17.06.2013 Views

Se - Brasiliana USP

Se - Brasiliana USP

Se - Brasiliana USP

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

le ne fay rien<br />

sans<br />

Gayeté<br />

(Montaigne, Des livres)<br />

Ex Libris<br />

José Mindlin


p^<br />

iui<br />

RI>1JE UTRIUSQ^<br />

.** NATURALI ET MED»*<br />

ì ^^à<br />

^rum contata pagina to&g£~*2\<br />

exhibet ST<br />

''»':<br />

^ ^ ì<br />

'*sO<br />

àZ£r°à<br />

T\ JfWKf<br />

lf\j&(k>Vlc!um et<br />

g. dolo e LVUI<br />

fyrtìkcò -(effe K - •- -- "'M-- -L-r-^Le+^r&o JhmCHArìsfhnòtft*t'mc7»*to>U*- %**é4*r*L *<br />

m dryricirì^<br />

*f* .<br />

*«£


AVTOR E S ET TITVLI<br />

Librorum > qui hoc Volumine<br />

exhibentur.<br />

GV'LIELMI PISONIS,<br />

Medici Amftefcedamenfis,<br />

I. De Aèribus, Aquis, & Locis.<br />

IL De Natura & cura Morborum, Occidentali Indiae, imprimis<br />

Brafìliae, familiarium.<br />

11L De Animalibus, aquatilibus, volatilibus, & tcrreftribus, edulibus.<br />

IV.I)e Arboribus, fruótibus, & herbis medicis, atque alimentariis,<br />

nafeentibus in Brafìlia & regionibus vicinis.<br />

V. DeNoxiis &venenatis,eorumqueAntidotis. Quibusinfèmefunc<br />

Animalium quorundam viva? fèótionesj Tum & aliquot Metamorphofes<br />

Infèótorim.<br />

Vl.Mantifla aromatica &c. Polita poft Bontii tia&atus.<br />

GEORGII MARGKAVII^c 2iepfttàt<br />

I. Tra&atus Topographicus & Meteorologicus Brafili^, cum Obfervanone<br />

Ecupiis Solaris.<br />

•<br />

IL Commentarius de Brafìlienfmm & Chilenfìumindole aclingua òcc,<br />

I A C O B I B O N T I I ,<br />

Bataviae in majore Java nova? Medici ordinarii,<br />

I- De Confervanda valetudine.<br />

IL Methodus medendi.<br />

III. Obfèrvationes in cadaveribus.<br />

IV. Notae in Garciam ab Orta.<br />

V. Hiftoria Animalium. ì Quibus fparfim inferuit G. P i s o Annotano-<br />

.rT -rrn • ^i f nc L & Additi ^ne$ qua icones atque rcs ne«<br />

VI. Hiitona Plantarum. J cefiarias.<br />

SENECA: Veniet temfm, quo ifia, qua ntmc latent, wlncem dks extrahet, &<br />

longioris avidiligentia,<br />

* x


SERENISSIMO ATQVE POTENTISSIMO<br />

PRINCIPI AC DOMINO A<br />

D O M I N O<br />

FRIDERICO<br />

GULIELMO:<br />

DEI GRATIA MARCHIONI BRANDEBVRGICO: S<br />

ROMr.IMP: ARCHICAMERARIO ET ELEGTORI<br />

MAGDEBVRGI: BORVSSI^E: OLIVINE: IVLI^E<br />

MONTIVM: STETIN: POMERANOR: CASSVBIOR<br />

VANDALORVM: ET IN SILESIA CROSN^E AC<br />

IAGERSDORFFII DVCI: BVRGRAVIO NORIBER-<br />

GENSI: PRINCIPI HALBERSTADIENSI AC MIN-<br />

DENSI: COMITI MARCI ET RAVENSBERGI:<br />

DYNAST^É IN RAVENSTEIN: &c.<br />

SERENISSIME PRINCEPS, ELECTOR AVGVSTEi<br />

Vgufta res eft Hiftoria Naturalis ,<br />

utpote eifdem, quibushoc Vniverfiim-,<br />

terminis comprehenfà. Quo<br />

ipfo conftare arbitror, quanta molis<br />

opus fuis (ibi humeris imponant, qui<br />

eam pofteritati tradendam fiimunt.<br />

Fecit olim > & tam felici fuccefTu ,<br />

quam ftupendo aufu, Plinius major. Etiamne perfecit?<br />

Certe non potuit : non fatifcente animi qua facile vel<br />

alterum valuiffet Orbem compiedi, magnitudine; fed<br />

deficiente rerum materia. Defe&us illius caufa fuit, non<br />

una -, potiores tamen du#. Altera, quod Indiai, jam tum<br />

notae, non fatis tamen eflent cognita, nedum perfpe-<br />

&x. Vtpote adiri fòlitae, non mari, non pace, fed terra<br />

atque bello. Quorum nihileffeautiftodiffìcilius atque<br />

mille difcriminum plenius, docuere integri per fo-<br />

* 3 litudi-


E P I S T O L A<br />

litudinum vaftitates & omnium rerum egeftatem deleti<br />

exercitus: aut ilio inimicius fcientiarum propagationi,<br />

omnium temporum hiftoria? loquuntur 5 ut ne dicam,<br />

experientia quotidiana. Altera, quod major ter^<br />

ra- pars, univerfa America fcilicet, fpiflis ignoratiti* tenebris<br />

involuta, velut in Chao deliteret. Qua: temporibus<br />

avorum reperta, patrum defeda, noftro luftrata,<br />

prabuic uberrimum prifcis adjiciendum copia: rerum<br />

cornu. Quarumquia ipfe non contemnendam pàrtem<br />

fui & infpeélor & rìotator, fub aufpiciis Illuftriflìmi Io.<br />

Mauritii, Naffavii Principis , & Brafiliae , terrà matique,<br />

Prafefti, Tuseque nunc Celfitudinis ad Imperii<br />

Comitia Legati, certe non debui hoc talentum,<br />

quod mihi Deus ad enarrandam gloriam fuam concredidit,<br />

abfcondere, &: fervum me fàcerè ìnutilem. Quod<br />

à me amoliri crimen fatagens , coepicx obfervationibus<br />

ilio tempore colleéHs -concinnare Hiftoriam, cura<br />

Naturalem, tum Médicam, eorum , qux OccidentalisIndiatilo<br />

in finiifovet falubria humanas faluti. Quas<br />

nunc , cum Orientalis Indiai defideratis Natura thefauris<br />

fimul in lucem prodire geftiens , <strong>Se</strong>reniflimam<br />

Tuam Celfitudinem adeundam fibi putavit,quo fub tanti<br />

nominis non folum aufpiciis decus, fi quod habet, tuer<br />

ri -, fed & patrocinio ac favore tuta,facilius fc atque efficacius<br />

probare aliis poflìt. Id vero audendum fibi tanto fidentius<br />

exiftimat, quo minus, praefentis feculi calamitate,<br />

& perftrepentibus undiquebellorumprocellis, fecuri<br />

ac tranquilli feceflus conceduntur Mufis his, quae fanitati<br />

imprimis prodefle, &, fi fas eft dicere, fatalia ac decretoria<br />

vivendi tempora, quafi novis rationibus propagare<br />

velie, oftendunt. Qua etiam de caufa, & quod non<br />

in ter pretem fé eorum, quae ad fenfuum blandimenta ac<br />

voluptatum illecebras funt excogitata, vel ad pompam<br />

& often-


D'EDI C A TO R I A.<br />

& oftentationem vanam comparata, fed Amplici ftylo<br />

circa fiimmi Creatoris opera verfari profiteatur, indigna<br />

non debet videri, qua? Tuum Nomen geftet in frontifpicio,<br />

& fub tam auguftae infcriptionis tutela vivere<br />

ac vigere inoculis hominum defideret. Fuit illa prifcis<br />

feculis Regise dignitatis pars non infima, Cselique<br />

Terraque traftus & Marium fpatia atque proprietates<br />

percontari, eorumque interpretibus bene velie ; &<br />

combinatispacis bellique ftudiis firmiorem ac beatiorem<br />

imperii pofleflionem fibi aflerere : idque non adeo multa<br />

literarum peritia, quam ex vero earum ufu. Eruditi audiebant<br />

Tiberius, Nero, Domitianus, aliique5 maximo<br />

interim humani generis exitio nati. Trajanus contra<br />

& Alexander, eorumque fimiles, etfi minus eruditi, lucem<br />

tamen vel imprimis mundo intulerunt. Eadem rationerecentiores<br />

intér multi Chriftiafìi Principes longe<br />

potentioribus pravaluerunt, <strong>Se</strong> fupra Mortalitatem fé<br />

tantum non extulerunt, potentine femper animi cultura<br />

adjungendo> '& ad fuam fuorumque fàlutem, in omnibus<br />

ceu Cynofuram intendendo. Qua? procul dubio caufa<br />

eft, quare omnium largitor Deus homines docuerit<br />

tot feientias & artes, ingenio item <strong>Se</strong> fapientia atque<br />

prudentia inftruxerit. Tu certe, P R i N C E P S C E L-<br />

SIS51ME, qui copiis, & imperio tam late patenti, non<br />

vi&fanguine quaefitis,fedabavis& atavis longaferie,<br />

velutipermanus, traditis, ac vigore animi corporifque<br />

carus fimul & fufpiciendus fadus, magnum & illuftre<br />

ejus exemplum prabes, dum premendo majorum veftigia^tantarum<br />

felicitatum cumulo, tanquam colophonem<br />

fiiperaddere illam fapientix partem contendis, qua? in<br />

contemplatane operum Dei naturalium confiftit. Quod<br />

inCelfitudine Tua ftudium procul dubio non parum promovit,<br />

recens ejufdem commatis documentum Illuftrif-<br />

* 4 fimi


EPISTOLA DEDICATORIA.<br />

fimi Io. Mauritii, qui publicae omnino falutis intere^<br />

fé exiftimavit, fi impofterum Europseis non laterqt,<br />

quam longe lateque per univerfum terrarum Orbem<br />

diffufa fit immenfa rerum Natura. Quod uteffeéhim<br />

daret ereótioris animi Princeps , inveftigationum diffìcultates<br />

fumptibus fuis & auótoritate non folum fublevavitolimin<br />

India Occidentali; fed & omnes illos, qui<br />

agricultura, venatu, aucupio, pifcatu vitam tolerarent,<br />

mihi parere juflit. Quid mirum, fi tanti Heroi's ftudium<br />

atque favor me inflammarint, ut & volumen hoc ad umbilicum<br />

perducerem, & confe&um atque meliori cura<br />

excultum, additis quamplurimis, ha&enus aut incognitis,<br />

aut negleftis, neque tumido aut precipiti conamine<br />

in umbra excogitatisièd propria ut plurimumexperientia<br />

atque ufu comprobatis, ad Tuos pedes deponerem.<br />

Quod fi fufcipere dignaberis , pcrque otium infpicere,<br />

& vel umbra favoris Tui profequi, certe nihil vel au&o*<br />

ri optabilius vel operi honorabilius evenire poterit.Quod<br />

fupereft, DEVM OPT. MAX. veneror,utCelfitudinem<br />

Tuam impleat omni benedidione, profperitate,<br />

felicitate.<br />

SERENISSIMA & AVGVSTA<br />

CELSITVDINI TVA<br />

Devotiflimus cliens<br />

GVLIELMVS PISO.


GVLIELMVS PISO<br />

L E C T O R I<br />

S A L V T E M.<br />

Vanto cum molimìne , ac vite difcrimine olim<br />

majores noflri extremos mundi cardines per immenfa<br />

mar'mm fpatia adierìnt ac lujlrarint ; quantaque<br />

etiam nuncregnandi rabies, & auri/aera famespe­<br />

cora mortalìurn accendat ad fubigendas Orìentis &*<br />

Occidenti! Indias, neminem latere opinar. Veruni<br />

quanto contra negleffuì permulta Jlupenda Dei &• 3\(atura opera, /»-<br />

terque eainfolita marium fiderumque imprimis reciprocatiohes &-, qua<br />

ìndeflmnt, yirtutes inferiorum moderatrices 9fubjaceant, //// potijfimum<br />

sxperimtur, qui lucubrationesfuas Thyficas pofleritati reponere, &• tante<br />

novìtath arcana morbi* medendu applicare ge/liunt. C um f orro cujufiun-<br />

que ingenui Hijloriographi fuprema lex & curdfit> ventati*fé antiflitem<br />

prabere, &ìlla omnino evitare, qua genuìnam reigejla, &pari ratio-<br />

ne in ea, quam nosjam traBamm, materia, naturafaciem obfufcare pof*<br />

finti nihilominus idgenusfcriptorum ob tantam rerum caliginem infeopu-<br />

losfacile impingunt-, undequidem erroresprateropinionempropagant, imo<br />

etiamfublejla fideifufpicionem incurrunt, imprimis fi aliqua, vel citrale-<br />

terum aiétoritatem, velfupra confuetam natura yim &• ordinem falla ex-*<br />

ponantur. Qua omnia tantum abejly ut me ob rei dìjficukatem & argu-<br />

menti noyitatem apropofito abjlerrere potuerint, ut materia illa ipfa novi­<br />

tà* ac dijficultds ,propter utilitatem &- dignitatem ,animum addiderint.<br />

Traferri-m cum non aliena /idei yelfama (qua tam fieli órprayi tenax<br />

eli, quamreBiconfeia) fedfenfuumjlabilitmjujffragio, quacumque ex<br />

ampli (Timo ilio J\(atura Theatro vel ipfe obferyayi, yela veterana indi-<br />

venis accepi, examini &-praxifubjecerim. Indignum quippe non tantum,<br />

fed &- detef abile effe autumo, in re feria, & in qua tot loominumfalus<br />

verfatur,eadocere, qua experimentis haut congrmnt >vitamque agrotorum


P R ^ F A T I O<br />

torum ob inanisgloriolaaucupium exponerepericulopojjùnt. ldeoque>ut<br />

telam hanc felicim pertexerem, partem onerù deriyaram in domejlicos<br />

meos >pra cateris in docìijfimum &- diligentijfimum T>. (jeorg. Mark?<br />

gravium, Mathefios &• Medicina candidatum, quem in Indias mecum<br />

adduxeram,ut,praterexercitia Agronomica & Cjeographica, penficu-<br />

late objirvaret externas poti jfimum figuras illarum rerum naturalium,<br />

quarum ego yirtutes intemas prafidiaque medica firmanda yel rejlituen-<br />

da valetudini nata, folliate experirer. Animalium denique, ut, idquod ante decen~<br />

nium in editione Hifloria J\(aturalis "Brafilia (nimùpracipitanter9per<br />

pi<br />

ria a noxiùfeparem : tum, ut ea (tmulpromam, qua difftciliorh argumen^<br />

ti, &• altioris indagims , infcbeàu haBenusmeis, ob enarrata impedi-<br />

menta > delituerant. Quod an pari facuitale perfecerim, qua alacritate<br />

fufceperim, aliorum eritjudicium. Quidquidfit, ego amoto omnìfcrupu-<br />

lo, tandem laborem bum, licet alias fati* occupatm, fub fai tfolidifque ra atque per<br />

commercia perpetua peregrini cum indigenis infmitdin ufum humanum<br />

commutantes, frujlra tamen beatitudinem ex earum divitih quartetti,<br />

nifibonaaevita utilia feligere, atque nocitura vel imprìmù fugere &<br />

declinare didicerint. Tantum vero abejl y ut vel ab Indù petita Aroma­<br />

tari ab extemis accepta populùf emedia, putemnojlra domi natapra*<br />

ferenda t


AD LECTOREM,<br />

ferenda9utpotius exijlimemy ubiquegentium majoremhabere cum bumana<br />

natura confenfum9 &-plus in eampofjè, quapropterfolum calumque commune<br />

illi funtfamiliariora 5 (? eapropter ejje turpim in bis, quam in illis<br />

cacutire. Certe nulli, ut egregie Comelius vere Celfmobfervavit > adeofe<br />

3\Qituraprabuitnovercam, cui nonfujficientia ór medicamela &- alimenta<br />

fuppeditaverit. Quo &- alluditilludUegumfapientiffimi : Crea*<br />

yit, utefjènt omnia ubique 3 &-fanabilesfecit nationes terrarum. Verum<br />

perpetum ille diverfarumundique gentium concwrfm &• mutuafocietas ef*<br />

fecerunty ut yix alìqua reperiatur terra fuis contenta bonis> & qua non, fub<br />

necejfitatìspratextu, omnipane luxu & intemperantia9 byberno yelutflatu,fit<br />

occupata. Vnde tandempertinax confuetudo obtinuti9 ut exoticafimulac<br />

patria pari zglo > tanquamyita &yaletudini tuenda unice necejfaria,<br />

promifcue expetantur.<br />

Quod cum itafit, ego, quo multisfimulprodejfem, conterranei mei lacobi<br />

%ontii9 olim in "Batayia 3\(ova Medici primarii yfcbediafmata ha-<br />

Benmfepulta à blattis tineifque vinàicayi, atque fimul curas ejus priores


PR&FATIO AD LECTOREM.<br />

parentu lujlrici vicesfubfai,ne quid illi temere accederei aut decederet.<br />

Quippe etiamfiob immaturam AuBoris mortem non òmnibus partibus per­<br />

fette conformata prodeat, tamen ex eo facile patebity quam<br />

tenui rerum fub imagine multum<br />

Natura fatique fubeft, & grandis origo.<br />

Annotatìones autem &- Appendice^ per me inferta &• Latinitate donata,<br />

àfidìjfimù India Orientalis TrafeBisfuppeditatafunt, quas illi ab exer-<br />

cìtatijftmis indìgenarum Medica firn obfervarunt.<br />

Siperqualecunque hoc opus, combinatis yiribmperaBum, remoti'fftmas<br />


CONSTANTINVS HVGENIVS<br />

Eques, Dominus Zuylichemii &c.<br />

I N<br />

G V I L I E L M I P I S O N I S ,<br />

D. M.<br />

Indiarum Hiftoriam Naturalem.<br />

LECTORI.<br />

Mpiger extremos fuge, vel lpeótator, ad Indos<br />

Currerej res fàóta eft futilis ifte labor*<br />

P i s o N i placuit quidquid fub cardine nàfci<br />

Sciverat Eoo, Viderat Occiduo,<br />

Sic Belgis pra^ftare fuisy quafi pareat uni<br />

Naturai prope nos & procul imperium.<br />

Ecce breves Tabulas majeftas extera rerum,<br />

Vno Ile Batavo pracipiente, fubit;<br />

Vtraque ad Amftelias accerfìtur India ripas,<br />

Vtraque quas juflà eft premere promit opes ;<br />

Promit opes, quas fida bonas, infida nocentes<br />

Terra dat, has fugias, feilieet, has ut ames,<br />

Hìc ftupeas, ubi na&a novas ammalia formas<br />

, Gaudeat inventis Nafo favere fuis.<br />

Nec tamen hoc Tabulai, Leótor, ne filiere, dicunt,<br />

Sola nec has vires muta papyrus habet :<br />

Quod fpeótas nihili eft j has qua facundia tanti<br />

De tota meruit pofteritate Viri,<br />

Has Tabulas reverenter habe : praftantior omni eft<br />

Icone qui do&omanat ab ore lepor:<br />

Hoc duce deduótus per tot miracula grandi<br />

Materia, dices, grandior ifta manus.<br />

# *<br />

s. L<br />

CONSTANTER.


THEODORI GRASWINKELII,<br />

E Q. V I T I S &C.<br />

oj'd 'Belga* fuper editionem Hiftorìa 3\(aturalù<br />

&• Medica adlocutio.<br />

Eftigatricis fublimia munera cura,. ^<br />

Depofitum cadi nobile, BELGA tenes:<br />

Quique vides diteis quas fuflficit utraque gazas<br />

India, fc cumulis addere rite tuis 5<br />

Omnem in Naturam penetrantis acumina mentis<br />

Ingeniique fimul judiciiqueftupes.<br />

Optima fumma foves : nihil hic nifi premia defunt :<br />

Haec Themis, haec Mufe, Numina cafta, velint.<br />

Tollat prima Deus, fuccedat in altera, rerum •<br />

Dia parens : primus proxima Pi so ferat.


ALEXANDER MORVS<br />

Ecclefialles (rfacrarum litterarum Trofeffor.<br />

I N<br />

' D. G V I L I -E L M I P I S O N I S,<br />

De Vtriufque India* Re Naturali & Medica,<br />

LIBROS.<br />

Vis noyus hic Myjìes Natura arcana parenti*<br />

E latebris Mas in luminis eruit oras}<br />

l$ua certat cum Sole manosi quod pagina nomen<br />

Prafcribet 9 fi promit opes, quas condit Eoo,<br />

Condit & Hefperio fiagrans fub cardine tellusì<br />

Jguod nifi PISONIS,


Et morbos paribus tetros medicatibus arcet.<br />

Dulce fonat, fi qua potuit conferre falutem<br />

Vox mibi: Cannibalum quamvis fit nata fub oris,<br />

Magajatafve mter duros, & pinguialabra<br />

Tuppinaquum, facili hto patio fanare queas,


Non Batavis tantum, patriaque falutifer ora<br />

Vive Li ber ,,mundumque levans & fecula morbù.<br />

Tuque adeo, quem non lucri malefana cupido<br />

Compulit, aut fulva pretiofum littus arena<br />

Ire per Aurora thalamos, Solifque cubile-.<br />

Jgui nec pallentis penetralia caca metalli<br />

Effbdis, e^ quicquid prudens Natura recondit<br />

Sub pedibus, meliufque latet, producis ih auras,<br />

Totfcelerum cauffam :fed quod Nova Terra benigno<br />

Extulit effuditquefinu fub Sole-propinquo<br />

Accerfis, nofirofque bonus diffuncÙs in ufus:<br />

Nonpiper, aut cafus lacrymans opobalfama cortex,<br />

Non Amenccana qui manat arundme fuccus,<br />

Hyblaum fuperans nettar: totpabula luxus,<br />

Et rette gladioplures ocadere ditta<br />

Scitamenta gula, merces tibifumma laboris:<br />

Humanifed amor generis, fiudiumque juvandi<br />

Egit in ignotas alio fub fidereTerras,<br />

Trans Indos, extraque


.:vV?i<br />

/ • • • • . •<br />

FRANCISCVS DE VICQ,<br />

M.D.<br />

Ad Collegam fuum<br />

G. P I S O N E M.<br />

Dmìranda yfitum, mores, populofque locofque<br />

^BrafilU tractùs no fiere quifquis auet :<br />

Te levito. Dicet : 0 terque quaterque beatos !<br />

Quìvijfent datavi fifua nojfe lìona*<br />

3\(uncqédno]fejuvat ? Lufii dominanturin oris,<br />

Quascbartis Pi so tollùadafiratuis.<br />

Attamen b matw.


I N<br />

HiflorUm 3\(aturalem&- Medicam<br />

A<br />

G VILIELMO PISO NE<br />

Confcriptam<br />

E L E GIÀ.<br />

Via mutandis dum mercibm aquora fìrvent,<br />


Belligeri comes arma Ducis non njitta fecutm,<br />

Pracipites Phoebi qua rota mergìt equos.<br />

Dumque per optata difcrimina lucis emendas<br />

Et rapit, &• rapias quifque recondit opes;<br />

- Duxque triumphator dum diruta Marte Batavo<br />

Moenia dat fiammis, Nere a claffe premit,<br />

P i s o Machaonia rneditatur pralia lutta :<br />

Faufiaque cum Lachefi, cum Styge bella gerii.<br />

PISONEM famafitisintempefiafatigat:<br />

Cura njiro fomnos efficit illa breves.<br />

Hac trahit ,-Jbac fiudiorvittoria quaritur omni,<br />

Palmaque,fed nullo fatta cruore nocens.<br />

lamque fub ex amen, quodcunque dat Indica Tethys,<br />

Mittitur, & tellus barbara quicquid alit.<br />

Vt nequefit regio pretiofis orba metallis;<br />

Gramine nec campi, fruge nec arva njacent :<br />

Arceat ut nimium denfa nemus arbore Solem :<br />

JEquet arundineus cerea mella liquor :<br />

Prapete quam '-varia tranetur Americus aér :<br />

Obfejfam coluber finte quis adflet humum :<br />

Quadrupedumfaltns ut inundet turba ferarum:<br />

Bellua pifcofas qua populetur aquas '<br />

Piava quibus fuco*,


^uodfacù, ajfuetam jam plaufibus erìge mentem^<br />

Mnemofyne quo te laudis amica njocat.<br />

Ipfe ttbì prafia, fenium lature, medenti,<br />

Plurimus acceptam quam tulit ager opem.<br />

Longum iter extremos cum,fis molitus ad Indos,<br />

Pagina conficiet plus tibi dotta via.<br />

Huic nilper terras, per terrà latìus aquor,<br />

Vaflus, inacceffum, quapatet or bis, erit.<br />

Indue barbariem domìtura nepotìbus arma-.<br />

Naviget exemplo pofiera turba tuo-.<br />

Cedat amans latebras infiitia: ce dat, iniquo<br />

Pallada qui Livor rodere dente folet.<br />

E debellato confpettim hofie tropaum<br />

Nemo tulit. Dux hoc non neget ipfe tum.<br />

NICOLAVS HEINSIVS, DAN. F.


GVILIELMVM PISONEM,<br />

M. D.<br />

Cum fore Opus hoc juris brevi public! ><br />

ex itinere forte ìnaudiviflem.<br />

ELEGIA.<br />

Ando aliquid, Virfumme, measpcfvenit ad aura -,<br />

( Perplacuitque meU Attribuì iÙe Sonus ) .,<br />

Tefuperaturis infkcula tradere chartis,<br />

Occidui, Eoi cardini* tìiftoriam.<br />

£>uid Natura ferat, quid & hinc Medicina, notaffe .-, A ;' j<br />

Dicere, Naturafilim atque parens. _<br />

filius ; Ma deditgenium ubi nempe : parenjque ;<br />

Scilicet, in lucem quodvenit Ma, tuum ejl. - :\<br />

Viveret,o,PhryxMe,fuùammalialinguù, ,.//• , ,-<br />

Si qua fide s ffaciens cum ratione loqui ! '<br />

£>uadrupedes,bipedummi/li ,mi P i s o , catervis, s<br />

Proferrent laudes voce repente tuas.<br />

Quando creatura, Medicorum Maxime, muta<br />

Deficiunt, homines & vocat i/le labor,<br />

Primus inexhauflam celebrar et Barbami artem,<br />

Si Lattipoffet Barbarm ore loqui.<br />

Primué anhelaret rnundo narrare, mèdelas<br />

£>uotfibi, quam dextrefecerit ifia manus.<br />

Primus anhelabam tua dicere, meque volentem<br />

Impulit in modulos fùeta ihaleia novos.<br />

( Cunclorum licet Ma fore t bene confcia j cuncla<br />

Nam meminiffe queunt, & memorare Dea )<br />

lam male tentabam deduclum diccrc carmen,<br />

Tardior &[olito pes erat atque mantu.<br />

Miranti, quo forte forem vel fulmine taci ut,<br />

Carmine vel Magico mens mihi fallaforet,<br />

Adjlitit, & torvum ridens mihi Cynthiux aurem<br />

Vellit, cjr admonuit, increpuitque Lyra.<br />

Tune velis, inquit, tot oloribus anfer adeffe,<br />

lune interflrcperehos ,Jlridere tune velis ?<br />

Debeat Hugeniuste detenere : nec ttnui ;<br />

Infiar cunclorum fit licet Me tibi.<br />

llle, aliiplures, quorum vejligia adoras,<br />

Hanc merito laudempraripuere tibi :<br />

J%ui tot nominibm, totiesfuperatur ab ijìis,<br />

An decet hunc inter nomina tanta legi ?<br />

Sic pater K^Aonidum : tonitrufutaclus amara<br />

Vocis, Io, dixi, pane, 0 Apollo, precor.<br />

Si veniam, veniam finefcivifiè meretur,<br />

Nefciit, ejr Bruno deflit effe nocens.<br />

Cum magnis nequii tam dicere magna ; fatendum eft.<br />

Sitfàtis, m magnis quod voluiffefat efl.<br />

Si tamen affcclu primo pojlremaprobentur,<br />

Non deceat mepofl nominatanta legi?<br />

Annuit, & placido ridensjam Cynthius ore :<br />

LVMINA TV POS SIS HitC, SED VT VMBRA, SECAVI.<br />

HENRICVS BRVNO.


I N<br />

D. GVILIELMI PISONIS<br />

L I B R O S,<br />

De utriufque India %e 3\Qtturaìi &- Medica.<br />

I so peragrati promit miraculamundi,<br />

Clarior & fero Vefpere Phcebus adcft.<br />

Non fàt NafTovium fcrvaflè Hcroa putavit.<br />

Profiliti, excuflìs omnibus, una falus.<br />

Docliorindigenis, tenues, queis vcfcimur, auras,<br />

Et necis & vita: fercula noflc dedit.<br />

Die: quando Indarum hasc congefta volumina Rerum<br />

Evolvile manu , lumine , mente juvat,<br />

Et luftras gentes, geminus quas educat Orbis;<br />

Brutaque, qux terras , aera, aquafque colunt-,<br />

Et quae Vetta fìnu parit, & penetralibus abdit ;<br />

Quoque notanda ferunt lucida regna Poli-,<br />

An te Natura diffufà potentia Matris<br />

Plus capit? an nunc tot grandia corde capi ?<br />

Cun&a prior perfpexit Adam, puri Arbiter xy'v,<br />

Dein Salomon , cui non amiulus alter erit.<br />

Non erit : ut facrae produnt oracula charta?.<br />

Primus, qui pandit plurima ,Piso redit.<br />

"PKVDENTEK.


E I<br />

BIAEAMON nEl'SfìNA,<br />

I'ATPON OY' TYXO'NTA,^ n<br />

f~\'Z mg Ayjofàqs (HZ\xg %3-(>*l#u& ^ Avyg^<br />

TUcùi victgpe vsttrxs y K&f vt*£pg ^oQ.vots'<br />

Txn% 'iu>$ l'vfrav tyauiipx atXou; ytXiou<br />

Toucw "USTO) ovtri) Tmvtf 0(^0)1 E'oarf^/uv ,<br />

Teiug poi xXh(§^ >csJV pv B-ifJug èsiv<br />

H* «r»v, 9 n&i Xa,ff7reóltf>av het,%i/>8v<br />

È'fi ^dp A'f*pomìì@* cv itj}po7ai9 VÌ.Y\Ì TI<br />

QiXlcts 'twca %fov<br />

MATGATOS SAA'AOS, A'j»a\QÌ*iMu&'.<br />

G V-


GVLIELMI PISONIS,<br />

Medici Amfido damenfis )<br />

HISTO'RIiE<br />

/<br />

j<br />

Naturalis & Medicee<br />

INDICE OCCIDENTALE<br />

LIBRI QFINQVE.


GVLIELMI PISONIS<br />

H I S T 0 R I A<br />

NATVRALIS & MEDICA<br />

L I B E R P R 1 M V S.<br />

De ijl'èrìhus, zA(fi6Ìs> & Locu.<br />

Edicinam ignotos inter homines feliciter five conftituéndì five<br />

facicndi aptior fabricari norma non poteft ea, quam Hippo^<br />

crates, omnis in arte boni au&or optimus, tradidit initio 1. de<br />

Aere, Aquis & Locis. Quicunque arremMedicam, inquit,in- «<br />

tegrè confequi voler, hazc faciat oportet. Primo quidem rem- «<br />

porum annirationemhabeat, quid unumquodqueillorumpof- et<br />

fit. Nulla enim in re fimilia funt ; fed multum differirne, tura «<br />

ipfà ad invicem , tum in ptopriis permutationibus. Deinde «<br />

etiam Ventos calidos <strong>Se</strong> frigidos, maxime quidem omnibus ho- ce<br />

minibus communes, mox autem eos, qui unicuique Regioni funt peculiares. Aqua- «<br />

rum item facultates examinare convenit ; Quemadmodum enim guftu diffef unt > &: «<br />

fondere : fic quoque virtuté, alia? aliiis lortge praeftant. Quare fi quis ad Utbèm fibi «<br />

incognitamperveniat, circumfpicefe oportet ejus fitum , quomodo feilieet ad ven- ce<br />

tos, <strong>Se</strong> Solis exortus jaceat. non enim idem poteft, fi ad Boream jaceat, <strong>Se</strong> fi ad Au- «<br />

ftrum -, neque fi ad folis exortum, neque fi ad oecafum. Et haec quidem diligenter ce<br />

oportet perferutari; tum quomodo in aquis fèhabeat : utrum paluftribus utatur & «<br />

mollibus,an duris: five exfublimi, five ex faxofò loco fcaturientibus : falfis item erudii-


. G V L I E L M I P I S Ó N Ì S<br />

Quod in Orientemfpeaar latus.Hefpariis objacet .Ethiop.bus; » 2 ^ £<br />

rnTri. Vnde eft, quodnonminorevaletudims ac via commodo, quanarami obietta<br />

,u*ii. Miuv^v,^ r..„„c KionHnm^-beniffnumSubfoIanum, aoauns<br />

mento habitetur. &»mcooejnsfioa^n^e^ ^<br />

matutinis natura, continente! recipu. Is mitumin inorami Jft,lvinmanria<br />

demulcens, atque ab intolerabili Solis, vertici perpetuo .ramineos^cflu vra<br />

diouis magnura quid fallitati menda: confetc. Flatus die, fiqradem acceda mare (um<br />

rao manefrairecedat,adultioridemumauroraexor.rur, totofque^ P"^que<br />

enim, ut mute Indorum inlocis, circa vefperam languefcit : qiun intend tra^.deo,<br />

virefque fumit eundo & comitante Sole, ut ultra medias noébs horas non ".aro wgear,&<br />

aerisnofturnacondeniàtionequeat dilatationemipfius «cmotumnaturalem<br />

facile hebetare acfuperare. . . « • * / : JA-«.-<br />

Alterum latus (quod à Peruano Regno celfiffima montami juga &immenfa ditte*minane<br />

fpatia ) Zcphyrus perflat, ventufque Mediterranei» fera notte infettar. Qui<br />

licet ob admixtos infinitis èpaludibus furgentes vapores, habeatur infaluber ; adeo tamen<br />

a montibus mari vicinis coércetur, <strong>Se</strong> propulfàtur à (accedente manna aura, ut<br />

vix queat ad littora ufque penetrare. Quodfi ob pluviofas quandoque malacias per<br />

diem integrum (quod rarum eft valde) fpiraiTe contigerit, remotiores amari, <strong>Se</strong> Occidenti<br />

objettos, vehementius ; maris vero accolas, atque imprimis nautas, una vix letica<br />

a littore remotos, clementius exercet.<br />

Quemadmodum vero annuis temporibus integri femeitris mutationes haud marni*<br />

: ita diurnis <strong>Se</strong> notturnis evidendor es contingunt ; eo quod dies <strong>Se</strong> nottes non ma*<br />

eis pares fine fpatiis, quam differentes calore <strong>Se</strong> frigore. Nam Sol altius afcendens,pottquam<br />

terrarum <strong>Se</strong> hominum poros aperuit, profundius <strong>Se</strong> pari intervallo fé occulit;<br />

unde condenfatus aèr extremam nottis partem magis rorifluam crficit. Hinc ngidura<br />

&: penetrans frigus corpora ferit inde à tertia notturna, maxime vero circa galhcimum,<br />

ufque ad exortum Solis. Ideoque incautioribus advenis hanc terram recens ingreflis<br />

perquam moleftum atque noxium effe folet, <strong>Se</strong> tantum non omnem fpem precidere<br />

ricatti in hifee vel aliis Indiatimi oris beatam tranfigendi. Hujus rei non ignari indigenx,<br />

focum perennem juxta lettos penfiles alunt, ejus ut beneficio infetta non folum<br />

venenata, fed edam notturnum frigus, fimul se terra, fuligines arcete a fé queant.<br />

Porro rettus afeenfus &z defeenfus Solis breviffima facit crcpufcula, nottcfque adeo<br />

diebus pares, ut ne quidem unius horae diferimen agnofeant. Nottibus aeftivis, frigus<br />

intenfius : hybernis, quod mirere, mitius fxpe perfentifeitur : aere feilieet tranquillo,<br />

&nubibus undiquaque preffo pluviafque minante. Ruricokepoft nottes folito frigidiores,<br />

dies ferenos <strong>Se</strong> fementi proficuos : Medici vero firmarci, validamque corporis<br />

conftitutionem pollicere confùerunt : contra, fi tepida: nottes prascefferint.<br />

Pluvialis temporis initium fit menfeMartio vel Aprili; finis eli Augurio. Quo Sol<br />

r edux ex Cancro materiam pluvia: ex parte diffolvit in ventos, unde procella: <strong>Se</strong> turbines<br />

fubinde nafeuntur. Has mox vernum tempus excipit, blandiffimeque componiti<br />

Diverfitatem quidem umbrarum, nunc in Auftrum, nunc in <strong>Se</strong>ptentrionem projettarum,experiuntur<br />

Brafilisc casteriqueTropicorum Incolse, (Amphifcii propterea ditti)<br />

nullam tamen, ut Dottili Scaliger, aliique non infima: fòrtis Philofophi, fuere arbitrati,<br />

circa anni tempeftates mutationem; bis nempe accedentis, &: bis recedentis<br />

Solis ; fed tune folummodo cum abit ab ^Equatore ad Tropicum vel Cancri vel Capricorni,<br />

ufque dum eo redierit <strong>Se</strong> iEquinottium ablolverit. Profper Alpinus duplicem<br />

aeflatem quod uno anno dari teftetur in iEgypto, id non tam à Solis quam admirandoNili<br />

acceffu <strong>Se</strong> receffu provenire exiftimandum eft.<br />

Tempora anni non nifi duo funt, calidum & ficcum asftas dicitur : alterum<br />

quod calidum &: humidum , ac Veri Europaro fimile , bruma: vicem fupplet. Idque<br />

veriffimum omnibus in Indiis intra utrumque Tropicum deprehenditur. Hiemis<br />

enim <strong>Se</strong> aeftatis initium atque finis licet ob particularia incidentia loci, tum<br />

&: iEquatotis majorem vel minorem vicinitatem , non in idem tempus incidant :<br />

plerumque tamen annus fex fere menfibus ad humidum <strong>Se</strong> totidem ad ficcum vergentibus<br />

abfolvitur. Adeo ut vel hinc etiam veritas Strabonis ditti confìrmetur, nullum<br />

feilieet annum in Indiis inveniri utroque tempore fine pluviis. Et quidem earatione,<br />

ut hjc non, ficut in multis Africa? &: Afiaz:, ejufdem nobifcuKi Latitudinis, orisi<br />

maxi-


H I S T. NATVRAL Si M E DI C. LIB. I. j<br />

maxima exinde intenfio & remiffio sftus, fed nulla vel faltemexigua percipiatur, (Sole<br />

lieetBrafilienfiumzenith menfè Ottobri &Febru;hio tranfeunte ,radiifquefecundum<br />

angulos acutilfimos reflexis feriente terram. ) Qua: diverfitas iftarum regionum Incolis<br />

, ob crebras malacias noxiofque tepores, interitum : harum contra ob dominatricem<br />

auram falutem promittit perpetuarci. Vnde facile eft colligere anni tempeftates<br />

effe non tam immediate ex Sole <strong>Se</strong> aftris eorumque motu a:ftimandas; quam ventorum<br />

(peci e <strong>Se</strong> diverfitate, Regionifque qualitate ac fini peculiari. Eadem caufa fòlemnibus<br />

illisTorrida: Subfolanis velFavoniis reddipoteft. Quin inlocis hifce Mediterraneis<br />

paulo verfùs occidentem nottes nonfolum, fèd <strong>Se</strong> dies aliquando fùnt frigidiores, quam<br />

in orientalibus littoralibus, ufque adeo ut pruina aliquibus quandoquecapillos rigui£<br />

fé conftet. Etenimin Indiis cum multa fint admiranda, illud tamen vel imprimis videtur<br />

omnium phyficorum ingenia fuperare, quod in eadem Cceli plaga, Solis acceffu<br />

<strong>Se</strong> receffu pari, iifdemque anni menfibus ab orientali parte quidem circa Oceanum<br />

atftas &ficcitas fit; ab occidentali vero trans jugamontium <strong>Se</strong> paiudes Brafilia:, hiems,<br />

nebula: <strong>Se</strong> pluvia:. Vt in tanta locorum vicinitate, quod ad rationem tempeftatum<br />

attinet, iidem pa:ne populi fibi mutuo antipodes videantur effe. Qujim mirarci dif-<br />

(ònamque natura: varietatem, atque alia ejuf cerno di j fi quis diligentius apud fereputet,profetto<br />

intelliget, Antiquos multa de ^Equinottiali circulo <strong>Se</strong> Torrida zona<br />

falfo opinatos effe. Cum , contra quam Ariftoteles <strong>Se</strong> Pliniùs aliique funt arbitrati<br />

, non folum habitabile hoc Clima , fed <strong>Se</strong> temperatum ac fertile utique reddant<br />

tum rores perpetui, tum pluvia: <strong>Se</strong> jucundi à pelagfo flatus, dum vapores mane furgentes<br />

