lanugo flammx vel minimam fcintillara exapiat. naia 0 

tenaciter hxrendoferpit, ut vix aquareitingui valeat. 

C A P V T XV. 

Tlauta Spinofa incogniti. 

R rfrit hic auidara frutex non admodum alte ì terra exfurgens, qui primum flo- 

C lelôs^ 

ridesfunemoiri vero pulcre rubri, forma rocunda, frutti manibus adeo fondura 

Ireral fé eraictunc, il Affamfcecidam, Sagapxnura, Se Caftoreura longo m- 

P L A N T A S P I N O S A . 

cavallo fuperent. Quapropter eos quoque Indx mulieres hyftcricarum naribus admovent. 

Edules porro effe negant, neque, quod fciam,ad alios ufus adhibentut; itaquo 

nonfuaferim, utproptet pulctumcolorem, iis aliquis temere vefeatur ; nam forte in 

perniciem fefè dar et. Cum hic fecundum Homer um crefeant Pharmaca multa bona, 

multa mixta, plurima vero venenofa, Se deleteriara vim obtinentia. 

C A-

HIST. NATVRAL. & MEDIC. LIB. VI. io7 

C A P V T . XVI 

Queum Indica Kiati Malaiis dieta. 

Indica fum Quercrn, foliis ego ere fico ficulnis, 

Duritie infigni patrium fed Robur adaquo; 

Vndula quin etiam me permeai undique curva. 

HAnc arborem merito Quercran Indicam vocavi propter vaftitudinem lateque 

patulos ramos non folum: fèd Se propter infignem ejus ligni duridem Se undulacam 

ejus afferumpiduram, qux duo in Quercu noftraci eciam reperiuncur , 

tum in xdificando maxime hoc lignum probacur, quod durabile fic, nec facile à cere- 

Qjy E R C V S I N D I C A . 

dine fècetur,neque tamopportunum Formicis quibufdam albis, quxligna exedunt 

pauciflìmo temporis fpatio, ita ut ingentes trabes, quamvis externa facie integrxvideantur 

, fxpe intus ab his infedis exefx fint, non fine metu etiam magnarum xdium. 

Folia parala fune Se accadu afpera, uc nifi fine incifuris in ambiru effenr, quis ficulnca 

folia effe puearec: florem fere flavum inftar Peponum floris, quibus fuccedit frudus, 

Nucem gallam fapore, magnicudine, Se forma referens. 

C A-

ft I A C O B I B O N T I I 

C A P V T XVIL 

Ve Sambuco Indica Je Ebuli fpeciebm, Ór deVinea 

Thamirux Tlimi > de "Bryonia, aliifque 

herbìt purgantibm. 

V enim non eft in ambitum dentatisi fed *q«» llbus ' " orl ° Jriores : odore por- 

O dum ditferr, neque baccis : fed baccs grand»» fune & « « « ^ P 

ro, & effeaibus Sambucus eft,rum ram.s, pulpam albam contmentinus, p 

refpondec. 

S A M B V C V S . 

Ebuliquoquefpecierareperireeft,eumBryoraara,&UvaraThaminam qux ria 

cura viribus inter fé ferine converaant, ego ea de induflria conmnxi. Valcnt fiquidera, 

in morbis longis, Se chronicis, quales fune Cachexix, Hydrops, obftrudiones 

licnis, mefeneerh, qux quidem medicamentis mediocnbus,fi non cedane,malo 

nodo malus eft quxrendus cuneus, Se fxpe in cali cara prxftar tentare aiiceps rernediura, 

quam nullum : fed id non tentandum, nifi ubi vidcris imbecillionbus rem nullo 

modo peragi poffe, & viribus etiamnumintegris, neque adeo collapfis, ut remediis validioribus 

refiftere non valeant, quod judicio prudencis Media rehnquendum eft 

Ego hoc finccre ararmo, me exttado ex hifce plantis , Se fruticibus, defpe. atos curaffe 

Qradni? cura & Efulx exerado omnibus his longe valendoti, quocidie ueamur 

cura fùcceffu, uc alibi didum eft. 

Immcnfa*

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. VI. J-O^ 

Immenfasprxeerea Convolvulorumfpecies paffim ra filvis crefeere vidi, inter quas 

bcammonca,&EfuIa,frcquentiores. Inmontibus autem luxuriabat Còlocvnthis, 

òe Cucumer Afiranus, ex quo Elaterium optimum conficitur. 


Ve Fruttibus Lance, & %ompojlvu 

HI duo frudus externa tantum facie Se nominibus interfe diferepant. Nuclei 

albi intus conditi cum carne fua eundem faporem acidum Se vinofumobti^ 

nent. Alter Rampo/lan vocatur, quod frudum crinitum denotai, quia filamentis 

quafi capillis, externe fitmunitus .-Alter ftuc\us,Laucc didus,lxvis eft Se corti- 

L A N C E , Se R A M P O S T A N . 

ce flavo, qui lxfus laderan humorem emittit Se acrem, qualem Se in Tithymalis 

reperire eft. 

Cxterum arbores magnx& vaftx funt, foliis Lautinis, è quibus hi frudus racemaeimmagnaquaneicaeependenr, 

& pulcherrimo afpedu:faculcaces utriufque frudus 

interfe conveniunt ,Se apud omnes paffim incolas celebratx, quod ardoribus febrilibus 

reftinguendis eximie conducanr. 

C A P V T X XI V. 

Ve Myrobalanis in lava. 

Nefcio cur Medici

no 

IACOBI B O NT I I 

M Y R O B A L A N V S . 

genti, qui Se exficcatis adhuc apparet : rugas quas in patria ipfos habere videmus, in 

arbore pendentes non habent, fed lxves funt,interftitiis camen apparencibus, canquam 

fibris :Non dubico, quin omnes Myrobalanorum fpecies in lava crefcanc, quàs Garcias 

ab Orca defcripfic : fed dum ob meciun lacronum Baneamenfium, Se Tigridis ferociam, 

alcius fylvas pecere non audemus, vel monces afcendere (hbencer enim in 

locis ficcioribus crefcunc ) mihi eas virides videre hadenus non concigic, fed prxccr ibi 

defcripcas fpecies, hic aliam crefcere vidi, qux Nucis Iuglandis facile eft magnicudine; 

rocundus,& piane fphxricus eft frudus ejus ,lxvis adeo , uc canquam fpeculum, imacinem 

hominis reddae. Hos Myrobalanos Mauri fxpenaviculis plcnis ad mercacum 

deferunt Se vili vendunc, ica uc paucis affibus eancum emerepoffis, quancumad condicuram 

cibi coco anno fufficiac. Condici aucem valent adverfus Dyfeneerias, Choleras, 

Se cxceros è bile natos affedus. Condiunrur quoque muria, Se aceco, cura 

Cucumeribus, Mangis, Pipere, Allio, Se Zinziberis radicibus viridibus, ad orexin 

excieandam,Capparum, Se Olearum vice; hocconditurx genus Achar vocari antea 

diximus. 

C A-

G 

HIST. NATVRAL. Se MED.IC. LIB. VI. in 

• C-.A P V T X.X.V. /'.'.. ' .'ffs: 

Ve langomasyfe Taliuro Aegyptio Ti\ Alpini, 

Arcias ab Orca lib. z, hiftor. Plantarurii Indicar, cap. 5, hos frudus langoma* vocariait, 

ut&i apudMalaios hiceciamnum vocaneur. Quantum aucem ad arborem, 

qux eos fere, eaPrunisfylveftribus in Hollandia Se foliis perquam fimilis 

I A N G O M A S . 

eft, unde & noftri Iangomas ^QfoQttlfcfye §>\ttt\] M $?Upmntt10 / vocanc. Aftrin* 

gencis admodum funt faporis : fed non injucundi : frudus maturi flavum colorem in* 

duunt : fecus quam in patria, ubi Pruna fylveftria matura, è purpureo nigro funr colore. 

Viribus inter fé conveniuntmam eodem modo,quo apudnos,fiiccus horum mixtus cum 

aq. Champacca, Se Rofarum, ardoribus gutturis, tonfìllarum, Se aphtharum denique, 

medetur. AdDyfentetias, Cholcras, Se fluxus hepaticos, expertum, intro fìimptus 

eft remedium. Summa, Acacix fuccus nobis ufum per omnia prxbee. 

Profper Alpinus has Iangomas in fua de plancis iEgypciis hiftor. Paliurum vocavie, 

credo, quia rami Spinis fine obfici. 

Si quis porro Acacix arborem videre velie, adeac Pr. Alpinum, lib. eod. cap. 4, Se fic 

nos compilandi aliena, opere levabir. Nam certum eft mihi non fcribere, nifi cujus 

ipfe noritiam è vifu, Se experiraentum ex ufu, percepì. Porro arbores hx paffim Se indiferiminatim 

per campos hinc inde vifuntur ; quod mihi fidem facir ejus, quod de 

hac fcribit Garcias ab Orta, lib. 11, cap. v, aves quafdam hunc frudum comeden- 

K z tes,

IACOBI 

fetvido avium ventricolo macerati, eo tachus emergunr. B 

sis aie, 

h Carduus, & SfinUfiurgit Palturus acutu. 

I A N G O M A S 

A L T E R A . 

ANNOTATIO. Alcerius Iangomas fpeciei aucor promiccic deferiptionem , fed 

nihil de ea inVeni, nifi folam hanc iconem, quam ideirco pofteris ulterius indagandam, 

hic apponi malui, quam ut totanegligeretut.Multum fané, quaad externamnguram, 

hi duo ramufculi, primx Iangomas, paucis excepcis, fimillimi fune, nifi torce piòtor nimia 

licencia, in magnieudine exprimenda, ufus fuerit. 

C A P V T XXVI. 

Ve Frutice odorifero quodam, Incolis Daullontas diclo. 

Cede Melilotus, Chamamelon cedito nobis 

Viribus exupero njos, quamvis Barbara pianta. 

FRucex hic in fylvis fupra alcicudinem liumanam affurgic, Se ramos fuos lare a fi 

expandic, ucSalix aquatica, quacorbes in Patria contcxunt, hicque frutex tan 

crefeendo luxuriat, ut Hortulani Chinenfes illum fiamma Se ferro exciden 

coganrur, folia fert Balfaminx foliis non abfimilia, Se fimiliter in ambiai incifa, fio 

rum fafciculos gerir, ut Sambucus, quibus etiam amarx fuccedunt baccx: quod veti 

odore piane referat Chamxmclum noftrum, Se quod eofdem nobis hic ufusinfoti 

bus

HIST. NATVRAL Se MEDIO LIB. VI. 

. F R V T E X D A V L - L O N T A S. 

bus, Se balneisprxbeat, quem Chamxmelon, &Melilocus; Ideo nomen ipfi indidi 

Chamxmeli arborei. In Cacaplafinatis porro, Se Ceromaris prò tumoribus refòlvendis, 

foliorum pul vis perutilis-efl, atque apud has gentes fecundum locum, a Liguftro 

Indico, feu Lagondi, obtinet. Florum quoque Se baccarum decodum afthmaticis, Se 

diuturnis pulmo num affedibus, mulierum quoque menftruismovendis, nihil utilius 

fu mi poteft: Pr xdidum porro Lagondi feu Liguftrum Indiami, vehementer prodeft, 

injani toties dida paralyfeos Indicxfpecie,qux Beriberii dicitur. Porro hunc fruticem 

habentes facile ufu Chamxmeli, Meliloci, Anethi, &Fceniculi, caremus. 

C A P V T XXVII. 

Ve Aceto]a Indica, aliifque Acetariis ,&- Oleribus. 

Oxalis ex acido fic appellata fapore, 

Purpureo flavum florem cìrcumdata limbum. 

I 

Nlava, &rcircumjacentibuslnfuli$, crefcit quxdam Acetofx fpecies mirabilis, nihil 

quoad formam cum Europxa Oxalide, auc Acecofà, communegerens. Aflurgic 

porro in alcicudinemficilehumanam, caule firma, Se in modum Cannabis 

angulaea, folia Agrimonix, feu Eupacorii foliis, quam funr fimilia, cum acucis fpinulis, 

hinc inde excubcrancibus : Florem fere inftar Malvx arborefeeneis, folio fìmplici, ejufdem 

quoque magnicudinis, qui in circumferencia quidem colore ex alboluteus eft, in 

À' 5 calice 

u

m 

IACOBI BONTU 

A C E T O S A . 

;«n nnlcherrime purpuratus. Folia fimafticentur, Acetofam planefa- 

h ' J ^ ^ S ^ S S ^ ^ ^ W Bengaletrfes^ esteri 

« Qil 7n edulibus Pro olere reponunr: Olus aurem, vel quicquid herbarum 

Mauri eam n edubusP»^ P commoni vocabulo, Salir, vocant; contra 

% S Z Z £ & £ ' £ * . ° * *»"> venenofam quahratem obtinet, o*> 

quicquid e «rm auoaueinftequenti„fueftpro topico medicamento ; conte- 

"nSpe" a b u h p^ 

runt quippe i p r aceto ,n dolonbus tIS bl.I0fiS) qu, 

S S 3 inMare folenr. In febribus ardentibus etiam te phrem- 

? S i o t o rfequcnri in ufu éft. Certe lise gens , mag.s addito eft medicamenti 

lòcaZs , quam intto fumendis : atque adeo phatmacrs, pwfatun vaUdion, 

b T . n o n m ^ 

eh nt minus abfurdo propofito, quamqui inter nos in pania vel lev.cule affetti, ftat.ru 

e apà,&Phatma P ca liquida rJegluriunt, fine diferimine. rum «-pbtfa, 

magLquamnecefiitatrs ergo.venamfibi pertund. curant : aft lire genes 1 ° ^ * * 

"commodata vestanone, non tantum corpus neutrum : fed* "Jf. « £ « " 

Naturam affeanm.curant, non ignari, medicamentis pto cupcdns & dehens non eli 

utendum. V. autem hoc obiter addam, viderur Natura voluifle ex profeflo mul 

tasacidas, & conrtnngentes hctbas (ut.n progredì, videb.tut) e terra Pdueere 

contta violentos & Endemios morbos, Dyfenteriam nempe, Cboleram , te ipa

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. VI, ne 

finum, plerumque a bile orros. Vt quafi digito monftraret, ubi hxc vel fimilia mala 

nafcuncur, ibi locorum remediorum manifefta Se eciam occulta qualitate pugnantium 

Penuriam non fore ; haud fecus quam in Septentrionalibus regionibus, ad Scorbutum 

Endemium veliftis locis familiarem morbum, herba Britannica, feu Cochleariaabundefuperqueècerranafcirur,uc 

in Indiis quoque Occidentalibus Lignum Guajaciura 

ad morbum Venereum, inde oriundum, terra liberalirer proferì. 

Trifolii varixfpecies, imprimis Acetoium,tam in filvis circa rluenta,quam hortis ILIxuriant.Idem 

dePorrulaca, Cichoreo,Malva,Althxa,Endivia, Laduca,Soncho,Plantagine, 

Becabunga, Nafturtio aquatico, Petrofèlino, Raphano hortenfì, utraque Beta, 

aliifque fimilibus, partim ex femine a patria allato, partim fponte nafcentibus, didimi 

volo, quarum aliqux. noftratium inferiores, aliqux dignitate fuperiorcs exiftunt. 

Cautio porro adhibenda, quod Flammulx quxdam fpecies in aquis circa prxdida 

acetaria crefcat, Laducx pei quam fimilis, ejufque elegantem virorem xmulans, qua 

ego deceptus, frigidam herbam ratus, eam guftavi, unde tanta acrimonia &: fervor linguam 

invafit, ut erumpentibus per totum os veficis, plus quam per tres horas ardoris 

iftius fenfus in ore remanfèrit. 

Mandragorx fpecies illa Italis Belladona vocata, apud Indos in frequenti eft ufu contra 

febres continuas Se ardentes. Aceto vel muria conditam, frudus quoque fùb cineribus 

toftos, prò acetariis fani Se xgri apponunr. 


Ve FriMu Mango fan. 

Cedant Hefperii longe hinc, Mala aurea, fruSfus; 

Ambrofia fafcit Mangoftam, & Nettare, divos. 

Hic frudus àGarcia ab Orra lib. z, cap. i z , nimis leviter defcriptus eft, cum 

fit inter omnes Indix frudus longe fapidiffimus. Cortice refert piane Malum 

Granatum fèu Medicum , eodernque modo aftringir, cum paulo majore 

amarore. In bafi feu inferiore parte veftitur circa caudam tribus vel quaruor quafi 

F K V C T V S M A N G O S T A N. 

fcparatis corticibus, minucioribus, ut in Rofa videre eft. In vertice vero coronam gerir 

, qux quotradios habet, tot nuclcos in aperto Mangofiano, candidiffima carne nivis 

inftar veftitos répeties,ita aliquando fex, aliquando odo,pforadiorummultitudine 

indubicato intus occluduntur. Folia porro hujus arboris, ut &truncus Se rami, nifi 

K 4 quod

TACOBI B O N T U 

116 , vi mriir Se nifi odore diftinguerentur, 


Mangani frvBus apud hyanos facer. 

Anttdoton adverfus lavanum dira venena 

Mangam quintuplici fic fpeBor fegmtne frutta*. 

•„r« \crnnm vosiudicatc: lavani hunc 

F 

o r 

Abulas lettoti narrarurus, anver. qu.pp


C • V R C V M A. 

Lienis>ruminoppilationevenularum mefarai'carum, rum Ncphricicis doloribus Caiculo 

Renum&: Veficx efficacirer opiculacur, cum feeminis menftrua promover, difficulcaeem 

pariendi auferc. Ec quod in ea capra rei eft, peculiare &: fpecificum remedium 

eft in Idero, quod multoties feliciter expertus fura. Chinenfes quoque eam propter 

hunc ufum prxcipue Saccharo condiunr. Folia lata habet hxc planta,non abfimilia 

foliis Hellebori albi, nifi quod non rara ftriata : fedlxvia fint. Radicem habet qualem 

ferme Genriana. Flore eft pulcher rime purpureo. Radix porro color e flavo tingit, 

non fecus, ac Crocus, unde etiam Garcias ei nomen indidit Croci Indici : Lufitanice 

vocacur quoque SafirandaTìerra, quafi CrocumSubcerreftrem dicas : lavani radicem 

hanc Borboni vocant, ùnde etiam ejufdem nominis nobile unguentimi conficiunt. 

Hanc cum pulvere Santali Se aliis floribus odoratispoft dicendis, inmarmorefubigunt 

in unguenci confìflenciam , quo univerfum corpus, eam viri quam feeminx inungunt: 

Quod quamvis infòlicis afpedu feedum proprer flavum colorem fic, camen adverfus 

calores febriles & Solis ardores,tummoleftiffimos quoque Culicummorfus,fummum 

eft juvamen. Frudus hujus Curcumx, qui floribus fuccedunt, Echinati funt, ut in hac 

figura videre eft, inftar Caftanearum in Europa. Aperti fèmen fìium oftendunt, Pifbrum 

forma rotundum, quod etiam codum in jufculo gallinarum vel carnium hcedinarum, 

alimenti fimul, Se medicamenti prxftantiflìmi,adverfus fupra commemoratos 

morbos,vicem obtinet. Cxterum, ut finiam, radix hxc merito ob fummas Se prxftanriffimas 

qualicaces,incer Medicamenca deobftrueneiamihiprincipenìlocumobeinere 

viderur. Nuperrime obfervavi,Chinenfes eciam infternucacoriis hac radice uri, inftar 

radicis Hellebori albi : Se ceree fapor ejUs aliquantum linguam vellicac : unde non mirum 

ir

\ 

I A C O B I B O N T 1 I 

118 «/ira Cerebrumconcutere,^: 

-um eft, procedi, mammillare, in .«ribus exalperare, te .ta Cercb 

iternutamentumè Celebro elicere. 

C A P Y T XXXI. 

Ve Vmiombus, laaca, ór Champidaca Aclk 

Difeci u foliis, latam prabentibm umbram, 

Pradttafum, v'indi quaque colore mtent. 

His a Laur'mis foliis ego difto laaca-, 

Namfiapor, ejr fimilis fruttili, ade fé folent. 

Vrìones frudus didi a corticis duritie, feu fpinis , quamvis primum gufìanti- 

Dbu fafti iiofi fune faporis, Se odoris Allium putridum referenti* eamen me- 

SotoûbcrrimÎnctefruau, numerari debenr, ficue ex fequentibus 

paeebiC:îsiisafiueveric,euranontamcicofadecash,^ 

F R v CTVS DVRIONIS Majoris I A A e A. dx,Se ficca:, quod ex effedis 

facile conjicereliceat; 

nam non folum copiofe 

urinas cient, fed Se flatus 

difeutiunt, tirai fudores 

egregie eliciunt: nihilominus 

ego inter frudus eos 

numerem , qufe medicamentoli, 

Se alimento!! fimul 

dici merentur, ideoque 

parcius iis quoque utendum 

effe autumo. Nam 

immodice fumpti inflammationem 

hepati, Se fànguini 

inducunt, Se exanchemaca 

in facie copioU 

excicane. Ec, fi quis Indica 

Scabie, feu Pnirigine 

ifta, quam Courap lavani 

vocanc,laborer, is,hoc frudu 

comefo,ftacim eam ingencem 

in cuce pruricum 

fencic, uc àfcalpendo fibi 

cemperarc nullo modo 

queac.IneerEchinacos porro, 

Se Spinofos quoque 

referuntur Li frudus Incolis laaca, Se Champidaca vocali, qui ejufdem te & ^ * 

urerque obfìeus procuberaneiis fpmofis,fed, uc laaca frudus coca£ok-*f^ 

fuperat champidaca, ita Se pungentionbus fpinis ; de quo Garcias ab Orta lib. r, cap. 11, 

fed melius multo Chriftophorus à Coftaegic,f. zb?. 

Afpera me veftit cutis, hinc ego dicar Bchwm 

Non male, me nimium vefeier ufi{ue cave; 

2\Ji faciem cupias diro rubore notari, ^ 

£>uem, fi me comedas, puflula fava facit. 

U,cx infahraris piane eft, &difncillirax concodionis, Se fere incodus per alvum 

re,icitur,utoreaffuraptuseft : nam caro ejus circa nucleos fixarara lenta eli, uunx 

denc bus laceraci valeae , flavi coloris eft, fed ipfi nuclei afe fubftanciara albani 

reddunr,inlbrcreraorisladis,fedleneam,&:vifadam,digit,fqiieadhxic-ntem. H*c

HIST. NATVRAL. Se MIDIC. LIB. VI. Jì9 

autem laaca non è ramis dependet, fed miro modo è trunco Arboris prodir. Inêntès 

nuclei inera fpinarum concamerationes contenticàine albaveftiuntur. 

FRVCTVS DVRIONIS Minoris CHAMPIDACA. 

T^ Se tamen illius aliqua fpecies, quam hic depidam damus, qux è ramis dependet. 

^-'Ac Arbor illa in quacrefeir, valla eft &prxalca, foliis Placani lacis, auc Quercinis, 

fed profundelaciniacis: Frudus aucem peculiari voce champidaca vocaeur, Se melioris 

eft faporis, falubriorifquc fucci quam laaca. Ex corcicibus horum Echinacorum fruduum 

Indi cineribus combuftis Lixivii loco inlavandis linceis, Se veftibus, ucuncur, 

Se nos iis in Cauceriis pocencialibus non fèmelufifumus. 

G 

C A P V T XXXII. 

Ve Herba fentiente, &• pudica, quam Lufìtani Yerva 

Sentidaj' Vergonhada appellant. 

Cur tattum refugis, cur nervos contrahis ? amie 

Hic Daphne latitas, qua Lauro forte relitta 

Phcebaos radios fugias veterefquecolor est 

Pone metum, nullos Phcebi ijerearis amores, 

Artta pudicitia fiatis hic cuftodia pofla e fi : 

Cynthius hic

fio 

IACOBI BONTII 

H E R B A S E N T I E N S. 

dune proxìmc adViciarum Se Ciceris Arictini formam. Cxterum pianta hxc nomen 

fortitaeft, quod contada, in fé contrahacur, canquam fi pudore afneeretur: 

flofculum profercelegancerflavum, fimilem flofeulis Anagallidos ; non ultra palmx 

altitudine affurgit. Quoad qualitates ejus manifeftas, eas ex guftu parum amaro, 

&aftringence, ficcasi calidas effe conftac, proximeque Viciarum nacraam redolene 

è quarum genere eam effe affirmare aufim:nani floribus parvulx filiqux fuccedu'nt, 

nifi quod teretes Se oblongiores funt, quam Cicerum filiqux. Prima facie 

Se fuperficialiter naturam hujusplantulx contemplanti, mirum videtur herbam 

refilire à contadi! hominis ; fed cum vidcam idem etiam in aliis multis plantis evenire 

miraridefrao: Nam inter exteras videre eft femen Trifolii acetofi, fi concredetur 

exfilire Se manum hominis fugere. HocTrifolium cum fumma quancicace crcfcic'ad 

Promoncorium bonx Spei, eaque fola herba ferme xgri a Scelecyrbc reficiuncur; 

Cumnefeioquamobeaufam,aura noftris, hominibus hujus regionis illaeam 

injuriam, non amplius defèendanc ad liccus, curavaccis, bobus, &ovibusvenalibus. 

Prxcerea Cucumer Afininus, unde Elacerium conficifolec, ubiraacuruir, 

linceo excipi debec , uc decerpacur, alioquin cura ftrepicudiffilic afe invicem, Se manum 

carpencis eludic. Nocumquoquedc herbx ifli usfiliquis, quamNolimc tangere, 

inPaeriavocanr,quàmeciamcac1aim,ubimacuruere, effugianc. Icaque non eft, quod 

pueemlis miraculum hoc peculiare huicplanex effe; ne dura in hac re nimis ajtumphilofophemur, 

idem nobis accidac, quod Cheiftophorus à Cotta reterc eveniffe Plulofopho 

Malabarenfi, qui prx nimis accurara hujus herbx conremplacione aracns redditusfit. 

Prxterea lavani illud prò philrro habeant: Ego natura non propenfus ad 

credendum fupernatutales, Se fuperfticiofas raedicamencorum vires, cum Horatio 

concludo Epift. ad Numicium : 

Nil admirari, prope res efi una, Numìci, % 

Solaque, qua pofiìt facere & fervore beatum. 

C A-

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. VI. 

C A P V T XXXIII. 

VeTlanta IavanisSimbor Mangianam 5 Malaiis j>ero Tando 

Roufà. Quod utrumque nomen Cornu Alcis a 

fimilitudine exprimit. 

Et mare cornigerum eft, &> cornibus aerapulfat, 

Multa avis m lava, Cornua terra gerit: 

Afpicis hanc plantam, fìmilis quam Cornibm Alcis \ 

Afflxam fcopulis, terranee ulla tegit: 

Atque efwigofa mitto radicefibellas .. T ,— . 

ûeis quicquid tango, fic retinerefeio. 

NAcura genicrix &rerumconfervacrix, non folum videtur contenta fuiffe, in 

cffingcndiscornutisanimalibus, in terra, Se etiam in mari, ut poft oftendemus 

; verum hoc videtur edam xmulari voluiffe in vegetativis, fèu plantis, ut 

in Cicerum,&aliquibusPifòrumfpeciebus:Sed prxcipue in hac pianta, qux circa fluen- 

C O R N V A L C I S S I M B O R D I C T A . 

ta in lava, prxfertim regno Bantamenfi, crefcit, adeoque advivum foliis fuis Corrai 

Alcis referr, ficut in hac figura videre eft, rane quidem Pidor vel Plaftes illud 

melius arce efficere poffec : Radice enim carec, in cujus vicem fuccedic malfa quxdam 

e maceria fimgofa, qualis apud Hollandos in paludibus (quas %&tBatterivcrnacule 

vocamus) è fundo aquarum retibus exerahieur, unde ifli cefpices flammaeiles 

confìciuncur, quos (Cututtt indigicane Bacavi noftri. Crefcic illa prxeerea, cerra non 

conceda : fed vel fimplicicer lapidi impofica , vel arboris cavo crunco , demiccens 

hinc inde fua folia. 

Suprahxc, deferipea herba merico propeer fucculenciam fuam, &:quodpcrpecuo 

vireat, inter Seda feu Semperviva, numeranda venit : namnunquamaêfcitêdperpluvias 

aliquando putrefecntibus foliis, ftatim primo Sole nova fùccedunt. Quantum ad 

foliorum fubftantiam, & formam attinet, ea eft piane talis, qualis in Liliis apud nos 

albis; florem fcrrc credo, fed eumnon vidi, neque adeo feifèitan-di occafio data fìiit, 

L propter 

1ZI


irpterlavanosBanramenfes.finoninimicos.faltemf.mulateamico.nob.s.mquo- 

C A P V T XXXIV. 

©cTW//Wc /« lingua Cervina, ubi de Tojyfodìo, & rdipù 

Bkum Speciebm in India crefcentibm. 

rîn k»r? ndri ^ , ^tKD7B medica oftendam. 

feliciter quotidie utimur. Radices ejus faporem dulcem, qualis etiam in Polypodii 

radicibus eft , prx fé ferunt ; hatum decodum exccllens eft remedium in obftrudionibus 

Lienis, Quartanis, Scorbuto, Se fimilibus e melanchohco fucco orm aticdibus: 

efficacius hxc omniaprxftabunt, fiaddas Sarfamparillam & radicem Chinx. 

Prxtetea hoc nobis expetimento compertum eft, folia hujus Plantx arte Chymica m 

fai redada, medicamentum topicum effe prxftantiflìmum in ulcetibus inveteraris , 

prxcipue pedum, Se tibiatum cxficcandis. Tum in carie offrara, qux hxc ulcera trequencer 

comitatur, tollenda, efncax eli remedium: nam propter aèris humidiratem, 

ulcera tibiatum difficulter fanantur, rum propccr negligentiam Se malam vidus 

tationcm,in nauticis Sociis prxfcrtim, fxpe in infanabilc malum convertuntur : fed do 

hoc alibi fufras diximus. lavani, Se Maiali ipfam quoque herbam in Morfibus venenatarum 

s.

HIST. NATVRAL. SC MEDIG Li D. Vi. xz5 

tarum beftiarum conducere aiunt. Cxcerum ex fupradidis effedibus fàcis conftae, 

herbamhanc effecemperacam, prxfercim radice, qux deobftruens eft, prxcipue in obftrudionibus 

prxdidislienis , cujus affedibu^peculiari, & formali, qualiracemedccur. 

C A P V T . XXXV. 

Solani Indici FruBus Edulis, quem Indi Fockii Fockii 

yocant. Et Hyofcyamm Indica. 

Vruttibus in Patria Solani Narcotica ruis eftp 

India at e contra Solanumproducit edule; 

Deflituunt Medicum fic Medica Mala faporem 

Naturamque novam Europa inflnibm dia. 

0 quoque fit utinam, njehimur quum per mare ad Indos, 

Longum iter ! Infames liceat deponere mores* 

QVantum ex foliis, floribus, fruduque denique hujus Plancx conjicere licet, 

certo certius eft, liane fpeciem Solani effe, nifi quod frudus longe grandiores 

fine, quam Solani noftri, urpoce qui cubici longitudinem aliquando excedant, 

corticeque tamlxvi, ut/peculi modo, humanam effigiem remittere pofiìt. Foliis 

S O L A N I Spccics F O C K I I F O C K I I dida. 

quoque hirfutioribus Se quafi lanam fuperindudam gerentibus. Craflitudine bra-chium 

humanum facile xquent.Plcni incus fune feminibusminutis,qualiaetiam in fruii 

i dibus


IZ 4 .. rnlA,Knnrro in his regionibus, noniolum 

ctìbusfeu baccis ^ S o ^ m ^ ^ n ^ » ^ &Plpel,.Eun. 

font edules, vetum etiam del.cat.mmifôriMico

HIST. NATVRAL. &z MEDIO L:E. VI. 'i\ 

tam aromatici odoris, Citrì xmuli, ut me invitami quicquam odoratius naribus percepirle 

fciam. Vnde etiam apud Malaios nil ad Cerebri& Nervorum prxternaturales 

affedus xque conducere ter tur : Hinc quoque in Spafmo Se Cholera, Conferva ex 

floribus, Se foliis hujus Plantx, fingulareeft remedium. Comperi quoque egregios ejus 

effedus in Dyfenteriis; habent enim folia qualitatem aftringentem, Se faporem piane 

talem, qualis eft in Acctofa patria, fèd palato longe gratiorem : flores quoque conditi 

non minus cordiaìes funt, quam Bugloffxaut Borraginis. • Frudus medium digitum 

longi, fapore muediaginofo & fatuo, &pcr medium tranfverfim diffedi,femen oftendunt 

paulo majus quam Milii, itidemrauccilaginofum, quod decuffatim fitum eft, ut 

ferme arcem rcprxfèntet, quatuor fuis vallis Se propugnaculis exornatam. Qualitate 

quantum manifcfte ex fapore elicere poffumus,hxc Pianta frigida eft Se ficca : Virane 

vero occulta, putredini, Se omni corruptionirefìflir, unde merico ineer violencos 

jam didos morbos, prò Alexipharmaco apud incolas in ufu eft. Dum hxc fcribo,rceulic 

mihi fenexquidam Malaius, qui medicinarii inrer fuos exercebacnon infelicicer, 

nihil xque conducete ad vcnenaca vulnerai pugionibus, &lanceis Iavanis 

alieni inflida. Solenc ecenim lavani, morcalium longe crudeliffimi, cela fua cingere 

cruore cujufdam Lacercx venenofiffimx, quam a fono, quem edit, Cecco vocamus, ut 

alibi dicemus. Hinc conjicere licet, eandem her barn etiam ad idus venenatorum animalium 

utilem effe. 

C A-


C A P V T . X X X V H 

Ve Mobilifimo, ór Saluberrimo pomate Cardamomo, 

V Majori &- Minori. 

nt E t S Ì S o cacervacim crefcic, primumque intuenti, vix d* 

C A K D A M O M V M M I N V S. 

fereneia inter duas has ftirpes videbicur, nifi quod Cardamomum vixulrra duos aut ad 

fummum cres pedes in alcicudinem affurgic ; folia quoque conerica fuaviffimum odorem 

à fé reddunc. Dum florencem eam primum confpexi, aramadverci iniignem 

Garcix ab Orcain dcfcripcione errorem,lib. i ,cap. 24, qui aie, Cardamomum, non 

fecus, acFabas, Se Vicias, feri, Se eodem modo crefeere, pendencibus filiquis, 1 ilorum 

inftar, in fummicaeibus Plancx ; quod longe fecus fé habec. 

Ideoque ego, qui plancam hanc millies concemplacus fum, primus eam ad vivum 

delineacamexhibeo. Circa radices igitut primum emirtitfpicam, qualis in Spica Nardi 

confpicitur, verum longe craffiorem , cujus calycibus fupernafeuntur flores, pallidi 

potius inperipheria, quam albi; in calycevero flavum colorem oftendunc,funtque 

admodum fimiles floribus Mali aurei. Flofculis his decidenribus filiqux eorum loco 

fuccedunc;femenfragrans Cardamomi coneinenc,quale inofficinis noftris confpicicur; 

fed colore fune flavo femina incus conclufa,qux aridicace Se eeadu cemporis ex puniceo 

attum,quemincxficcato Cardamomo colorem videmus, conrrahunc, eodem mo- 

•* do.

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. VI. n7 

do, quo ledor effìgiem, ob oculos fibi ponere poceft ; Ceree fi egregias hujus prxftanciflìmi 

Aromacis qualitates enumerare quis velit, vix horxipatioiftas eloqui pocerio 

Nam calorem habet blandum, &: Naturx noftrx amiciffimum, nullum empyreuma 

in vifceribus noftris rclinquens ; ideoque etiam folum abfque alio cibo mafticari, Se 

comedi poteft, fecus, ac Piper, Zinziber, Caryophylli, & reliqua calidiora Ar ornata, 

qux fummo fuo calore, vix nifi admixtis aliis eduliis deglutiti poffunt, & nimis large 

ufurpata phlogofin in fanguine,& febres fxpe continuas excitant;Vrinas porro commode 

ciet, menftrua fceminarum blande movec,anhelicum commendac, cum obftrudionibus 

Hepatis, Lienis, Se prxfercim Mefencerii, ad miraculum ufque, conducir, 

eciam in jufculis gallinarum , carnis hcedinx, Se viculorura. 

Ex hac Cardamomi defcripcione facile deprehendftur Plinii error, qui 1.12, Narra. 

Hill. cap. 15, Cardamomum aie nomine Se fruticefimilem eflèAmomidi,quod falfiffimumeft, 

cum Amomis,uc poft docebimus, ferulacea fic herba, Se radice referc radicem 

Spicx Indicx,pro qua impericis eeiamoberudi poffec. Acque hoc loco eft,quod glorier, 

me primum effe, qui nobiliffimam CardamomiPlanCam exade defcripfi : Cum edam 

Garciascap. &lib. fuprad. fé cancum auribus famam Cardamomi.percepirle affìrmer. 

In cibis porro condiendis, prxfertim carnihus, Se pifcibus elixis, apud Malaios in 

fummo ufu eft, Se ceree fragraneem guftuni iis addit, concodioniqueadjuvandx fumme 

conducie. 

C A H . D A M O M V M M A I v s. 

C Ardamomum majus copiofe crefcit in filvis Iavanis, flore, Hyacinthimodo,fafci* 

culato.Differt à minori Cardamomi fpecie,fupra defcripta,plurimis modisjprimoj 

L 4 quod

casibascircaradicescumflor.busem.ttt ^^"âliquandolongitudiDe: 

ger,r.Semendeniquee,usvel.l.q.ôbong^ s f u n - ' ^ ^ Cardamomi.»^ 

P 

C A P V T XXXVIII. 

Mmpbxa Indica flore purpureo, cum Calyx feu FruBm quafi 

per nebulam a Clufio dejcribitur. 

Indica purpureum prafert Nymphaa colorem, 

Atque Nucesgignit maturo calyce edulets. 

Lantafubfequens certe dignimma eft, qu, deicrrbatur minob.qualità». excellentes, 

rumpropterpulcherrimumejus florem ; ^ e £ ^ J ? ^ _ 

dum, qu. flortbSs fifccedjt-, frudum,-cujus mentionem facit C.r. Clui.us, 

N Y M V H JE JE S P E C I E S. 

cicorum lib. 4 : fed caneumper cranfennam ,ucpocc qui defcripcioncmnon inftituit ex 

vifii ; fed exrclacione navalis cujufdam focn , a quo frudum hunc coèraptura efic aie : 

rgo>

HIST. NATVRAL Se MEDIC. LIB. VI. Il9 

Ego, qui plancam millies vidi, eam paulo luculenrius vobis ob oculos ponam, uc conacus 

viri diligenciffimi fimul, &dodiffimiinreherbariaadjuvem:Icaqucverumeft, 

quod ominecur plancam aquaticam efferaam Nymphxa eft, in omnibus noftrari, eam 

inlaeis quamrocundis foliis, caule, & radice piane conveniens : Flore vero a parria 

Nymphxa differc, qui in Hollandia vel albus, velflavuseft,hicaucem pulchre purpurea 

, odoregraciffimonullo modo noftrari cedens. Frudu quoque, & calyce longo 

a pacna Nymphxa diftac, qui in fuperficie hic planus confpicicur, canquam fi per 

medium culcro diffedus cffec; verrucas parvas in orbem diftindas fuper oftendens circiterttigintaN 

0 , qux paulatimgrandefcentes, calycem fibi unaquxque efhngic, donec 

marurefcensNucem Avellanam dempto putamine, tum forma, tum nucleo valde 

referunr ; faporem quoque ejus non malexmulatur, qui tamen fatuus aliquo modo 

, Se aqueus eft, naturam redolens elementi, in quo crefcit. 

Quantum ad vires attinet, in tertiogradu frigidas, de iis hic conticeo, cum in his 

patnxNymphxx fimilis fit, ideoque decodo hujus plantx, a Malaiis edodi, utimur 

in calidis morbis, febribus ardentibus, Phrènitide, Cholera, &in mortifera 

Dyfenteria. 

Nymphxx porro alix fpecies hic etiam circa ripas fluminum, Se in ftagnis crefcunt 

abunde, ufque ad Lentem aquaticum, gratum Anatibus (quos Chinenfes in copia 

alunt) pabulum. 

Potamogeìton quoque felicicerprovenic,tumPlantago aquacica,quam frigidam effe 

nullus morcalium mihi facileperfuaferic: nam dum experiehdi gracia (ucBocanicis mos 

eft) hujus plancxfoliapaulummafticarem , tantam acrimoniaminorefenfì,quanram 

ne quidem Ranunculi aquatici ea fpecies dare poteft, quam Flammulam apud nos, 

rei herbarix periti ab ardore vocant. Ita ut'meminerim nos, non fruftra aliquando 

in Patria de ejus qualitatibus difputaffe : nam &fólia hujus Plantaginis etiam apud 

nos mafticata aliquam acrimoniam inorerelinquunt, verum rraniìtoriam tantum, 

& momento duranrem; hxc vero Indica palatum & guttur excoriat. Quodfi adhuc 

incredulus quis reiBotanicx ftudiofìis, de hoc dubiushxret, huc veniat velim, 

ci bona fide promitto, hac pianta deguftatà omnem fcrupulum ex animo rejiciet. 

C A P V T XXXI ^. 

Ve Veronica Iayana,ubi &• quadam parergice traclmtur 

n de familiari potu Aracco. 

> ; : 

' • • ' - • • • - • - • M ^ . : , , ; . 

C'Refcit hxc herba copiofe inpraris, Se fylvis Iavanenfibus, flore albo, Malaii, St 

IavxIncolx eam Oubat Matta, vocant, quodmedicamencum prò oculis denov 

tat ; quia illi fuccum expreffum ad lippitudinem, Se Ophchalmiam oculorum 

adhibent, non fecus ac noftri fucco vel aqua deftillaca Veroniex ad rafedus oculorum 

utuneur. Porro hic fuccus, Se cocius herbx decodum in affedibus ehofacis 

commendacur, uc fune Afthma, Phchifis, Si reliqui morbi Puimonum, qui cum 

ruffi homines moleftane. Tum propter vim diuretieamlncolxea utuntur in affedibus 

renimi Se veficxj tum in Gonorrhceis è concubito Venereo conceptis. Itaque ut 

fxpemirer ofcitantiam noftrx gentis, qux hos populos Barbaros appetiate non veretur; 

cum non folum in her bis cognofcendis, fèd in omni ceconomica adminiftrarione 

noflros longo intervallo poft fèrelinquant. Vcuncur porro Incolx foliis hujus conericis 

ad ulcera pedum &: ribiarum; nam qualicacis eft egregie exfìccaneis, acque ulcera 

, uc fùpra dixi, propcer climàcis humidam conflirucionem, admodum ditficilia 

fune curacu. Imo propcer incemperanciam milicum, &:naucicorum fociorum in potando 

Aracco feu vino aduflo Indico,"hxc ulcera cacoéchia, & mali moris,& fxpe infànabiliaefficiuneur. 

*$''• •. 

Ve cranfìcorie aliquid de Aracco, fèu vino aduflo Indico, dicamus; feiendum eft Chinenfes 

, gentemtòtiùs Orbis avariifirham^ì'iibtiliflìmam, hoc potus genus, ut Oryzx 

parcant, adulterate Hòlothurìis,inmarifluduancibus, admixds, ut fic ei perniciofum 

Pulmonibus' ardorem conciliente -Se hinc fic, uc mifèri nautici Se milices in Phthifes 

"Marafmos, fànguinis fpatumincidant, Se,poft diuturnam emaciationem, miferrimV 

morian-

i}o 

niorìantunNamhxcHolo^ 


V E R O N I C A S * E C I E S. 

£,Si.K il v i,„ta%»».T».~M.k.«i". «„< prò,». dJ«» 

febrem incurriffem. 

C A P V T X L. 

Ve %icino "Brafilienfu Lada Chili vocato, quod 

fonai Tiper C^Henfe &• de ejus ufu baBenut 

nobu incognito. 

o 

QVamvis pianta h*c fub nomine Ricini Americani, jam etiam apud Batavos « 

hords feri, & coli inceperit : tamen quia ejus ufus non nifi quam inter cauffa 

ca medicamenta e ognitus eft, ego non potui, quin oftenderem familiare L« 

fitanis, Se Indi* condiracn tum, Se edulium effe ad cibos affo*, vel ehxos, hoc mode

HIST. N A T V RA L. Se M E D I C ' L I B . VI. 131 

L A D A C H 1 L 1. 

Sumunt poma feu frudus illius Mandragora, quam Itali Melanfiana vocant, Neoterici 

Poma Amori*, Lufìtani ramata*, & Poma doro, à pulcherrimo, & lucido in maruris rubro 

colore; difcmdunc frudus hos cum hoc Pipere Chilenfi in minutiffraias parriculas, 

eafque crudas, oleo Se aceto perfundunt cum pauco fale, eoque prò cupediis utunrur. 

Hoc modo frigidiffiraam, & narcotica Mandragorx qualitatem calidiflìmo alio frudu 

temperantes, ne frigus priorisfolum comefi nacuralem calorem fuffocec, Se ex- 

T$ iat ' ^? n ? at aUtem Pl P cr iftud C ênfè, Capfici fpeciem effe, uc bene nocae dodiflimus 

Clufius in annocacionibus fupra Nic. Monardem Medicum Siyilicnfem 

fol. 3 8 6\ 

Incolx prxterea ( quod &a quibufdam noftratibus fit)iftud Chili quoque affi ->uo 

ore ferunt mafticando : aft egoid conans animi gratia imitati, tam exurens hoc invera, 

ut mihi non videretur operx pretium affuefèere eimori, qui, prxrerquam quod 

cura dolore conjundus fit, etiam nihil emolumenti adferar; tamen afferunt Lufitani 

jamdido modo prxparatum,utile effe adverfus pituitam, Se crudiratemftomachi;qux 

propter aliquoties jam didas caufàs huic regioni admodum familiaris eft. 

Porro defcripta Ricini fpecies eft è minurioribus : nam funt etiam majores, arac 

pollicis craffitudinem cxxquent, ejufdem tamen ufus, Se facultatis, quam fuperiores, 

qui hic depinguntur. 

r 

ANNOTATIO. Improprie admodum nomen Ricini huic plantx indi tum effe 

mihi videcur; cum neque forma,neque figura excerna,ullifve qualicacibus ineernis cum 

Ricinis Americaras conveniac ; fed vera Pipcris five Capfici Brafilienfis fpecies appa 

rear. Nifi force, (uc fxpe concingic, circa exocica imprimis, ) varia nomina nunc huic 

nunc illi planex appropriencur. 

C A-

15- 

IACOBI BONTU 

C A P V T X L I. 

Ve ^Telephio Indico. 

_ E 1epl,,euSemperv,i^^ 

T hortrs crefcit caule paulo ^ ^ T J ^ J , Ub« vocant, quod Anatis. 

J L X K ^ ^ ^ ^ ^ bcne refert ' prafertifi 

T E L E P H I I S P E C I E S. 

•fl-nriim ani incifuras ad laeus roftri habent, ut in hac figura videre eft. Sempervi- 

T 'Z raux ad exteras qualicaces frigida Se ficca eft, ideo Incolx utuntur ca 

c o n S ^ 

w Tum ad Ervfipelacaueilis quoque eft cum aceco concufa. Malaicx mu lercs ea 

nnTu^ntSoWo fuper bregma puerorum, ubi futurx nondum coaluerra , 

^ ^ ^ X o b T ^ J ^ ^ l Sei id eopicum melius applicenc, novacula 

rererenres ,ici a^roDui ce f bi Incoiarurn horum raduftriam, 

q m « e r ^ ^ ^ 

Leena : tum in herbis dignofeendis Se noxus ab innoxns f X ^ l 0 Bota"ieoS 

ab ora Chormandel huc veniunt, adeo excdlunt ,ut ne ^ f ^ S S , 

danr. Ratio eft, quod ha; gentes fedam Pythagorz fequuntur ut pl"^£J 

quod anima fenrienteprxditumfnitmllo modo " ^ « " ^ ^ " i a Z " * 

Serbistantummodo vefcuntur-, quare etiam à crebra experientia ^°aû n gue,T 

herbas edules ab herbis medicinalibus, vel et.amvenenofis, ddlingucnt, imo hoc noruncpuerifepeenncs 

& infra. 

C A

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. VI. 133 

C A P V T XLIL 

Ve fruclu Billing-bing indigenis focato. 

Stypticus è Citreis acor etfi dentibus hafit 

Billing-bing guftum hunc fruttus abire facit. 

Non fecus, ac magnus dolor arcet fiape minorem, 

Hic acor his acidis fruttibus cruitur. 

CRcfcic arbor quxdam foliis Ciceris arieeini quoad figuram : fed grandioribus, 

acido fapore prxdicis. Frudus porro eam pcndenees ex ramis, quamexcruncoipfo 

arboris prodeunces, magnicudine fìmt Se forma Cucuraerum, primum 

adolefcentum, quos Agurcas Lufìtani vocant ; qui ceree propcer excremam fiiam acidi- 

B l L L I N G - B I N G , 

taeem, ipfe acor vocari mercneur, Se quod magis in iis miror, fi cui dences, ab acido 

aliquo frudu guftaco obftupefcanc, his frudibus rantran deguftatis, ftatim acor ifte 

cvanefcec, credo, eadem ratione, qua in quibufdam affedibus mixcis prxcer nacuram 

major dolor minorem obfcuriorem reddic. Billing-bing hic frudus Malaiis dicicur, 

Se nos ex ejus fucco expreffo (nam fucculencus admodum eft) Syrupum conficimus, 

adverfus hepatis incemperiem calidam, Se Phlogofin in fanguine venis Se ar» 

teriis contcnto;tum eo ueimur etiam cum Oryzx non decorticacx decodo,quod Padiì 

vocamus, egregio juvamcnto in febribus ar dentibus, &: concinuis, cumfici fedandx 

M opcime

TACOBI B O N T U 

*34 • nflflim fiftic Hinc facile quis colhgat, qualiopcirae 

conferc. Cholerx quoque ?*' ftus eciam radicac. 

tate effe è frigida verfus ficcam, quod altiragens ejus g 

c A P V T XLIIL 

Ve Cypero Indico. 

fnnt,i^ftcosâ^«b^».feu^tmett«^^^^^_8 

foditur è terra: Odor.s funt piane:aromat.^ ^2dibusfummecondude 

eatum decoda per abquor dies fumpra, nervorum ir.g 

C V P E R V S 

I N D I C V S. 

„„, im„rìmis multum adferunt levaminis in tremoris, feu Paralyfeosiiìogenere, 

nit, & proptetea habemus in Nofocomio femper radrces Cyper. exficcat>d manum 

cum ille frequèntiffimus fit, fcdecotto Chinar, atque hoc Cypero felac«« n*£ 

Ex hac radice porro conficimus arte Chymica fai, apprime utile confum ndis «ere 

fccnriis.nulcetibus, prrefertim pedum, & tibiatum : nam ptreterquam quocloab 

fumat, etiam os à earie deficit , & loca inaura carne replet eique e. atr» 

fuperinducir. Idem & Cyperus in Patria prxftat, m cnerem redadus, & mlpetlus 

ufceribus.ft.s calcium, qurePerniones vocirarirolenr.quarquehyemeprarfcrt.mmor 

talesinfeftant. Cyperus porro intet Graminis fpecies repom deber. ideoque, qu.au 

iis alibi latius diximus, hic fupervacuo labore fuperfedcbimus. ^

HIST. NATVRAL. Se MEDIO LIB. VI. J 3f 

C A P V T X L I V. 

Ve Fabis, &" Leguminibus in arboribus nafcentibus, &• 

primum de arboriifabifene flore, qui Boa Tfinkring 

dilhis Iavanis. 

FLos, quem depidum videtis, in prxalta arbore crefcit *, cujus rruncus multis 

, &: acutis fpinis obfitus eft, folio piane, quali Tilia in noftra Patria. Apercuscam 

egregieruber eft, uc è longinquo nihil gracius oculis objicipolle pucem, 

cui magna copia filiqux fuccedunc, in quibus rubrx Fabx itidem nafcuncur, quibus 

ARBOR FABIFERA I, BOA-TSINKRING dida. 

Tur di àvide vefcuneur, non fecus, acinPacria noftra baccis Orni rubris, laqueo inditis 

capiuncur. 

Plurimx fune arbores, qux varia Piforum genera, Se Lcgumina ferirne, more piane 

noftris incógniro, ubi miraculum effec, Fabas è ligno nafci. Saporis cara boni fune 

Ut noftra Legumina, quxdam, mélioris: attamenfunt Pifa, Legumina, & Lupini, 

qux non fecus, ac noftratia in farmentis nafcuntur , Se. bacillos appofitos fcandunt. 

Fabx, quas Turfìcas nos vocamus, plures fpecies hicnafcuntur, qui fapore nullo modo 

aliis cedunt. 

M x Cxterum

e 

flatulenta &hydroticaiimdeeaintermedicamentaalimentolaieponam effe, torminaquein ^ " ^ ^ ^ „ u s , U non nifi aliquo! 4 

ties iis vefcamur. , c.ci^nnrMntes, Piforum noftrotum 

picorum aquas poeeneer per fuperiora Se inferiora educic. 

PH ASEOLV S II I% D A 1^ V Lte V B E K ' 

A B R v s Profp. Alpino dicitut. 

ANNOTATI o. Cum Aucor nofter folam iconem hujus plantx fine aliqua defcripcione 

exhibueric ; Cumque eadem xque in Brafilia luxuriec ac in India Orientali, 

vel Êgypco; paucis defedum hunc fupplebo, eaque cradicurus qux mihi innocucrunt. 

Quod vero ejus figuram &defcriptionem in opere meo neglexerim, non eft quod 

auifquam mireeur ; quoniam ea tantum accigi,qux majoris lune efficacix in Medicina 

; hoc vero, redius inpuellarumculcum, quam corporis alimencum vel mcdicamencum 

cedae ; Corallorum enim uniones, quas collo geftare folenc, exrubns Pius 

contìciuncur ; nec mcmini unquam in Brafilia hxc fiera excera Legumina advenis vei 

indigenis, etiamfi probe elixa, accepta fuiffe, quod'eapravi nutrimenti, Se difncillim* 

concoctionis deprehenderinr. Idem quoque de iis teftatum rcliquit Profpcr Alpinus, 

etiamfi fateatut ab i£gyptiis patari &pro cibis apponi. 

Silveftris Se volubilis hxc planca femper virens arboribus fé involvit, eafquc cnititur 

1 tenaci 

qui

HIST. NATVRAL. & MEDI-C LIB. VI. ii7 

teaci farmento. Cui, rami alternatim oppofiti, uti Se folia ad eundem modum xqualia, 

paria in quolibetramulo, circitet digitum longa, figura Buxi, vel Sesban Alpini 

potius foliis fimilia, fplendentia, finepetiolis, ramulis ornate innitentia confpiciuntur:movcnturque 

ut nonnullx alix herbx adSolem, fefe claudentes ac aperientes 

ad ejus ortum vel occafum ; quafi eo converterentur, quo humor radiante Sole provocatur. 

Ex parvis floribus filiqux proveniunc omni anni ccmpore, qux macure fadx 

dchifcunc, unde fex, fepcem,vel odo femina apparenc Pifi fere magnirudinis, fed paulo 

ovalis figurx, dura, fplcndencia, Ixco coccineo colore decora, excepra ea par ce, qua 

folliculo anneduncur ,ubi macula nigraloco hili egregie fplendet. 

M A S E O L V S III Q_V ADR A N 

T^n Phacos, & dotti quadrata Legumina Plini. 

G v" L v s. 

MIrum hoc Leguminis genus foliorum magnicudine, Se fruduum infìieta figura, 

CXcerisprxeminec,liceccrefcendimodo &qualicaceiifdemPifis, fimilefìc; non 

enim ingracioris faporis fune frudus, quam Pifa illa in Paeria apud nos, qux fine membranaceo 

ilio corticc (noftraces Quieti fonDW&cPfetl vocanc) appoficos bacillos 

farmencofis fuis ramis, fcandunc. Ex uno eodemque caule cria folia fibi conjunda 

emergune, acque ex eodem quafi cenerò pediculus provenir ; ex quo Phafeolus quadrangularis 

depender, Pifis rotundis repleeus, qui ubi macurueric, dehifeie, Se fit 

edulis. 

De eorum natura Se guftu nihil ulterius addam utpote qux reliqua id genus Legu-v" 

mina xmulantur, ut fupra monui. 

M 5 ANNO-

ij8 

IACOBI BONTII 

E O L V S 

P H A S 

S E C A M 

I N D i e V s , IV qui 

o N E Alpino didus. 

A v N o T A x i o. Quam fxpeinccrfc convenianc , ÔTu &Iavx Plancx, ex 

, nflnePhafeoloUquc't, qui nihil piane differc, ab eo quem P. Alpinusra Planh 

° C S nSSdit? quaravisille,iie&: Ancor nofter, nihil fere de ejus qualic,s 

&gyptlaciscradid e q , & adhuc ^ ^ ufi «m 

W V b K \ P &dtfpuKqu^frcciem r erigenda fie, & Apocy no Clufii ,angufti folio 

^ w £ * vero ancor qualicaee hujus Phafeoli, communes cura 

exceri^^^ 

fc no ville dici e. 

Piforum

HIST. NATVRAL. Se MEDIO. LIB. VI. 

L V P I N V S F L O R E FLAVO. 

plforum hoc genus, fi vel ex fapore faftidiofo, Se amaro, judicare velis, èLupino- 

X rum eftfpecie. Flores fere flavos, quibus filiqux fìiceedunt, Piforum noftrorum filiquis 

fimiles. Decodum eorum alvum mover, Se urinas, ideoquc magis inrer medicamcnea, 

quam alimcnca locanda veniunc; agreftes fune, &inhortis, quodfciam, 

non coluneur. Ramunculi exipfo caule facis longi & reda excenfi emergunt, qui definunc 

in quinque vel fex folia oblonga eenuia. Flores aucem Se filiqux eciam caule 

cum tenui pediculo adnafeuntur. 

C A P V T X L V." 

Ve quibmdam Indicis floribus, eorumque grato odore &- ufu 

apudlncolas. 

IAvani, imo omnes Indi, qui Mahumetisfedara fequuntur, florum bonofum odorum 

funt amantiffimi, ut hinc proverbium enacum fie, Iudxos rem difpendere in 

fàcrificiis, Chriftianos in epulis, Mahumetanos in odoribus. Itaque fuafètim Hollandis 

noftris, qui tanti faciunt florum varios colores, Se odores, ut fxpe integra patrimoniain 

eos abfumant,hucveniant, fi emolumentum è floribus fuis defìderent, 

nam ingens in lava eft bene odoratorum, &: coloratorran florum copia, ira uefì parciculatim 

de fìngulis agere velim, charta Se atramentum mihi prius deridane, quam Na- 

M 4 turas 

*35>

140 

F L O S I N D I C V S 


C H A M P A C C A didus. 

«,r« eorum explicem. Itaque felediores, Se magis odore prxftantes enumerano. 

Wrodra^^^^^ 

ÌZtaTcct^m arboribus non abfimilibus Perficx Mali foliis eodem modo 

o b o n s ^ 

c u m ^ 

fupradido utuntur, ut corpus à capire ad calcem eoinungant Capillos quoque terme 

femper intertextos habent hifce Se aliis bene olentibus floribus, ut mantis fuis, ve! 

i^nri'uQ nmantibus, eratiorcsoccurrant. . x 

P Kprxfcrea in arbufeulis, nivis inftar albenees flofculi, qui Tuia Mogort a 

Garciaab Orcavocaneur,cara gratiodoris, ucViolx ipfis cedane longo intervallo. 

Exhisaquxdeftillatitix cordiales conficiuntur prò Lipothymhs, (qux frequentes, 

& periculofxhicin Choletis eveniunt,) prxftantiores cerre,quam aqua Rofarum 

velBncrloflx poffint effe. Ad Epithemata porro in continuis febnbus, Se dolonbus 

Capitfs biliofisaccommodatiffimx funt hx aqux ; unde natura horumflorum, eteraperaco 

verfus frigus vergens facile conjicicur. 

C A P V T XLVL 

Ve "Rofa TìataVico - Indica inodora feu Maba 

frutefeente. 

FRurex quidam horcorum fepibus contexendis plantatur, cum farmentofis, Si 

oblongis ramis, è quibus corbes conficiuntur. Foliahabet pyramidaha, in circumfer 

encia deneaca, florem fere rubicundum piane, qualis eft Rofx Amplici folio 

apud nos. Sunc &: frucices ejufdem fpeciei, qui carnei coloris flores gerunt, quem 

Bcigx Sijfbcrtoigl) nominant; coeusporro frueexinodoruseft, &fuo virorcTolum, 

&: puìchre florum rubro colore, afpedum deledac amcenralmum. MafticatusFlos nigrumfuccum 

afe cmitcìc, quapropccr nobis aliquando denigrandis calceisinfervit. Ex,


ROSA INODORA RVBRA L 

i4t 

ROSA INODORA PALLIDA IL 

fapore tamen aftringenti, conftat frigidioris effe naturx, &in Febribus continuis aqua 

deftillata ex his floribus ad conciliandum fomnum ufus fum prò frontali. Non incommode 

etiam poffe fumi in Dyfenteria propter aftringentem vim contenderim, fed cum 

notiora, Se melioraad hunc affedum medicamenta no bis fuppetant, non eft quod ad 

minus ufualia curramus. Ego huic frutici lubens Malvx frutefcentis nomen indiderim. 

Cum Flos ipfi Malvx arborex florinonfit abfìmilis, prxfertim quantum ad pediculum 

prominentem è Floris calyce, uthicdcpidum videreefl. 

EcundaRofàBatavico-Indica inodora hic àppofita eft,qux quoniam colore tantum 

S differt à priore, quod illa rubro, hxc vero carneo fit colore, peculiariter quod de 

ipfa aniplius fcribamus, non habemus. 

C A P V T X L V I I. 

Appendix. Moly, vulgo Lilium Indicum. 

PRo miro &: vario naturx lufu flores Afiatici Europxos xmulantur. Belgx in Indiis 

pulcherrimum hunc Liliis rubris noftris annumerant, quibus fané figurx Se 

coloris elegantia haud cedit, Se proinde apud indigenas, perpctuos florum Se 

odorum admiratores, in preti© habitus. Si ulli florumIndicorum comparandus,certe 

Moly

M* 

IACOBI BONT II 

L I L I V M I N D I C V M . 

Moly montano latifolio, flore flavo, Ciuffi firailis exiftit. Caule unico ,enodi, firmo, 

fed tenui, ad altitudinem noftratis Uhi exfutgit. Cui infra tria quatuorve foha oblonga, 

furreda, rapina parte carinata Se contorta adnafeuntur. Summo aurem faftigio, ex 

membranaceo folliculo , bifariam divifo, quindecim autplutes flores uncialibus vel 

longioribus pediculis, fènis foliis, ftellx in modum expanfis, emergunt, qui fimul 

elegancerjundi coronam imperialem reprxfentant. Ideoquenon indignam putavi 

plancam hanc advivumin Indiis depidampro corollario annedere, licer uleerior ejus 

ufus Se dignicas a nobis adhuc defidcrecur. 

C A P V T X L V I I I. > 

Ve Liguflro Indico, & Alcanne frutice. 

CHriflophorus a Colta, hiftoriarum libro, de aromaeis, Seplancis Indicis, f. z8 J, 

vehemencer laudac hanc plancam : Quod adeo verum eft, uc nihil prxftanrius 

inverati in cerrapoffec, fovendis membris eorum, qui a raoleftiffima paralyfeos 

fpccie, Beriberii dida, affedifunr;de qua cumlarius in Meehod. medendi egenm, 

non eft quod hic repccam. Pianta eadem eft, quam Profper Alpinus fua , de Plancis 

jEgypciis, hiftoria Liguftrum Indicum nominac: Se cene flos, folia, &farmenra omnino 

Liguftrum referunc ; odoracius camen fpiranc folia quiddam,quamnoftrum Liguftrum 

: flos quoque, quamvis forma conveniac, colore variar ; nam in Liguflro Indico 

fiibcyancus eft, cum in Liguflro patrio, nive fit candidior i Vaccinia tamen ucriufquc 

nigeo

HIST. NATVRAL Se MEDIC. LIB. VI. 

LIGVSTRI SPECIES I. 

HI 

LICVSTRI SPECIES II. 

ALCANNA dida. 

nigro fune colore Nobiliffimus eft frutex per omnem Indiam, longe vireutibus excedens 

Chamxmelum, Se Melilocum, quum in fomentis difcufforia fua vi paralyfin fa 

net, foliamafticataaliquantum linguiun vellicane,finerameninfigniacrimonia 

Alcannx frutex, quem fimul hic appingi curavi, huic congener eft, nifi quod fic 

foliolisminutioribus,quamLiguilrumIndicum, quodMalaii Lagondi vocant Garcias 

ab Orta 2S(eergundo, Se Têgundo appellat. 

Alcannx porro folia per totani Indiam in ufu funt tingendis dentibus, labris Se un 

guibusprxfertim, rubro color e. pulcrum inter Mauros exiftimatur, quod hoc mo 

do faciunt ; folia in lapide marmoreo piftillo contrada macerantin aqua pura cum 

pauca calce, & fic rubrum nafcitur hoc pigmentum, quo Se caudas equorum morirai 

Turcx,&Perfx,elegantertingunt,non fecus, ac fivideas equos iftos in Zelandix 

partibus,ubiRubiatihdorumnafcitur, qui quia Molas illas circumadiles trahunt 

quibus radices didx Rubi*, in fornacibus exficcatx, terunturinpulverem, tori rubro 

colore pidiconfpiciuntur. 

Denique ut concludam, hi duo frutices in tanto funt honore apud mulieres Malaicas, 

utfacrilegus habeatur, qui malum de iis protulerit verbum, Se femper in lorionibus, 

quibus utuntur in puerperiis, omnibus deniqu e vulvx morbis, ditiores, hx plantx 

adeflè debent. Quin Se fenedutem arcere dicunt, Se (fi auderent) mortem ipfam. 

Certe virtutes ejus egregias ego nunquam fatis laudare dcfinam,cum foliis hujus nobi- 

liflimi

COBI BO'NTII 

^frutici*; fecundum^ 

mai 

^ f e ^ e S S ^ eodem modo plutes 

alios per curavi. 

C A P V T 

X L I X. 

Ve Colocafia feu Culcas "Profferì Mm, quam Ari 

ejfefpeciem proxima defcriptio ojlendet. 

Rofoer Aloinus libro fuo, quemedidit de plance iEgypti,hancCulcas ab in, 

P^^"ipfeColocdLi vereie, qua catione ego equidera ignoro cura 

C^STa long?quid aliudfie, prxeerea edulem effe aie, quod quidera veruni 

eft, fJd^m^tio^ eft raccendimi, ne ignari* quidam vicx penculum incur 

ie , cum planea hxc na cura fua venenaca fie. Itaque radices ejus craffa, &in taleolos 

dffc ffas, lavani per ttiduura aut quatriduran in profluenti macerane, ut muccilagino- 

Z quxraiis eft fubftancia, abluaeur, narainhacrauccagine deleteria ejus vis confitti , 

tuncexpreffas torculari eafdera radices Soli ficcandas exponunt & dein eas in pollinera 

tetentes, placentas ex iis loco panis Se oryzx conficiunt. Et hxc eft radix ea, 

clade Iavanorura Mataranenfium nos obfidentium tara nobilis, qux inter eos perniciofam 

incaftris Dyfenteriam excitavit, dum miferi fame oppreffi, quod a notti is 

oryza omnisracercepca,&incenfaeffec, qux à Tengal civicace in caftra advehi dcbereclcaque 

hac fola fere radice fé per aliquoc fcpcimanas fuftcncare in fumma fame eoadi 

fune. Chinenfes, & Malaii eodem modo prxparacis ejus radicibus ucuneur. Quantum 

me fpedac, ego non libencer fruar dcliciis tam caro conflantibus. Prxterea ( quod 

pene omiferam) dum hanc radicem coquunt,prius decodum abjicrant, &: addita aqua 

recenti r ecoquunt, Se tum iis quoque vefeuntur, cum aceto, Se oleo Nucis Indicx, Se 

lipere,

HIST. NATVRAL. & MEDIC. LIB. VI. i4.. 

Pipere, uc nos radicibus Becx rubrx. Cxcerum quod Pr. Alp. loco cicaco dicat, plantam 

hanc florem non ferre , fallimi eft, immo ego ejus florem, Se frudum, millies vidi, 

& ex iis conjcci, Ari effe fpeciem, uc in hac figura videre eft : adde quod frudus marurus 

omnino ruber fie. 

C A P V T L. 

Cynara Indica feu Ananas Indis dilla. 

Jzhti legitis Cynaras, atque Indica dulcia Praga, 

Ne nimis hac comedas ,fugito hinc 3 latet Anguis in herba, 

Ne ubi lethifero fapor impleat ilia fucco. 

CVm Cheiftophorus a Colta hunc frudum egregie defcribat, nolo ego honorem 

fuum illi inviderc, fèd ledorem eo r emitto : hoc tantum addito, guftu adeo delicato 

effe, quam Fraga in Pacria, vino, Se faccharo maceraca. Excernam cutem 

hujus frudus auferc, qui co uri volec, &reliquumdifcindic incaleolas, quas aqua-, 

A N A N A S F R V C T V S . 

~—c^—. 

r- • .. • - - • 

aut vino,paulum macerare neceffe eft , ut erodens vis ipfi infita extrahatur, alias calore 

fuoDalacum, Se linguam exulceranc, bullafqueiniis excicanc. Quaproprer omnibus Se 

^nîilis fùaferim, uc his frudibus moderare urantur, ne decepti i gratiflìmo fapore incurabilcm 

L>yfenterìam incurrant. Quamvis frudus hic ex effedu rao procul dubio ca- 

N • Tidus

g IACOBI B O N T I I 

14 , , ri- r „.\4^/l,nr niindaciduseius,&adftringensfapor,fatis 

lidusjudicatidebet,tamenfolra&||da(V1nt^^£ > ^ ^ ^ 

indicat,qui guftus nonnff. in &!gidionbus,fa»t."«£" fe\ fti jdum cfl- cum 

mirum debet, plantam, aut frUaum,una parte calidum, altera F 8 ' 

quodiapor eju:,

HIST. NAT/VRAL. « MEDIC. LIB. VI, 747 

Pulmones, Licnem denique ipfi nomine Cordis infigniant, ac, uno ex fupradidis inftrumentis 

laborante,&*&/ batti, id eft,fè dolere è Corde conquerentur; Se dura locum 

affedummanu demonftrant, facile Medicus verfatus errorem inrelliget, aliasludibrio 

fé exponi Tiromedicus putarct. Spica hujus plantx frutefcentis, ut dixi, Betonicx 

fiori refpondct: colore funt flofculi, qui mille fere, una fpica exiftunt, ex 

pallido cyanei, quales fura flotès Roris-marini in Patria. Indx porro mulieres fuccum 

hujus plantxexpreffum, acviridem, excellcns antidotum dicunt effe adverfus 

morfiis Serpentum, Scorpiorum, Scolopendrarum , &cxteros venenatos idus. In 

quo ego illis facile fidem adhibeo, cum fciam , ipfas perfediffimas inagiftras, Se reperrrices 

venenorum effe, quibus illos, quibus male volunt, ad Orcum demirtunt, Sein 

hoc genere fraudisnullo modo ftalis cedunc, cura cerra hxc, ur oprimarum, Se prxftantiffimarum 

herbarum eft ferax, fic venenorum, Se medicamencorum deleceriorum 

copiam gerac. 

F R V T E X I N D I C V S I N C O G N I T V S . 

FRucex hic exoticus, anonymus eft, cum floribus exiguis copulatis, foliis autem magnis,dcorfum 

pendentibus, ex pediculis folidis,ligneis.Eorum fuccus ulcetibus malemoratis 

exficcandis dicatus eft. Cxtera, qux de hujus plantx viribus dicenda forenc, 

quia mihi incomperta, poftcris indaganda relinquo. 

n 1. 

C A-

148 

IACOBI BONTII 

C A P V T L I L 

Ve Granùm Crucis Trofei M*. *»• *fff*» 

Ae?yPtÌMf- 40. ór de aetem grmimku mediónàbm, 

& radicibus eorum in fava, 

Gramen ego quamyù welter wBfm* Vlmté, 

Sed tamen in morbis notus me frttmbt »JM , 

gu, Kenes diro rvexantqae dolore ê/team. 

r • 1 vj„,* abundantiffimeinlnfulalavacrefcicnonfecus.ac 

G R A M E N C R V C I A T V M . 

prxterea Gramen ejufdem generis, quod fex vel odo, tales ariftas ferat, quales bo 

Euncur, Se flellas cxlefle! non male tum referunc ; in his ariftis femen coneinecur 

parvura, & femini per quam fonile. Radices cura coca pianta coquuntnr, ad Dyfurias^crangurias, 

Renura, Se Veficx dolores, Se ulcera ; excieandos dein fluxus ratiliebres, 

Malaii medici iis uruneur. - . 

Gaminis omnigeni *dh«c plurimx fune fpecies, figura diverfa, Dodonxus quradecim 

, vel fexdecim diverfas pome, Lobellus aliquaneo plures : fed huc vernane 

velini, vel centum iis oftendero. In hoc genere etiam (omiffis vulgaribus) luncura 

òdoracum repono, quem quamvis Garcias ab Orca nulhus ferme ufus effe dicac, 

quam equorum fubftemendis cubilibus, eamen in lava vix unquam carnes, vel 

pifees elixancur, quin fafciculus hujus vere aromatici Graminis addaeur, cura ad faporem 

conciliandum, cura ad nacuralium membrorum concodionem adjuvandam, 

Taceo vini ejus deobftruencem, ra Iecoris, Lienis, Mcfcnterii denique , Se 1 ancreacis 

infardiorabus, quxdux pofteriores obftrudionuni fpecies , hic perquam familiare* 

funt, fcrniferosmortales fine ulloferefenfudolorisinmarafmran Se exttemam excabeiccnciara 

conjiciune, ica uc verius Sceleci, ac umbra hominum, quam homines 

J appa-

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. VI. H9 

appareant : fed de his in privatis meis Obfcrvationibus, Se Methodo medendi Indica. 

Crefcit &aliud Graminis genus, fola radice a vulgati differens, qua: tres, quatuorvetuberculaprofert, 

Ciceris, aut Pifi magnitudine, quxmafticata piane faporem 

Caryophyllorum reddunt, nifi quod fint moderatiori Se blandiori calore. Denique 

quamvis Gramenvulgatiflìmafit herba, Se propterea ab omnibus exiftimetur vi.liffima, 

&abjediffima : tamen inter faluberrima eft è terra nafeentia medicamenta. 

Quapropter, quia multi nihil nifi pretiofà prodeffe putent, monitum volo quàlemcunquenovicium 

huc adventantem, nil quod vulgo contemptiffimum videtur, temere 

abjiciat ; cum vel exercitatiffima ingenia in eo fxpe reperiant, quod omnes univerfi 

Orbis thefàuros fuperet, fanitatem dico, fine qua multi hic ardeliones fruftra delicias 

ex opibus quxritant. 

Corona quidem nulla graminea nobilior in majeflare populi rerrarum Principis, 

prxmiifqueglorixGemmarx, & Aurex, Vallarefque,Roftratx, Civicx, Triumphales 

Sec. Plin. Iib.z2. rum quoque lib. 4. cap. 5 5. Graminea ( corona) non nifiin defperatione 

fuprema contigit nulli, nifi ab exercitu univerfo, fervata Se decreta. Cxteras 

Imperatores dedere, hanc fòlranmiles Imperatori. 

P 

C A P V T L I I I. 

Ve Halicabo feu Alke-kingi Arabibm di3o. 

Lanca hxc nobilis circa fluminumripas copiofe nafeieur, cum floribus fuis pulcre 

flavis, quibus minores paulo pacriis veficulxfuccedunc, quibus femen continetur: 

Indi, Se Chinenfes hanc plantam cumMandragorxpomis, qux Poma d'oro 

H A L I C A C A E V S . 

Lufìtani vocant, &: Chili feu Ricino Americano comedunt, de quo cum in deferiptio- 

N 3 ne

IACOBI BONTU 

1 *° n. A ,Anm hic a

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. VI. iSl 

ftinor um affedus, cum fummo fucceffu hauriunt. In Syncope quoque, Se animi deliquiis 

cum aceto contufam pedori applicane 

Cxterum herbam hanc facram effe dicuntanus Indicx (quod cum noftrisaniculis 

commune habent) omniaqueincantamenta arcere aiunt, Se maleficia : fedcredatludxus 

Apella ,non ego ; qui, ut natura non propenfusfum credendis fuperftitiofis medicamentorum 

viribus , hocfaltem ridendi caufa hucadduxi, ut oftenderem, ìnfànam,&: 

futilia credendi Cacoèthiam,&malum moreminccr cocius Orbis deliras aniculas 

verfari. 

Q 

C A P V T L V. 

Ve Myracantbo feu Eryngio Indico. 

AffeBos renes & tormina dira

* IACOBI BONTII 

1 S% , r > *r intieri foatia occupat, lxto fané ob pulcherrimos flores 

afpedu Karacemna k £ radices hic faccliaro condirijubeo, Se illis 

racanràinomenap^G^ 

menfesraiSrime decuraberera. Copiofas quippe urinas hxc radix ehcic Sefudarefi, 

de cura Aftranaci, quod plerumque hoc malum comitati*, utihffiraa eft, neque ego 

m t e 

doneraSuicx falfx, Se craffx, uc tararanotifiìraas ^ " ^ t K ^ f ^ 

Se Renis affedus. Colicura quoque dolorera ceraperaeo fuo, Se blando calore, confellim 

fedac, Se flacus ràceflinorum difcucic. 

C A P V T L V I. 

cSMilium Solis feu Lithofpermon Indicum. 

HOcMilium Solis,quia à Pacrio tìoribus,caule, &foliis,non longe differc,peculiarem 

de eo deferiptionem hic non adjunximus , id folum dico, frudum longe 

majorem , ac lapidis inftar durum, ferre, qux farinam edulem incus contineat 

: Portugallicc vocatur herba da Rofarios, quod Malaicx mulieres paupenor es, Se 

M I L I V M S O L I S . 

fervx, horulas fuas precarias inde conficiant, & etiam iifdem catenarum feu torquium 

loco, ut ditiores ex auro, utantur. Vires hujus feminis riotx funt adverfus Renum, 

&Veficx affedus, &c. 

C A.

HIST. NATVRAL. Si MEDIC. LIB. VI. i5? 

C A P V T L V I I. 

Ve Efida Indica > &* de Tlanta illa, qua: lacrymam illam emittit, 

Cjutta Gemou yocata. 

Scammonii fuccum quid laudai Grada mendax ? 

Indica nam Lathyris liquor em fert meliorem; 

Aureus e fi illi color, & r virtutibus aurum 

Exfuperat, quod dir•us Hydrops tefiabitur, atque 

Indica Paraìyfis Beriberii nomine diBa. 

PAffini hic in filvis crefcit mirabilis, Efulx, feu mavis, Lathyridos,fpecies, qux in 

cancamalcicudinem affurgic, uc ingences arbores fcandae, crafficudine fxpe brachiali 

,Se amplius, piena eft fpinofis excuberantiis, qux camen, uepoce molles, 

punduras non inferunt : foliolis hinc inde excrefcentibus, qux admodum fimilia funt 

E s v L A I N D I C A . 

foliis ejus Sedi, fèu Scmpervivi, quod nos vernacula lingua ûpg-IOOfif vocamus. 

Caule eft trigono , quo vulneraro fuccus ladeus, qualis ex Efùla, defulcim exic, uc, 

nifi cibi caveas, facile veftem, Se, quod pejus eft, faciem, Se oculos comraaculec, 

quibus propcer vim caufticam admodum inimicus eft. Ex hoc fucco conficimus 

excradum utile ad Cachexiam, Hydropem, Paralyfin, &reliquosftupidos, Se frigidos 

affedus, qui levi pharmaco noiimovenera : dofis ejus eft àgr. x. ad x x. 

Ab hac Planca, neque forma, neque figura, neque crefeendi modo differc ea, qux 

lachrymamiftamflavamàfeemiccic, quxofficinis noftris Gueca Gemou corrupce dicieur, 

Indis Lonan Càmbodja vocatut, quod in Càmbodja, vicina Chinx regno Provincia, 

proveniac, ubi eciam copia Aloès hepacicx exprimirur. 

Hujus

IACOBI B-ONTI1 

1,4 fl^-Crcilìvittutcsamumcrcm.deficiat mepriusdies, quamloque- 

Hujus porro flav. focei la wi^ - ^ ^ ^ . ^ ^ eomodovommvam 

!" !,r T,nlcft\m"ni icl£cu.tarlmax,ma ex parte dcponit. Modus autem prrc- 

' U '? i eftL Gutt. C«W,albj. contundat.gtoffomodo, contufa inf..., vi- 

^"^ u "caci m'aceto fortiffrmo diftillato, ut materiam fuperet tres drgitos cuci- • 

tre., parala eapac.in aceto t ^ ^ ^ mnlns chymi_ 

ter, exponedem r ° la " s ' a " ,S ^ce^ dies rurfus araiifime coletut, & rurfus 1. a. in- 

? tXtrdenfamrnfiftenTiam.. hujus extra* gt. xi., ad v.ginti «Uh». 

nÛ^ 

^XîS^ 

fiiffiri-rac de quo, quodfeiam, nullus ance me quid exadi edidit. 

f Ìd quia in ni'entionera Scararaonii incidjraus, illud hic etiara per quara^ coprale 

crefciciic&innuniecabiles Convolvulorurafpecies, incerquas poniraus etiara 1 iper, 

ac tantopere decantatum foliran, Syripjnang didum, de quo alibi egraius. 

Q 

C A P V T LVIIL 

Ve Gentianella Indica. 

Voniani herba hxc, tam forma, quam floribus cyaneis, GcntwnelLe patnx 

apprime refpondet, meriro mihi illi Gentianellx nomen indidifle vidcor ; guftu 

camen non amancac, namque Gufaracis,& Indis inter olerà ac Sor fuum, 

rcponi cur ; cum alvum 

G E N T i A N E L L A i S P E e i E s. modice eie, urinas movet 

, obfttudionibus 

denique vifeetum tollendis 

infèrvit, ut merito 

intet alimenta mcdicanientofarcponenda 

fit. Folia in ufu 

funt adverfus tibiatum, 

Se pedum ulcera, hic 

admodum familiaria , 

proptet exficcantem, 

Se abftergcntem ejus 

vim. Aquam quoque 

ex illius foliis elicimus 

, qux conducit 

Colicis doloribus,diuturnis 

Diarrhoeis, cxccrifque 

vencriculi, Se 

rarefimi affedibus à frigore 

ortis. Folia hujus 

plancx , quia nervofa 

fune, Plancagincm in 

mcncem mihi revocarmi, 

quam camen in 

locis filvefteibus hic 

crefcenccm nunquara 

ine vidiffe feio : fed in 

horcis incerladucarias 

herbas aliquando eam 

Ipccicm furgerc confpexi,

HIST. NATVRAL. Se MEDIC. LIB. VI. iyf 

fpexi, qux anguftifolia vocacur (vulgo Coftam caninam appellane) quam tameninter 

feminaLaducx è patria aliata, Se minus bene purgata, latitaffe crediderim. Et certe 

hxc terra ramfertilis eft, ut noftra femina, & qux è Perfia, Se Zirate,huc adferuntur, 

cumfoenorereddat. Iam nuper enim Afparagos, primum fàtos, luxuriofe crefeere 

vidi, tumBrafficas noflrates, fi opportune terra ipfis aggeratur, Ine quoque infeconttadas 

optime provenire certumeft : Sed fi quis negligentius eas tradet, in folia diffunduntur 

fruticofa, Se lignofa. 

Raphanus fativus porro longe melius, & fapidior crefcit, quam in patria, è quibus 

craffior, Se brevior quxdam fpecies nobis coda prò Rapis refpondet. Chinenfes 

quoque Raphanos &: folia aceto &muria, adorexin excitandam, condiunt. 

C A P V T L I X. 

Guanambanus. 

Ei Botanicx fàgaciffimus indagator Carolus Clufius,in animadverfionibus fuis 

•"^ ad a« Garciamab viaiudiiuiu Orta,deplantisIndicis, wrca,ucpiancibinmcib, lib.z. nu.z. cap. io, citaimimm citatluliumScaligerum, ocaligerum, 

'^* • hunc frudum uteunque nrrnnnnpnPirribpnrpm deferibentem, . ex PY audiru, snrlirn. credo rrprln ; • fed CPA intermixtis .'ni-prm^f.'r non «,-..-. 

parvis erroribus: nam quod dicat frudum Guanamban nafci in altis arboribus, piane er- 

G V A N A M B A N V S*. 

roneum eft: nam vix frutex dici poteft, qui frudum hunc profert, Si vix ultra medium 

humanx ftaturx affurgit, Sarmema potius emittens, quam ramos, qux egregie flavos 

flores ferunt, quibus Guanamban frudus fuccedit hac figura , qui quinquangulus eft Se 

totidem commiffuras habet, prominentiorespaulum, qux apcrtx femen oftendunt, 

inftar

tem colorem conttah.t, qualem v f «"'' n ^° d u i Ben?diai edam fit. Folia refefupetficielanofuseft,&pungens,urm^tol,,sâr 

a ufm nQn eft 

runcplanePenraphyllumnoftrum^ b a l e n o . 

e 

° a n ) m ^ j j » . 