&nebulastempeftivedifcutiunt, arftumque meridionalem temperant, ac Soles<br />

puriffimos &nitidiffimos reddunt. Hinc vero humorum, qui in nobis flint, à putredine<br />

confervatio. Neque tamen pra:cipua falubritatis vel longasvitatis ratio , ut<br />

quidam voluerunt,iEquatoriseftvicinitas,oba:qualitatem quam imaginantur tempeftatum.<br />

Nam multis fub linea ^Equinottiali locis habitatis nec Solum nec Ccelum<br />

ad falubritatemfavet: ficut Infùla D. Thomas, Guinea aliique provincia: teftantur,<br />

ubi corpora a torrente calore arefcunt <strong>Se</strong> refòlvuntur, minimeque longeva<br />

4ìunt. Etenim attratti a Sole verticali & prafentiffnno vapores ob perpetuas malacias<br />

non difperguntur , neque aqua: agitantur , fed ftagnant. Tum fi qui perflant venti<br />

, lànguidi funt, <strong>Se</strong> veluti longo itinere feffi, ventis fubitis aut mediterraneis facile<br />

fefilbmittunt. Vnde tepores vaporofi, nebula Scputredines enafcuntur. Quod fub<br />

^/Equatore navigantesnonfinemifèriaexperiunturin penu&raqua imprimis, qua: putredine<br />

fcetoreque concepto bis terve folet corrumpi in vafis recens infufà , priufquam<br />

incorrupta <strong>Se</strong> durabilis haberi queat. Brafilia: vero vaftiffimus Oceani» tum<br />

pluviis', tum ventis perpetuarci ad exhilarandum littus materiam fuppeditat, non tepidam,<br />

ficut extra Tropicos folet, fed egelidam <strong>Se</strong> ficcam, eamque à Soleilluftratam<br />

ab oriente in occidentem ad milhariaaliquot fpirat. Accedit, quod paluftribus<br />

<strong>Se</strong> male olentibus pluviis ex continenti ortis, nunquam infeftetur. Denique, ut multa:<br />

Orientalis India: <strong>Se</strong> Africa: partes, non cingiturvicinislnfulis,neuventis agitatur<br />

turbidis <strong>Se</strong> procellofis.<br />

Coelum fà:pe quidem nubibus, ex oriente in occidentem latis, obduttum videas, fèd<br />

rariftimis <strong>Se</strong> tenuiffimis, inque fublimia aéris elevatis, prseterquam diebus pluviis. Sol<br />

oriens <strong>Se</strong> occidens inconniventibus oculis adfpici poteft : tumqlie fere ordinario apparet<br />

ut colore, ita &: magnitudine ; adeo utperquam commode Diameter ejus menfùrari<br />

queat. Miraundiqueferenitaseft,pracfertimcircavefperam. qua:nullosunquam<br />

fuccedenti Lunaetradit vapores vel nebulas : fed nottes reddit adeo clarasut uno eodemque<br />

die Luna vetus <strong>Se</strong> nova confpici, litterasque ad Lunam quadratamlàtis rette<br />

legipoflint. Eadem Aftronomo <strong>Se</strong> ad cadeftia intento promittit multa circa Eclipfes<br />

&Nubeculas Magellanicas, Veneremquepoftemerfionemà Sole falcatam, Mercuriumfcintillantem<br />

<strong>Se</strong> corniculatum, acceffus denique Luna: ad ftellas cum fixas tum<br />

Planetas, eaeteraque Phainomena, par tim antea Europads non vifa: ficut multoties fuic<br />

a nobis obfervatum exfpecula eminentiori Aftronomicis ufibus per IlluftriffimumD. I.<br />

MauritiumNaffavia:Principem, exftrutta, <strong>Se</strong> adomefticomeo accurate defcripta, ad<br />

quem curiofumlettoremremitto.<br />

-c£therpro diverfitate afpettuum Planetarum , accedentibus caufìs inferioribus,<br />

faasrecipitintemperies. Crebrisfulguribus Ccelumfìib vefperam corufcat, tempefta-<br />

A 5 te


6 GVLIELMI PISONIS<br />

te vel maximeferena, fed ficca. Torcitrua fiqux « « ^ ^ a<br />

/ ^ S a 3 ^<br />

fime in Pernambuco & fine fragore audiuntur, " « " ^ « ^ ^ r ^ 1 ^ ^<br />

ceupropiore equatori, vehementius <strong>Se</strong>crebriusmtonant. Multa:I" de ^ on "<br />

Dracones i-nei volantes apparent. Grandines vix unquam confpiciuntur Nec eft, qui<br />

^^Ter^tìfima montium cacummamve tetta,aut brumalem oftentaffe cani-<br />

'^Pluviarum Slitta: admodum funt magna:, gravique decidunt impetu, quas moleftus<br />

acquando tepor precedere vel fequifolet.Ros Europeo, cumpinguior, atqueadeo rar-<br />

Cundior, fic ob nitri quo impregnatur copiam penetrante multo ac tenuior, precipue<br />

afflate, exiftit. Mamfeftum ho e in ferro imprimis, multo magis in materns minus iolidis<br />

Qua: fub dio polita facile corroduntur <strong>Se</strong> exeduntur. Intenfior enim Sol» radiorum<br />

ferVor, poros corporum fublunarium aperit ufque adeo de die ut notturno rori iuotiliffimo<br />

facilem ufque in profunda aditum faciat. Vnde per quotidianam viciliitudinemhumiditatis&<br />

caloris illata putredine , vermium diverforum generum ht generano.<br />

Quantum vero omnibus hisnoxius eft ros, tantum gramini& pafems proficui»,<br />

imoneceffarius,nea:ftateinopiapluviarum torreantur. Hoc folo enim arentia loca &<br />

humorem fitientia refocillantur. Nihil item rore magis alimentofum, quo lolo tot<br />

beftiola: <strong>Se</strong> infinita infetta vivunt : quod <strong>Se</strong> divini» Poèta dixit ; Quantum ros notte repottit.<br />

Eftque adeo eximia: efficacia: ros matutinus, ut <strong>Se</strong> pecora <strong>Se</strong> homines aeftuantes,<br />

acfpirituumprofufione frattos mirifice roboret. Concentrando enim calorem nativum<br />

ingeminat, atque appetitum acuit, adhacc urinam provocat.<br />

Etefiis ceu anniverfari» ventis fereniffimis ha: ora: diverfis temporibus gaudent. <strong>Se</strong>meftri<br />

enim hibernofive pluviofo, ex nubilofa auftrina plaga intenduntur & Volturni<br />

velutnaturam induunt. Hinc vehementius quam Aquilo, menfibus aeftiv», dominantur,aèrifque<br />

imperium obtinent. Adeo etiam utduttus aquarum inde à menfe<br />

Martio ad Ottobrem illis obfequiapraeftent. Reliquo anni tempore ex <strong>Se</strong>ptentnonein<br />

Auftrum maria coguntur. Circa Africa: latus occidentale, Brafilia: oppofitum, piane<br />

diverfo modo fé res habet. Qtiippe ab Aprili ad Iulium menfem, verfus <strong>Se</strong>ptentnonemrapiduseftfluxus;<br />

indead Ottobrem tranquillum mar e. Hmc ad Ianuarium verfus<br />

Meridionalemplagam Oceanus truditur : mox circa medium Apnlis denuo nul~<br />

lum Currens maris (ut fluxum illuni generalem Verulamius appellar) expenuntur nauta:.<br />

Atque ha: diverfitates pòdffimum quidem intra Tropicos libero ajquore navigantibus<br />

percipiunmr. Adeo ut hi venti generales, Tropati ditti, minime fegnes, partim refendo<br />

Currens maris, partim proprio flatu (non fpontaneo aliquo raptu ab ortu in Occafum,<br />

ut Scaliger <strong>Se</strong> ante eum veteres quidam imaginatifiint ) id erficiant, ut hinc navieantes<br />

verfus Africa:, vel Eur opae oras, eadem redire, qua venerant via, nequeant.<br />

iEquor Brafilienfè ut plurimum tranquillum eft. Cui temeritas Barbarorum fé fidens,<br />

gemino ligno fùberofo, Iangada ditto, infidentes, fecurepifeaturam exercent aliquot<br />

leucis à littore remoti. Cerulea <strong>Se</strong> fubnigra ejus facies exterius eft, interius viridis.<br />

Agitatum nottu ignefeit, magnoque lumine refulget. Salfius quoque deprehenditur<br />

quam verfus Polos', adeoque pellucidum, ut pifees ultra viginti orgyarum<br />

profunditatem aureo colore micantes, ex altis puppibus commode confpiciantur ,<br />

meridiano tempore, Soleque fplendente. Ac tum fimul intueri licet, quam diverfus <strong>Se</strong><br />

contrariusfubindefitmotusinprofundomari,ab eoquiin fùperficieà tumultuariis fic<br />

ventis. Qupdjattas bolides, aliafque artis nautica: conjettura&nonparum eludit.<br />

Si mare circa ^Equinottiumnimis languidum deprehendatur , admodum infìdiofà<br />

habetur illa tranquillitas. prarfertim, ubi atra: &fordida:nubes conglobata:, ut fit, accedant,<br />

qusequeuniverfò repente impetu fèfeeffundant, unde momento immenfa: rates<br />

evertuntur.<br />

Licet autem juxtalittoraasftu fatis vehementi falum intumefeat, non tamen agros<br />

invadit, aut vicinas terras depr efìàs inundat, fed ingenti fremitu rupem quandam five<br />

maris teniam, Reciffo Lufìtanis dittarci, pulfàtmaximoque impetu ver berat. Illam fummo<br />

natura: miraculo <strong>Se</strong> beneficio ibi pofitamfateri, quotquotvidere, coguntur. Crepido<br />

enim cautium longo trattu excurrens, inftar muri fé violentiar barbari <strong>Se</strong> indignantis<br />

elementi objicit, fidafque ac tutas navibus ftationes &portus praeftat. Largiffimam<br />

praetereaa:dibusmatenam,qua Olinda:<strong>Se</strong>Paraybac tempiaacmonafteria fiiperbiunt,<br />

fùppeditat. Maximam Brafilia: partem eadem nunc interrupto& flexuofo, nunc continuato


HIST. NÀTVRÀL. & MEDIO. Li B. I. ?<br />

-tinuato rettoqueduttu tuetur. Ejuslatitudo (qua:pìaniffimaeft, <strong>Se</strong> quafiartefuperficie<br />

tenus polita ) ad paffus viginti, fubinde triginta <strong>Se</strong> ultra fé extendit. Tanta: vero altitudinis<br />

eft, ut vix maximo a:ftu inundetur.<br />

Nova plenaque Luna mare ad duodecim pediim altitudinem (quod in Paranambueenfi<br />

littore fit circa quintana ) attollitur, pariterque deprimitur. Verum non lire obfervata<br />

fex horarum viciffitudine, fed prò ratione decurfus fluviorum <strong>Se</strong> pelagi intemperie<br />

, vel citius vel tardius a:ftum vaftiffimus Oceanus abfòlvit. Ita tamen, ut menfibus<br />

aeflivis acceflus : hibcrnis vero receffus fint <strong>Se</strong> longiores <strong>Se</strong> vehementiores. Quid,<br />

quod fluxus limar es,paucis tantum a littore miliaribus j Currens vero maris per univerfum<br />

asquor perfentifcant navigantes.<br />

Caeterum ad extricandas perpetuasnautarum controverfìas circa longitudinem hujusCondnentis,<br />

fcireintereft, magis ad Occidentem a. natura collocatam effe quam<br />

peritiffimi quique Geographi <strong>Se</strong> Hydrographi hattenus funt opinati. Opera: predimi<br />

itaque duxi illud addere , quod ex fedula obfervatione Eclipfium Lunarium nobis<br />

conftat. Initium fiquidem deliquii, quod in vigefimum Decembris anni millefimi<br />

fexcentefimi trigefìmi ottavi incidit, inter Olindam Paranambuci, <strong>Se</strong> Vranoburgum<br />

Dania:, tribus horis & quatuor minutis differre deprehendimj». Vnderedutto caiculo<br />

, facile erit colligere, qua: caufà fit erroris ; cum pleriquenaucleri ultra quinquaginta<br />

minuta a no bis difcr epent.<br />

Vniverfà Brafilia (cujus Incoia: Antceci funt Hifpanis &: iEthiopibus ; Periceci Ia-<br />

Venfibus : Antipodes Aurea: Cherfònefi populis ) Coloniis <strong>Se</strong> Prasfecturis quatuordecim,<br />

totidemque circiter fluviis diftinguitur. Horum beneficio territoria fertilitate<br />

<strong>Se</strong> commoditate differunt. Praster quamplurimos amnes, fòntibus inclytis <strong>Se</strong><br />

utcunque herbofìs habitata Orientalis pars fcatet ; iifque paffim, mira divina bonitate<br />

irrigatur,potumque hominibus juxta ac pecoribus abundefubminiftrat. Armenia<br />

filveftria liti acftuantia eo confugiunt, feque ad luxum inebriantia aquis , pra:da<br />

fiunt venatoribus. Rapidi funt plerique fluvii menfibus pluviis , <strong>Se</strong> tune de fiibito<br />

in altum exerefeunt ac ripas egrediunitur. Econtra vero is , qui Paranambucenfis<br />

Prefettura: terminator <strong>Se</strong> D. Francifco facer, totius Brafilia: facile maximus<br />

eft : menfibus quidem asftivis rapidiffunus fìmul <strong>Se</strong> altiffimus exiftit, ruptifque obicibus<br />

valentius ruit in campos & mare. Menfibus autem pluviis, quod mirandum fané,<br />

aquas decrefeere, modiceque tantum inpelagus fefè exonerare videas. Cujus<br />

inaudita: diverfitatis caufam, alii aliarci perhibent. <strong>Se</strong>d fìib accuratiilimis Resionum<br />

luftratoribus <strong>Se</strong> ipfìs Philofophis etiam nunc lis ha:ret. Quamvis autem tanti<br />

numinis fons aut origonondumàquoquam fuerit luftrata, tamen evidens ratio videtur<br />

evincere ex intima parte hujus Continentis defeendere, <strong>Se</strong> quidem è Lacu ilio<br />

mediterraneo à mulds celebrato, qui omnes fluvios, ut <strong>Se</strong> hunc noftrum, ab altiffimis<br />

Peruvia: montibus verfus ortum demiffos, recipit <strong>Se</strong> in Oceanum emittit. Noftrates<br />

hoc flumen celocibus aliifque ratibus Canòa* dittis ad quadraginta milliaria<br />

afeendentes adhuc fàtis latum <strong>Se</strong> profundum, infùlifque ameenum <strong>Se</strong> feopulis horridum<br />

invenerunt. Indigenarum quoque <strong>Se</strong> Lufitanorum fide conftat circa quinquadntamilliaribus<br />

à mari, ipfiim de altiifimisrupibusfèu catarattis,C


8 G V L I E L M I P I S O N I S<br />

verfus Orientem ad rapidiffima, ne dicam <strong>Se</strong> totius mundi maxima: uno quidern brachio<br />

verfus <strong>Se</strong>ptentrionem in Amazonum& Maranhan flumina : altero ad divi Frantile!<br />

, atque illa qua: de la Piata <strong>Se</strong> de Janeiro dicuntur, verfus Auftrum erumpunt. Hax<br />

receptis in fé quibufdam amnibus invalefcunt <strong>Se</strong> aliquando ad milliaria triginta m<br />

Oceanumlabuntur, tanto impetu, utinipfomari dulces à nautis haurianturlatices,<br />

ac fi è fonte aliquo falirent. Porro Lacus juxta littus reperiuntur, qui mari licer<br />

vicini <strong>Se</strong> quali contigui, aquis tamen fimt dulciflìmis. Preterea putei , pauc»<br />

ante annis, circa ipfiim littus, <strong>Se</strong> quo xiìus maris pertingit, effofli, potabiles aquas<br />

& dulces ignoto vel dubio venarum comrnercio, impertiimt. Vnde percolatas omnifquefalfedinis<br />

expertes prorfùs haurire datum:qua:licet fontanis interiores fint, domefticis<br />

tamen omciis fìimciunt. Li remoriffimis vero defèrtis nvuli quidam e lacubusoriundi,<br />

hieme dulces, fùbfalfi iellate exiftunt; quod ftagnantes Sol» affiduitateadurantur.<br />

Tellus ha:c ex diverfo natura: lufu conftat. Qua enim in planitiem longe lateque<br />

ftermtur ,glebofb ponderofoque <strong>Se</strong> prepingui ac irriguo eft fblo ^g^Lufkanis ditta:<br />

multorumfruttuumferax: cannas fàcchareas imprimis, tum <strong>Se</strong> eredita qiuequefeminamultiplicireddit<br />

tenore. Aprici campi minus afflate, fèd menfibus potiffimum<br />

pluviis (licet terra tune habitantibus triflior videatur) la:tiffime virefeunt, prataque<br />

meffemnegantiapabulisvigent. Frumentum& fecale nimis celeriteringermenevocantur<br />

àjugi perpetuoquefolis fervore <strong>Se</strong> indulgentia agri. Qui proinde multa vedanone<br />

(nec autem interquiete unquam indiget) fatigaridebet, additaque potius arena<br />

quam ftercore, ferendis ftugibus aptior reddi. <strong>Se</strong>cus enim germinano nimis feftìnata<br />

aduritur vel exhauritur. Qui ab exoticis feminibus <strong>Se</strong> his qua: diutius in terra foveridebent,proventumexpettant,maturationemretardent<br />

oportet. Ne foli» luxurient<br />

pianta:, ac granispoftea & feminibus caffereperiantur, atque ita fpem votaque<br />

agricolarum deflituant. Committere terra: plantas effemina oportet menfibus<br />

Februario <strong>Se</strong> Martio, quum nempe fìnem adlatis excipit tempeftas humida. Fieri vero<br />

urrumque debet prima vefpera, non de die,nec adulta notte. Qualunque pròfundms<br />

<strong>Se</strong> quo radii f olares non pertingunt, inhumant, in vita: difenmen ea incurrunt,<br />

quod fub cute fiia mtenfe frigida terra, precipua afflate, taleas & lemma facile enecet.<br />

Cujus rei advena: &novitn experimentum non fine magna jattura fecerunt. <strong>Se</strong>mina<br />

ficut &:fruttus colligunt diverfò piane tempore in locis accliv» &finentibus quam declivioribus<br />

&c uliginofis. Quid quod horum plurima roto anno <strong>Se</strong> omni tempore plantentur<br />

<strong>Se</strong> germinent: felicius licet vel infelicius, prolocorum &rplantarum diverfitate.<br />

Quod evidentiffime apparet, pra:fèrtim circa proceras illas arbores, quas Cflcos<br />

<strong>Se</strong> Palmttas nuncupant. Etenim ha: citra ullam anni temporis, feniique àrborum.<br />

obfervationem tranfplantarevirefcuntjucunde ,'& fruttibi» eximiis abundant, in littore<br />

fterili gaudentes foveri ; modo radices, quas infinitas <strong>Se</strong> breviflimashabent, leviter<br />

tantum terra cooperiantur. Harum enim casterarumque Indicarum arborum radices<br />

adeo a frigore fubterraneo abhorrere deprehenduntur , ut nonnunquam Solis<br />

defiderio foras prorumpentes, terra fé condi vix patiantur. NonnullaE; arbores <strong>Se</strong> quidem<br />

nobiliores, ficut Acaiu, Vbapitanga, Caja, Anda, Iacapucàia,, Murecj , letaiba , Araticù,<br />

ibabiraba , Ficus <strong>Se</strong> Myrtus fylveftres Iamacaru <strong>Se</strong>Cambuy ditta: : Pianta quoque<br />

Ananas <strong>Se</strong> alia femel dumtaxat in anno florent, tempore verno, quod circa Ottobrem<br />

• eft : mox fiuttus proferunt, Sole ingrediente Capricornum, &durant ultra tresmenfes,<br />

pofteaque quiefeunt. Solus, quantum conftat, fruttus Guitycoroifemel biennio; fruttus<br />

autem arboris ibirae'e quod eftGuajaci Brafilienfis , vix quadriennio producitur.<br />

Pauciores arbores nativa: hattenus ad fativas relata: : fylveftres tamen cum fint, fruttus<br />

elegantes, <strong>Se</strong> gratiffimi faporis proferunt, maxima quidentex parte frigidos, cum<br />

aftringendi facilitate. Quafi natura benigna ha:c mortalibus immodice aeftuantibus<br />

folatio dederit, proruendbuique humoribus frenum impofiierit. Plurima: arbores<br />

<strong>Se</strong> frutices roto fere anni tempore flores <strong>Se</strong> fruttus feliciter protrudunt, fimulque Ver,<br />

iEflas &: Autumnus in iis conipiciunrur. Horum facile principcs, Murucujk-, Alangdbay<br />

Pacóba , Banana , Ianipópa , Arafa , Pindóva , Cocos, Mamaon Pinhoins, Piementa. Quftuis<br />

annumerantur, Vids, Citrus , Malus Medica , Ficus, Cucumeres , Melopepones,<br />

CitrulliMalogranata bifera &: trifora, aliaque plurima ex Lufitania <strong>Se</strong> Angola olim,<br />

<strong>Se</strong> nuper e Belgio addutta legumma, radices <strong>Se</strong> olerà paffim in hortis exculta, atque


HIST. NATVRÀL. & MEDIO Li*. I $<br />

in culinis domeflica fatta. Imo <strong>Se</strong> Piper orientale, <strong>Se</strong> alia infinita exotica, tam fata<br />

Europaca,quam Aromata Afiatica benigne fert tellus. <strong>Se</strong>d regio quondam diplomate<br />

ne vilefeerent propter abundantiam, prohibita &prorfus eradicata. Qui racemos<br />

per totum annum defiderant, vineas diverfas, diveriìs putant menfibus, maturafque<br />

poftea uvas colligunt. Vnde non ignobile vinum, creticum asmulans, exprimitur.<br />

Quin <strong>Se</strong> omnis generis fruttus atque frumcnta etiam noftratia fingulari fertilitate explerent<br />

colonorum fpem , fi quod univerfale remedium contra Formicarum illam<br />

Strumam inveniri poffet. Nam locis anguflis & quoque uliginofis vel ignis vel aquae<br />

beneficio per impigrum agricolam facile arcentur. <strong>Se</strong>d cum nulla regio ab omni parte<br />

beata, vix credo potentiflimum hunc hoftem fupcratum iri poffe. Quod non tam<br />

àSoli quam Solis vi procedat, qui ubicunque fub zona torrida, edàm in Indiis Orientalibus,<br />

atque in vicinaPeruvia, infìnitas Formicarum turmas generar. Partes autem<br />

India:, ut quoque Brafilia:, extra Tropicum fita:, Formicas vix norunt ; unde <strong>Se</strong><br />

fruges ibi uberrima. Vtinam naturaplures feras formicavoras collocaffet, qua: fimul<br />

tot myriades abligurirent, ficut mira illa afpettu animalia quadrupedia Tamendoaditta,<br />

quaeCanis magnitudine, longis inftrutta unguibus, alte fodiendo formicarum<br />

latebras detegunt, iifque illieo exertam trium fere dodrantium linguam immittimt<br />

exilem , opertamque Formicis repente contrahunr , deglutiuntque decepras.<br />

Formica: autem ha: (Rey do Brafil Lufitanis non immerito diefoe , quod perpetuarci<br />

tyrannidem exerceant) aliqua: Europsearum piane fimiles , aliqua: triplo majores<br />

<strong>Se</strong> alata:, omnivore funt. Aggercs quoque <strong>Se</strong> tumulos ingentes , in modum<br />

metarum feeni, è terra ab illis exftruttos, videas. Huc inopi metuentes fènetta:, non<br />

tetto vel calle anguflis, ut Virgilius eleganter de fìiis Formicis cecinit, fèd auguftis<br />

convettant atque reponunt quidquid populant nigra haec Formicarum agmina ; ita<br />

utincampis, infylvis, aliquot leucarum fpatio, perpetua: femitae, orìere earum ferveant.<br />

Quam vero nottu Luna piena operentur, interlunioque ceffent, quam celcbres<br />

undique earum conventus, quam diligens cum obviis collocutio atque perconttatio<br />

, quam denique futurorum quidam fenfus, cum, imminentibus menfibiis pluviis,<br />

tumulos fuos cavernofòs altiores ftruant, &:, quod omnem fere intelligentiam<br />

fuperare videtur, granorum in penu reconditorum umbilicum, quo germen emirti<br />

folet, folliate excidant, hic confpicere datur. Ita ut vel ftupidiffimus fpettator Salomonis<br />

proverbium in memoriam revocet, ubi ignavos ex earum ceconomia incitamentum<br />

laboris capere jubet. Plura de mirando regimine dicenda forent, nifi jam<br />

dudum propofiti limites tranfìiffem.<br />

Qua lacuftris eft haec Regio , ob perpetuam uliginem funditus a:que ac in fuperficie<br />

viret. Tum diverfb piane herbarum fruticumque paluftrium genere, adeoque mira<br />

natura:folcrtia luxuriat, utherbofam terram, non aquam diceres, amphibiorum<br />

seque <strong>Se</strong> pifeium latibulis deftinatam. Non omnia loca paludofa <strong>Se</strong> lacuftria infalubria<br />

effe , monumenta veterum quoque confirmant in Italia, ubi infignia quasdam <strong>Se</strong> fertiliflìma<br />

habitacula paludibus proxima, incredibili tamen fàlubritate fruebantur, propterea<br />

quod commerciumhaberent cum mari, <strong>Se</strong> motione perpetua non parerentur<br />

ftagnantes putrefeere. Circa oftia vero fluviorum, ubi paludem aqua marina fingulis<br />

asflibus inundat,ab immenfà Oftreorum<strong>Se</strong> Cancrorum multitudine perreptatur, atque<br />

tortuofb ilio arborum genere, Mangk ditto, ita obfidetur,ut viatoribus &pifcatoribus<br />

prorfus fit inacceffa.<br />

Qua montofà, raro fterilis vel otiofà apparetj, fed in acclives <strong>Se</strong> ameenos colles<br />

(exceptis vaftiffimis montium jugis in deferds mediterraneis) exfurgit. Contingit quidem<br />

arbores <strong>Se</strong>- gramina menfibus pluviis la:te virentia, asftivis ob ardores folares<br />

cmori, eaque incenfa ingenti fpatio fubinde incendium producere ; fed ipfi Incoia: iis<br />

incommodis profpicere norunt, dum loca illa excifarum <strong>Se</strong> recenter combuftarum<br />

cineribus fcecundant, ut frugibus Cerealibus Ameri anis aptiora fiant.<br />

Qua arbuftis fylvifque denfiffimis veflitur, multo olim labore Lufitanos ad pyxidem<br />

nauticam iter fuum inftituere coégit» Quod noftratibus edàm nunc <strong>Se</strong> mihi ufui fuit,<br />

inmuniendis viis per deferta, patentquenemora inlongitudinem aliquando ultra duccntas<br />

<strong>Se</strong> trecentas leucas. Qua ad arborum vaftiratem, cymba: unilignea: ex iis fìunt<br />

centum &quinquaginta hominum capaces. Qua ad altitudinem, fàgitta àfortiifimo<br />

cmiffa quarundam furnmitatem haud facile fuperat. Arbores denique varia: magnitudi-


1O G V L I E L M I P I S O N I S<br />

tudinis indifcriminatim hinc inde per campos & fylvas viderc eft, earumqùe ramos<br />

variis carduis, imo&integris divella: fpeciei arbufculis frugiferis onuftos <strong>Se</strong> ornatos.<br />

Haud dubie, quia tot volucrum cohortes, cum excrementis fimul alvi nucleos feminaque<br />

fruttuum ibi deponunt : qua: in fervido earum ventriculo premacerata, facilius<br />

aerminarit. Ex hifce nemoribus fragrantiffima: quoque arbores balfamis <strong>Se</strong> gumoi<br />

gravida:, non tantum medicina: grada, ut Copatba, Cabureibajcicariba, fed lucri caufa<br />

ob colores <strong>Se</strong> tintturas varias, aliofque ufi» eximios ad Europaros apportantur. ut<br />

funt Ibirapitknga arbor illa Brafilieniìs X*T igoXla) ita ditta, <strong>Se</strong> rubra tinttura nulli non<br />

nota. Tataiba\vc lignum flavum. Arariba cortice rubro. Vrucu. Iacaranda. Antimbx<br />

five Cedrus alba, <strong>Se</strong> alia: multa: qua: asdificiis navibufque ftruendis aptiflìma:, quod<br />

aquis miiius pervia: fint <strong>Se</strong> ferant a:tatem. Ex quarundam corticibus nunc funes igniarii,<br />

in militantium ufum , nunc in navium neceffitates torquentur, &: rudentibus materiam<br />

fubminiftrant. Denique è collifis lignis Caraguata, Tatatba, Ambaiba, aliifque<br />

ferulaceis plantis ibidem nafcentibus, ignis luculentius, quam ex concuffo fìlice, à<br />

Barbaris clicitur.<br />

Si qua: loca fint aridiora, mirabiles illas Climaces, feu funes potius «,generali<br />

nomine Timbó <strong>Se</strong> cipó appellatos proferunt, qua: fua flexilitate <strong>Se</strong> tcnacitate apud<br />

fabros <strong>Se</strong> vietores ligaminum, contufa apud pifcatores, coriarios, &naupegas, rhois<br />

<strong>Se</strong> ftupa: vicem fupplent. Inter has Climaces, non minus notatu digna illa qua: Guem-<br />

^'nomen a Brafilianis accepit. Texitur enim Cannabis <strong>Se</strong> Sparti modo , cum alios in<br />

ufus, tum precipue in anchoralia : neque marcria ulla ad nauticos funes & maris impeti»<br />

aptior ; namque ut fàlfuginem amat ea pianta, funis quoque ex illa confetta marinis<br />

aquis immerfà, identidem revirefcit. Et anchoris alligata, fluitantes in falò naves<br />

egregie continet,nontamab innata duritie, vel operis firmitate,quamviriditate ipfa,<br />

&: lentitia quadam ad inftar corii : ut Ccfe vel in altum elato navigio, modo in tcnuitatem<br />

extendat, vel refidente rurfus in craflìtudinem contrahat : quod fecus in noftris<br />

evenit rudentibus, qua:nimirum ipfa vi ac pertinacia faepe rumpuntur.<br />

Nemorum plereque arbores, cum ab Autumni <strong>Se</strong> Veris viciffitudine nihil fere pa«<br />

tiantur, fiondi bus tamen <strong>Se</strong> foliis non eodem fimul tempore vcftiuntur <strong>Se</strong> fpoliantur.<br />

Preterea non unaqua:que arbor foliis fimul omnibus orbatur, fed parte una decidente<br />

altera tam diu manet, donec prior repullulec. Mirari quoque fubit, primum natura:<br />

hoc fcecundiffimum theatrum contemplantem,herbas <strong>Se</strong> plantas in Europa à natura<br />

molles, hic caulibus lignefeentibus luxuriare : Earum quoque non paucas ratione<br />

loci inter fé plurimum difereparc j nam qua: vix fruticis magnitudinem asquarcnt<br />

in pratis, in denfìs nemoribus fumma: vidcri proceritatis. Accedit, quod varii generis<br />

Hedera: fabifera:, Phafeolique pulcherrimi, fuprema arborum cacumina fcandentes,<br />

topiarii inftar operis perperuam umbram prebeanr. Inter ha:c virgultorum opaca<br />

, ipfis Faunis confecrata homines pariter ac fera: fé abdunt vivuntque fccurc. Multi<br />

enim in illis funt fecreti tramites ; qui fui gnaros haud parva in venando voluptate<br />

perfundunt. 0^3:1^1 varum fonciumque prasrogativa multis Indiarum regionibus denegata<br />

eft, maximeque occidentalis Africa: parti habitata:, ac propterea Torridarum<br />

regionum nomen merito obtincnt : ab immodico enim & ingenti asftu-dehifeunt<br />

illa:, ut ad fluvios umbrofofquc faltus diflìtiffimos pecorurcvgreges amandari neceffum<br />

fit. In agro enim arenofo longe majores ab incolis perferuntur calores, quam fi<br />

teireus effet eodem Solo, Ca:lo <strong>Se</strong> Sole. Ita <strong>Se</strong> montofa differunt aplanis & nemorofà<br />

a nudis ,ac perinde ut humilioribus aut altioribus montibus affurgunt, magifque aut<br />

minus fvlvis veflita funt, frigus aut calorcm aeri majorem autminorem conciliant.<br />

Porro ficut Peruvia crebro ex aeftuantibus cavernarum latebris: ita nunquam Continentis<br />

hujus trattus oricntalis terre motum fuitexpettus. Metallis enim &igne fiibtcrraneo,<br />

fpirituum &: vaporum genitore paffim deflituitur. Excipe montes in Prefettura<br />

{eara adeo argentiferos, ur thefàuros hattenus pollicitos , nunc cum foenore<br />

Bara vis preilare cceperint, atque etiam nunc preflarent, modo Plautinum illud minus<br />

in nos quadraret.<br />

Tum denique homines no/Ira intelligimus bona ,<br />

Cum quA in potè/late habuimtis^ ea amifimtts.<br />

Atque ha*c de diverfitate terreaiobis cognita:.<br />

Illa autem deferta &folitudincs frequentibus jugis arduas,inquc Occidentem porrettas


HIST. NATVRAL. &MEDIC. Lii. 1, n<br />

tettas Anthropophagi tenent. Europaei qui inveftigando loca incognita vaftiffunos<br />

iftos <strong>Se</strong>firagofos fàltus penetrarmi^ teftantur,fe non minus ferriles ibi, herbofòfque<br />

montes <strong>Se</strong> convalles vario animalium genere occupatos vidiffe, quam in littoralibiis<br />

<strong>Se</strong> habitatioribus locis. Quod ipfùm poftea verum comperi : hoc tamen difcrimine,<br />

quod quo ad mediterranea loca penetres altius, co plura quidem mineralia<br />

eaque ignobiliora fèofferunt, fèd fontium inopia atque ob auras devigefcenres aeflus<br />

dìurnus major, <strong>Se</strong> nottium frigus intenfius : frequentiores denique lacus pifcofbs hybernas<br />

pluvia:, in asflivam penuriam , fùppeditant. Mediterranea enim opem plurimam<br />

a cado imbrido habent, non circa vegerabilia folum, fed <strong>Se</strong> ferarum arquepiA<br />

cium miram obxfìtatem , ut condimento proinde minori indigeanr. Mei quoque<br />

fylveftre, fruttus Iacabucdjo, Ietaibd, Palmas <strong>Se</strong> fylveftres Ficus, defettum fruttuùm<br />

Acajti in defertis locis fupplent. Qua: tefquis <strong>Se</strong> rubis , cxterifque fpinofis fruticibus<br />

paffim adeo horrent, ut vi via faciendafit. Inter estera, Caraguatdy aliique cardili,<br />

rorem <strong>Se</strong> aquam pluvialem copiofe concavis foliis, calicis inftar perperuo conrinent,<br />

qua: deficientibus rivis <strong>Se</strong> pluviis ingenti fòlatio hominibus a:que ac animalibus<br />

exiftunt.<br />

Duas tantum indomita: fera: (ferpentibus exceptis) in tam valla Regione extimefcenda:<br />

reperiuntur , Tigres <strong>Se</strong> Apri. Quarum illa: infidiofàs, velocitate valent: hi<br />

tardiorefunt curfù.Vrreque autem famelica: exiftunt. Easdem pafta:, quodmirere, adeo<br />

fiunt ignava: &meticulofx, ut ab ipfis Tapuyeris» <strong>Se</strong> gregariis etiam canibus, in fugarci<br />

confeftim agantur de capiantur. Vfque adeo fatietas non homines tantum fed<br />

<strong>Se</strong> feras enervar. Inter belluas marinas vero , plures invenias feroces <strong>Se</strong> prodigiofàs<br />

fàtis.licet enimfummè admirabilis Dei potentiaatquefòlertiainrebuscoeleflibus,iifque<br />

qua: in aere <strong>Se</strong> terra fiunt, unicuique patefeat ; maxime tamen ea in mari prelucere<br />

videtur, in quo ram varia: <strong>Se</strong> flupendae rerum forma: confpiciuntur, carumque vires <strong>Se</strong><br />

proprietates deteguntur, utquasrendi &: contemplandi nulli» unquam futurus fit finis,meritifTimoque<br />

jure ea quae dignofeitur pars,illius qua: ignoratur minima dici poflit.<br />

Sunt autem Thynni, Delphini incredibili velocitate caeteros fùperantes. <strong>Se</strong>rra: porro,<br />

te Lamia: five Tuberones inter rapaces primum locum obtinent. Hi formidabili rittu<br />

pifees non tantum, fed <strong>Se</strong> urinatores devorant, nimiaeque voracitatis pcenas aliquando<br />

dant;quodpifees echinati, cornuti, tum quoque venenati,deglutiti eos interimant*<br />

Sicut eleganter Oppianus olim cecinit :<br />

Occi/a occidunt hoJlem,perimuntque necantem.<br />

<strong>Se</strong>rra: vero perpetuum cum Cetisbellum gerentes, eorumque prafeordia gladio radiis<br />

acutiffimis horrido fodicanres, mare tingunt cruore.<br />

—•——> His.ejl audacia tanta.<br />

Hifortem Ponti Regemformidine nulla<br />

A grege fejunclum ajpiciunt ,/òlumque vagantem :<br />

Atque catervatim veniunt ad marita bella.<br />

Cetorùm vero menfibus prefertim pluviis magna apparet copia, quod feetus ibi edann<br />

Quos cum maris receffu contingit haerere in vadis, multumoleiinde redundar. His<br />

quoque monflris annumerantur Vacca: marina: &Nereides, Brafìlianis Iupipidpre, Lufitan»<br />

Peixemulber ditta:, de quibus Virgilius,<br />

Frons hominemprafert, inpifeem deftnit alvus.<br />

Notatu dignum,quod eximia: tot arbores, frutiees <strong>Se</strong> herbà*,figura,foliis <strong>Se</strong> fruttibus<br />

a veteris orbis vegetabilibus, paucis exceptis, diflimiles appareant. Idem in avibus, animantibus<br />

<strong>Se</strong> pifeibus deprehenditur : ut <strong>Se</strong> infettis alatis atqu e non alatis. Quali ex diverfitate<br />

Climatum, non tantum hominum, fed etiam fènfitivorum <strong>Se</strong> vegetabilium<br />

prodirent differentia:, idquenon adeo ex aftrorum fynergia, quam vi Solis <strong>Se</strong> Soli genio<br />

peculiari. Qua: omnia ut ineffabili colorimi pulchritudine, fic <strong>Se</strong> infinita multitudine<br />

hifee in oris generantur, partim nota nobis, partim incognita. Quorum aliqua, fapore<br />

<strong>Se</strong> dignitate Europafa fuperann aliqua longe inferiora exiftunt. Ex quibus utique apparet,<br />

quam mirus <strong>Se</strong> varius lufùs fit in orbe terrarum. Meritoque beati Incoia: haberentur<br />

fi omnium horum Crearorem cognofeerent. Quumè contra tam faufto fìib<br />

ccelo, tam agreftia <strong>Se</strong> diftor ta illis fint ingenia.<br />

Hasc breviter de Aere, Aquis <strong>Se</strong> Locis ditta furficiant. Quorum utique temperies<br />

optimaparum eft ex fé culpabilis. Neque enim Solis calore torretur ha:c terra, neque<br />

fqua-


lt G V L I E L M I Pl'SONIS<br />

faualorevelaquarumpenuriareficcatiu-,nequefrigore'extingmtur,ftdroreperpetuo<br />

imbribufque multis ac fontibus irrigatur. Vnde <strong>Se</strong> feraciflimum effe, & multa illic<br />

tempeftive nafci oportet. Preterquam enim quod Balfamis nativ», ole», mellibuS non<br />

unius generis abundet, herbarumque acradicummedicammo^ ad tutandamvalemdinempotentium<br />

feraxlìt: quzftuofiflìmam infuper culturamfacit, quantum ex aliquot<br />

retro annorum meffibus colligi potuit. Animalium denique omne genus ac boum<br />

imprimis armenta in maximum numerum augeri & Crebrius parere, certum eli. Quac<br />

loci falubntatis fama non paucosolimfenesaliofque minus profperautentes valetudine,<br />

ex Hifpania, <strong>Se</strong> Indiis aliifque diflìtis locis excivit ad aèrem <strong>Se</strong> aquas has Ccelo datasi<br />

tamquam ad duo validiffima vita: <strong>Se</strong> valitudinis prafidia. Perquam mature enim<br />

pubefcunt Incolse : fenefeunt tarde, idque fine canitie aut calvitio. Quo fit, quod longe<br />

ultra centefìmum statis annum, viridi fenetta, non Americani tantum, fed <strong>Se</strong> ìpii<br />

Europei fruantur, totumque adeo territorium Macrobium dici mereatur. Non aliter<br />

acfifervorjuvenilis frigore fenettutisrepreffus, temperatioremillamin cahdionbus<br />

hifceplagis erficeret. Advenarum enim proles crebris licet morbis infeftentur ,<br />

multiquefuccumbant, imprimis noftrates infantes, non tamen id tam debet Cceli mtemoeriei,<br />

quam prepoftero nutriendi modo impurari. Exemplo funt vel maxime<br />

Brafìlianorum liberi vivaciffimi. Qui cum ventre duro fint &prominulo,folidifque<br />

toris, quamvis fubucula tantum leviori mduantur, nihilominus injunas Ccehfecura<br />

contemnunt. Ridentmatresineptamnoftratium <strong>Se</strong> veftiendis <strong>Se</strong> educand» parv u lis<br />

induftriam, qua perfpirationem impediti <strong>Se</strong> catarrhos multos generari aiunt. Nulli<br />

inter illos, ftrabones, lufèiofi, claudi, gibbove deformati inveniuntur: cum tamen<br />

infantes nunquam aut linteis involvantur, aut involuti fafciis Europxorum moreliaentur.<br />