S« o d i ^ c ^ uf a a« .XTeraPifónri: Cicerum genera, atque nefcio 

^dfiffifipta.undeetìan, ^ ^ ^ ^ S y a o ^ ^ v e r t e t i q o o d 

W^r-pvvifìi veraeftG^^w&^/deicnpciOjOCiiciiiuiiii , , x 

cte^rn, cclum l m teftem pl«sfideimeteti,quamamitos deeem. 

G V A N A M B A N Y S Africanus» ANNOTATIO. Ego 

cum noftro Boncio , Oviedum,Clufium,Scaligerumaliofque 

erroris quoque 

infimnlarc poflem; 

quod in defcriptionc hujus 

plancx admodum difcrepenc 

ab Atóco Se 

Africano Guanambano , 

fed obniulcas raeiones videncur 

hi excufari poffe : 

prxcerquam enim quod 

incer fé haud conveniant 

de arboris magnicudine Se 

figura ; nullus quoque eorum 

plancam vel frucicem 

ficuc nos, fed unanimicer 

Arborem fatis proceram 

effe afferrali. Proinde vel 

diverfa piane fpecies iliorum 

Guanambanus, di£ 

crepans ab hoc noftro, 

etiam ratione divertì faporis 

, Se qualicatis ipfius 

frudusivel error illeafcribendus 

eft perpecux variecaci 

Se perplexicati nominum 

exoticis plantis 

impofitorum. nam interdum 

idem nomen à diverfis 

autoribus, diverfis 

rebus impofitum eft. Ex 

quibus amprabologiisobfcuriraces infinitx caufaûn Q ^ ^ ^ ^ l 

ni nonmalemihi vifus effec Guanambano comparaffe, fi eciam non ex arbore pcn 

d e r e e ^ 

ne Guanambani, accurate. 1. 8. e. i7 , arborem in America ^ ^ " " ^ r , 

teftatur. Qux fi rice examineeur, exade quadrar cum noftro ^ ^ ^ " ^ 

fol. H^deTèripea. Qux arbor revera in muleis Ara ericx locis fponeluxuiiac, &cu 

jus frudus pulpa, ejufdem eft faporis Se confiftencix,ùcut defcripfitillam. 

Hic autem Guineenfis Guanambanus pianta quoque eft fruncefeens, folns magnis 

Cardui vel Acanthi non diffimilibus, cum profundis prò vano naturx luraincifuris, 

eaque caules farmentofos cingunt. Ex his fuperius emergunt flores flavi, quibus frudus 

oblongi, craffi, fucccdunt,cum multis ftrus,& eminentibus incuuns, per longitudinem 

excurrentibus, dcfinuntquein coronam, ex odo fqliolis tenuibus conflantem, 

qux corona his Guincenfibus frudibus peculiaris effe videtut. Num quahcacibus Se 

ufu cum Bontn Iavenfi conveniat, vel difetepet, nihil mihi hadenus certi compertum 

eft ,Se proindc ulteriori deferiptioni fuperfèdeo. ,. .

HIST. NÀTVRAL. Se MEÒIC. LIB, VI. ly7 

C A P V T L X. 

Ve Salvia Indica arborefcente. 

SAlviam pumilam, humi ferpentem, in India nondum mihi videre contigit, 

Anthos feuRoris-marini plantùlam nnam atque alteram aliquando confpexi, 

eaque tanta cura a Solis injuriis cortfervari debet, quam apud nos a fxvientis 

hyemis fngore, Se ravibus. Salvia autem, quam tibi depidam damus, frutex eft 

S AL.vi A AR B © R E $ CENS. 

fùrgens ultra duorum hominum altitudinem j &tanta copia crefcit, utfylveta integra 

confidar : nam longe lateque luxurians radices agir non fecus ac Glycyrrhiza 

in Europa, ita ut qui eam in horris plantant, poft aliquod tempus cum fumma moleftia 

radicitus effodianr, cum fubinde repullulafèat. ' Ad Promoncorium quoque Bonx 

Spei crefcencem in magna copia hanc Salviam vidi, cxcerum flores fere ex albo 

cyaneos, uc reliqua Salvia, foliis a dmo dirai longis eft, qux prxrergrarum odorem, 

eciam umbram commodam prxftant. Si aucem bene colaeur in hortis, plurimran 

de fericace fuaremiteie, quodfiec, fi radices, Se luxuriances ftolonesftacis cemporibus 

cómìttodèrefécentur; Se tum non minus ucilis efl in cibis, qUam manfueta pumila 

apudntts, , tttMvihòmàeerara,&,èxèa: qtiotidiefifitmas aliquotìiquoris uncias,nullum 

pE$l^tìtt^medicai trcfflòTlsfeu pàralyfis fpecie, 

° cjua? 

\

IACOBI BONTII 

;lr*Wancol,mc.tur,quodutinplur.busal.is,f.cinmeipfocumfummaUtiU- 

tateexpertusfum. ff Salvia utuntur, tum ad omnes 

Mafa.cs quoque Mu Ueresad^^ ^"acris fàmil.ar.bus, cum Liguftro Inuteri 

fc ^ ^ " J J S J dido. Flores quoque, à nobis condiun- 

C A P V T 

L XL 

©e Scabiofa Iavana. 

^rib« multaSe , fupervacuum judico , quia iftx cura patrns conveniune 

ribus muica aicerc , mF j qrabiofam remedium prxftantutirnum in 

unum tamen reticere nequeo , elle hanc ^cabioiam rcmcu r 

excabcfceneia feuMacafmi quadamfpecie, in his locis admodum familiari, quo affedi 

agri ad cxtremani maciem pcrducti, candem cenuem animam exhalanr, ita ut pellis, 

&offa deveniant, Se Sceleti pocius videantur, quam homines. Quod morbi genus

HIST. NATVRAL. St MEDIC. LIB. Vi. ,„ 

ex obftrudionibus hepatis, aclienis orcum crahie : fedfxpius ex obflrudione mefcnterii,acejus 

Scirrho,& Apoftemate. Inhocaffedu dico,Scabiofa hxc cum Gramine cruciato 

P. Alpini, alibi à me defcripto, Se cum radicibus Chinx fimul coda, excellens 

eft medicamentum. Ac polliceli id certe audeam, quod fi mefenterium non adeo 

corrupcumfic, uc adpriftinamcemperiemreduci nequeac, cerciffimam adferre falucem. 

Malaii porro hac Scabiofa incer olerà fuaucuneur, Se, uc nos, peclorale effemedicamencumaucumanc, 

viciifque puimonum egregie mederi. 

Crefcic porro eciam Succila feu Morfus Diaboli vocacus, eum Modus Ranx quoque, 

in foflis, Se paludibus : fed quoniam vires cum paeriis conveniunc, non eft, quod 

eas denuo referamus* 

C A P V T LXII. 

Ve Lyfimachio Indico, &• obiter quxdam de Indis Tytbagoricis. 

CRefcic hxc Lyfimachii fpecies in lava circa fluminum rìpas, colore florum a 

pacrio varians, qui ibi purpurei plerumque fìlnc, hic vero albi confpiciuntùr, 

Se flores referuntnon male Periclimeniflores,qùos vulgo Lilia fylveftria appellant. 

Ve florum color, ira Sé eoeius plantx facies à. vulgaribus Lyfimachiis multUm 

L Y S I M A C H I T S P E C I E S . 

abludit, ficut non raro in Indiis contingit, prxterquam quod alia Lyfimachia ineer fé 

maxi: 

cune diferepene, ficucprxfercimin Ciuffi rarioribus plantis apparet. Plancahxc eft 

0 z Europxo

IACOBI BONTU 

ì6 ° i i^r. rinrn firmo, in coronam aliquot rollò - - 

EutoparoLyfimachioptocerior cau%m» •%££%& ferie ab imo ad fumi 

rum noviciorum definente•., que & f h. ^galtion, unico nervo redo, 

m„m foha bina ex ^ r « W ^culos J caUlemali, caul.cuh emermultisvenulis 

obl.qu.sdiv.la. ^ ^ m s P flores nafcuntur. Inter Olerai Maugunc 

longriifcul, ^ 

ris recip.tur,&c nonlecus, q. V . ad tempcraCas referre aufim, & ad 

tesejus ex guftu pingui, & P^ ed g „am&in clyfiiuris, adventrem, Se in- 

Malvar naruram quam P"^ " w ,, exDerienria à Malaiis edotìus, verum 

Sta eluenda, in frequenti eft ufu,oc êxp r.^ . ^ 

effe comperi non femel in Nofocomio no»: >ertim Gufararre, & qui 

duco, à barbaris, ac idiotis d o « " ^ ^ S L diftinguunt inter herbas Me- 

«ora Continente Chormandelhucveniim t, i g Bo*nicus i„ Patria : ratio 

aÌC ' n t S ' C d d« S « S S i P d à Pythagora habucrinr five 

teC f 'TbiliÙseft idpc manusàfrugalibusmajoribustradrrumrefervenriqu.dam 

( quodcredibilms eit ) io per °amvis fe feirent pet tormenra ad morrem effe 

adigendos, nunquarnumenôve 

velChrrft.anum,velMau «"""^^^^ ft ituentes avolare finenti Hinc mirum 

^ A S ^ S S S ^ S S « L . « pr* reliquis morta.*.,gu*., 

& odoris fenfu, in dignofeendis herbis przftare. 

r i 31 i s -


MANTISSA AROMATICA, 

S I V B 

DE AROMATVM 

Cardinalibus Quatuor., 

E T P L A N T I S 

Aliquot Indicis in Medicinam receptis, 

RElATlO NOVA.

G VLIELMI PÌSONIS 

MANTISSA AROMATICA; 

S I V E 

DE AROMATVM 

Cardinalibus Quatuor y 

ET P L A N T I S 

Aliquot Indicis in Medicinam receptis, 

RELATIO NOVA, 

Editarifor/anlliadapoftHomerumvidcborhisûorurainani. 

mofedctillud longo ufu trltiffiraura : Nihil dici, quod non fit 

didumprms. Qradenimtoto Orbenotiusiftis,de quibus promitto, 

Aromatis>. Quorum naruralis Hiftoria utcumque pn te* 

tur ex pieno tradita, neque quid ad ulteriorem notitiam defiderare 

ifpero tamen tales me mei facti redditurura rationes 

ut confiate liquido queat, nihil hic fine caufa effe tentatimi & 

aliquid diótum quod ignorarunt hadenus, quotquot eamdem 

matenam confcribere funt aggreflì. Quo ipfb videri debeo, 

nihil equidem detraxiffe de laude tot Clariflìmorum VirorumT quiegresiamfanein 

iftis operam pofuerunt ; quin addidiffepotius ad cujufque merita, Se perfeciffe cux va 

nas ipfi ob caufas relinquere imperfetta debuerunt. Hxc enim, ut ohm, ita Se mire 

agimus, ut, quxnefcivere majores, proferamus in apricum ; qux feivere quidem fed 

incerto, cerca faciamus ; quxque poftericacicradidere, fed fidedubia, indiibia reddamus. 

Quod dura facio , quia fieri non poreft, uc non detegam errores quos errarunt 

anteceflores noftri ; invidia litem nemo mihi movere tentet, priufquam paucis perle 

cìrispagelhs cognoverir,facm inveniaejuftam aaioneminhis, qux& public! a me bo" 

ni caufa fune fufeepea, Se ceflimoniis afferca fidelibus. Occafionem quippe non unam 

nadus de Aromatis iftisprincipalioribus,maximiqueperuniverfamEuropam ufus fi 

mul&deahis quibufdam in Medicinam receptis Plantis, conferendi cum exercita" 

tiffimis Se integrx fidei Medicinx peritis, aliifque Indicarum rerum fcrutatoribus fa" 

gaciflìmis, deprehendebam, in non paucis, non magis j£ra Lupinis differre quam eo" 

rum relariones Seannotationesxtatum fuperiórum. Quod ideircomonendum volui" 

ne quis arbicrecur, me in rebus Nacuralibus minus obviis cernere aftipulari iis, qui vul * 

gari fune pecicia, nec judicio adeo acri, ueprobatiffimórum Virorum feripris',maxime" 

concroverfis,refragarimereaneur. Vericacis icaque amor flimulum addidic promo 

vendi rem Medicam, fimul Se decegendi foneem errorum, Cam circa excernam eorum 

faciem, quam nacale folum Se cui cura, atque caufas adulceracionum. Veceres enim 

quod mare ipfis effec dm^ôv, Se aditi Solis ulcra rerminos poficx regiones nifi per 

longas ambages Se mille pericula non poffenr, non videncur fua alicer quam per varias 

accepiffe rradiciones. Quam eciam ob caufam factum eft, quod unameamdemque 

rem Se diverfis fubinde nominibus appellarent, Se tractationibus exhiberenc- acCepca 

videlicec errandi occafione à mercaroribus, Se locis fxpe, per qux deveherencur Ec 

enim meteatorum avatioribus, nemo non novitid effe in more pofitum, ut commen* 

dandis mercibus,quantumvis unius generis,femper novran affingantnomen cum a cxlì 

fohque boratate, tum i varietate odoris, faporis, coloris, corporis, alio'rumque id 

0 * genus. 

>*x

GVUELM1 PISONIS 

l *4 .. r A m*Mis ita vel imprimis omnium nobiillimre 

genus. Q S ? à ^ ' > i à a i i f ^ ^ S ^ & ) contigit. Hrec enim vel quod 

Cannella (quamnomen C ^ x(e ^°^ZmpcOi^cSfa;itemque tireautnon 

tronco fuit arboris vicinior * a t t 0 '^^. vel denique integta aut detetiobene 

preparata, vel inter '«êhendum a&rvau « J ^ Vndf 

rum mrxtura corrupra .nomine, facie: «terna,em. ^ Jcm 

profeSum, quod non ^ " ^ X , T c d & prò vera Cannella quidam 

neris effe Cimamonum & Cann ? lto £^ham, .eu P cognitum ; dufti in 

habuerunt cotticeli ^ ^ ^ T T ^ s h S Z ^ d i n i Qurecaufaeft, 

eam videbcer opinionem fola < J ^ °£ Capodv^< ^ d ri, 

quod plurimi cum Medie, rum Phannacopoa, F'~ ejus & infequen.ium fecu- 

ârtim autoritate Diofcondis Galenr P mu al o um ^ ^ ^ 

forum nirentes, & ipfi m P^TroXscognitu.ieccffarias, rraderent: prrfertim 

ras,ad deleftumhujus alteriufve A r ?^ ""Sibus i Quorum multi, quod neque 

illi, qui haud fatis circumfpeaected.derunttolMbus^, ^ 4 ^ 

return ipfarum neceffar.am, neque toc. fermonis » Diofcoride> aut Galcno 

tionem ."fatali quadam gentrs credul.rare V«"^*de[aibeadis Simplieium 

(unde fere - ^ ^ ^ 

cura notis tum f acultatituis, ne UUIMWI, 

L 

3. 

» hoc il.ud, etiL.fi fo- 

p{re i(l jDfurn, cu ras laudati 

modoAutoresmOT^n,q F ^ re leraqueExoticorum 

Salmafius, feculi Phoenix, qu, re. melarne" aborcolTmG ciasabHorto.Prore- 

do prârenturi tamen fatis fuperqueconftat.ea.qurcnunc Caff^nomen aud.t.hcet 

emfdem cum Cannella fit faporis Aromatici, multis tamen partrbus ab .Ila abludete 

prtaoquodvifcofa fua humidirate in ore przluceac, colore quoque intus fa n- 

"'c 'don quod Caffi* dos primaria in meditullio corticis fpong.o o confiftat. 

fwrtó cms,ut exrafura patetffere infipidaexiftente) cum in Cannellanortta fecusCarea?, 

cure tota permfa eft vi illa Aromatica, licet ob minorem matcnx fi* 

vffLfaatem.minoris durationis fit, quam Caffia hodierna. His accedi! quod f9to 

ri, aure Infulrs Sohr &c?imorviciniffima & tantum non contigua eft, longeque zft, 

Z' Cannellifera remota, quem admodum cognofeere eft è Tabulis hydrographie.s. 

ÓTom «it, humiditatem in diftillando non pruder, fed oleum, quod exftillat Canneto 

oleò , fi non qualitate, faltem quantitate cedat. Ex quibus omnibus coll.g. faer- 

"e poteftTcannellam à Caffia non folum nomine, fed &re differre. .(no et.amexalle- 

«ris labefaftata putem illorum adverfatiorum atgumenta, qui ex fola hmgu.d.tate vel 

vivac,tatefapotis,d.fferentraminter Caffiam & Cannellammenrôffeprretendan 

fine fupra enatratis conditionibus. Nec eft etiam quod obj.aant, Caffiam hod ernam 

ideo rnfrequenriorem effe, quodvilioris not* Atoma exiftat, ied quod Cannella Ceylonn.ca.tam 

ob majorem ufum, imprimis in re cibaria (in qua Caffia longe poftponenda 

imo inutilis cenfenda.ob mucco(am,&: v.fc.dam humiditatem ) quam ob ubcriotem 

proventum, natal.lque fui foli commoditatem, i mercatotibus per Eittopam ipfalque 

T_J/,^ Indias ^Jifl-nVii diftrahi ronfiifriirlr» confuetudo obtinuerit. 

nhrinuerit.

MANTISSA AROMATICA. i*S 

C A P V T I. 

De Cannella qua* Cuurdo; & Caffia vulgari, c-alihacba dida. 

ARomatum ergo i qux Cardinalia vocavi, quod & copia Se dignitate cxteris antecellant, 

primo fènobis loco defcribendum offert Cannella appellata ab aliquot 

retro feculis. Nam Se recentioribus Grxcis, Nicolao Myrepfo aliifque 

K«u>é#\.

GVL1UM1 PISONIS 

;, nlinInfhla,nulloinContinentis^ ^ 

, niannus ipfe, cui lac affluir V ^ w w ^ l 

, curavit. Diofcoridesoptraionigrumftat^ 

^ ^ ^ , fubcinentiura, Mot 

nonfme ^ 

,, filieix Caffi* fraiiUiraura. Acutura ^ ^ ' g 

,, falfedine, lentafragilicaee,non unpulvcrc. £± 

0 

^ nig in iftis fiftulaceis cortiduas 

f Qn_ 

„ cibus invenias, noninvcmas »\ m f;^' . ^ ^ puto effe Caffiam; craflìor enim 

„ nellaraparaantur,Ceylarataiii&MunrÎg^^ Quxomniaadincudem 

„ eft : hoc quod è virgulns e>;nmtur e x i h o » b ^ ^ ^ t ^ me veftlgia tot eru^ 

cenfu«nafe*ttvoc^^ 

ditorumneotericorum, qui monumenta vece * ca]culum mcum 

tionem Se interpretationera, epara nuncfati^«^S;, Cinaxnoini nomine iniiaddereliceat,nonvideo 

quomodo ^g^^^^^^ c o d o r i sfai«ryophyl. 

gnitus (fiveis,cum,velfinecraciceol r n ^ luderc vidcn_ 

LideracenM 

tur Viti alias furami, Cardanu >cau S » declinans mxandros, ea tantum 

de pertinacia fua nihil rerrito ^ ^ ^ hodicrnat mihi conftanc, eaque 

ventilTcis candem & ipfis & fibi ipfe diffidens, de Caffia Se Cinamomo erurapieinhxc 

verbe' noorisTette p P lena : H « U dicere

MANTISSA AROMATICA. u7 

cohxrente,fed qui calyce fuberino, duplo tamen ampliore & magis cavò,contineatur j 

intus lxvi, excus afpcro,urrimque ex purpura nigrieance. Harum arborumfruaui, foliis 

, coreici fradici ( licer Cannellx faporem Se odoremreferencibus) longe calyces 

prxferuncur, quorum dumraxac pulvis m ufu eft. Si Cannellx modo cum cibis decoquatur, 

tantum abeft,Ut fuavitatem eduliis conciliet, quirt potius ejus facultas, &: faporis 

gratia decodione evanefcit : horum pulvere in multis morbis uruntut ; fed prxfertim 

adverfus coli, inteftinorum Se ftomachi doloresinpotionibus propinane 

feylon, quamufualis noftrx Cannellx genitricem Se alcricem dixi, Infula eft, quam 

Tapobranam I. Barrius multis argumencis probac: ucuc hoc negeC Scaliger vir fumraus, 

E'xerc. cxL 11. 5.Non defunC, inquit, qui obcutbene:acCeylon Tapobranam,non Sumacram, 

pueenc. Polum hxc Infula fupra fé tìaber elevacum a fexco ad nonran gradum. 

Figura pene ovali eft, leucis in eircuiru plufquam ducencis. Ambiiincque ejus mediam 

vaftamque planiciem, jucundo admodum fpcdaculo, monces filvofi, & cheacralem in 

modum circumduóti. Fluminibus aliifque perennium aquarum laudaciffimis, quibus 

plurimis omnino locis irrigua, magnani fùx fercilieatis parcem debere cerrum eft. Regio 

non folum populofà,fed Se quadrupedum aviumque genus omne feraciffima. Prxfiat 

Se cornu copix fruduum delicaciffimorurn Se fola foli benignicacc nafeencium. 

Aromaca fercplucima, neque ulli alioruralocorumfècunda. Primacran camen obeincncibi 

Cannelliferx arbores,ramdenfx,ucincegrasnecunas conflicuanc filvas, adeoque 

luxurianrcs, ur, nifi flammis eam incolx luxuriera coèrcerenr, univerfus cerrarum 

orbis corticibus non fufficeret confumendis. Quam vero liixuriofe fert Cannellam * 

ram operofe Càryophyllaaut Nuces Aromaticas. Quemadmodum neque Cannelliferx 

alienum infoiiim amant transferri. fuere enim, qui horum pericula fecerunt, 

rranflatis quibufdam ex didis arboribus adregiones cumvicinas tum diffitas,xquefeu 

lices, iifdemquc Se ventis Se a Sole caloribus expofitas : inibique fummo ftudio culcis. 

Verum compererunc fé operane quod aiunc, Se oleum per didiffe. Quamvis enim tralaciciifrurices 

exerefeerene in juftas arbores, eXquefùos frudus in rempore darenc : acramen,ubi 

ad examen ventura fuit,deprehenderunt eorum'&: longe minorem in vircuribus 

effieaciam, Se hanc ipfàmpromcx corrupeioni obnoxiam: Conerà quam horcu-^ 

lanis fxpeevenic eranfplancancibus filveftres plancas inpinguioreaclxciore folo,acqUc 

ifta eas ratione reddencibus longe meliores efficaciorefque. Ex quo liquere poteft varius 

ille& admirabilis rerum omnium parentis Naturx lufus, quo tam facilem aliis 

transformationem, quam felieem tranfmigrationem conccdic; aliis contra utramlibet 

adeo difficilem, fxpe impoffibiletti ; ut citius è pumice oleum exprimas, quam in 

rranflatis invenias vites eas, quas dare Solum natale fòlet. Mirum, videreid in plancis : 

fed magis mirum, vìdere id in hominibus ; fiditi nos vidimus, qui palatiorum majeftares 

urbiumillecebrasafpernati,nullis potuere vel blanditiis vel culturx humanioris 

officiis retineri, quo minus ex clementiffima fervitutefe reciperentin folitudines Se 

deferta unde eranr oriundi, prxfercntes inmapaliis fuis, interque agreftes Se omnis 

humanitatis exortes vivere homines (fimodo fic merenturappellati) quam inter divina 

prxditos ratione,eofque moribus infuper& virtutum omni genere excultos. Quos 

naCàlis foli Se libettatis, imo viliffimxfervitutis,dulcedo retrahatin patriam, anindolesinculta 

cultutxqueinepta,non facile dixeris, nifi ejufceraodi humanafpecie mortalesa 

feris & plantis filveftribus peneconcedas non differre, nifi corporis conftitutione. 

Quemadmodum vero, quod retuli, verum eft de arboribus aromaticis iftis ; ita 

&idipfùm non femel cum magno meo rxdio fui expertus in plurimis planris Americaras, 

quas transferendas curabam è nemoribus, aliifve locis, in hortos,quos eo in Brafilix 

cradu, animi caufa, colebam. 

Cannellx arbor, quemadmodtiffi Se Caffix, àdmàgraeudinem affurgit Mali medi* 

ex : eftque ramis multis, longis, Craflis, enodibus, nufpiam curvis, fed ubique redis, 

Se mirabili incer fé ordine difpoficis : quemadmodum appofica in figura uccumque vi^ 

dere eft : Ex iftis deinde ramis ramulos exigic alios foliofos : folia magna fatis, nec admodum 

diffimilia funt foliis Làuro-Cerafi,figurara fifpedes. Eorum fìngula tum alternatim 

eXeunt tenuibus brevibufque pediculis ex furculis fuis,rum è lariore bali definunr 

in acumen, tribus quatuorve interim ftipatanervis per longitudinem, ficut in plantagine, 

excurrentibus. Ex eifdem ramulis etiam Flofculi quidam efHorefcunt hinc inde 

parvi, rjivei, odori. His fuccedunt frudus parvi, Olivx magnitudine Se figurai quique 

primum


168 ^ ,. _ fnlendeant Hos Simii deccrpunt, 

prlmum viteanr. «e marurefeentes prre W ^ & S ^ b * [eu Solis vi ferrigne 

SSunque aves, priufquam cadere prò fus m ^""^ p e ù n d e ut qui è flotibus ar- 

teeUcitur.Cannellam qmde»f^f££g" Todons expers exift.r. Adeo ut 

^SltJiisluudmiila ti . ^ . ^ " E n i W d t w w i J a t u r . i 

omnis hujus arboris vis ««««qui^^to^ra^ » ^ ^ ^ ^ 

incorticemcollata,quoplusex^^X^?n««idL ^perioreaTGarci», 

arboribus, ili. tribuerunt Corr.ccm autore n,(fcioauo fondamento, pronuntiacraffum 

effe, eumque ^ ^ ' " ^ n kfcàimenx àVos defitta: arguant,primum 

vtacum tamen ramorum partes Ceylann.czA. lljfi viridls tolu 

mameo.dccm.eflèpdU«tofiF?n?^^^^ fit) u[necvifu neegupoffir: 

nam poftea ficcete* .«erro» cort ^ ^ S >la «Icorraipra, vel 

^ ^ ^ A n S T p S l «es menfes i delrbrarione àcquirere. 

rem., qua virrdrs. Cottex tcre lemmi. ,j odorem fpirenr optimum: 

quia multaliinrviridia, qua: parum vel mhd ota ""^nimio abuldent Lmore, 

ur ante bis mille annos ° M ^ ^ ^ S ^ p h o , confiftat; ac iadeAxo. 

cum odor in med.etate nonn extre'no reite j, ^ ^ Rec J t a Cor. 

tex à peli .ad d « X d ehendirur : del.bratus purgatile & in laminas 

mine, li mafticerur, glur .oi p cannasfpontc convolvitur, exenedlflbftUS 

fuTcXern mutiTbftmta videlicet,ardoreLdem Solir, omni,quam 

reo in rufum colorem mm, CÒrriceablato per biennium< non ternisqmbufquemen- 

A r-,Ki1k nr-rfertira eius, qux denovisfurcuhs fuit ademta. i^nixùitenuium n^ 

± rrnlèftuSmcSl.or.minulquefiecansautaftrmgens. Sapot e. aromaffiSC 

ifte, ilomn.no debethaberi diverfus Se alius ab amaro, d »- 

Giallo Inauofoftapropriuscenferirebus odorem fpirantftms gtatum.qurequelu- 

S Z P EftenimCaryopliylloacurior&pinguior,Piperi ardcntifir, Canne 1* 

aftrtaeentior , ut & Nuci Aromatica. Quemadmodum vero Cannella: major eft, 

at odorem, qua faporem, fuavitas ptre his Aromaris de quibus fum poftea difiuru : 

£T* ut l e amittrt ertius, quam aliud ullum. Habet enrm utramque prorogativam.nfubftanriaptretcnui&Lexhalabilioteiundeneextatemfert,pradertimaeri 

ex-' 

oofitlCi no. Communis ei cum aliis Aromatum facultas eft vegctandiJpu-.tum,. 

Currcomni in adione minifttum. Aft ut. Caryophyllum cerebro magis Nux Aromatica 

&P.Per ventricolo potius, convenire depr.hcnd.rur : ira Cannellacord, v.£ 

C"vndenob.sinanimumlmqi.entibus,ahifquenobilrff.m. vifeerum afkaibus, effe 

u&r confuevit: Indi potete* prò antidoto habent,& venenis offcrumexpeIknd.5, Super 

hrec, videtur obiervatu non indignum.in gratiam fc. icet T4 %n^ £*«>• e Cannella 

SiCatyophyllis el.c.tumdiftillatione oleum,quodvocanc,nonucNucum crctero 

umque Arematum, fupernatare&ophlegmatiautlpititui.fed balfamnnftar perete 

fundum. Porro quantum Cannella vel per Ib exhibira vel m compofitioiiem «ceppa 

, leu cruda, feu arte Chymica piratata, calefaciendo, attenuando, digerendo, 

cxc.tando,veEetandoque v.talem fpititum.prarftet cum ^gtis auxrl.um.tumdams oblcaamentnm, 

fi velim enarrare, longum erit, & modum excedet irritare Indienamcx 

viridi cortice & floribus recentibus extrahere advarios ufus folent liquore*, non aliter 

acnoftratcs aquas egregie odorataseliciunt ficcata è Cannella Quin&efruauolcum 

cxprimitur (reftanribus.juxtacum Garc.a ab Hotro.etiam noftoatiumnonpaucis.qu. 

viderunt ) quod (ponte Ida dutatum plebs cogline in panes, SC adlubenc ad aitettus 

cumcxccrnos truninternos. Eilautemutpretiivi]ioris,ita8

MANTISSA AROMATICA. l6$ 

C A P V T IL 

Ve Cafiia Caryopbyllata. 

POfteaquam, qux de Cannella Se Caffia vulgati mini dicenda putabam, dilueide 

& fufe fatis fumperfecutus, vifum fuit tertiam quafi fpeciem prioribus adjungere, 

propter novitatem fimul Se virtutem eximiam. Quemadmodum enim 

novicas ipfa invicac, ica &rei dignicas prorfus meincitat ad pacefaciendum poftericati, 

quod hadenus fuie ignoracum. Prxfercim cura hoc Aroma, non, uc excera, ferac 

autdivesAfia,aucfelìx Arabia,fed prifeisincognicusorbis vaftaque Americx deferta 

Se fòlitudines filvofx : unde Se Americanam vocamus. Caffia autem ifta Americana 

adeo verx Afiaticx qua faciem externam fimilis eft, ut ovo non magis ovum. 

Quod fi guftum deinde adhibeas judicem, fatebitur Se ipfe Caffiam aliquam languidam 

effe , quamdiu primoribus duttitaxat labris explorat: atmox ubi mafticatafuerit 

Se contrita dentibus, non jam Caffiam fed Caryophyllum dicec, cujus vices explec advenis 

Luficanis parieer atque Indigenis. Quorum commendacione fadum, quod cceperìc 

Caffiaifta Se inipfam Luficaniam& ad Amftelodamenfcs quofdam Iudxos migrare. 

Nec dubium eft, quin fé magis magifque commendacurus fic apudpofteros 

Aromatis eam nobilis ufus. Si fiat, non pocerunc pofthac gloriati ceylonitx Se Moluccenfes 

fibi folis id effe de cxlo muneris conceffum, ut illi quidem Cannelliferas, 

alteti vero Caryophyllifcras poffideant arbores,fuique muneris effe quod univerfus orbis 

urtar umque frudu gaudeat. Fietque eorum gloria hoc ipfo minor, quod Cannellx,inquam,facies 

& Caryophyllorran vis Mcdicinalis in uno exhibeatur cortice,adeoque 

excellens, ut Otientalibus non cogatur cedere. Neque vero eft quod quis fufpicetra, 

Aroma hoc, aliudve fimile,effe ex veceri orbe in novum cranflacum; Cum minime 

id ftudium ceneac homines ab omni pene eciam ingeniorum cui cura alienos, Se domi 

nacis propriifque diviriis concencos ; Imprimis cum conflee quamplurima Americx 

effefamiliaria,alibiincocranignoca. Quod enim Seneca Naturai, quxft. lib.v i1. 

cap. xxv. aie, idhodieque verum nonunainreexperimur. Veniettempus, inquic, in quo 

tfia, qua nunc latent, inlucemdies extrahet ejr longtoris avi diligentia. Veruni à digreflu 

regrediamur ad novi hujus Aromatis ulceriorcm expoficionem. 

Arbor, qux iftam fere Caffiam Caryophyllaram, crefeie in diftridu Guaianx Se 

Maranhan in eadem Brafilix concinenci. Quxregiones ficx fune incer primum quintumque 

^radran ab iEquarore verfiis Scprencrionem. Vbi quemadmodum filveflris, 

ica Se negleda, neque ulli afferra domino, fedpromifcui ufus, communifque juris. 

Arbor cujus Icon obicineris injurias periic, eft medioenrer procera, ramofaque. 

Flores parvi uc Violx, cxruleo colore, fed umbilicum albicarne, &croceis aureifque 

lineis variegaci. Corcex cenuis, quique Se ipfe decorricacus a crunco parieer ac ramis, 

aeque veluc in corrigias confeiffus ficcacufque,Oriencalis Cannellx in modum convolvicur,qui 

mox primis labiis guftarus faporem videcur reddere immixtum Cannellx, fed 

cum Caryophylliprxdominio, qui etiam ( pereunte primo, utpote languido) vires acquirit 

cum tempore, tantaque vivacicace, fragraneia Se acrimonia fé exeric, uc lingua 

quafilevioris cauftici fènciac effedum, imprimis qui exfùrculis cenuioribus Se vegecioribus 

proveneric. Vnde eft,quod levi maceracione aqux foncanx, colorem rubicundum, 

G V L 1 H M 1 P1SON1S 

'7° , ,, . nv^forteiamdudumfuiffec.f. non regio diplomate eccedane,* 

Catyophy 1. cceprt f££> Medicina«iam docuit pulverem ejus cralhibitus 

fuiffet in Moluccenfium tavoieal -,^ntum ucm habete dixi admodum vofiuliulum 

( nam fubtrlius odit pulvemn ob fp.ntu£ ^ „ _ 

Eame^^^^ 

& C ° Smt, °- 

nem uberiorem. aua:proPofui,reduces,narrantrepeririibi.nregras 

Cxterum us e locis America:,

MANTISSA AROMATICA. i7r 

ad cannas molendas compararxexciearencuf, quemadmodum à Porrugallis in Brafilia 

videmus fadum, ad quas quidem initio magnis expenfìs opus eft.qux deinceps inanimo 

quxilu refunduncur. 

Proximumlocummerenrur arbufculx quxgoffypiumferrine, qux Sefrequenriffimx 

fune, Se facile admodum coluncur Se propagancur, Se incra annum ex quo fatx 

fùnc,uberes frudus reddunt. Barbari autem noverunt illud in fila ducere Se ex illis ledulos 

fuos penfìles contexere, magni in hifce partibus ufus. 

Nafcitur hic quoque infinita pene copia cannabis five lini quxdam fpecies, admodum 

elegans Se tenuis, ita ut byffum xmuletur ; è cujus filis varii panni rexi poffunr, 

uti experientia eft comprobatum. 

Prxterea varii nafcuntur frUdus, qui tinduras edunt fupra modum elegantes, 

quarum ufum Se barbari noverunt; qualis eft Annoto, quam alii vocant Orellanam,BtaG.~ 

liamFrucuyUt fuo loco probavi,qua lanx&prxfèrcim byffus, coloreinficiuntur auranrio. 

Habent Se alium acinum, qui cyaneum colorem edir. Necnon gummi quoddam, 

quod a certa arbore funditur, quodpannos eleganti & pettinaci colore flavo 

tingit. Atquefrondes cajufdam arboris, qux bene prxparatx, colorem obfcure rubentem 

fundunt. Neque etiam defideratur lignum quod elegantem colorem purpureum 

edir ; ut Se alterum quod croceum : tertium denique cujus liquor exeodus, fervens 

quidem purpureo tingit colore, frigidus autem coccineo.Nec dubium eft diligenti 

inquifitione &alia ejufcemodiligna hic poffe reperiri, qux magno ufui fint futura. 

Gummi Se refinx bene olentes Se magni in medicina ufiis reperiuntur plures, inter 

quas celebrantur ab Harcourtio, Colliman five Carriman, Se Baratta. 

Colliman, ur inquit ille, refina eftnigricans Se refplendens, inftar picis durx, qux 

prunis impofita gratiffimum fundit odorem ; Waltherus Caryus Buckingamim, vir exadi 

defimplicibus qux in medicina ufurpantut judicii, teflatur fumum hujus rer quacerve 

quotidie naribus hauftum egregie mederi gravedini capitis ,& cerebro humi do 

frigidoque plurimumprodeffe, Se rheumata fiftere : adhxc efficaciffimum effe remedium 

adverfus paralyfin, cujus capicis gravedo &fomnolerniaprognofticon folecjudicari. 

Medeeur quoque doloribus, quos feeminx qux crebro pepererunc, paciuneur 

juxcalumbos, Se in inferiore dorfi par ce, filiquefadran illinacur pelliculx, Se calidum 

applicecur parci affedx, inftar cerati. Credicur Se nervos corroborare ; Se levamen 

adferre illis qui archritidis doloribus torquentur ; denique &: recentia vulnera egregie 

confolidare. 

Baratta itidem prunis impofìea egregium fundic odorem; eftque balfamum prxftara 

tiffimum, Se adverfus recencia vulnera imprimis efficax, uri experientia a multis eft 

comprobacum. Reperiuneur & plures hic refinx, qux gracran odorem fundunc;& 

prxfercim una qux odorem fpatgitinftat Majorana nobilis. 

Nafcicur paffim prxfèrcim juxta littora, arbufcula five frutex, cujus jam ance aliquoties 

meminimus, ferens frudum fuc inquic Harcourtim) inftar viridis pomi, Se 

quidem minuti, pollens fomnifera qualicace, ica vehemenei, uc vel parricida quxvis 

exigua imprudencer ufurpara lechalemfbmnuminducac ; & vel una gucea illius liquoris 

haufta eam valide dejiciac alvum, uc obfervacum fic fexaginca fedes non fine extremo 

diferimine operatam : Putatur tamen, fi maligna illius qualitas àmedicis corrigarur, 

eaute in medicina poffe ufurpari. 

Acinus qui barbaris dicitur Kellete utilirer adhibetur contnt dyfenceriam. Succus 

aueem herbx quam vocanc Vppee, adverfus vulnera a venenatis fagittis inflida. Denique 

fuccus -foliorum qux /

e V L l E l M l H S 0 N 1 S 

ufu • Arbor eft procerare reaa, glabro corrice, fronde* tantummodo ferens inàfti- 

go trunci, qux'ad pyri folia^ P ^ ^ ^ , ^ , „, Wpidi,. Pbrphîi. 

° Gemmarumquoquecopiamplurims ocis reperii.v^ g metallotum 

hicapertxfuerintiquamvisftudiofeàmultisquxfe uo_ 

Europxis haud q - ^ ^ ^ ^ ^ ^ o r u i noftranbus divertì effe di- 

toaarborumfub^punr,ipfis Waricarii:infinitiSimiifc Cercopithec. : fcphitanufofÙm 

rquem norum qùaorupedumfpecres, quxpaffim in hac Amerrca Mer.dionaii 

reperiuntur , eriam feroces L hominibus infeftx ammanres, Tigres, Leones, Par- 

d ' Avium quoque magna copia atque vatietas, n?m ptxter Anferes arqueuWres 

quas hi barbarivoeanrV»* Ardeafoue quas voeanr ° ^ ^ S ~ £ 

fianas aves, Perdices, Columbas, Merulas. F.cedulas live Scolopaces, Pfittacos varrorum 

eenerùm u Cornices elegantibus plumis, aliafque. reper.unrur hic quoque fere 

ÒZe^rflxWucres^ 

Zfo&KrandUoftro vocant »wt-: Wnacoi «»*«. Necdcfunr pluresavesqux 

motuvivunt.prxferrimFalconesvariorumgenerum. - 

• E m quoque maxima eft vatietas, tam marinorum quam fluviatahum, te quidem 

p xrer q eos q qu.n°ftro quoque mari familiares funts pifeem habent Salmon.noftt«i 

non abfimilem, prxte 4 quam quod catnes illius funt croce, colons, «ti noftratium 

fub Tmquequemfi.petiOTilibre 

bar. voTant q cfali. Adhxc fpeciem Rai* five Paftinacx, cujus cauda offe femipedem 

kneo armata eft, acuris denticulis utrimque afpera, qnorum punita imprimis noxia 

eft barbTri hi voeanr Vakamm : alibi fub nomine Tavécayre. Quibus noflrates addunt 

rLwcem Afello maio,a mole pene parem, fine fquamis ,vernm armatum fexacn- 

èrdmm contra atenas Se lapillos tenum. Et Accaren Crocodihs haud abfimden , 

fed maris gradoni, longioremque Scroftro breviori arque obrul.ore, vibrar pifcbus 

egrediur tamen nonnunquamin terram : cibis. idoneo.. fed capre pcrdifficil.s, 

licet arato odore, quem fundir, le predar : minor ejufdem fpecres appellatur a barbaris 

omnia. Ajmarm item inftar grandisalofx, qui in fluviis tantum cap.tur. Quos aurem 

alibi vocant Manatos, hi batbati vocant Cwmtro. 

Harcmriiui addit hifce Càffmvt» rarum pifciculum.paulo majorem Wj«u,Cobite,vel 

Spitingo, fed multo meliotem : hic in fìngulis oculis duas habet acres, .ta ut inter narendum 

àltetam infr«quam, alteram fupra reneat : dorfum haber planum cum fpina, 

& coftis rotundis, peffc ad humanum modum. Denique fluv.at.les p.fces tam multi, 

& tam prxftantes appatent (licet à nofttatibus multum diverf.) utvixullaregiom terris 

magisillis abundìre poffir. Teftaceorum pifeium quoque infimtus eft numerus, 

maxime Oftreorum, & Cancrorum & Aftacorum. 

Sed longius ptoveaus in Occidentem quam conftitueram, nunc vela contrailo, SC 

medenuoadOrienralisIndixinfulasaromariferasrecipio. 

C A-

MANTISSA AROMATICA. *7* 

C A P V T II I. 