Frigida frequenter lavantur. Idemprovettioribus ufitatiffimum eft : cumob<br />

fnnatam genti munditiem, tum ad firmandam <strong>Se</strong> tuendam corporis fanitatem. Porro<br />

alacres fiinr <strong>Se</strong> fucculenri omnes, vafifque amplis, brachiis cruribufque lacertof» <strong>Se</strong> firmiter<br />

compattis, minus tamen pinguedine farttis. Qui nobifeum militantmar»accolse,<br />

non admodum funt aut moribus agrefles, aut corpore proceri, funtque mares invicem<br />

maribus, mulieres mulieribus fimiles : eo quod paucionbus anni tempeftatibus<br />

obnoxii,etiamrarioravitiainfeminefemmifqueefformationeconcipiant.Plerumque<br />

enim ut hominum inftituta <strong>Se</strong> mores, ita quoque naruram prò vana Regioms conftitutione<br />

mutari videmus. Pra-ter longsevitatis beneficium <strong>Se</strong> alterum eft quod rariflime<br />

adverfa valetudine afficiantur. Primo quod fortibus nafeantur , & incomparabili<br />

aéris ventorumque ferenitati atque aequalitati exponantur : tum quod tantum non<br />

ianorent, quid cura: fint, quid animi affettus, quid corporea: voluprates. Sub eodem<br />

tetto,eoquelevi <strong>Se</strong> ad inverfa: modum carina: palmis inftrato, multa: fimulfamiliae<br />

degunt. Has cafas peregrinanti deferunt ad tempus, fupellettilem quam curtamhabcnt&liberoshumeris<br />

impigreportantibusfeeminis. Eodemfempervittu&amittu,<br />

eoque Amplici gaudent. Quippefolum goffypiumadveftitumillisfùfficit ,juxta illud<br />

Lucani feilieet:<br />

Terra fitis contenta bonù, non indiga menù ère.<br />

Nullus denique ìllis habendiamor, paupertatique fc addicunt Voiuntariac, ea quidem<br />

xquitate, ut cui plus eft, lubens impertiat minus habentibus, pari dandi <strong>Se</strong> pofeendi invicem<br />

facilitate. Radices omnes alimentofas, quoddignitate Manduca cedant,imo<br />

ipfum panemex oryza aut milio, Afiaticis tantopere expeti tum, contemnunt. Omnibus<br />

fruttibus poma filveftria, Acaju ditta, prasferunt, quod egregie fuccofa fint, <strong>Se</strong> ad<br />

vittum asque ac pò tum f ìifficiant. Nam ficeram ipfis fiippeditat, in multos menfes, fascibus<br />

depofitis, duraruram; &; pra:ftantiffimas caftaneas, penu recondi aptas. Alii<br />

etiam fruttus, pra:fertim Pacóba , Ananas , Mangaba, Ianipdba , Caraguata expreffi limile<br />

vinum vel ficeram fùppeditant, nec mini» inebriando idonea. Fiunt <strong>Se</strong> alia ex radicibus<br />

Mandioca,, Patata^ Milio Turcico, Oryza, qua: mafticata multa cum faliva exfpuuntur.<br />

Sputumhoc vafistandiu conditur , doncc ferveat, fsecefque ejiciat. Vinavero<br />

haec cidus aut tardius adfermentanduminfurgunt,proutdulciores, acidiores vel acerbiores<br />

funtfucci exhifceplantis fruttibufque expreffi. An non a fimili marerise cpnditione<br />

dependeat quoque anticipationis <strong>Se</strong> poftpofitionis ratio in febriumparoxyfmis><br />

viderint Medicorum f chola:.<br />

<strong>Se</strong>rvkuusjugumnequaquam tolcrant. Tripudiis inconditis &: potationibus impendio


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. L i B. I x;<br />

pendio font dediti. Cibum capiendi fiata tempora ignorant. Rette aut perperam fattis,<br />

nihil poli mortem premii aut fupplicii fìipereffe exiftimant. Vane interim fabulaJ<br />

ti,eorum, quos fuamorsextinxit,animasimmortaiesfoie, Otium amant5ma nam Lufitanorum fsevitia, alii pame ad<br />

internecionem deleti, alii in miferam fervitutem abrepti, alii fuga fibi confili ere &:<br />

intra Continentem latere flint coatti. Qui inter Lufitanos &Belgas degunt Neophyti,<br />

Chrifto quidem dant nomen, ejufque facra fequuntur ; fed frigidius. Quin adulti circa<br />

eaadeò funt remiffi, ut merito putes, ore duntaxat, non corde Chriftum colere. Vix<br />

etiamplacitanoftra, nifi renella: setati,nondumpreoccupati* animis, remotifqueparentibus,inftillaiipofTunt.<br />

Lingua inter fé haud differunr. Et quamvis quondam ex<br />

ferocipiofapia merinrorti, mutuo tamen cum Europatis commercio <strong>Se</strong> confuerudine<br />

ufque adeo funt cicurari excultique, ut exuta barbarie, humanirate nonnulli cum noftratibuscontendant.ut&hicillud<br />

Taciti ufurpareliceat,Mitius circa Oceanum vi- •<br />

vitur. Qui etiam nunc litterarum <strong>Se</strong> charatterum ignari, nihilominus antiquitatis memonam,<br />

tam pace quam bello getta accurate confervant. diligentiffime namquejunior<br />

ibus tradunt qua: à maj oribus acceperunt, imo fenes dies nottesque integras in illis<br />

tradendis confumunt ,juniores vero tradita facile accipiunt, <strong>Se</strong> retenta fideliter aliis<br />

quoque inculcant.<br />

Mediterranei contra, immanes, truculenti, finelege, fine religione, ferino prorfus<br />

rituin hunc ufque diem, nulla ftabili aut fixa fede morantur, quin vagantur huc illuc,<br />

prout vittus ubertas aut penuria tenuerir autabegerit illos. Soli vivere amant. Tu'<br />

guria nec latibula ferunt, fed fub dio perpetuo vittitant. Ita ut pauca quse de ipfis dici<br />

aut fcribi mereantur occurrant. Pifcibus &: feris mira tam odoris quam curfus fàgacitateinfidianrur.<br />

Iaculavalidiflimislacertis atque ftupenda arte, fine arcu torquere<br />

norunt. Mari non nifi nantes utuntur, qua in exercitatione tantum valent, ut truculentum<br />

illud maris monftrum Tuberonem fiveLamiamaffequantur <strong>Se</strong> capiant,fìniftra<br />

ad narandum utentes, dextra acuminatum palum geftantes, qiiem obvio hofti'contra<br />

ipfos expanfò rittuhorréndoque hiaru infurgenti infidiofè in os immittunt; bellua interim<br />

marina manum apprehendere faragens tali artificio decepta, Me profunde defigit,<br />

<strong>Se</strong> capere cupiens , vel ab inèrtibus barbaris capitur , qui dorfo furentis infiìientes<br />

(pugna fané admirabilis, <strong>Se</strong> ancipitis eventus ) jumenti inftar illam circumagendo per<br />

undas, minores pifees in efeam venantur. Preterea àdeo ftrenui funt urinatores, ut fi<br />

pifeis vel aliudquid in fundo quanrendum fit, patentibus oculis vrinentur totius horse<br />

fpatio. Quod Lettori non incredibile erit cum de ^Egyptiis proditum fit, per totam<br />

diem in aquis poffe delitefcere, &ubi ad fummitatem aquse enataverint, capite non<br />

prolato refpirare. Viri parirer ac fcemina: fufis capillis, diverfà licet tonfura, cseteris<br />

corporis partibus depilatis, vix ullo circa pudenda velamento, incedunt, aviumque<br />

difcolorumplumis fé cxornant. Colore quodam fufeo ex lanipdpa pomo expreffo,corpus<br />

turpiter pingunt> ut terribiliores in bello videantur. Et ne facies ornamento de-<br />

B ftitua-


G V L I E L M I P I S O N I S<br />

ffimamraap.llosvihramoS&long.ffimosperforar,Sa>.ma^<br />

queinferiobus & maxillìs infigunr. Quod hcetv.difadum, '»'^ e ""f^Tonicni,<br />

Ominibus <strong>Se</strong> auguriis dediti, Sriote, iàgis & * ° H » « ^ J U * ^ L m " s c 3<br />

& diverfiras linguarum, ut exinde folran arredili ma bella & crebra nalcantur, uranici<br />

ludos aliquando infenas clades convertant. Ad bella inni, miro q 11iniam<br />

ordine figlia procedunt. Admanus ubiventum eft .horrendo fremito*^ululata<br />

aérem feriunt, imbrefque fagittarum utnmque emittunt, tam * ^ ^<br />

ttas,utvelleviffimevito^<br />

tesdeincepsàvirorumconfbrdoabftment. ^bi autem peperermtfecedimtnfilvam,<br />

& infanti umbilicum conchaprecidunt, <strong>Se</strong> < ^ i c ^ A ^ ^ * ' ^ ^<br />

ritus tempore puerperi! uxons loco decumbit primis a partii diebus, <strong>Se</strong> puerpere rullar<br />

bellan» &epulis fruitur, fubindicansneceffitatemlaplasvircs relb^ancL Cum<br />

inmorbum eorum quis inciderit, amici accedunt, quifque ingenium advocat, iremedia<br />

quorum notitiam experientia fibi comparavit, profert. Mox ^pm» arborum<br />

Carnatba, pifciumque dentibus, quibus fagittas afperant, in torofis brachionur&: temorum<br />

partibus alte cutemfèarificarct <strong>Se</strong> incidunt, membraque a laffitudine potiflimum<br />

vindicant. Idem fere preflant per validam futtionem, ore pando parti dolenti<br />

applicato. Vomitimi vi concitant contortis filveftribus foli», gol* immiff». H» <strong>Se</strong> hmkus<br />

remedns fruftraadlnbitis, nihilultratentant,nec tamena:grumrelinquimt,<br />

fed unanimi confenfu, tamquam de ejus falute defperantes,clavis ligne» illuni 1 erociter<br />

interimunt : gratificantes tamen illi, <strong>Se</strong> ille fibi, quod mafcule interire ipfi contingat,<br />

omnibufque mifèriis eripiatur. Hoc enim lserabundi in ipfo mortis articulo,, quaiide<br />

Euthanafia,glorianrur. Non minori cum applaufu in parentis quam vitti nottis cadaver<br />

fà:viunt, illud pre turpi amore, hoc pre immani vinditta crudeliffimarum terarum<br />

ntu dilaniantes <strong>Se</strong> intra fé fepelientes. Vtriufque carnes (modo non a veneno extincti)<br />

offa tenus dentibus abrafk dira: ipfis epula: exiftunt. Optimatum vero cadavera ab ah»<br />

optimatibus tofta comeduntur, preter offa; qua: à proximis confangume» fervantur ad<br />

nuPnaliaconvivia,& tune in minutiffimas particulas contufa, bellanorumloco devorantur.<br />

Quibus nondum confumtis, capila fibi, infignumluttus,evellunt Vi*<br />

poffum, quinhis addarci, quibus Pra,ftigiis verbipotentes Saga: ( quas quoque Medicorum<br />

loco in predo habent) <strong>Se</strong> alii Sortilegi miris artibus populo imponant, mifenfque<br />

perfiiadent, fé ex eorum corporibus , animantia, lapides aliaque exfugere, qua: ipf»<br />

videntibus evomunt. Imo Reguli ipfì quoque fibi medendi facultatemarrogant,ad<br />

quosmatresfuos infantes aegros adducunt, qui ab illis fricati <strong>Se</strong> Tabaco confputati-, fi<br />

inter ea moriantur, à marre <strong>Se</strong> confànguineis comeduntur.<br />

Nemo itaque mirabitur fi majorem herbarum cognitionem habuerint Afiatici,<br />

quam Americani : cum hi animantibus non contenti, in rationalia quoque ruant. Iliorum<br />

autem multi ex inftituto Pythagorevelabjettiffimo parcentes infetto vegetabilibus<br />

vitam fiiftineant.<br />

Nonabsreforeexillimavi, fi fatta à propofito paulifperdigreffione, aberraverim,<br />

barbariemqueillammiièram, tumqusehuic genti paterna Ninnata funt, paucis expofuerim:<br />

preterea ut conflet,nullis creaturis adeovoluiffe novercari naturam, quin<br />

abunde alimenta <strong>Se</strong> medicamenta fuppeditaverit, eaque exatte à venenis diftinguere<br />

docuerit. Quod cum in animantibus <strong>Se</strong> plantis quam plurimis fòlertiffime, tum in radice<br />

Mandthóca, America: primo alimento, imprimis videre eft. Denique ut demonttrem,<br />

longe hancà nobis diverfam vivendi rationem <strong>Se</strong> temperamenta diverios aliquando<br />

morbos <strong>Se</strong> medendi modos fìippedirare.<br />

Reftat ut confideremus, qua: valetudini potiffimum velprofint vel averfèntur, <strong>Se</strong><br />

unde originem ducant morbi. Inquit enim Hippocrates, Corrivatio una, confpiratio<br />

una, confentientia omnia. Quorum fi vel unum deficiat, tota hominis ftruttura facile<br />

corruit. Enim vero cum fub Zona torrida, omnia aftra ver ticalia vehementius<br />

agant, <strong>Se</strong>, quoadmotumannuum, exceffufubindeficcitatis &humiditatis :quoadmotum<br />

vero diurnum, perpetua viciffitudine caloris &frigoris: nonpoteftnoneofdem<br />

effechis microcofmus experiri. Vt enim pianta novella, Soli genium, tamquam naturar<br />

ejus minus conveniens, licet in melius tranfplantata, fà:pe non fert : ita multi Euro,<br />

pari,


HIST. NATVRAL. &r MEDIC. LIB. I. is<br />

p3EÌ,autimbecillitatenaturali,autnte vivendi imperitia vel intemperantia,aeri &: aquis<br />

hifce faluberrimis, primariifque vita: fulcris, minus afluefcere poflunr. Vnde non raro<br />

illis de laffitudine fpontanea prima: querela:, qua: exfententia Hippocratis, rw«


GVLIELM1 P1SONIS<br />

is G V L I E L M 1 i » J ouodviiceraaccendat.<br />

OuiSamtariconfiiltumvult.perabusconlven j er ia,qu6perf emeanti<br />

SL.DeraatoeraracorporiShab.ti,anotono^<br />

toguin. rranf.mm, ^^t^^^y^Z^cf^&fp^b^ ^<br />

^umqradem.obtranfp.ranonemcohto^<br />

verfo illi qui mediocnter coopera lomnum capiun ,, Adm M {,„.<br />

^Sue^'e (encranr emulo P « £ £ ^ ^ S U n c m infenfibnem più,<br />

le fit inhifceRegiombus, concedere banaorio,<br />

Jorde palpirationes moventes. fl f vehementer obeft. Qui fi<br />

Inemamlnco^ .mpat.ent.us ferunt. Anteomnes ^ accer(unt.<br />

Proindesgnsjuxta&^f^^Sadfamtatem. Qu*qu" enim'enuo<br />

minus componi! vel cai di, eo' c °»bus iefcowee HiftoriamNaturalem pertraent)<br />

In quotidiano ufo potraim (un (nara rcUq j ^ f ies ^ i(<br />

A ^ a , ^ I ^ J Z ' K omnes inrer patrioshabenrar,eorumqueraiaxiraa<br />

j>„«fc., ficus quoque filvcftr e . ni o ^ excoluntur tam felicter,<br />

pars (ponte proverai : nonnull Baravi** irai ^ ^ ^ ^<br />

utiplffructus vilelcant. Inter fubt "'^^atquefecundxmerdxdelidx. Non<br />

"Jer.cani^», °P«'T" S £Suor!" radatabuà^deofpontetaraiat Por-<br />

"trSpmr^^<br />

un.bil.co in dorfo ^ ^ ^ S t > f a i o t « , , mtegris iraLriim &B«.<br />

C^it^«L^^ s ^' Uc "^fratidemdeEruiaceiscUa^volo.M«etiam<br />

b^orum cohorribus alimento probo lune..wem c mLeporcs8cCun.-<br />

tacifag., - - « u ^ ' S s<br />

culi, Eraopa-.s haud cedraia latraiS<br />

5 S<br />

,<br />

^<br />

^<br />

lot-t,,Lnfignes 01*<br />

Neque hzc tantum,<br />

laeertee, corrupte **•«"*?*£^cheano'« P ^ (aitibusoberrant.a, nuper<br />

fed & alia .dent.dem filveftt.a <strong>Se</strong> domelhca «tetvar ._<br />

* Europa;, invedafunt pecorum ^XVX^des<br />

fera & interaurcumque exiftunt. Inrer Ut "«""<br />

S L c carnis exceimnruf-<br />

wa>feranrut. Experientia<br />

qnc adeo, « ^ " « ^ .<br />

i<br />

? S ^ ^ S 2 S > d o l B locis Lentia,<br />

^mia^S^


HIST. NATVRÀL. & MEDIC. LO. I. ìf<br />

Avibus filveftribus, partim in nemoribus, partim in aquis viventibus, optimi guftus<br />

haudquaquam deftituuntur. Licet non fit hujus inftitutieas prolixe enarrare, ramen<br />

pretenrenolo, qua: palato <strong>Se</strong> farcitati ferviunt. Vtfuntqua:inmontanishabitanr,Pliafìani,Perdices,<br />

Accipitres diverfa: fpeciei, ac carneoprima <strong>Se</strong> teneirima. Hisfuccedunt<br />

Pfìttaci, Coturnices, Turtures, Palumbi, Tur di, Fringilla:, Columbi filveftres,<br />

qua: omnes tofta: menfis inferri folent. Ex amphibiis celebrantur Anfères <strong>Se</strong> Anates dil<br />

verfa: fpeciei, quarùm quidam Europaeas dignitate & magnitudine fuperant, quidam<br />

vero iis cedunt.<br />

Ca:terum inter tot volatilium genera riparia <strong>Se</strong> littoria ( eorum licet aliqua fint carne<br />

minus tenera ) Ardea: ftellares <strong>Se</strong> non frellares, Ruflicula; atque Gallina: paluftres,&:<br />

fimilia, minus funt prètereunda. Adde <strong>Se</strong> Srruthiones primarios Ambra: grifea: predones.<br />

NobileilludBituminis geni» Ambra dicium, Spiritibus imprimis vitalibus reflaurandis<br />

per omnes Indias celebre, ex ignotis Oceani faucibus copiofein Brafilia: littora<br />

eruótans, non nifi procellofo mari alluit. Vnde fir, ut vix ceffante tempeflate aves<br />

&quadrupedes nonnulla: in ipfolittore cerratimeam devorent,priufquamipfi maris<br />

accola: iftuc pervenianr. Quod equidemmirimi, cum omnis anre infolationem molle<br />

tantum gluten fit Ambra, ingratoque adeo odore nares feriensut ab inexperris piane<br />

refpuatur: ammalia tamen dulcem ejusodorem, licet hominibus adhuc latentem^<br />

prius perfentifcant, ejufque fapore Uremie fé oble&ent.<br />

Enarrato carniumufu quotidiano, depifcibusnuncdicendum. Dubito nobilitate <strong>Se</strong><br />

frequentiapifcium anulla Regio beatiorhacceriferipoffir";Mari,fluviis &lacubus piT<br />

cofiffimis, fquamatos, afperos, la:ves, molles, cartilagineos, turbinaros, omnegenus<br />

abunde fuppeditantibus. Vnde advena: a:que ac primi Incoia: a:gri ac fàni perpetui funt<br />

Ichtyophagi: quippenonfolum exhauflo omnipenu, prò primario fuftentaculo, fed pra:<br />

ca:teris deliciis, ficut olim Romani, eos ampleduntur. Inter quos Cyprini, Alburni,<br />

Tinca:, Carpiones, Truta*, Aurata:, Lupi, imo ipfi Afelli, Europa:orum figura <strong>Se</strong> fapore<br />

aemuli, primum facile locùm tenenti Timi Orbes, Solea:, Scombri, Acus, Raja:, diT<br />

verfa: fpeciei. Cancris quoque, Teftudinibus, Gammaris, Squillis, Conchis, Oftreis,<br />

omnibufque teftaceis&cruftatis,prefertimpaludésreceffumaris exficcata:, magnopcrefcatent.<br />

Congri denique, Scari, Anguilla;, & hujus generis alii, quibus fuperfedeo.<br />

Quiinfuperficie maris degunr pifees, menfibus pòtiffimum pluviis, quodimbribus<br />

gaudeant, capiuntur: iis vero qui in receffu fluviomm & ako mari funt, omni fere anni<br />

tempore, fed ut plurimum sellate pifeatores infidiantur ; arque, tum melioris pabuli<br />

gratia, tumardoris extimefeendicaufa, proximafeopulis domiciliainque iis fàlubriorapafeua<br />

deligunt, ac proinde fàxatiles <strong>Se</strong> fundi pifees dióti. Pra:cipuorum nomina ,<br />

icones, differentias &: proprietates videre eft in fequenti libro.<br />

In finubusvero <strong>Se</strong> lacubus neepifeium copia nec varierate àmaritimisftiperantur,<br />

quod, licet promifeue àlii aliisceleriuspàriànt, <strong>Se</strong> crefeant, in lacubus tamen liis aeque<br />

ac in fluviis citius, quam in ipfb mari id fieri contingit. Iique licet marinis <strong>Se</strong> fiuvialibusdicanturinferiores,dignitatehaud<br />

multum tamen cedunt, quodnon ftagnantes<br />

vere finr aquae, fedperfpirent, indeque fluenta <strong>Se</strong> rivi aliquando egrediantur.<br />

Pifees denique vel Sole exficcantur,vel fàle (qui copiofèinfàlinishiccolli^itur) condiuntur,<br />

inque penu confèrvantur. Quodfì crudioris cibi imprimis pifeium concociioni<br />

aqua: potum miniis fìifficeré experiantur, pulverem ex fàle &: modico piperis Brafilienfis<br />

pra:paratum, Iuquitajd dicium, intermifcenr,condimentumque inde confìciunt<br />

ventriculo fàluberrimum, arque in omni peregrinatione merito circumferendum. Ira<br />

Ut veriffimum tandem in hifce calidioribus terris compererim illud Galeni teflimonium<br />

de (jra:cia:pifcibus. Alimentimi feilieet ex plerifque pelagiorum <strong>Se</strong> fiuvialium<br />

proveniens, fànguinem coniìftenria tenuiorem gignere, quam quod ex pedeftribus animalibus<br />

produci tur, adeo ut non copiofe nutriat, <strong>Se</strong> celerius dif cutiatur. Ha:c de cibis<br />

fùfficianta<br />

Poti» porro ufitatus <strong>Se</strong> longefàluberrimus (fupraillum quem extotfruélibus exprimi<br />

diximus) aqua eft limpidiflìma, divinitus hifce regionibus conceffa. Quacjucundo'refrigerio,<br />

Solis imprimis ardore fracìx», refocillare aefummopere recreare folet.<br />

largius & crebrius pota, nullos in ventre vel hypochondriis flatus aut tormina excitat,<br />

neque ventriculum debilitat, fed melius quifque inde fé habet : modo c*h*in>4jr(&>ì <strong>Se</strong><br />

Regionis temperamento conformis fuerit. Atque hinc quidem ilico fiidores&rurrr<br />

B i nas


,, GVLIELMIPISONIS<br />

nas provocar, adeoquc appetitum ftomacho f ^ K ' p e ^ S « ^<br />

raracmm fuamrenraratcmalimentimiinpar.« hqoidiores pene sa(kenes<br />

dir, impediens.ne velpingmor ahmenr. fuccosad— veR, ^ ^ ^<br />

aut membra cxrerna protrudantur. Vnde fa, u a calcoli.. p lurimos<br />

raorbis przferver, rariflìrmequededuobus .U.s mal sfaquo^ ^ '/ ^<br />

bearaaLodumfeneaaàror*rummsiberace^<br />

potumpreter aquam roto vita; curricolo godane. Vndfacile e<br />

aicent.bus,M«K?.M^effege'ites^<br />

nive & mctallis ledi mrz è fontibus Or.ent. obverfis fcaru. ^ , l°ngo ,<br />

qoe Solisardore excoquuntor,gratiiW « « T ^ t S ' ^ e c t S ^ ì d i :<br />

Mbcrnis menfibus minus quandoque limpida ob creb.as pluvias » "«^dteibui<br />

*ft.vis,obauram.ntenfiorem,frigimrama^^^^^^<br />

regionibus; fedmolles, leves arque concorra faciles. Aqua: «'"° u *<br />

L.. ravimaue fubinde inducont nifi excoqoantur. S.cur enim conrmgir noirara<br />

"Ud.sVXlT(yenr.bostenraramum educiper P° s .-' ffisTClu "^^ l o d|t<br />

vemedis facile quod levimmum furfum rapir ex lacubus ipfoqueman.rel.ao quodia<br />

nrar ftp opter craflitiem U gravirarcm. i ^ ex tumrais & montib-Pt^«<br />

Wucont%uiventre(unr draiore. fiqusveroaqua.iaxa&f=£C<br />

ducunt,quinumid.ori6cmolliorifuntventrc,quodrd.ccent.Abaqi.islubialiisKpa<br />

r^rTusIrorumabftraendum,quod,ndomir3eacdur^ventresadftrragan . Acprondeob^mpeririamilliqravenrrcmfolvercexiftimar,.:,<br />

falluntur, q P f " ;<br />

&cumftabilesmnt, àSoleexuruntur ,novoque accedente imbre, craflk&ol.da:cvadraTondcfir,<br />

ur b.bentibos l.cnes magni Sccorapacti fianr vcntrefque duri & caUdi.<br />

V^eraninonnTiniKfolerrcsfuncmaquaromdi^^^^^^<br />

verf.svmotumqualitatib..sdifcernendis,quosimprudentia:infunulant,fanullohabto<br />

afeirameaqualbibanr.Illiemmoptimasnu^^^^^^<br />

ribuslocis (fubrerraneisob teporem negledis) m urce.s «ailibus no£tóquc: d.eique<br />

fob diorefervant, obiravitisraWricalibos intenfiffime f>S°°£&Z£<br />

„ rur adAphorifHippocr. Aqua quadro calefa <strong>Se</strong> Ciro &igefit,lev.flimaclc.atiruanti-<br />

>.tur,auj\puoiu.«iii n i .(-„(rI^„njjnu.Jcanredeeuftata,biberenonconbustameneamlicetgraruTimam,raiiottacondinir«"<br />

& ><br />

uusiiiiiuitu & Armilites, peflimaomn.no coniuetudrae, tri-<br />

^ ^ L ^ S S ^ S S ! ^ £ a -uefi-um fuperbibun, Quali ejufmodi<br />

vehiculo opus effet,eque duobus hifce contrams, cordis aliorumque vifeerum tonus nihiluateretur.<br />

Preterea Afrorum <strong>Se</strong> Europxorum promifeua turba, olente ilio & nimiiun<br />

familiari poni, qui G arapa vulgo appellami-, f è implent, quem caupones, lucro<br />

inhiantes ex mgro iàccharo <strong>Se</strong> aqua conficiunt,& vix defaxatum vili pretio divendunt,<br />

additisfUbinde foliis arboris^Wr/f, quorumcalorevaporesexcitantur,citiiifque inebriar<br />

e facit. Concedi tamen poteft, fifumatur modice, fi rite factum <strong>Se</strong> vetus fit. Dilutum<br />

quoque aliud ex aqua fontana faccharo& limonibus confecìum iani pariter ac<br />

a-gri in delia» habent. Sicut& illuni hquorem quem Lucani» apud India: populos in<br />

ufii fuiffe teftatus eft.<br />

JVutque bibunt tenera dulces ab harundinejùccos.<br />

Cerevifiamvero Europa:am, Vmumabfinthites, vini quoque Spiritum quidam ceufalubnora<br />

his oris maximopere commendant, fed immerito. Vinum Creticum per<br />

omnes Indias quod per fé fine arte f ubfiftar, caeteris vinis Europaeis eft preferendum.<br />

Cujusufus modici» fitvefperi, manenullus. Necleviterpeccaht,quiTorridisplagis<br />

paulo plusjufto illud bibunt. Quippcnunquamexpertum eft, potus frigidioris exceffiim,<br />

tantum nocuiffe, quantum calidioris, quidquid nafutiores refragentur, quibus<br />

ob malam confuetudinem <strong>Se</strong> intemperiemjam vini ufu acquifitam fecus videtur. Venrriculus<br />

enim eorum extenuatus ob mopiam caloris nativi,atque etiam ad ipfum aliunde<br />

influentis, cogit eos vino uti, atque in ejus ufu perfeverare. Quod quoque Galenus<br />

lib. v. de fanitate tuenda cap. x 11. confirmat. Spiritum enim ex vino vel frucluum ficera<br />

deflillatum calere non tantum, fed <strong>Se</strong> ficcare conftat, tum potiflimum quando pituita<br />

cruda ac feculenta colluvies pabulum haud fufficiens objiciunt, in quo acerrima<br />

atque exurens vis fefe hebetet. Et tune vifeera accendit, appetentiam profternit,<br />

<strong>Se</strong> pedetcnum mima confuetudme exequias ante mortemmaturai, utmùjies, proh<br />

dolor,


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MED-IC. Lia. I. 19<br />

dolor, obfcrvatum eft in Indiis. Quinvinumipfum, ejufqueextradum,tamquamMedicina<br />

infirmis mm animi tum oorporis, data funt : hoc ad nimiam Spirituum diffufionem<br />

verfiis centrum in momento revocandum ; illud, vel ad hilaritatem excitandam,<br />

vel ad laffitudinem tollendam, vel denique adflomachum in fenibus roborandum:<br />

fed quia pauci non infirmi, fada funt tandem omnibus potus. Ex his itaque fàtis liquore<br />

puto, veras longarvitatis fimul &incolumitatis caufàs ; cum aèr, olerà, fruclus,<br />

animalium carnes aquarum naturam fequuta:, per continuam gcnerationem co deveniant<br />

ut hominum temperies fere fit qualis aquarum.<br />

Hadenus de ufu <strong>Se</strong> abufu rerum, ut inde conflet, hunc orbem habiranti, quibus <strong>Se</strong><br />

quo paolo meri ac firmare valetudinempoffit <strong>Se</strong> debeat. Antequam autem de lapfàreflituendaagami»,<br />

paucis attingendumduxi, quinammorbi qusevis anni tempora ac<br />

conflellationes, precipue Luna:, a:ftufque aquarum refpiciant: quiqueinterdiverfàs<br />

gentes, veldifcrepantes vel Communes fint. Primum quidem, cum ob conflantiam<br />

&:a:qualitatem tempeftatum, haec plaga faluberrimam temperiem excalido <strong>Se</strong> humido<br />

fitnada, mutationes nec tam magna:, nec tam crebra:, utfùpra dicium eli, fiunt :<br />

unde certa falutis &: longaevitatis indicia proficifcuntur. Quia, ut ait Hippocrates,<br />

Mutationes tcmporum potiffimum pariunt morbos; <strong>Se</strong> in ipf» temporibus magna: mu- e t<br />

tationes aut frigoris aut caloris, <strong>Se</strong>alia, prò ratione eodem modo. <strong>Se</strong>meftre fiquidem e <<br />

pluviofum, licet humimtas predominetur, tamen àjugi Solis fplendoremoderamen<br />

accipit.Qupd fi ex debito <strong>Se</strong> tempeflive fiat,annumprpximumfaluberrimum,&; àmultis<br />

morbis immunem prenunciat. <strong>Se</strong>meftre seflivum, rore copiofior e imbriiim raritatem<br />

compenfat. Hifce temporibus seftivis, ficut morbi citius definunt, ita acuti ut plurimum&<br />

boni judicii flint. <strong>Se</strong>cundumillum Aphor. x v.lib. 111 : Exconftitutionibus


G V L I E L M I P I S O N I S<br />

, Adonia, XXXVIII. lib. 11. Magrcam partem ferces J ^ ? ^ ^ ^<br />

tarrhi qui In ndis Regionibus fenes, hic potiffimum Iuvenes <strong>Se</strong> Infantes inteitant, unde<br />

(untcompolin plerumque <strong>Se</strong> chromci. Atque eorum longeplures morbis capiunnir<br />

S i s quam calidis , Vod a nodurno frigore mini» fibi caveau t, <strong>Se</strong> a diurne, *ftu<br />

caforem innatum evocati parianti* ; tum quoque ex mima nutrienns cibi & potus<br />

«atione, calor naturali* mftar fiamma: imbecilli* cui multum olei conformi<br />

mfunditur,fiiffocetur : undecorporanonfolumnon calefiunt, iec\<strong>Se</strong> frigidaMna g -<br />

emuntur. Quippeinram per tinaces incurrunt vel vifcerum obftrudiones, vel alvifiuxus,utPaffinrianguentes<br />

decoloresque acviva cadavera incedere videas. Lufitan»<br />

minus compofiti, fed acutiores folent obvenire morbi: Brafihanis ran,uque acuti <strong>Se</strong><br />

fimplices, ac proinde eorum curationes <strong>Se</strong> predidiones mini» fallaces.<br />

6 uodfi xftas admodum ficca fuerir, biliofis <strong>Se</strong> melancholicis ob nimiam adulilonenmiale<br />

fit. Humidum fiquidem, quod in ipforum corpore adirne reliquum eli, calor<br />

depopulatur <strong>Se</strong> deliccat, partibus vifcofìs <strong>Se</strong> craffioribus manenribus. Vnde Ternana:<br />

«quinta: & Quartana: non minus quam in Europa graves. <strong>Se</strong>d majoricumacumine<br />

citiufquetermmum attingentes. Pituitofis hxc omnia è contrario evemunt. Hieme<br />

autem minus pluviofa, teporibufque ob defedimi aura: marina: fufeitatis, corpora non<br />

confti-in£mntur,fedcerebrumnerviquehumiditate ac uligine opplentur, qua: adtat»<br />

mutatione fubito accedente, circa ^quinodium Autumnale valde noxia. Nani quia<br />

venter àredundantehumore liberati neqmt, aquam inrercutem, profiuvium album<br />

<strong>Se</strong> dimcultates inteflinorum inde nafei oportet, fic mulieres, licet toecundaj, non concipkmt<br />

tamen, crebroqueabortiunt, aut fi quando parruriant> difficulter faturci em ~<br />

mntur, eumque debilem brevique interiturum, aut certe valetudinanum. Quod quidem<br />

potiffimum de advenis mulieribus didum fit. Quantumvis tempus aeftivum hiberno<br />

fit magis falubre, quoniam in Brafilia ficcitas humiditati prevaler, naturarum tamen<br />

alia: ad xftatem alia: ad luemem bene vel male fé habent. Proinde mulieres <strong>Se</strong> infantes,<br />

cum corpore fint magis pimitofo; afflate melius quam hieme vaknt. Contra gracili*<br />

<strong>Se</strong> biliofa corpora, melius hieme, pejus aliate. Et hax quidem de intemperatis, quac<br />

moderato contrariorum ufu confervantur, corrumpuntur a fimilibus. Contranum<br />

vero in temperatis fieri confuevit- ,<br />

Cxterum à morbis , qui e vaporibus ex terra aut lacubus ortis nafeuntur , non<br />

eli libera Brafilia. Calo enim exiflente turbido , <strong>Se</strong> vento marino a terreflri vido,<br />

fuhito fiunt febres, catarrhi <strong>Se</strong> raucedines. Incoia: teflantur, occulta quadam viciffitudine<br />

fìnq;ulis feptenis annis humidos admodum <strong>Se</strong> morbofos menfes hibernos dati<br />

; ÒJ his" l'ex alios fàlubriores ac ficciores fùcccedere. Verumque comperi , non<br />

contemnenda effe ipforum moni ta. Ab iis tamen qui Epidemici vere dicuntur,&:à tetra<br />

qualitatcliinc inde crudante , vel à maligno Syderum influxu, certis temporibus<br />

farviunt, immunis femper fuit habita : Anno millefimo fexcentefimo quadragefimo<br />

tertio, aliate admodum ficca, Anthraces non lethales apparuerunt. Variola: peflir<br />

fera;, quas reflatur Profper Alpini» in iEgypto bis in anno gr affari inter pueros, hic<br />

incognita:. Triginta annorum decurfum fèmel duntaxat Africana mancipia huc Varioì'is<br />

laborantes deveda, reliquos,nullo modo contaminatos, ingenti Barbarorum<br />

ftrage, inquinarunt. Pari fere modo contagioià Lues inter pecora domeftica, hieme<br />

pluviofa, aliquos greges dcpopulata eft. Eo tamen malignitatis contagium afeendiffe,<br />

ut pcftis, (ficut in Perù via non fblum, fed & in multis Afiae <strong>Se</strong> Africa: partibus continuiti<br />

aut morbus pcfli affinis, inde cxortus fuerit, à nemine unquam compertum eft.<br />

Magnos autem &:frequentes illosdyfcntericos affedus nunquaminEpidemios tranfìiiVe,<br />

admiratione dignum puto. Quafi affiduitas Euri, ex Oceanofpiranris , aèrem<br />

icrcnet <strong>Se</strong> veirat adeo, utiòminariacontagii impediantur haud aliter àcalido&: ficco<br />

, quam fub Zoms temperatis a frigido & ficco extingui videntur. Vel quia deleteria<br />

miafmata, eximia Aciis puritate abfbrpta atque cvida, fi non intotumpeteant,<br />

la Item vigore deftituta, vernaculis quidem, fednon graffantibus illis morbis pariendis<br />

furficiunt. Vnde apparct quanto Epidemici caeteris vulgaribus funt vehementiores,<br />

tanto in aere ad mutandum corporis habitum, &ad peius aut melius difponendum,<br />

ineife vini majorem quam in diasta <strong>Se</strong> caeteris non naturalibus.<br />

Plenilu-<br />

b


HIST. NATVRAL & MEDIC LIB. I. 21<br />

Plenilunio ac novilunio, imo <strong>Se</strong> quadrantibus fìngulis, alterationes manifeflas corpora<br />

r ecipiunt. Quo fit, ut Medici non nifi neceffi tate urgente, medicamenta pr opinent.<br />

tune enim dolor exafperatur, &pejus haber aeger. Idem cogita de Solis motu<br />

diurno,cumfuprafidemeircameridiem, biliofimorbi, nodu vero piruitofi, ingravefeant.<br />

Moti» Luna: diurnus non minus quam menftruus, mutationes evidentes fufcitans<br />

, obfervatu digniffima operatur. Singulis enim fex horis, accedente mari,<br />

morbum ingravefeereac dolorem exacerbari : viciffimfex aliis, quibus mare recedit,<br />

cruciatus paulatimminui& mitigati, ipfi argri telìantur. Quod in acutioribus juxta<br />

ac minus acutis morbis, precipue in iis qui è fluxionibus &: plenitudine oriuntur, apparet.<br />

Adeo accrefeentibus aquis, arfluque maris in plenilunium inciderne confiiguntur<br />

cum infirmitate nonnulli; ut etiam vitam cum morte commutare videantur : quum<br />

tamen vix quemquam tune interiiffe obfervatum fit. Plerofque autem pelago decrefeente<br />

extingui a:grotos, quiapreter aliorum teftimonia ipfe toties experientia coraprobatumhabeo,<br />

confidentius confirmare aufìm. Idem in parru fieri ab obftetricibus<br />

obfervatur. Ita ut validiffima: ha: influentia: <strong>Se</strong> occulta: Codi mariumque qualitates,<br />

eofdem effedus nafeenti <strong>Se</strong> denafeenti impertiri videantur, <strong>Se</strong> hunc à vita: angufliis,<br />

illum à carcere <strong>Se</strong> vinculis uteri materni abfolvant. Haec eadem de animantibus brutisaffirmant,<br />

quod àme tamen nondum expertum fateor. Ariftoteles nullum animal<br />

maris a:ilu exfpirare inquir. Nec efteur Plinio aliifque veterum hac in re pareamus,<br />

quafiab Aftris, vel Luna:potiffimumdefedibus.&:audibus id depender et. Cum<br />

fidus illud molle, feemineum, nodurnum, fi in conchylia, frondes, fimiliaque fublunariaagattanquamcaufà<br />

remota; minus verifimile ramen,in hominem eo ufque vires<br />

fuas exerere, fed eum potius expropiore caufà pati. Cum enim abundat vaftifumus<br />

hic vicinus Oceanus, omnia non foium qua: proximaflint, fed etiam longius diffita,<br />

multo vegetiora &: quodammodo repletiora fiunt, atque alterantur emacianturque<br />

ilio recedente, precipue qua: aliquo humore madent, ut cerebella, medulla:, fanguis,<br />

&e fimilia. Sicut in corporibus noftris commercia funt fpir itualia, ita quoque in profundis<br />

valli Oceani nares quafi mundi conili tuta: per quas remiffi anhelitus vel redudi<br />

modo efflent maria, modo revocent , unde ejus accola: imprimis non parum afficiuntur.<br />