De Tala,&C Hongo-Tala, hoc efhNuce Aromatica 

cum Maci fuo. 

MOluccenfcs Infulx, urmulcx fune, acque fub ./Equatore ara juxta firx; ica Se 

ab amcenicarelocorum omnes, omnes a fercilicace prxfèrcim Aromaeum, acque 

a porcuum ftacioneque navium opporrunicace, mercibufque evehendis 

Se advchendis mira commodieace magnis celebrancur laudibus ab his, qui fune experci 

qux dixi omnia. Qrabus è cxlo donis ecfi incer fé cercare videanrur, principem eamen 

locum ineer ipfas obeinec, qux Banda vocaeur. Hxc fefe à Sepcencrione ad Auftrum 

ìncurvans, equinam velucfoleam conflieuere videeur : longa cres leucas, unam lara,* 

Hujus in fimi emporimn eft nobile, & frequens mercancibus. Incoiar um viri quidem 

B O N G O - P A L A . 

diftrahendismercibus indigenis, feeminx colendis & cogendis, operam navant. Fo> 

minx, inquam, agriculturam: virimercaturam exercent. Quemadmodum autem fupra 

notabamus, uni Infulx Ceylon conceffum effe fponte Cannellam ferre : ita uni 

Bandx (quantum hadenus conftat) Pala Se Bongo-Pala qux dicuntur fuis. Pala eft quam. 

dodiores Nucem Myrifticam, ego Aromaeicammalui appellare: naeurafùa, non ficut 

illi, ab una. Neque enim, ucBalanus Myrepfica > adhiberi concinnandis unguencis Se 

undoribus infervire folec. Incerim, uc Nux Mofchaca vocecur cum vulgo, non r efra* 

gor. Bongo-Pala eft,quam vocanc Arabes Macin.Cum quo confundi non debere Mace^ 

aut Machir, probac Scaliger Exercit. CXLV. quem vide* 

P $ Qms*

GV LI ELMI P I S 0 N I 5 

174 ,N„CCs iftas proferc,arboris iconem, quara apponimi* de- 

Quisquh• ^ ^ « ^ ^ f e o n f i d c r a t , hanc diramilem dicec aut Perficis 

lincatam ad ipfius Nacucx «empia ' fcripfnTe laudar,quem modo lauda- 

Malis autPyris. Perfico folio ^ ^ ^ ^ X q u e n s admodum Se fine cultura. Eft 

barn, vir dodiffimus. Nafcicur £ ° ^ £ $ u ì Nuces gerens, alias aliis raacu- 

* annoia S e p e r p e r u o ^ ^ J ^ ^ J ^ exfufco rufefcence. Fohaparriores. 

Corcicccineieoeit,ii no' l r i m &f c r c c a t c w a tim, raro fingili» 

vispedicul»*ran^ 

dependera,lxcevindia6trcenuia,giaDia,06nc fra£rant> fed & cura exarue- 

Hquisprxdiea. ^ « ? £ ^ ^ Indigeni* 

Sde^SLartìcalis. Quadefloruie,furamumNucisopenmencumvirens&jrra 

" f r a n ^ 

S S s , Pirpraeis^ aureifque inaculis, ficut apud nos Bericocca, five ArraeracaPerficave 

Mala. Irimum nucamlntum, inquic Scaliger, carnea Julpa ,crajfa : fed velutt htrfiutum 

Per initia. Sub eo non ftatim tefta, qua nucleus continetur, fed cutts coriacea, quam vocant 

LÌesÛcin. Villus ifte mox fiffus &hians Nucem ofteneae fuo Maci, quafi reticolo, 

amidani. Deinde araplius Se ex coco findieur, maturo frudu, hautfecus acIuglandium , 

apudnos nucaraeneura, nuceraacuca. Quofado reciculaiis ifta runica five Macis pulente 

inicio rubens, mox aureo colore apparee, inera includens pucamen, quo nucleum 

concineac-, velue oftendie Icon Nucis per medium divifx, appoficxque ad arboris pederalraquenucleusifte, 

qui Mofchaex Nucis appcllacione paffim Se Synecdochice 

venfc tribus eft araidus vclaraencis : excimo viridi denfoque : medio eenuion quidem, 

fedaureo Se pretiofo ; intimo teftaceo denique. Quandoque contingit aucera fine Maci 

reperiti Nucem. Idfie fi quando prxpropere tumefeente nuce reticula difrurapicur 

^pe P r e anrequam firmarla cranìcie acpinguicudinepoeui, Hunc frudum varix 

quidemaves dipafeuntur, fed maxime Columbx genus album Se parvura Quxdc- 

ZceZe nucaraeneo, illedx fuavicate Macis, hunc cura nuce eripiunr Se devoranc 

necXepleca ingluvie capaciffima faginara deferunc. Noftraeesibi mercancesob id 

Columbis P iftis ®mt-ttW Ave Nucivoris nomen dederura. ^ ^ ^ ^ l 

nuces poftea, iraxgras per alvum reddunc. Reddiex cicius deinde germinantepò e 

««macerane fervore vencriculi. Arbores exinde nacx.ccu prxcociores, facili fune coirupcioni 

obnoxix, frudumque ferunc execris mulco viliorem, Se hac caufa negleaum 

Incolis concemeumque , prxcer Macin, quem ad adulcerandum mehorem adhibenc, 

^P^rrT femper quidem bis, fubinde cer frudum fuum ferunc arbores iftx uno in anno 

Vindemia prima fic Auguflo Se Sepcembri ; alcera Marcio circicer. Terna alio acque 

alio raenfcprouc faverie cempeflas cxli.Legi vero Nuces nifi bene raacurx non1 debent 

Fallic incerim non raro vindemiacrices color, rofeo colore, feu qualis elt Malis 

Perficis maeucicacem juftam referens cara exade,uc facis alias ad carpendum pencas,incempefìive 

invicec. Decerprx enim minus fune durabiles ob fucci paucicacera Se cruditacem 

qux & teredini obnoxiasreddic. Hoc genus Rumpi vocantut. Qux autem mature 

leVuntur, exemcx nucamencis fuis ficcancur priraum'ad Solem.Siccacis adimitur 

Macis fiius Poflcanuclei, quas Nuces vocamus, lavancur calce.Haceram fola conerà 

corrupcionem, Se omnem eciam excernani irauriam, euex prxftancur, Se apex per univerfum 

cerrarum orbem longis navigacionibus cransferri. Optimx fune, qrahus color 

eft ex rufo cinereus, fed incerpolacus flriis quibufdam albidioribus. Prohan folent 

ponderofiores Se bene compadx, oleofx, Se quibus pundura aciculx confcftim e vul. 

nufculo emanec liquor. Cxterum evenir quandoque, ut in magna illa Nucum ubertatc 

per Naturx lufiira quxdam magnitudine figuraque Se colore diferepcne a extecis, 

quemadmodum hauc infrequenccr idem eft viderc in Iuglandibus acque Avcllaras, 

quas tune Pala-lava appellane, quod lavani eas , non in condimencum , fedfolam Me. 

dicinam requiranc. 

Priufquamveroqualicaces, quibufque gaudent, facultates iftarumNucumperle-

M A N ? ISSAI A R O M A T I C A . ,7J 

quar, fpedemus primum qux fit nacura Macis, five fecundi Nucum involucri, ubi ance 

omnia neceffe Indorimi Ivfacin decèdere à Grx.corum Macere, qux ut contunderei 

recentiores,nullam habebanc rationem. Nam fi color ipfos, qui pene idem eft 

uerique, Maci Se Maceri, aut vicinicas ifta appellaeionis, adduxeric in eain opinionem, 

effe rem unam ; rarais ceree leves fecuei fune contras. Hunc errorem Cardami* 

qHQque admific, Senocat eum Scahger, fed argumentis refellic momenti minoris W 

cgnt Arabes,mqrar,Mac{n, ônenimMacerato muchireft, utfiribis tu. Cui etiamvelfruftra,veltmm, 

ut Galeno mm UofiorUt hifiorUm t.»am conciliares,adftrimonematmbii(lù 

multam calefaclionem^fi^ffimfubtra^ Hoc enim de Machire uterque eerumficribit. Cum 

tAmentMawadeocakfmttiVteipwcaextdor^^ gua fuit caufa ut de 

MmfipmtQ Capite fcrtberetAMì, de. ialefafar alibi ea omnia, qua de Macere Diofcorides. 

Urabus. ut afiquid. addamus,ipfa res exigit. EtMacisigicur SeMacer frequens eft apud 

lodos, ^frequenus ufus, fedinMedicinacancum. Macer aueemeoreex eft radicis arboris 

in Malabnnafcencis. Isfubftancixeftfrigidioris& cerreftrioris, &obidfiftendis 

alvi fluxibus deftinacus. Macis conerà regumencum Nucis Se quidem egregie Aromacicum 

eft, mulcoque Se fpiricuofo calore plenum; unde & adverfus frigidos affedus, 

icemque venenacos, folec ufurpari. Quin Avicenna &: Serapion Se Arabum alii fàcis 

prodiere fuis fcnpris, bonam fé Se Macis Se Maceris habuiffe noriciam. De Grxcis 

non idem conftar. Quin videntur illifolius Maceris habuiffe cognirionem : uti nunc 

nos , quid fic Macer, ignoramus. Equibus liquerepoceft, nonfolum effe mulca hodie 

noca nobis, qua. vetenbus erant ignora ; fed Se mulca nos ignorare, qux veceres habebanc 

in nonflimis. Sic omnia cempus habent; Se accidit, quod verbis, eciam rebus, 

uc, qux fuere in precio, cadane, Se in lucem negleda procrahancur. 

Macis aurem ille, quem reciculx inftar amicireprimiera Nucem aromaricam dicebamus, 

priufquam ex pieno maruruic,& adhuc colore eft eleganciffime coccineo, condiri 

apud fuos fale& acero folec, & inferri primx menfx ad excieacionem appecicus. 

Pofteaquam veromaeuruic Macis, adimicur Nuci, &exficcacus ad Solem colledufque 

cura curareponicurfervaeurque. Odore femper quidem graco eft, fed recens mire jucundo. 

Sapore aromatico Se fùavicer amaro, Se qui quamdam à fé ficciraeem ori relinquac. 

Si quid aftringencis habec, id in Maci non xque ac Nuce poeeft guftu deprehendi. 

Brachmanes aliique Indorum Medicatiti nervis refrigeracis opiculari credunc, Se ad 

hoc eam Macin, quam Nucem, exhibere folene, eorumque fpiricus aeque exerada adhibere 

foris. Quin habec vulgus in eumdem ufum femper paraeum oleum, è frudu recenci 

expreffum, ceu prxfens Se familiare remedium aftedibus frigidis. Exprimunc autem 

Se e Maci Se è Nuce. Macis oleum vero uc oleo Nucis quancicace cedic, fic qualicace 

ancecedic. Habencque Incolx Macin canco Nuce prxftantiorem, uc eciam fexcuplo 

pluris xftimenc & vendane fere. 

Nuces virides Se immaeuriores condiri ab Indorummagnacibus folene, alix aceeo, 

alix faccharo, Se prò bellariis effe in menfa. Ex ab aliquoc reero annis eciam ad nos 

deferri ccepcrunc, &: non in medicinam folum venire, fed & in menfas epulafque lauciores. 

Neque vero per Europam tantum diftrahuntui-, etiam Afiaticis nocx funt& 

expecicx. Delicaciores etiam nucamenco, feu exceriore cortice viridi, deledancurfolo 

eumque ipfi Nuci prxferunc, dum piane eft immacurus, Cam propcer odoris fuaviracem, 

quam faporis fubaftringencis, Se ob id ftomacho amici, jucundicacem. Docuie 

ineerea ufus, non omninoinnoxias effe iftas delicias, neque cancum quando fine, fed Se 

quando una cum fuis Nucibus fumuncur. Pollent enim, eaque infigni, facultate narcotica 

, qua frequentiore auc largiore ufu foporofos invehunc affedus. Idem de pulce 

quadam » quam ex iftis nucamencis, eo, quo nos ex Pomis acidis, modo codam, familiarius 

ufurpanc, Iac. Bontius alicubi teftatur. 

Quantum vero accinec ad Nucum maturarum Se ficcatarum qualitates manifeftas, 

vix operx videcur preciran eas hic recenfere, cum facis fine omnibus ex ufu quocidiano 

nocx Se perfpectx. Vnde in Scholis Medicorum habencur fecundum ineer Se tertium 

gradum calidx Se fieex, & fubftantixcraffioris, fèd permixcis partibus igneis acque 

acreis. Habenc facultatem cum urinas ciendi, tum alvum fiftendi. 

? 4 C A-

GVLIELM1 P I S O N I S 

C A P V T IV. 

De Tala-Metfìri five Nuce mare dida. 

HAdenus de Nuce Aromatica vulgati, Se nobili. Nunc Se communio natur* 

^puiiohominumraevocae,ucaliquidquoquedicamad 

rioficatiledoris,haurdubie id expedaneis, de Nucum Mofchaearun oblongioribus 

; quas Incolx Pala-Metfiri, Clufius Se cum eo alii Nuces mares appellane, fc 

Smurar! prxferunc prioribus ; nefcio qua de caiifa. Neque ^ < | ^ « *" 

cuncur, idcirco dignità fc faculrace ancecellunt quafifinacura,J"^^ 

gitudinerafeciffee S nocaraprxcelleneix. Quippe fecus fé res habec. Nam quantum 

mole cxteras fuperane, eancum ab his fuperancur vircuee aromatica, ommbufque dot> 

P A L A - M E T S I B . 1 . 

bus Mofchatx Nuci genuinx Se nobiliori conceffis. Nomen vero à plebe habet, qux libi 

perfuadec non raeione aliqua, fed fuperfticione mera,oblongam Nucem,in cibo viris 

daram,poeencer eos cierein Venerem, & facerefolieo ftrenuiores. Macis camen ejus, 

quamvis eleganciffimi quoque coloris fic, adeo eft infirmis viribus, uc eciam nullo apud 

fuos, nedum apud nacurx pericos, fic in precio. Vnde eft, quod arbor, ex qua nafcicur, 

inrer degeneres &filveftres habearur negligacucque. Ea enim nulla quoque culrura 

humana crefcicin ejufdemBandxconfiniis, non eam fpecie Se facie diverfà ab altera 

illa, qua indole fc vircuee. Quam quia Incolx inefficacem dcprehendunc, idcirco 

fc frudum, ceu viliorem, non dignancur vindemiare.Quin Bandenfibus facis jufta necrlicrendi 

caufa videcur, quod Macin ejus deprehendunc viriran infirmiorum. Arbor 

ipfa foliis eft longioribus, craffioribus, nervofìoribus. Nuces non folum oblongx 

fune,fèd & quadracx fere. Ex none ramorum interftitiis, utpriorcs, cxcrcfcunt; fèd 

fura*

MANTISSA AROMATICA. 177 

fummis, fc,Iuglandiuminftar,fimul ternx quaternxve ; quemadmodum videre eft 

ex eo icone, quem exhibeo cum fcfine naturalibus òperimentis. 

C A P V T V. 

De T'sbinka five Caryophyllo. 

MOluccx vocatx Infulx, ut fcante monui, juxta iEquatorem ica fune ficx, licfe 

à Borea in Auftrum exporrigant, afe invicem non amplius vicenis leucis di£ 

fitx. Earum maxima ulcrafenas leucasin ambieu non habee. Omnibus folum 

eft adeo aridum & ficiculofum, utnonfolummodo cxlo lapfos imbres momenco 

y imbibac , veruin eciam è 

moncibus defeendences aquas 

abfòrbeat, antequam 

colligere fé in flumen ali- 

ôuod acque ica in mare desumi 

queanc. Quin aliquot 

locis è cerra fponceignes fc 

magno ftrepicu erudanrur. 

Vnde excera quidem fleriles 

, folis fuperbire Caryophyllis 

geftiunc. Cerre qux 

ad vidum funt neceffaria, 

ea Incolx coguncur omnia 

pecere à vicinis Infulis.Qux 

erfi Caryophyllis defticuantur, 

Moluccenfibus tamen 

fune ferciliores eorum, qux 

cedere homini in alimentum 

debent. In quo videre 

eft nobile Diviux prò videntix 

fpecimen ; qux ica fila 

munera cerris,uc hominibus 

diftribuir , quo, dum alias 

aliarum rerum egenas voluir,omnes 

in muruam collegic 

fociecacem. Porro ex 

Infùlis, qux Moluccx dicuncur 

, fub unius Reguli 

imperio funt Ternate, Mahan, 

Se Mutier .Qx\3itta,o£\x. 

Baeiam, aliumfìbi Regulum 

habec. Hx quacuor olim 

abundare Caryophyllis folebanc, nunc penieus iis defticuex, culpa non novercancis 

Nacurx,fed larîfiimx & benigniffimx marti invidencis forcunx. Reguli enim a Bacavis 

noftris aliquoc millenis imperialibus excxcari, ex pado omnes ibi Caryophylnteras 

arbores eradicarunc. Noftri vero uc uni lucro fatis fludenc, fua interefle purant, 

ne eam nobile Aroma vilefeac copia & fercilicace divina. Ica avaricia lege, modo, ratione 

carens audee ipfi Nacurx alidori, omnifque boni largicori, rancura non fuam exprobrare 

benignicacem & liberaliracem. Moluccenfium incerea cxtetx.Tidot Se A'arigeron, 

quas fili juris Hifpanus fecie fuo more, Caryophylla facis abundancer ferunr. 

Quemadmodum & Amboina, qux noftratium commerciis patet, èorundem arboribus 

fc arce confina eft, & nacurx beneficio frequencibus locis docaca. 

Aroma ipfum quod accinec, id Incolx fua lingua vocanc Tshwka, Grxcis recentioribus, 

& ad quos rerum Indicarum aliqua pervenir i$o ti tia, Kctpvtyvfocv dici era, 

Hoc fibi nomeiun Lacino fervac. Arabibus & Perfis & Turcis, uc & Indis quibufdam, 

Calafitr vocaeur. Belgx a figura nomen impofuerunc, Hitupt-ttagd/ quafi dicas clavum 

' Aroma-

% GVLIELMI P I S O N I S 

Aromacicum : fané appofiee adeo, uc nifi apud Bocanicos invaluiffet confuctudo apuellandi 

voce Grxca, redius hoc novo veniret nomine. Grxca enim, unde unde fit 

(nihil accinecinquicere) inepraeft, neque ullaccnus rei converaens. Belgica vero appellarlo, 

Se ad ejus imicacionem fada Latina, quadrac quam operaie. Scahger exercit. 

CXL v i. icribic cribus vocari nominibus Gomode, chiancha,Bugalavam, proculdubio alio 

ab aliis Infulanis. Anchophylla vocanc Apochecx. 

Arbori magnicudonoftracis Cerafi. Caudici crafficudo quanea pene mimano corpori. 

Corcex olex. Folium Pyrinoftracis, quandoque fingulum, fedfxpius vno e loco 

numerofum. Folio perioìus eft longiufculus, in medio ncrvus, & ex eo plures fibra 

in urramque parcem.Rami plures & mulcum frucicances;quorum plurimi definunt 

in tenues valde furculos. E quibus fummis prodeunt tenuespecioli, & ex his alabaftri 

& in his flores conferei, deni fc viceni, oblongi, laco capice, criftaeo, atque ftellx in 

modum coronato radiatove. Alabaftri ipfa funt Caryophylla. Flosincra alabaftrum, 

fuuiii claufus multa ipfa & complicata continet ftaminula. Efllorefcens inicio albicar ; 

poftea virefeie; cumrufefeie fcindurefeic. Fiori infignis fragrancia,& qualis ipfi frudui. 

Hxc ipfa major fudo cxlo, pluviofo minor ; a quibus & major minorve ubercas 

pender. Tempeftace ficc^pim, admirabililuxurie fxpe frudus , quam folia, numerofiores. 

Neque camen eciam pec annos conftance tempeftate omnibus par ubertas : 

Nam altero terciove aliquando fepcimo anno minor hxc, quafi vires recolligence arbore 

, per nimis liberalem frudificacionem exhaufta. Poliremo alabaftri in frudum 

cxcrefcunc facis leneum, dum crefcicjcum adoleveric, duriffimum : rubicundo primum 

colore ; poftea, uc mox dicam, nigeo : legunewr femel in anno ( non bis, uc voline 

Scaliger, ) ab Odobri ad Februarium. Quod ibi tempus maxime & xftivum fc 

tempeftivum legendis eft. Pars manibus. leguntur : pars arundine longa aut è funiculis 

flagello difeutiuntur. Ab his pcriculum tamen eft, ne non fatis aut provida aut experta 

manus furculorum extrema quaffet cura certa in fequentem annum vindemix etiam 

fperatxjadura. Cum vindemiandum eft, univerfum fub arbore folum exherbatur 

purgaturque s quo facilius legantur decuffa Caryophylla, neque qua fugiant lcdorem. 

Idem in Brafilia fieri ab hortulanis prudentioribus fub Mangabas vidimus. Caryophylla 

five davi Aromatici in arbore reftances incumefeunt maturando, adeo ut cxteris ingenti 

mole fcmagnicudine difpares evadane, & infèquenri anno (ponte cadunt, iique 

languefcence licecvi Aromatica inpretio habencur & loco feminis plancacioni dicati 

fune, ideoque eos Matrem fruduum appellarmi, convenientius fané quam Aviceraia 

1. u.c. 3 11. qui illosMares nominavic. Horum aliqui ab agricolis ncgledi, 

fponcequenadigremium fc forum fc alimencum è cerra germinane, acque, odo intra 

vel novera annos juftx inrer ea arbores fadx, frudum juxca cxreras ferunc. Fé* 

licius tamen, quotquot altero tertiove anno frutices tranfplantantur. Recens ledi, 

nifi fune, fc levicec nigricances. Qui, ut prorfus evadane nigri, & ficcanctir, Se infumancur, 

acque, ne ceredo invadac, marina cepida aliquancum macerancur icerumque 

ficcancur. Ira, fcprxparaci ad durandum& colledi inacervos poftea quaquaverfumper 

orbem diftrahuncur. Quo appellunc,ibi plerumque purgari a peciolis fuis 

eonfuerunc, Se hi feorfim vendi. Id purgamencum Luficani Bafion, noftraccs $30*1- 

0tUp0 / folene appellare. 

Quamvis aurem Caryophylliferx arbores propcer folum frudum fuum colancur, 

fc xftimencur, eft camen, & in foliis, & in floribus ramulifque, quin & in gummi quod 

fundunc, egregia vis Aromatica, fc ad medicinam apra. Frudus poceneer admodum 

calefacic & ficcac. Sapor fubamarus, fc acris, viridi parieer ac macuro, fed imprimis 

ficcare Quas aucem faculcaees habeat, quibus ufibus in culina, in medicina, fèrviac, 

fatis fuper que, & prodicum eft ab aucoribus, & noeum mulierculis. Nolo icaque 

tuo abuci, Ledor, ocio. Vnum addam, licer probacione uleeriori hauc indigeac, quantopece 

fpiricuofis ,& igneis fcaceac partibus. Indivcndicuri, auc vendica cradicuri,biduo 

ance folene in horreis five Caryophyllorum condicoriis apponere magnum & fatis 

capax vas, atque hoc replere aqua. Qux omnis brevi exhalans fubit in Caryophylla, 

fc ponderofiora reddit certo lucro ; Quin invenitur fere Caryophyllon in tantum 

pondus audum, quantum fuerar aqux appofitx. Cujus experimenti noftratium aliqui 

haut ignari, adukerium hoc facile & lucrofumnon femel imitati funt. 

E floribus fc Caryophyllis adhuc viridibus Indx pariter ac Lufitanx feeminx dcftil-

MANTISSA AROMATICA, ^ 

landò ellciunt aquam,vel fpiritum,mira odoris fuavitacefragrancem,fccerebri affedibusfingularipoteftaceconvenientem. 

Imprimis aucem paralyfèos ifli fpeciei Beriberii 

didx,àBoncio noftro accurace defcripcx. Quibus medendis ex iifdem eciam condica 

parane prxftanciffima. Magnates infuper acetran ex infufìone Caryophyllorum 

viridium parant, durabile valde, & cibis condiendis ac ventriculo roborandoarque 

concodióni promovendx aptiffimum. Achar id appellant. Plura quifquis defiderae 

ex arboris hujus indole, de fruduum ufu atque abufu, adeat Garciara ab Horto, fc 

Ludovicum Romanum, fc Maximilianum Tranfilvanum, potius, quam Arabes, fc 

Grxcos. Tanti enim non flint qux Serapion autoritate Galera de iis cradidic, quantumvis 

affeveranter ea, qux ignoravit, canquam fi feiviffee vel ipfe vel Galenus bene, 

prodideric. 

C A P V T VI. 

De Tsbinì^-Topoud five Caryophyllo Spicato. 

CAryophylli genus hoc alcerum eft, vulgo inuficacran, quia, & rarum, & earum 

valde. Vocacur apud fuos Tshinka-Popoua, quafi dicas Caryophylìum denfarum 

aur crifpacum. Ego fpieulacum vocavi, a fimilicudine, quam habec cum fpica, & 

quia fpicx inftar è fùmmis ramorum furculis enafeicur. Noflrates appellant Caryo- 

S H I S X A-P O P O U A, _u 

phyllumregium: quia Moluccenfibus Regulis,& Magnatibus, ad fuperftitionem ufque 

inpretioeft, non tam ob guftum, fcfragrantiam, ecfi eam prx exceris habec excellentiocem, 

quam ob fingularem formam, imo rariracem fummam. Hadenus enim,prxcer 

imam Se alceram arborem, negant repertam ; & quidem in fola Infula Makìan, idque 

anteullam violentam fupra enarratam Caryophylliferarum arborum extirptionem 

obfer-.


t' aturacft à plurimis prxfeduram ibidem loci cenencibus, nec perendone eas 

?r Sari an e^nflicuco Nacurx,an vero ex negligencia eorum qui ibidem loavixe- 

ÎSTddStscoque magi., eum frudus èorurafive Caryophylla decidua m 

Sffiite ibidem gerrainane. Arborum hatum altera altera eft major,utraque 

tamen cxteris fupra defcriptis fimilis,excepta proceritate.Quanturn vero Caryophylla 

teft, quorum excecna facies, ueex coco diverta* prScedencibus, ica qualira; ibus, & faculcacibus 

pollere iifdera, quibus priora, fc odor, fc fapor, perfuadenc. Nihil ulera ceru 

definire eft, quia vocari in experimenrum quoeidianum nequeunc ob paucitatem. 


De Lada, aliis Molmga, five Pipere Aromatico, 

Mare & Fcemina. 

QVam hadenus ignotum Caryophyllum fpicatum, vel Cannella Caryophyllata 

eam femper & ubique gentium nocran, fc familiari in ufu Piper frac. Hoc non 

uno aliquo in loco,ceu de Cannella,deque Nuce Mofchata,atqueCaryophyllis 

jam notavimus,nec fua crefcitfpontc, fed feritur orane, prxcer quoddam agrefte genus, 

L A D five Piper M A s. 

ignobile & amarum. Quibufdam aucem regionibus vix rantum redundae ex culeura, 

quancum ipfis Incolis fufficic : aliis vero locis, prxcipue in Malaca, lava & Sumatra adeo 

luxuriac Piper hoc Aromaticum, ut iade per totum qfbein diftrahatur. Licet autem

MANTISSA AROMATICA. 181 

L A D A aliis M o L A N G A five Piper F o E M I N A* 

tem civilioris notx Indigenis rarior folet effe uflis Àromatum, nullum eamen inter 

omnia xque expceicum,nec condimencran illis videtur vel fanum vel gratran, nifi recipiac 

cercanti Piperis quantitatem. Adeo ut omnes qui eas terras piperiferas frequenrarunt, 

facile plus ra Indiis, quam in Europa confumi teflencur. Miffis icaque cxceris Piperis 

generibus qux India Òccidencalis proferc(ucpoce de quibus exprofcffo egi in mea 

HiftoriaNacurali), communis potiffimum Piperis aromacicimaremfc fceminam exhibeo 

hoc capire. Sericur aucem in Indiis non procul a mari, Se ad radices arborum, prxfercrai 

quas Faufelappellane, vel appofitis pereicis, quibus adnicicur more Vicis. Magnitudo 

ei par cum ea arbore, auc pedarnenco, cui advolvicur. Sxpè cum vecerafcic, & 

cineribus fumoque ftercoracur,cxcedic alcicudinem fulcrorum fuorum,uc Lupuli inftar 

fé, cum fcandere altius nonpocèft, demiccae. Plama ipfa eft farmenrofà, nodofa; lenta, 

& flexilis adeo , ucnifi inveniae, cui adnicacur, vel arborem vel aliud pedamcncuril, 

humi repac prorfus uc Lupulus falidarius, auc Phafeolus curcicus nobis didus. Si fer* 

eili fòlo iàca eft, incraannum dar frudum, eumque ubcrem. Si minus bona cerra eft, 

ferius cum adolefcit tum frudificat. Fic & de anno in annum fercilior, minus, magis, 

prò foli o-enio. Terrx fé infigit radice fibrofà, fibrifque parvis & lencis, nec adeo Colli 

fimilibus, uc Diofcorides norae. Qua nodi fiinc,folia prodeunc mulciplici ordine ac Nacurx 

lufu : hxrenc aucem peciolis longiufculis è ramis farmcncofis quoque. Figura 

his,bualis hederaceis : alii Cordi malunr comparare ; medio nervum habenc, qui 

plures fibras apieem verfus exporrigat bififfas. Color excerius viridior ; ineerius dilutior 

eft. Frudus racemofus eft prorfus ut Ribes : fed racemo longiore, fc frequenciore, 

baccis, quxque ipfi fcapo fine aliquo petiolo adlixreant. Racemi ifli modo ex 

^ mediis

G V L I E I M I P 1 S O N 1 S 

Udiis farmentis, modo ex fummis dependent, ut exhifcc appofitis iconibus confpicl 

Xtur. Vnde eft quod diverfitatem fexus accutatioribus agricolrs attnbuere ..Us piar.i.r 

hancfcemellam,illammaremappellances. r 

Blccxira^virenn ubi raacuruerinc, nigrx fune. Maturano* menfibus maxime 

xfbv"quodeftDecerabrifcIanuario. Macurx prorinus leguncui:&rafolantur. Dura 

ntcantra,rugascontrahitcortexnige,Quo,interapore,fcantei^ 

cato, fit Piper album illud, & glabrum : quod ut nigro acrius eft, ita carius eft, & ori 

sratius. Vnde & folum Indorum magnatibus in menfa apporatur, proque fale ut plurirauraufurpatur. 

Decorticata illa fit benematuro Pipere, ex manna macerato. Maceratane 

enim correx exteriorniger dehifcit tumefcendo, atque ita facilitino negctio 

granirai, quod intra illum includitur, album eximitur, fc, ut pnus, reficcarur Quem 

laborem laboris impatiens natio nifi adeo fugerent, non tanta effet Piperis albi, fi cum 

nigro compares, apud nos inopia. Cxterum hujus decorucationis fc prxparationis 

ignoratane fadura, quod Piper album, quamvis maturitate fola & quod cornee nigro 

ruaofoque fit privatum, nihilominus etiam nunc palhm credatur fpecies a nigro 

diverfa,imprimis cum integros racemos aliquando ad nos delatos videant, perfuah feilieet 

hujus illiufvejejunarelatione,neque adliibita diligentioreinquiutione,flatimnoc 

literis tradiderunt, quod auribus accepiffent. Idem Theophrafto, Diofcondi, eorumque 

imitatori Plinio iatuiffe non miramur. At quomodo etiam major ignorano condonati 

poflit Arabibus, qui id & bene potuerunt refeifeere, non video. Inhxrer e enim 

errori, quamvis vetufto, in rebus Nacurx, quemque vel mediocri inquifinone poflis 

detegere, ea demumfupiniras in his, qui prxfumunc de cali maceria fenbere, fc fé fxpe 

ladancCornicum oculos confixiffe. 

Porro non baccx folum, quod proprie dicitur Piper, acrimonia prxditx ignea funt; 

fed coca eciam Planca. Nam, fc folia virencia, farmenca, fc radix, fi mafticancur, 

prorfus linguam faucefque urunt, & falivam movent, haud fecus ac Pyrethri Coltive 

radices. De qualitatibus fc facultatibus Piperis, deque ejus ufu fc abufu, quodaddam 

ad ea, qux toties ab aliis funt reperita, nihil habeo. 

Prxter ante dida aliud eft Piperis genus, fed ignobile Piper, Canari appellant lingua 

Malabarica, à Canara loco natali. Id noftrari Fagopyro fimile, coloris eft cinentii, 

intus cavum, & repletum granulis aliquot exiguis. Manducatum pan pene acrimonia 

cum prioribus, fed minus aromaticum deprehenditur. Ejus, nifi apud infimam plebem, 

nullus eft in Indiis ufus. Ea vilitas in caufa eft, quod non folum non deferatur ad exteras 

gentes ; verum etiam noftrum nemo dignatus fuerit ipfius plantx notitiam fibi comparare. 

Qux caufa, quod fc nos cogamur hic expedationem Ledoris dcftituere. 

Carolus Clufius, vir dodiffimus in Exoticis, meminitalicujus Piperis caudati, Cubebx 

fimilis quidem,fed minus ufitati, quodque aliorum quandoque defedum fupplere 

apud fuos fqleac. Ac enimvero, cum neque ille quid plenioris noticix habuerie, nec 

alii ex Indiis reduces quicquam de eomihi commraiicaverintha&enu:>,c*tcrapofteritaci 

ulcerius indaganda relinquo. 


De Timpilim five Pipere longo. 

BEngalenfes Pimpilim nuncupanc, quod nos, audoritate Grxcorum, Piper longum. 

Hujus in culina quidem nullus eft ufus : Frequens in medicamentis, prxfercim 

eheriacis aliifque confedionibus ancidocis ; & nierico ; vircuces enim non 

conceranendas obeinec. Vnde force fcpreciumeimajus. Nobis hoc potiffimum dicendum, 

cujufcemodi plancx frudus fic. Nam hoc a quoquam nefeimus didum. 

Bengalenfium in cerris frequens admodum eft, indeque adEuropam defercur, quod 

ibidem, fclxtius crefeac, & copiofius frudifìcer. Qua faciem coca, fi frudum excipis, 

fìmillimaeft Piperi rocundo , nifi quod auc humi repae, auc pcreicis concerna fic non 

alcis adnici. Quo magis mirati fubic, quidGarcix abHorco fuericinmence, facis alias 

fedulo Nacurx fcrucacori, cum fcriberec, longi Piperis plantam cum pianta rotunpi 

haucplushabcrefimilieudinis,quamfabacuraovo. Sed ica eft, ex audicu habet, non 

aueopfia. Credidic referenti, fc decepeus eft. Incerea hujus plantje folia funt uteunque 

tene-

MANTISSA AROMATICA. 

P I M I? I L I M. 

teneriora,fc virorefaturàto magis, ac breviorepetiolo hxrentia. Cxtera eadem.Frudus, 

nucamentis aut iulis oblongis fimiles, ad fingulos articulos hinc inde ex adverfo 

foliorum enafcuntur, pendentque a mediocri petiolo. Sunt initio virides; poftea 

cum ficcantur, cinereum acquirunc colorem. Longitudo non omnibus una : etfi figura 

eadem, fc fimilis toro dudu difpofitio granulorum. Intra fcapuni, cui granula jam 

dida inferuntur, aliquando plus humidi eft. Quo evanido carie exedunrur. Decerpuncur 

aucem, & in ufum ficcancur, anrequam macurefcant. Siccàcum, ecfi initio 

minus, poftea camen non minus rocundo urie palaeum, fi vel levicer dèguftes. Opcimx 

eondicionishabecuridquodponderofius, folidius, incus granis plenius, àc, fi in aqua 

decodum aut plurimis diebus maceracum, minime diffluac. 

Indi linimencis addunc, quibus adverfran dolores arcuran a frigoreucuncur; & ica, 

uc bafis hoc Piper fic, corpufque addac Sancalum rubrum. Vcuncur & conerà venena 

, vercigines, cacarrhos, oculorumque nebdas, & cum fucceffu. Quod fc Diofcorides 

ceftacur, fiefàcis alias infelix ipfius plancx deferipror. Verum de planca ex aliena 

fide hauedubie; de viribus ex mulcorum obfervarione reflaCùs eft. Indorum plebs ad^ 

verfus diucurnam ftomachi languidicacem bibie aquam, cui infufa eft facis bona Piperis 

copia. In eundem ufum quoque eliciunc è Pipere recenti fpiricum mireigneum.Vrrumque,cum 

adhuc vireCj Piper,tongum xque acrocundum, condiri muria auc aceco folec, 

fc condì in penum ad ufum familiarem menfxque delicias.Quo loco vel imprimis habecur, 

cui quxdam alia fimul adduncur Ktomata,Achar nuncupanc. Ejus ufus frequentior 

menfibus pluviofìs, & in phlegmacica corporis confticutione. Sunt, qui malunt 

virentibus integris racemis ore receptis ( ut nos ribefiis ) baccas eo retinero avulfo petiolo 

,& parummandere, fcfolumglutirefuccum, utpotegratum guftu, fcfuavem, 

oblevem acrimoniam acerbi tate quadam mixtarra 

18

G V L 1 E L M I P I S O N I S 

c A P V T IX. 

Ve zAromatum enarutorum abufu Epiloga. 

HActenus exfequutus fran,qux ad hiftoriam pertinent quatuor Aromàcum, cura 

mmedicina, cura in culina, maxime ufualium. Sunc erara, pcxeer ifta, rauleo 

raûsvis,eaquenonconcemnenda^ 

cuifictamacris, auc nobilis, auc durabilis. Quid Pipere acrius? quid Cannella nobmus>quid 

Ca yophyllo, auc NuceMufcaea, ejufve prxfercira Maci durabihus > 

Non repecam fingraoeum doees, ucpoce decaneaeiffimas, hbris omnibus, fc commendaTalaudibus, 

quas, non racio'didaffe, fed admiraeio videcur effudiffe pocius : 

proinde unum acque alcerum reftar,de quo cacei^ ^ 

5um uc hoc me agere alicer quam incranficu voluiffe oftendam. Namfiex profeflo de 

abufii Aromàcum velim differerc, faceor me dicendi carceres videre, non mecam. 

Principio effe inconfeffo arbicror, fcaudias fxpe eam apud nos querelam, majores 

noftros, fcfirmiore ufos fanicace, & vicam vixiffelongiorem. Nempeica revera eft: 

jEcasparencum debilior avis, culic nos infirmiores, moxdacura progeniem morbofiorem 

Cujus effe caufas in rebus quxrendas, quas Medici non-nacurales vocanc, un 

dubium effe non poceft : ica incer eas vel prxcipua eft vidus mucaca racio. Qux, ut 

incelleximus, & parcim ipfi vidimus, majoribus erat parca, fimplex, dura ; nobis ve- ^ 

ro prodiga, dubia,mollis. Imo Apiciorum ccenas olim magis fuiffe molles quam 

fine hodiernx, multis de caufis dubieari poffer. In cibis ipfis quam fluì ca, fc ad erlceminandum 

eciam opcime nacorum corpora poterai Quid nonindies machinancur cupedinarii 

adverfus morcaliumfalucem,infacuando eorum palacum? quid non irr icamentorum,ucfacuam 

rurfus linguam fapere coganc ? fed incer vicx illecebras hodiernas 

Aromaca quoque in pacrias menfas invedafune.India nobis cum ccepic fuas mccces dare 

uc omnia diviciis implevie,fìc mulcorum fanicaeem corrupir. Quod negracis dixiffe 

videar , confideremus, ucrran Aromaca adeo humanx nacurx conducane ? qux accipiuncur 

fcilicee, non è medicina ad neceflìcacem, fed è culina ad prodigalicacem. Ica 

loquor : quia nullus dubico, quin xque nos acque majores noftri carere rebus iftis excernis 

quearaus : prxfercira cumfaeis condimencorum dedericnacura noftri viciniquefoh, 

quxliceenonadniodumnumerofa,abunde camenfiifficere poffunc. Resdicicquod 

Galenus, orane Aroma calidum effe, 11. defac. Alim. xv: fcfiibtiliumparnum,vii. de 

fimpl. facili. Acqux ej ufeemo di fune, facile fub eunc in corpus, fpincumqueincenaunc, 

fc confumunt. Vnde eft, quod Galenus, fcbono quidem confilio, vii. de comp. 

fec loc. 11. Arceriacis didis confedionibus jubeac addi Aromata craffa ac incegris par^ 

libus nempene, quibus illx compefeendis componuncur, concicandis fluxionibusevadancapeiores.Hippocraces 

maximus Medicorum nufpiam in cibum lcgiiur admififfe 

Aromaca. Vfus eft nunc hoc rame ilio cura in aliis quibufdam morbis, cum maxime in 

muliebnbus ; & plerumque infufficibus, info mentis, inexcernis ; in poeionibus vero, 

& raro admodum, fcparce. Sed&in iftis quam circumfpede. Aph. v.28. cum admuliebria 

educenda valere dixiflècfufficum Aromàcum : procinus addic, Sapw vero, ejr ad 

aliautilù effet, nificapitis gravedines induceret. Addic Galenus : guod omnia fere bromati 

natura aptafuntfacere capitis dolor em, & experientia ofiendit ejr ratio docet. Sed Hippocracern 

icerum audiamus,hxc nobisinala Aphor.v. 16. recenfencem. Calidum hac dat nocumento. 

Us, quifape utuntur ; carnium effaminationem, nervorum impotentiam, mentis torporem ,fanluwUftuxìones, 

animidefecTtones-.hacquibiumors. Toca aucemcalis concaccnacafympcomacum 

fequelafé debecfpiricuunilanguóri, concodionum crudiraci, picuicx, fcferi 

indies increfeencium mulcicudini, vifeerum aconix, & corrupcelx : una vero omnium 

caufa eftealidi caléfadio, fcatceniiacio nimia,& nimis crebra. Exemplorum ad fidem 

Àphorifmi abundé poceft adferri, accende mòdo ad eos, qui fé negane vivere poffe, 

nedum prxeflc rebus fuis, nifi auc venas mane medicaco impleverinc vino, auc ejus 

icrne ( quemfpiricum vocanc) mulcis fxpe Aromarisignico.fuumignenijhefternx cceìixccudicacibus 

obrucum, velue è cineribus excicaverinc, quafi nocere mulcum nequeat,cujus 

parum, prodeffe, femel fibi paffifinc pccfuadeci. Cum icaque jam incelleximus 

ex Galeno, fc res fic apud omnes confeffa, Acomaea, fccalida effe, fc fubcilium 

parcium i

MANTISSA A R O M A T I C A . i8y 

partium; Neceffe igitur, ut & facile fumta incalefcant & pervadane in fanguinem, 

eumqueincendane, fcurancnoncaneran,fed & fpiricumejus juftopluscalefaciancfc 

calefaciendo agicenc, agicando accenuenc, accenuando diffipenc. Habec enim fcfpiritus 

fuum modum fubflancix. Incra quem nifi concineacur, fieri non pò refi quin excedar, 

evadac, erumpar,pereac, & poft fé corpus eam viribus enerve, quam cruditaribus 

graverelinquae. Acque ica quidem facere Aromaca, ne dubicare quidem nos 

finir leucophlegmacia, virgineus pallor, fc febris alba dida Medicis : Namque hos affedus 

fxpe aliofque foporofos, cranfenfus & mocus depravacione, judicio devigefeente, 

& memoria obliviofà,multis accidereex Nucis Mufcacx frequencioreufu,& ipfi vidimus 

non femel, & alios vidiffè, probe feimus. Quamobrem, cum ex fine Aromàcum 

faculcaces, & calefaciancpocencer,acque ica & fpiricum inflammencac digeranc,fcfànguinis 

nucriciura fuccum ficcenc, quis non merico fibimecuac ab eorum largiori ufu? 