A plurimis haud vana: fidei experriffimis viris accepi , fenes Empiricos in<br />

praxi exercitatiffimos,adhore fparium mortem fibi predixiffe,&: tune demum pronuntiaffe,poftquamjamaqua:receffiffcnt;cumque<br />

illum defluxum evafiffent, fpem certam<br />

concepiffe ad fequentem receffum fé fore fuperftites. Quod ipfumita contigit,<br />

temporeque dido occubuerunt. Hasc, ut admiratione digna, ita Medico perquam<br />

neceffaria, ut de alterius fallite, fìioque honor e mini» peticlitetur. Hanc natura: latcntem<br />

vim anxie difputare, non eft hujus propofiti : fufficiat per effedus feiviffe, quod<br />

perturbatio ha:c criticum, aliquando fymptomaticum quidprefeferat,pro difpofitione<br />

natura: aut materia: mor bilica:. Sicut enim nox , ad Aphorifin. x 111. lib. 11.<br />

criiinprecedens, a:gris molefta effe folet, qua: vero fubfequitur,levis : itaoppreffio ha:c<br />

aquis decrefeentibus definens, quo gravior fuerit, co melius <strong>Se</strong> levius difpofitum relinquit<br />

corpus, fi modo r equif ita ad crifin adfint : fin mini», mors eo cer tius f ùbf èquitur.<br />

Obfervandum autem quod ha: perturbationes nodu fortiores, quam interdiu<br />

exiftant. Quali hi motus, Luna: plerumque motum fequerentur, qua: nodu magis<br />

quam interdiu vires fuas exerit.<br />

Crifium obfervationcs frequentiffimeoccurrunt, modo morbi natura rirecognof^<br />

catur, principium caeteraque morbi tempora non ncgligantur. Et totum hoc quidem<br />

infubjedisad CeeliSoliquehujustemperiem conftitutis, omniumque maxime inlndigenis,<br />

comperies. Crifes fà:pe perfeda: .fiunt, <strong>Se</strong> quidem tempore xftivo potiffimum,<br />

quia magis conflantia & aequalia tune funt tempora. Quapropter Hippocratis<br />

Aphorifmumlib.i 11. veriffimum quotidie experiri darur. Conftantibus temporibus, fi


AA<br />

GVL. PISONIS HIST. NATVR. & MEDIC. LIB. I.<br />

rare amat. Tum, ficut longo ahi profluvio detento vomitus arte concitatus, prodeft t<br />

itafponte fuperveniensfaepiiumeiulvitmorbum.<br />

Porro, quemadmodum hodieina: novi orbis navigationes confitmant, quodfecundum<br />

divella illa mundi Climata mores gentium <strong>Se</strong> vidus diverfi funtùta <strong>Se</strong> morbi mortefque<br />

difcrepant: Vtque vetercs morbos extingui contingit, ita&hovos exinfolita<br />

hac fìderum reciprocatione <strong>Se</strong> inclinatione, atque Terre Auftralis temperie generari :<br />

quorum aliqui tranfèunt ad alias mundi r egiones, aliqui permanent ; aliqui vero graffari<br />

defierunt (ficut de ^gypto quoqueteflantur authorcs) obmutatam vidus rationem.<br />

Imo, prxter ha:c quod Cakum, Anni tempora, Aquarum <strong>Se</strong> Ciborum diverfitas,<br />

Ratioquevivendiprorfìisalia, faciletemperamentaimmutent, accedit variarum<br />

auoque nationum mixtura. Sic Europasi coèuntes cum Americanis fceminis MamekcoS,<br />

cum^tliiopiffis Mutatosi denique Americani cum Africanis Nigritis Cabocles vocatos<br />

progenerant. Ex iEthiopiffis cum Lufitanis aliquando gemellos alterum alba cute alterimi<br />

nigra, crifpiscapillis, oculis casfiisnafei vidimus. Quafi non folumvegetabilia<br />

<strong>Se</strong> fenfitiva tranflata degenerarent ; fèd &: gentcs alio tradudas <strong>Se</strong> gentibus externis<br />

commixrenativumgemumamitterent, haudfecus acfluvu falum ingreffi propriam<br />

perdunt aquarum dulcedinem. Quod cum ita fit, quis dubitet, ex ejufhiodi variis infitionibus<br />

<strong>Se</strong> fèmente, non diverfasTruduum crafes exfìirgere, atque inde nunc implicatos,<br />

nunc novos generari morbos ; qui exercitatiffimos quandoque viros itadefatigarunt<br />

in praxi, ut circa morbi diagnofìn <strong>Se</strong> prognofin, quam maxime vacillaverint ?<br />

Atque in tanta rei incertitudine non minus hi circa morbos Endemios, quam illi fùam<br />

olim in Luce Venerea, Sudore Anglico, Scorbuto, Plica Polonica, Mentagra iEgyptiorum,<br />

aliifque id genus morbis dignofeendis <strong>Se</strong> curandis, infeitiara ingenue fint<br />

confeflì. Donec tandem remediis cxquifitioribus inventis, morborumque temporibus<br />

accuratius obfervatis, quofdam expulcrint. Nonnulli morbi expartenovi videntur,<br />

qui3 periodum, tempus, cademque accidentia, non rite obfèrvant, curandi tamen<br />

rationc non femper differunt. Qua: omnia ut rede dignofeantur, folerti <strong>Se</strong> fagaci judicio,<br />

multaque experientiaopus eft. Ego, quantum temporis publicis curis fiibcidere<br />

pomi, Obfervationibus hifce colligendis impendere volui. Spe certa frems ,poftventuros<br />

Iatrofophosfuoingcnioatque induftria,ea quacadhucdefiderantur, aliquando<br />

fuppleturos, aut fi quse minus rede dida, candide reftituturos.<br />

FINIS LIBRI PRIMI.<br />

Q V L I E L


GVLIÉLMÌ PISÓNIS<br />

H I S T O R I &<br />

NATVRALIS & MEDICA<br />

L I B E R SECFNDFS.<br />

De JsQttura &• Cura Morbonwi in India Occidentali*<br />

Imprimis vero in Brafilia Familiarium,<br />

INTRODVCTIO.<br />

Ndia Occidentalis atque Orientalis cum fit Medicamentis<br />

omnium generum <strong>Se</strong> ad omnemcurandi neceffitatem inftrudior,quam<br />

Medicis Rationalibus: mirum effe nulli debct quod<br />

hadenus tam multa infigniurn virtutum recondita infinugerat,<br />

merita in lucem protrarti. Quamvis enim plurima in hac<br />

Barbarie occurrant cruda corrUptaque <strong>Se</strong> Hippocratica arte<br />

indigna : flint tamen non pauca infiiper utiliffima atque antiquitatis<br />

armula , quaeque vel eruditiffimos Medicos exercere<br />

queant. Multarum fané artium rudimenta ipfis ab animantibus<br />

(Qua: benigna mater natura noluit carere arteinfitaimprimis curandimorbosfiios)<br />

adnos redundare fatendum eft. Quis dubitet ab his etiam mortalibus, licet remotiffimisà<br />

Dogmatica medendi arte, non plurima fàlubcrrima &fecreta remedia atque<br />

antidota medendique modos veteribus incognitos ad nos polle derivati ; quibus<br />

paulatim per mani» tradir», & tandem quafi in fùccum. &fànguinem a Rationalibus<br />

converf», Dodorum Schola: <strong>Se</strong> Libri fuperbiant, modo acceptis è vulgo remediis<br />

ratio <strong>Se</strong> redus ufìis adhibeatur, in quo Summa artis polita eli? Experientia authorumque<br />

teftimoniis conftat, omnes paffim Indiarum Incolas Medicinam facere, <strong>Se</strong> Morborum<br />

notitiam exfymptomatibuS venati, ac caufis negledis, communi quadamanimi<br />

notione eruere indicationesex Morbis, iifque fatisfacere conrrarium remedium<br />

opponendo. Calidius enim <strong>Se</strong> tenuius quod evafit, refrigerando <strong>Se</strong> incraflàndo : quod<br />

factum eft frigidius <strong>Se</strong> craffius, calefaciendo, attenuandoque : quod abundat aut turget,<br />

evacuando conantur reftituere in integrum. In quibus medendi conatibus, quantum<br />

vel fibi conftent, vel deficiant, fblertiores facile viderint,exhac qualicunque<br />

Medicina Brafilienfi, à me per feptennium obfèrvata, <strong>Se</strong> ut potui fùccinde tradita.<br />

Quantum vero fèptentrionalium Terrarum Incoia: Indiarum Aromatibus, aliifvc<br />

medicamentis atque alimentis calefacientibus, ultra quam decetfùnt dediti: tam è<br />

contrario Indi ^Egyptiique nimis funt proclives ih vehementiora refrigerantia, immemores<br />

autignorantes, fi par fuerit utrobique errorin exceflu, hunc majorem vita: no -<br />

xamminari. Nec dubium eft, de Brafilia aliifque Indiarum locis rede dici, quod de<br />

Grascia olim Homerus : feilieet habere eam <strong>Se</strong> fìippeditare Guppaxa, mix* ^ ìS-Xà ptfiiy/J^fuym^à<br />

j XvypJ.. Interimfeniores <strong>Se</strong>exercitatiores, eximiifùnt Botanici, faciliquenegotio<br />

omnis generis medicamina ex undiquaquein filvis conquifitis conficiunt*<br />

Qua: tanta fagacitate interne <strong>Se</strong> externe illos adhibere videas, precipue in morbis a veneno<br />

natis ; ut quis illoriim manibus tutius <strong>Se</strong> fècurius le tradat, quam Medicaftris noftris<br />

fciohs, qui fècreta quaedam in umbra nata atque educata crepant perpetuo, <strong>Se</strong> ob<br />

haec Rationales dici volunt. Quos quia Andabatarum more cum morbis congrédi<br />

conftat, quis dubitet experimenta per mortes agere, <strong>Se</strong> fé Themifònesftrenue piaiftare<br />

ìdc quo Iuvenalis ;<br />

£>uot agros Themifon Autumno occiderat uno.<br />

Vt Vel hinc viderefit, quam centone gentes, Idiota: licet, ac nullis litteris excultar, cum<br />

nobis<br />

*•*


ft4 GVLIELMI PISONIS<br />

nobis Medicinam exerceant.Per manus vero tradita fibi pretepta medendi adeo mor- :<br />

dicusretinent, ut vel mortem potius fubituri fint, quam in care omnioncs fuas abuciant.<br />

Memini m caftris membra militum globulis fcolopetarumiaa, <strong>Se</strong> janyamab<br />

Europa:» chirurgis tam Lufitanis quam Batavis amputanda, Barbaros recentibus gummi,<br />

fuccis <strong>Se</strong> balfamis àferro <strong>Se</strong> igne lib er affé, <strong>Se</strong> felicita- reftituifle Oculati* mdemteft»fum,innofocomiis<br />

relida ulcera <strong>Se</strong> gangrenas, ab illisvelfolo fucco Tabaci<br />

curata. Imo moribundos ex venenatorum fungorumahorumquetoxicorum eiu<br />

folo potu infufirecentis radicis /^W/ininflanti àletho vindicatos, me alnfqueGalem<br />

nepotibus, haud parum pudore fuffufis, poft tot Alexipharmacorum <strong>Se</strong> Thenacalium<br />

Antidotaliumirritos conati». Itautpofteaejufmodicollegas Barbaros fubmdc<br />

mihiadjungipaflus firn, non adeo quidem Noftratiumvaletudinem ad tadum arteriarum<br />

moderari, quam didismodis confìlii copiam prebere fólitos.<br />

Febres <strong>Se</strong> morbi plerique in hoc America: tradu familiares, prognofi <strong>Se</strong> curatione<br />

ab Europarorum fxpius ; ab Indorum Orientalium rarius differunt ; iifque partim ex<br />

veterum inflitutis partim ex more Regionis mederi contingit. Reludantc autem<br />

morbi pertinacia, Brafilianorum pater vel mater familias adir vicinos, ut, li qius tali<br />

morbo vel dolore infeflatus fuerit, remedium ilico promar, debireque chantat» officia<br />

viciffimpreftet. Sicut olim in Grecia morisfuiffelegimus.<br />

Quotquot hancartem profitentur, five Indigena:, fiveadvenat, five mixtigeneris<br />

Molata <strong>Se</strong> Mamolucd, religioiì funt admodum in prefcribenda asgrorantium dia:ta. Sxpius<br />

<strong>Se</strong> ftatis horis, ob citam virium proftrationem, cibanfc Def edum enim quam exceffum<br />

asgris plusfemper in Indiis quam alibi nocuiffe,multis experimentis ratum habent.<br />

In quo tamen medium cordatiores tenent. Errores in tenui vidu, pranralentc<br />

indicatione virtutis, deteriores in defedi! ; prevalente morbo, deteriores in exceffu:<br />

in pari indicanone pares errores. Cum autem in febribus hifce multifque aliis morbis<br />

acutionbus (raro a falla pituita, crebro a bile ortis ) liberior exhalatio fiat, <strong>Se</strong> fpiritus<br />

nimium artenuati, facile ad delirium exacuantur ; vidus paulo plenior <strong>Se</strong> humidior<br />

non abfque ratione conceditur , quod acrimoniam bilis retundat, exficcationi<br />

hedica:occurrat, &fpiritui elabenti fuccefforem faciat copiofiorem. Huc accedit<br />

falutaris ille ante enarratus, lotionum, irrorationum,balnearum fngidarum &: tepidaruhiufus,<br />

Adeo denique eos tranfpirationis libera cura follicitat, ut nihil arque caveant,<br />

quam nequis convalefcentium vel folis radiis, vel vento terreftri nodurno fc exponat.<br />

Ita, ut ex noftris Belgis quofdam paulo rigidioris vita: impatientes ab ipfis pror*<br />

fùs derelidos viderim. Quamobrem morbo licet profligato, exquifitiffimam vivendi<br />

rationem diutius inftituunt, ne languidis vifceribus bilis repullulet, <strong>Se</strong> febrilis miafrnatis<br />

incrementum fiat.<br />

Cordialia refrigerantia& putredini tefiflentia, nunc in fyrupi, nunc in conditi formam<br />

redada, ha:c maxime probantur qua:fiunt expomis CMurucujd five Granadillis,<br />

(ex celebri ilio flore paffionis natis ) Limoniis, Arantiis eorumque fioribus Mangdbts,<br />

ybapitdnga, Ficubus filveflribus fragrantibus Iamacaru didis, pulpa Citrulli, Cucurbita:<br />

majoris <strong>Se</strong> pomorum Ianipdpa : tum è piris &prunispunicis qua: Araci <strong>Se</strong> Guajaha<br />

vulgo dicuntur. Radices porro fucculenta: arboris Vmbu ( qua: dignitate <strong>Se</strong> fàpore<br />

Citrullis haud cedunt) recentesmirificc ardorem <strong>Se</strong> fitim extinguunt : accedente<br />

largiori frigida: pò m, <strong>Se</strong> decantata illa ptifàna ex radice Mandihoca fada, qua: vires<br />

imprimis reficit.<br />

Si purgandi fit neceffitas, abftinent à medicamento forriori, imo ulna Tamarindos<br />

Mechoacannxque recentis condituram, vel fimilia laxativa, vix afccndunt in<br />

morbis acutioribus » Qua in re folertiores difpenfant, quafi memores Aphorifm.<br />

x x 111. lib. i. prò quo magnum eft quod fìippeditat Barbarorum praxis. Caeterum<br />

conftitutio <strong>Se</strong> temperamentum Regionis, vidufque ratio fimplicior <strong>Se</strong> alia plura facile<br />

dirimunt litcm, utrum majus debeat haberi remedium, Venzefedio an Purgario:<br />

addequod tum critica: Hacmorrhagia:, tum praxis quotidiana, circamorborum<br />

rationem <strong>Se</strong> curationem , Phlebotomiae pra:rogativam fatis demonftrent : Catharfis<br />

vero, tarde potius, benigne &: raro fiat, tantumque in Meridionalfbi» tcrris poftponenda,<br />

quantum in feptentrionalibus preponi iòlet, five confervandac valetudi-<br />

,, ni, feu morbo tollendo id fiat. Ad illud Platonis feilieet didimi: Morbos non magna<br />

,, pcnculadenuntiantes,minime effeirritandos medicamentis purgantibus. Quod tamen


HIST. NATVRAL. & MEDIC LIB. IL r><br />

mcn ftridius interprimos Incolas, quam Advenas feptentrionales, vidu craffiori utentes,<br />

chronicifque morbis a cruditatibus ortis obnoxios obfervandum eft.<br />

Ad ha:c, licet anni tempeftates inter fé differant parum ,fimilefque fibi multum fint,<br />

ut alibi notatum eft, fub folftitio tamen hiberno, Sole Cancrum ingredienre, tum quoque<br />

fub Cane & ante Canem, obventorum Meridionalium tepores &humiditates<br />

predominante?, non aeque feliciter inftituuntur purgationes. Idem cogita de folftitio<br />

a:ftivo , quo din Capricorno fit, obnimias ficeitates. aliate per fuperiora, quod ob<br />

dominium bilis in ventriculo contenta:, plurimi fint faciles ad vomitimi: hieme vero<br />

per inferiora corpus purgare convenit, ob redundantiam pituita:, preferrim fi materia<br />

peccans infrafèptumtranfverfumha:reat,juxta Aphorifm. i v.lib. i v. Cujusneceffitas<br />

fi tanta in Grascia, in Indiis facile major erit. Quippe Tnxpé^oXoi io. XO,TU qui dicuntur,<br />

laevitatibus inteftinorum infeftarifolent,purgationeique per fuperiora haud facile<br />

ferunt. ad Aphorifm. x 11. lib. i v.<br />

Dubium haeret plerifque artem medendi profitentibus, quare fub zonis torridis,<br />

medicamenta purgantia , majore licet doli exhibeantur , minus tamen operentur :<br />

Cum à preceptoribus edodi fint, tutius fortiora medicamenta, majorique quantitate<br />

in Terris ièptentrionalibusquammeridionalibusfubminiftrari, ubi lapfiis virium,<br />

<strong>Se</strong> humorum accenno minus exrimefcenda. Quam diverfitatis rationem, partim ex<br />

difpofitione individui nafei crediderim, quod fub hoc ccelo calor viralis ab extraneo<br />

ambiente attradus, minufqueconcentratus, debiliusagatinid,quodà circumferenria<br />

traheredebet: partim ex efEetis medicamentis exoticis, quorum plurima quia mini»<br />

durabilia,nobiliores partes deponimt, ac terreftres retinent.<br />

In modo etiam preparandi medicamenta differunt Americani ab Europatis. Preterquam<br />

enim quod virentes &recentes herbarum fùccos perpetuo ad manus habentes,<br />

Apothecis facile careant: Remedia quoque ex variis compofita admodum averfantur<br />

; <strong>Se</strong>d fimpliciora in quo vis medendi genere ampleduntur, a quibus nempe corpora<br />

nonufqueadeo irritantur. Quam erroneam quorundamMedicamentorum farraginem<br />

Ferneliuslib. v ni. elegantiiìmilitudine confirmat. Adde, quodmuda&r<br />

genuina efficacia fimplicium clarius elucefeat. Hujus autem indagationi ftrenue incubuiffe<br />

in hoc novo rerum incognitarum mimdo, non infima: utilitatis effe exiftimo.,<br />

Preterea Lufirani a:que ac Brafìliani, nativi Medicamenti infufum raro igni, fed aeri <strong>Se</strong><br />

torinodurno verfus Orientem exponunt. Vnde frigidiufcula aurafiibtiliffimufque ros<br />

vicemeorredoriiattenuationefuaprebet, dum medicamenti acrioris <strong>Se</strong> calidioris vires<br />

moderatur. Certe cum confiderò gentem liane fimplicibus &cuivis-obviis aevilioribus<br />

herbis feliciter mederi affedibus contra naturam, tam externis quam internis<br />

: non dubito prifcamMedicinam omnino talemfuiffe, ac maximam partem compofitorumiftorumMedicamentorum<br />

a recentioribus inventam effe,fùo potius quam<br />

asgrotantium commodo. Vt vix me contineam quin cum Plinio exclamem; Quo


lC G V L I E L M I P I S O N I S<br />

tim Indorumfolida <strong>Se</strong> compada corpora ampi» vaf» ac rarapinguedine farda,fcrend»<br />

fatigationibus <strong>Se</strong> vacuationibus iànguinis aptiora finr. A prima namque infamia ad<br />

ipfam ufque fenedam (qua: utraque firma in Indigenis effe folet) cito, tuto &jucunde,<br />

amici amicis omni diei nodifve hora venas incidunt. In ilio Rhaf in, in hoc Aviccnnam<br />

imitantes, invitis tot Galenialiorumqueveteruminterdidis. Celiique ìllud didum<br />

„ lib. 11. e. x. refpiciendum, Non qua: a:tas iìr, neque quid in corpore intus geratur,<br />

fed qua: vires fint. Ea tamen cautione, ut quanto Europa:os ac Boreales fuperent fecandi<br />

frequentia: tanto cedantillis in quantitatemittendi lina vice: ut enim in ea fune<br />

liberales fàtis, ita hi è contrario parci. Nec unquam Hippocratis cxcmplum affecutos<br />

memini, atque ad animi deliquium ufque fanguinem detraxiffe; quod requinta ad id<br />

uno infubjedoraro concurrant. Injuvenili, vegeto acplethorico corpore vix feptem<br />

uncias excedunt: quater tamen imo quinquies uno die feliciter incifionem repetunt.<br />

In quo nec Agyptios piane imitantur, qui a fumpto cibo; nec Europa:os noftros, qui<br />

jejunis uteunque Sanguinem educere amant. <strong>Se</strong>d ad concentrandas vires <strong>Se</strong> lipothymias<br />

evitandas offam conditura: cum modico frigida: potu exhibent.<br />

Raro hirudinibus, qua: funt Europatis minores, utuntur : fèarificationibus autem<br />

frequenriffime , tum <strong>Se</strong> cucutbitalis corneis rite applicatis, phlebotomia: defedum<br />

fupplent. Soli» cornearum cucurbitularum apud Americanos ufiis exiftit, ea:que fìmt<br />

Taurprum parva:perpolita: quibus altera extremitas lata, altera anguftiffima parvo<br />

meatu conftat, quas non igne vel aqua calenti, fedoris fùdione cuti validiflìme arfigunt,<br />

reiterantque pio lubitu. Sudum illum ad Medicinamfpedarenovit Homerus,<br />

qui de Machaone Menelaum vulneratum curante, Sanguinem, inquit, exfùgens, lenia<br />

medicamenta adfparfit. Quam vero tutum <strong>Se</strong> validum fcarificatio fit remedium contra<br />

plurima mala externa <strong>Se</strong> interna, pretet Galenum &: Celfum, Oribafius ex Herodotoreferr.<br />

lib. v 111. e. x v i i. Et de fé ipfe teflatur Oribafius, pelle laboranti, duas<br />

circiterfanguinislibras, fibi cum fuccefìu per fcarificationem fuifle edudas. Hoc idem<br />

Indigena: faciunt volentcs cute fcarificata fanguinem demere : hincque copiofior ,<br />

quam cucurbimlis, educi folet. Verum quod ad magnasfearificationes, ac citracucur<br />

bimlas abfòl vendas, in his non convenit Brafilianis <strong>Se</strong> Europatis, neque in modo neque<br />

in quantitate. Raro enim culrello, &: fuperficiarie, fed fpinis arborum; vel dentibus<br />

pifeisLamia:(finequibus vixquemquam eorumperegrinarivideas) fiunt, altifqueplagis,<br />

non adeo in malleolis veterum more, ca:terifque externis membris, ficut ^Egyptii<br />

aliique folent: fed femoribus, furis, brachiis, omnibufque carnofis corporis partibus.<br />

Hac rationelibras fànguinis educunr, non fecus ac alii per venxfedioncm. Plurimumque<br />

adeo differunt à cucurbimlis fcarificatis. Vrvero doloribus fcarificationis<br />

fuccurrant, antequam opus aggrediantur, non fblum fridionibus, fed <strong>Se</strong> manuum<br />

\erberarionibus crcbns, fluporem quafi membris inferunt. Perado opere, vulnera<br />

aqua calida irrorant, eaque Balfamis <strong>Se</strong> fiiccis linunt anodinis. Atque hisfolumremednsplurimos<br />

affedus reftituunt, internafquepartesnobilioresànoxis liberant.<br />

Videamus tandem qua: circa Vomitoria, Sudorifera, <strong>Se</strong> Opiata animadverfione digna<br />

funr<br />

Qui Incolarum <strong>Se</strong> Regionis temperamentum calidum <strong>Se</strong> humidum effe perfpexerit,<br />

haud difficile dijudicabit, quando <strong>Se</strong> quibus per fuperiora vennes exonerare fit neceP<br />

fé. ^Eftate enim ficca bilem qualemcunque, a crebro fruduum fugacium <strong>Se</strong> horariorum<br />

efìi in ventriculo colledam , haud tutum exiftimant per inferiora ducere ,<br />

preferrimiis, qui mKpc%oXoi ra avu dicuntur. Cum alias didum fit rem Medicarci fere<br />

hic abfolvi 'meris vegetabilibus, (quarum copia facile inopiam minerahum compenfat)<br />

vomitoria plurima in ufiifunr. <strong>Se</strong>d caeteris facile palmam pranripiunt cclebres<br />

illa: radices Ipecacuana, intradamfimplicium delineata:. Ad hasprimum refugium<br />

capiunt omnes par iter Incoia:, utpote tutiffimas ad exturbandum five affumtum venenum,<br />

five cacochymicam faburram circa precordia haerentem. Pra: carteris autem<br />

rcvulfionis gratia exhibentur contra fluxus ventris, nimium in Indiis familiares. Plunbus<br />

encomiis hanc eximiam Panaceam extollerem ; fed vereor ne Satyricus quifpiam<br />

id de mea Ipecacuanha, quod tempore Catonis de Braflica nimium laudata dixit : Brattea<br />

Dia Catonis. Cxteri frudus vel nerba: ufuales per fuperiora potifTìmum operantcs,<br />

funtnuces Cathartica:, Anda, tum Ricinus Americanus major <strong>Se</strong> minor. Qua<br />

rum dotes <strong>Se</strong> noxx in tradatu fimplicium expofitx funt. Caapomónga, iitò, Manacdt<br />

aliarque


HIST. NÀTVRÀL. & MEDIO LIB. li.<br />

àli£qiie ejufdem quidem farina:, fed indomita exturbandi qualitate predita:. De qua<br />

rum ulteriori ufù&abufufedula pofteritas cogitet.<br />

Licet autem de fudoriferis exhibendis niinus fbllicita eft Medicantium turba ; attamen<br />

cum oporteat miniftros nature eam rede ageiiteniimitati <strong>Se</strong> eo ducere quo vereit<br />

; non difficile erit in Regionibus ad Meridiem <strong>Se</strong> a:ftuofum cceli afpedum tendentibus<br />

fùdores promovere cum Euphorìa. Medici miiltìs abninc.annis in praxi exeicitati<br />

ipfì adeo Theriaca: fimilifqùe compofitionìs fudoriferis temperatius &: mini»<br />

compofitum unum atque alterum longe preferendum arbitrantur, eoque tanquamad<br />

facrum febrifugum cuivis obvium confugiunt. Quod fit ex aqua fontana, <strong>Se</strong> Jàccharì<br />

momento, cum multo recenti limonumacerrimórumfùccoadmellisfereconfiftentiam<br />

codo, eamque fatis calidambis ter ve de die, prefertim initio exacerbationum,<br />

reiterant. Atque hoc modo fudores copiofé éducimt, ac tilrgcntes fervidos humores<br />

acidi tate fimul fr enant fedantque. Quod ego multoties, paucis generalibus premiffis,<br />

feliciffimeimitatus fum, ftupendofque effedus à tam Euporiflo rémedio, addito<br />

fubinde fale prunella: vel oleo tartari, contigitvidere. Etiamfì enim ctilpanda fit<br />

futilis illa credendi cacoèthes, qua: in Indiis mire afficere folet mortai es, defebrifugis<br />

fuperftitiofis, fympathicis amuletis <strong>Se</strong> fimilibus ; tamen vel inviti cogimur fateti,<br />

quarundam rerum effe eam vim, utparoxyfmumfebrilemfinenoxainfringant <strong>Se</strong> putredini<br />

fimul refiftant. Quomodo creta vitiurriacéfeentiscerevifia: emendet : quomodo<br />

fuccus limonum vehementiffimìE ebullitioni facchari in capaciffimo cacabo refifìat<br />

: Spiritus item vitrioli cum fàle tàrtari miftus aciditàrem perdar, <strong>Se</strong> multa alia, quibus<br />

brevitatis caufafìiperfèdeo, haud facile erit pronunciare. Interim argutulos illos<br />

acerrimos abftrufarum renirh, fi Dis placet, invefligatores ^ qui occultas proprietates<br />

prò ignorantia: afyìo perpetuo reputant, omnemquecaufamadmanifeftasqualitates<br />

acceptam referunt, invito, ut me haec&quasdamfupf a enarrata nature arcana edoceant.<br />

Cum vero perpètua: vigilia: <strong>Se</strong> dolor» vehementia, magnis illis rerhediis evacuantibus<br />

contraindicent, fomnumnùnc per interna foporifera &anodyna, hunc per externa<br />

qua: cogendis fint ruentibus humoribus, conciìiant. Quod totius corporis, precipue<br />

capitis, frigida: irroratione, &undionevifcida: cujufdam <strong>Se</strong> frigida: materia:, è pianta<br />

Vrucatù, tum èramis Carduilittoralis contufa:,ùiftituUntBarbari, quibus ufusopii<br />

hondum innotuit.<br />

Quia autem narcòtica honimmerito tahtopere extollimtur per omnes Indias, ubi<br />

morbi acutiffimi cum fpirituum <strong>Se</strong> humorum orgafmo, prefertim ventris illi fluxus<br />

fànguineimalemorati, Catarrhi &:Ha:morrhagia:contumacesgraffantur, opera: pretium<br />

erit circa eorum abufum bfeViter quasdam monuiffé, ne temere ad auram popuìarem<br />

captandam, Ut fiepe fit, adulatOrispotiùs quam veri M edici officiumpreftent,<br />

<strong>Se</strong> in gravifììmòs icopuloS impingant; Non fine noxa datur iis, qui ex craff» humoribus<br />

&frigidis morbis laborant ; tum quoque quibus vires five a morbi vehementia, live ab<br />

immoderata forte Venere nimis exhaufta: funt. Neque tiito exhibetur j quibiis in<br />

morbis àfluxione natisnon aliqua: generalesevacuationespra:mifla:funt, quodpedus<br />

opprimant, hoftem includant, cimi evidenti aègròtarìtis periculo; Verum fi dolor<br />

atrox <strong>Se</strong> vigilia: ex ipirituUm <strong>Se</strong> humorum ténuitate, atilu &:mordacitate ferocientei<br />

nata: fint; eoSnon tantum fedartt, fed &naturamarmant contrainimicum,eumque<br />

obortis fudoribus, quod inRegionibus calidioribiis haud raro fit,propellunt ad éxtimaj<br />

Ipiritufque vidor foras difrunditur , Unde morbi fimul <strong>Se</strong> fymptoniata tolluntur.<br />

Certe enim quam amica eft fpititibusac humoribus coagulatis diffolutio, tam grata<br />

àccepraque diflbiùtis coagulano, qua: fubtiles haliti» denfat, efferos ichores figit,<br />

mordàces fuccos mitigat.<br />

Atque Ìia:t de modo cutahdorùm nioirborurii aCiitiorum,^ Febrium potilfimum, in<br />

genere dida yelim. Deftillationes <strong>Se</strong> Oppilationes illas chronicas, ex quibus febres,<br />

fluxUs ventris, aliiquemorbi gravioreshòn raro pùllulant,advena: intemperanter vi<br />

ventes haud facile evadunt. Eo quod Cruditates, qiia: vera fernina iimt morborum,<br />

ob fupra enarratas caufàs, nonrite prsecaventi Ex iis enim edudi vapores faciuntlnflationes<br />

: iidem in capite condenfàtiDeftillationes : in àliis membris <strong>Se</strong> vifeetibus ObftrUdiones:<br />

unde fequitur aut Putr edo aut ìnflammatio. Atque ab aliqua liarum caufarum,<br />

intemperies humorum, exindeque nafeentes morbos, provenire dixerim*<br />

Ci C A-<br />

27


l8 GVLIELMI P I S O N H<br />

C A P V T II<br />

De Gaarrhis.<br />

Vum infuniti noftri ratio poftulet, profequi Cruditates, Obftrudiones, cztera-<br />

Qquemalaindepullulantia;videndum quidnotatudignum circa Catarrnos.<br />

Raìiffimis deftillatiombus veterani incola:, creberrimis advena: juvenes &puen<br />

moleflantur: Ea:que vel àfrigorenodurno,aftrido, <strong>Se</strong> compreffo capite: vela calorica»<br />

diurnis rarefadis carnibus exoriuntur. Qua: plurimas fiepe noxas vel per fé vel rationc<br />

partis in quam fluunt, fecum trahunt. ^Eftivo a:que tempore, ac pluviofo onuntur,humoribus<br />

capitis in fauces, quandoque in afperam arteriam partefque diffitas decidentibus.<br />

Quemadmodum enim omnia oppleti capitis fymptomata in primigenia lebre (teile<br />

Hippocrare) flatimenafeuntur ; itanonminus aliquando vis Sol» aere* catarrnos<br />

animadver titur, è cujus affiduitate maxima inter dum mala oriti foknt. Vt enim aqua:<br />

ftillatitia:, fiibtrado aut extindo igne, profluereceffant ;itacatarrhus ab inteniimmo<br />

foliscalorefùfciratus,nonpriusaliquandofubfiftitquama:ftusdeferbuerit.Hyemeplu-<br />

viofa, perpetui redundantes humores vifeera laxiorapervadunt, unde tufles, tabes precor<br />

diorum, maxime vero ventriculi oppletiones, alvique albi fluxus, ( qui cerebrales<br />

vulgo pradicis didi) cum phlegmate ex capite defeendente, proficifcuntur : ad Aphor.<br />

xxx. lib. v ii. Quibus per diarrhceas fpumoja funt alvi exerementa, m a capite fit defluxio.<br />

Quid quod ipfa nervorum paria, fpinalemque medullam invadimt, quod humores oppidomobiks,partiumquefacultatesretentrices<br />

minus valida: in histerr» deprehendantur.<br />

Maxime vero homines recensfanitatireftimtos, recidive quafi,iteratoquecorripiunt<br />

Catarrhi, tanto impetu, ut omnes pene nervos occupent, unde ca:citates in opticis,<br />

flupcres <strong>Se</strong> tarditates in fenforiis &motoriis excitantur. Atque hasc omnia graviora<br />

oriti exillima, fi ventus è continenti oriundus ante diluculum, apertis ^ari» caput<br />

&pedus frigido malignoque vapore fubito feriat, tranfpirationemque cohibeat.<br />

Porro fi quando contingat virilém vel fenilem attatemftillicidiis e capite, vagifque<br />

artuum doloribus (Curimentos vocant Lufitani) tentati,diuturni <strong>Se</strong> curatu difficileS efle<br />

folenr:qui tempore pknilunii,rum accedente a:ftu maris^raefertimpoft Solis occafum,<br />

exafperanmr ufque adeo, ut miffacaufa, folis fxpc fymptomatibus occurrendum fit :<br />

quippe fbatia inter articulos non folum alternatis vicibus, fed <strong>Se</strong> vifeera interna doloribus<br />

profundis afficiuntur. Ita ut Rheumatifmum vere experiantur de quo Hip. 1. de locis<br />

inhom. <strong>Se</strong> Gal. de diff. feb. c.j. agunt. Qui ob analogiam quam habet partim cum<br />

catarrho, partim cum arthritide, vulgo medicorum non raro imponit. Non quod piane<br />

negandum fit à cerebro fiibinde humores iftos immediate defeendere, cumpateat<br />

fepe dolor es in cervice incipere,&:poftmodum ad humores defeendere, fedprimamfcroiòrum<br />

<strong>Se</strong> acrium humorum generationem fieri in hepate fervidiori;unde debilius redditum,<br />

non fàtis conveniens nutritioni alimentum generar, qua: duo tam nobilis vifeeris<br />

incommoda, quam fint nimis frequentiain calidis regionibus, alias fàtis fiiperque<br />

demonftratumefl. Affedus porro hic uteunque coniitem habetfebrem lentamfymptòmaticam,<br />

<strong>Se</strong> propter diuturnitatem potius quam vita: diferimen extimefeendam.<br />

In principio curarionis abflinendum a quocunque validiori medicamento. Evacuationes<br />

enim five per alvum, five per fudores, nunquam nifi in morbi declinatione profuiffe,<br />

expertum eft. Quapropter poft reiteratas venaefecuones, prò re nata, materia<br />

morbifica eft preparanda,mitiganda ;intemperies corrigenda,omnefquepartes tam<br />

mandantes quam recipienres- roboranda:.Interim ad obtundendam humorum acrimoniam,<br />

&fedandamagitationem,jukpicelebrantur ex Aqua canna: faccarea:, Granatorum,<br />

lanipapA <strong>Se</strong> Ptifàna: ex radice Mandihoca preparata: cum tamarindis. Quibus<br />

fiiccedant decoda ex lupicanga <strong>Se</strong> Salfàparillaadfudores proliciendos.<br />

Ha:c breviterinferendajudicavi, neeaquz de catarrho dida funt cum hoc affedu<br />

confundantut. In curatione enim catarrhi proprie didi,fi utr oque r emedio,fcilicet purganoms<br />

& venxfèdionisutendumfitjprecedat VenacfecTio, ut moti humores divertantut,<br />

fluxufque è cerebro excidentes fiftantur.<br />

Catharticum unum atque alterum pituitamducens ex nuccAndd, vel excatapotiis<br />

qua: Mechoacanam, Colocynthidem, Aloén <strong>Se</strong> Guttam camboidem recipiunt, inftituiffe


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IL 19<br />

tuiffeflifficiet. His fùccedat Syrupus Tabaci ad magis incidendos vifcidos humores ><br />

atque ad arcendos afthmaticos affedus. Quod ut tuto fiat,cautione opus eft circa tam<br />

validum medicamentum. Scilicet ut gradatim dof» fyrupi augeamr, atque prepararlo<br />

ej 1» rite inftituatur. Sicut in hujus libri calce docebitur. Quibus fi forre ruens acr is<br />

humorrefragetur <strong>Se</strong> gravius periculum minetur a flupefacientibus, quod eximii fint<br />

in umili neceffirare profédus, non ulterius abftinendum ; quia tabificam pruinamqua<br />

pulmones madens cerebrum fubinde perpluit, inrercipiunr. Qua: tamen cautius exliibenda,<br />

quandiu figna repletionis in capite <strong>Se</strong> pedore apparenr : nam tune eorum loco<br />

fudorifera, fridiones &undiones preferenda: : maxime vero, ubi deftillationes vifeera<br />

&rmembrajam diu obfederint. Recipe fummitates Tupeicava, radices Aning&, Betti,<br />

Iaborandi, Aguaxima, cortices arboris febipira, folia Iaparandiba, Caaróba , Camard, Pimente<br />

filveftre longo. Ex quibus, accedentibus foliis Myrti, &: radicibus d'Araca ^alnea<br />

& fomenta concinnentur, partefque dolentes aliquoties laventur. Mox fpiritus vini,<br />

infufoPipereBrafilienfi,ftupaafpergantur. Fridones denique exoleoTabaci, Ricini,<br />

diamomeli & Myrti Americani, in quo thus aliquandiumaceratumfit,inftituantur.<br />

Pre ca:teris probatur linimentum,quod ex pinguedine vermium toftorum Iarumaiy<br />

<strong>Se</strong> venenofa rana Cotord, conficitur. Poftea emplaftrum ex preftantiffimo Elemni<br />

gammi Icifdiba, Anime, PipereBrafilienfi <strong>Se</strong> adipe capre, partibus afflidis apponen*<br />

dum. Quod ab empiricis, <strong>Se</strong> rationalibus, profpero eventu inftituitur.<br />

Fonticulorum denique neceffitas, fi ullibi, his terris magna eft, modo temporius, ob<br />

major em humorum mobilitatem,inferioribus a:que ac'fuperioribus membris applìcentur,quodferoros<br />

humores ànobilioribus partibus derivanr,&: a:que exiftenti quam fienti<br />

morbo opem ferunt. Adde mafticatoria, quorum principemlocum facile obrinetfoborandi<br />

decantata illa radix, qua: mane modice manducata, grato acorepituitam attenuai<br />

<strong>Se</strong> educit.Sternutatoria quoqueexpulvere Tabaci felici cumfuccefiu ufiir^antur.<br />

Cibiis fit temperatus ad caliditatem <strong>Se</strong> ficcitatem inclinans, totalifque abftinentia<br />

aVenei/e &:Baccho. Ad ha:c ab illa perpetua viciffitudine nodis atque diei fibi caveant,<br />

ne modo calor, modo frigus, quidmoveant; quodincautis advenis familiare<br />

eft. Poliremo potus fit defascatus ex aqua fontana, quemque Vbiraree' five Guajaci cortices<br />