Imo,quis negecredaà nobis racione referri incer ea,qux nos noftris majoribus reddunt 

magis morbofos? Quafi Aromaticitas illa, qux non nifi incca Tropicos a Solepocentiffimo 

ex folida & ficienci cerra proveniens,nobis advenis,coeo fece cxlo inde remocis, 

quadrarer pocius, quam iis apud quos nafeuneur Aromaca. Nam auc omnino illis non 

ucuncur in cibo, auc crudis, fc ob nimiam trami diracis aquofx copiam impocentioribus, 

auc parce admodum, & valecudinis duncaxac caufa. Neque enim negandum cenfeo, illius 

gracia quandoque rede fumi, five incidendo, fc accenuando phlegmaci, five refiflendo 

pucredini, five nucriendis fpiricibusdeficiencibus,idfiac,ficuc inprxcedencibus 

capitibus uniufcujufque Aromatis docuimus. Verum utredefumas definirenon coquus 

deber, fed Medicus, feu verus humanx falutis cuftos ; alias enimeucius forec ea infiibfidium 

vocare, qux eadem auc vicina fert tellus, qux non dicam tulit nos , fed nutrie 

tam benigne, tam liberaliter. Europxiequidem quantum cxteris mundi populis exculcioreshabencur, 

fi càncum quoque iis eemperaciores, fc abftinentiores effent, non 

plusinhiarent longe petitis dapibus kidqrum, quam illi noftratium. Quin non pauci 

Indix Orientalis fc Occidentalis Indigenx haud fine ratione Europxorùm iftuc advenranrium 

intemperantiam deridentes, fc incontinentiam culpantes, fibi congrarulantur, 

quod fuis contenti bonis, tam fànitatis quam deliciarum ergo,fe fuftentent. Si enim 

opus eft calidis, quibus in corporibus frigidioribus cibicoquanrur, quorfùm remere ab 

Indis perimusjcum tot remedia fuccèdanea,aromatica vi prxdira, nobis dederitnatura, 

quxfìn

:8s 


M A M B V 

tatis, uc cymbx exinde parencur, exque non quidem excavats,fed relais folum due* 

bus utrimque inccrnodiis inferioribus per medium fedis.In hamm extremicacibus bini 

Indi confidences eas canta dexteritate remis impellunt, ut rapiditatem flumiras raafe 

fuperenr. Ejufdem naturx arundines Solinus videcur noviffe, quas his verbis expreiht: 

/,llndiapaluflribui arundo craffaprogignitur, utfiffts internodiis lembi vice veiìitetnavigantes. 

Infius vero ligni five macerix craffieies crienrera uncix fxpe fuperac, circumferenua 

fexdecim, diamecer aliquando quinque eft unciarum, unde ampia ejus capacicas facile 

poceft dijudicari, ideoque fubinde cannarum craffiores parces, vaforum loco mcrcibus 

vel aquis in longo icinere replent. Nodis perpetuis conflanc ( qui in adolefcencibus 

cannis hic depidis minus confpicui fune) finguliulcra palmi longicudinemab invicem 

diffici, ex quibus rami emergerne uccunque eredi, fed arce aliquando incurvati, 

ut copiarii operis defedum fuppleanc, ad evicandos diurnos xftus. Foha funt Olex 

figura, fed mulcolongiora, aliquando folicarie pofica, aliquando fibi oppofica. lpix 

autem Arundines Mambu adolefcences medulla levi, fpongiofa, fc liquida ( non adeo 

tarda uc vulgares cannx facchariferx ) referex fune, quam vulgus gcaci faporis gratta 

avide exfugic.Noviffimi aucemftolones qui maxime fucculenci fune, & faporofi, magra 

fiunt in Indiis apudadvenàs xque ac Indigenas, quod bafes fine Celebris iftius compoficionis 

^*rdidx,quxin Europam inveda incer delicias habecur palacum dodis, 

6e à me quoque non femel cum voluptace guftaca. Ac vero, ubi arundines hx procerx, 

fc annofx fadxfuerinc, liquoris concenci fubflancia, color, fapor fc efficacia rautacur( 

fiera in Nuce Coco adulta eciam fieri videmus) acque paulatim procrudicur foras, 

fcjuxca incernodia vi Solis coagulacuc, ac inftar pumicis albi indurefeie ; mox nativx 

fuavitatis expers fada, peculiarem faporem cum parva aftridione, eboris ufti xmulura,

M A N T I S S A A R O M A T I C A . ig~ 

lum, acquine, vocacurque apud Indigenas Sacar-Mambu. Qui quo levior, albicaneior 

fc glabrior,eoprxftantior ; quo magis inxqualis atque cinerei coloris evadic,eo viìior 

habetur. 

RaTioe quidem ufus exiflic eam boni medicamenti in Indiarum maritimis habicacis, 

ubi Arundines hx luxurianc, idque duplicem ob caufam : primo, quod licer omnes liquore 

fuavi in principio fcaceanc ; fuccus camen ille lapidefcens ad incernodia, nec in 

omni arundine, nec in omni cerra apparec, fed prò folis vi & foli genio felieius vel infelicius 

producicur, fiera in oris Malabar Se Cormandel Reti conflar. Secundo, quia Arabes 

Medici & Brachmanes vehemeneer appecanc hoc medicaminis genus, fc care 

emant à Regulis fub quorum ditione crefeunt arundines hx fàcarferx. Prxter Garfiara 

ab Horto, fc Hugonem Linfchotanum plurimi optimates nuper inde reduces, inregrxque 

fidei viri,teftati funt,quod,licetpretium ejus ex annifertilitate variet; tamen 

uccunque in Arabia pari argenci pondere divendi, idque potiffimum quia Medicorum 

tum Indorum, tum Arabum, Maurorum, Perfarum,Turcarumunanimi teftimonio 

& experientia conftat, externis&internis convenire ardoribus fc inflammarionibus 

ut fcdyfenteriis biliofis, fi trochifeorran vel potus forma exhibeantur. Indi ipfi contra 

Strangurias, Gonorrhceas fc Hxmorrhagias utuntur,magnumqueputant caritatis officium 

noftratibus prxftare,fi infimili renran fcgenitaliumincendiis hoc Sacar-Mambu 

fìvcTabaxir, aqua diffolutum , largiter fuppeditent. Plura Arabes & Perfx huic Tabaxir 

attribuerunt, quibusfuperfedeo,ne videar iis inhxrerequxlongepetita, fc nobis 

incerta funt : adeoque fimul huic capiti finem imponerem : fed cum de nomine, fc 

natura vecerumacrccentiorum Sacar Se Tabaxir, non folum fìib medicorum filiis, fed 

fcfubprxftanriffimis totius Europx erudicis Iis una arque altera hxreat, nonabfonum 

ìbreputavi, firationibus, fcprobacxfidei virorum experientia, diferepances opiniones, 

quapoffibileconciliavero. Jabaxiritaape, e lingua Perfica defumeum, nihil aliud 

denotac, quam lac lapidefcens: cum eamen placuic & quibufdarq fuperfticiofis Arabibus 

fc Turcis, nihil aliud effe-quam cinerem exuftum cannarura, vi venti inter fé confricatarum, 

& ignem exinde concipiencium: adde, quod ceflimoniis plurium, qui rem 

ex vero defcribunc,conftee trochifeos ex cineribus ejufmodi confedos, prò fuppoficicio 

Tabaxir agnofei. Hunc incerim errorem propagarunr Arabum incerpreces Latini, Tabaxir 

Spodium vercences, uepoeealiquam in eo qua ad guftum & vifran fimilicudinem 

cum ebore, cornu cervi ufto, animadvertences : qui quam craffeimpegerinc, dilucide 

fané a Garcia, fc Clufio aliifque probacum eft. Proinde uc nos cales prxcernavicremus 

fcopulos, fc certuni quid ftacuamus, confulcius eric cura erudirò Garcia in poflerum 

Spodio five Tucia uri in medicamentis excernis a Grxcis deferipcis: noftrum aucem hoc 

Sacar-Mambu fiveTabaxir, in Arabum compbficionibus incus plerumque affumere. 

Alcer reftacdiffolvendusnodus circa nomen, qualitatemfc ufìimhujus concreti 

fucci, quod ipfi Indi Sacar lingua vernacula indigitanc, idque non refpedu alicujus 

dulcedinis, fed cjaod a multis feculis apud Indigenas humor hic in nodis anciqiiarurn 

cannarum concrecus nomen Sacar obeinuic : poftea aucem cum liquor vel mei cannx 

Sacchariferx hodiernx vi expreffus, & igne codus, in fubftanriam duram, ficcam,fc albani 

migraveric , videcur adimicationem excernx figurx, fc nominis Sacar, nunc nomen 

Sacchari impofirum effe. Nam apud veceres Grxcos, & Romanos aucores,apparet, 

nomine Sacchari nihil aliud eosvoluiffeexprimere, quam id quod ex Plinii verbis 

1. xi i. e. vili, colligere eft, Saccharum ejr Arabia fert,fied laudatiti India. Efi autem mei 

in Arundinibm collec~lum,gummis modo candidum, ejr fragile, amplififima 7S(ucù Avellana magnitudine, 

ad Medicina tantum ufum. Quo eciam Galeni verba fpedare videncur, 1. 7. 

fimpl. Medie, de Saccharo. Sacchar quod ex India atque felici Arabia convehitur, in calamis, 

ut amnt, concreficit, ejr ipfum mellis eft fpecies, minta certe no/Irati dulce ,/ed afftmiles ei vires obtinens, 

quod ad abfiergendum, deficcandum, ejrdetergendum attinet. Ica uc ex hac mea enar^ 

ratione, fc incerprecacionelabefadacapucemargumencafummi nofttifeculi viti Ch 

Salmàfii, dicencis Sacar five Tabaxir ob defedum mellex dulcedinis non poffe fumi 

prò Saccharo antiquorum : nam prxterquam quod Plinius mellis in arundinibus col-* 

lèdi, late fùmpti,mentionem fecerie, ficuc de ladis, & aqux foncanx dulcedine com-» 

nfunieer loqnimur ; accedic,quod Arundinum harum Mambu prirnogenicus fuccus, uc 

didum fupra, fuavis deprehendacur, licetpoftea evanefeat. Multa veterum & neotericorum 

fuper hac re monumenta.Mathiolus in Comm. Diofcorid. dode ponderavit &c 

'-•• «^.4 djjucw


rio longe tenuius. 

C A P V T X I. 

Uìrmdo Rotang dilla. 

D Arundinesprxftantiores, humarasquoqueufibusinfervientesreferendaeft 

A&hxriingaavernacula Indorum Rotang dida, qux licet huc ex Indnsjenahs 

Ttfeiacur, uc prò baculo vel feipione inferviae, fc corrupte a Noftratibus Rot; 

A R V N D O R O T A N O . vel condimento Achar toties 

cnarraco induncur. Hx minus 

concavx funt quam CMambut 

fedfubftantiafpongiofa, inftar 

herbx ferulacex farda. Baculi 

five furculi, fi poftea exficcati 

ìmpetuofa marni collidantur, 

mulrts igneas fundunt fcintili 

las, inftar concuffi filicis, cujus 

defedami fupplere folent quibufdam 

Indis. 

Crefcit paffim in filvis circa 

fluenta Arundinishxc fpecies 

mirabilis, in omnempartem 

flexilis, eoque ad omnia 

Uganda ucilis : nam Incolx hac 

Arundine funium loco ucuntur 

, fc xdes fuas ex magnis 

Arundinibus conftrudas, quas 

Bambous Luficani vocant , iis 

loco clavorran ferreorum ligant, 

&< mirerò tcnacitatem 

hujus Arundinis, qux craifitie 

digici humani ferme cum 

fie, ramrn in quaeuor partes 

diffecatur , non fecus ac Salix 

aquacica apud nos, unde 

corbes & cunxlnfancium confarciuncur: 

in quem ufum eciam 

hx Arundines affumuncur : 

hinefc anchorarum funes à Iavanis 

in navibus conficiuncur, 

& fané longius durane in aqua 

falfa, quam funes, immo deficiencibus 

funibus, nos iis anchoras 

quancumlibec graves 

ligamus. Acque uè verbo abfolvam , duo habet India ad vitam fc commoda hominum 

admodum neceffaria , nimirum , hanc plantam , & Nucem, feu Palmam 

Indicam, Coquo Lufitanis didam : fed hxc cum decantata fint ab alns , ego truftra 

operam infumferim. Cxterum hoc Rotang , frudum ralem fert, qualem depidumcernere 

eft, eumque edulem, & faporificum, cumaciditate quadam grata, 

rocundum, parvxpilx magnicudinis, tedum fpadicei coloris, pucamine durra culo 

, fragili, ftriis perpeeuis canceUatis ornatura, ficut fere Videre eft in ealyce glan-

M A N T I S S A AROMATICA. it9. 

dis quercinx. Ex fìngulis arundinis nodi* ad fummicaeem ufque farmenea, funium modo 

contorta, fc tenacià,foliorum quafi loco emergunt, hifque frudus globulares,raro 

folitarie ,fxpe copulatim adnafeuntur. Nucleum porro incus ferunc durum, ex quo 

contufo extrahitur, fcexprimicur oleum,non edule folum, fed in medicamentis 

topicis , prxfercim in ungendis nervis , fumme ucile. Itaque, fi quid lxfìonis acceffcritfervis, 

ex farmentis hujus arundinis, quibus flagellati folent, ejufdem frudus oleo 

poffint fànari. Vt liceat iis dicere: 

ûi mihi vulnera fecit : 

Solus Achilleo toltere more poteft. 


Zinziber Jndigenis^^/.Mas&Foemina. atque Galanga, 

Lanquas dièta. 

CVm Bontius nofter Zinziberis, & Galangx defcriptionem,obinopinatam moreem, 

vix iniciacam, & piane mueilam reliqueric, adeoque pauca eancum de earum 

incer fé fimilieudine excerna, & incerna, cum fola Zinziberis Icone incer advcrfàriaejusrepererimjegopartis 

mex efreputaviucrumquefludiofoLedori exhibere, 

Z i N z i E E R M A S. 

eaque fimul addere qux ab exercicaeiffimis viris, & Chirurgis,ex Indiis redeiraeibus accephfimulquedifferentiam 

incer Orientale fc Occidencale Zinziber ob oculos pò. 

tiere: utinde clarius elucefeat, quodZinziber, licet inter ea numerandum fit Aromata, 

qua;

%S>0 

GVLIELMI P I S O N U 

Z l N Z I B E R FOEMINA, 

qux ucrnifquelndix folum & folem haud difficile admieeac ; tamen, qua ad externam 

faciem, & incernara vircueem, aliqualem difcrcpanciara prò perpecuo Nacurx lufu 

prx fé ferac. Optimx nocx, fc maxime ufualis, eft Malavaricum, fc Bengalenfe, cui 

Molucenfe fuccedit. Locamaricima, infere omnia Aromaca, non medicerranea amac. 

Licec aucem Chinenfes, aliique Indi Oriencales, incer olerà Zinziber planrare 

confuerinr, ramen fìlveflribus quoque locis fponce, vilioris licec nocx, crefcic. Quod 

vix memini in Indiis Occidencalibus obfervatum effes unde hanc piantimi hifce pocius 

Indiis nacivam crediderim. Duo genera effe perhibenc Incolx ; maris fcilicec, fc 

feeminx : quarum hxc foliis & radicibus eft minoribus, illa vero majoribus confpicicur. 

Folia admodum fimilia fune foliis Arundinum, uc qui nunquam videric crefeencem 

liane plancam, Arundinecum vere dixeric, quod primum è rerra furgit : in 

qua comparacione Bontius à Garcia diferepat, qui Iridis non Arundinis fimilia effe 

ftatuic. Sed variane Audores, eciam ii, qui ex Indiis reduces fune, circa foliorum figuram 

, five ob cerricorii diverfieacem, five, quod alii marem, alii foeminam Zinziber viderinc. 

Nam maris hujus folia non ulcra cres pedes exerefeune in alcicudinem. Afpera 

fune,uniconeevo redo,inlongicudinem excurrence, confpicua; caulibus hinc inde fine 

pediculo, inferius folicarie, fuperius frequenciori coma adnaca. Radices diverfi funt 

ponderis, & amplicudinis; omnes eamen imbelles, & cuberofx, acque in fuperficie cerne 

ficut Arundineta, expanfx. Quarum unum arque alterum internodium in fcrobe relidura, 

terraqueaggeftum,loco feminis ftercoratur,& ftatim à fatti aqua dulci plus minus 

prò terrx ficcitate rigatum, proximo anno à fattone frudus eruicuc, qui eft cegerminara 

radix, ipfum fcilicec Zinziber. Vindemia illius fic arefeencibus foliis, quod eft 

media xftace, fcilicec Decembri, fclanuario. Radices recentes minus fervent, ob praedominium 

humidiracis; paulo ficcacx, limo obducuncur,ne, evanefeence nativa humidicace, 

teredine, cui alias maxime obnoxix funt, aificiantur. Vt condiantur, prius de* 

cortican-

MANTISSA AROMATICA. i9t 

corticantur, moxque in miiria vel aceto conjiciuntur & macerantur per horam unam 

atque alteram, dein xquali fere temporis momento fub dio probe infolantur, ac denuo 

ftragulis fub tedo cooperiuntur, donec omnis humiditas exhalaveric. Si aliunde 

transferendx fint radices, tune, thecis inclufx,& aquairrigacx, nodu eerra operiuncur, 

incerdiu cxlo pacene. His omnibus rite inftitucis ab exerciraco agricola, poftea fàccharo 

nonfolum,fedmuria vel aceco condiuncur, nulloque cune infigni calore palacum 

afficiunc,necfilamenca ulla ingracainorerelinquunc.Sinimio camen mangonionimiifve 

locionibus facigeneur,pars quoque aromacicx ejus acrimonix evanefeic. Quo adqualicaees, 

Piperirefpondee, fed craflìoris eft fubftanrix, uc dode ex Galeni monumencis, 

& propria experientia probavic Machiolus in Diofcoridem, quo Ledorem remicco. 

Prxeerquam quod recens Zinziber facivum Indigenis incer olerà ufurpacur,r emedio 

illis eft quoque prxftanciffimo ad Colicos dolores, Cceliacam ac Lienreriacam paflìones; 

Diarrhoeas diurturnas ex frigore naeas, flacus, vencrifque cormina, & gravia his fimilia 

accidencia,uc muleoties in Indiis fé feliciter comprobaffe teftacur ipfe Boncius,aliique 

Medici exercicaci. Ea eamen perpecua adhibica calicela, uc qui fànguine fune fervidiore 

five fani five xgri parciffime eo urancur, quia Zinziber fere omue, fanguinem 

accendic, & orificia venarum aperit. 

D E G A L A N G A . 

Vantum attinet ad Galangam,eam hic fubjungere conducit,quia foliorum facie,fc 

Qradicis qualitate, multum fibi fimiles firat,licet Zinzitferis radix albefeat, Galangx 

autem fubrufa fit, tum internodiis pluribus inter fé diftinguatur. Duo ejus genera, 

majus,fcminus,abautoribus deferibuneur, nos camen radicem majoremfolam exhibemus, 

ucpoce Zinziberi foliorum figura, & qualitate radicis, magis vicinam ; licec 

Neoceriei de vera Galanga incer fé haud convenianc,parcim quod Grxcis incognira, fc 

Arabibus minus perfpeda fuerit, par cim quod Bacavi & Luficani reduces ex lava (ubi 

plurimum luxuriac Galanga) nimis negligencer eam obfervarine. Sericur radice fua 

uc Zinziber, eo denique fere modo exeolieur, fcfùmmòpere fé propagar. Caules arundinacei 

ad Zinziberis fere altitudinem exurgunc. Folia, longa, mucronaea, fuperius fatute 

, infetius diluee viridia. Flores albicances inodori, fèmen facuum. Radix craffa, 

tuberofa, rufefeens, Zinziberis radice major. Illa porro ad omnia ucilis,ad qux Zinziber 

, aeque eodem modo quoque condiri folec; quod genus condicurx Achar vocari 

aliquocies diximus, ac magnus ejus ufus eft in bellariis ad orexin excirandam, non fecus 

, ac cappares, & olex frudus apud Europxos. Recens vero urriufque didorum 

Aromàcum radix , in ealeolas diffeda, cum carnibus pifcibufque coquicur in eundem 

netti. Sic quoque cruda, fale fc aceco & oleo infperfa, cum pifcibus , fc carnibus affis 

commode edicur adjuvandam concodionem. Malabarenfès & lavani eam, non folum 

conerà hominum, fed fcjumencorum mala frigida, magni faciunc, quoquo modo 

prxparatam. Polentas, ex farina radicis confedas, in frequenci ufu habenc, quas cum 

fucco Nucum Cjwvprxparant, atque, teflibus Bontio, & Acofta, contra uteri & veficx 

malaexhibent. Sed quid diutius hxream in elogiis harum prxftantiffimarum radicum, 

quarum ufus jam pridem totimundo innotuit ? Cum hujus inflittiti potius fit,.aliquodexoticum, 

minus hadenus cognitum, infeenam producere. 


Iambos. 

I Nter nobiles, & familiares arbores frudiferas, a Boncio noftro negledas, eft illa* 

cui Indigenx à frudu fuo nomen lambos indiderunc. Vnde Luficani corrupce Iambeiro, 

Arabes ac Perfx Tuphat, TutcxAlma nominarunc. Ejus indoles à Garcia ab 

Horco aliifque recentioribus eum fequencibus eradira eft ; ac proinde, cum pleraque 

illa qux mihi à rerum Indicarum periris fùppediiacafìinc,ex par ce convenianc cum prxdidis 

aucoribus, hxc leviori penicillo accingenda, & pauca cancum cura genuina ejus 

icone ad vivum expreffa addenda pucavi. Arborum harum dux reperiuneur fpecies fibi 

fìmillimx, frudibus nonnihil diferepances, ucraque uc forma fc figura, Ica & magnitudine 

Malum Europxam xmulatur, necculturam,necpeculiarem terrx geniura 

poftu-

191 


I A M B O S. 

poftulat, fedmulcis Indiarum locis adeo feliciter arte Vel fponte provenit, ut fxpe 

ante quintum annum frudificet, fc, quod raro videtut in Indiis, profunde radices in 

terram exerat. Ex Malaca Piperifera in difficas quafque regiones ob florum fragrantiam 

Se frudus fuavitatem, tranflatam ferunc. Arbor eftpacula, ramofa & frondofa. 

corcice cinereo, glabro, ligno fragili. Folia Pruni magnitudini* -, in extremitate magis 

acuminata, exterius fature, interne dilute viridia apparent, nervo unico craffo redo, 

venulis obliquis in medio prxdita. Flores rofacei odoris & coloris, fed magis variegati 

cum multis ftaminulis in umbilico pulchre nitentibus, qui vinofo fapore quafi 

ipfius frudusprxludium exhibent. Quippe pulpa illi eft fucculenca, mollis, optimi 

odoris, fc faporis. Horum fruduum Garcias diverfas effe fpecies pucavic , alii majores 

facu're rubri, minoris mali Cydonii figurx & magnicudinis cxiftunc, eenuiffima pellicula 

fplendence vertici, acque vix quicquam lapidei in fc concinences : alii minores ex 

pallido purpurafcences lapidem ccnenc compreflum, oblongum, albicancem. 

Hx arbores fune ex numero earum, qux pulcherrima florum, & fruduum variecace 

advenas in admiracionem rapere folent, non ob gratum folum afpedum, fed 

imprimis ob perpecuam florum, & fruduum vicifficudinem, quod in alcera arboris 

mediecatefrondibus fc floribus orba, alcera pars frudibus macuris,fcimmaeuris Cam 

diu onerecur, fc ornccur, donec frondes recuperaveric ; ica uc in iis,perpeeuo eeraporc 

vernali acque fimul aucumnali fruì conceffum finquod Nacurx bcnehcium ipfe quoque 

in plurimis Americx arborum frudibus fxpe in folacium xgrocancium expercus fum. 

Flores Se frudus Iambos frigidx & humidx fune qualicacis, infignicer fragrances, 

ac proinde incer primas delicias omnibus parieer incolis habiti: plurimi quoque ufus 

paffim in Medicina exiftunc. Frudus enim crudi fc flores faccharo condici, ab xftuancibus

MANTISSA AROMATICA. i9y 

tibus scgris cum fucceffu ufurpantur, quod fuccofa frigiditate fitimin febribus exftinguant, 

fpiritufque vitales confortent. 

CAPVT XIV. 

Arbor Acaju, vulgo C a ju- 

SVpra monui, quxdam vegetabilia, fcfenfitiva, alicui cantum Indiarum Regioni 

propria ; aliqua vero utrifquc Indiis, incer Tropicos ficis, communia effe. Qux 

parriculatim rccenfere, nimis operofum foree. Incer ea qux pofterioris ordinis 

funt, noninfimum locum tenet umbrofà fc patula arbor Acaju; a veteribus omni- 

A C A i v'. 

bus, nifallor, ncglefta vel incognita. Malus foce femel tantum in anno, fed per multos 

menfes,cofque maxime xftivos,frua:ificat,quxquepro vicinitate,vel remotione ab Mquarore,cardius 

vel citius deficit.Non autcm,ut alix plurimx,bifera aut trifera unquam 

inventa frac, ficue in hiftoriamea Amcricae Naturali probavi, ubi naturam, ufum, Se 

noxam graphice fatis me depinxhTe pnto -, ideoque iftuc Ledorem remiceo, cum arborem 

hanc Acam Orientalem, ab Occientali vixquicquam diferepare animadverti;ea 

enim cum facilis fit migrationis, atque ex fola glande frudus ( utpote femine deftituti) 

cecrx licec ficientiimmiffagerminet ; fc cum nomen quoque vernaculum Acajùtetineat 

in Tndiis Oriencalibus, vix dubium eft, quin ex Brafilia iftuc cranflata fic; accedic, 

quod innacalifiia cena, & non alibi,fiìvasincegras circa habicaca licoralia confidar, 

frondibufquc fuis graciffimam umbram; frudibus vero glandiferis perpeeuum penu 

Indigenis fuppedicec. Quaneum ad frudus eorumque glandcs,hz toftx,illi crudi,non in 

minori precio Afiaticis quam AmericanisJwbentur. In folo apparata, quantum refei- 

^ •••••'

194 G V L I E L M 1 M S O N K 

fcere pocui, incer fé difcrepant. Scilicet gens hxc magis cicurata fruétuttm hótura 

annatam aftridionem cum auftericace conjundam, gulxque minus abblandientem* 

licec vencriculoproficuam, vino fcfale obcundere folene, adeoque, in ilio cohdimeneo 

aliquandiumaceraeos, cumvolupcate comedunt xftuantes, quod fitim egtegie reftinguanc,naufeamcollane,&dejedumappecicumvencriculorefticuanc. 

Ac vero annatx 

glandes ( a quibus ipfi frudus incremencum franune fubftanciamque hauriunc, convenendo 

illud oleum non fecus, ac Anacardii oleum urens, in fuccum edulem, ) coftx 

& decorcicaex, prò bellariis ufurpancur : cum quoque ad Venerem excitandam Piftaciorran 

loco, quibus nec guftu nec dignitate cedunt, Magnacibus in frequenei ufu exiftunc. 


Radix ZAQnz^n. 

Q Vemadmodum vixullibi eerrarum, quaneum quidem conftat, Nuces Arornaeicx,quam 

in Infula Banda; neque Caryophylli,nifi inlnfulis Molucenfibus,fpance 

nafcuncur : Ica nullus in orbe locus hadenus innoruic, qui celebrem illam 

radicem^wswzproducit, quam Corea Regnum, ficranad lacicudinem Borealem circa 

quadraginca cres gradus.Nullus Belgarum eam crefcencem vidic,quia in medicerraneis 

tantum, ulcraque duceneas leucas a mari difficis locis proveniac -, unde fit, ut varient 

circa effigiem frondium,qux ta- 

R A D I X N I N Z I N * mcn foliis Paftinacarum fativarum 

noftratibus crperuo ad manus habentt atque bis ter- 

4 vedo

M A N T I S S A A R O M A T I C A . t?s 

ve de die exiguam particulam recencis radicis mafticanc.Vnde mirifice virium reflauracionem, 

cordis refedionem omnes fé experiri ceflancur. 

Prolixior effe poffem in enarrandis docibus hujus Ninzin, il verbocenusfchedas medicinales 

ex lingua Iaponica à Prxftànciffimo viro D. Caron, ibidem Prxfeduram cenence,invernaculam 

cranflacas, hic exhiberem. Sed malui concrahere ftylum, partim 

neverborum ambagibus vel caucologiis Ledorem decinerem; partimi quod verear 

( uc fubinde aniraadvercifuperfticiofos Indos) nimium huic medicamenco, canquam 

labafcencis Nacurx foli reftauracori,cribui;ficucChymicis fxpe fc Circulacoribus multis 

ufu venire folec; qui qualecumque fere novum remedium, dum canquam Panaceam 

Nacurx,& arcanum mundi vendicane, fibi xque ac profano vulgo imponere confùeverunt 

ufque adeo, ut, fé fallere &,falli, vix fentiant. 


Tolypodium Indicum. 

VIr liceratus, fc rei Medicx addidus ex Indiis Orienralibiis nuperredux, rarani 

liane fc eleganci afpedu plancam apporrà vie, cujus ncque nomen, neque 

vires noverat : ideoque ego eam penficulacius tadu,vifu,& guftu examinans,fc 

dein conferens cum Medicinx pericioribus,vix quicquam ab egregio ilio fc raro Clufii 

Polypodio exotico diferfcparede 

prehendi. Quam cum P O L Y P O D I V M » 

ibidem paffim in filvis luxuriar e, 

Se ab àdvenis xque ac Indigenis 

magni fieri intelligerem, operx 

pretium me fadurum putavi, 

fi pofteritati ulterius ihdagandam 

offerrem. Bontius nofter, 

Polypodii Indici quoque mentionem 

fecit in catalogo herbarum 

fponte ibidem hafcenciurtts 

verum morce prxvencus, defcripcionera 

acque ufum pollicicus 

eft, fed nonprxfticic. Noflrum 

hoc Polypodium radice 

eli nigricance, obliqua, longa, 

craffa * turca, ad modum Europxi 

Polypodii fumma céllure 

repente. Huic bina folia, aliquando 

plura, (blida, firma fupernafcuncur,breviffiraopediculo 

à radice emergencia, eciam 

aliquando eam cegencia, acque 

ftatim ab exorcu in lacera facis 

ornare fé fpaf gencia.Folia quercinis 

foliis araplioribus in novellis 

prxfèrcim furculis natisi 

Se modice laciniacis, magnicudine 

& forma fimillima fune. 

E medio nervo, prxcermorem 

craffo & valido, foliorum longicudinem fecànte, ficut coftx e fpìna dorfi, inordinatc 

pofitx, furfìim in latitudinem ufque ad extrema laciniarran extenfx, apparent. Inter 

quas multiplices venulx, reticuli inftar coneexcx, & fefe invicem fecances, excurrunc. 

Radix ( in qua fola vis mcdicinaliis hadenus deprehenfa fuic ) recens evulfà fubdulcem 

vulgaris Polypodii faporem prx feferc,cuiadmixca eft acrimonia quxdam levis,quam 

vel ex regionis calidioris incemperie, vel ex vecuftace force concraxiffe aucumandum 

eft. Iifdem hoc ufibus, quibus noftratium dicatum eft Polypodium: quamobrem illius 

defcriptioninoninhxrebo. R x C A-

^ G V L 1 E L M I P I S O N I S 

C A P V T XVIL 

De Chocolata Inda. 

CVm eocus in eo effem, uc Manciflx rnex Aromaeicxfinemimponercm, convemunr 

ecce curaTypographo nefcio quoePhiliacri, fummopereque urgenc, ne 

Tpr ufquamde "rLila raanum, grlvarer Operi adjungere egregio*cradacus 

duos : neùipe unum de Nuce Maldivix, ejufque infiori ancidoeo; aleeruni de Ara ne - 

na arbore Cacavifera, & celebraciffuno ejus potu Chocolata. ^ ^ ^ ^ ^ 

hus a me irapecrari fura paffus, quia non ignorabara exfere jara ôrum virorum 

de ucraque illa maceria monuraenca, non perendone eradica. Adeo uc J« ft ê caufa 

oranis mihi ablaca viderecur anfa gratificane Arcis noftrx Syrarayftis : coquemaps, 

qTd haud mulcura in duobus his Scocicis a me alnfque pottienc obfervan quod non 

CI. D. Augerius Clucius, urbis hujus, dura viveree,Pradicus, opera fc fama celebri* 

circa Nucera Maldivienfera , fc Hifpani Medici circa potionem

MANTISSA AROMATICA, \ n 

riculus eft, guefiion moralfiel chocolaie quebranta elayuno Ecclefiaftico, decidendam relinquere 

malo , quam male obperiergiam audire. Inrerea, filiberemihi, & cum pacejejunancium, 

dicere fencenciam licec, dicam hanc : videri omnes, qui ex chocolata, 

quocunquefubprxcexcu bibunc,nonabftinencix operam, fed ejus famxpotius dare, 

& in jejunio delicias quxrere, acque in numero haberi poffe eorum,quosProfper Aquieanicus 

lib. 11. cap. z$. de vita contemplativa defìgnat. guotquot, inquit, parcioresviderivolunt,ejrgloriamfibivelutdeabfiinentia 

difiriclìoreconquirunt,fic ab omnibus animalifibus 

judicant temperandum, ut peregrinispomis acforbitiunculù delicatis, caterifque aliis cibis, 

immanem fui corporis impleant appetitum. 

Sedmiffa digreffione, ad inflitutum redeo : bafin primo rotius Chocolata, mox cxtera 

ingredientia examinaturus ; quo Compofitionisuniverfx fimul cemperies acque faculcaces 

cum falubres,cum noxix,elucefcanc. Quas omnino expedic fciviffe,propcerea, 

quod non folum in Occidencalibus Indiis, quibus fuosdebetnacales ; fed fcper cocam 

Icaliam, & Hifpaniam, & ucramque Germaniam, fcfada fic, fcfiac indies magis ac 

magis familiaris, quin abire jam in varios abufus cceperic, variafquenoxas dare, eoque 

nomine non paucos abftinere ab ufu eciam legicimo fc commendabili. Idcirco difpiciendum 

imprimis, ob eorum qux mifeeneur diverfìcatem, quid ad compofirionem 

requiracur ; quibus deindeconveniac; fcquancum denique cuique fic ex eapro nacurx 

viribus bibendum ;adhoc, uc eam fànitati, quam gulx fatisfiac. Qux uc clarius fc 

explicari fcincelligi queanc,age, primo vires ingredienriumvideamus. 


De Arbore Cacayifefa. 

CAcaviferas quas appellane arbores, in Hifpanix Novx locis irriguis, & prxcipue 

in Guacimalx ac Nicaragux diftridu uligittofò fponce luxurianc.Earum MexicaniMedici, 

alii quacuor,ahi quinque confticuunc fpecies. Omnium interim 

frudus ( quos vel imprimis convenitnoviffe) ejufdem fere effe facultatis, ejufdemque 

ufus uno omnes ore Autores fatentur,nonobftante,quodin ipfarumarborum,qua 

figuram,qua magnicudinem, deferiptione non admodum inter fé conveniant. Omnes 

narurxfunr adeo delicatx, utnon modo alium fòli genium afpernentur, fèd in patrio 

ipfo ferendo non fint, aut frigus nodurnum, aut tempeftates ventorum, aut Solis 

etiam ardores. Vnde eft, quod ex, qux ex deciduis frudibus fponce germinane-, nifi 

in vallibusumbrofis nonappareanr. Hinc illis ars, Narurx imicacrix, in feliciorem 

provenrum docuic incolas, paculam & umbrofàm quandam arborem, quam idcirco 

Cacaoquananthli, five mattem Cacaviferx appellant ,-apponere; ut a cxli injuriis ejus 

velutfub umbone tutior fitipfa Cacavifera. Facile fecicurari patitur. Hifpani certe 

integra ex ipfis arbnrera, & piantane & coirai t, non fècus acin Europa vineta atque oliveta. 

Afecundoxtatisannofrudificat, fcquolibet anno bis. Vindemiacur enim primum, 

fcuberiore frudu, circa Iunium ; icerum circa Ianuarium. Abaiino vigefimo 

devigefeie, fcfterilefcic. Hxc communia. Quod ad fpecies, Primafc omnium maxima 

eft Cacava Jguathuitldi&a, quam mox dabimus. Huic proxinla Mecacauatl, procericace 

fc foliorum ac fruduum magnicudine. Tertia, Xochicacauatl vocata, minor eft, 

minoremque prò fert feudum, & femen foris rubefeens ; incus vero exceroruin colore. 

Quarca omnium minima, & ideo Tlalcacahuatl feu humilis dida, frudum fere 

minimum, ejufdem cum prioribus coloris. Omnium fruduseifdem prxdiri fune faculcacibus 

: poftremarum camen,pocionibus magis inferviunc. GxCerarum vero,nummis 

acque commerciis. 

Prima aurem, & facile omnium princeps (cujus iconeminiqua ramos, & frudus 

acque nucleos,exhibemus) mediocri eft alcicudine fc egregie frondofà, foliis acuminacis, 

anguilioribtisfc Auranrix longiòribus ( Anconius Herrera Caftanex foliisvcomparac)nnllo 

fere pediculo cauli adnacis, nervoque unico fc redo prxdicis, & ex quo 

mulex obliquxvenulxfurfumemergunt. Flos ei maghùs, & colore ex flavo albefcens 

inftar croci. Quo deciduo remanéttttehuia, viridia, oblongà, lanUginofa filamenta. 

Ex his deinde frudus prbvèniunccurbinacì, quo^Càcavacentli vocanc. Hi, curri macuruere, 

Melonibus magnitudine, cralfitie, ponderènón tedunrl Qoloréquè fìmt croceo 

R, 3 ex


CACAHVATL vulgo QACAO 

ex luteo albidi. Pediculus 

cui que modicus : incifucx 

per longum varix : nuclei 

viceni, fxpe ericeni ; qui, 

racemi inftar, medio ftipiti 

adlixrenc , Piftaciis aut 

Ricini majoris fertiini fimiles, 

paulo tamen grandiores 

&e pellicula fulva veftichqua 

fublaca,videncurnon abfimiles 

reni vaccino, fecundum 

incifuras, quibus erant 

divifì. Subftantia eorum incus 

eft cenuis, fc fpadicei fere 

coloris, in difpares divifa 

parciculas, fed qux arde inter 

fé hxreanc; adeoque fic 

pinguis, uc fponce humor, 

quancumvis lencus,aliquando 

exftillec : imo oleum ex 

ea abundancius, quam ex 

Aniygdalis exprimi poffie. 

Pulpa hxc fubamari,non ingrati 

camen, faporis, mulci 

nucrìmenci, cemperamenci fubfrigidiarque numidi, 

eft Hi funt decantati illi ab Indigenis Cacahuatl, ab 

Hifpanis corrupte Cacao nuncupati, quorum caufa arbor 

tantopere expecica eli; ucpoce chocolata pocioras 

capra. Merx diciffima, & obid Hifpanis xque ac Barbaris 

xftimaca & amaca. Qua, mirum, quancopere 

quondam emporia ferbuerinc. Ad Solem enim exficcaci 

frudus ifli xcacem ferunc, nec facile corrumpunrur, 

eciarafi navìbus recondici, ufque in Europam deferancur. Ance Hifpanorum in ea loca 

I*?S 

IdveneS 

?carumrne P ra apud illosfuaptenatura copiofas fc variorura colorum uvasferane paffiniTononem 

Lphcera ex fòlis fere CacactU, Se fine eoe rerum rraxrura, quibus nunc 

funerbic Celebris Confedio, ad fi.cim duntaxat fedandam. hepaeifque fervores remperandos 

Pcifanx loco folebanc parare. Adde quod iidem Cacacu in ranco apud fuos habeancur 

pretio, ut nonpotus tantum delicati, fcalimentarii verum etiam nummorum 

nulli adulterio obnoxioruravicesprxftent egregie, ob durabilem,lentam cenacemauc 

fubftanciam , acque iis prxcipua vitx prxmia, cura opus eranc, comparabantur 

Quem frudus ufum vere »A«,W,'« admiratus Pecrus Marryr mento exclamac: 

Ofelicen7monetam

MANTISSA AROM A*T I C A. 199 

obfervatum eft,diverfàs omnino fìib eadem forma fubftanrias concineri. Nofter autem 

Catacim ittpulverem redigicurprimum,fcfbla mox,ecfi frequenci, rufioncpinfìtur,&in 

maffam cogicur. Qiiod cum fiar fine ullius rei admiftione, ratio arguir aliquid effe in eo 

cenacis & bicuminofi inftar humoris, aèris elemencorefpondens.Mulca infìiper eidem 

quibufeum fuapce nacura immifèecur, infuni ignea, qux neceffario incidere acque refèrare 

debenc corporis meacus, non vero prxcludere, uc quidam volucrunc; nifi hoc incelligànc 

de Crudo, vel cotto, Vel Saccharo condico, quo mulieres in Indiis nimium 

vefei amanc,unde uceri,alvi fc hypochondriorum obftrudiones incurrunc difficillimas. 