, fàrfàparilla, fàffafras, liquiritia nativa ingrediantur.<br />

Cseterum cum cerebrum pituita; effe fontem Medicorum princeps affirmet; eam<br />

partim gignit, partim calefadum, ut fa:penumero hic fieri folet, è toto corpore trahit,<br />

acrurfusinpulmonem demittit,eumqueexulcerataliquando,unde Tabes enafeitur.<br />

Cujus peculiarem curandi modum opera: pretium duxipaucisaddidiffe. Cum enim<br />

non minus beato cacio foloque hic America: tradus gaudeat, quam Italia vel Grascia,<br />

Galenum imi tari lubuit. Qui ut tabidos ad InfulamTabiam, ita ego ad faluberrimum<br />

montemmari vicinum, pulmone laborantes ablegare fumfolitus, aedibus verfus ortum<br />

apertis, Euroque expofitis, occidentem vero fpedantibus, obtedis. Quod quidem<br />

non menfibus pluviis fed a:ftivis fieri convenir, cum eximia illa aéris tenuitas <strong>Se</strong> ficcitas,<br />

pulmonis ulceribus amiciffima, collapfis vifeeribus vitalibus robur reflituat. Aèrem<br />

enim prò refpiratione attradurh, non minus ventriculurti <strong>Se</strong> inteftina ingredi,<br />

quam pulmones, eleganterprobat Hofmannusinlnflitut.<br />

Inter fquillas , cancros pifcefque cartilagineos, ii qui facilioris concodionis funt<br />

cliguntur ; ut <strong>Se</strong> aves montana:, phafiani, columba: &palumba:, atque alia:, exceptis<br />

carnivoris <strong>Se</strong> altius ad aethera volitantibus, utpote calidiffimis. Lac caprinum, pra: carteris<br />

vero pulmenta, emulfiones, boleti, placenta:^ Tipiòca exficcantes <strong>Se</strong> confòlidantcs,<br />

reliquis alimentis medicamentofis facile palmam preripiunr. His addantur aqua:<br />

florum Aurantia: <strong>Se</strong>ibabirdbx. Loco conferva: Rofar. illa quae ex fragranribus primis <strong>Se</strong><br />

piris Granatenfibus fit preftantiffima, fubftimi folet. Navigatio quoque modica Circa<br />

littus, cado ac mari clementiori, animo Scorpori proficua habetur.<br />

Licet autem fyrupi Tabaci fùpra enarrati prarparatio diverfis modis inftituatur,diverfafque<br />

aliquando recipiat compofitiones prò varietate affeduum vel temperamentorum:<br />

Ego relidis caeteris fequentem prasferre folebam quem ex fùcco Tabaci maris ree.<br />

expreffi Ibj. Aqua: Canna:fàccarifererec. %iij. Meli, filveft. (grato fùo acore oxymel fuperantis)<br />

3jj. Pra:pararijuffifecundumregùlas artis. addita tamen ea perpetua cautione<br />

ut fucci Tabacini exquifitiffima fiat primum digeftio, qua vomitiva <strong>Se</strong> purgativa atque<br />

aliaqualifcunque violenta qualitas infringatur, ficut in aliis muitis validis medicamentis<br />

fieri folet. • C 3 G A-»


5o G V L I E L M I P I S O N I S<br />

C A P V T III.<br />

De Oculorum malù,<br />

MErito quidem Hippocrates lib. de Aere, aquis & locis, oculorum mala, tum<br />

imprimis lippitudines durasac vehementes meridionalem plagam habitantibus<br />

familiares effe, tum quoque iis quibus carnes calida: <strong>Se</strong> ficca:funt, teftatum<br />

reliquit. Inter primas noviciorum in Indiis querelas haud poftremum locum fibi<br />

vindicant oculorum vitia cum videndi facultate depravata vel iìiblata. Ex his quidam<br />

Sole occidente, quod minus lucis prebeatur, quam opus eft, maxime tempore plenilunii<br />

: nonnulli crepufculomatutinovidere defìnunr. Prior affedus vvK&Xama,, pofterior<br />

^i^Xama Grxcis didus. Quibus fi pertinax capitis dolor acccdat& non in<br />

tempore remediis fuccurrarur, periculum eft ne prorfiis tandem ccecutiant, vocaturque<br />

Gutta <strong>Se</strong>rena five d^ewpoixng. Omni quidem anni tempore fed afflate potiffimum<br />

ficca qua: aquarum exors fit, hic oculorum affedus advenas, vix indigenas, infeftat, rariufque<br />

nunc quam olim dominarne Quod noftrates quondam adventitii, Solis <strong>Se</strong><br />

Soli Indici ignari, mulrorum morborum originesnondum habuereperfpedas, quas<br />

poftea edodi evitarunt, eorumque principia declinare didicerunt. NvKQ,Xu7rfa, hax<br />

fpontefuacuratur,aliisadfeptimanas fex imo menfes totidem protraliitur, nec raro<br />

recidiva eft. Duplex eft hoc malum. Externum, quando nubecula: tranfparentes vel<br />

non tranfparentes fìiperveniunt. Internum, cum nihil omnino exrerius in oculo apparet.<br />

Pofterius hoc priori frequentius infeftar, <strong>Se</strong> difficilius curatur. Vtrumque externam<br />

&internam caufamfomitem habet. Pauperes &milites gregarii, corruptisfalitis<br />

(xfc alimentis, aquis preterea ftagnantibus, vinoque ardenti rancido ac fceculento<br />

vefcuntur. Addo quodintolerabilis ille Solis verticalis percuffus,ad torridum littus<br />

(quod non raro plantas pedum viatoribus comburit) oculorum aciem vehementer<br />

obfufcet <strong>Se</strong> debilitet, catarrhofque adnervos ufque opticos folvat. Sicut fà:piffime in<br />

caftris Illullr. Principis Naffav. à me eft obfervamm. Mox delaffatis, porifque apertisi<br />

totasfa:p e nodes fìibdio, lima piena, ftante mediterraneo vento, recubantibus,<br />

fluxiones figuntur.<br />

Ha:cincommodaoculorum atque caligines,incolarumritu, hoc modo tollivel<br />

emendali folent. Primo interdici» illis alimentis,qua: diu in penuariis recondita,mucor<br />

em atque fitum contraxerunt, in eorum locum recentia, ficca, temperata fùbftituuntur,<br />

quod labefadato ventriculo fpiritus viforii craffis &: vaporofis halitibus facile inficiantur.<br />

Preter ea ram a:ftum diurnum, omneque objedum juflo fortius ; quam frigus<br />

nodurnum, quod caput replet, ar cent. Adha:c, cephalica purgantia aliquoties reperirne<br />

mox venas temporum <strong>Se</strong> poft aures aperiimr. Dein rafis capillis, afpergines,<br />

cucuphasadhibent. Sternutatoria expulvereArboris Ibabirdb* <strong>Se</strong> Tabaci momento,<br />

cartcrifque limilibus exfìccantibus apprime pra:parant. Mafticatoriis item ex radice<br />

Iaborandi non leve iblamen adferunt. Cucurbitularum cornearum <strong>Se</strong> hirudinum<br />

quoque ufiis, imprimis in cervice, commendabilis eft. <strong>Se</strong>tonesinnucha, vefìcatoria,<br />

fonticulos denique eodem modo quo in Europa applicant. Tum in hoc externo<br />

<strong>Se</strong> interno ; rum in aliis oculorum affedibus, aquam, qua: ex fragrante ilio flore arboris<br />

ibabirdba <strong>Se</strong> è canna Saccharifera recenti deflillat, eximia virtute pollere, quotidie<br />

experimur. Ros fimplcx, vel dilurus ceruffa cum lade mulieris; denique liquor ille<br />

preflanriffimus ex fpinis arboris Samouna expreflus, oculifque infufus vel circumcircaillitus,<br />

vifiimacuunt <strong>Se</strong> corroborane Exrerno autem oculorum vitio cum nubecula<br />

ovumrecens adhibentad duririem codum, additis ttibus Sacchari Candi <strong>Se</strong><br />

pulveris ibabirdb*. partibus, <strong>Se</strong> una vitrioli albi. Ex quo liquor exprimirur, qui cubitum<br />

itun oculis adliibetur. Idem quoque preftat aqua Manipuera ex radice Mandihoca,<br />

qua: licet pota venenofàhabeatur, oculis tamen prodeft, vifumque emendat. Quodfi<br />

malum ulterius renitatur, fumus contriti carbonis è cornee ibabirdba <strong>Se</strong> Tabaci in<br />

oculos xgroti infufflatur; mox maflicato alliojejimo ore, lingua:que impofitis ibabirdbx<br />

cinenbus, cilia ejus ìdcntidemlambuntur. Praeter remedia modo dida, Lufiraniseque<br />

ac Barbari fyncrafia quadam vifumreftitui teftanturjecore pifeis Lamia: recenti, vel fàle<br />

paulum condito, manducato. Quqdipfum I. Bontius deIndis Orientalibus memorat.


HIST.'NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IL 3*<br />

rat. Quo videtur quoque fpedare illud Hippocrat. didum lib. de Vifu. Vnum aut duo<br />

frulla prout maxima devorare poteft de hepate bubulo cruda, in mette lincia exhibeto. Mihi<br />

utriufque enarrati remedii felicem fiibinde effedum videre contigit. Hifce potiffimum<br />

fùbfidiis accedente tenui diaeta curatio abfolvitur ; modo a:ger a fupra didis caufis<br />

exrernis &internisfedulo, diuque etiam reftitutus fibi caveat, prefertim cum intus<br />

dominatur affedus, nervufque opticus dudum receperit fluxiones. Arque haec quidem<br />

mala plenilunio imprimis ingravefcunt. Vnde humores moti non parum augentur,<br />

quo tempore caputpurgia evitare preftat.<br />

C A P V T I V.<br />

De Spajmo.<br />

CVm nihil fere moderatimi fub hoc ccelo ea corpora fublunaria recipiant qua:<br />

seftus diurni <strong>Se</strong> frigoris nodurni viciffitudinibus expofìta funt, fit, ut, ficut acutiffimi<br />

&: calidiffimi, ita frigidi imprimis <strong>Se</strong> Chronici morbi in Indiis magis fint<br />

familiares. Inter acutos quidem facile primus farale hoc Spalmi genus, Grecis T{/


p G V L I E L M I P 1 S O N I S<br />

C A P V T V.<br />

De Stupore Membrorum.<br />

INter Chronicos'morbos in America familiares eft ille qui nervos tentat, almmque<br />

membrorum torporem inducit. Cujus naturamnemo , quod fciam, nadidit. Eum<br />

Lufitani appellant Air, quodabaéris inclementia &ex incompleta obflrudione,<br />

Jntemperieque frigida nervofàrum parrium oriarur. Piruira enim lenta <strong>Se</strong> glutinofa,<br />

loco fpirituum, nunc ex capite promanans, nunc è fpinali medulla in arti» deftillans,<br />

facile nervos occupar, ac tendines bracliioriun vel pedum, vel urrorumque fimul infeftat<br />

: accedente refrigeratione non tantum nervorum, fed <strong>Se</strong> venarum, arreriarum,<br />

carnis, membranarum, cutis. Id ex difledione iEthiopis, ex hoc flupore dum viveretlaborantis,animadverti,<br />

cujus nervi frigido <strong>Se</strong> renaci phlegmate obducli erant.<br />

<strong>Se</strong>nfusnonin totumtollitur, pulfii exiftente exiguo <strong>Se</strong> debili, cumprofundo <strong>Se</strong> obrufo<br />

dolore, ponderequemembrorum iìimmo ; ac cum titillationefìibindefènfùs oberrat.<br />

Smpentis fènfus ac titillationis vera ratio ex Rod. à Veiga Comm. in Galen. de locis<br />

affedis petenda. A paralyfi differt quod fenfi» hic perpetuo adiìt, licet fa:pemoleftus.<br />

A Spaimo quod convulfivis moribus urcunque deftituatur, quia arrus prolongantur,non<br />

contrahuntur, humore frigido &humido in jundurasfeinfinuanre, ita ut<br />

ligamenta &: nervi inde laxenrur. A Beribery diftinguitur, quod hoc malo divexatis<br />

membra minus contremifcant. Aliquando preter medullofam nervorum fubftantiam,<br />

membranofàm quoque cum paroxyfrnis ac vehemenribus doloribus tentaritomperi,<br />

precipue circa vefperam ac a:ftus mar» viciffirudinem, Vfque adeo invalefcit aliquando<br />

hoc malum, ut ob maximos atque continuos cruciatus, facultates omnes de tono<br />

dejiciat. Affedus potius a:iumnofus ob diuturnitatem , quamlethalis per fé; nifi fotte<br />

recidivi» ex alio morbo , utfàspefit, fpirituumque defedus fùbfèquatur : cum mentis<br />

&r vocisinterceptione, adfententiamHippocratis lib. i. depredidion. Vocis interruptiones<br />

cum exfolutione, flupore demente, funt periculofi, tum & illa quafitbito in utramquepartem<br />

tranjlabuntur. Multis enim ex obflrudione morbis fupernafcitur, iifque pre caetetis<br />

fuccedit, qui mali judicii funt <strong>Se</strong> tranflarione fympcomatica formidabiles fiunt.<br />

Quibus fi accedant gravi tates <strong>Se</strong> acuti capitis dolor es, convulfiones fieri folent, quod<br />

ab Hippocrate in Coac. confirmatum eft. Citius evadunt asgri , fi febris accefferit,<br />

qua: non talis fit, ut fruftra ciendo tenaces humores oppr eflionem faciat, fèd acuta<br />

, qua: nervos &mufculos iis liberare, intemperiemque frigidam exficcando corrigere<br />

valeat. Illis vero qui calori diurno aut frigori nodurno capur &lumbos derepenteexponunt,<br />

fblutionevel compreffione pituita in nervos' partefquevicinaslabimr,<br />

ibique radices agir. Adeo ut paucos ante triumvel quatuor menfium decurfùm, quo£<br />

dam ne anni quidem intervallo, reflitutos viderim. Vix fiibiro unquam, fèd plerumque<br />

fènfim <strong>Se</strong> per gradus invadit magnus hic morbus , ac magnis generofifque remediis<br />

propulfàri poflular, quibus defedus virium non raro conrradicit.<br />

Primo, aèr non nifià fòlis radiis repurgarus admittatur. Nodu aèr fuffumigiis tepefiat.<br />

Potus fit vinumdilutum adii calidum, vel decodum ligni Saffafras nativi. Cibus<br />

optimi, licci tamen eflo nutrimenti. Aves montana:, perdices, phafiani, palumbi,<br />

ca:terique id genus alires, rolli aegro exhibeantur. Si elixatis plus deledetur, aromatibus<br />

condiantur. Allium quoque & cepas piperque Brafilienfe, fi febris non impediar,<br />

arque evacuationes jam inflituta: fuerint, adjiciantut, qua: ex jufculis &: ladc<br />

caprino pota, roburaddidiife ac multum profuiffememini. <strong>Se</strong>mel atque iterum purgationesinflituantur<br />

ex Mechoacana, qua- recens &fucculentàfit, additis corredoriis<br />

è Spica Nardi <strong>Se</strong> Zinzibere, rum <strong>Se</strong> ftimulis ex Hcrmodadylis <strong>Se</strong> Coloquintide, fi extradum<br />

Mechoacana: in pilulasredigarur.<br />

Ad ha:c balneis <strong>Se</strong> fuffumigiis ficcis potius quam humidis,imprimis ex accenfa nerba<br />

Ambiaembb, velftercorecaballino,cumgummi Anime cxterifque fìmilibus accenfis<br />

ad decem plus minufve dies utatur. Mox pofthauftum decoólum Sarfaparilla: <strong>Se</strong> Saffafras,<br />

aids fridionibus fudores abflergantur, collum, fcapula:, rotaquedorfi fpina<br />

ad focum fideliter inungantur : accedente adipe colubrorum, <strong>Se</strong> infufò Piperis Brafihenf»<br />

ex fpiritu vini. Confultum quoque validiffimo per cucurbitas corneas fudu<br />

fpiritus


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDI C. LIB. IL 35<br />

fpiritus attrahere,tum imprimis per altasillas fcarificationes partem affedam liberare^<br />

Tandem, fineceffitas urgeat, ferro candenti cutem pertundente, membra languida<br />

toboranda, lentaque nervorum pituita digerenda eft. Convalefcente aegro, nodcs<br />

diefque partes affedatita obtedae fintutnullum aétem admittant, firque exercitium<br />

<strong>Se</strong> membrorum perpetua àgioatio. Mira equidem rum menda: fànitatis ergo, tum in<br />

plerifque morbis fànandis, fridione <strong>Se</strong> unclione frequenti incola: preftanr ; illam in '<br />

frigidioribus <strong>Se</strong> chronicis, hancin acutioribus adhibentes. Qua: remedia lubenter<br />

advena:imitantur,&:utpareft ex legibus artis > hasc & plura medendi Empiricorum<br />

genera moderantur. Qux paffim docet Galen. lib. 2. De fànitate menda, &: Celsius<br />

cap. 14.<br />

C A P V T VI.<br />

De ObJlruBionìbm ìifcerum naturalium.<br />

i<br />

VBique Terrarum confervatio humani corporis, inter alia in Sanguinis <strong>Se</strong> fpirituum<br />

motu perpetuo confiftit, qui fi impediti» vel inordinarus fuerit, pertinacioresplerumque&rgraviores<br />

vel obftrudiones vel fluxiones concitarefblet*<br />

Hinc oppilariones iììx hypochondriaca: ac perniciofi ventris fluxus, non immerito<br />

Indiarum pefles habentur, cum inter populares morbos, nulli ranta vehementia dominentur,<br />

aut plures Mortales è medio tollant. Qui quoniam ex variis caufìs, pòtiffimum<br />

vero ex impedita tranfpiratione primam originem nahunt : de frequentiotibus<br />

obftrudionibus ex cruditatibus natis <strong>Se</strong> vifceribus naturalibus fupervenientibus,<br />

antequam ad fluxus defcendo , quaedam neceffario premittenda exiftimavi. Hepar,<br />

Lien, Inteftina, pre casteris Pancreas <strong>Se</strong> Mefènterium, a Ventriculo multa patiuntur<br />

mala: qui, licet per fé tot morborum caufà non fit, tamen ab intemperantia vivendi<br />

toties tentatus, vegeto fùo calore tandem deftituitur, craffifque ac crudis humo^<br />

ribus obfitus, officio rite funginon poteft. Neque ventres hieme in his terris cah><br />

diores ficut in aliis, teftante Hippocrate: fed frigidiores potius funt, multoque humore<br />

abundantes ob crebras pluvias àèremque calidum & humidum, ac proinde paudori<br />

alimento indigene Iuvenes <strong>Se</strong> advenac màximopere hoc malo affligunmh (veteranosenim&:<br />

fenes obftrudionibus rarius ini^ftari videas ) ram ob faburram fcorbuticam<br />

in itinere conceptam: quam ób cacochymiam ex immoderato cibi potufque<br />

feculenti &compofitiufùcontradam. Enimvero promifcua mulritudo, nunc ad vitam<br />

neceffariis deftimta, modoeifdem nimium abundans, facillime cruditates atque<br />

obftrudiones incurrir. Potupreterea viliffimo (quem Gardpa vocant) ex fàcchari fa><br />

cibus <strong>Se</strong> aqua confedo, tum <strong>Se</strong> Spiritu urenti ex eodem potu concinnato, multi avidiffime<br />

fé implent, unde ebrii ac asftuantes, totique fùdore diffluentes, humi procumbunt,<br />

ac malignis vaporibus ex terra afcendentibus corpus denudamm per integras<br />

nodes exponunt. Quo fit, ut venis arteriifque corporis occlufis, circulatio <strong>Se</strong> tran-<br />

•fpiratio illieo impediantur, moxque tonus ventricidi <strong>Se</strong> robur hepatis enerventur.<br />

Vnde debiliras cum tanto labore <strong>Se</strong> laffitudine fpontanea atqu e naufea oritur, ut ferendis<br />

cibis <strong>Se</strong> medicamentis imparesfàspeexiftant. accedit quod clam glifcat malum, <strong>Se</strong><br />

paulatim fine ullo ferefenfu doloris primum invadat. Hinc negledo facile morbi principio,<br />

multa mala fùbfèqui videas, manente tamen priori calamitate. Chylus fiquidem<br />

craflus, <strong>Se</strong> crudus,venas ladeas tranfirc non potens, eas obftruit: Iecori, Inteftinis, Pancreati<br />

, ca:teroque corpori, non quam debet fèd quam poteft miniftrat. Vndefundiones<br />

naturales non fòlum impediuntur, fed <strong>Se</strong> ob diaphragmatis fympathiam expondere<br />

hepatis Sé lienis enatam,magna comitamr refpirandi difficulras,& ex infardai Pancreatis<br />

perpetua: querela». Accedunt Sudores frigidi in partibus fìiperioribus,fummus virium<br />

languor, canina appetenria, durities atque murmur utriulque hypochondrii: denique<br />

longo ventilationis defedu, febt», fitis &inflammatió^ Quid quod fuffufio flavac<br />

bilis ex fcirrhofbhepa te prognata, &hydrops faspefejimgat. Idem de India Orientali<br />

(cum qua India Occidentalis plurimosmorbos habet communes) teftatur D r Bontius.<br />

Si quem a tot fimul asrumnis vindicatum iti conftet, hoc non adeo manu Medici<br />

, quam Ungulati Natura: beneficio, idque fàepiffime per liberale biliofùm alvi profluvium,<br />

critice fit. Hinc obftrudiones fluxu tolluntut. Scilicet in graviotibus <strong>Se</strong> longis<br />

morbis


,4 C V L I E L M I P I S O N I S<br />

Lrbìs exliauftaMedici fcientia fcfatigata arte, f*Pe fic folet Natura vel^'c machia<br />

adeffea:-tis,&fanaredefertospoftlongam &infanam curationem. (^orumexempla<br />

paffimobvia,etiamfi non memorfa: fint n-adita, Forte quod nihil prefe laudis<br />

^ Si quis autem Medicamentis locus fupeteft, antequam ad eorum adminiculum conftiamus,<br />

òptima <strong>Se</strong> Ibrida prius dia:ta per mulmm temporis inftituenda eli, quarpotlilimum<br />

fit ex cibo <strong>Se</strong> poni recentibus par tiumque tenuium ac digeftu f acilhmis Recedente<br />

mane <strong>Se</strong> vefperi motu corporis liberali, quem ob difficilem refpirationem declinare<br />

iolent, Vena:fedionem,finonprefensfebris,faltemfunitafa:pepoftulat.Etenimma-.<br />

teria morbi quamvis ex fé fit fngida,rcon raro vel calidis humoribus augetur, vel ipfà rervorem<br />

concipit poftmodum, ut hepatis quoque inflammatio merito extimef cenda iit.<br />

Blandioribus primo medicamentis incidentibus <strong>Se</strong> aperienribus, ne vires dejiciantur,<br />

tonnina eruditatele ex alto provocenmr,infiftendum,ut funt radices her£arum Acaricoba,<br />

Iuriveba, Pagimirióba, Tapyrapecu, Aguape, <strong>Se</strong> Aguaxtma, ur <strong>Se</strong> Cornces Rad. Arborum<br />

limonimi, liquiritia:, Aracd, ibiraée, <strong>Se</strong> fimilium, unde Apozemata reiterantur cum<br />

fucceffu. Et quia in his implicatis morbis fiepe feor butici quid inter curnr, her bae <strong>Se</strong> f rudus<br />

minus fugaces fèd acidiores affumendi, utfuntBraffica marina <strong>Se</strong> Pornilaca acero<br />

condita:. Inter ha:c primas tenent nuces quas Cocvs appellant, quarum liquor recens<br />

medullaque, preterquam quod gula: knocinentùr, faluti profunt: ut <strong>Se</strong> mala Aurantia,<br />

Citria, Citrulli, Caraguatd, Guajdba, Ananas, Murucujd. Deinde conducitut Pharmacia<br />

cathartica Dilani excipiat exmoreRegionis> <strong>Se</strong> materia preparata exturbetur per fuperiora<br />

vel inferiora. Id autem nullo remedio tutiiis vel convenientius fit, quam infiifòduarum<br />

drachmarum radicis Pecacudnha, vel nucleo nucis Andd. Exinde ipfius mali<br />

quafi antidotum per triginta dies <strong>Se</strong> ulna,fi morbi pertinacia eXpofcat,exhibeatur,quod<br />

fìtexpulverecorticis/^r^,fcoria:ferri,ana gij, Milij Indici %). Fabarumminorum,<br />

cucurbita: amara:, fem. &pulp. fol. fen. ana §j. Qua: trita in pul ver erti exhibeantur a<br />

31 j ad l fi mane & veiperi cum liquore convenienti. Huie mox exercirium corporis fuccedat,<br />

curfusfeilieetaliquotpaffum,quiindies, accrefeente liberaliori motu diaphramatis<br />

major inftituitur. A quo redeuntes cibis facilis digeftionis refocillenrur, prefertim<br />

pulte è farina Tipioc*. cum faccharo. Nemo miretur remedio tam populari, tam gravem<br />

morbum exftirpari. Medicamenti enim hujus bafis eft Chalybs <strong>Se</strong> Cortcx Ibiraee,<br />

(quod eft Guajacum Brafilienfe:) quorum hic cum primo gradu calidus, tenuium partium,dulcis<br />

&: aromatici fapor is (invalide aperit: file lentos in vifeerum oppilatione humores<br />

incidens, merito caeteris prefertur.Inter Topica (qua: magni hic ufus effefòlent)<br />

Emplafirum ex gummi Elemni, Icicariba <strong>Se</strong> balfamo Capaiba vel Cobureiba cum melle filveilri<br />

applicatur venrriculi <strong>Se</strong> hepatis regioni. His omnibus accurate obfèrvatis, plurimi<br />

convaluerunt, nifi forte aliquid pej us in hepate délitefcat, quod accedentibus reli—<br />

quhs <strong>Se</strong> debilitate vifeerum, recidivam faciae Quapropter confultum eft, fublato mali<br />

fomite, morboque fecundum preferiptuin artis expugnato,decodum Salfeparillas Brafilienfis<br />

aliquandiu exhibere. Tametii autem haec medicamenta eorumque utendi methodus,nequetatione,neque<br />

experientia,deflitutafint, &: minime improbanda,ne»cefk<br />

tamen ad rationis amuffim ea exigere, <strong>Se</strong> nonnihil inventis addere vel demere.<br />

Cum vero hae obftrudiones exiifdemcaufis enarratis pronata:, mulieres quoque<br />

Europaeasgravidasxqueacnongravidas exerceant, quidmirumfigenerationi deltinatusuterus<br />

per intemperièm magno illi natura: operi ineptus cloaca fiat multorum<br />

exerementorum <strong>Se</strong> cruditatum* unde varia: calamitates maxime vero uteri profluvia<br />

albafiiccedunt: Quod dum pudore vel negligentia a:gre occultare ftudent > fiunt pallida:<br />

<strong>Se</strong> trifies atqueingratae viris* Temporis decurfu conduplicatur <strong>Se</strong> eo ufque augetur<br />

malum,ut non minus de corroborantibus vifeerumque tonum reflituentibus^ quam<br />

de evacuantibus remcdiis cogitandum fit. Quod quidem, partimbalneis artificialibus<br />

fadis ex fragrantibus herbis indigenis calefacientibus <strong>Se</strong> aftringentibus, partim fupradidis<br />

medicamentis deoppilantibus, accedente fyrupo Tabaci <strong>Se</strong> melle filvcftri, vel<br />

amplici vel cum aromatibus mixto, abiblvimr. Nonnegledis inrerim quibufdam<br />

pituitofàm cacochymiam evacuantibus, tum cum profluvia haecmodum, tempus &<br />

colorcm variant, fecundum Aphor. x x x v i lib. v<<br />

In/antes autem noftratcs preter haereditarla genitricummala, facile ex prepoftera<br />

eduoationefupenus enarratanova accumulane* Vnde aquofohumorcinflantur,durifque


HIST. NATVRAL &MEDIG LIB. IL 3><br />

quehypochondriispaulatim contabefcunt antequam adpueritiam attingune Si qua:<br />

medenai prefidia ex fupradidis adhiberi contingat, raro profùnt, exceptis quibufl<br />

dam ventris exterms fridionibus <strong>Se</strong> undionibus deobftruentibus ; <strong>Se</strong> pre carteris fi<br />

remota mane, Brafilienfes <strong>Se</strong> ^thiopifìà: nutrices ladefuo vegeto eos ad biennium<br />

circa educane<br />

C A P V T VII.<br />

De Hydrope,<br />

INter morbos qui ex obftrudionibus prortafcifolent, & in hac cum alterius mundi<br />

parte communes fìmt, eftille qui Latinis Aqua Intercus dicitur, advenas pueros atque<br />

juvenes precipue infeftans. Illis enim potiffimum ex imperita educatione <strong>Se</strong>tranfpirationeimpedita;his<br />

exfupradidavivendi intemperanria, vifeera fànguificationis<br />

afHiguntur, omnifque generis Hydrops vel primario inducitur, vel fecundario aliis<br />

morbis, utCachexia:, Idero, Dyfenteriis, Quartanis,febribiifqueacutioribusmale<br />

expurgatis, utHipp. paffim comprobat 1. de affed., fuccedit. Quemadmodum omnes<br />

hepatis affedus in Indiis facilius <strong>Se</strong> crebrius quam in frigidioribus plagis generantur ; ita<br />

non adeo infeliciter curationem recipiunt ii qui non ex alio morbo nati fuerint.Facilius<br />

tamen quam canteri morbi recidivam patiuntur. Hinc cautio in prognofi <strong>Se</strong> curatione<br />

exfurgit, fecundum illud Hipp. effatum. Hydrops qui Medicim revenit ac concedit, defperatrn<br />

eft x precipuefiex alio morbo, quod fièpefit, profeclus fuerit, Quippe fi atonia hepatis vel<br />

feirrhus, extindioitem caloris naturalis, omnes denique alienata: vel impedita: virtutis<br />

fanguificae caufarinferantur, multum quidem fòladi ea remedia arrotanti tune conciliant,<br />

quibus abdomen &pedes detumefeunt : fed ceflànte Medicina (à qua neceffitas<br />

fradaeque vires fa:pe medicum recedere cogunt) morbus à perennitate caufà:niorbifi-<br />

C3E renafeimr. In cadaverum diffedione, eorum imprimis, qui ex Anafàrca aut Af èite<br />

interierant, quandoque hepar colore albicante rimifque fatifèens reperi, ne veftigio<br />

quidem fanguims injecinore apparente. Vnde facile liquet qua: fpes à vifèeribus captandafit.<br />

Conrranum vero non raro contingit, fìmalum hoc cadat in fubjedum vifeenbus<br />

bene morans, quando Afcites,de fùbitonafcitur iis quibus ex aqua inordinate<br />

ingurgitata fangmficus calor la:dirur. Tune enim & per cogniras <strong>Se</strong> latentes vias imperata:<br />

excretiones, medicamentorum virmte,tumper alvumurramque egeruntur.Quas<br />

vias fi fponte fìianatura invernar, non exiguum folatium a:grotanti pra:ftar; quod ve^ba<br />

Hipp. in Coac. de Hydrope e. x i x. fentene v 111. comprobane Iam vero ineunte Hydropefiaquofawcidatdiarrhaea<br />

cruditatis expers, morbum exolvit:ficus enim ager, non morbus,<br />

toUttur. Si vero medicamentorum adminiculo opus, confultiushocper PeriiTlicearn<br />

quam Diarrhceam inftituitur,quoniam difficile eft exeretionem illam hydropici humoris<br />

fufeeptam, ex lege critica per inreftina perficere. Tum alvus, arte liberaliter mota,<br />

merito in;Indiis fufpicionis piena habetur, quod in diuturnum imo lethiferum profluvium<br />

non raro degeneree Perirrhcea tunus aqua: educuntur ; tum ob majorem in vifceribus<br />

pororum aperrionem ; tum ob eximiorum medicamentorum indigenarum<br />

affluentiam,qua:aperiendo, ficcando, aftringendo mirabiliter fané curationem abfolvune<br />

Quippenonrarocontigit,utfblaradice diuretica Caapèba (in tradaru fimplicium<br />

dida) ex vino vel aqua, fubinde a:gro propinata, latex intercus fuerit edn,<br />

dus. Idem preftant Mirabilis Pervana:, Caapomonga, Iaborandi, Saffafr. Sar9aparilla,<br />

Liquiritia,cortie. Limoniorum <strong>Se</strong> prunorum Granatenfìum, radices Iuripéba, Aguaxima,<br />

Guabipocaiba, Ivapecanga. Quibus nativis,utpote recenribus <strong>Se</strong> validiffimis,<br />

plus confidentia:,quamexoticiseffa:tis <strong>Se</strong> adnaufèamfiperefervaris, ponendumeft.<br />

Alvus purgatur commode fèquentibusremediis.Pilulis, quarrecipiunt GuttamCamboid<br />

in aceto maceratam, cum Zalapa: <strong>Se</strong> Mechoacana: recenns vel fsecula, vel extra -<br />

do. Quorum ulteriorem preparandi modum videre eft in capite de fluxu albo. Syrùpus<br />

itidem Tabaci, five iìmplex, five compofitus, tenaces <strong>Se</strong> vifeidos humores meo<br />

&potenter educit, fireiteratis vicibus cochkatim exhibeatur. His fiiccedantaromatica<br />

&diaphoretica, qua: tranfpirationerecuperatadiffolvendivimhabeanttenuiores<br />

humores ferofos, eofqueperlaxiores abdommis <strong>Se</strong> vifeerum porosexpellant cum Euphona.<br />

Balnea conducunt qua: parantur ex foliis piperis longi, Mali aurea:, Betel, Arte-<br />

miiia*,


c G V L I E L M 1 P l S O N I S<br />

Lfix, falvi* filveftr», Carnap , Tupeifavd, alche», ^ ^ ' I ^ ^ ^ t S<br />

quam plurimis. His adftrmgentia addi folent ut iunr f^; r ^ " S t e i s t i<br />

LoliaMyniSilveflr». Inundiones expra^darum h t t ^ r ^ v c ^ S X<br />

ritus ex corncibus Aunac. <strong>Se</strong> Cini deftillatus, valide ^ ^ J ^ ^ ^<br />

msexlubitus. <strong>Se</strong>dutdicamquod res eft, ad m i r a c u l u m : ^ P ^ ^ ^ S .<br />

xime Alati convenit, folet inftitui,idque exlege Magni *^>' §*<br />

demion Aquofos citofecan debereprtcipit. Quod per epicrafin ter q^ c « ° *''<br />

mediantibus perpetuis corrobofantibus, in ipfo umbehco tona cummopinato&cc^ffufadumvidi<br />

P Sinminusob virium jaduram licuerit,pedibus exkucophlegmatia<br />

rumentibus, cutis fupra <strong>Se</strong> infra talos, in carnofis quoque membris, ex moreKeeionis<br />

inciditur. Plurimi ex ulcere inerme, modo fponte orto, modo igne comparato<br />

, curanrur. Quidquid enim Paracentheiis (adeo apud Authores <strong>Se</strong> hodiernos<br />

paffim pradicos decanrata) vane uteunque promittit , in feptenmonalibus precipue<br />

Europa: regionibus, ubi hydropes calamitofà: ex diutina plerumque vivendi- uitemperanria<br />

&: fervidiori poni clam glifcunt : id illa in Indiis ob enarratam caufarumdiverfitatemfeliciffimefa:pepreftat,<br />

ut ego cummultis alns rei medicar perir»<br />

teftari poffum ; modo requifita, ram in fubj edo a:gri quam in moderamine medent»,<br />

concurranr, antequam ea tentetur, ne ialutare remedium hoc,ut aliquando fit,<br />

proftituatur. ,<br />

Cxterum Hernia: in ventreminferiorem, precipue vero in fcrotum def cendentes,<br />

non raro hydropum comites funt. In expeditionibus per afpera <strong>Se</strong> confragofa loca milites<br />

armati iter facientes liane calamitatem incurrunt : mox fradi, roto corpore<br />

sfluantes, frigidiffimam reftinguendo calori affluentius hauriunr ; fomnumque fub<br />

aperto love capiunt. Hinc cruditates <strong>Se</strong> flatus generantur, <strong>Se</strong> peritonaeum nonunquam<br />

rumpitur. Ratio vero curandi eadem qua: in Europa, fomentis feilieet, inundiorùbus,<br />

ligaturis <strong>Se</strong> fimilibus.<br />

C A P V T Vili-<br />

De Trolapfu Cartilagini* Mucronate.<br />

MOrbus ille cujus Codronchius, Scnneftus & alii videntur meminifle, SpineU<br />

Lufitanis appellatus, interque Endemios habitus , non infrequens in his terrarum<br />

oris graffarne Fernelius quoque v 1. Patholog. cap. 3. fìngultus orti ex<br />

compreffione venrriculi à colla: extremo meminit. Hanc cartilaginem prolabi non<br />

poflè, incurvali poffe, putat Hofman.<br />

Corporis totius languorem inducir, cum dolore Sromachi, aliquando vomitu,<br />

fumma refpirationis difficultate, qua: ex refrigeratione pedoris mufculorum, tum<br />

imprimis mucronata: carrilaginis compreflione oritur. Hinc mox ex dejedione appetiti^<br />

magna vimini imbecillitas fubfequitur , <strong>Se</strong> atrophiam minatur. Clironicus eft<br />

morbus <strong>Se</strong> fngidus, non tamen per fé lethalis, paulatim invadens, <strong>Se</strong> cognitu in principio<br />

difficilis.<br />

Empirici primarium, ut putant, ejusfignum ex infpedione & contadi! colligunt<br />

bracini a*°roti, in quo fivalvularum inftar nodos comperiant, morbum himc adeffe<br />

pronuntiant. Diffcrt ab oppilatione cachedica, quod pedoris hoc vitio moleftati,<br />

vultu tametfi dejedo <strong>Se</strong> trifli, non tamen decoloro <strong>Se</strong> livido fint, nec pondus autduritiemutnufquehypochondrii<br />

fentiant: tum comedendi quoque concupifeentia priinxque<br />

concodionis inftrumtntum langueat. Frequentius forte graffàtur quod pauci<br />

fentcntiamCelfilib.i.cap.z. tamflride obfervaridebereexiftimant,quando ait; Siquis<br />

inter diufé implevit ,poft cibum nequefrigori neque aflui neque labori fé debet committere. Curario<br />

autem difeutientibus, calefacientibus- <strong>Se</strong> corroborantibus, tam internis quam externisabfolvipoftulat.<br />

Interna funt Pillila:flomachica:, Meifilveftre, Syrupus Tabaci:<br />

Vinum generofum <strong>Se</strong> gutrealiquot Balfàmide Copaiba diffoluti : decoda Salfàparilla:,<br />

Saffafras, cum femine Anifi <strong>Se</strong> Cinnamomo, pugilloque pulveris ibiraee<strong>Se</strong> Nhambi.<br />

Iufcula, quibus utitur aeger, croco terreflri Vrucu, pipere Brafilienfi fativo <strong>Se</strong> filveflri,<br />

<strong>Se</strong>, fi nihil mipediat, ca:pis atque arlio condiantur.<br />

Externa funt, cucurbitula:ficca: teiterata:, mammarumqueregioni appofita:. Mox<br />

ftomachi


HIST. NATVRAL. &MEDIC. LIB. IL t,7<br />

ftomachi& pedoris inundionesexoleocortic. Tabaci, Aurant. Artemifia: &Mentaftri.<br />

<strong>Se</strong>utum deinftomachale,exherbiscorroboranribus. Atque confortans tandem<br />

emplaftrum ex predidis gummi <strong>Se</strong> balfàmis toties enarratis fìiccedae<br />

Non indigna eft obfervatu topicorum <strong>Se</strong> externorum omnium remediorum neceffitas,<br />

quod eorum efficacia curis & carnis poros patentes altius penetret, quaminfrigidioribus<br />

regionibus; Cucurbitulas quoque corneas, quaefblofiidu ex alto trahant,<br />

omnes pariter incolse feliciffimo fiicceflu applicane Ego totprofpens effedibus motus,<br />

ufum harum imprimis Chirurgis noflris commendavi, iifque in colicis cruciatibus <strong>Se</strong><br />

ventris fluxibus fanguineis fiftendis, atque principio atropina: membrorum occurrendo,<br />

infigniprofedufiimufì».<br />

C A P. V T IX.<br />

De Ventris Fluxibus,<br />

Vifeera naturaliaoppilata, ac toties ab humoribus qualitate <strong>Se</strong> quantitate peccantibus<br />

laceffita, tandem exonerationem moliuntur. Et tune quidem fluxus<br />

varii,pro diverfiratepartis affeda:& natura: humoris vel bene vel male morati,<br />

fequuntur. Vndevel critici, vel fymptomatieijudicantur. Sicur enim ex crudi rate<br />

ventriculi, <strong>Se</strong> chylificarionis fruftratione, fymptoma Lienteria: fé prodir, <strong>Se</strong> fiuxum hepa<br />

ticum laefa hepatis fubftantia <strong>Se</strong> venarum mefaraicar um regurgi ratio profer t:Pr seterea<br />

ficut inteftinorum eorumque venarum erofio, ulcus dyfènrericum; ita ani exefio inflammationem&putredinemcaufatur,qua:3/^<br />

Lufiranis dicirur. Adha:c orgafmus<br />

acerrimihumoris ex aere <strong>Se</strong> frudibus calidis &hurnidis prognatus, choleram, multafque<br />

colicas pafliones prò duci e Horum omnium proxima: <strong>Se</strong> immediata: caufa: impedita:<br />

tranfpirationes vel obftrudiones non fìinr; fed illorum pòtiffimum qui diarrhcea:<br />

<strong>Se</strong> fluxus alvi vocantur. Sinvero ab aliqua acrimonia <strong>Se</strong> maligmtate materia: morbificx,<br />

vel atonia partium, incidant tales, quiDyfenteria:, Fluxus hepatici vel dolere appellantur,<br />

fymptomatici &:fà:pe lethales habentur. Diarrhcea fimplex, vel ex arte, vel per<br />

fé facile <strong>Se</strong> cito curationem recipir ; fin minus, in pejores fluxus degenerar, qui vel ex<br />

calida aUt frigida materia oriuntur. Qm ex frigida, album alvi profluvium finefebre<br />

vocatur, (excipitur autem ille quem Galenus ab adipe, à calore igneo liquefado,proficifei<br />

teftatur) quando nimirum crudus ac piruitofus humor perpetuo delabirur,a:grumque<br />

magno dolore paulatim languefcere facit. Atque hic quidem fluxus omnem promifeueaetatem,<br />

hyberno potius quam a:ftivo tempote infeftans, ad mulros fkpe menfès,<br />

nonnunquam ad annos durat. Tametfi fine febre minufque lethalis fit quam cateti,<br />

non inter eos ceriferi deber tamen, quem Hipp. in predid.l. i.f. a.mitem &partun<br />

durabilem effe tradir ; quod hic diuturni» & difficilis admodum deprehendatur;<br />

cum hujus mali caufa fit crudiraspituitofaredimdans exfrigore, qua: tranfpirationem<br />

&circulationemimpediat,colleda,&àpra:cipuis corporis partibus adinteftina abeat.<br />

Curatio primo a clyfteribus abftergentibus qui mei filveftre imprimis recipiant, incipit.<br />

Interim corpus fyrupis aliquandiu fimilibus prseparatur.Dehinc ad radicem Ipecacudnha,<br />

tanquamadfacram anchoram, confugiendum, quanullumpra:ftantius auttutius, cum<br />

inhoc, tum inplerifquealiis, cum, vel fine fànguine, fluxibus compefeendis, naturaexcogitavit<br />

remedium. Quippe pra:terquam quod turo <strong>Se</strong> efficaciter renaciffimos quofque<br />

hiunores per ipfam alvum, fiepiffime autem per vomitum ejiciat, <strong>Se</strong> à parte affeda<br />

derivet, vim quoque aftridivam poft fé relinquie Non enim vomirus fblum fponte fuperveniens,<br />

utaitHipp.Aph. i f,\.6. fed <strong>Se</strong> arte concitatus, fub eodem Aphorifmo comprehendipoteft.<br />

Illud vero hoc modo perficitur. Draclima: duae radicis Ipecacudnha in<br />

^iiij. liquoris appropriati coda:, vel per nodem macerata:, cujus infufìim cum vel fine<br />

oxymelis ^j. expibetur.Poflridie femel atque iter um prò re nata/ecunda imo ter ti a ejus<br />

decodio repetenda; tam quod a:gri debiliores eam facilius ferant; quam quod aftridoria<br />

ejus vis tune magis efficax appareat. Casterum nuces Munduy-guacu five vomica: (quibus<br />

vulgus imperitum non tam utitur quam abutitur, cum vehementer per vomitum<br />

&feceffum exturbent) fi ex preferipto exhibeantur, haud exiguum commodum preftant.<br />

Recnucleos fexvel feptem: ablata tam (interiori quam exteriori tunica, conteranno<br />

amygdalarum inftar prò emulfione, addito momentoiàcchari <strong>Se</strong> fol. fèn. gj. vel<br />

D Sì"


G V L I E L M I P I S O N I S<br />

?8<br />

j fi. feminis anni3 fi- mpulvercm tritamifceantur, fiatquepaftillus ^ ± ^ ^<br />

sLuces^^i, quariininucki, etiamcittamlampreparanon^<br />

cedunt. Syrupus indemTabaci oppido conducit, 1»imprimis quibus humores tauces<br />

abfque multo calore peccane Dein ol. de Copaiba gutreahquotfaccharo diffolure,<br />

ori ex ovo forbili, five ano per clyfterem immittuntur. Quod firemedia h*c<br />

enàrrara, forte non in promptu fint, eorum locum Mechoacanna, vel pugillus feminis<br />

Ricini Americani in fintini vini macerati, fupplere folent ; hoc fiqmdem humorem<br />

vitiofiim acredundantem fortius, illud vero benignius educit.Nonparum quoque hoc<br />

morbo exhauftos reficitdecodumligni/^4rWi,&Saffafras indigena,quod evacuata<br />

materia morbifica ronum reftituat vifeeribus languentibus ; comitante diatta racil»<br />

diaeftionis&: paulo aftringenris. Emplaflrumfiipervenrriculo imponatur ex Gummi<br />

iacariiba, ball amo de Cabureiba <strong>Se</strong> Copaiba, vel ex pafta de Tiptoca, vino de Acaju, pulpa<br />

item prunorum^fr^, flore Nhambu, atque ovorum vitellis. Adhaec tofta potius quam<br />

liquida aut frixa alimenra eligantur, idque fiepe <strong>Se</strong> parum. Vino indantur guttula:<br />

aliquotoleicore arane precipue tum, cum ventris cruciarus inftar colici adfir, quem<br />

vefparumquoque Brafilienfium nidusexvinopotus, vel ventriimpofitus, clementer<br />

mitigat. Idem feliciter preftant nerbar cafre in aceto frixa:. Quando neceiiitas ad<br />

magis corroborantia <strong>Se</strong> aftringentia compellit, his <strong>Se</strong> fimilibus remediis nariv», utendum.<br />

Summitates fruduum Bacòba aut Banana femitofta aut arefada ex vino de Acajtt<br />

<strong>Se</strong> immaturo pomo Imipdba. Tefta: tefludinis fluviatilis tofta: rafuram, in hoc fluxus<br />

genere, Barbari propinant, quod valide aftringant. Sicut <strong>Se</strong> jecur caprea: toftum, <strong>Se</strong><br />

callanea arboris Cedri Braiìlieniìs.<br />

C A P V T X.<br />

De ^Tenefino.<br />

CVm omnia qua: ad venttis fluxiones fpedant, in examen revocane neceffumfitj<br />

operepretium duxi, ea qua: circa Tenefinum notatudigna cottidie obfervavi,<br />

pauci&exhibere. Morbus nimium femiliaris & merito formidabilis pregnantibus,<br />

quodfcctumfimul cum forca, mifere extinguat. Irritus enim hic conatus ex<br />

quovis acri <strong>Se</strong> ulcerifero humore ano adhxrefcente natus, nullam aliquando nifi fpuma:<br />

vel fànguinis aut puris exeretionem comirem habet. Inter dum vero ex pituita acida<br />

<strong>Se</strong> bile mordaci dyfenteriam precedie Quibus, fi oculi nidantcs , inquietudines,<br />

cruciatus, longas vigilia: atque excubia: nodurna: accedant, tune asgre finiri folet.<br />

Ex aliis fiibinde dyfentericis fluxionibus nafeitur hic morbus, quibus medetur ac frnemimponit,<br />

curamque tune eft facilior, quando tantum funt reliquia: &fàniesulccris<br />

inteflini redi; quxfomentis &enematibus facile fupcrantur. Quando ex fùnenoribus<br />

ventris partibus, videlicet ventriculo, mefènterio <strong>Se</strong> inteftinis, materia<br />

cruda delabirur ; preter inceffiones <strong>Se</strong> reliqua qua: anum refpiciunt, caufa fovens tevulfione<br />

per vomitum tollenda, idque ufitatiffimo ilio remedio, Radice Ipepacudnhn.<br />

I adem porro curandi ratio fere circa externa , qua: eft in fànguinis profluvio, eaque<br />

anodynis fuffimentis <strong>Se</strong> fomentis afttingentibus tepefadis ex foliis arboris Aroet-<br />

•'.%, Aracd, Acajd<strong>Se</strong> fimilibus, fi protuberet aut hiet ani» ; fi ulcus adfir, facculis ex lade,<br />

malva:, <strong>Se</strong> Bafoure fiimmitatibus inftimitur. His enim, tum intus tum foris connnue<br />

admotis, multum promovetur; quippe quod fymptoma ipfiimque adeo morbum<br />

tollunt. Allium quoque affatum, fi caufa piane frigida, cum fucceflu admovetut.<br />

Somnus qua fieri poteft, conciiietur ; primo pultibus ex Carimd <strong>Se</strong> hordco. Quibus fi<br />

minus provocetur,lenociniafòporifera addenda flint, interponendo clyfteres abfter-<br />

?encts. A motu quoque <strong>Se</strong> exercirio corporis abftinendum. quo fpedat illud Celfi<br />

confiliumhaud quaquamncgligendum: Cum in omni fluore ventris, tum in hoc precipue<br />

Tene fimo, ne ceffi eft, non quotteslibet defidere ,fed quoties oportet, ut hdc ipfa mora in confuetudi-<br />

•nem fcrtndi oneris intejlina deducat. Si tandem aftringentibus remediis intcrnis fluxibihratem<br />

humorum colubere conducat, preter fuccumftillatitiumpomi Unipabu immaturi,rafìirain(uper<br />

ligmnotiffimi/4f4>'4»^, ut <strong>Se</strong> nuclei frudus Gueticoròi niti <strong>Se</strong>jct!<br />

me; ex convcnienn liquore haufti, eximie ptofune<br />

C A-


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEJDIC. LIB. IL 5*»<br />

C A P V T X L<br />

De Cholera.<br />

PErniciofus necinfrequenshis quoque regionibus eft fluxus ille qui Cholera dicitur.<br />

Morbus femper fymptomaticus <strong>Se</strong> vere acutus, ab aere calido <strong>Se</strong> humido,<br />

corpus perpemo ambiente, immodicoque fruduum fugacium &horariorum efu<br />

proficifcens. Omnem xtatem omni anni tempore infeftae JÉftate tamen ab xruginofà<br />

porracea atque xftuante bile, pom calidointempeftiveaccedente, juventutem vehementius<br />

exetcet, cum fìibitaquadamfpirituum effufione aclipothymia ex tetris <strong>Se</strong><br />

fuliginofis vaporibus orta ; adeo ut, fi ante vigiliti quatuor horas non evadant, fuccumbane<br />

Quod ex manifefta diagnofi conftabit, fi nimirum pulfus debilior, aut impedita<br />

refpiratio, exteriorum membrorum, tum fudorum frigidiras, fummum interiorum<br />

circa cor incendium, convulfionefque interveniant. Hunc humorem efferum <strong>Se</strong> quafi<br />

orgafmo ad fuperiora <strong>Se</strong> inferiora delamm compefcere, res profedo haud exigux difficili<br />

tatis eft. Primumad ea remedia qua:cor, ventriculum acinteftina modicerefrigerando<br />

<strong>Se</strong> aftringendo corroborant <strong>Se</strong> furor em acerrima: bilis remndunt, confugiendum.<br />

Corpus enim evacuare ( etiam invita Plethora&: Cacochymia) quamvis benigne,<br />

periculo non car et; tum quod vires collapfx arque exhauflx, ulteriori irritationereformidandxfine<br />

VltraTamarindos, quos hxc terra producit, quxque biliofos <strong>Se</strong><br />

accenfbs humores refrenant,nihil tentandum; fedfyrupis potius <strong>Se</strong> conditis de Murucujd,<br />

Ianipdpa, Limoniis, Arantiis, Arafd, Guajdba-, ut <strong>Se</strong> Ficubus Indicis, Vbapitanga, Murecf><br />

imprimisTipiocautenàwm, cxterifque medicamentis roborantibus, &refrigerantibus.<br />

Externis quoque fequentibus infiftes. Fomenta <strong>Se</strong> inundiones fint ex aftringentibus <strong>Se</strong><br />

refrigerantibus. Tum cataplafinata ex Portulaca, Myrto, Aracd, oculis arboris Imbaibaconfeda,<br />

qua:cum aceto preparata lite acgroto impofita, prxcordia fovent, venir<br />

emqueacanumaffidiimdemulcene Clyfteres ejufdem generis (modo tantillum<br />

temporis fùperiìt) requirunmr, cxteraque remedia in capite de Dyfenteria <strong>Se</strong> inflammatione<br />

ani prolixe enarrata. Verum, quemadmodum hxc fxpe auxilio flint, non<br />

laroconfulto ob temporis anguftiam & morbi fxvitiem omittimtur, confeftimque<br />

ad foporifera devenitur. Linimenta denique opiata, capiti <strong>Se</strong> pedori admovere convenit.<br />

Adeo niliil tutum nifi'fomnum omniinduftria concilies. Cholera ficca eifdem<br />

remediis ferecuratur, maxime fi regioni hepatis cornea: cucur binila: applicentur. De<br />

quibus merito hoc teftor quod Galenus de iùis cucurbitulis quas in Colico affedu incantamenti<br />

inftar operati tradidit.<br />

C A P V T XII.<br />

De Dyfenteria.<br />

SEquuntur Fluxus cum febre&fànguine,ut funt Dyfenteria,Fluxushepaticus&: Inflammatio<br />

ani. Affedus Dyfèntericus nimium his terris eft farniliaris. Orimr potiflimum<br />

ex fudoribus vi frigoris nodurni ac venti mediterranei fubito admiffi retroadis<br />

; tum fruduum fugacium <strong>Se</strong> feculenti potus immoderato ufu, accedente aere<br />

calido &humido. Hxcexcretio fanguinolenta licet pari vehementia per omnes Indias<br />

fxviat, numquam tamen in Brafilia morbi Epidemici inftar graffatam, alioque per contagium<br />

migraffe, conftat. Ita ut perpetuo nobis fporadica <strong>Se</strong> popularis, nunquam vero<br />

epidemia exiftat: cum alias peitinaciffimaaliquando maligniras,fiin alioquopiam,<br />

in hoc morbo imprimis apparee Quibus exeretio biliofà, adufta &fpumofà, ut in<br />

juvenibus fxpe vidcreeft, merito ab Hippocrate habetur calamitofa atque funefta;<br />

quippe qua: nullis remediis cedat, licet hxc tellus, contra malum tam familiare nobiliifima<br />

minimeque vulgaria auxilia medica producan &prxftantiorainduftriaacfblertia<br />

hominumindies iufeitentur. Verum miffis iis, qux fàtis fuperque jam ante ab<br />

aliis de natura <strong>Se</strong> curatione Dyfenterix dida funt, ea tantumprofequar, quibus poriffimum<br />

differant ab Europa. Affedui huic (prxfer tim fi multa cacochymia adfit) tot fimul<br />

folent fìipervenire fymptpmata, tamque horridi cruciatus, ut fxpiifime anguftia tei <strong>Se</strong><br />

D 2 temporis


4o GVLIÉLMI PISONIS<br />

temporis legitimam methodumremorentur. Hac itaque neceffitate exigente, venam<br />

tundere, haud confulmm habent; (nifi ipfb quidem principio, aut febre atque hepate<br />

affedo id maxime poftulantibus) quoniam, etiamfi revellendi indicarioni forte fàtisfadum<br />

eatiur;male morarx tamen materix morbificx <strong>Se</strong> virium inopix male fit, quia raro<br />

occafio deperdi tum refarciendi adfir. Porro vel fòlo Rlieo,vel laxativo quo vis benigniffìmo<br />

mordacem humorem provocaffe, parrifque affedx cruciatus ingeminaffe, fufpicione<br />

plenumhabetur. Si quando tamen evacuationi locus, radicem vomitivam Ipepacuanha,<br />

exquifìtiffimumnaturxmimus, cxteris remediis prxferre conducit: quamvis<br />

ingenue fatear, plurimos medicaftros incolas ad fudorifera <strong>Se</strong> cor dialia, quam ad evacuantia<br />

per alvum, benigniora licet, inclinare, etiam tune cum major cacochymias<br />

quamulcerationisfignaappareane Morbo durame prxrer confòlidantes, abftergentes<br />

<strong>Se</strong> refrigerantes clyfteres, nutrimentis <strong>Se</strong> anodynis ex jufculo gallinarum hordeaceo<br />

awr furfuraceo, lade caprino chalybeato <strong>Se</strong> fimilibus infiftendum. Prx cxteris pulmentoex<br />

Tipioca <strong>Se</strong> emulfionibusindefadis,quod multisindicationibusfatisfaciant,<br />

utendum per inferiora xque ac fuperiora : quippe mirifice confòlidanre <strong>Se</strong> refrigerante<br />

qualitate partes afllidas demulcent, fluxiones quoque ruentes compefeunt atque coagulant,<br />

<strong>Se</strong> orificia venarum claudune Quodfi neceffitas ulterius infiirgat, viribus corroborandis<br />

<strong>Se</strong> fiftendis fluxibus invigilandum, feilieet opiatis : tum medicamentis quoque<br />

&alimentis aftringentibus confolidantibus, imprimis qux lumborum, ventris <strong>Se</strong><br />

jecinoris refrigerio <strong>Se</strong> robori funt. Prxterea fìngulis vicibus quibus alvus dejicitur,<br />

fomenra exiifdem parata immittanmr, unde putredines <strong>Se</strong> calor es, velprxfentes, vel<br />

futuri avertantur. De quibus latius dicetur in capite de Inflammatione ani. Potus quo<br />

xger utatur, ptifana fit, ex decodo de Carimd. Ovum quoque forbile cum tribus quatuorvegurtulis<br />

olei Copaiba conducit, quod leniendo fimul partes lxfasconfolidet, ac<br />

proinde totidem guttulx cum albumine ovi ex bombace ano"indire vel per Clyfterem<br />

injedx folamen adferunt. Affata elixatis prxferantur. Pacóba <strong>Se</strong> Banana femitoftx,<br />

fxpe prò alimento medicamentofb accipianmr. Iidem quoque frudus diffecantur&in<br />

Sole ficcantur, atque in maffam, addendo aceti momento, coquuntur loco<br />

panis. His acceduntplurima alia remedia nativa, aftringendi fimul <strong>Se</strong> refrigerandi<br />

qualiratepollentia, qux primi incolx partim ut arcana celant, fecumque intcrirecupiimt,<br />

partim inno tu ere &intradatude Simplicibus tradita fune Horum quidem primum<br />

locum obtinent, Confèrvx&Rob fruduum Myrti Granatorum, utriufque Ara*<br />

fa, Guajdba, Murec'i, Murucujd, lampdpa, Acaju.<br />

C A P V T XIII.<br />

De FIuxu ahi Hepatico.<br />

ANno 1638, urbe Salvador in Bahia menfibus admodum pluviis obfeffa, nulla<br />

clades xque exercitum noftrum attrivit, quamfluxus fanguineus, fignis &curarione<br />

nonnihil àDyfenteria diverfus.qui,licetnonminus quam illa perniciof<br />

Us, fympromata tamen longe minora eum comitati folene Sxpe enim ad finem ufque,<br />

abfque ullis,torminibus, cruciatibus, exulcerationibus, cumque facili execrnendi modo,<br />

exiftie Dejedio autem hxceft, vel puri fànguinis, vel cumgrumis,&loturx carnis<br />

fimilis ; idque dupliciter fit : vel ab atonia hepatis, qux licet curata, adpriftinam<br />

cruditatem redit: vel à quantirate ex venis meiaraicis atque inteftinis regurgitante,<br />

qux plus timoris quam detrimenti inferat, &juventutem maxime infeflet. Quippe<br />

tales excrenonesaliquandofebriumacutarumctiticxhabentur, exque emonia jecinoris<br />

, noninteftinorum exulceratione caufatxfune Fit demum hic fluxus ex qualitate<br />

fimul, orificia venarum corrodente <strong>Se</strong> referante. Atque tune quidem Dyfènteriam<br />

propter ulcus <strong>Se</strong> dolores inteftinorum mentitut. Ea qux ex hepate profluxio fit, iis remedi»<br />

oppugnanda, qux confirmandojecinorifuam operam tam intrinfecus quam extnnfecus<br />

dicarunt. Raro in principio fblamen ullum a clyfteribus confolidantibus aut<br />

anodynis accedere videas. Venxièdio, tametfi in reliquis fànguinis profluviis vix admittatur,<br />

in hoc tamen laudabilis habetur : noftratibus vero utique mollioribus, intcnfiorique<br />

calori non affuetis, càutius ac parcius inftituenda eft. Immo in cucurbituhsrcvelkntibus,<br />

lumbis ac natibus impofitis, aliquando fubfiftendum. Reliqua qux<br />

tradu


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC LIB. II. 4j<br />

tra&u temporis exfurgunt circa curationem,quumDyfentericisaffedibus magis communia<br />

funt, iifdem remediis, in capite de Dyfenteria monftratis, propulfàntur. Ad<br />

eum autem fluxum qui ex atonia hepatis nafcitur, compefcendum, irriti, utplurimum,<br />

ctirandi fiunt conan», ita utprx virium lapfìine quidem Rhabarb. Myrobal.<br />

aliaque fimilia adliibere confili tum fit, ac proinde fi acrimonia comitemr,ad blandientia<br />

&ftupefacientia quoque confugiendum eft. Non negledis feminibus quatuor frigidis<br />

recentibus, neque iis qux urinam benigne provocanr, ut fìmt, decodum lurìpéba<br />

maris, radicis Aranti, frudus Alkekengi, rad. liquide Solatrum, Acarkóba <strong>Se</strong> Pagimirioba,<br />

arque fimilium qux hepatis <strong>Se</strong> venarum mefàraicarum ardor es mitigant. Horum<br />

prx cxteris palmam obtinent emulfiones&pultes qux Carimd dic\x ex Tipioca de<br />

Mandioca. Inter frudus in pretio habentur,illi omnes qui in curatione Dyfenterix enarrati<br />

funt. Aqua quoque ftillatitia ex canna fàccharea& fior e ibabirdba cum albumine<br />

ovi pora, addirò momento fucci aurantiorum. Denique cataplafinata ex Portulaca &:<br />

Solano cum aceto temperata, dorlb Sventri applicata, intemperiemhepatis fòlanturfluxumqueinordinatum<br />

compefcunt.<br />

Q;<br />

C A P V T X I V.<br />

De Viceré & Inflammatione ^J.ni.<br />

Vx àBarbaris meaque lónga experientià circa rationem <strong>Se</strong> curationem tam funefti<br />

<strong>Se</strong> lamcntabilis mali confecutus fum, in medium proferam. Hunc affe-<br />

^dum ìndigenxTeicoaraiba, llufitani Doenca do Richo five Bicho del Culo abufive<br />

vocant, vel quod dolor pruriens principio fentiatur, vel quod Vermiculi gangrxnam<br />

inferant. Lis hxret inter Medicorum filios, novus ne an vetus iìr morbus hic Endemius.<br />

figo quidem eum potius credi derim in aliis Or bis plagis tanquam hoftem occulrum infidiofe<br />

fàevire ; adeoque longe abefl'e novum appellandum fore,ut probabilius, antiquifiìmum<br />

effe, atque deillointelligendum i. Reg. e. ?. v. 6. Aggravata eft autem manus<br />

domini fuper Azotios, &: demolitus eft eos, <strong>Se</strong> percuffit in fecreriori parte natium Azotum&finesejus.<br />

Hujus quoque David videtur meminiffe Pfalmo 77. v. 66. dicens,<br />

& percuffit inimicos fiios inpofteriora. Non eft Endemium malum huic regioni, fed<br />

frequensindigenasxque ac adventitios infeflans. Conftat, in Angola &: aliis fervidis<br />

Indiarum partibus diutius cognitum, atque ohm Brafilix incolas piane ab eo immunesfuiffe.<br />

Nil autem aliudeft, quam incendium &corruptio ani cum ulcere depafeente,<br />

fine vel cum fànguinis fluxu dolorifico, tempore imprimis xftivo graffante.<br />

Hunc morbum, aut prxcedunt fluxiones Dyfentericx cum inteftinorum caloribus ;<br />

aut per fc, <strong>Se</strong> ci tra ullum morbum prxvium ingr uie Cum Dyfenteriam prxcedentem<br />

habet, <strong>Se</strong> ob medicinam adhibitam Symptomata excretionefque ceffant, minus fidendumeft.<br />

Detenta fiquidem materia acerrima, a calore nimio accenfà, maximequeà<br />

fquallente &fordida corporis colluvie intus alta, magnumputredinisgradum, cum<br />

tam atroci dolore & inflammatione acquirit, utmufculumfphinderem atque ora venarum<br />

hxmorrhoidalium ftatim exedat. Vnde fluxus cruentus exoritur, altiufque ad<br />

inteftinorum mnicas afeendit, tam deformi afpedu , ut anus late didudus cloacx<br />

inftar livido <strong>Se</strong> plumbeo colore appareat. Nonnunquam vitium hoc per fé manifeftamr,<br />

nimirum ex dolore, cum rerentione exerementorum, qux calore arefada atque<br />

indurata, non fine maxima difficulrate <strong>Se</strong> cruciatu egerunmr. Aliquando vero, ingenti<br />

licet conatu,nihil prorfìis ejicitur (ut ipfe in me quoque expettus fum) ano<br />

multum ptominente. Hinc atroces fxpe dolores ex retentis fxcibus fùfeitantur, quos<br />

febres poftea, laffitudincs, vigilix, concitatio ftomachi, ac capitis imprimis dolores<br />

<strong>Se</strong> ardor es fequuntur. Quamobrem, antequam malum ferpat (f èrpit autem citiffime)<br />

internislaxantibus <strong>Se</strong> refrigerantibus remediis refiftatur. Clyfteres ejufdem generis<br />

femel atque i rerum admoveantur. Suppofitoriis, inundionibus, lavacris, balneis, fuffumigiis,<br />

perpetuo infiftendum. Venxfediones prxcipue non negligantur. Quibus<br />

omnibus fi morbus non brevi cedat, proculdubio in lethiferum degenerabit. Multoties<br />

prxterea fieri confuevit, ut nullo morbo inteftinali, velquovis alio figno precedenti<br />

,parti minus fenfibfiifennnariumclaminfinuetur,ipfumquexgrum &:medicum<br />

D 3 in


GVLIELMI P I S O N I S<br />

in pr incipio latcat. Quod, quoniam gangrxnam non raro inferat .incurabile habetur.<br />

Si autem prodat le malum, previa utcunque hac diagnofi fieri folet; ut, pontanea<br />

laffitudine, capitis &: membrorum dolonbus, appetentix cibi languore, calida totuis<br />

cotpons intemperie, mfomniis, puliii arteriarum inacquali <strong>Se</strong> celeri, abfque manifefta<br />

podicis afflidione, nifi forte aliquo pruritu aut inani exonerandi alvum deiideriO.<br />

Quamobrem in omni inteftinali prxcipue affedu, de ani difpofinone Medici percontaniolene<br />

Quo incolx Empirici non contenti, vifu&taduexplorantpodicem, num<br />

aliquid prxrernamrale appareat; mox pulpx limonum affridu partes illas tcntant fic<br />

dolores excitane Differrautemab hxmorrhoidibus hic affedus,fequentibus potuumum<br />

fignis. Gtavis capitis dolor adeft, ac hiantis late ani oftium fatifcit Dem fanone<br />

prognofèos, quod morbus hic nonnunquam mortem <strong>Se</strong> quidem confeftim adkrat;<br />

hxmorrhoides autem non item, qux eif dem, quibus in Europa medicamentis, imo<br />

fòlis hirudimbus Brafilienfibus curantur, <strong>Se</strong> liquore pulpx nucis Cocos putrefadxfxpius<br />

admoto, mitigantur. Cxrerum, qui contra hanc labem fé meri fluder, aqua marina<br />

frigida vel tepida &limoniorum fuccorecentium, anum, quoties ventrem exonerat,proì>e<br />

abluat. Iaborandi-miri cumfalis &piperis Brafìlienfis momento cxteris remediis<br />

facile eftprxferendum. Quando vero fenfibiles ani partes excoriatx tam acna remedia<br />

haud krunr, temperantur cum vitello ovi <strong>Se</strong> aqua cannx faccharex,&£ imprimis<br />

cum fìimmitatibus herbx iniìgnitcr mundificantis Iacuacanga didx. Si lapfus virium<br />

conrraindicetvenxfedioni, cucurbitulx infra dorfum affiganmr. Exinde clyftercs<br />

rcfrigerantcs, confòlidantes <strong>Se</strong> adftringentes, quianodynaimoftupefacientiaopiata<br />

recipiant, progrediendum. Poftea veterum incolarum tini, aquafaccharea, gummi<br />

Tareroqui, amyl. ex Tipioca de Mandihoca, foluta, digitis infcrris pofterioraproluantur.<br />

Poft hxc, dilutum ex cetuffa,, aqua rofarum <strong>Se</strong> fior, ibdbirdba, fàccharo rubro, ovi<br />

albumine <strong>Se</strong> lade cum momento opii concinnandum, in quo txda madefada, ano profunde<br />

immirtatur , idque frequenter. Idem fere prxftant herbx quxdamnativx prx<br />

cxteris conrra hunc morbum rcceptx ufùque longo comprobatx ; ut funt, folia <strong>Se</strong> fky<br />

r es utriuCqne Pagimirióba <strong>Se</strong> Tapid arboris longe prxftantiffimx, addita Aguaraguya, toties<br />

inferra quoties defidendo txdx vel fuppofitoriainttomiffa removcntur. Qupdfi<br />

pars afflida manuum artadum reformidet, fuffimenta ex emollientibus <strong>Se</strong> ficcantibus<br />

f ùbflituenda fune Porro quantum ad vidus rationem, alimcntis frigidis <strong>Se</strong> roborantibus<br />

maxime uti convenit: irritantia autem cane pejus <strong>Se</strong> angue declinanda. Si vermiculi<br />

fimul à putredine orti iafeilentparrem affedam, ii oppugnandi unguento quod<br />

pulverem amatimi frudus Angelyn cum cinere Tabacireceperie<br />

C A P V T X V.<br />

De Lumbricis,<br />

Vamniliil in hifce orbis partibus à putredine fit liberum,omnes quicunquefub<br />

Q<br />

zona torridavjvunt experiunrue Vnde Infedorum, maxime vero Vermium<br />

^ tanti» proventus, utnihil propemodum intadum ab iis relinquatur. Eodem<br />

modo cum Microcofmofe rcs habet, quem non minus quam totumhoc univerfùm,<br />

varii generis vermesidentidem exagitant ; tamque vifeera intus puerorum juxta acadultorum<br />

; quam forinfècus vulnera atque ulcera, a calido <strong>Se</strong> humido ambienre, mnis<br />

modis infeflane Hi Chirurgorum opera, quxque vulnera <strong>Se</strong> ulcera mundificant, profligantur;illorumvero<br />

curationemperficerc,totquclatenteshoftesexturbare,levenon<br />

eft propter ingentem conceptx putredinis propagationem. Hinc febres graves, ne dicam&:<br />

malignx generantur, aliaque fymptomata fubfequuntur. Quippe non folum<br />

ano & inteftinis familiares, fed fxpiffime quoque venniculo,folliculoìeÌlis, utero, quin<br />

&;ipfi Cordi vermiculos innafci, Anatomc mihinommfccit. Quicardiale,ias, deliquia<br />

animi, palpi tationes cordis, ftridores dentium, <strong>Se</strong> horror es nodurnos intèrunr. Vnde<br />

fit, ut cachedici, multoque halitus fxtore, viva veluti cadavera, vix mortem elfugiant,<br />

nifi forte ipfo initio remedia adhibeantur.Theriaca <strong>Se</strong> Mithridatium celebrata licet remedia,<br />

obfebrium incendia, aliafquerationes toties repetitas,haudadmittendascenfènt.<br />

F>j;o quidem ut fateci quod reseft,miffis longe petit» compoiìtis, in pueris atque<br />

adii 1 ti s


HIST. NATVR A L. & MEDIC. LIB. II. 43<br />

adult» cum Tabaci Syrupo felici!» voti compos fadus fiim, atque ob ìnfìgnem mmv<br />

dificandi <strong>Se</strong> abftergendi qualitatem tum in hoc morbo tum in aliis frigidis affedibus,<br />

atque à veneno natis, merito eum pretuli. Barbarorum xque ac noftrorum ufiratiora<br />

remedia flint frudus acidilfimi Caraguata didi, eorumque liquor deflillatus, idque<br />

exigua quantitate cochleari exhibitus, addito tantillo Tamarindorum <strong>Se</strong> mellis filveftris.<br />

<strong>Se</strong>mina, olea <strong>Se</strong> fyrupi Citrorum <strong>Se</strong> Arantiorum propinati, vermibus contrariantur.<br />

Licet autem à quibufdam animantibus inftindu naturali, ut <strong>Se</strong> ab Indigenis<br />

robuftioribus,contrahxc& alia mala expetanturnuces arboris Angelin; tamen ob indomitam<br />

vim, jufta dofìs ac prxparatio requiritur. Nimium fiquidem eft, quoddimidiumfcrupuliexccditjficutpofleafilo<br />

loco latius demonflrabitur.fiimme enim amara<br />

eft, atque umbilico tutius imponitur rafùra, qux etiam ano indita contra afcarides<br />

cximix eft utilitatis, quas fùmmafua amaritudine brevi interficie<br />

C A P V T XVI.<br />

De Lue Indica.<br />

L Ves quxdam ex coitu non tantum per contagium, vel parentum hxreditario<br />

malo in liberos, fed ex levioriarradu atque per fccontrahitur,ortapotiffimum<br />

ex alimento foetido <strong>Se</strong> falfb, poni rancido <strong>Se</strong> corrupto. Inter Afros nonfolum atque<br />

Amcricanos, fèd Lufitanos &Belgas quoque fxvit, tumoribufque fcirrhofis&virulenris<br />

ulceribus, totiurt corpus infeftat. Qux quidem lues huic regioni eft Endemia,<br />

<strong>Se</strong> Bubas ab Hifpanis,atquc Mìa a Brafiìianis appellatur. Et ficuti citius fànatur àfolis remediis<br />

indigenis ; ita citius contaminai, quam illa qux lues gallica vulgo yocatur <strong>Se</strong> ad<br />

Irtcolas hu'c defer tur. De qua elicere non eft propofiti mei, fed de prxfenti. qux licet<br />

in quibufdam conveniat cum illa jaccidentibus <strong>Se</strong> curatione tamen maxima ex parte<br />

cUffere Empiriciinitio data opera eamnegligunt, fiumorifque tenacitatem, in quo<br />

mali fomes maxime irihxret, aliquot feptimanatum intervallum requirere ad prxparatioriem,<br />

credune Vitam interim intemperatam vivere interdicunr, aqux calidx lavacraìnftimunt,<br />

frigus nodurnum, ne per/piratio cohibeatur, maximoperearcent, carnes<br />

recentes, imprimis ferinas, toftas, prxcipiune Vinum permittunt, quod fùdorés<br />

<strong>Se</strong> fuliginès, non fine xgrptantis levamine, per poros expellere comperiantur. Qui ab<br />

hoc medendi modo recedunt, fymptomatum quidem prò tempore levamen allaturos,<br />

fed poftea recidivam artuumque dolores fucceffuros ,ratum habcne Tandem prxparato<br />

hoc modo corpore, evacuationcs inftituunt: mox eos, qui prefertim tenuioris<br />

fortisfùnt,admolcndinasfàcchareas ignefqueluculentiffimos ablegant ;S^foIo decodo<br />

, cujus bafis Caaróba <strong>Se</strong> Sar5aparilla , curationem feliciffime abfolvunt. Vlcera<br />

quoque fblo attrituautlotione Caaróba, aliarumque herbarum exficeanrium <strong>Se</strong> abftergentium<br />

fiicco, tollune foliis autem Caaróba nunc codis prò balneo, nunc orejejuno<br />

mafticatis, ulcera, qux per fé nonevanefcunt,exficcant, &rmaligrùtatemextrahune<br />

Quod ipfumaliquoties per Chiriugosm Nolocomio imitati juffi, &:voti nos compotes<br />

reddi die<br />

Nequis autem fallatur, hxclucs five ex Hifpanica mixta, ut fxpe fit ;fivefimpkx<br />

Endemia, Europxis prxferrim ,non adeo parvi facienda five in principio five in progr effii.<br />

Neque enim ut quidam exiftimarunt, inna Tropicos levior ob halituum à fole perpetuarci<br />

extradionem ; gravior tantum infèpterttrionalibus regionibus dame Ac fi nodurnum<br />

frigus modo lcviter admiffum, apertos diurno calore poros non cum iìimmó<br />

detrimento xgri al tius occluder et, difcuffionem tetrorum vaporum impedir et, verfuf<br />

que perioflium, in quo dolot, repelleret. Sicut quotidie fit, vel xgrorum vel medicorum<br />

incuria, qui differentiasdiei&nodis contemnune Et rune quidem male morata<br />

ulcera, quibus hoc malo infettati turpiter fcatere folent, prxter alia fymptomata3 cariemm<br />

offibuscaufàrivideas." SicUtin rciteratis diflèdionibuscorporumautopfianos<br />

docuie<br />

Atque tune fimul anatomix, in .iEthiopibus exercitii gratia inftitutx, certos nos fecere,<br />

nigredinem illam cutaneam ultra epidermidem non penetrare, eaque ablata mox<br />

ipfàm cutem albam Europxorum piane more fé offerr e. Si Vero contigerit aliquos epi-<br />

D 4 dermidc


~r J GVLIELMI PISONIS<br />

in pruicipio lateae Quod, quoniam gangtxnam non raro infcrai, incurabile habetur.<br />

Si autem pr odat le malum, previa utcunque hac diagnofi fieri folet ; ut, fpontanea<br />

laffitudine, capitis &: membrorum doloribus, appetentix cibi languore, calida totius<br />

corporis inremperie, infomniis, pulfii arteriaruminxquali <strong>Se</strong> celeri, abfque manifella<br />

podicis afflidione, nifi forte aliquo pturitu aut inani exonerandi alvum delìderio.<br />

Quamobrem in omni inteflinali precipue aftedu, de ani diipofitione Medici petcontari<br />

falene Quo incolx Empirici non contenti, vifu <strong>Se</strong> tadu explorant podicem, num<br />

aliquid prxternaturale appareat; mox pulpx limonum affridu partes illas tentant fic<br />

dolores excitane Differt autem ab hxmorrhoidibus hic affedus, fequentibus potifiìmum<br />

fignis. Gravis capitis dolor adeft, ac hiantis late ani oftium fatifcit. Dein, ratione<br />

prognofèos, quod morbus hic nonnunquam mortem & quidem confeftim adferan<br />

hxmorrhoides autem non item, quxeildem, quibus in Europa medicamentis, imo<br />

fòlis hirudinibus Brafilienfibus curantur, <strong>Se</strong> liquore pulpx nucis Cocos putrefadxfxpius<br />

admoto, mitigantue Cxrerum,qui contra hanclabem fé meri fluder, aqua marina<br />

frigida vel tepida <strong>Se</strong> limonioium fùcco reccntium, anum, quoties ventrem exone*<br />

rat,probe abluar. Iaborandi-miri cumfalis &piperis Brafìlicnfis momento cxteris remediis<br />

facile eli prxferendum. Quando vero fènfibiles ani partes excoriatx tam acria remedia<br />

haud krunr, remperantur cum vitello ovi <strong>Se</strong> aqua cannxfaccharex,& imprimis<br />

cum fùmmitatibus herbx iniìgnitcr mundificantis Iacuacanga didx. Si lapiiis virium<br />

contraindicet venxfèdioni, cucmbitulx infra dorfum affiganrue Exinde clyfteres<br />

relrigerantes, confòlidantes <strong>Se</strong> adftringentes, quianodynaimoftupefacicntiaopiata<br />

recipiant, progrediendum. Poftea veterum incolarum tini, aquafaccharea, gummi<br />

Tareroqui, amyl. ex Tipioca de Mandihoca, folura, digitis infèrtispofterioraproluantur.<br />

Poft hxc, dilutum ex ceruffa, aqua rofarum <strong>Se</strong> fior, ibabirdba, fàccharo rubro, ovi<br />

albumine <strong>Se</strong> lade cum momento opii concinnandum, in quo txda madcfada, ano profunde<br />

immittatur , idque frequenter. Idem fere prxftant herbx quxdam nati vx prx<br />

cxteris contra hunc morbum rcceptx ufìique longo comprobatx ; ut funt, folia <strong>Se</strong> floy<br />

res utriufque Pagimirióba <strong>Se</strong> Tapid arboris longe prxftantiflìmx, addita Aguaragttya, toties<br />

inferra quoties defidendotxdx velfìippofitoriainttomiffatemoventur. Qupdfi<br />

pars afflida manuum attadum reformidet, fiiffimenta ex emollientibus <strong>Se</strong> ficcantibus<br />

fubflituendafune Porro quantum ad vidus rationem, aiimchtis frigidis <strong>Se</strong> roborantibus<br />

maxime uti convenit: irritantiaaucem cane pejus <strong>Se</strong> angue declinanda. Si vermiculi<br />

fimul à putredine orti n&feftcntpartcm affedam, h oppugnandi unguento quod<br />

pulverem amarum frudus Angelyn cum cinere Tabaci reccperir.<br />

C A P V T XV.<br />

De Lumbricus<br />

Vamniliil in hifce orbis partibus à putredine fit liberum,omnes quicunque fub<br />