Verum cocumhoc oricur, quod interior ejus fubftantia dentium incifione non exade 

comminuiturnecperfedecommifceturjrequiritur enim artificiofàmolxverfatilis contritio, 

atque tune demum, fi quidnoxix fuperfit frigiditatis, aliorum calidorumcommiftione 

temperatur, communicata fìngulis partibus hacintimx ejus fubftantix qualitate: 

ea tamen adhibita proportione, ut fimul omnia Aromata five Indica five noftratia 

aromatica, mox recenfenda, vix mediani parcem, cum frudibus Cacaciis in confedione 

chocolat a obtineant: adeo, uc ex adione illa fc readione parrium (quod quoque in 

concrariis medicamencorum qualicacibus, ad cercam quandàm remperacamque 24$- 

Otmv redadis,apparec) Cacacii frigidorum & calidorum ingrediencium Chocolata ipfà 

emergactemperatx faculcacisi Hinc ecfi Cacacius quancicace excera excedacingredientia, 

illius caraen pacces frigidiores calidioribus coadunatx recunduncur, acque vira 

fuam priftinam, remiffam licec, videncur rerinere. Arque hxc de arbore, ejufque nobiliflìmo 

frudu, chocolata bafi, dida fufficianr. Reflar, uc brevirer percurramus fìibordinata 

ingredientia alimentaria atque aromatica, non folum huic confedioni conterranea 

, fed etiam eorum fuccedanea exotica. 

Primo oceurrit Maizium, Mexicanis Tlaolli,vulgo frumencutti Turcicum, vel potius 

Indiami,omnibus mundi partibus,fi non familiare,faltem notiffimumxujus iconem,& 

culturx deferiptionem, urpote nemini, credo, incognitam, prxtermitto. Hoc autem 

huic imprimis potioni magnum quid fùppeditat, unde & laudes ejus adeo paffim extollunt 

o-raviffimi,qui in Indiis vixerunt,Medici,utnon patiantur Ptifanam,ex cremore 

ejus confedam,Hippocratis Ptifànx quicquam concedere: prxfertim quia Maizium in 

Indiis ttegant fubftantix effe adeo terreflris dirficiliorifque concodionis, uc vulgo audic 

in Europa : rum quod ex ilio, aqua dumcaxac fìibado, inque ea ad modum pulciculx 

diffoluco (Atoli vocanc) potionem cum vel fine Cacao conficiunt, quam mille experimenciscompercumliabenc,infignefolaciumxftuaiitibiis,fcfebricirantibus,imprimis 

aucem nephricicis dolorjbus, & urinx recencionibus, adferfe. Sed in confìciendo 

hoc Atoli ea eft diverfieas, quod alii duas Maiziiparces cum una fermenti capiant , 

eumque Xoco-atole, id eft, acidum, vocant, idque cxteris facile prxferunt : alii Maizium 

crudum, & tantummodo moli tran : aliiprius codimi cum calce fumimi, atque invarios 

ufus applicane, cutn fimplex, cum noftrx Chocolata inixcum. Qux omnia accurate 

fcprolixedefcripfitFrancifc.HernandezinHiftorixMedicxMexicantelib.7. e. 40. 

ubi plurima de iftius Irranentacei generis narura,mixtura fc ufu quotidiano interpretatus 

eft: qux etiamfi ledu digniflìma,quia brevicaci fludeo, ex profeffo hic denuo repecere 

fìipervacaneum puravi. 

Ordine & dignicace fuccedie Achiote arbor, ab Oviedo & Clufio Bixa ; à Brafilianis 

Vrucu dida. Cujus planca in mea Hiftoria Nacurali, fol. 1 3 z. Se in Fr. Hernandez lib. 3. 

e. 41 -. ueraque ejufdem faciei, exhibira eft, Ea per omnes fere Americx regiones fponce 

luxurians, à barbaris xque ac Europxis, eam propcer ufùs medicos, quam cinduram 

rubràm expecicur & circa illorum prxdia cicuracur: mareries ejus,fì lignum ligno fricetur, 

ucilis eft igni veluci è filice excicando ; coreex vero funibus cexendis, qui fune cannabinis 

firmiores. Fruduum grana rubra, de quibus potiffimum agenduni/tigida fune 

fc ficca,cum modica afteidione ; ex quibus placenculas efformanc, projiciences grana 

jam macura in aquam calencem,agicancefque continenrcr,donec torus pene color aqux 

adhxreat : hi paftilli non folum medicamentis conerà quofvis fluxus fànguinis inordinatos,fedfccibariisimmifcentur,gracranque 

fimul faporem & colorem iis fuppeditahcj 

imprimis aucem, omnia hxc beneficia prxftanc confedioni noftrx chocolata, fi ea cerca 

quancicace, uc infra docebitur, addancur; eucius enim cune bibicur, & cittafatiecacis fc 

naufexincommo dirai, adde quod fanguinem magis purificèc, fc vifeera corroboree. 

Hadenus ttuChocokta ingredientia temperatiora, fc ad frigidum inclinantia recen- 

R 4 fui.

1 

GVIIELMI PISONIS 

C • O narcum quod chilli, five Piper Aniericanum, vulgo Brafilianum, dicicur, quali- 

^ r11H.f c W àp xcedencibus, fc primum locum videtur obtinere inter cor- 

; ; Ì Ì S & e caureW^folec indiadorexra rancura exci- 

[^ZZô^taquanntace,uefanguisinde poffitinflaramaci, ficucns coneigit, 

nuieius ufui modum imponere nefeiverunr. ...... >* • •«. „.,; 

q Sequiur nova ? fc peculiari* Piperis fpecies, qux Mecaxochitl dicicra ^ ^ ^ f 

buSis>quanturaco P nftac,nacale F sfuosdebe,Volubilis^ 

nandez, (qui inHiftoriafuaplanearumIconem ejusdedicfoL 14 40 binos dodranees 

£nga 

Li! caulibus rereeibus, concorcis ; radicibus fibracis, fc filaraencofis Frudus fune 

tereces, longi, longo Piperi firailes, bini vel rerni jundira, ex unico caule frafura nari: 

cm qui co gradii calidi ,Se cercio fica habencuc. Indurane chocolata non folum quod 

datura illi concilienc fapocera; fed quod obftrudareferare fr.gora,fc ex us ortos dolores 

, mitigare, leneos humores accenuare, vencriculum roborare, ons liaheum commendare, 

acque venenis adverfari, credan tur. 

Tcrtia incer calidas vocatur Xochinacatlis, feu flos auriculx. Arbor eft longis & anguflis 

foliis, virore exaturato tindis, fc è pediculo veluti marcido, flores grandiufcuh 

?x longo pediculo incurvato deorfùm rcndunt, eorum foliola interna parte fura purpurafeentia, 

externa herbacea, auricularura pene forma, odore jucundo. Frudus funt 

filiqux, fex miciarum longitudine, digiti craflìtie. Semina intus multa, fc ex mutua 

coipreffione angulofa, funtquc coloris fanguinei. Nuli* hujus arboris partes> Chocolata!nngrediuncra, 

excepcis floribus, qui in magno apud Incolas habentur pretto; nec 

quicquam frequentila eft inverale inlndorum emporiis, quod celebernrax polloni 

gi-aciffiraura faporem fc odorem, fc falubrcm prorfus erncaciara concihenc. Quia 

aucem ejufdemgradus temperici cum prxcedenti habeatur herba, ejufdem quoque 

ccnfcruropcrationis. IconexftacinopereFr. Hernandezfol. 30. 

Óuart- inter calidas eft herba Mexicanis Tltlxochitl dida, quamFrancifc. HernandezAraco 

Aromatico comparar. Volubilis heibaHederx more arbores confeendens. 

Folus eie unciis undecim longis, fexlatis, figuraPlantaginis, fedpingraoribus, faturate 

viridibus, fìngulis ex utraque parte caulis alternatim exorientibus, floribus nigricantibus 

Siliquis fex uncias longis, anguflis,& pene teretibusraigtis, olentibus Mufcum aut 

Balfamum indigenam, quas vulgus Hifpanorum a vaginarum fimihtudine VmmU* appellar 

Hx ad tertium ordinem habentur calidx, addique folitx pononi Chocolata, ob 

mavem non folum odorem, fc faporem; fed quod urinas & menftrua raoveant, cerebiumconfortent, 

flatus difeutiant, humocefque crudos concoquant,fc attenuenr. 

IconexftatinopereFr.Hernandezfol. 38. 

Inter Chocolata ingredientia, licer remiflìorigradu calida, celebratur polychreftus 

ille liquor refinofus, quem Indi Holli, Hifpani Vili nominarunr: deftillat ex arbore Holqitakuytldit\a, 

feu arbore chilli, quxftipite eft levi, fuivo,medullalenca referco; flores 

Lber candicances, lace expanfos,cum orbicuhs ftellacis,ex pallido rubefcences,hi ipfis 

ramis fccrunco fine pediculo adnaci fune, dein fphxrulxemergunr pieni frudibus candida 

avellanarum inftar, quicooperiuncur cela fufca, fapore amaro, ficuc & coreex 

arboris, ex quo emanac fuccus, primo ladeus, mox luceus, ac candem niger evadens, 

quem in pilas rocundas cogunc, eafquenon folum in varios medicos ufus, fed eciam ad 

petauriftarum ludos refervanc: de quibus viderepoces Fr. Hecnandez,lib.3.fol. jo.qui 

Lnides ejus profequicur. Ego paucis accingam quomodo , & qua quancicace Chocolata 

inferviar ; nam hoc gummi minus familiare eft ingrediens refpedu excerorum enarracorum, 

fed rune potiffimum quando Diarrhceisfc Dyfenceriis mederi volune, nucleifque 

quaruor Cacacii, lincia unica hujus refinx Holli mifcecur : verum Cacacii nuclei ob 

pinguedinem, & gummi Holli ob renaciffimum glucen, primum debenc correri, ne viiceraobftcuanc, 

fccachexias producane. Iconem arboris dedicFr. Hernandez,lib. 

5. cap. 10. 

Hxc aliaque vegecabilia,Novx Hifpanix patria,non idcirco putavirecenfenda,quod 

omnis potio chocolata fimul ea recipere debeat ; fed ut ex iis.quifque fibi maxime conveniens 

eligat. Imo vero, quia maxima ingredientium pars, excepto Cacacio, in Europara 

non ùderuncur, fubilitui poffunc & folene, vel vulgaria illa Indix Oriencalis 

Aromaca, vel alia aliqua femina auc flores cuique regioni fc individuo convenientia. 

Qupd

MANTISSA AROMATICA. tot 

Quod & fieri fxpe in Belgio vidi, & ipfe cum volupcaee viriranque reftauratione hic 

confedam guftavi. Porro non memini, aliquem noftratium (modo non ferverenc illi 

hypochondria ) ex quotidiano ufir hujus pocus male habuiffe. Multis conerà morbofis 

medelam potius acculiffe fcio, prxfertim hedicis, cacarrhofis, afthmacicis, quibufque 

prxcordia langucrenc. 

Quia aucem placuic excellenciffimo Medico Romano Paulo Zacchix, in cradacu 

fuo de malo hypochondriaco , Icalice confcripco , chocolata quoque compoficionem 

& faculcaces notare, ibiquefìiccedaneorum eciam meminiffe, non abs re fore pura vi, 

canti Viri Iudicium hic annedere. 

Mentionem, inquic, nunc faciammedicamenti cujufdam, paucis abhinc annisc 

Porcugallia, quod Indis accepcum referc, ad nos Chocolata nomine adferri ccepri. 

Hocingredienciumindicio ,non obftance eo, quod cemperacam,ejus nacuram pleriqueàfferanr,calidum 

magis eft,prxcendencibus iis licec Cacao frigidiracem,qux calidorumadmiftione 

obcufa, moderacam confedionis efficiac qualicacem. Ego concrarium 

fencio, femenque ipfum nullacenus frigidx, fedeemperacx potius conflicucionis judico, 

judicandumque cuivis id guftanci fc examinanti relinquo. Quoniam vero hoc 

novum aliquod eft atque peregrinimi medicamenti genus, ejus componendi modum 

non abs re fore duxi tradendum. Recipiunt Cacao ( frudus eft, aut, fi mavis,femen grandiiifculum, 

Piftaciam magnicudinereferens, cortice cenui, fapore Amygdalx fimiti) 

excorcicaci, bene mundaci, feduloque etici, i z. lib. Cinamomi tube. pulv. lib. i. \_Anifi 

feledii &: ftudiofe pulv. lib. femis, Vanillas ( fune baculi longi, angufli, fubeiles, coloris 

fulvi, odoris balfamici, faporis fìibacris ) comminucorum, fcper fubcerniculum eransadorum 

n°. 6yCMecacuce (femen Avellanam nucem reprxfenrans ) ananipulos4. (aur, 

filibeac, mlocumVanillas Se Mecacuce,Mofihata Nux, &e Caryophylliaromatici iz. affumi 

poffune) Maiz (Indicum frumeneum eft) concufi, creciqueper fecaceum, floris feparaci 

lib. 3. Ajonzoli confradibeneque erici lib. 1. (auc vice Âjonzoli Amygdalarum Ambrefin. 

piftaruni lib.femis ) Achiotes (grana fanguineicoloris inftar Sancali rubri) unciam femis. 

Sacchari, prò libicu, ad lib. 4. Subigunc Saccharo achiotes, omniaque adinvicem 

bene mifeene ; ex maffa eabulas conformane foliis Mali aurei impofiras. Qui 

proinde hac uri gaudent confedione, ejus unciam dimidiam cum quinque Sacchari 

drachmis, bullientis aqux fex unciis injiciunt, beneque contemperant, &, quam poffunt 

calide, bibunt. Id quoque obfervare folent, ut fi parum Sacchari Chocolata admiflum 

fuerit, dofinejus, dumpotant, adaugeant.Macucinobibune cempore, quacuor 

dein horis aucpluribus a cibo abftinenres. Plurimi magnopere ejus in conforcando 

ftomacho, & adjuvanda ciborum digeftione vireueem deprxdicanc, quod eximie nutriatob 

feminum & frumenti, Maiz prxcipue, qux infigni fàtis quanticace compofitionemingrediuntur, 

facultacem acque fùbftantiam : non tamen, ne prò medicamento 

mulrum calido habeam, adduci patiar ; hinc ejus ufìrai apud illos, quibus hypochondria 

calent,prudenter nec abfque judicio admittendum cenfeo. 

Sequitur & alia chocolata deferiptio ex Ant. de Ledefma,in India & Hifpania maxime 

familiaris. CentenU, inquit, quibufque Cacacii Chiles duo mifientur, quos major es efife diximus, 

Chilpatlaqua vocatos, velpra his Indiarum Chilis accipipotefi Bifpanorum Piper, omnibus majus 

atque calidim. Recipe dein tantum Anifi, quantum manu caperepotes, Orichelas, qua Dinataldides 

nuncupantur, atque duo Mecafiuchil. Et nifialvi anguftìa premat, Alexandrinas rofas in 

pulveremredatta*, item Vanillam unam, Cinamomi uncias duas, Amygdalas duodecim, totidemquelS(uces 

Avellana*, mediam Saccharilibrami achiotes vero, quantum fàtis e fi, ad hac 

omnia conglacianda. 

Methodus conficiendi. 

Cacacius exteraque ad mixturam hanc pertinentia pinfuntur lapide quodam Metatis 

nomine dido , ad hujufmodi ufum exeavato ; animadvertendum autem eft primo, 

ut omnia, quo melius frangi poffint, ante coquantur ingredientia, prxter A- 

$eotem. Secundo, ut diligentia adhibeatur, ne adurantur, nigrumque contrariane 

colorem ; aut ninno admota calori infìram fuam exhalent virtutem , amarumque 

acquirant faporem. Prxcedunt in comminutione Cinamomum Se chile, qux fimul 

cum Anifo moluntut; poliremo aucem loco Cacacius ipfe, qui paulatim confringendus 

reftac ; fìngulis quippe vicibus, quocies quid de eo molx fubjicicur, circumagatur 

tapis, ut facilius diffiliat, meliufque contcratur: deinde in ahenum poft Cacacii

M G V L I E L M I P I S O N I S 

cacti comminuti ingrediencium pulveres injiciuncur, qui lignea quadanl fpathula cideifcencurrCoadain 

unum raaffalapidi rurfus fubdica, cui fubjedxcandences 

Kpmnx, perquara operaie diluirne. Cavendran camen eft, ne vehemencior fuppòtuign^ra 

bu^rol'usmmiocaloreeffervefeens humor e^damt.Achtoemve ira 

haTacio admifceas,ur cura eo molacuccoloremque melius acquirac: cxceri pulveres cribro, 

anrequam confundancur, fècemi debene, ficuc fcC^ corcices remora longe 

melius eli Quod fi fufficiens fada fueric conericio (quod videbicur, cura nulla ampia» 

putamina apSaraerint) fpachula maflx pars eximitur, qux flacim fundetur inorbem, 

Lquc ra arculas cune reporatur: curaque congelafcit dura confiftit. Notandura autem 

hic, C^mniaffamPapyro, feulatis arborumfrondibus quales fura Platani, fuperiraponendara 

effe, in quibus gens Inda didos efforraat orbiculos; vel faltera.ut duci, papyrus 

accipitur, fi fxcendicur mafia, duplicata, pofitaque fiibumbra obdurefcit : Duplicata 

deinde papyro iter um exficcatur : papyrus eceiiim, quam habet pinguedinem, 

attraine. Si vero cabulx infundacur, incegra colligi acque repora non poceric. 

Duplici modo ab Indis affumicur, alio eoque fr equenciore, quo igni admoca bibiruclîmmixca. 

Acque hxc olim potio in ufu fuiffe traditur. Acole vocant Indi 

msffam ex Maiz farina coìledam, quam deinde cWîmmifccnc. Vcvero falubnor 

fit potantibus, exterior corticis pars, qux flatus excitat, bilemque commover, removetur, 

eaque faleem, qux melior fanicatique conducibilior, remanec Sed reverramur 

ex iis diverticulis ad ea, qux hadenus a nobis aliis occupacis incermifla mere. Reteram 

novam, poftquam apud Hifpanos inclaruic, potibnis methodum , qux duplici ab ipfis 

fieri catione confuevit. Primo quidem modo dxluitut chocolata cum aqua frigida fpumeufque 

ejus humor cuidam infunditur pollubro, id vero ; quod remaner igni adraovecue 

una cura Saccharo ; Hoc poftquam incaluit, cumfpumea illa, a quafejunda fuit, 

icerum confundicur parce, acque ica ebibicur. Aleer aucem modus vulc calefien aquam, 

SC in vafèrepoficam chocolatam, quanttim facis eft, haberi, fuperque illam parum aqux 

fundi ac verfacili difpergi mola ; cune flacim, acque bene diluca eft, reliquum calidac 

cum faccharo in eadem chocolata diffundi & hauriri. Si placueric frigidam poeare chocolatam, 

quamàprxcipuoingredienteC4Mf/«wappellant,quo ad xftum hepatis attemperandum 

utuntur, dilues chocelatamin aqua, molxque verfatilis fubfidio fpumam 

elicìes, qux magis augebitur, quo diutius Cacacius ipfe comminuitur : effufam in aquali 

fpumam paulumfeponesrid, quodremanfit, mifèebis cura Saccharo fupraque fpumam 

iramittes , frigidamquepotabis. Verum hoc potionis genus ob nimiam, qua prx- 

1 dita,fricriditatem omnibus conducere nequit. experientia fi quidem conftat, ftomachi 

dolorem eodem aeri. Qux detrimenta mulieribus pariat, afferrem lubcns, nifi 

brevicatis rationem habens longiotem detredarem rclationem. Similem fere frigidam 

potandi ChocoLtam habebis modum, qui talis. Addatur Chocolata dilurx Maiz 

toitxfc in pulveres redadx refpondcns quantitas, qux adinvicem benepermifta fpumeum 

dabunc liquorem, quiperindefupradidum , frigidushauricur. 

Reftacnuncutpaucade quantitate chocolata ailumenda, item de modo, tempore 

uicndi,à quibus ufurpari queac,difquicere. Neicaqueimmodecacus Chocolata pocus ob 

pinûiorcs,quibus pollecârces, venas mefaraicas oppilec,quinque vel fex uncix mano 

cucfffime fòrbencur omni fere annirempore. Ea ramen perpecua caucela, uc quifque 

evitet cecreftrem illam & craffam Cacacii porcionem, qux fundran vafis petit ; prxcecquam 

enim quod vehemencer obftruac, vim quoque ciendi bilem infignem habec, 

&naufcam excicac.-Idemcogiea, fi quis incaure pocionem Chocolatam recenccr fadam 

pocaveric : cum è contra, uc xgcis xque ac fanis profic, ad menfcm vel ulcra requiefeat 

oporcec, uc concrarix ingrediencium qualicaces infringaneur. Acque tune omnibus exùidc 

bene fit, & corporaacquiruntlacerrofa, & vegeta. Idem quoqueprobatx fidei 

Se experientix vir Anr. de Ledefma de fé ipfo teftatur ; Motus enim iis , inquit, qux 

in Indiis fieri folent, cum illucpcrveniffem, xgrotantiumque domus aèris calore ferventes 

percurrerem, aliquando hauftum aqux petcre folitus , vitalcs rcftinguendi faces 

gratta, Indorum fuafu chocolatam fici compefeendx convenienciorem bibi ; fxpiufque 

id fadum, leniebacur exinde ardens bibendi defiderium ; cciamfì jejunus affumiìilèm, 

flomachi camen vires refedas fenciebam. Ex cujus potionis concinuaco 

ufu alii mecum impinguefadi fune : cum camen pleraque ingredientia excepeo Cacacio 

Se Maìzto, quodcalidafc ficca fint oedine tertio, ad extenuationem corporis 

facerc

M A ÌSf T ì S S A A R O M À T I C A. 205 

&cè?e videantur , fed conftat ratio , butytofxenim Cacacii partes pingue reddunt 

torpus {calidx vero, qu* confedionetti ingrediuntur, prò vehiculo inferviunt, quo 

pinguisifta fubftantia adjecur deferarur, & inde in exteras dimanetpartes, randemque 

adcarneas demiim derivetur. 


De Tavarcaré&uNuce Medica Maldiverifium. 

CLutius nofter, fpedatx fidei Vir, mulca fine dubio Nuci Maldivenfi ctibuie, qux" 

hadenus, uc mihi perfuadeo, plurimis fìinc inexperea : fed mulca, qux noftrum 

non pauci jam fìimus experti. Quod enim attinec ad fpecificam faculcacem 

promovendipartumdifficilem, acrefiftendiinfultibusepilepticis, ejus non unam experientiam 

habent fpedatiffitm aliquot apud nos Medicinx Coryphxi, & tettati de feliciffimis 

fucceffibus queunt. 

Prxcer vero Nucis iconem, quod nihil a Ciucio, nihil eciam à nobis exhibeacur 

eorum, qux ad excerorum arboris notitiam percinenc, hxc caufa eft, quod Infulx 

iftx, in quibus olimfblis crefeebane, amariabforpcx fubfederinc alcicudine minimum 

fedecim orgyarum. Vnde eft quod non nifi ungulati fortraia a fupernaviganribus fc 

linum dfemittendbus Nux capiatur. Exordicur fupra nominacus Aucor, hunc in 

modum. 

INeer immenfà beneficia quibus mimano generi poflremis hifce feculis divinum 

NUMEN affulfic,nonpoftremasobeineceoePharmacorumadeuendamhominum 

valetndinem invencio, cum poft animxfàluremhumani corporis fànicas primum locum 

fibi vendicer. Quodénim ad machinarum xnearum inventum accinec, quibus 

fiipra anciquieacem noftra xeas gloriacur, eas potius ad hominum perniciem quam adf 

bonumpublieumeomparacas dixerim. Typographia vero, quanquam confervandis 

lieerarum monumeneis imprimis idonea, nihilominus fcribeneiumKakozeliam & lireracorum 

inepcias plerumque fovet, nec eft etiam quod JEty thrxi maris fpolia, aut 

exhauftxAclancidis pallida vifeera caneopere jademus, cum ex mence cordariflìmi 

Poècx fulvummecallum fic chalybe noceneius. Nafò Metamorphofios primo: 

Iamquenocensferrum fferroque nocentini aurum 

Prodierat ;prodit bellum, quod pugnai utroque. 

Verum enimvero Argonautarum Europxorum gloria nunquam fàcis excolli poceft, 

quorumfolercia patefadusnovus orbis totfèculis latitans, aperca maris clauftra, fc 

roeinfìilarum chiliades in Indico pelago fparfx. 

Horum enim opera effedum eft, utpropemodum 

*——• Omnisfkrat omnia tellut. 

Et pharmaca exotica eximii & Tariffimi ufùs, noftro Orbi iliaca fine. Incer qux, fìveraricacem 

fpedemus, five precium & xftimaeionem, five ufum nunquam illaudacum, five 

incercicudinemoriginis, Nux MEDICA MALDIVENSIS jurefummoprimacum 

obeinet. De qua adurus, operx pretium me fadurum exiftimo, fi de Infùlis 

apud quas reperitur, earum fitu, latitudine & opibus, pauca prxfatus fuero. 

I Nfulx, de quibus fermo eft, inter Infulam Madegafcatfèù Sandi Laurentii & Promoncorium 

Indix Gommori vulgo didum, ficxfiine,aConeineneecencum fcquinquaginca 

leucis diftances. Lacicudo fé excendic ab odavo gradii cis jEquatorem ad 

quarcum ecans eundem; quod maris fpatium compledicur duceneas circicer leucas à 

Borealioribus nempe ad Auftraliores:& poceft ejus Regni longitudo dici,pecicaà Sepeencrione 

ad Auftrum.Earumdem vero lacicudo,fi maris fuperficiem fpedemus, ulcra 

triginca aue criginra quinque leucas non extendicur. Cenfencur numero ab Indigenis 

duodecies mille, (fides appellar aueòrem) divifarin Provincias tredecìm,brevibus vadis 

feu anguflis fretis vel Éuripis diftindas. Harum fìngulx, abrupris feopulis, canquam 

nacurali muro cinguncur, fcincomplures alias iterumfubdividuntur : quafdam ctilcas 

& luxurianees Naturx bonis ^ cicra hominum laborem divites, alias culturxexpertes, 

fcfolis


, u-rk«crrlifl:as Oux magis accedunt ad Scptentrionem, fcecun- 

Sefolisvolucrum cubihbusrehdas qu* ni g ^ feu damnatorumexilio 

cuoresfirat^^ 

plerumque deftinatx. 1 anca elt c*u «• » exubcrentjquamquam 

fruges fc ammalia Europx noftrx !»« «raau c n ^d ffatim f^ ditat. Inha_ 

ra vel Namrabonanoftracompenfans 1 ^ ^ 

r-rafular^ fufcum (Ambra 

delacueoadRegem,velminiflrosRegios,cum, 

guicqmdconfipicuumpulchrumqueexaquore toto ejt, 

Res Fi/ci eli, ubicunquenatat. Iuvenalis Sac. 4. 

Ouodeftarguraencuraxftiniaeionis admirandxNucis, cura conferaeur Ambaro, 

quod eit argumcmu rcDence dives, vulgo exiftimecur Tavarcare inve- 

lUvacra! fiquidera in cohoneftandis araicis Regibus, Sacrapis, vel Thalaffiarchis 

ornandis, non alio preciofioce dono ucicur harum Infularum Rex. . 

Quemadraodumlocus invencionis ceccus ; ica origo anceps fc incerta. Vulgo ndiJe^rran« 

arboribus in mari laeencibus, vel olim inundacione demcrfis, velindigenarum 

ex *° dentibus, frudum hunc provenire aucumanc, non fecus 

tra aquas in avico folo radices ageneUras truce P induratus. Religiofiores 

ac Ambra ^àc^^ci^^t^J^^^^ abdica, ignaris obvià, 

fecus exiftimant -, in ^ ^ ^ ^ ^ d u m poft maturitatem 5 pelagi xftu fc 

Nucem hancgig^^ 

P Z^xm^ra^.toce a1-cnelum.lnfula hxc credieur Maldivenfibus effe omnium 

Palloyproximiu u P 

J Kakoda,monis vcl maH Genii invidia & areibus humano 

5^fiSSK2ffitto. « a m nonnl ^ uam * naris fcfeofferat vi - 

d ^rmfacìt,quodfep^^^ 

S ^ ^ S q ù I P P C |avibus ptocellis fc tempeftatibus conflidantur, fc quot- 

Sucapp^^^^ 

ramexnibee. Quêtfiunicoobeueu prxfefeeracgcmellosduos Melones laeeraliccr 

con^mes, inhiìominus naeurali vinculo ufque adeo fune colligacx, uc nullo pado 

avelli poffint. Nucleus feu mcdulla exerefeens in altura tegit interiora utriufoue 

pucamfnis, affurgens ad figuram rorundam &u ÉA^m «,« renalem, ex una 

ûcumraaleeram perraeans, iel ne non injuria tota hxc nux gemina affimilan poffit 

S caPhis,velfcaphxduplici, communi oneregravatx. Ad nucleitutelamnamrale 

&ragcntum raunimencum Natura largita eft euracas quafdam, fpecie licec iner 

fé dnnraiies , non eamen a eunicis , iifque velamencis diferepanecs , quibus Iudandes 

ance maturitatem exerinfecus tedas cernimus , auc ad raajorem conven 

eneiam eunicx illi fimiles, qua Caftaneam marinara opercam ahquoeies vidunus. 

S vero expoheus binis alveolis gerainam quafi focmam exprimcns proxime 

5 ad Cymbia duo (quorum in fàcris olim ufus) laeeralieer cohxrencia vel 

ad Sambucas (fi fcalas exceperis) queis in expugnaeione Syracufarum Marcellum 

ohniufumlegimus. Adfcyphi aucem hujufcemodi precium fc xftimacioncm augend2 

totus nucleus feu medulla non excernitur, verum exigua pars r ehnquicur acereta 

6 adglutinata bafi ipfius Nucis, in duriciem xeace,non abfimilem ipfi Cocco,verfa,intcrvenienee 

cenui quadam cornee, feu incegumenco, haue impare medianx Ihcis, 

O uercus, auc Fagi exaridx. Confervacuc aucem in ufum medicum incernum, velut é 

caTenula aurea per areem appendicur,uc liquori immcrgaeur,in eam prxcipue gratiam, 

uti eciam fuas in ufu virtutes coacctvet accumuletque. Quod fi negetur fc calu medulla 

à bafi abfccfferit, arte, mi infra dicemus, fuppletur. 

Dividituc aucem hac ratione nux gemina, fi per intervallum illud, quo Iater J^ 

n 

e 

r 

e 

ti 

ro 

k

M A N T I S S A A R O M A T I C A . zo5 

altera alteri cohxrec, & ieerran harum quxlibec diffececur ferra fecundum priorem 

apercuram, ex ucraque figillacim fieri polline duo pocula. Quod fi ucraque fimul fc femel 

bifariam dividatur, per lacus alcerurrius excernum principio fedionis fumeo, habeaneur 

pocula gemina bina. Cujus poculi gemini, nifi excrema Cymbiorum auro 

auc alio mecallo conjungerencur, exiguus auc nullus in bibendo effecufus ob periculum 

effufionis: verum pyxidis vices fupplere poceft. Hoc aucem genus fcyphorum vircuces 

& remedia conerà morbos habec plurima, qux fuis fingula locis docebimus. 

Expolicx aucem Nucis pucamen nacurali quadam cxhcura, quam ars xgre adfèquaciic, 

fculpca & elaborara cerairur colore nigro, fàruraco. Magnicudo Ime adlacarumNucum,ucfcfìgura,non 

a majorum Melonumfpecie&magnicudinerecedic.Perpolieipoceruncpulvere 

lapidis Tripelx didi: cericur,TripelafubciIiflìmeinmorcario 

xreo, piililloquc ferreo, affufa frigida; Ec ne alceracionem fubeac Cocci pucamen, laneo 

panno, fxpiufcule liquori huic incindo, ipfi eeftx affricacur : non aucem oleo, quod 

inferrer noxam & graveolenciam. 

D. RUDOLPHUS IL Roman. ImperaCor &c. qui dignicace, majeftace, ingenio 

, vaciaque rerum omnium cognicione exceros omnes Principes ancecellebac, percepea 

Nucis pcxftancia, eam quatuor millibus florenorum in póflèffioncmfuam redigere 

conacus eft. Sed quia FamilixWolferdianxrraduces alio cranferri negarenc, in loculamencis 

folicis ftacionem fervavic. Quo aucem modo Nucis copia Wolferdo fada 

fic, cribusperagamverbis Hiftoriam. Kalendis ipfis Ianuariis anno millefimo fèxcentefimo 

fècundo, D. WOLFERDUS HARMANIDES Archichalaffus,vifis for- 

Cuico navigiis Lufitanorum, civitatem Bantam obfidione cingentibus, inter ipfum velificationis 

tenorem prius anchoranaves infrxnavie fuas,deinlaxaco velis finu ad curfum 

easprxparavic, peora in Luficanorum claffem verfa ; quos licetnranerus frequens animaree 

, pauculis camen manipulis Bacavorum, quinque nimirum navibus, in fugam 

egic, everfaadnonexiguumnumerum fubfidiariarum claffe: Ica Civicaci Se Regno 

Bancam liberracercfticuca,magnifice à Rege excepeus eft; qui prxter laudes fufe didas 

decoraviceum frudu, cujus imago in appendicem venir. Dolore aucem non parvo 

perculfuscrac,quod obannifteriliratem Pipecis provenni vidoriamjam parcam huic 

Wolferdo piene compenface non poffec. Decrevic incerim uc acceffulibero Bacavis quxvis 

coemendi ac colledandi copia force ; quod experientia deinceps fida reflacum 

reddidic. 

Veruni uc obfervatti dignum, ica fìlentio non prxcer eundum eft, a Rege fummam faciem 

frudus ,lineamencorumduduimpudicelafciviencis,ferraablacameflèjne,Clariffi 

Wolferdo offerenda,honefti viri oculis offenfam prxberec. Referc enim rugarran ambicu 

muliebre pudendum cum podice fc incerfeminio, a quibus verfus gibbara partem 

cxlacurxinftar fubalcernanr acclive fc declive in laxicacem fenfim accrefeenrem, 

uci unda undam erudir, non fine gracia oculis accepciffiina, qux ipfà icerum cerminacur 

in apercuram germini fuperne annaco dicacam ,non abfimilicec concomicacam 

duobus fpiraculis feu foraminibus, uci in Indica Nuce five vulgati Cocco Cam majore 

quam minore, piuribufque ejufdem familix fc congeneribus, videre eft. Spiracula 

porro illa in margine apercurx polirà ufum acque emolumencum fuum nada fune. Obducuneurenimincrorfumeenellismedullx 

porciunculis ucfpiricibusin germinacione 

cranfìcus decur, ficuc Nacura infoecu elaborando, ( quum finclovis omnia piena) polypragmos 

& follicica eft. 

RogacusàmeClariffimus D. REALIUS, uèfuamfencenciarafuperdubiisquibufdam 

meis communem facere dignarecuc, non invicaMinecva ( mira enim Viricradabilicas) 

prxftare aggreffus eft, in Aphorifmos fc Theoremaca concifà ex cempore 

eam digerens, qux ex ordine a me in coneexcu depromuneur, in Laciran cranflaca. 

Aphorifm. I. Nux Indica vulgaris canex ucilicacis, tamque fruduofx eft, ut omnia 

quxjus vicx confèevanc, velucefcam , pocum, condimenca, culciim, amidum,xdificia, 

fc naves, peoferac.Nux vero Maldivenfis Medica omnia adverfxvalecudinis amulecainfeconeinec. 

Scholion. Palma coccigcra vulgaris omni, eempore fere nuces, virecqueucoco anno, 

frudibus femper aliis iìibnafcencibus, dum aliimacurefeune: & quodrpontanus alibi in 

Hefpetidùm horcis, de Malis Cicriis ceflacur, de hac Palma dici poteft, 

flore novo femper, femper quoque fiettbus aucla. 

S Nec


Nec iraurie pronunciare licebic,rahil aliud Coccum Medicum effe, quam Coqiium 

Panicex'vei Orphèarain ab incecicureceffus arrificera, Fatifque imperare foheura, 

«,m multi ad vitx defperarionemdudi,eomirificeconvalefcane. 

5 J^H- Z/»/;****», W" ^ * l4W ' *" ^'"^ YldCant 

ciones eorum,.cura non fic hujus loci plucarecenfere. f . 

T ^ . "• Tenelli Cocci Indici vulgaris compago per frudus adolefcenciani 

cukri ade facile divaricarne', fc è vulnere humor clariihraus & potu, apttffiraus eliquaeur, 

qui tradu temporis in vegeto ac illxfo frudutfoftxoncodionera,digeftionett^ 

6 fegrégarionera è craffionbus ac terrenispartibus interttós parieces invelile. Serum 

vtmoranem cenerò locacur, &quaficafeacione fadaraediura locum occtipac fiera 

nXumartificiurainladevaccinodemoiiftrarefolee. Pariracioneconjedanfas eft, 

humorera Nucis Medie* coagulando in folidiorem maffam redigi, V°J"~ 

lus aueopfia auc oculis fuis dimenfus eft, quoniam in maris profondo acceflum huraa- 

n U S.° Quxftio à quibufdam infeiea movecur,habeaene Coccus Maldivenfis orcura 

homonymum, uc quxdam animalia ex limo fine fpermace > gemma feu germen 

negar, quod nucis involucro claufum Palmx arboris parcu originem fuma, fc ex principe 

arbori inficis velue animalia exfanguine,femine & calore innaco, augmencum capic, 

& adolefcic in eum formx ftacum qui nacurx decreco illi prxfixus eft. De arboris 

vero ipfius generacione cucius cavillati licec, an ex limo prodeat, poftquam ra maris 

pZZZ Radicata eft ,in quo germini* acceffus ' ^ ^ ^ g ^ ^ | ^ 3 

explicante, neque natatilisrei in imo fui permanentiam ferente. Hinc Cocci ipu,ad 

E t i Periati in aqux fuperficiera velut erudantur. Neque venfimi e eft, ubi 

fob unari aere inaruerunt, ponderis gravitatem, ut fubmergi poffint, induere. Ex 

terra ergo velutplantx (ut infra dicimus) & marini frutices, generantur; aut potius 

ex terra in limum maris uligine diluta. Qui littius velut feminis effemini nadus ,_arborem 

fui generis educic. Speciei aucem perpecuacio fic, nunquam cenante in protraido 

maris opifice Natura. 

In plantis unius animx vegetantis tria officia funt; generant, nutnuntur, & cr efeufìt. 

Non camen omnia una Nacurx legeprogenerancur, quandoquidem e terra, fucco , 

ficu & fole variancibus, diverfimode pullulane. Macini frutices duabus folum viCx f undionibus 

pollcnc; nucriuncur, & crefeunr ; fimile fui nongigraine. De vira & nucricacu 

piantatura fenciendum quod de animalium alimonia, crahunc fuccum libi famiharem, 

recinenc, concoquunc, fegregane, & eecremenca expellunc, beneficio calons & 

fbiiicuuin, quibus perfunduntur. Quod dodiffimis Aphorifmis CI. Petrus LauremberijusVb. 

Se Med.D. fcProfeflbrin Gym. Hamb. declarat. CI. Realius cafeatioras 

cxemplum , quod manuum opera prxflatur, aptiffime applicuit. 

Aphorif. III. Cocci vulgaris corcexinduracus,ferrx auemallei vi ad apercionem 

opus habec. Ferro aucem cranfeiffus aedifrupeus omnia velue in profeenium educic, folidiorem 

nempe medullam, incermedium corcicem, & humorera limpidicaee abblandiencem 

paulo aure, jam vero pomi inepeiorem & olei ferme facie indenfacum. Medulla 

vero, nucleo Avellanxnoflracis duritie graphice affimulacue ; quare limx contumacix 

ex facili cedens ad lac & emulfiones cemperarur, è quibus omnia coquinx 

neceffaria, velue oleum, vinum, acecum , mellifque & facchari xmula colligi folene. 

Idem de Maldivenfi fencire, non effec piaculum ; veeum quum ea non nifi indurara & 

in littus, poft longammoram, ejedareperitur, humanxmentis caligineconjcdurx 

rancura locusremanee; quod definire in apricumexirec, fi fublucata arbore frudum 

manu carpere licerec. 

Scholion. Cocco vulgati, Arcccx & confimihbus frudibus involucra mulca circumpofìca 

fune ; hauc fecus acfcecui membranx ad eucelam. Vulgaris Cocci nucleus 

variis ufibus apeus, fed medico ufui inconcinhus ; uci Garcjas, Scpulvedam Aurorem 

& ipfos Indos increpans, Paralycicos, è vafeulis vulgaris Cocci bibences, nunquam juvari 

aie. Variam Cocci indolcm hucufque enarracam vides, fed non hifce caneum dilferenciis 

conflringendam, poft quam alia quoque Coccorum propago in aliis cerricorns 

invenicur, prora Nacura Polydxdala unicuique Regioni peculiare fuum eft 

elargirà. . .r 

b Aphorifm.

MANTISSA A R O M A T I C A . zo7 

Aphorifm. IV. Ufus medullx vulgaris Nucis eft mulcifarius : veruni Maldivenfis 

Medicx apud Indigenas, Reges, Magnates Indos non unus, fed infinicus ferme, & 

fuperfticione non vacuus jcranhicfanicaciconfervandx, ille vicxfùftinendx, privilegio 

Nacucx, confècracus feracur. 

Scholion. Medulla ucriufque Nucis eft pocior pars. Vulgaris, culinarix ; Maldivenfis 

aucem,medicamencarix rei, quod infra docebimus, peculiaricer deftinaea,quace de 

vulgaris medulla plura dicere fuperfedeo, cum cicra nieum fic inflicucum. 

aphorifm. V. A nemine, quod quidem fcire licuic, fcripco hadenus ceflacum eft, 

germen feu gemmampromi, qux Pifi formam reprxfencac, fubinde Fabx effigiem exprimic, 

è rocundo longiufcula, aliquancum acuminaca, è mediis liquocibus naca, prxdulci 

fapore linguam afficiens. Hocgermen in fpeciei confervacionem adolefcic ; & à 

fide alienumnon eft,aliorum quoque fruduumnucleis a nacura id datura effe. Uc jure 

a Plinio majori Trogus caxecur his verbis : Nam folia Palmarran apud Babylonios feri, 

acque ira arborem provenire Trogran credidiffe demiror. Lino camen infigni nofteum 

prxvalec, quod in gemmam lapillis auc margaricis nicore fuo & Ixvore xmulam fubinde 

cransfiguracur. Sed Nacurx feu decreco fèu invidix cribuendum eft, è decem millibus 

fruduum vix unum eam faufli puerperii & fcecundicacis parcicipem effe. Eadem 

vero in Maldivenfi Medica u/ìi venire poffe, judicio non aberrance dicere licec. neque 

a ratione abfonum eft, quum in frudu Pinang, trecca, Palma-Pino Se confimilibus 

experientia magiflra vericacem adepti fiimus. 