Q zona torrida vivunr experiunrur. Vnde Infedorum, maxime vero Vermium<br />

tanti» proventus, ut nihil propemodum intadum ab iis relinquatur. Eodem<br />

modo cum Microcofmofe ics haber, quem non minus quam totumhoc univerfum,<br />

vani generis vermes identidem exagitant ; tamque vifeera intus puerorum juxtaacadultorum<br />

; quam forinfecus vulnera atque ulcera, à calido <strong>Se</strong> humido ambiente, miris<br />

modis infeftane Hi Chnurgorumopera, quxquevulnera &:ulceramundificant, profligantur;illorum<br />

vero curationemperficere,totquclatentes hoftes exturbare,levc non<br />

eft propter ingentem conceptx putredinis propagationem. Hinc febres graves, ne dicani<br />

<strong>Se</strong> malignx generantur, aliaque fympromara fubfequuntur. Quippe non folum<br />

ano <strong>Se</strong> inreflinis familiares, fed fxpiffime quoque venrriculo,folliculolellis, utero, quin<br />

&:ipfi Cordi vermiculosinnafci, Anatomc mihinommfecie Qui cardialgias, deliquia<br />

animi, palpitationescordis,ftridoresdentium, <strong>Se</strong> liorroresnodurnos inferirne Vnde<br />

fit, ut cacliedici, multoque halitus fxtore, viva veluti cadavera, vix mortem elfugiant,<br />

nifi forre ipfo initio remedia adhibeantur.Theriaca <strong>Se</strong> Mithtidatium celebrata licet remedia<br />

, ob febrium incendia, aliafquerationes toties repetitas, haudadmittcndas cenl'ene<br />

Ego quidem ut fatear quod res eft,miffis longepetitis compoiitis, inpueris atque<br />

adulns


HIST. NATVRÀL. & MEDI C. LIB. IL -it<br />

àccendat. Quibus recens inflida funt vulnera, xftum diurnum devitant, nefanguis<br />

attenuetur, venarumque orificia aperiantur, quod ingenti virium jaduraob diflìpacionemfpirituum<br />

ficfebrilis caloris accenfionem in caftris aliquoties contigiffe memini.<br />

Cui malo eximie opitulatur ufi» Ambre grifx ex jufculis vel ovo fbrbili exhibitx.<br />

Deinde ne nodu fub dio cubent, unde maximam calamitatem, fpafmos, convulfiones<br />

mortemque ipfàm poftea incurrant. Cum vero in curarione vulnerum <strong>Se</strong> ulcerum<br />

Lufitani plerique &Brafilianiperitiores longo ufu fadi, <strong>Se</strong> filvasremediorumquavis<br />

regionis parte, omnique anni tempore fibi in promptu habeant, ea proferam qux oppido<br />

approbata <strong>Se</strong> a noftris recepta, longaque experientia confirmata funt. Optato fuc*ceffu<br />

balfamis illis fragrantibus Cabureiba <strong>Se</strong> Copaiba vulnera reftituunt, haimorrhagiamque<br />

non tantum fiftunt, fèd <strong>Se</strong> interne ac externe exhibita nervis opirulanrue<br />

Gummi illud admodum familiare, Icicariba ( quod Elemni vere dixeris ) capitis affedibus<br />

prx cxteris remediis medemr. Tipioca autem, ficut pota fluxus fànguinis hepaticos<br />

<strong>Se</strong> dyfentericos inrernos coércet, <strong>Se</strong> incraffat ; ita haimorrhagias a vulnere concitatas,<br />

five haufta, five plagis emplaftri aur cataplafmatis forma applicata, mundificat,<br />

temperar <strong>Se</strong> fànat. Idem arboris Ambaiba fummitates pollicentur <strong>Se</strong> prxftant, fi earum<br />

fuccus vulneribus inftilletur. •<br />

Popularia denique remedia funt decoda vel fucci herbarum luripéba, Pagimirióba,<br />

Nymphxa Cuipouna, Tapid, Mamangd, Caapeloa, Ricini Americani Bacoveira <strong>Se</strong>£*ueraibai<br />

aliaque infinitaincolis ufitata, de quibus in hiftoria Simplicium. Addunmr,fi fimul pedum<br />

tumores adfìnt, balnea vel fomenta ex radicibus Arafd <strong>Se</strong> cirriorum: atque ex corticibusMyrti<br />

filveftris, arboris£ebipira,{\xmmitatibusc[\ieAmng*,Tupeicdva, jbabirdba,<br />

Camard, <strong>Se</strong> fimilibus, denique foliis recentis Tabaci contufis, defperara reftiruunt mala,<br />

<strong>Se</strong> majores facile ipfis redeunt frudus in curatione multorum malorum, ex ufu foliorum<br />

viridium eorumque fuccis ficoleis ; quam cxteris orbis incolis ex fumo exficcatorum.<br />

Furunculos fic Apoftemata maturare fòlent foliis Araticuvuìgaris, Cararii, Pagimirióba<br />

, Potinfoba, Iuquirì. Radicibus mirabilis Peruana: rubrx, <strong>Se</strong> bulbis Meerù ; Anthracibusveroimponunt<br />

folia Tabaci.<br />

Equidemfidebitis encomiis polychreftum Tabacum profequerer, inftiruti limites<br />

tranfirem. Prxterquam enim quod ejus decoda plurimis morbis frigidis five intus af 1<br />

fumpta, five extus per fomenta <strong>Se</strong> friéfciones adhibita medeantur ; gangrxnas quoque,<br />

ulcera cancrofa, vulnera antiqua <strong>Se</strong> fòrdida vermibus ab ambienre calido <strong>Se</strong> humido<br />

fcatentia, recens fuccus <strong>Se</strong> cineres ejus feliciter curane Imo vulneribus à fagittis Indorum<br />

lethalì toxicoimbutis, morfibus quoque virulentorum quorundam animalium,<br />

prxfènti remedio exiftunt folia trita eonunque fìiccus, fi tempeftive indantur. Incoia<br />

proinde merito ejus pulverettioC fuccumloco ballami circumferunt peregrinantes,<br />

quippe utilitatem fiineceffitatem ejus conrra ipforum brutorum fi^jumentorum externa<br />

mala vermibus perpetuis obnoxia experiuntur quoridie. Ego ulcera cancrofa in nofocomiisàChirurgisEuropxisrationalibusrelida,<br />

ab exercitatis Empiricis reflitui vidi<br />

remediis quorum bafis eratfùccus Tabaci addita Caphura <strong>Se</strong> Spiriru vini. Ita utjure<br />

merito vegetabilis hxc panacea Herba Sanila ab Hifpanis, vulneraria Ìndica a Camerario,<br />

a Germanis ^CU.10 3}nùtacn^ tUOtlDc l\K\\$t j vocetur. De ulteriori éjus natura,<br />

fic differentiis in libro Simpl, ex propofito egi.<br />

C A P V T XVIII.<br />

De Tapulis&". Impetigine.<br />

INter vitia Cutanea nondum ulli Medicorum ex quo deteda fuit hxc America: pars<br />

Scabiem, Lepram, Elephantiafin obfervaffe contigit, ficut in iEgypto aliifque fervi<br />

dioribus regionibus graffati teftatum eft ab Autoribus. <strong>Se</strong>d papulx fèu fudamina,<br />

quibus cutis exafperàtut fi^rubet, advenàs fere omnes recens Indias ingreffos,genioque<br />

imprimis largius indulgentes,fummo cum prurituinvadimt. Hxpuftulx totum corpus<br />

fxpenumero arrodunt, fixxque ac ftabiles totam venttisregionem occupant, ut Zona<br />

dicipoffine Quod malum abolete plerique ftudent minus caute) leu frigidxlotione,<br />

balneoque nimis aftringenti, five pet fortiora purgantia, acrem humorem a circumferentia<br />

revocantia. Si veto fudamina hxc nimis exer efeant, longiufquc ferpant, leves<br />

admo*


46 GVL PISONIS HIST. NATVR. <strong>Se</strong> MEDIO LIB. IL<br />

admodum <strong>Se</strong> faciles purgariones ex remperatis componantur, qux hepatis calorcm,<br />

fèntinxque corporis, mefenterii fcilicer, obftrudiones tollant, ut funt decoda radicum<br />

Iuripeba Limoniorum ficfimilium. Venxfedio femel atque iteruminftituenda eli.<br />

Externis ita utatur ; ur fùdore crebro abfterfo , fubuculam fi:equenter mutet. Mox tomentis<br />

exaquaiulphuris canini, albiimineovi, feminibusfrigidis majonbus, cum acero<br />

<strong>Se</strong> Limoniorum fucco codis, immiffo linteamine, corpus defricetur. Qux, licer primo<br />

attadu acres fxpe dolores excitent > cutemquevellicent, ftatim tamen ceffare fokne<br />

quos fi quis impatientiorferre non potuerit; eorum loco, balneo tepido exrefngerantibus<br />

<strong>Se</strong> emollientibus herbis uratur. Plerique quamdiu hoc malo tentantur ac<br />

prununt,à multis morbis funt immunes, ac profpere valent. Quamobrem qui hxc<br />

mcommodafanitatis grafia aliquatenus obdurare malinr, redius fecerine Ante omnia<br />

moderatam vivendi rationem inflituant, ciboqueacpotu temperato <strong>Se</strong> tenui utantur,<br />

ut humor artenuatus, felicius per fudores evocetur, neexintempcftivailla materia:<br />

biliofxrepreflìonead interna, fluxus ventris Dyfenterici enafcantur;quodaliquoties<br />

fadum memini.<br />

Quum vero eruptiones hx biliofxper poros exitum fibi quxrentes, intra cutem detenne,<br />

vique frigorisnodurnirepreflx atque obflrudx in acres <strong>Se</strong> igneos halitus degenerent,<br />

cum multa materia falfa <strong>Se</strong> adufta in orbem quafi fé cogunt <strong>Se</strong> conglomerantut,<br />

pertinaciterque ad annos fxpe cuti adhxrefcune Et tune quidem perverfamfi£<br />

piane alienamnamram induunt. Aliquando autem mobikspuftulxfejugatx,<br />

non fine cruciatu, maximoque fcalpendi ardore ac pruritu, precipue xftate, juvenes ut<br />

plurimum infettane Has noftrates 0ing tDOJltl/ Indigenx Iacu*,Lu(ìtamEmpige ab Impetigine<br />

vocant. Quando inftar Herpetis exedentis, aliquandiu malum duraverit, externis<br />

fupradidis facile refragatur. lethale autem effe hoc malum fi corpus cinxerieego<br />

fané, quidquid authores fcribanr, hicnunquam comperi. Inter topica remedia qux requiruntur,exadiffima<br />

illa graminisj lincei i\>ecies,Iupicai dida,&: Siliqux herbx Guajana-<br />

Timbò, primarium obtinent. Horum attritumorbus nonleviter emendatur, imo in<br />

torumnonnunquamtollitur. Interdum locus affedus mutatur,fii: xque vehementer<br />

poftea,fi ab interna caufà foveatur, divexat. Quamobremmedicamentum compofitum<br />

ex fùccis fupradidis ad lavamenti vel unguenti formam, partibus affedis applicuif.<br />

fceximixeftutilitatis.RecfucciGraminis^abaci^Siliquarumprxdidarumpartem<br />

unam, Sulphuris vivi <strong>Se</strong> Nitri par tem dimidiatam. Exercitatiores incolx utnullumfere<br />

remedium inextergendis malignis quibufvisulccribusprxfcrunt cortici rebipira-, ita<br />

hanc quoque Impetiginem ejus affridu <strong>Se</strong> lotione feliciter reftiruune<br />

Subinde eo pertinacix devenit hic affedus, ut fupradidis remediis internis fic externis<br />

minus cedat. Atque tune quidem à vegetabilium ad Mercurii ufiim internum confugiunt<br />

Europximedicaflri.<br />

FINIS LIBRI S E C V U D I.<br />

f, V L I E L.


GVLIELMI PISONIS<br />

H I S T O R I A<br />

NATVRALIS & MEDICA<br />

L I B E R TE RT ir S.<br />

S E C T I O P R I M, A.<br />

De Animaìibus aSmericanis Aquatilibm, (tA'éreis (?<br />

^Terrefirihis edulibm.<br />

Vm in prxcedentibus libris inftituti ratio poftular et, vefcorum<br />

animalium nifi tranfitorie mercùniffe ; ex re fore exiftimavi hoc<br />

libro fingulatimprofequi, qui pifees, aves <strong>Se</strong> ammalia in Aquis,<br />

Aèribus <strong>Se</strong> Locis enarratis adnumanos ufusproducantur, eorumque<br />

brevcm aefuccindam deferiptionem cUm iconibus ad<br />

vivum depidis addidiffe ; idque non adeo obledamento vel admirationiledoris;fed<br />

commodo imprimis xgrotantium atque<br />

medentium. Imitams feilieetillos antiquos <strong>Se</strong> modernos, qui<br />

tumnovitum veteris Orbis collatis polydxdalx naturx beneficiis,<br />

faluberrimifque repettis medicamentis fic alimentis, neceffitati <strong>Se</strong> fragilitati<br />

rnortalium coniìiltum ir ent.<br />

Poftquam autem in immenfahac rerum multitudineplurimorum qualitates <strong>Se</strong> proprietates<br />

lateant, xquum putavi, non paginas repler e iis qux vel dubia vel minus perjfpe&a/ìmt<br />

; fed pauciora eaque ufu quotidiano comprobata contrahere. Quod vero<br />

pifeium copia, quadrupedum <strong>Se</strong> volatil ium numerum longe excedat, id non adeo terre<br />

fterflitatiimputandum velim, quam quod aucupia &c venationes rarius exerceantur<br />

ànoftratibus; fxpius autem a mediterraneis indigenis, quimagnampartem prxdx acquifitxfibirefervant.<br />

Cum è contra fluvii inclyti atque mare pifeofiffimum invitent<br />

littotales pópulos ;tum quod facilem <strong>Se</strong> quxftuofàm pifeationem fùppeditent ; tum<br />

quod ipfi pifees nutrimentum tenuius <strong>Se</strong> fanguinem temperatiorem quam quadrupedes<br />

<strong>Se</strong> volatilia furrogene<br />

Illos qui à pifeatoribus quotidie ad nos deferuntur ac celebrantur, hieporiffimum<br />

recenfèo, eorumque nomina Brafilico idiomate vel Lufitanico, quatenus vulgo notiora,<br />

exprimo. Quod antequam aggrediar, opere pretium exiftimo, in tanta pifeium,<br />

formarum, temperamentorum, fuccorum difparirate indicarle, quales prò<br />

pabuli non folum, fed temporis <strong>Se</strong> aquarum quibus innarant varietale, cxteris vel<br />

prxferendi vel poftponendi fint. Cum enim pifees five gulx dediti, five efearum ptobitatem<br />

fedantes, ancipitem agant vitam, pauciffimi quidem fuis fedibus contenti, fiia<br />

lxti carpunt pabula ; fed aliqui priftini domicilii piane immemores ; aliqui anadromi,<br />

ut abitus, ficreditus certa habent tempora. Hujus rei fidem facit, five in fluviis<br />

five in mari ftatis anni temporibus, ejufdem generis pifees femper, aliosnufquam capi.<br />

Quod fluviatilis aqua menfibus pluviis, mm <strong>Se</strong> pleniluniis in mare prolabatur ,<br />

hinc fit utimmenfà pifeium agmina hifce illecebris illeda, mare deferant. iEftate<br />

veto appetente ardorem pertimefeentes dulci humore fàginati, folum &: falum repetunt.<br />

Vnde inter mollitiem fluviatilium fieduritiem marinorum utriufque naturx<br />

participantjgratiffimoque alimento exiftunt, imo ufque adeo falubres judicantur maxima<br />

pars, ut ne quidem febricitantibus noceant, ficut ipfe multoties aliique mecum<br />

experti funt.: modo recentiffimi fint antequam Solis xflus perfentifeant.<br />

Vnicum, quod prxfatumvolui,reftat circa nominimi rebus impofitorum diffenfionem<br />

fir perplexitatem, qua de re ipfà erudita antiquitas merito conquefla eft. Cum<br />

enim quotufquifque agricola vel maricola nomina prò arbitrio rebus indat, ac proindè<br />

aflidua<br />

47


8 GVLIELM1 PISONIS<br />

r« illi C*faris dido inhxfurum, quodmonet, Cummult» elleloqucnmun, ^ Jt\,<br />

Surum^dl^corÌentientibuseruitorum&b<br />

: l ZaMnoÌT^e^ pkrumque abhorreant. cogitandum enim,nos «aJ^im<br />

S Grxciamverfati; nequefol» veteris orbis popolis conceffum efle voces condere,<br />

cum etiam penes Americanosfirjus & norma adplacimmiuajfferencu. „<br />

^genericequakmcimquepffcem;P/y^/«veropifcemedukmcxprimitBralil^<br />

fium lingua. Quorum primus fèoffert<br />

GVARACAPE'MA.<br />

Guaracapema mas eft 2W«pifcis. Noftrates ^Olftjn appcllant ; Quibus nominibus<br />

fi Oratx vel Auratx five Delfini exprimantur, parum concinne mihi videntur appropriata<br />

, eo quod Rondeletius, Salvianus aliique Ichtyographorum Confulnilimi,<br />

Icones non fblum abhacnoftra difcrepantes,fed&:illorumindolem <strong>Se</strong> virtutes quoque<br />

admodum diverfas exhibeant : nifi forte, rarione rapiditat» qua cum Delhn», vel<br />

ratione fplendentis coloris quo cum Auratis nonnihil convenit, nomina iint multa.<br />

Porro quaminufitatxfigurxhicpifcisfit,quamqueaciiminecapit»continuatopinna^<br />

tum dudu, cauda bifurcata, totius denique corporis conformatione ad velocita: natandumxquorumquefludusfukando.aicus<br />

videatur, facile eli difeernere qui iconemhuius<br />

bellux rettecunfideraverit. Adeo deniqueprincipatum celentatis tener<br />

inter tot Neptuni pecora,ut licet fimili faliendi modo cum Thynnis live Porc» maruus,<br />

diffimili tamen celeritatc progrediatur. Vt aliquoties in vallo Oceano vidi, eum certarim<br />

natare viderentur Thynnus <strong>Se</strong> hic Guaracapema.<br />

Squamulis adeo eft exiguis, ut toto corpore ad tadum lxvis, non fquamofus videatur<br />

Non aureo fed ex argenteo viridi eleganter fulgeemaculis hinc inde cxrukis varie-<br />


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. ILI 4*<br />

flint foraminula, quomni ufum neque à pifcatorib.us refcifcere, néquc per fedionem ca<br />

pitis explorarc pomi. Squamulx, quibus veflitur elegantibus, adeo exigux funt, ut totus<br />

pifcis glaber videatur. Maxima pars pinnarum <strong>Se</strong> corporis eft colore nigro,excepto<br />

ventre, qui eo ufque albicat ut ne quidem ladi cedae Peculiare autemhuic piici, quod<br />

odo offei triano-ulares aculei illi conceffi inrer occiput &: dorfalem pinnam, quos in<br />

carne recondir, velirritatus .erigit ajtquepro armis ufurpat. Marinus eft pifcis mulra tencrrima<br />

carne <strong>Se</strong> pinguedine gravisi nec immerito fàporis vel nutrimenti prxftantiacxteris<br />

Brafiiix.pifcibus palmameripit, prefertim fi juvenis fit. Eum quem hic exhibeo<br />

vix trium pedum erat longitudinis : atque a pifcator e domi mex delatum, mox cum domefticismeis<br />

diffecui, delineavi, fi£ codimi comedi.<br />

C V N A P V'-G V A 5 V.<br />

Cunafù-guacu, Lufitanis Meros, noftratibus


•G V L I E L M I V I S O N I S<br />

5 °Porro Pinna-, Cauda, Cutis ejufdem figura: fic coloris cum Tuberonibus,.ex cinereo<br />

fcitot albicante. Irc hoc pifee quem cum Margravio meo domi mex diflecm, «.<br />

eufiperfedife obtukrunt. Patuitque, euminter eacartilagmeaeffe,quxAnftoteks,<br />

HI S2r. Animalium, teftatur, Animai parere, idque ex ov», qux in media vulvageftata<br />

mutenfinusdefcendunt,undemoxper venam umbilicalem feems excluditur;<br />

ra ut ovis abfumptis partus non aliter quam in quadrupedi^» continen videatur.<br />

Notatudignumfane,quodtantafitTuberonibus& Caniculis his chantas in tenere»<br />

Catulos (quod itidemdePhocis,Balxnis &Delfinis teftatum eft ab ah») ut eos «aliqua<br />

cauiàpavidos intra fé recipiant, idque non per manticam talemm utero- pcndentem,<br />

ficut quadrupedia illa de quibus fuo loco egi, fed per os &: in ventremahquandiu<br />

recondere, donec prò libitururfus in lucemprodeant, ficut multoties viderunt mecum<br />

infiniti teftes,quafiventer quorundam Cetaceorum <strong>Se</strong> Carrilagmeorum pateretur<br />

aliquanmlum alienas animas. Vnicum eft illi inteftinum fatis amplum ; unde tam<br />

inufitatacontingitvoraciras. Stomachus vaftus, hepar candens,ut fidien. Cor parvum,<br />

fubalbidum,laxum, ventriculifque diftindum, <strong>Se</strong> ufque adeo vivax ut in vanas partes<br />

diffediun imo veni affixum palpitet, vitamque adeo mordicus r etineat.<br />

Alia Lamix minoris fpecies eft Papana, Noftratibus ISnipg-ljaP* didus.à cxteris Tuberonibus<br />

potiffimum differens Capite, quod Cordis fere figura eft: oculis parvis, ore<br />

itidem parvo lorige infra polito : cum niplici dentiumminorum ordine, quibus vehementer<br />

morder <strong>Se</strong> lacerar. Quia a pube non fohmi nautica caro ejus, ficut majorum<br />

Lamiarum, fed a delicatioribus expetita obbonum & ficcum quod prxbetnutrimentum,<br />

hanc quoque inufitatx figurx Lamiam minimeprxteteundam putavi.<br />

PIRATIAPVA'.<br />

Piratiapudin fluviis fic mari vivit.Corpore eft obefo,craffo:menfibus hibernis dulcibus<br />

fluviorum aquis faginatus repetit maris fcopulos ,ponderifque fubinde fit ultra quinquaginta<br />

librarum. Ore eft magno, dentato, lingua rubicante. Branchiis eft amplis.<br />

Pinnis exiguis, excepta dorfali,qux ex parte in Spinas dilatarne Ornatis mediocribus<br />

fquamis variegati undique eft coloris, fed potiffimum filici <strong>Se</strong> cinnabrii. Frcquens eft<br />

pifcis, arque ob prxftantiifimam cameni ab omnibus paflìm Incolis merito expetitus,<br />

prxfer tim fi codus ex aceto vel alio convenienti condimento apponatur.<br />

Acarapitdnga, Barbo Europxo, craffitiefic longitudine cotpotis, elegantibus vero<br />

fquamis ex purpureo cxrukis Carpioni fimilis. Ab utroque latere in medio fecundum<br />

longitudinem excurrunt linex aurex, cum infinitis pundis aureis : ejufdem fplendoris<br />

quoque funt Pinnx fic Cauda,easque non folum de die micane/ednodu quoque lucent<br />

adeo ut,


HISY* NATVRÀL & MEDlC LIB. Ih fi<br />

ACARAPITA'MBAI<br />

adeo ut, fi multi fimul copulati fint, litterx iftius luminis beneficio legantue Marinus<br />

hic pifcis magno in prerio habetur, imprimis affatus.<br />

Icones, quas hic fubtus depidas vides, funt cruftaceorum infèdorum, qux invito<br />

pifce ori illius fé ingerunt, <strong>Se</strong> unguiculis fuis arde faucibus inhxrene Neque facile hoftem<br />

hunc infeftum evadit.<br />

Alius prxterea hujus magnitudinis datur pifcis nobilis in cceno maris vivens, qui/jfrumenbéca<br />

dicitur, Lufitanis Boca molle, totus argenteus, cujus icon defideratuf.<br />

K^Acard Pinima. Si cum authoribus<br />

Cyprinorum multa A e A R A' P I N I' M A.<br />

genera ftatuendafunt, eisnon<br />

inepte pifeem hunc fubijciemus.<br />

Squamis enim , corporis<br />

fpecie, vita Cyprino fimilis<br />

eft,fèd latiore corpore <strong>Se</strong> compreffo;<br />

ac proinde inter Cyprinos<br />

latos barbare Prafemos didos<br />

numerandi funt. Cum<br />

certum fit,in quibufdam tradibus<br />

mundi Percas, Cyprinos,<br />

Carpiones, non folum fluviis fed <strong>Se</strong> mari dicatos effe. Hic nofter quoque inter fcopulos<br />

marinos viditat, ibique parit <strong>Se</strong> pinguefeit; ipfi Carpioni <strong>Se</strong> Cyprino dignitate faporis<br />

non folum fed <strong>Se</strong> nutrimenti minime cedens.Elegantibus Squamuìis auroargenries micat,<br />

ftriilquealiquotflavefcentibus fecundum corporis longitudinem excurrentibus.<br />

jDatur <strong>Se</strong> alia Prafemi fpecies nobiliffima, qux Acarpeba, aliis Acaratinga dida ; fi figurami<br />

colorem, magnitudinem <strong>Se</strong> nativitatem confideres, inrer Cyprinos quoque latos<br />

*habita ; quia patum adeo abludir a prxcedenti Acard Pinima konem addidiffe fùpervacaneum<br />

duxi ; adeo eft carne alba, friabili <strong>Se</strong> probx digeftionis, ut noftrates Pràemos<br />

facilefuperet. CVUVATA' PÌNI'MA.<br />

Duo mihi innotuere pifees Curuatd, vulgo Bonitos didi ; quorum alteri cognomen<br />

ab Indigems Curuatd Pinima additum. Vterque Celebris eft pifcis fic magni», arque<br />

E z excepta


5a GVL1ELMI PISONIS<br />

excepta ctaffitie fic longitudine, fimillimi fibinatura, colore «sfiguratile enim cor*<br />

poreeftcraffiorefic comprelfiore: hic vero longe proceriore. Vterque eft coloris argentei<br />

fubvirefcentis, nonfquamatusfed cute tantum coopertus, excepto utroque lacere,<br />

ubi per longimdinem linea aculeata aurei coloris fquamata excutne Pmnxfunt<br />

feptem exigux. Cauda utrique furcata. In oftiis fluviorum xftate, in mari alto hyeme<br />

capitur, multaque carne &C pinguedine abundat, eaque fatis proba, ac promde magno<br />

vitx eft fiiflentaculo maris accolis quocunque modo prxparatus, imprimis autem fifa^<br />

le <strong>Se</strong> pipere parum condiatur.<br />

P I R A-P I X A N G A.<br />

Pira-Pixanga, Lufie Pefcbe gatto noftratibuspifcatoribus


HIST. HATVRAL: <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. Ut<br />

AIPIMIXI'RA.<br />

flavo cum aureo micantem confideres. omnibus pariter Incolis in deliciis habitus fi<br />

probe elixenir. Huic dignitate <strong>Se</strong> figutafimilis eft Puranéma, totus argenteus,cuilacca<br />

intermixtaeil.<br />

T E T i M i x Ì'R A.<br />

Tetìfntxìra autem eli altera fpecies, qux Pudianó Verde à Lufitanis nomen accepit,<br />

quod preter aureumcolorem quo elegantiffimemicat, viridibus imprimis thalaffinis<br />

atque aureìs cubis <strong>Se</strong> flriis undulatis fit infignis. Rite prxparatus antecedenti Pudianó<br />

teneritate carnis non cedie Vterque in mari <strong>Se</strong> oftiis fluviorum capi tur. Huic affinis<br />

videtur pifcis fluvialis Acarapucu didus, totus argenteus, carne friabili commendabilis*<br />

Fluviis fé committit. Alburnum noftrum refert.<br />

P A e v'*<br />

Pacu familiari* omnibus maris accolis. Noftrates &ttetltyàtfttìì Vocahe Lufita*<br />

nico idiomateSalema, Grxcis <strong>Se</strong> Latinis Salpa didus. Ore autem, Capite, Dentibus <strong>Se</strong><br />

Pinnis Sargo fìmillimus eft ; colore tantuih,fi«:flriis ilìis a capite ad Caudam confpicuis<br />

ex argenteo enfiavo ab eo differens.., Pro temporis anni diverfitate mare vel fluvios<br />

petit ut pinguefeae Ventriculo eft magno, inreftinis latis, hepate rubro , folliculo<br />

felhs magno, corde angulato. Melioris fàporis &: nutrimenti habetur quam Sargus<br />

Europxus.<br />

Cafeuna ex ordine quoque optimorum pifeium faxatilium matinorumnumeraturà<br />

E 3 pifeato-<br />

51


f'4<br />

G V L I E L M I<br />

C A P E v' N A.<br />

p is o N i s;<br />

pilcatoribus non folum fèd<br />

&:ab xgris fic fànis, quibus<br />

caro ejus coda magno in<br />

pretio meriro habetur. Egregiis<br />

fquamulis argenteis<br />

cxteris pifcibus prxfulget.<br />

Hic, ut fic Itaidra atque alii<br />

pifees recentes parieti affixi<br />

nodu toto corpore adeo<br />

lucent, ut litteris kgendis<br />

fatis luminis prxbeant.<br />

Elcgans <strong>Se</strong> Celebris datut<br />

pifcis, huic prxcedcnti non adeo diffimilis, five argenteumfic igneum fpkndorcm five<br />

carnis bonitatem confideres, qui ab Indigenis Pira ^Acangatd dicizur.<br />

ARAGVAGVA'.<br />

Araguagud marinus pifcis, Celebris magis in Europa, Afia fic Amcrica,ob dentatura gladium<br />

quafùos hoftes integrafque Balxnas profternit ; quam ob bonitatem carnis, qux<br />

tamen rite preparata fi juvenis fit, caitilagineis pifcibus non cedit. Cute eftnonfquamofà,<br />

fed ad tadum afpera <strong>Se</strong> dura. Dentes non ori quidem, fed prominenti ejus gladio<br />

conceffi. Capite eft compreffo, in quo poft oculos, fpiracula duo confpiciuntur,per qux<br />

aquam efHat bellua. In inferiori vero corporis parte verfus enfcm fubftantia branchialis<br />

apparet, cujus beneficio nobis admodum probabile videbatur enfem dirigi, quia<br />

ejus origo ibi latitabat.<br />

p , Pacamo, quem Lufitani<br />

improprie Enxaróco five<br />

Ranam marinam vocant,<br />

inter Muftellas noftratitibus<br />

|)iint aal potius referri<br />

poffet. quibus , excepta<br />

capitis craffitic,<br />

multum fimilis eft. Cute<br />

eft glabra ac molli, ficut<br />

he Branchiis,Pinnis,arque Cauda.Dignitatc nutrimenti <strong>Se</strong> faporis Europxam muftellam<br />

tacilefuperat, quodinter faxa&:fcopulosviditet, friabili mollique carne xgris xque<br />

ac lànis obkdamento eft.<br />

I T A I A' R A.<br />

Itaidra, ficut rubri <strong>Se</strong> variegati<br />

coloris elegantia,<br />

ita <strong>Se</strong> guftu cum ex teris pifcibus<br />

marinis ccrtat. Iuxta<br />

fcopulos <strong>Se</strong> Reciffo pifeatotes<br />

iis infidiari folent, quia<br />

fàlubrioris pabuli grana latitant<br />

in fundo. Licet inter<br />

fquammatos numeretur,<br />

tamen ad tadum glaber effe<br />

videtur. Affatus xque ac<br />

elixus optimi eft palati fic nutrimenti, imprimis menfibus pluviis , cum multa <strong>Se</strong> grata<br />

pinguedine abundee Prxter Caudam, Pinnas habet fex parvas, excepta dorfali fpinofa<br />

<strong>Se</strong> magna ; qux omnes fimul ut totum corpus, rubent cum macuhs nigris.<br />

Inter


HIST. NATVAR^L. fic MEDI C. LIB. III. 5.<br />

Inter Pifees edulesnu-<br />

PAR V'.<br />

mcratur ille qui Parti, didus<br />

, eleganter fquamofùs<br />

; lunulafque flavas in<br />

nigticante corpore geftare<br />

videtut. Pinnx fuperiori<br />

<strong>Se</strong> inferiori in fine<br />

prominentix dux inftar<br />

funiculi verfus caudam<br />

extenduntur. Pifcis eftlatus<br />

fic iìibrotundus, non<br />

tamen craffus ita, ut pardeipare<br />

videatur naturx<br />

<strong>Se</strong> figure Pafferis fquamofi<br />

lati: differt autem ab eo, quod utrumque latus ejufdem fit coloris, <strong>Se</strong> utrimque oculatum,<br />

nec Pafferum more tanquam altero oculo orbatus natee Cauda eft cucinata <strong>Se</strong><br />

inftar ventilabri extenfa.<br />

Qui Acarauna nomen<br />

accepit, precedenti Park<br />

fimilis fàporc,naturafi£ figura,<br />

paucis exceptis circa<br />

Capur, Pinnas <strong>Se</strong> Caudam.<br />

Hic enim in utroque<br />

latere prope caudam<br />

acutiffimum habet aculeum,<br />

quos in latere recondere<br />

<strong>Se</strong> evaginare poteft<br />

alios lxdcndi caufa.<br />

Cauda eft extenfa <strong>Se</strong> bifida.<br />

Color fquamarum niger. Affatus <strong>Se</strong> clixus in pretio habitus, quod facilis fit digeftionis.<br />

In mari circa fluviorum oftia capirne<br />

Abacatuajd,qaem<br />

Lufitanis placuit<br />

Peixe gallo appellare-<br />

Cujus erymon<br />

fi referant ad Gallum<br />

five Fabrum<br />

marinum, de quo<br />

Rondelctius, Aldrovandus,Gefherus<br />

<strong>Se</strong> alii tradarunt,<br />

toto cxlo errane<br />

Planis potius<br />

quam fubrorundis<br />

pifcibus aferibendus:<br />

licet. pinnis ,<br />

furcata cauda,imprimis<br />

nigris filamentis<br />

longiffimis<br />

extenfis, natando a<br />

vulgari Rhomborum<br />

fic Pafferum familia<br />

diferepee Cute eft Ixviffima ', non fquamofa : adeoque fpkndentis argentei coloris:<br />

Pinnis fic Cauda piane virefeentibus. Vbi primo capitur, grunnit inftar porci.<br />

Marinus eft : prxftantia <strong>Se</strong> duritie carnis fluviatili prxfertur : proinde ab omnibus pariter<br />

incolis vel coquitur vel frigitur in fartagine, atque prò bono gratoque cibo habetur<br />

. In quibufdam femen five lac, in aliis vero ova reperiuntur. proinde hoc geni»<br />

E 4 non


5


HIST. NATTVRAL. fi£ MEDIC. LIB. III. S7<br />

Conformatio totius pifcis velocitatem non folum, fed oppugnacitatem arguir. Cum<br />

cium unumquodque vim fuam fentiat qua poffet abuti, lue ab ipfa adolefcentia contra<br />

homines, non folum fed fic belluas marinas bellum gerir roftro fùo validiffimo, vidofque<br />

aliquando hoftes devorat. Indiffedione ventriculum interiorem multis pifcibus<br />

oneratimi vidimus.Tantx denique agilitatis fi£roboris efthocroftrum,ur ipfumlignum<br />

illi cedat, fi ab ceftro pungente irritatus navem eo perae Diverfa enim cornua inventa<br />

funt, profunde navium carinis immerfa inftar davi. Cxrerx partes internx ejuidem<br />

conformationis fic conilitutionis funt cum Xiphiis <strong>Se</strong> Thunnis.<br />

G v A P E R v A'.<br />

Guaperud, Lufitanis PeixePorco. Qui fi nonidem quem Caprifcum vel CarpumRondeletius<br />

<strong>Se</strong> Salvianus nominant, faltem ejufdem fpeciei effe facile probari poreft.<br />

Cum enim operofum adeo fitanimaha five vegetabilia novi orbis Americani adfpeciesEuropxas<br />

referre,condonandumnobisfifunilitudines aliquando claudicent ob<br />

infinitos naturx lufus.<br />

Capite eft porcino, dcntibus caninis, fquamis <strong>Se</strong> lineis elegantiffime fplendentibus<br />

ex cxruleo variegati coloris. In dorfo intra pinnas <strong>Se</strong> caput duo habet cornua, alterum<br />

alteri per rcnacem membranam annexum, qux nunc in rimam recondit, nunc denuo<br />

crigir, prefertim fi irritetur ad pugnata. Cauda in duo cornua fatis longa dilatatur,<br />

ideoque potiffimum difcrepat a Caprifcis, quibus brevis <strong>Se</strong> quadrata exiftie<br />

Si omnes partes noftri Guapervd conferanno <strong>Se</strong> confiderentur, non eft dubium quin<br />

firpugnax&rvelox.<br />

Quantum ad dignitates alimentofas, edulis quidem affatus, non codi», verum utique<br />

inter inferiorisnotx habitos.<br />

G v A R A-TE R E B A.<br />

Guara-Terebd, Pifcis craffus, obefus capite obtufo, dorfo incurvato, unde Corcovddé<br />

minor à Lufitanis fic noftratibus nomen obtinuit. Triangularibusoperitur fquamulis<br />

minimis, ita ut lxvis potius ad tadum quam fquamofus videatur. Solis radiis expoiitus,infignitur<br />

exaureo, fiihyalinocxrukfcens fplendet. Edulisquidem, fedàvulgo<br />

pò tiffunum expetitus.<br />

Vt terra


5*<br />

GVLIELMI P.ISONIS<br />

N A R I ' N A R L<br />

Vt terra Spinis, RÌiamms ; ita Òceanus Rajis, Paftinacis fiC fimilibus luxuriat. Licet<br />

enim unum duntaxat aut fiimmum duo ova teftacea fimul edant; eadem tamen il-<br />

Iis fcecunditatis caufa eft, quamin Gallinis quotidic experimur, qux unum ovum muco<br />

parm ponunt, cum plurima alia in urero geftcnt, quorum ungula poftea ut pnus<br />

abfòluta fuerint, ita prius eduntur. Ex diffedione Rajarum idem comperi quod Rondektiusteflatus<br />

eft, perfeda ova in inferiori vulvx parte, <strong>Se</strong> fere infinita in iiipenori<br />

ejus parte contincri. Coèunt tergo fxminarum fupinis earum partibus fuperpofitis.<br />

Vterusiis efloblongus.Ventriculusparvus anguftufqueinecphyfindefinit, a qua breve<br />

ìntellinum dependet. Latitudine corporis natant, quod pinnis careant. Tota Paftinacarum<br />

<strong>Se</strong> Rajarumfamilia aculcis firradiis munirà, quorum venenatam qualitatem<br />

eorumque antidota multi prodiderunt authores, probarunrque fimul noxiam<br />

vimiis folis ineffe falva carne pifeium, qux vefea eft, ficur ego multoties quoque expertus<br />

fum. Prx cxteris emincnt illx quarum icones hic apponunrur. Prior Naril^ari,<br />

ob frequentiam <strong>Se</strong> ufìim quotidianum notiffimus. varix illorum funt fpecies, quarum<br />

illa quam exhibeo à quibufdam Brafilianis NanNari-pinima nomen accepir,à<br />

LufitanisRaja,ànor\raiib\xsPylftaert. EftPaftinacamarina Americana, corpore mao-no<br />

,lato , ferme triangulari ; conflante ad utraque larera pinna latiffima xqualis loneitudinis.<br />

Capite porci fere magnitudinis <strong>Se</strong> craffitiei. Ore fubrorundo edentulo, in<br />

promufeidem definente cartilagineam, habentem quafi foffam in medio. Cranii cavici<br />

fatis capax eft cum multa cerebrifubftantia. Poftoculosin quolibct latere fpiraculum<br />

amplimi, pomi vulgaris capax; intra hxc, branchiarum folia recondita jaccnt,<br />

ad latcra infcrius à fine capitis inquohbet quinque,ob longas incifuras. Color totius<br />

fupenus fcrreus, maculis albis per totum iniperfis. Curis tota glabra lxvifque. Caudx<br />

lonvitudo quatuor pedum <strong>Se</strong> trium digitorum ; qux fenfim gtacikfcit. Paulo poli<br />

cxoitum caudx fuperius parvam pinnameurtam habet, <strong>Se</strong> mox poft eam duos hamuiosiibiinviccm<br />

iupereredos, pifeatoriis hamulisfimilesfiiinciiivatos. Cato boni fàpons<br />

eft, f uffici cns quadraginta hominibus famrandis. Ita ut quantum punduris aculeo:•umhiunano<br />

generi obiìt (ut in libro de venenis demonftravi) tantum probitate<br />

i ani» profit.<br />

Altera


HIST. NATVRAL <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. III. y9<br />

I A B E B A'R A.<br />

Altera Rajx fpecies Iabebdra, aliis /^


60 GVLIELMI PISONIS<br />

pìracodba, fi figuram,<br />

magnitudinem,<br />

pinnas, caput caudam<br />

denique furcatam<br />

confideres, nulli<br />

melius comparandus<br />

quam Chakidi<br />

Rondeletii. Squamulis<br />

argenteis egregie<br />

fplendet. Barba<br />

eft alba. Pifcatores<br />

mihi teftatifunt,folum menfibus hybernis, arenofislocis maris & circa ^iammo^*<br />

capi. Teneritate carnis ^nutrimenti prxftantia haud inferiorenotxhabetur quam<br />