Scholion. Lapillus hic vel gemma ipfiffimum & purum pucum germen eft,quod partibus 

incernis (apercurx nimirum) quamdiu adhasret, fpiritibus acque alimenco communi 

fruicur; donec ad juftam magnitudinem perlatum, naturx decreto, non cafu aliquo, 

aut aperturx vitio, extra folitum locum fubinde movetur. In cavitatem vero Nucis 

receptum germen fuisfèigniculisfuftentac, quos Natura formatrix ad fomeneum 

illi indiche, velut feetus humanus exado noni menfis fpacio ad lucis ufuram exera uceci 

recepcaculum amandacur; fcilicec adminicula vitx, ut adolefcac, ad plenum nadus. 

Qux hic prolixius recenfere alieni muneris forejudico. In duriciam vero nacivam 

non frigoris ambicu concrefeir, & (quis enim in lacebris nuclei occulcus effe queat *) 

fed feminio incerno, quod illi a macris velue ueeco remanfir, uc vi efformacrice in fpeciem 

fìiam, qux oculis obvia eft, & vircuces illi debicas, qux occulcxfunc, effigiecur. 

Quod racioni confèncire, fànguinis exera venas effufio evincic ; qui ex quo affimilacionemauc 

(uc Mediciaiunc) appoficionem effugic,deflicucus fomencis folicis coagulatur, 

vel in puccedinem degenerar. Noftrum veco germen archiredonem incer num 

fecum ferens, magis magifque adperfedionem adolefcir ; velia fcecus nuper edicus ad 

ftacus fui complemencum perducicur. Quocirca neque germinationi ineptum effe, 

etiam in aliquo dutitiei rigore una hac ratione deduci poteft. Neque eft ut ab hac fentenciarecedamus 

ob duricixaliqualemhabicum, poftquam occulcis nacurx fpiraculis, 

quicquid humanis fenfibus abdicum auc imponibile videcuc, in aduni expecienciis fuis 

comicandum deduci folec, non fine miraculo fc judicii humani flupore. An vero arboris 

primicivx, unde orcum eft, fpeciem edere queac, mulex dubitandi rationes affamare 

vecant ; quas hicfuperfluorum fèrie comprehenfas prxeerire libec, ecfi in Scholio 

ad Aphorifmum fecundum bona earum porcio inveniacur. 

Ad lapillos noftros fèu ingemmacas gemmas revercamur, quarum numerum aliquem 

habeo inloculamencis meis,eas dico prxlaxicace apercurx (quodaliquando 

fieri confuevic in exficcacis fcnegledis, auc è nacali loco cranflacis Coccis) incro redadas 

fc coadas, arque ica,cum non fa magna germinis diucurnicas, efferà-lapillos converfas 

; quodatidoricaee clarorum virorum varie docebo fcnon abfimilibus exemplis. 

Lapillum habeo fingularem, arridili majoris digiti magnicudine & forma, ponderc 

dragmarumcrium (cum vulgariumCoccorum, dragmx dimidix pondus non fuperenc) 

Ixvore & nicore fplendencem, & in fìimma parce acraninaciore, cranfparentia 

unionis docacran, mirum in modum oculos obledancem. Hic fua quadam graciafolioloruin 

primicivorumidxam quandam oblique concorcorran (ficuci in gemmis pluribus 

grandium planrarum videre eft) promiccit ; quare mihi fc delicatioris fenfus viris 

acceptior eft. Illud interim non prxtereundum liane foliolorum divifionem ada radice 

fpargi, & lateralitcr afparagis auc curionibus adhxrefcere, fc è ccrra exfìirgere aliquamdiu, 

candemque, uc inucilia, decidere alimenro defticuca. Omne fabaceum & Pha* 

s z feolorum

log GVLIELMI PISONIS 

feolorumgenus, nec non Indicarum ftirpiran auc arborum grandiores frudus meo 

horeiuo^ 

K^geileris plura;qu P aruraThefaurusnofter ucriufque Indixplaneaeum ah- 

^ t " ^ coagulaci^ ^dicafe^te^ 

manfic, raaffulam dixeris, ceu pomulum exiguum leve fc fpongiofum, fc mafculx 

Palmx proprium effe dicìetir, dulcedrae excellens, niveraque albedine ^ ^ 

mediis hquoribus fluduans. Vulgo eciam germinis nomine rafigracur, efra perquam 

apcum. Cujus in Maldivenfi force fimilieudinem nunquam videns. 

F 

Scholion. Fr. Pyrard arbicraeur liquorem eaneummodo in germen abire & vere ^,m - 

dullamquegerrauiacioni infoine ^^ 

do videtur probare : verum rationem fuam infirmam facit, cura paulo infra in tradampeculi3ecoraraodisNucis 

Indicx vulgaris, mannara fcficcam Nucem terrx 

mandando* dicit ; & è maffula quadam interna ex fucculentia aut liquore concreta 

nempe figura pomuli, extrorfum fublutea, introrfura candida, renella acque ore detencafolubili,veramCoccoriimpropagineinfeugemmam 

ipfam effe affamar, cum 

ipfiffimam ignoree: quod aucopfia propria & ex relacu clarorum virorum Generahum 

habui, qui ad plancacionem Nucum decera mille in acecvos cumulacunc, e quibus 

eriura hebdomadarum circirer fpacio elapfo feligere eas jubebanc, qux germen jam 

ance numeris fuis abfolucum, & nunc in prompcu uc exerarur & exercum gererenc, cerrxgreraio 

coramiccerene, fc reliquas huic fini inepeas ad alios ufus « ^ ^ ^ 

verborura fenfu facile germinis apertura infidentis pr*fennam nonfruftra a Natura 

fabricaram, docet Caftanea marina fc noftra ipfamer domeftica. Omnis gemmafoiftaria 

fi in terram deprimatur, radicum fibras tantum non matenas creat. Egregie 

Dodiff. Thobias Roelfiusin Epiftola ad Cluiìum his verbis germinis naturam ex- 

Pll Habui hujus Palmx Nuces aliquot integras (intelligit vulgaris) cura fuis villofis corticibus, 

qux in itinere vafiinclufx, germinare cceperunr. Harum cibi binas arato. 

Alterius Nucis corticem fuftuli, uè germinis exor cum & ejufdem radicacioncm poflem 

videre commodius : eerciam cum germine Nucem penes me fervaveram,cujus prxdurum 

Se ligneum pucamen incernum aperiens ex hujus medulla germen craxiffeiracium 

obfervavi Nucleus five Medulla conclufàm in fé non habebac aquam (quxnucibus Indicis 

receneibus & non germinancibusineft femper) ;fed aqueum illud ra marenamfungofarn 

exereverac, dum force in germinis alimencum converci ccepic. Germen exic e 

Nucum harum foramine eercio, & mox exera forameli flacim ab cxorcu per corcicem 

excerioremcraffumacvillofumquinasfenafve radicum fibras dimacain cerram, per 

quas alimencum fux nacurx conveniens accrahat. Germen quod per foramen emerga 

unicum, fimiliter perforar villofìim corticem, atque in unius Nucis flolone vefticia 

foliorum arundineorum confpiciuntur, qux bifida vel bina funt, & vix aliquam 

videntuf habere lacicudinem, quod quinque vel fex plicis commiffa fine : folia primum 

in vagina lacuiffe videncur, è qua prodierunc necdran expanfa, fedphcis commiffa, ucimec 

ipfe ha:c omnia in alcera hac, quam micco, Nuce concemplari poces, cujus germen 

in longum exceffiffe videbis criran palmarum menfuram. In hoc argumenco prolixior 

fum prxcer morem; quod aucem fpedacadfexum Palmarum, CI. REALIUS afferibic 

macibus germinacionem effe propriam. Palmx per dice fefe amane, quod & rufticis 

ipfis nocum eft; & conflac, rebus furdis & fenfu carencibus odia & amicaias ineffe, fiditi 

eciam errores in animalibus & plancis infune. 

Aphorifm. VII. Spicacula aucem illa duo in vulgari Nuce, infervieneia force exhalacioni 

recremencorum , fede paulo inferiore locaca apercurx germinis aliane. Ea 

habenc in Medica Nuce eciam locum ; non infimilicer ejus germen, quod vere in gemmam 

feu preciofiffraium lapillum verci poceft, cum diucius ab alvo nacali magnx matris 

femora,fccxlofolequepacrefruftracainlucemferrur. 

Scholion. Apparec ex facili in quem ufum illa foraminaNuci indica frac, feilieet ut 

alirnentumfuum & fpiricum Opificis Nacucx vehiculumex nuclei ubere & fubftancia 

in fereciperec. Vbi aucem faftigium incrementi fui nada gemma auc germen à nucleo 

aliquomodo defercum, vefligia cancum foraminumqux fenfim obeuraca funr, 

prxcendic; non jam alieno nucricacu opus habens, fed incra fé claudens quo in pròprix

MA-NTISSA A R O M A T I C A . *,* 

prix fubftantix fpecimen & formam murari poceft. Quod aliorum quoque fruduum 

exemplis ftabilire facile eft, qui nucleis incerte claufis, prxgnattres fune, uc hoc ve^ 

lue parerne arboris congeneris fpecies aliquando nafeacur. Ecfi non omnes frudus 

nuclei necefficace ad propagandum opus habencjquod in Scaligeri Exercicationibus fufeprobacuni 

invenicur. 

\_Xphor. VIII. Coronidis loco addam, Lapillos,prxcìpuehos è germinibus urrhifqueNucis 

orcumducenc^s , uci SeePinang fcc. frudu, Panacxam,fententiaIndorum, 

in fé habere ;quocirca prxter interrami ufum, Indi eos annul'is etiam aureis fc argenteis 

includunt, foramine relido, per quod Lapillus camera humanara contingat, 

quod prò amuleto adverfiisftncantamenta non abfque fìiperflitione feu humanx mentis 

ludibrio affervant. Pronum enim natura ad vanitatem genus Barbaricura. 

Scholion. Opinio, cum inldiotas cadic, indelebilis eft dicencé CL. Vv C. Barrholino, 

horum auremgracianonexplodendafune, qux a prifeis auc neocericis accepea , 

feu de occulcis Nacurx viribus fìv'e inauditis, licer fidem fliperare videantur, a me in 

medium afferunrur : ficuci fc fencenciis advèrfariorum occurrere, probabilicacemque 

fulcire, levidenfis operis eric. Redeo ad gemmarum quarumlibec & planracum, imo 

feminUm, prxcipue exocicorum, hiftoriam. Senna Alexandrina, I ichofpermon, Lacryma 

Jobi faca, verruncur inlapillosdentibus examinandos, amirìs propofica piùries 

inhorco meo, licec pars horum exereveric. Ceree mira in vifeeribus cerrx eftormancur, 

quorum caufa ignoracur, celle eodem Barrholino, in opufculode unicornu 

ejufqueaffìnibusfcfuceedaneis, qui diferceomnia enarcachuc fpedancia. Quare in 

folidiffimx compaginis gemmam Cocci MaldiVenfis, Uc & vulgarium, germen verri 

poffe, Nacurx privilegiis ad eamfòrmamconcipiendamdotatum, affirmo. Atque hxc 

de utriufque Nucis germinibus inlapillos verfis dida funco. 

AlcerumnonvulgarexftimaCioniseXempluiiireddecur, quo Clariffimus SPECCIUS 

inftieucum noftrUm decorare dignacus eft. Epiftola enim,propria manu exaraca,in publicum 

proferc non infignia tantum, fed & ucilicaces rariffimx Nucis, qux xgricudi- 

•nes humanum corpus arttigerefolicas, velue Avecruncus,depellere confueverunc.Ica de 

-Medicinx hacparce opcimus & excellens Vir bène mereri voluic;Quadringencis infu- 

. per ad fplendorem Faculcaeis accinencibus Thefauris orbem diracucus,qui nondum ufìl 

comperci, ara ab aliis negledi fc male deferipti hadenus infufeantur. Quos peticioni 

illius óbfecundans in ordinem digerere aggrediar ubi oriuni animi mei gaudio allubefeere 

voler. Epiftolx vero cenorera non de verbo ad verbum,fed quancum Lacinicas permiccic, 

fenfuillxfo explanarelevicaslaborisefl, fed ea cura, necubi fìdes incerprecis 

vacillec, vel legencium fludio curbx fianc. Apographuni vero infequencium ferie pròferre 

non pigec. 

CL V. D. CIUT i. Inflindum Cuum boni & magni zeli expercus finn, poft nuperum 

ex India redicumiceracis eecum colloquiis, non cancran humanx fàlucis curiofis, 

fed eciam de honorepacrixfolicicis. Quocirca velia aculeo me propulfafti, ut 

memorix mex arculas eventilarem, indagaturus quancum in iis fìipereffec, quo Cocci 

deMaldiva,acquealiarumminoris precii Nucum, genus elucidatipoffer. Quod ecfi 

ejus moneex auc valocis non reperio,ur appetirai cuo acricèr flagranti fàcisfieri queac, 

ne quid camen officio meo deeffem, fermonis breviario quicquid memorix mex velue 

pofthumumremanfic, cibiconfecrare aggreffus fum, in quo ce promumeondum 

effe jubeo, eorum qux macerix cux fc propoficì cerminos ampliare queanc. Ec in prima 

quidem ferie, Ancefignani partes occupat, legicimum deMaldiva Coccum, qui 

in aulisIndorumPrincipum, acque incer Nobìlioris gradus viros, ob rara infignia fc 

Medieinx efficaciam, ranco honoris precio attolli folec, peculiaris arboris fobolem fc 

frudum effe, longo diffipio a vulgarium Coecorum acque nuciferarum arborum indo* 

leremocum. Quemadmodum experiencia duce, annomillefimo fìipra fexcencefimum 

& odavran, in licore & maricimis Indix locis addidici,occafione navigii ex Infulis Maldivenfibus 

advencancis,uc vererum Coecorum provenni feràx Calecuticam terram aut 

aliam conterminam fublegeret;quodprxtorix noftrx curfii interceptum ,& nautica 

gens explorara intelligendi anfam prxbueruntfcapham eam cum omniarmamentorum 

genere penes mercimoniorum congeriem, atque ipfum cibi & potus penu, cocam ex ligno, 

foliis, corcice, frudibus Cocci arboris'conftare, pauculo rancran oryzx adjundo. 

-Popellus vero hic affirmando racefeere jubebac,negociacionem fùam hoc frudu circum- 

S 3 fcribi,


fcribi aeque ejus veduram cereis anni temporibus in Continentem fé facer e, velUuni 

aw^Sr^nccefltormnverfiiracam commutante; > quorum penram Infoiano* 

? K ^ T 0 s o occafionis dudu ad ftudiura cara appretiaci Cocci de Maldiva exac'cusfum,quìm 

plebeculaUla in paucis Infulisfc numero contratto reperin, fc di- 

WnticZdâà cerricotiiproceribus ad poffeffionerafuam rapiafletebae,ucraro, fc 

J n n ^ 

SereStos regiones,cransferacur. Adeo uc mirarife di^rent, nofttos carafoleneni 

S Maldiv § enfiSF:rovencumra pauperculo rerum fuarum flato inter p,.oietarios 

& rureftres Coccos indagare, aucancichefin aliquam comparandi inflauerevelie. 

Horum omnium perfuafu, penes ea quxexperiraencis prc%riis in Pôraraato^genuino 

Cocco adhaufi, adducor ut credam & feneeneia a me feracue, fui generis arborem 

& frudum effe, longe àfemicariis Coccis recedcncem; co magis, quod nunquam 

nn?incer Surranaces raagnaprecii xftimaeione affervari incellexerim,ra quorumfrdem 

nêraoriamihifuggeric,raeLnomillefimofexcencefin^^ quareo menfeMaio 

S 5 S 5 Bafcam^nfesreverfumûnìiArchiehalaffitóii P.M. cura jam defundo 

Coenio, eo cempore Prxfidis munus adepco, audoratum effe, ut,quxdambocietatis 

negocia ibidem procurances fenem Pangoranum Arifitm Jlangaca, }am cum Regis icepcro 

Bancamenfibus imperancem, conveniremus. Eum vero in Regix feceflu, inftrumentis 

ad cornum paratis, & adminiftrorum frequencia, circa magnx mohs Coccum 

Maidivenfem adeo defudancem offendiraus, uc longo cempocis difpendio curas noitras 

fufpendere coadi fimus, acque in vicem de prxdido Cocco coUoquh tcxcumordiri ; 

queniraanibusPangoraniverfarura,raei 

hi lonûdinem extenfx, quam rocundicacem convolucx, effe pronuncio ;fed fubcihs 

fubftantix ceftam incifura aut fragmentis atram cxterum vulgaris Cocci cara excerne 

am interne nonabfimilemcolore. Isin frulla vana difperfus erat,utfcicndi apud 

s difficultas rcmanferit,cafu inaugurato, an fludio humanoan eam formamreda&us 

n ffet Ea tamen Principis adminiftratio fuic, uc non minori cura maracas particnias, 

ouam magnas cuftodiret, poftquam eas fpcciatim ad ufum fuum proprio digeftu difnenfaret 

ne quid à particulis, imoipfo ramento & bradeohs a torno rehdis, deper-, 

iret Animadvertendo delineabam, minora fragmenta ab eo appropriati caliedis , 

fcvphulis fc cochlearium atque ejus generis aliis formis, quibus ficcus, humidus , fc 

fuccofus cibacus depromi poffec, maximara ejus porcionem, qux Nucis pene dimidmm 

aecomplebac, incadam finente. Qux omnia, in arbicrio oculorum fcconfpedu noftro 

fada,facile evincune, neque Principem operis fui circa Coccran Maldivenfempudmffe 

ncque nos vericaeem obcorco collo crahere. Ea, cara curiofè inflicuca, adminiftracio, 

Prxfidis Comii linguam diffibulabac,uc Principis niencem modo variegaco percencarec, 

cujus fcilicec energixnuxeaforet,in quatantxfublimitatis Pangoranus &Princeps 

fé diftridum renebar, omnia proprix cuftodix tradens. Ad qux refponfum dedit, 

eam Nucem lecitimi fcpr etiofiffi mi Cocci de Maldivaprogeniem effe, quam Codiaci 

aliquot Mercarores, nempe Mauritani, ante longum temporis fpatium parenti fuo 

magni muneris inftar advexerant, eamque inter Iavanenfes, Malayenfes, Malabares, 

nec non alios Indici natalis populos prxfèntiffimx Medicinx laude cenfèri, ad omnem 

toxici hauftum, & morbos divinos, febrefquemagnidiferiminis. Ira prxfidiCoenio 

mirum videri non debere (poftquam fanitaei nullus Thefaurus prxvalec) fi ipfe manu 

pioprù verfarec,& pervigili cura omniaoili inferviencia cuftodirec. lucra huncreiponiì 

cenorem, cornando fé occupabac, eam ftudiofe omnia defignans, utLegationis noftrx 

propofnum exequi nulla racione licerèe. Qux caufa Prxfidein Coenium inftigabac, 

ut, dum ille fermonis filo infifterec, frufta quxdam Nucis oculari infpedione ufurpar 

ec, fc manibus fuis infererec, velue mihi quoque fpedaculi commoditas non decrar. 

Acque in hoc feemonis curriculo Coenius pecere inflicic, num fruftulenca quxdam, in 

ufum Generalis Bothii, corradere illi licerec, quod aulico ricu accompleceprxftabatj 

quo audico in habicum ridiculi furoris verfus Pangoranus fragolina ea ex manibus Coemi 

eruebat, refponfum incerim buccafollicante fupplens, fiipercilio nubilo fcin rugas 

caperaca fronce, felicicacis fc favoris affacim effe, tantam majeftatem Cocci, oculis 

peragrari poffe ; abfonuminfuper videri, mendicando inde aliquid exeorquee e velie. 

Ad qux CI. Coenius verbis bene digeftis reponebac,non proprii commodi fé Oratorem 

elle, fed petitionis fux cardinem in eo verfari, ut Generali Bothio doni gratiam faceree,

M A N T I S S A A R O M A T I C A . ili 

tèret,qui,Virprxeellencia celebrisi, velue ipfe Prìnccps fama accepit, jam in procinducft, 

utinpatriamrevertatur; fcproinde doni iftiusmagnummeritran illi fore. Qux 

omnia Pangoranum adeo non adliberaliorem habitum perducebant, ut refponfi vicem 

prxberct, inprocaciam Verbis adaptaris, Coccum Maldivenfera ejus pretii, apud 

Rcges fcPrincipes, non mino rum gentium Generales, diverti debére. Quo refponfo 

mirifice genio fùo litabat, poftquam, intra Belgarum & Anglorumapud Bantamenfes 

moram, oraculi inftar fanciverar,ne quis Generales autalterius ordinisRedores,utriufqueNationis, 

inter Principes & Aulicos adminiftros numeraret; quod Mercurio vota 

facercnt & lucri cupiditatc Curgerenc, eofque viliori refpedu fc fprerumajori femper 

dignacuseft, quam cerricorii fui Dynaftas fc Inquilinos, quorum curx circa Principum 

& Regni negocia limicarencur. Quibus ica decurfis Pangoranus ricus fuos in 

aliam faciem mucare occepic, Cocci Mald. frulla feponens, nofque ad audicorium 

fuum expedicionis ergo admiccens, nulla racione fé induci paffus, uc cancillum Cocci 

Mald. Generali Bothio admecirecur. Qux omnia domran reduci coerìto ,tccenfendi 

occafioftemprxftabanc, ucde dignicace Cocci Maldivenfis & avidicace Pangorani 

colloquium cexens in cachinnos genas laxarec. Tam raram Cocci Mald. dignacionem 

ex Pangorano ubi percepiffem, acque oculari infpedione affecucus effetti, 

qua folicicudine eumcancus Princeps verfarec & cuftodixfux craderec, cupidicacem * 

in me Se curam ingenerava Coccos ejusnotx auc falcem caleolas aliquoc acquirendi, 

velue deinceps poft bonam temporis menfuram miniiculaNux Maldivenfis ad dominium 

meum tran/lata eft, in cocum differencia a jam dida aberrans ; poftquam ea anferinoovo 

major non effec, compagine ceflx craffior & fcabrofior, nec non ratione 

proporcionis magis exeenfàin longicudinem, quam inprxcedencibus enarrata. Multoties 

lima aliquid abrafi, & fubinde in gelidam,fubinde in calidam, demerfì,explorandi 

indurirla, qux varietas coloris, odoris aut faporis contra ordinarii Cocci indolem 

fé propalare^ atque experimento comperi, eam fimili quantirate, & doli liquoris, in 

cequilibrio foliti Cocci, fatnracioeem Cocci colorem, fragrancjus feriencem odorem, 

Se acucioris fenfìis faporem manifeftare : quod cum me incerni fardus auc medullx 

defidcrofìim efficerec, Nucem meam ad digiti lacicudineni in fìiperficie ferra detruncavi, 

quod ipfìim non nifi fubcili acie fc poft mulcòs labores effedum dare potui, 

poftquam fecundum jam dida, tefta craffa admodum fc immenfà duritiei contumacia 

refifterec. In aperca, conerà geniran fc nacuram vulgarium Coccorum,medullam 

albani deprehendi, qux, communi velia lege, ceflx coaluic, non diffolvendo pene 

nexu, qua à calyce fepàrara,offendi, fòlidam velue medullx maffam, adpalex lacicudinem 

a circuicu ceflx difficam, fui quafi juris, ad reflx effigiem conclufam, & excicato 

motu ftrepere folicam, canea aridicaee refragancem, uc culcro aia novacula exiguummodo 

ramenrumfèpararelicerec, quod ipfìim duriciecum offe cercabàc -, nihilominus 

aliqualesaflringencisamaroris vires promebàc. 

Acque hxc prxcipua flint, quxtibi V. CI. de Cocco Maldivenfi communicanda 

novi, hac quidem cemporis occafione. Cxcerum non mihi deeft amp!iorà,de communi 

Coecorum acque aliarum Palmarum genere, parcicipandi, poftquam experientia, 

proprio faruparca,calem eorum cognicionem mihi largirà eft, qualis fpecierum deferibendarum 

modulis neceffaria eft. Quoniam vero prxfens operis cui tractatus de folo 

Cocco Maldivenfi lapidem verfac, quicquid reliquum eft, infucuram commodi cacem 

differemus. Turan ineerun eric ea cordis propenfionejam communicaca ampledi qua 

tibi oblacafunc. Tuus animo eocus I. S P E C X. 

Scholion. [Tornando fé occupabae] Mira nacurx fedulieas in ferinx propemodum . 

nacionis Principe, fed quam culcioris feculi exemplis probabilem redderelicee. Quippe 

Imperacor quoqueRudolphus II, noftra xcace Toreucices avidiffimus fuiffedicitur, 

manus fìiasfabrili opere occupare folicus. Ne camen in mundi fèneda eummorem 

invaluiffe quis arguac, poftquam Iulium quoque Cxfàremin ipfo Orbis pene 

nacali ftudiumfuum eornando decinuiffe conftac, vel Sueeonio cefte, qui in ejus vita 

afferic Cxfarem gemmas, roreumara, figna, eabulas operis aneiqui femper animofiffimecomparaffe. 

Vcinam pejus collocacx operxnemo raciones reddete eogatur 

! Quippe ocio intervallum largiente plurimi volupeaci & Fefcenninx licencix 

fé dedicare folent, Alea & Frittilo potiorem xtàtis partem oblimantes ; unde tandem 

res domefticx franguntur, fanitas labefadatur, honos profcinditur,dum iftis 

s 4 frugifera

. l t. G V L I E L M I P I S O N I S 

frugiferx manus gloria: imraorcalicaeera, farailix fcfalutis, imo fc fecali temperie!» • 

parare iblent. 

J Vcem in cenebris quxrere, neque unius, ncque plurium fimul eft negociumi, qui 

-Lquidem vel oculorum caliginelaboranc,vel mentis acie hebefcunt.Quod in bocanices 

campo exertis indiciisdocumentum prxbet, quilicet fertilaate hilan, fc extricabih 

copia abunder, Immani tamen fluporis vitio atque intelledus impervio tranfau 

diu negledus jacuit, imo pedi&us varie difperfus eft. Antiquorum autem induftria 

coli cceptum Seplafiani, atque his pejores Monaclii, velia irreptione fada, radicitus 

everterunt. Quippe tenebrarum alumni, atque infcitix propagines, divinorum 

arcanorum incuriam ad Medicinx lanienara tranftulerunr,fcilicet in delegato libi munereinerces,inafcicieio 

acque alieno ingeniofì, fi dìs placee. Tanca vero male rem 

gerentium efficacia fuic, uc Europx, imprimis Icalix, non folum laeraCos, verum fc 

Afix, Arabix, acque Africx incolas cradudionibus iniquis non fine flagaio contundences,adqrafquiliasfuasfcgerras 

percraxerinr. Quam fundi Medici caiamicacem 

nitori folito reddere xquanimi & folido judicio prxditi hominis reseli, qraque varia 

per orbemjadarione, linguarura adminicula, quibus Botanicafiiftentatur, fc herbationum 

,rerumque naturalium arcana penetravit. Ego autem licet erudaioiie fc 

ingenio gregalis, prò viribus tamen effedum dabo, ut aliquam perniciei fuxmaculam 

tara falutaris fcientia deponat. De Coccis vero & Palmarum generibus ftudium 

meum brevi incendere voveo, poftquam ad illuflrandum à probis viris faces mila prxeenfas 

non difficeor. Quippe fc noftri feculi in communicando hberalaas & fupenoris 

non averfanda diligencia, rei Boranicx locupleciorem me effe volimi. Quos omnes 

adinquirendi ftudium preflb veftigio fequi me fateor , ut finonxquahs aliquando, 

fair era parvo intervalli fpatio ab iis avellar. Q.uod effutitione in audaciam laxata a 

meradumquiputabit,candoris noftri patrocinio addudus, boni interpretis habitu 

excipere debet. Neque enim erudicioni mex, qux cenellas dotes habec, palpum 

facio ,fed diligencix mecicaapud ftrenuos quofcunque ad abbacran vocare non 

erubefco. Hac fola ordinem aliquem cueri me inveràenr, qui Herbarix quoque rei 

nociciam, jam longa cemporis ferie parcaitt, apud me vigere non ignorane. Neque plurainacceffum 

auc augmencum convafare libec, ne operi noftro brevicas confecrata, 

verborum abundanciain Pandedas ara longicudinem immenfam evagettir. Rem 

veroneôciifc difficulcacis plenani propenfa animi alacricace decurrere ftacui, qux 

una mukorum laborum exanclacrix effe iblee. Si camen propriis ingenii viribus fuccumbam, 

ad erudicoruni virorum fcripra confugiens pedamencran mihi prxbebo. His 

quoque alibi defedum fuum quiricancibus, ad Exocicorum rhefaurum a me recepeus 

fiec,quem proprio Marte ex fcriptis & quandoque colluvie (utita dicam) Audorum 

Corrado, ut mihi fcpofthuniis fubfidii loco fervirepoffa. Quippe ex umbris domeflicis 

in claram cxh lucem aliquando exaufpicabit, modo pari vitx & fànitatis beneficio 

fruì nobis dabitur. Quod D. O. M. largiti nobis dignecur, ut qux verbis hactenus 

fucata apparent, in veram operis effigiem per duci poffint. 

Quemadmodum nihil efficacius aia probabilius docet, quam Icones ad res propofitas 

adhibitx , ita omnino neceffarium duxi noftrx huic Medicx Nuci tabellis 

fidem & audoritatem afferre, quod verbis non fatis convenienter fieri potuit. Ex 

libtisenimfolis neminemaut Anatomicum aut Botanicum infignem deveniffe conftat. 

Quia autem oculi minifterium quod ingenii acumine & prxcellenria dirigitur, 

pidorem fubinde facit ; nunquam rcjiciendi videntur, qui in utroque officium prxftiterunr, 

feilieet rem verbis dilucidatamfigurisexptiraentes ; poftquam, velut mururan 

muli fcabunt, ita oculus exterior internam mentis aciem illuftrare folet. Quippe 

Scaligeropatre Alidore, Excrc.7 5. Sed. 1. Imago rerum nihil agitprater imprefftonem infienfiis 

vel exterior es vel interiore s, ad cognitionem. Qux impreffio nifi fada eft, otiofam figurx 

oftentationem dicere licet. Ait enim paulo ante, guippe imagines, fpecies, reprafèntationes, 

amot.xfpecie omnes abeunt : nifi qua infinfibus recipiuntur. Sunt enim horum piclura illa. 

O Vandoquidera Nucis Medicx divifionem in partes, quibus facies diverfx figuran- 

-tur,prxfatusfui, non inconcinnumjudicavi, poftquam ad vivum delineatas tabellis 

off erre liane, paucula nocacuneceffariadepromere ,quo plus lucisafferacur. 

Alice-

M A"N TISSA A R O M A T I C A . 

TAV ARCARE' five Nux MALDIVENSIVM» 

A liCeta denotat geminam Nucem. H«ec figura Nucis Maldivenfis, non oblique 

incuenci, fed è diredo incrofpicienti, & manibus concencx vifuique oppoficx, duplicacx 

pyxidi comparanda venie. 

TAVARCARE' five Nux MALDIVE^SIYM, 

B. Seffilem fcfummam parcem exhibec, qux fenfim declinac in modum inccrfemi* 

nei, facie oculis pudicis afpicienri horrida &c. Hanc ecfi xqualicer per lacus alcerucrius 

divifàm exhibeo,nihilominus, neLedoris animodubium aliquodofferacur, monenduseft, 

beneficio fedionis, qux ferra fada eft in prxcedenre A, excrema orificia 

conjungi B. & partibus refedis excimis, nos incegram Nucern oblaeuros. Confideraeis 

cancum cribus ; nempe parcisfranmx acuminacioris prxfertim habendam efferacioncm, 

in cujus bafiaperrura eft,paulo ance a me dida, qux fedes eft germinis feu 

gemmx, quam podici non inique accomparavi. Dein Spiracula duo contìderanda effe 

laceralicer in parce hac fuprema regione locaca, qux cxcecis paribus magnicudine 

eciam non fiiperanc vulgarium Coecorum fpiracula. Ea ad fcyphum confolidandum 

obturantur, quod videre eft in minore Cymbio Maldivenfi honefliffimi Mercacoris 

Samuelis 

*I|

,I4 GVLIELMI PISONIS 

Samuelis deBendana, qui duopoffidec, ab arcifice quondam Antwerpienfi ^rgento 

affabreinveflita. Tercium vero non eftprxcereundum,in incegra Maldivenn N uce, 

colliculum quafi Venecis, fceminex pubis faciem dexcre xmulari, qux ferrx mollmine 

cranfàdada deperdicur. — , 

His ica in prxliminari operis difpoficis, audoricaces quoque ahenas velue in depofìcum 

addere non vanum judico. Garcix prxfertim ab Horco & aliorum Medicorum 

fèncencixnonprxcerlegendx, qux ejus roboris Clariffnno Clufio vifx func,ueeasin 

Lacium exLufaana lingua transferre non fubterfugerit. Quas ipfiflimis CLUSII 

Verbis reprxfentare operx pretium eft,ne interpolando;aut mucando,ahenx dihgencix 

fraus fiac, auc publico ufui aliquid derogecur , dum verborum, uc ica dicam, folns ac 

tenta mens infenefcit. 

Garcias apud Clufium pagina 190. 

< < Laudatur hic Coccus aut Nux (fèd prxfertim ejus medulla) adverfus venena ab ipfis 

< < earum Infularum Incolis. Et à viris fide dignis accepi, ad Coli dolores, Paralyfim, 

' < Epilepiìam aliofque nervorum affedus fé utilem fenfiffe: à Coli quidem doloribus,quod 

< < vomitum cxcitaret, ab aliis veto xgritudinibus immunes reddi xgros, fi aquam in ns 

< < Nucibus (adjedo medullx momento) aliquamdiu confervacam ebiberenc. Sed cum 

< < non fini id expercus, minus fidei his ccibuo. Nullam aucem periculum faciendi, oc- 

MANTISSA AROMATICA. aiy 

in navium criremiumque figuram efforrnàncur, ad aquam bibcndam, in qua ex carenula 

, medullx ipfius Cocci fragmehrum pendere finirne : fibique cerco perfiiadcnr, illis 

qui aquam ex fimilibus poculis hauriurte, nullum venenum nocere poffe, fucurofque 

iimhunes àmulcis morbis ; in quos fané memini mulcos incidere qui ex iis poculis 

bibere folici erane. Ec licec omnem diligenCiarti adhibuerim, nunquam camen obfervare 

pocui, fimilia pocula aliquem exrtiorbis curare, ad quos ucilia effe creduncur : 

porius igicur arbitrar cantamlaudem obeinuiffe à vulgi opinione. 

Nonnulli, ex hujufmodi vafeulis bibere foliei, mihi affirmaruncfefe experientia didiciffe,jecurincendi, 

renesnoxam concrahere, & calculllm generari : nihilominus camen 

magnran eft eorum pretium, longeque plucis Xftiittancur iis locis ubi inveniuncur, 

quam aliis procul inde diilìeis : namineerdum ejufinodi Nuces nudx, neque auro auc 

argenco exornacx, quinquaginta auc amphus nurranis aureis xflimancur. Nigrior aucem, 

nicidior, longior, majorque eft lite Coccus, quatti alix Nuces Cocci communis. 

Hadenus Chriftophorusà C\*/?4,quipociorem commenci fui parcem ex Garcix aromacaria 

hiftoria deprompfic ; quod facili Oculorum rranfenna ànimàdvercendum, qui Palmx 

Indicx deferipciones ab ucroque edicas conferre dignabuncur. fèd neque hecerogenea 

fcriuferunt, quocquoe calami opera ih hàc arbore defiidarunc; iti quorum clloro CWartinus 

Ignatius, ordine Francifcanus, nofi poftremas OccupaC, qui in lercia hiftorix Sinenfium 

fèu Icinerarii Novi Orbis parce,capire odavo, hxc non perfundorie ttadit.Ioannes 

aucem Hugo Lin/chot anus,folio exèmplaris noftri 17. iS.càp. 15. eodem mucuiprivilegio 

hxc ad fc derivava ; ibidem promittens Nucis Medica? arborem integra hiftoria 

énàrràre,inquocamehvelUtcòrvbshiancesnos èlùdic ; vulgatem vero pertradace decurta, 

fubficUis m hanc mehtém Sedr neque amóre meo alienimi eft fcripcismucuacis 

opellammeam dicace, cum ne ipfe quidem Iulius Cafar gregàriòs milites 

ad rei cèrrirudinètti vocàrfe non erùbuir, fruftra Afinio Pollione Imperar pris ftudium 

criminarite. V

ll6 G V L I E L M I P I S O N I S 

niofiffraio Hermanno Martens, argentifero fccive Amftelxdamenfi, ut inter avem fc 

pffcem medium animai referat. Gloffopeera eciam linguam exercam animalis mtotiem, 

obfirmae epiftomiirai, quod in effondendo liquore intro recepro aperara. Rhinocerocisaucemaffabreelaboracumcoenu, 

operimenci claudencis vafis auc Cymbn 

infuper fc vicri excipuli effundendum & ebibendum liquorem locum dar : Ica 1 hilotefìas 

& Iacrices poculum habcs. Hadenus Nucem noftram Medicam enucleavimus,eain 

fronceoperiscongerences, quxneceffaas & filum reiexigere videbancur, 

nunc in pofticam reliqua erahere libec, fine quibus tradatum mutilaci coneingerecj 

quàre filendo non decoquencur. 

Putammis rafura & pulvifculus concinnare nulla fapocis idea infigmcur, dum fra - 

gux vehiculum, degluciencicranfaum prxbec, neque odoris ullam fpeciemnafo adìnocus 

imprima , fèd neque vencriculo exceprus naufex occafionem ulla qualaacis repucraancia 

irricac, nullo vomicus incicabulo infeftus, neque alvum aftringendo fiftens. 

Qux omnia non cantumfideab aliis mutuata affirmantur, fed domeflico eciam ,n 

mVexemplo audoricacem invenerunc. Quod cura venixprxfacione Ch a Cofta Se CI. 

Ckfio didum volo ; qui rem male perpendences jufto racionis xquihbno non infermine 

Vericas enim hoc folo, velue didacore, enucleaciffraia proda, dumexperimencorum 

indago menti cenebras involvic. Nux vero noftra meerex fidei cefcimonium 

prxbec, quodprompcuariis alienis rariffunoufu inferacur, apud paucos duncaxac 

in oebe Europxo reperiti affueca, uc infrequens effedi exploracio fa, & fi maxime 

ad ufum manus cranfeac, mentis humanx caligine diffìcilis ad vernatem accef- 

US Color* aucem pucaminis Maldivenfis naeura fua ater eft, & non abfimilis Ebeno. 

Vulgaris aucem tuidura Se xtate ater redditur fcpulligine tantum levi afpicicntium 

oculos decinec. t , , 

Liquorem vero puCamini commiceere alie- 

Tabella hac Medullam, atque ìnte* ni arbicrii rem facio ; velue neque hoc prxgumentum,feu 

corticem inter- manfo opus habec,quo cemporis inccrvallo feymediumexhibet. 

phum obeurare deceac, quove loci, calore an 

frigore confervandus veniac,poftqiiamliberam 

unicuiqueexrenacajudicii affercionem facio. 

Neque enim periculofa indago eft, poftquam 

prxcer unam ficcicacis nocam, nihil fenfui objicic, 

quod fapocis ingratitudine Naturam aut 

guftum offendat, frigidicacis enim cemperamenco 

ab cxceflii immoderato avellicur ; ecfi 

fux quoque caloris parciculx adhxreanc, ica 

Elemencis incer fé commiftis, uc fida fubftancix 

permanencia reddacur. Quod exemplo vafeulorran 

fc doliolorum quorundam , & medicamencofis cornibus levi opera probare 

licec. Ex Thamacifci prxfertim ligno fc coreicibus fabricata fidem ìndubaatam raduni^ 

multis ufque feculis veritati nihil detradum effe. Quippe ne in continuo quidem 

ufu doliola ea nativam virtutem exuunc, operi fuo jugicer fludiofa nacuca. Quod 

Medicinamfadicanciexperiencix adminiculum prxbere poceft, poftquam fcyphulus, 

ex Antimonio arce Chymica fadus, neuciquam lux energix doees deponac, uc uc frequens 

ejus adminiflracio fa. In Nuce autem noftra clarum documentum era, qux non 

minorem leptomerix guftufve gratiam habet, quam Thamarifcus, qui roborando, atque 

refèrando^liifquemodisftrenuus effe folet. In toto autem Naturx opere multa 

ienfibus obvia, rationi occulta funt, qux deinde ufuadhibito velia fplendefcere confueverunr. 

Quare Medici rationalis munus eft, abditas qualitates non rejicere, quas 

confeivandx vi'cxfc pellendis morbis ucibiles effe mulcorum falus declarar. 

Supereft Medullx quoque effeda fc vircuces incomparabiles enarrencur. Qu,ippe 

non folaaria rancura, fed aliis eciam fimplicibus admifta, valencer fé exerit. Hxc cornea 

durine limam refpuic, fed culcro incernx parti adada & inaili percuffu fiffa, mortario 

& piilillo ferreo in pollinem redigicuc, qui dov^ K& *t@«. i, inodurue fc rafìpidus 

eft, non fecus ac Lapis Bezoar Occidencalis, cui flriis, minus camen vifibilibus, 

&: colore affinis eft. Ovilli aucem cafei cruftx veccri affimulanda videtur, cujus pars 

incerna

MANTISSA AROMATICA. ai? 

incerna rimofavificur, excerna quapariecibus Cocci incerius adhxfìc, fòlidieacis firmx, 

incervencu corticis ràcermcdhftabilira, a quo fpano auc noduino afficicur colore 

excrinfecc ; maceria albida cum dentium humanorum duri rie cercans. Pulvis nullum 

moleflix comicacum habec, cum affumicur.. In adirai vero à calore fc fuccis venericuli 

velue fermencando diffoluca fubftantia perducitur, acque ea operis efficacia eft, uc 

fideni requirenci fufficere.queac. 

Hinc ad inregumeneumincernum, feu corricem incecmediura cranficus fìat; Qui 

oculorum arbicrio in capfìs meis cenellum fé declarac ; coloris ferruginei auc fpani, 

inftar corii hircini in calceorum ufìi craffus , fibris quibufdam à cenrro auc umbilico 

ad convexa fuperficiei exceriora variegacim diflindis prxdicus , velue à Iocinorc 

venxfc à Corde arcerix ad Omnia humani corporis membra derivancur. Hic 

autem è craffioribus parcibus concexcus videcur, fapore (quem Grxci anvov £ ydJtncog 

vocanc) ignave fìibaitringens. Incra mandendum non fé collìgic fc congloba - 

tur, fed per univerfàra lingux capacicacem fé fpargic. Quorum omnium confenfù fc 

fuffragiis facilis dedudio eft, qua rerrtperie vigorecur, & quam indolis habilicacem 

fòrcicus fie. 

Gemmx porro fèu germinis Hiftoriamin Aphorifinis CI. Re alii fcScholiìs noftris 

digeflam reperies ; qux eo manus librarnenro à me confcripca faceor, uc publico ufùi 

prodeffem, non inani verborum oftencacione curgerem, modum fervans, ut potius infra 

rem quam fupra, aftridius quameffufius dicere videar. Quid enim me moverec 

corcicofum auc villofum integumentum, uti Nucis vulgaris eft, in Maldivenfi noftra 

fingere, cum forte ea Jeftituta reperiatur ? ita non exceilìffej fedpotius non impleffe 

materiam dici malui, nec aliis fcribendi poft me anfain prxrjpere ; imo fententiam 

meliora edodus revocare non pigebit. Hxc quantum per mediocritatem noftrarh licuic, 

Rei Medicx fc Nacurx ftudiofis ftridàn delibaffe fufficiac. 

Hac autem Tabella Germen, aut Gemmam in lapillum Gemme a nitorìs verfam, icone vìva 

delineat, quibus Cocci Medicipartibus lapillum e Cocco vulgari Indico adjicere non 

poenituit > utfidesejrveritas intra tutehmfuam exempli allegagione confifierent. 

Quandoquidem opufculum hoc abfque 

Hiftoriis non legendum eft, obfervaciones 

fc experiencias noftras ad firmandum 

infticutum adfcribo; a Collcgis enim meis 

fubinde rogor, uc prxcer ea, qux a Garcia 

recicancur, generacim, aliaexperimenca 

peculi aria aliquoc, in quibus xgricudinis fc curacionis feries"[fingulacim confiftie, explicarem 

; quo non modo quanca in hujufinodi prxfidio vis & poceflas infic, ipfis innotefcat, 

verum eciam ucendi modus, cempus & alia id genus. Horum igieur rogacu, 

audoricatc Se confitto paucos aegritudinum cafus fubjungere haud gravabor. Qui vero 

infrafcriptas perpeffi funt affediones , eorum pars adhuc fuperfiint & fidei indùbicacran 

cèftimonium dabunc. Incerimne prxcer ordinem videar agere, ad x£/7>/g/

il8 GVL1ELMI PISONIS 

vrrium mukam rationem habeo, cum in dofi non peceetur, qux, «empii grana, fit i 

oara i iuflerat Is folo pedore ( quod mirum Se nunquam mihi ante eonfpectam ) ex- 

fem ^ 

intoxicatus prx difficultate rcfpirarionis fubinde animo pene deficerer, pu.fr.varie agi 

tato le uti thorax iblus fyftoles & diaftoles motibus cum livore filerei Se rotms peflorrrnortemviolentam 

minaretur. Ab hocvoeatus, etfi invifend. munus non abfolverLm 

rei rTmen certitudinem ex relatu filli eum haberem, confo, ad rafiiram quam 

exrntérnà parte noflnNuds interpoliendum ufibus medieis refcrvaram Eique 3 8 

pondus aLeuli (quodvbcant) dimenfionemeumHifpanie. v.nr hauftulo, prx: fc- 

&ioneexh.bui:Lxquedomummeconruli,cum viderem xgr.me.rra nauream 

ventricoli aur vomirum paulatim ad fé redire. Prxferipf. enema eommune mala^cumeumaeuminefalis 

gemmx.ftatim injiciendumr quod cumreeularer fefluidam 

habere alvum dicens, exhiberijuflì hauftulum ex majore dofi corticis leu Cocci (Si 

ipfius edam medullx momento. Exempli gratia. r..« m l, m,, 

V IL Rafurx Cocci 9 ij. Medullx ejufdem 9 j, quibus m polirnem fubt.hrT.mum tedalis, 

adde fyrupi ex multiplici Infufione florum Caryophyllxoriim euTiinicx hortenfis 

(quem tune forte forrunaptx manibushabebamus) gâq. Me !^3>«-^' n 

namomxxx.ii. F. Hauftulus. Eo affirmpto convalefcere ccepit, ftatrmpoit brhori. 

fcatìumtquo prx fatigatione Se corporis Sgitatione incredibili, quiete Se fomno fupervpnientibus,integfereftitueretur. 

. 

Ti Non vereor alca voce, fc explanaca oraeione prxdicare hiftoriam fecundam, 

in Ulta Tibicinu è Muftci mapfiratus Amfieladamenfts, Magifiri Cornelu, oblacam. 

Hxc Arfenici intoxicatione varie fejadans, fympcomaeibus huic veneno confuctis 

aftVi ccepic. Macer ad me cucurrir querula quod cicra notitiam filix Arfenici ahquantillum 

aliribns incerficiendis alicui farinx porcioni commiftum, filix ad manus veniffee; 

qux, prò more virginum, pica,fympromace depravane ac vaiofx appeceneix.labo- 

Zrecenter expreffi uncix unius dofim confluxi,cum fyrupi violati fefquiuiicia& dua. 

bus aqux Meliffx flillatitix: Quam potionemubi vomitu rejeaffer poft horam aflumpcioras, 

fc flacim alvo curbacalaborarec, ilico fub marni confiliura capiens propinavi. 

P %L Rafurx nuclei, fc medullx ejufdem Cocci Maldivenfis, ari. 3 fi. Syr ex infufione 

multiplici Violarura , % j. aqux Bugloffie, q. f. F. Pociuncula. Huic poft horam fubfe- 

^ ^ .MedmTx Nucis noftrx Medicx, 3 fi. Syrupi de Mencha %]. olei Amygdalarum 

ree expreffi 5 fi. aqux Cinnamomi 3 iij. aq.Rofarum gfi.F. brevis Pociuncula. Qua 

cordi ventriculo , inteftinis & fimul alvo fatisfadum judicavi, cum nullum grave 

fymptoma fequeretur,fuitquereftitutacitrafcedammacularumeruptionem,juvan- 

" Exempla aucem eorum in quibus eft dlUip

MANTISSA AROMATICA. up 

tem venie, iEgrum jugicer vificancibus, potabilem aquam codam frigidamque e Nuce 

noftra Maldivenfi propinare, dances confuecudini fc xcaci, fecundum dogma Hippocracicum,quancum 

per arcem licec.Quo fado fanicacem adepcus eft. doloribus acrqciffimis 

fugacis, & àMordexi, i. e. corminum morfibus, liber fadus. 

IV. Idem Equescapitis percinaciffimo dolore infcftattis anno i6z6. poft provifìonem 

ab indicacionefadam, clyftere & fànguinis decradione, ufus noftro confino, ex 

Medica Nuce manum quafi Dei Pxoniamprxflolacus eft. Cui infuper fyrupum è cochleari 

degluciendum prxfcripfimus : 

If. Syrupi de fucco Betonica: % iiij. pulv. Medullx & Nuclei Maldivenfi ana 3 j fi. F. 

Mixtioprofexdofibusbiduoabfòrbendis. Cephalxain'exiliumablegata, fc Ophthalmia 

, qux, uc graviffimumfymptoma, lucem diei auc candelx terre eum nonpermictebat, 

prx gaudio, fai tu & canni, Gallorum juvénum more, animi alacritatem recuperata 

f ani tate manifeftavit. .. . 

V. Denique anno 1628. veris initio, idem Iuvenis ex multi-jugo & infatiabili 

cfu fragorum, frigida afperfòrum cum facchati pulvere, nihil vini in temperamentum 

• admifcens, ventriculi ronum ad atoniam omnimodam deduxit, fcmonitis noftris' 

haudobfecundanti, toto habitu mutatocachexia pituitofa fùbfequuca eft, acque ica, 

temperamento qui fuerat fanguineo prxditus, in hydropem mediante cachexia, curabilem 

quidem, incidit. Tandem adfacram anchoram feu fcyphum noftrum confugere, 

ut liberaliter pocarepoffec, voluic ; quod veriti, ne bibendo libi officerer, recufavimus. 

Mget interimimpatiens, nobis vale dido, xftatem morbi fui curatticem fore 

cxiftimavit. Int^rea vini ufum fcpocum dubia adhuc & creperà valecudine fupra 

omncm modum aggreffus eft,&cremoribus convulfivis, Paralyfèofque prodromis imprimis 

Hemiplegia, affedus eft; tandem Epilepticis infultibus,ferme quovis momento 

percuffus in terram profternebatur. Convocatus denuo, def-peraris licet rebus, deveni 

ad Elleborifmum, ex Ellebori nigri veri tota pianta chymice appararum, confentiente 

ornaciffraio Dodiffimoque D. Theodoro Schuttio, Amesforcii Medico Pradico; 

nec nonMagiftralia ex Maldivenfi noflca Nuce propinavi; qux ance Epilogum, hiftoriisrecieacisaliquoc, 

fubjungo. His pexftitis omnibus, prorfus in incegrum reflicu- 

-tus fuit. 

VI. Mget quondam meus Tongerloo P. M. ci vis Amftelxdamenfis, dum decumberec 

& febre laborarec acuca, obculit mihi incermedii corticis feu incegumenci incerni 

cruftacea aliquoc fruftula, voluitque eorum dragmx pondus apud Pharmacopceum 

pocionifudorificx Theriacali àmeprxfcribendximmifceri. Id quod ego iniquius ferens, 

cum mihi ignocam prorfus rem obcruderec, medicamentum prò rei exigentia cxhibenti, 

refpondi, me non induci poffe ut admittam hunc medianum fc intermedium 

corticem, quin alicujusin Medica facultate prxftantis Pradici audoritatem afferrec: 

retulitjfalutarem femper invencum fuiffe in febribus acucifiìmis,quibus laborarac, cum 

in India Oeiencali degerec, & imprimis in difficulcaccparrus effe Indis foeminis probatiffanum. 

Incerim impulfus feriis monicis ciaavi quod poflulavic, fc felicicer, miri paroxyfmo 

, febris cerminavie , fc me majore parte corticis fuperftìte donavit ; qua mifellis 

parturiehtibus (fènis ad minus) opem fubinde tuli, cum Crcatoris furami laudibus. 

Huc fpedant exeinpladuo ornatiffani acdodiffimi Ioannisa Grol, M. D. & Collegx 

noftri, quxreticerenon volui ; & ita fc habent. 

VII. Bernhardia Lunnickhuyfen aurifabri honefliffima uxor in platea vitulina, cum 

triduo parturiendi doloribus cruciaretur , & ferme totam viciniam clamoribus impleret, 

exhibitis exhibendis, nihilque proficientibus, ab affumpta Cocci Maldivenfis 

Medullx femidragma, exfyrupofc aqua Artemifix exhibita, feliciffiraepeperic. 

Vili. Ejufdem Nucis rafura eodem modo propinaca mirum in modum accelerava: 

Anna Gulielmi Rlix,IoannisCalceariiuxotiexclufionem demorcui fcecus : huic ab obftecrice 

imprimis, dein à nobis poft, exhibica varia fc admoca incaffum, perfeverancibus 

graviffanis fympcomaeibus à febre orcis, candem ad fahaarem liane Panacxam 

Maldivenfem confugimus. Ec breviffano incervallo feeeranin ucero macecno extindum 

Nanna exclufa, quem magno cum gaudio excepic obfteceix. 

IX. In eadem vicinia uxoe Georgii Nauwingii acupidoris, viri humaniffimi fcperquam 

induftrii, ipfis Maii Kalendis me vocari juffa, voluitque fibi è Cocco Maldivenfi 

Medicinam apparati, mora felicibus fìicceffibus xgrcparcuiiencium vicinar um, qui- 

T z bus

G V L I E L M I PISONIS 

bus affucrat cum Collega meus medicinam Maldivicam adminiftraret.Verum tridui 

^^^^nJòrîdbozoìùs fuccus excuffuserac, acque formine, f* us 

i X l r a s excepeum adneceofim per dudura,non fine maximis ang^?annofio. 

rerpuerperamadLrcislimettVocaeaepapaverculojugicerferttie^ 

E C L obfteceicera, man aliquid ab illaprxflitum ara exhibieura effec: qux 

ammode deficiens, aiebacfefe fpemin « c t o a i a ^ ^ ^ l o a f c -que 

aliud apud illamfupereffeparcucieionisvocum, cura criduo fcecus cereo cereius excindus 

& prxcer nacuram ficus viderecra. Venimus ad hauftulum hunc. 

% Pueaminis & Medullx Mald. ucciufque 3 fi. Qiafcordii Fracaftora |ij. aq. 

Cinnamomi 3 i ij. Boracis & Troclnfcorum de Myrrhà ana 9j.C cura aq. fcenicu- 

U. Potionera liane ad duas dofes prxfcripeara xgca mot* faflidio impattens fada, 

una dofi affumfic, fc forti animo prxcer-expedacum eraxa eft, demortuum mfanccm,gtandem 

decem ad rainus libLura pondere, iraa cum 

maximopere cum laudibus Magni Parentis, qui tanearum vinum advenam Mainivi- 

X Illuiltiffimus Princeps de Guimené, Ducis de Monbafon filius,Amftelxdami anno 16z r.. 

xftate media incida in Dyfenceriam, quamiferrimeexcruciabacur. Ego primus vocatus 

prxftiti qux ats fc res poftulabattt ; quatuor deinde convocati Medici funt, quibus 

ab amicis in tanto morbi furore perfona illuftris, prò juftiffimis mentis commendata 

erat; quod etiam illuftris Mauritii Principis cura eftedum, cui confanguinitatejundus 

erar. Ita ut non defuetimus xgro Principi, omnis generis prxfidia & w 1 **' 

nus afferendoîuvante Medicorum fummo Medico,reftauendo fameacem. Mie: it. 

geaframope^ 

ger iiirnm y lcfcens, volume fuam hordeaceam, qua vinum rubellum dilueret, 

P m Seri & fibilexiride bibendam dari;quod recufare nulla ratione potuimus, poftnuaranovicaeerei'pellûsfcfpereconvalefcendiaccenfus 

nobis videreeur. Icaquc 

cura reliquiis morbi, vencriculum fc ineeftina roborando, adeo ftrcnuepugnatumeft, 

uc brevi fanicacem priftinamrecuperaric. ....... r n ,. t . 

XI Generofus Dommm des Gouttes Eques ordims Mehtcnfis,in Cardialgia anno \6zj. 

pluries excellentiam pulveris ineermedii corticis fcrafurx nuclei eft expercus, ex confervis 

Rofarum rubrarum, auc florumTunicx horeenfis, Lavendulx, Pxonix, & Meliffx; 

prora res fcoccafìorequirerenc. 

XII Nuperrime viri Dórdraceni, annorum vtgintt-fiptem,mmcati morbi negottum, 

nobis anfani prxbuic ad medullam Mald. Cocci confugiendi, cum omnia viderentur 

fruftra applicala fc exhibica. Vocaeus ego & CI. D. Tulpius Collega nofter, repperimus 

in xtatis fior e & poft laudaciffanam cempeeiem xgrum, qui primis biras diebus 

Spafmo compofìco , feu cremoribus convulfivis, rruculencer afficiebacur ; ac dein 

fìngulis ferme horis poft prxludia, modo in arciculo pollicis pedis fraiftri, modo pollicis 

dexcrx manusprodroma,.conftantcperpetuo mente, membra omnia conquaffari 

ille fenfit & nos vidimus toto fere biduo. Sed quicquid à nobis tentaretur, prò ratione 

temporis fucceffive, id orane a morbi & fymptomatis ferocia fupcrabamr. Tandem 

cura non effet derelinquendus, ad fpecifica occultx propriecacis devenimus, 

dances ex fimplice cerevifia dragmam unam medullx fuprafcripcx in pollinem redadx; 

hauftulo vixdum ebibito, coneinuiefefe perquam quiece, & forano fupervenienre fudoribus 

coniofis coco corpore maduic; neque, uci ance, morbi eam gravis fympeomace 

oppreffus eft, veruni leviculis,ubiexpergifcerceur,prxmonicionibus incicacus ab arciculis 

in manu & pede alcero ; quo inceeim temporequietem fibi ipfe imperare potcrac,& 

refiftere fimul huic venienti malo. Quare quarer iccravimus hauftulum, fc 

ufualibus ac fpecificis pulverem medullx immifeuimus , fc adepeus eft fanicacem. 

D. O. M. fa gloria. 

Magiftralia, Compofaiones noftris Officinis vocanmr, qux ex diverhs fanphcibus 

paulo accuracius conftruuncur ; ur plurimum ex, qux Ancidocaeiis publicis recepc» 

non fune, ncque bafim ullam expreffe agnofeune, & ex fpecificis conciraianeur prò arbicrio 

uniufcujufque Medici. Hoc aucem loco eas cancum Compofaiones peoponemus, 

qux ex Maldivenfi Nuce conciraianeur, folo pulvere medullx, nuclei, auc intermedii 

corricis incervenience. Res vero fupcrvacua effet,fi horum pulverum alicui, aut 

omnibus fimul, menftruum aliquod Chymicum, quod rcfolvat, affundatur, ut inde 

Magiftc-

M A N T ISSA. ARO MA T I C A. LZI 

Magifterium formetur, velutj in Margarkarnm, CiOralliorurafccprìtparationibuB 

confuecran eft fieri. rr 

-;. Magilterium efr\m&{dÀccnxc'Theoph. Paracelo) quód ex rebus, extcadwn eft, fine 

feparacione & prxparacione elemencali, quod fic addicione aliarum rerum. Vide Archidoxa 

de Magifteriis. Quandoquidem horum pulverum indubirarum ex coca fub~ 

(lancia commodum expedacur. Non aucem opus eft, uc hifce immpremur, exempio 

Bezoarcici lapidis edodi, qui ventriculum ingreffus, à fuccis acidulis ibidem contentis, 

fc calore nativo,folvitur, ut quamprimum operationemfuan^tpfequacur. Nofter 

enim pulvifculus eandemquoquefubic alreracionem citramagnuniinorxdifpendium, 

Se ab iifdem fuccis fc calore fermencacusjn aduni dticicur. r . .r . »••.: 

P iDiafcordio.j ^ u P"equifitis. -••-__ ^•-••^ 

fCephalicis, "\ 

1 Stomachicis, 

TT T>M i- jHepaticis, 

IL P^.^pcioralibu^de 

Cynoglpffa, 

L&Ladanis Chymicis^ 

Cephalicis, ?',., 

^Dofibusjùftis. 

Cardiacis, ,.LU ,.,:• 

Pcdoralibus, i rr ;', r., 

Hepaci, -| \.:s. .. 

Vencriculo, J>dicacis. .,, 

Veficx, 

rSolidis, ("Rotulis cum pulver. EI. Cotdial. 

IV. Eledu.< j Reftaurantib. fuccis è cochleari. 

LLiquidis, 1 Confi Alkermes, Zparibus doflbus. 

rlConi. Hiacvntnorum, 5 r 

Ex fimplicibus prxcerea fpecificis & Alexipharmacis feligere licebitea, qux prudenti 

Medico ad conftmdionem Bolorum, Eleduariorum, Rorularum feu Tabellanini 

facere videbùncuc: quibus Medullx Cocci Medici,Corticis intermedii,& ipfius 

Pucaminis pulvifculus adjungi poffic, Velucifunt: 

Acecofx femen deglubacum,quod piftillo ligneo in marmoreo mor tario prxftatur à réligiofioribus 

Pharmacopceis, 

Ambrx grifex grana cria quacuorve, 

Ancichocx radicis'pulvifcul. 9j. Vide Ane. Guainer. de pelle. 

Bolus Armenus verus, 

BezoarcicusLapisuceiufqueIndix, .^ ; . 

Biftorcxradix, br , 

Cornu cervi, prxparatum ut infra docetur. 

i.i T j Cornu

112< G V L I E L M I P 1 S O NI S 

Cornu Afini Indici, cujus prxconia C. Barthol. profert. 

Cinnamomum eledum. . «u«--* 

CaryophyllonPlinii. Quodfiveterum dixetimeffeAmomum, non multum aberrarem 

: alibi, 

Caffia lignea. 

Croci 9 j. non ulcra. 

Ceraforum dulcium nuclei. 

Dfakenx radicis piiUreris 9j. vocacur Contraycrva. 

Ebur narivum fcfoffile. videacur C. Barcholin. 

Hiacynchus gemma, pondere 9fiprxparatus. 

Laprai'pi.etiofiferme omnes, prxparaeì,pondere 9 fi. qualesfunt,Topafius, Rubinus, 

Granarus, Sapphyrus, &c. 

Mofci Òriencalis grana ij. auc iij. fic dofis. 

Monocerocis cornu, prxparacum uc infra dicetur. 

Margaricx prxparacx vulgari modo. 

MargafeledafeuBezoar minerale. VideBauhin. 

Pxonix maris radix, ejufque femen mundacum, 3 fi pond. 

Pecafaidis radicis pulvifculi 9j. 

Perfici nuclei. 

Smaragdus ad 9 j. 

Sancalum citrinum. 

Scorzonerx radix. 

RîntceTòtis cornu. VideAnt. Sclinebergerumin CafcMcd. 

TerraLemnia. ••• , » 

Tormentillx radix. 

Tilix florum pulvifculus. 

Vifeus quercinus. 

Vngula Alcis cxhibita & adplicata. 

Adver bia porro cria Cito, Tufo , lucunde, plus opis fc auxilu prxftabunt, quam tres 

inftrudiffimx officinx. Ego ingrata omnia illubens immifeeo alexipharmacis, cum 

tutìus Seiucundius fuavia quam £

MANTISSA AROMATICA. 2.15 

In difficili Vart u. 

y. Pulveris Medullx aut Corticis incermedii, auc Pucaminis 3 j. Borracis 3 fi. Caffixlignexauc 

Cinnamomi feledi9j. Croci Òriencalis, & Ambrx grifex, ana grana 

V. Syrupi de Arcemifia gj. Decodi radicum Tormencillx, auc Caryophyllon Plinii,q. 

f.F. Potio. 

s 

In Vefie & Vebrtbm maligna Contagiofìs. 

0/L Cocci Maldivenfis 3J. Seminis Acerofx mundati 9j. Syrupi e fucco Granatorum 

acidorum, auc Scabiofx, auc florum Tunicx gj. Diafcordii Fracaftorii 3 j. Decodi 

radicum Pecaficidis, Scoedii fc Scorzoncrx, auc aquarum Borraginis, Bugloffx, 

q.f. F.Po ciò. 

In Coli doloribus & aliis Inteftinorum njitiis. 

ty Medicx Nucis noftrx quancum in prxcedencibus didum eft ( ea enim dofis eft 

concinna) MichridaciiDamocracis 3J L Pulver. Drakenx radicis fcnucleorura Perfici 

Mali auc Ceraforum ana 9 j. Syr. de Mencha majori g j. Decodi auc Aqux Mellite, 

Ruthx, auc fimilis, q.f- F. Potio. 

hi Veneni ajfumptione varia formula prò natura -veneni. 

1 y. Ol. Amygdalarum dulcium ree. expreffi g j. aut § j. fi. Ladis Ovilli ara Vaccini 

autCaprilli g v. pulveris Eboris nativi, aut foffilis, autprxparati per vaporem 

Cordialium 3 fi. F. Potio cum 3 j. Cocci. 

' 1 y. Thcriacx fc Cocci Maldivici ana 3 j. Pulv. Bezoartici Occidentalis, aut mineralis, 

feu marcrx feledx 3 fi. aqux aut decodi Cardui benedidi q. fufficit. F. Potio. 

3 y. Pulveris noftri Cocci cujuf-tandem-cunque partis 3 j. pulv. Smaragdorum 

aut è pretiofis quinque 9j. Emulfionis ex frigidis Seminibus, Amygdalis amaris, 

fi a. aq. florum Tilixfadx g v. F. Potio cum Syrupi violati g j. S. ad faporis gratiam fc 

mitigationem. v Hadenus. 

Hiacyntborum Confeclio nofira, bucfpefifans. 

Vere cardìaca, cumptimis urilis : cujus dragma una commifeeri poteft pulveri noftro, 

Cocci Putaminis, Medullx, aut Corticis intermedii. 

Hujus autem accuratam excerpfi ex Mercati, Venetorum & Montifpelienfium Antidocariis 

deferiptionem, noftrx patrix aptatam & à D. D. Collegis meis omnibus approbatam 

& Antidotario fpecìali noftro aHquando inferendam ; cujus fpecimen Dodiff. 

2Y\ Font anus Collega nofter anno prxcedente exhibuit. 

y. Hiacynthorumprxparatorum. 3vij. 

Boli veri Armeni, Coralliorumrubrorumprxparatorum. Terrx Lemnix. Bezoartici 

lapidis Orientalis. Smaragdorum. Rubinorum. Granatorum. Sapphyrorum. & To- 

pafii, prxparatorum. 

ana 3-i- 

Coriandri prxparati aceto. CortiC. rad. Pentaphylli. Tormentillx. Coralliorum 

alborum prxparatorum. Ligni aloès prxftantis. Granorum Kermes. Spodii prxparati. 

Rad. Diptami. Sem. citri mundati. Rofarum rubrarumab unguibus purgatarum.. 

Rad. Caryophyllatx odoratx. Summitatum Scordii. Caryophyllorum. Seminis Acetofx 

mundatx.Porrulacx.Florum Bugloffx. Violarum. Rafurx Eboris. Sem. Endivix. 

Marcraritarum prxparatarum. Cornu cervi citra uftionem prxparati. Sanrali Rub. 

Albi? Cicrini. Radicum Scorzonerx. Carlmx. Offis de corde cervi, & Vincecoxici. 

ana3j.fi 

Caphucx. Ambrx grifex, & Mofci Òriencalis ana 9 fi. Bradearum arai. num. xxx. 

Syrupi de fucco Cicriorum auc Limoniorum, q. fi auc g xxiv. F. Confedio. 

Hxc tempore xftatis a fermentatione, qux menfis fpacio peragitur, fyrupi prxfcripci 

T 4 Vncia-

GV LI ELMI. P I S O N I S 

Vnciarumtriuniautcirciteraugmenturarequitit,&vitreovafeadfervatur,Citrafaum 

aU llrhx^XtT;etificiisad 

Atque iixc umana, m acQuirunnObfervatueramn^niiiitdrgnum, 

fop S 

Sac en Thefauro fé beati credebac, cura eruerecui: mulcijugis aucem corns lue fo- 

[rauThefW 

SeaSd^ntiuraeft)fubftancia,cocafecraecoiiverfaerarramedulxcompagem 

Kura raa gxnon abfimileni, dentibus friàbilem, acque manu folu^lem,denique 

nBezòaetialapidisfubftaneiamMed^ 

ono fadofumere ftacuic. Acceda fc hoc, quod inBoruffia in furamis ceeevifianix^ 

bu cranu cervinurafuicrepercura, cujus, ob continuum quinquaginca -rcaerannis 

v nidi halaus afflaeura, cornea dunries in mollem fc pulpofam verfa erac I expe 

riundi&Medicinxdoees invefligandi anfani cafus prxbuit.; ecfi non femper lubrica 

fors fé incerponic, poftquam Narurxpocentia limitibus nulj* cacuinfc*f*^J~ 

ficiundis maacuiis nunquam ignavefca. Sed hxc Naeuexeffeda, multo ?d ma ur^dum 

tempore opus habcntia,artisàdminiculQ velut prxcocia reddi queunt, iilcgitimaadminiftraaoneopusinftituatur. 

Quod fequenti exemp o ûmentun^ mvenit 

ano offa, cornua, dentes, trium feptimanarum fpatio in aham ^Kftantiam verti 

^4Tclarawr Modus aucem aceelerandx prxparacioms, fequentium digeftu aplltet 

Offên ra , Cornua, Dentes , Craniunf, feilieet Humanum Lapides e pifcis 

Phocx aut Manali capiribus, fc Balenx inflrumentura audaus, lapidex prprfus duritiei 

quod a forma Anacomicis Concha apee dicicur ; ea, mquam , capue Alembici 

fili, xneis confltingere debene, uc firraicer inhxrcanc. In Veficam vero fub;edaminduncra 

Cardiaca, velia Mehffa, Mcneha, quxlibee denique herbx, fc flores ara hgna 

odorata-quxjuftamaqux multitudinem nadaeà cautionelocari debent, ne Alembici 

interiórem partem ebulliendo contingant. Ignis vero continuo alimento fovendus 

eft ut in opere hoc nullo morx interpofitu perpetuati pojfit. Ita cocum eranflatioras 

uvuiara fubftantiam negotium trium hebdomadarum fpatio abfolvaur; fc qux ob 

duritiem contumacia reddebantur, in teneram compagem tranfveda cernuntur. Cuiusfeaetitantahadenusmajeftasfuit, 

ut participcs futuri juramentofé obfteingece 

coadi fine, nunquam illorum opera rnyfterii arcana in lucem ventura. 

Ledorcm diutius detinerenon fert animus , arai quxeumque cunofo naturahum 

rerum indagatori non minus ac Medico Theorico & Pradico fufficere valent, prò viribus 

meis Sbtulerim ;fcprofpere femper quaflibet Cocci Maldiv. in morbis exhibitìones 

aut prxbia (uc cum Fello loquar) evenire animadvercerim,doces illius non folum 

efficaces admodum, fed etiam tutx, admirabiles incredibilefque celebrantur. Quare 

veracum gloria prxdicare non dubito , AntifHtem Alcxipharmacorum Coccum no - 

ftrum effe experimentis indubitatis non fallacem.Qux ftentorea voce ex veraatis fugaeftu 

deprompra a me cum dicantur, nemo confternato animo effe debet, velut pueri 

vocum terriculamenta exhorrefeer e folene, poftquam facilis ad fidem acceffus in rem 

cunei pacelcic.lur e aucem merico,dixerimCocci,noftri maris accolx & velue novi coloni 

acceffu rei medicamencanx poniceriaimmenfumdilacaca ornaciusfplendere.Quod 

ipfum fi de Ephemero Infedo affirmem, nulla vericaci laniena infereeur : Ecfi ob venera 

pcrvicaciam minus enea illius adminiftrario eft, in morbis prxfertim fc exdus vifeerum 

inceenis, in quibus fumma calicela,magis uc deferacur, quam uc apphcecur, opus habec. 

Nam inexcernisad exploracionem non adeo iraucaexperimeneaofferuncur.ScdEphemerus 

nofter in aliud diarium ccansferri debec, poftquam prxfens laboris noftri peculiumeft.Cocconominalia 

fua fcluftricum diem ftatuere. Quod ferotino quidem ftudio 

aggredì concendo.fednonconcemnendaracioneimpulfus.Quippeleviculanominiscxpheatione 

operis frontifpicium obfidere non volui,dum majoris momenti res fé calamo 

noftro ingererenr, in quibus Mcdicus fc Nacurxindagacor folers, non grammatici^, 

auc locuculeius ofcaabundus, armos fuos experiri poffec. Palma Coccifera Indica, non 

fuic Vcteribusnoca.Videacue Clariffimus Salmofius quirationes afferc,Pag. 13 13 z z 1. exercicacio-

M A N T I S S A A R O M A T I C A . lz 

citationum Plinianarum.Indi Nucem Indicam vulgarem Care Se fubinde Cocoìhne Se eoe 

vocant ; quodnomen Luficani fyllabxaugmenco bearunc. Hifpanico enimflexu Cocco 

eam indignane. Sed neque racionis expers appellacio eft ; quippe ideo huic frudui 

nomen hoc dederunt,quod cria foraminum veftigià in fummicace perpecuo monumento 

confèrvat, quibus Cercopicheci auc fimilis animalis faciemreprxfenrac, qux 

oculorum cavis acque oris roeundicaee diftingui folec. Quod ipfum Garcia adftruente 

roboraeuc, qui hac Ecymologfce ratione commencum fuum defendic. Minus firmum 

vero eft ideo Nuci vulgari, Cocco, nomen darum effe, quod Simia calis foni vocem 

guccuris applicacione, prxcipue irrieaea, promere folec. Si enim ne ipfa quidem Simia 

ob hanc vocis arciculacionem Coccus nuncupacur, iniquiusin frudum, qui foraminum 

modo veftigiis Simix affimilacur, onomacopceia hxc cransfererunfed quiddiucius 

quam par eft, circa hanc leviracem diftringimur ? poftquam ex Grxcorum armario 

vera nominis ratio derivari poreft. Kenk,©* enim illis non omrie gtanum, fed rorundum 

aut ovi forma effigiatum denotare folet. Etfi KJint. Nebricenfis in Didionario fuo 

Larino-Hifpanico affamar, generali fignificaeu granirai ica deferibi. Qui vir GrxcarumlicerarumcumLaciifecrecisexperienciffimusfuic, 

unico in fidenti vocando Iuvenale, 

cujus Sacyras commencariis fras olim illaftriores rcddidir.Qup verborumeomplexu 

definiti poceft, Cocci nomen ex Grxcorum abundanciaad Latinorum penuriam 

derivacum effe. Aquicani Cocco delyou,ou efcrovello, ovi pucamen aur corticem, fc 

Cocco in£n*#0,excremencumillud Ilicis bacciferx,granuminfedorium,K9XK9v /3«

.*« GVLIELMI PISONIS MANTISSA AROMATICA. 

auefenos ; quos eamen minus Maldivenfi confeeee, quamMureni Elcphanto compa- 

?areice q^rura defcripciones pexfencis laboris non effe volrà 

lera Ì^mi Mathiolt Cuciophora fnec non alcerius Palmx frudus, vere bacciferx, hoc 

advocandinonfunttquoeura araborura &pluriuraprxconiacran iconibusraecuni (ut 

foero^nott^ 

quem tabella exprimit Clariffunus /. de Laet, duriffimo & lignofo putamine, quo dux 

Nucescontraeraur,mole pugni unius, nec non alter, Totockedidus, cujus idem accuratiffanam 

deferiptionera proferì: Hujus autem frudus integri viceras nucibus prxgnantis 

iconem fura exhibicueus, fi Deus viram protrahat. Theophrafit vero, Plinti,Âbi, 

nzenna, Serapionis, tam Medicorum, quam Hiftoriographorum, acque eciam Neotcricorum 

femenciis ad amuffim perpenfis, & ipfiffima rerum indagine fervaca, ponfum 

meumcumbonoDeo abfolvere conor. Inceeim Pxonio Medicamenco noftro Maldivico, 

maximopere uciliffimo, fuaviffimo, imo manui quafi Dei operancis tufo, etto ,;«cunde, 

fatisfadum prò Viribus opinor. 

f i n i s . 

INDEX

I N D E X 

RERVM ET VERBORVM 

In Hiftoria Nat. Ind. Orientalis Notabilium. 

A. 

Bada. ... • ..:; 50 

A Abrus Alpini'. 136 

Acajù arbor. 19 3 

Aceto fa. 114 

Acbar Condimentum. 183 ,& 186 

Achiote arbor. . 199 

Acolle. 102 

Aèr matuùnus. 4 

.dèra Aèris temperies infalubritas. e alida & humida. 3 

JEJìatis & byemis diffeternia. 3 

Mfiatis initiumpluviofum. 4 

Alkurnus. 

4 

7 

Alkanne. 

142 

Alkgkcngi fruttiti 149 

Ampbisbena Serperti. 77 

Ananas fruttus. , 145 

Anguilla. 

7

Laurus. 

Legumina. 

Liguftrum. 

-1 Alterum. 

Lupinus. 

Lyfimacbii fpecies. 

Lycium feu Cate. 

M Acandon. 

M. 

Macer Veteruvn 

Macis. 

Maizjum. 

Mala Aurea, Cime A , &c. 

Mala Cydonia. 

Maldivu Nux. 


99 

135 

141 

i45 

139 

159 

9 2 

*——ejus vis aì)tidotalis.2U,S>ciJ^. 

Mandragora. 1 o 

Mangam fruttus. 116 

Mangifera arbor. 9 4, & 9 5 

Mang'ojlan fruttus. 115 

.Mee^xocto/. 

Melonifera arbor. 

Milium Solis. 

Molangafive Piper. 

Moluccenfes InfuU. 

Molyjios. 

Montes ignivomi^ 

Mugil. 

Mur&na. 

Myrobalantis. 

N. 

7 

7 

110 

N Apkka. 

Naturamiracula. 

JNautilus pifcis•< 

Nidi hirundinum. 

.': • 

17 

85 

79 

Nimbo. 

Altera. 

99 

100 

JSIinz,hi Rad'.x. 

194 

N.ot£ in Garciani ab Orto de Affa 

fotida. 

—— De Opio. 

_-— De Gummi Benvolli. 

De Lacca. 

% De Tutta. 

——— De Liqno AU'ès. 

. • De Santalo. 

< De Maci. 

1 De Pipere. 

De Nuce Coquo. 

—— De Nardo. 

De Co/ta 

41 

41 

41 

41 

43 

43 

43 

44 

44 

45 

45 

4* 

» 1 De Ligno Colubrina. 46 

• 

< 

De Lapide Bezahar. 

De Lapide Porcino. 

47 

48 

—— De Arbore trip. 

Nuca MyrifttC£ noxa. 

49 

io 

Laudes. 

Nux Myriflicamas. 

J 

73 

i76 

Nymphaa. 

128 

o 

o. 

BfervAtio De Spafmo. 

tei 

» 

s 

•d 

H 

P 

CO 

CO 

O 

o 

B 

o 

co 

co 

c+ 

CD 

ca 

co 

P< 

O 

 

g 

ca 

o 

e* 

•1 

P 

B 

e 

H- 

c+ 

p 

M> 

P 

O 

H» 

H 

H- 

P. 

P 

o- 

CD 

• 

CO 

p 

B 

P 

H> 

co 

•d 

4 

o 

o 

C 

H 

P 

P. 

P 

CDN 

p 

a 

a 

i-» 

co 

o 

1 

P 

55 

P 

r»- 

C 

9 

M 

H> 

CQ 

3 

> 

B 

a* 

P 

ca 

% 

B v 

•d 

CO 

o 

3 

H- 

CQ 

CO 

e 

P 

>i 

o 

OQ 

"C!**v

V 

.•'!••.. #

Laurus. 

Legumina. 

Liguftrum. 

>i i •Alterum. 

Lupinus. 

Lyfimacbii fpecies. 

Lycium feu Cate. 


99 

135 

142 

145 

139 

159 

9* 

O Bfervatio 

De Spafmo. 

—— De Phthtfieo* 

• -De Dyfenteria. 

—— De Empy ematien. 

•• De Granii frattura. 

• De Cbronicis morbis. 

35 

35 

5^ 

3* 

3* 

Rieiftus. 13° 

S Acar. 

I85,&IS

tei 

X 

9 

B 

•d 

H 

P 

co 

co 

o 

o 

s 

o 

CD 

co 

co 

co 

CQ 

p. 

o 

CO 

X 

o 

co 

•d 

o 

h* 

o 

3 

p 

CD 

co 

o 

CQ 

co 

co 

3 

o 

o 

3 

P 1 

B 

o 

o 

B 

B 

e 

H- P 

p 

p 

CQ 

p 

g 

co 

o 

e 

CQ 

p 

o 

p 

p 

p 

CD 

P 

H« 

CO 

hd 

1 

o 

o 

d 

P 

P 

CD> 

P 

3 

a 

co 

c+ 

o 

-t 

P 

BES 

P 

d 

3 

M 

h- 

CQ 

3 

> 

B 

a* 

P 

co 

o 

CD 

Q 

» 

•d 

ca 

o 3 

CD 

c+ 

O 

O 

3 

c+ 

CD 

"t 

3 

CD 

O 

a 

< P 

P 

H« 

CO 

CO 

H- 

B 

O 

CD 

O 

B 

o 

B 

CD 

3 

«+ 

P 

P> 

CD 

ca 

M 

c+ 

O 

*t 

H« 

P 

4 

O 

*} 

P 

3 

O 

H- 

CQ 

O 

o 

02 

o 

B" 

CD 

CO 

CD 

Otj 

d 

3 

c+ 

CO 

co 

CD 

P P 

CD 

P CD 

3 

O 

P 

P 

CD 

H 

3 

P 

d 

P ••< 

> s 

B 

co 

c+ 

co 

p 

B 

CQ 

o 

8* 

p 

B 

CD 

3 

CO 

CD 

CO 

•d 

? 

a 

e* 

I* 

o 

o 

CD 

•d 

d 

§• 

o 

p 

CD 

•d 

H« 

CO 

O 

O H- 

H» O 

fl 

>-* 

CD 

CQ 

CO 

CD 

B 

CO 

o 

o 

CD*. 

B \ 

CD 

3 

o 

H 

P 

•1 

H» 

CQ 

CQ 

H> 

B 

O 

P 

o 

o 

c+ 

H> 

CO 

CO 

H» 

s 

o 

CD 

P 

CD 

CO 

c+ 

CO 

< 

o 

CD 

CDN 

B 

P 

H» 

CO 

B 

O 

P 

CD 

CQ 

t+ 

P 

CD 

S 

o 

o 

B 

•d 

CD 

3 

CQ 

P 

O 

P! 

o 

o 

o 

3 

CD% 

B 

•d 

CO 

o 

3 

H« 

CQ 

CD 

P 

»i 

o 

Od 

P 

  

  

  

  

  

BRASILIANA DIGITAL 

ORIENTAÇÕES PARA O USO 

Esta é uma cópia digital de um documento (ou parte dele) que 

pertence a um dos acervos que participam do projeto BRASILIANA 

USP. Trata‐se de uma referência, a mais fiel possível, a um 

documento original. Neste sentido, procuramos manter a 

integridade e a autenticidade da fonte, não realizando alterações no 

ambiente digital – com exceção de ajustes de cor, contraste e 

definição. 

1. Você apenas deve utilizar esta obra para fins não comerciais. 

Os livros, textos e imagens que publicamos na Brasiliana Digital são 

todos de domínio público, no entanto, é proibido o uso comercial 

das nossas imagens. 

2. Atribuição. Quando utilizar este documento em outro contexto, 

você deve dar crédito ao autor (ou autores), à Brasiliana Digital e ao 

acervo original, da forma como aparece na ficha catalográfica 

(metadados) do repositório digital. Pedimos que você não 

republique este conteúdo na rede mundial de computadores 

(internet) sem a nossa expressa autorização. 

3. Direitos do autor. No Brasil, os direitos do autor são regulados 

pela Lei n.º 9.610, de 19 de Fevereiro de 1998. Os direitos do autor 

estão também respaldados na Convenção de Berna, de 1971. 

Sabemos das dificuldades existentes para a verificação se um obra 

realmente encontra‐se em domínio público. Neste sentido, se você 

acreditar que algum documento publicado na Brasiliana Digital 

esteja violando direitos autorais de tradução, versão, exibição, 

reprodução ou quaisquer outros, solicitamos que nos informe 

imediatamente (brasiliana@usp.br).

Se - Brasiliana USP

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?