Chalcidis.<br />

P I R A T I A PVA'.<br />

PiratiaPud, Marinus eft pifcis, nec iinquam in fluviis repertum memini. Maxima!<br />

fit molis ubi adoleverit, fxpe ultra ducentorum pondo, ob carnis <strong>Se</strong> pinguedine copiam:<br />

fed rune ob ekganriam <strong>Se</strong> aureum color em potius, quam ob ufus humanos expe-,<br />

titus, quod adeo tenacis fit carnis : quando aurem gracilis, atque infra decem pondo<br />

exiftit? ab optimatibus in deliciis habetur. Ob multam pingucdinem affatus codo<br />

velfrixo prxkrrifokeSquamulisveftiruradeo parvis,ut adtadum glaber videarur,<br />

etiamfi antrorfum mulceatur. Totum corpus &: pinnx omnes coloris funt ex obfcuro<br />

aureo hepatici : huic autem colori per totum retis inmodum cinerei coloris hturx can.<br />

celiata: obtenduntur.<br />

P I R A M E T A' R A.<br />

Pìrametdra Mulli vel Barbi videtur fpecies. Vtrique Salmoneu nomen ab Hifpan» in<br />

diurni. Qux de Mulli figurandole <strong>Se</strong> dignitate Salvianus Gefnerus,&: Matthiolus prodiderunt,<br />

huic noftro applicari poffunt, paucis tantum exceptis, prxiertim quod in Pir4^//jr4maculxgrandesromndxnigrxin<br />

latere utroque appareant; Cauda etiam in<br />

fine auream habeatfimbriam: convenir autem cum mullo &: Barbo, quod in ìnfenorismandibulx<br />

extremitate barbam habcar conflantem duobus quafi funiculis crafiiufculis<br />

; color quoque pifcis à capite ad caudam dum vivit fanguineus fit, ifque poft<br />

mortem in aureum <strong>Se</strong> flavum mutetur. Quam colorimi mutationem , Plinius non<br />

fblumfedfi£Rondektiusaliique recentiotesMullis quoque attribuerunt, iilque imprimis<br />

qui barbati funt <strong>Se</strong> in alto mari degunt, ficut nofter hic PirAmetdra, qui ut coloris<br />

elcgantia, ita&: nutrimenti prxftantia in ccenofìs ftagnisvivenreslongefuperae<br />

Carne eft friabili, cum aliquo lentore <strong>Se</strong> pinguedine, acproinde minus durabili, nifi<br />

condia-


HIST. NATVRAL. ficMEDIC. L i B. III. 61<br />

condiatur. Hepate eft ex albo rubefccnte, fine felle: quamobrem ex hepate condimentum<br />

pararne<br />

GVIRYBACO'.<br />

Inter Edules Marinos'pifees Guirybacó nitmeratur, corporegroffo,pingui,multa<br />

probataque carne prxditus.Veftitur magnis fquamis partim cinnabrio partim argenteo<br />

colore fplendentibus, intercurrenre linea rubra a capire ad caudam. Codus affaro preferri<br />

folet. Vifeera omnia ejufdem coloris <strong>Se</strong> conformarionis ur Afellorum noftratium.<br />

Pirabebé'. Pifcis volans, five<br />

Hirundo pifcis,non Brafi- PIRABEBÉ'<br />

lix proprius, fed,ut ex variis<br />

authoribus liqilet, omnibus<br />

innotuit inter Tropicos navigantibus,qui<br />

figure <strong>Se</strong> alàrummagnitudine,<br />

carnis dignitate,<br />

colorifquevarietate<br />

inter fé diferepane Plurimi<br />

autem Haleci fimiles exiftunt.<br />

Quibufdam ad utramque<br />

alam in initio ejufdem<br />

parva quafi ala exit. Conftant<br />

eorum alx tenui membrana<br />

fubfufci coloris, habentqueplicas,<br />

<strong>Se</strong> fuftentantur Spinis tenuibus per longitudinem extenfis. Sicut ex<br />

hac priori icone videre licer, qux capite <strong>Se</strong> corpore craffiori depingitur.<br />

PIR A B E B E II.<br />

Altera autem colore, figura corporis, fic alarum imprimis, multum diferepat. Alx<br />

enim ejus duplo funt longiores &: multo anguftiores fine plicis. Tanta denique inrer<br />

F Pifees


CI<br />

G V L I E L M 1 P I S O N I S<br />

Pifees volantes difcrepantia à capite ad caudam, utmhil fere inter fé conununelabeant<br />

quam quod alati & edulcs finr.Pifcatores pronnfeue vivos hamis afhgunt,pro undoque<br />

mariimmittunt, atque ingenti feenor e illos redimunt, dum eorum periecutores<br />

ipùdecipiunrur <strong>Se</strong> capiuntur. Merito Hirundims nomen ili» attributum ob volatum,quia<br />

demiffe earum more volitant,atque inftar illarum aviiimqux e fliimine aquam<br />

hauflurx, vel è rerra feflucas colledurx. Milknos videre eft ex Oceano fubito le kvantes,<br />

qux, dum fuga libi confiilunt, ut rapaces pifees, imprimis Delplunos, evadant,<br />

fubinde à circumvolantibus avibus in iplò aète capiuntur, Charybdimque evitantes m<br />

Scyllam meidunt. mox iterumadhumedandasalas, ( qux brevi rempor» fpatio exficcantur)<br />

leviter aqux liiper ficiei fé immittunt : unde fit aliquando ut in navesprecipitentur,<br />

grataque preda fiantpubinauticx, qux codos prò grato alimento Halecum<br />

loco apponunt.<br />

GVATVCVPA'.<br />

Guatucupd, Corvina Lufitanis, noftratibus pifeatoribus §>f[)du.0. QupdAfellum<br />

exptimit. fané fapore <strong>Se</strong> digniratc fi Afellos Europxos non fuperer, faltemiispar eft.<br />

prxterea figura <strong>Se</strong> magnitudine (paucisconcefiis prò naturxlufu) ab iis non multum<br />

recedie Minoribus fquamulis rorundis ex auroargenteis fplendet. Pinnis <strong>Se</strong> ventre eft<br />

albicantibus. Linea quoque argentea fecundum longitudinem per medium latus tendente.<br />

Pifcator es teftantur, nufquam in fluviis fed in mari capi. Carnis bonitate cum<br />

faxatilibus contendunt, tamen prò diverfa vidus fui rarione deteriores vel meliores efficiuntur.<br />

Omni anni tempore fere capiuntur , magno incolarum folatio <strong>Se</strong> obledamento.<br />

Afelli hi pifciculis vefeuntur, quos inregros devorant, quia dentes tantum habent<br />

priores, non adeo ad incidendum, quam ad rctinendam prxdam.<br />

TIMVCV'.<br />

•^lMtitìl*u


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. III.<br />

V V B A R A 'N A.<br />

Vubardna, in oftiis fluviorum degens, fi ulli pifci Europxo,certe Truttis maxime comparandus<br />

,fìve figurarci exrernamfquamarumqueferiem, five carnem ejus confideres.<br />

Colore tamen differt, quod hic ex argenteo mire fplendeat. Ore eft edentulo, unde<br />

lapis illi loco lingux eminet. Pifcis ab omnibus paffim expetitus, five codus, five<br />

in craticula aflàtus,nifi quod infini tis fit pertextus fpinulis.<br />

CVRVI' L<br />

N H A N D I A' II.<br />

Varii ejufdem generis, fed diverfx fpeciei pifees. Lxves, non fquamofi, barbati, duicium<br />

aquarum perpetui alumnireperiunrue Quorum fex potiffimum mihi innotuerunt,<br />

qui Incolis familiares funt, <strong>Se</strong> vili pretio diftrahuntur, partim ob frequentiam,<br />

partim quod Iudxi à non fquamatis abftineane<br />

Lufitàni <strong>Se</strong> Belgx hos omnes Bagres appellant; fedlndigenx cuique nomen fuum<br />

indiderunt. Primo Curui. <strong>Se</strong>cundo Nhandia. Qui ambo omnium facile oprimi cenfentur,<br />

ram ratione palati, quam nutrimenti : atque licet raptu fluminis (imprimis divi<br />

Francifci, ubipotiffimum abundant) inmareprolabantur, dulces ramen aquas nondefèrunt.<br />

Vterque eft barbatus fèd cirris barbx diferepantibus. Vterquc cute cinerea, non<br />

fquamofà, tedus; fed primus folum maculis perpetuis variegatur.<br />

F z His<br />


*4<br />

GVLIELMI PISONIS<br />

G V I R I T i' N G A' HI.<br />

G V I R A G V A 9 V IV.<br />

His fupra enarratisdignitate efculentafuccedunt duo majores, Guiritinga <strong>Se</strong> Guìr*ouacu<br />

didi, quorum iconcs admodum fibi inter fé fimiles exceptis cirris, qui numero,<br />

fitufic magnitudine differunt,ut exappofitis Iconibusliquct. Ambo lxvicute,candidi,<br />

cum diluto flavo <strong>Se</strong> aureo mixti coloris funt. Capitibus obtufis fic dura teflamunit».<br />

<strong>Se</strong>ptem pinnis, Cauda fincata gryfei coloris. Quovis modo preparati apponuntur.<br />

I V N D I A' V.<br />

Quintus vero Iundid capire eft conico, dura tefta cedo. Quatuor enris brevibus <strong>Se</strong><br />

tenuibus,duobus vero fupernis longiffimis <strong>Se</strong> lunarini extcnfis.Totus pifcis argentei eft<br />

coloris,


H1ST. NATVRAL. S£ MEDIC. LÌB. Ili ^<br />

coloris, ficut fic linea illa latera corporis ad caudam ufque cum perpetuis argenteis<br />

promberantiis fecans. Pinnis omnibus prxpofiti funt fortes aculei dentati, quibus dolorifica<br />

infligit vulnera.<br />

<strong>Se</strong>xu»f>*/»,noftra- V R v T v' VL<br />

dbus iftiip-^a^rr, cui<br />

barba quoque ex fex<br />

cirris data , non fquamatus<br />

fed cute tegitur<br />

glabra, umbrx coloris<br />

fufcis variegatus maculis.<br />

per utrumque latus<br />

fecundum longitudi*nemmirus<br />

ordo denticulorumacutorumtendit<br />

ad finem ufque. anteriori pinrix dorfàli fpina craffa offeà<br />

dupliciter ferrata incumbit, qua incaute tangentem mifère lxdie<br />

Proinde edules licet duo hipofteriores Iundid <strong>Se</strong> Vrutu, a retibus fuis tamen eos arcentpifcatoresjob<br />

punduras quas tanta cum inflammatione,<strong>Se</strong> tumore excitant,ut fpatio<br />

viginti quatuor horarum vix ulli cedantremedio, imo in mentis vel animi defedimi<br />

aliquando fàuciati dejiciantue unicum hadenus innotuit remedium, quod quantocius<br />

paratur ex hepate ipfius pifcis cum oleofrixi, vulnerique applicare Ita ut hinc quoque<br />

liqueatid quod fxpius anteaprobavi, pleraque venenata fecum ferre fuaantidota ;<br />

modo nos riteilla expifcemur, eaquein aliquo vifeerum prxcipuorum, imprimis in<br />

hepate, non raro latere, edifeamus.<br />

CAMARIPVGVACV'.<br />

Inter vulgares pifees marinosC^^/^^eenfetur, qui viri craffitiem fic longittidinem<br />

cum multa pinguedine acquirirubi adoleverit. Ore eft edentulo valde ampio*<br />

mandibula inferiori immobili, <strong>Se</strong> fùperiori breviori. Oculis magnis argenteis. Cauda<br />

lata, paulo bifurcata. Pinnxdorfali elatxappendix data eft longa inftar fiìnis craffiorisredaad<br />

caudam vergens. Squamis totus pifcis tegitur magnis arde fibi impofitis,<br />

adeoque eleganter ex cxruleo argenteis undatus, ut quali meto atgento obdudus<br />

videatur. Vt palato gratior fiejuvenis elìgatur, diutiufquecoquatut,obmUltam5£folidamearném<br />

craffis fpinis obfitam : ubi enim adolefcentiam excefferit, lenta fit ejus<br />

caro, <strong>Se</strong> bajulis tantum dicatai<br />

Duas potiffimum fpecies<br />

funaru obfervare licuit, qiix.<br />

ut externa figura, ita <strong>Se</strong> internis<br />

quali tatibus fibi fimiles.<br />

Vtraque fpecies intra<br />

fcopulos circa littora vivit,<br />

fic teftaceorum domicilia<br />

inttat. Pifciculi funt patvi,<br />

PVNARV' L<br />

F 3 cofborè


66<br />

GVLIELM1 M-SON1S<br />

PVNARV' IL<br />

corpore tereti Sé<br />

oblongo > capite<br />

craflb <strong>Se</strong> obtufb,<br />

oculis fìiperius in<br />

fronte poiitis, branchiis<br />

amplis. Pinna<br />

ab occipitis fummitate<br />

ad caudx exor-<br />

timi extenfa, mollibufque fpinis nonprominulìs rexta, umili pinna à medio ventris fa,<br />

mTadpodicem irfque perringenre. Cauda t.trifque longistila & parallelogramma.<br />

Cure tLuntur fufci & glabra. Iraur urerqne inumile* fib. fint paucis except<br />

prior viiegatus eftmlatenbuslineis curvis obfci.repurpure.s, pofrer.or mandibulas<br />

Lbet roftratas quafi è minimis denticulis eompofitas. Vterque palato grarimmus, ob<br />

carnis tenerirarem, atqueob alimenti pradlantiamab sgris zqueac fams «P« s -<br />

Aramaca, Lufiran» Lingoada, vulgo<br />

A R A M A e A'. etiam Cubricunha,Lingulx,i\ve Solex potius<br />

quam Paffcris eft fpecies. Noftrates<br />

CO110 appellane Eft Pifcis plani» tenuiori<br />

<strong>Se</strong> contradiori corpore quam Paffcr.iEftate<br />

ex maris domicilio fluvios petit,<br />

ubi carne fit molliori <strong>Se</strong> fùaviori ,<br />

omnique Paffere prxftantiori. Ore eft<br />

magno, dentato, elingui. Veilitur fquamulis<br />

adcoparvis ur vix defquamari poffie In dextro latere albi coloris, in finiftro lapidei<br />

cum fligmatis variegati : oculos quoque duos habet in hoc latere, in altero nullum.<br />

Ita ut Solex altero oculo orbati eodem modo natene<br />

^bacuundd Mas feeminx<br />

NHACVVNDA'. bonitate carnis <strong>Se</strong> figura fimilis,<br />

exceptis cxrukis pundulis.<br />

Ore Lucium xmulatur.<br />

Dentiumloco habet limas <strong>Se</strong><br />

linguam tenuem. Cauda, nigra<br />

tefla dura tegitur. Squamx<br />

obfcurc gryfci funt coloris<br />

cum argenteo tranfpkndente.<br />

In medio corporis maculxnigrx per longitudinem excurrunr, concomitante linea<br />

fplendente. Frequens eft inreceffu fluviorum,gratique faporis <strong>Se</strong> probi nutrimenti habetur.<br />

P I A B V C V.<br />

Piabucuimer fluviatiles pifees noninferioris notxexiftit. Oculis ficfquamulis argenteis<br />

egregie fplendentibus. Per medium latus fecundum longitudinem linea lata non<br />

fpkndcns excurrit, qux in hac Icone nimis nigra depida; quod pidori concedendmn<br />

eft. Dorfum olivacei <strong>Se</strong> hyacinrhini coloris. Capiuntur facile vivis pifciculis hamis affixis.<br />

Adeo appetens eft fànguinis humani, ut natantibus vulnus vel qualecimque ulcufculumfugendo<br />

fic mordendo infligat. Carne eft probata fic boni palati quocunque<br />

modo prxpareme<br />

Pi ab a


HÌST. NATVRAL, <strong>Se</strong> WEDlC. LIB. Ili, *7<br />

fiaba pifciculus femipedis longitudinis* 'PIA'BA,<br />

non figura tannini fed natura Phoxinis<br />

veterum eft fimilis, quorum prxter Ariilotelem<br />

Gefnerus <strong>Se</strong> Rondeletius meminerunr.<br />

Caput <strong>Se</strong> fquamx eleganter<br />

argenteo viridi colore fplendene Circa<br />

Pinnas <strong>Se</strong> Caudam maculx funt magnx<br />

Indici coloris, quibus Phoxini defliruuntue<br />

Nufquam in ftagnis dukibusfedfluviis<br />

tantum rapidis capiuntur,amantque contra aquarum raptum niti. Saporis quidem<br />

non contemnendi funt, verum apud Indigenas inmajori pretio habentur, qui eos cincribus<br />

conditos foliifque arborum involute» craticulximponunt,affatofqueproepuliS<br />

apponunt, quod mihi per deferta cum illis peregrinanti prxftiterunt barbari.<br />

Acaraayd, qui vulgo corrupte<br />

Garanha dicitur, inla- A e A R A A Y^A.<br />

cubus potiffimum reperirne<br />

Arque inter eos pifees numcratur<br />

qui xque fole <strong>Se</strong> fàle ficcatur<br />

<strong>Se</strong>condi tur, quam recens<br />

comedirur. Figura<br />

Carpioni fimilis,fednonmagnirudine.<br />

Prxter communes<br />

pinnas rubicantes unam<br />

afperam longam expanfàm<br />

habet, cujus mediam partem<br />

nunc erigit,nimc in r imam recondìe Squamis argenteis fanguineo colore umbra-<br />

tis decorarne<br />

\_Acard , inter eos qui alte fluvìos<br />

fiibeunePifcishicvixpalmumlongus,<br />

craffo capite <strong>Se</strong> corpore. Dentium<br />

locolimamtenet ore. Squamis eft argenteis<br />

ex umbra mixris. Inquolibet<br />

latere duas habet maculus nigras majores<br />

<strong>Se</strong> rotundas. Cauda prò mole<br />

pifcis fatis longa lataque. Caro ejus<br />

haud ingrara nec infàlubris , Perca-<br />

A e A R A'.<br />

rumque loco apponitur.<br />

Maturaqué, Capite craflb,<br />

M A T V R A Q^V E<br />

dura tefla tedo. Ornate<br />

fquamofus ex nigro fplendens.<br />

Eodem vidu <strong>Se</strong> narali<br />

fblo gandet quo Tamoatd,fcilicet<br />

cxnofo <strong>Se</strong> lacubus ftagnantibus.<br />

Figura autem fimilis<br />

lareira do Rio, verum<br />

mole corporis fùperior*<br />

Caro ejus boni eftfaporis, fed non fatis ficca, proinde còndimentis eget. Eifdem lacubus<br />

innatat egregius pifcis Mucu didus»<br />

Pi


SB GVLIELMI P 1 S O N H<br />

ta, qux per utriufque latcris medium ad Caudam definit, atgcnteo colore cmicati<br />

Carne eft friabili <strong>Se</strong> bona, imprimis fi frigatut <strong>Se</strong> elixetur.<br />

TAREIRÀ L<br />

Quia placuit Incolis Brafilix noinen faretra indidiffe utrifque his pifcibus, licet<br />

figura <strong>Se</strong> natali iòlo difcrepanribus, malui eos conjundim quam feparatimjexhiberc,<br />

&c una quali fidelia dcalbare. Prior Corpore eft oblongo tereti; fquamulis brunnis<br />

adeo exiguis <strong>Se</strong> affabre compofiris ut pifcis ad tadum glaber videatur ;lineis redis à capite<br />

ad caudam alternaum flavis &:viridibus confpicuis. Pinnas haber odo admodum<br />

tenues, quarum maxima eft cauda late diduda&r furcata. Capite colubrino. Ore panilo<br />

admodum,dentato,quafì ad rapinamfado: Huic Tareirà Lufitani ad diftindionem<br />

compofìtumnomenindiderunt faretra d'Alto appellano», quia in altomari potiffimum<br />

capitut.<br />

TAREIRÀ IL VoRcrior Tareirà do Riojdefì:<br />

fluviatilis, infignitet fquamatus<br />

ex atgenteo fufcus. Vtcrque<br />

edulis, imprimis affatus,<br />

uterque dignitate <strong>Se</strong> fàpore fibi<br />

firn ilis ,-nifi quod Caro Marini<br />

fit minus fpinofà carne fluviatilis.<br />

Ridu eft patulo, inferiori<br />

mandibula longa fic admodum dentata, qua hoftibus vim infere Pinnas habet fèx,<br />

quarum maxima eft cauda in cxtrcmitate cucinata, exnigro undulata.<br />

IAGVACAGVA'RE.<br />

Iaguacagudre improprie à Lufitanis laqueta didus. Inftar Percx noftratisobrotundus,<br />

fed latior. Squamis quoque ut Perca veftitur majufculis è cxruleo-cinerefccntibus.<br />

Si plutes pullxà dorfo ad venttem defccndetent, haud male conveniret cum<br />

Mormyro Hyppoliti, Salviani fic Gcfneri. Cxtctum pifcis edulis ,fed à plebe potiflimum<br />

expetitus. *<br />

Taiaficdy Pifcis parvus<br />

T A I A<br />

fednobilis. ^Egrispariter<br />

ac fanis in deliciis habitus,<br />

ficut Pot celi us Belgis,<br />

<strong>Se</strong> Gobius Germanis.pi xtcfquam<br />

enim quod figura<br />

illi non diffimilis, ita<br />

fic natura quoque convcnit cum littoralibtis fic faxatilibus Gobiis. Prxftantiflimi»<br />

cquidem


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC LIB. III. 69<br />

equidem eft nofter hic Taiaficd ad voluptatem fimul ac diftributionem , fic lucci bonitatem.<br />

In arenofis littoribus degit, .ita ut pedibus calcando arenam a quoyis facile<br />

capiatur. Coloriseli hyalini pallidi, exiguis macul» fufcis vanegatus. Ejufdem magnimdinis<br />

pifciculus frequens Aroberi didus : Belgis g>jp?0t<br />

A C A R P E' B A.<br />

Acarpeba ficut in Europa, ita in America videntur varix Cyprinorum fpecies. Su<br />

ora in deferiptione pifcis f oprimi Acarapinima mentionem fecimus hujus, tanquamilli<br />

congeneris ejufdemque indolis <strong>Se</strong> faporis. Cujus Iconem propterea preterire conftitueram,<br />

fed quia exrerna figura nimium diferepant,' mutavi mentem, eumque appingioperxpretiumputavi;<br />

imprimis cum hic Acarcéba, noftratium ^affetti/ vete ~<br />

rum Cyprinofimillimus fit, five internas qualitates five externam figurarci confìderes<br />

: adeo enimfuavis fimul <strong>Se</strong> faluber habetur, ut nulli pifeium dignitatc cedat, ingentique<br />

incolarum fit fullentaculo. <strong>Se</strong>fquipedalis ià:pe eft longitudinis. Corpore lato<br />

, fquamis majoribus tenuibus argenreo colorefplendentibus. Ore edentulo parvo,<br />

quod extendere&r cpntraherepoteft. Dentium loco oflà duo incifa habet. Lmgux<br />

vicemfuppletpalatumcarnofum,avulfumquelinguam adeo refert, ut non mirimi fit<br />

multisimponere:quodadimitationemfolertiffimi Rondeletii edodus in diffedione<br />

viva comperi, carnofam feilieet illam iùbflantiam fuperius fixam, non foluram more<br />

lingux, inveni. Pupilla oculorum eft nigricans cryftallina. Pinnis natat latis , qux<br />

omnes, imprimis dorfalis, firmis fatis fpinis fuftentantur. albicantes fìmt <strong>Se</strong> tranfpkndentes.<br />

Caudx pinna furcata <strong>Se</strong> lata. Capitur inrer fcopulos in mari <strong>Se</strong> oftiis fluviorum.<br />

Ventriculus,lienfi£hepar cumnigricante annexo felle ordinarix funt conflitutionis<br />

prò mole <strong>Se</strong> more hujus pifcis. Fcecundus eft, fepriefque <strong>Se</strong> fxpius anno parit. Multa<br />

portat ova, qux fxpe per eunt, quia feeminx adeo inflabiles funt, ut mar es, qui eas perpetuo<br />

profequunrur ,femen ovis afpergerenonpoffine<br />

An vero hic Nofter Acarpeba Cyprinorum more fine maris <strong>Se</strong> feeminx commiftione<br />

quoque nafearur, ut ab Authoribus de Cyprinis tellatum eft, ego experiri nondum<br />

potui : licet id fxpe obfervar e conatus fum in vivariis Illuflriflimi principis Mauntii.<br />

Piranha , quorum rres /<br />

quatuorve fpecies vidiffc<br />

contigit, omnes fluviis dicati<br />

, magnitudine quidem<br />

, non autem figura,<br />

natura,colorcvel dignitatemultuminterfediferepantes.<br />

Major omnium<br />

quem hic exhibeo, voracitate<br />

imprimis Celebris.<br />

Capire eft obtufò ut Dordde,<br />

fedridu majori, in quo<br />

videreeft ordinem dentium triangtilatorum acutiffimorum, quibus abripir quicquid<br />

morder:adeo denique fànguinis Immani iìtiens, ut incauti urinarorcs cum membri alicujus<br />

jadura id experiantur.Pukre variegatus eft coloribus: icjuamx cinerei cum cxruleo<br />

mixti, fimbrix ignei cum cxruleo, in ventre flavi fìmt coloris. Edulis non folum<br />

caro ejus albiffuna > fèd quod friabilis <strong>Se</strong> ficca, optimi fàporis <strong>Se</strong> nutrimentHìt, per totam


GVLIELMI PISON1S<br />

1 regionem in prer.o habetur. ^ ^ ^ ^ f ^ Z S ^ -<br />

ì ? ^ % £ ^ E £ r £ Z £ Z ^iiqnans humidiori Li '<br />

efficeret. Curimatd. Inter Bra-<br />

C V R I M A T A'.<br />

filienfes pifees nullus<br />

qui Carpioni fapore,<br />

colore argenteo, fquamis,<br />

figura (paucis exceptis<br />

) adeo eft fimilis.<br />

Quare, quum carne<br />

fit non glutinofa fed<br />

ficca <strong>Se</strong> friabili, merito<br />

intei delicias habetur,<br />

cum, vel fine condimenti*, exfolo aceto, elixus. imo ipfi Carpioni a multis prxfertur,<br />

ejufdemque eft indolis <strong>Se</strong> natalis foli ; in vivariis enim <strong>Se</strong> dulcibus lacubus tantum<br />

ca P itur ' , P/>4«^«obronchos<br />

quos edir ita<br />

appellatus , Lufitanis<br />

Chayquaróna,<br />

inter fluviariles Celebris<br />

pifcis, magnitudine<br />

<strong>Se</strong> figura non<br />

folum, fed ore, <strong>Se</strong><br />

fquamis ex auroargenteis<br />

Carpioni<br />

non adeo diffimilis.<br />

Imo tenerirate carnis illi non cedens, itauttutoab xgris & fan» lue expetatur, finte<br />

preparerur. In orefuperius <strong>Se</strong> infenus duoshabet lapides latos fic vahdos, denticulis<br />

J S S SaEetur fluvial» ilkpifciscJU-dldas, fedmajor,argenreifquefquamis<br />

(Vlendens. Pinnas habet odo: quUmmaxima Caudam conflituit furcatam. Gluten<br />

optimum exhoepifee conficitur, quod omnibus in laminari eltulu.<br />

G v A R v e v A R v'. Guarnguarù pifciculus nobilis , fed exiguus<br />

, in ftagnis <strong>Se</strong> lacubus frequens , fapore<br />

ut <strong>Se</strong> fquamarum aurearum elegantiapifeem<br />

Fiaba xmulatue In quotidiano apud pkbem<br />

eft ufu.<br />

C V R E M A'<br />

Curemd <strong>Se</strong>Parati M.ugilesBrafilienfes,Lufitanis<br />

Tainba, noftratibus^art>ergdidi.Qu><br />

ut toto fere orbe notiffimi,<br />

ita in hoc Americx<br />

tt adufamiliares, atque<br />

reccntes non folum<br />

in quotidiano ufu, fed<br />

fic Ialiti in penu refervanrue<br />

Ex hoc Klugi-<br />

lum eenerc, illa fpecies qux Curemd dicitur maxime eft cekbris.Qux rurli» mandine<br />

diftinzmmr ;majores enimduorum, minores unius pedisfuntlongitudin», <strong>Se</strong> amans<br />

accolis nomine Parati exprimuntue Cxrerum craflo &: pingui corpore fibi iimiles,<br />

oblon-i ad inftar Truttx fluviatilis. Capite flint compreflo, lato, et affo, duris iquamis<br />

redo <strong>Se</strong> in conum obtufum definente. Supra os, quod eft magnum fi£ edentulufn,<br />

duo foramina funt, oculi nigri, magni, antenus politi. Branchix exigux. Pumx #tto,<br />

° quarum


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. ILI 7,<br />

quarum una parva|in fummo dorfo, tribus fpinis durioribus fuftulta eft. Cauda biforcata<br />

, fquamx magnx clypeatx piane, colorisobfcurecinerei,cuihyalinus & arcrenteus<br />

inferius tranfplendee Nulli noftratium pifeium figura fic indole adeo fimilis quam Mugilimarino,<br />

qui Cephali nomen apud Ichthyographos accepie Mugiles enim xque<br />

ac hi P*r*/*'atquc Curemd, aliqui marini., aliqui lacubus ccenoiìs <strong>Se</strong> ftagnis gaudent, unde<br />

exiftente malacia magno numero lafcivientes exfiliunt. Quin <strong>Se</strong> fàltu retia aliquando<br />

tranfiliiffe vidimus : hac enim ratione evadunt ut vitx fùx confulant, ouod de<br />

iis Oppianus eleganter teflatus eft. Prxpinguis eli coda vel aliata eorum caro, atque<br />

fine oko vel butyro comeditur, quod multum flavx pinguedinis de fé fundat. Salitus<br />

cummuria, ficcatus in fole refervatue Optima ejus pars venter eft, fèddiutius in fai e<br />

tefervata fit rancida. Ova quoque eorum fàlita <strong>Se</strong> ficcara fervanrur in gratiam bibacium,quiafitim<br />

excitant, ficut exMugilibusEuropxisfit anadviilgas Botarga appellar.<br />

Vifeera flint difpofita ut in aliis ejus generis pifcibus,nifi quod hepar, velica fellis,<br />

ventriculus fic inreflina prò mole corporis fint exigua. Quod frequens eft in iis qui non<br />

ex rapina vivunt, nam etiamfi gulofi <strong>Se</strong> fàlaces, carnivori tamen non funt. Corde funt<br />

angulato. Sub pinna eft locus aere plenus. Omnes Marini Lacufltibus prxftantiores,<br />

quod minus limum fapìane<br />

PARATI'.<br />

Alia quoquefpecies datur Parati dida,quxinhis oris frequens Trurrxmagnitudine<br />

fic figura, fèd Mugilisindolisxmula, fi narale folum <strong>Se</strong> Carnis fàporem confideres, ab<br />

utraque tamen capitis figura abludens, imprimis autem quod hic branchiis deftituatur.<br />

Cxterum oculis eft ellipticis, fquamis argenteis lineari ordine difpoiìtis, lineis gryfeis<br />

a capite ad caudam mugilummoreintertextis. Pinnas habet feptem albicantes longas,<br />

caudam induo ampia cornua divifam. Magna copia in lacubus faliis fimul capiuntur.<br />

Recentes xque ac Ialiti inpretio habiti. Carne funt ficca fic probata. Pluviis menfibus<br />

adeo pinguedine abundant, ut nullo fere obfonio indigeant.<br />

Tamoatdi parvus fed<br />

mirus afpedu eft pifcis.<br />

prxter quam enim quod<br />

caput ejus fatis amplum<br />

fiiperius regatur tefla dura<br />

inftar clypei,univer fum<br />

quoque corpus loricatum<br />

X J A T A<br />

fic fquamofis armarum<br />

armulis,ac proinde Soldido<br />

nomen a Lufitanis inditum.<br />

Ore eft edentulo,<br />

fed barbaro, geminisfihs<br />

oblongis. Coloris eft rotus<br />

pifcis fulvi fic fubnigri.<br />

Adeo fugit aquamfàlfam,<br />

ut tempore xftivo <strong>Se</strong> ficco<br />

per terram abeat dui- ,<br />

cem aquam quxritans. Caro ejus laudabilis eft faporis & nutrimenti interque fecundx<br />

menfx delicias apponitur,imprimis fi fàle <strong>Se</strong> piperearrofa, in veru vel craticula affetur.<br />

Eifdem ftagnis innatant hhandia , Gueba,Nota didi, qui bomtate carnis prxcedentem<br />

xmulantue T


G V L 1 E L M I P I S O N I S<br />

AMORE'-GVACV'<br />

Inter lacuftres pifees primatumquoque<br />

obtinent illi qui generale<br />

nomen vernaculiun Amore audiunt,<br />

VU1<br />

timore-Pixuma <strong>Se</strong> Amore-Tinga,<br />

o«n^folo,colorefe^fcq^e«»li«-»^.^^^^S<br />

ES=Ex£3eSg£s£è<br />

cXamas°„°rorum albicai coloris,inrermixrismaculi* fuiosur T*,afra Carne<br />

eftt<strong>Se</strong>rrima&friabili,acabomnibusinpretioliabita.noniarus rantum.ied&^gris,<br />

quibus admodum conducit.<br />

ìlk qui Amoré-Ptxuma nomen accepit, capite eft<br />

AMORE'-PIXVMA lato, ore ampio fic edentulo, corpore oblongo,<br />

ventre exruberanre albo, exterum coloris ferrei<br />

ut pifcis T*w^i,quem nonnihil xmulatur figura<br />

fic qualirate alimentofa; Cum enim dulcium aquarum<br />

ftagnantium incolafit xqueac Tamoatd, carne eft, ut illa, probata, fic ficca, atque<br />

inter epulasappofìta, codemquemodoprxparara.<br />

C A R A P o\<br />

Diverfx fpeciei Carabo in lacubus 6C fluviis reperiuntur, partim fibi fimiles, partim<br />

difìimiks. Prima ( cujus hic tantum iconemexhibeo) cultri figuram nonnihil xmulatur<br />

, imprimis fi obrufum <strong>Se</strong> redum dorfum, atque ventrem acutum <strong>Se</strong> prominentiorem,<br />

inftar BarbotxRondcletii'confidcrcs. Capite fic cauda eft admodum renuibus<br />

fic acuminatis. Squamis exfufco fic nigrorubefeentibus. Grati licet faporis fit ejus<br />

caro fic ab omnibus in pretio habita, tamen fluviatilibus <strong>Se</strong> marinis Carapó nutrimen­<br />

ti dignitate cedit.<br />

G v A e A R i'.<br />

Dux fpecies Guacari in mari fic oftiis fluviorum capiuntur , figura pyramidali fic<br />

magnirudine circa pedali fibiiìmiles, fed alimenti dignitate fic colore diferepanres.<br />

Omnes afperfi maculis obrotundis fufcis, feminis fìnapi magnitudine ; fed illi quorum<br />

fquamx dilute croceo colore fpkndenr, paucioris funr carnis; qui vero umbrx funt<br />

coloris, carnis prxftantia cxteris prxferuntue Omnium caput tefla veflitur dura fic<br />

hifpida, oculis ficoreparvis. loco dentium in utroque latere proceffus apparent quafi<br />

ex fetis equinis fadi. ab extremitate merobranx labii inferioris cirri inftar barbx dependenr.


HIST. NATVRAL. fic MED'IC. LIB. III. 7}<br />

pendent. Pinnx imprimis fuperiores fpinis offeis fuftenrantur, quibus alios pifees fic<br />

pifeatotes lxdunt. Cauda conflant bicorni itidem fpinis firmis fùffulra. Ita ut totum<br />

corpus horum pifeium loricatum dici poffit, adeo ipfx fquamx funt afperx, cum quadrangulari<br />

extuberantia in medio fui.<br />

Detrada hac lorica hifpida, fublatifque inteftinis, (qux longiffima, fic inftar fili<br />

xqualis craffitiei fìmt) pifees coquuntur fic affantur ex more incolarum. Frequentius<br />

in ufufunt divi Francifci rapidiffimifluminis accolis, ficur quoque prxcedens pifcis<br />

Carapó.<br />

ALBA CORETTA.<br />

Inter Cetaccosgregales pifees altummare incolentes non magnitudine folum, fed<br />

fic carnis bonitate celebres funt illi quorum aliqui a pube nautica <strong>Se</strong> pifeatoribus Coorza,<br />

aliqui Coretti didi, qui omnes ejufiiem quidem generis funt, fed diverfx fpeciei ob<br />

magnitudinis ficmolis differentiam: hi enim Afelli noftratium circa funt magnitudinis,<br />

optimi infuper palati fic boni nutrimenti. Cxrukis fquamis in dorfo, argenreis vero<br />

in ventre, ac proinde Albi Coretti vulgo nomen audiunt. Cujus Iconem appofitam<br />

vides.<br />

C O O R Z A.<br />

At vero alter a fpecies precedenti fimillima eft fi figUram fic naturam examines,<br />

verum magnimdine multum ab ea differens ; quippe fexdecim vel ododecim palmarum<br />

eft longitudinis. Pelamydum Amiarumque familixafcribenda, fi Ichthyographos<br />

confùlas, adeoque cum iis participat, ut quantum ab aliquo eorum una corporis<br />

parte recedat, tantum alteriiuafimilitudineappropinquer, quali perpetuus appareret<br />

naturx lufus inter novi <strong>Se</strong> veteris Orbis ammalia. Corporis enim capirifquc<br />

ac caudx figura ad parvos Thunnos ; fi ftrias nigricantcs autem exteraque externa<br />

confideres, ad Amias Pelamydefque potius referri debene Squamis teguntur exnigricante<br />

cxrukis magnis (qux in codione dehifeunr) fed ita adamuffim compadis ut<br />

lxves effe videantur. Sunt roftro acuro, ventre craffo, cauda tenui in figuram Lunx<br />

in cornua curvare definente ; dorfo cxruleo fpkndente, ventre argenreo. Pinnas habent<br />

duas branchiales, fic duas dorfales , totidemque in ventre, atque imam verfìis<br />

podicem. Ventriculus, ficut in plerifque voracibus ficrapacibus folet, magnus cum<br />

infinitis appendicibus. Inteflina tenuiora. Lien nigricans. Hepar exalbo rubefeens.<br />

Velica fellis hepati non folum ièd toto inteflino annexa. Pifcatores reflantur, hos quoque<br />

Thunnorum more certis temporibus ceftro inferrati adeo dolorofo ut è mari exU<br />

liant aliquando in naves. Caro eorum eftmulta,nonfpinofà, fuavis, ad flavedinemver-<br />

G gens,


74 G V L I E L M I P I S O N 1 S<br />

gens,ficciorìs fic durioris fed multi nutiimenti,ac proinde à pube nautica admodum ex*<br />

petita. Si condiatur <strong>Se</strong> obfòniis aromaticis inftar carpiona apponatur antequam adoleverit,<br />

à delicatioribus minime contemnitue<br />

C A M V R i'.<br />

Diverfx fpecies Camun\ Lufitanis Robdlo, noftraribus ^ItOf tft- Quorum illi qui duicium<br />

<strong>Se</strong>ftagnantium tantum aquarum incolx flint, Lucii Larinis, Brafilianis Picudo,<br />

vel qui inter eos maximi Camiiripi didi, adeoque Europxis iìmiles externa figura, fàpore<br />

fic qualitatibus alimentofis, ut nihil differentixinter eos notare poruerim.quamobrem<br />

eorum defcriptionem fic iconem exhibere fupervacaneum duxi, ledorem ad<br />

Ichthyographos remirtens.<br />

Illi vero qui in mari nafcuntur fic oftia fluviorum fubeunt, Lupi Latinis, fed Indigenis<br />

Camuriapeba,<strong>Se</strong>qui majores, Camuri-guacu di di. quorum aliqui inter fé adeo magnitudine<br />

<strong>Se</strong> colore diferepaht, ut diverfx fpeciei videantur. Frequentioris <strong>Se</strong> preftantioris<br />

iconem exhibeo qui a figura noftratium Luporum non multum abludit, ut neque<br />

fapore, nifi quod tota familia Lueiorum <strong>Se</strong> Luporum Brafilienfium Europxos dignirate<br />

facile fuperat, xgrifque pariter ac fànis conveniat. Efl hic Lupus, magnus,<br />

fpiffus, fquamis veflitus ut Carpio argenteis, fèd ventre albicante : dorfo, lateribus <strong>Se</strong><br />

pinnis aurei coloris. In quolibet latere fuperius à fine branchiarum uique ad caudam<br />

producitur linea nigra craffa. Capite eft oblongo, branchiis quarernis, oculis<br />

magnis, patulo oris hiaru ad rapinam compofìto : loco dentium, offibus afperioribus<br />

palaro conceffis. Pinnas habet odo. quarum prior in dorfò firmis fpinis, renui membrana<br />

connexis, fuftenratur, fic in rima reconditue Cauda eft longa fic lata atque fincata.<br />

Vifeera prò mole pifcis magna fic capacia ; imo ab ipfò ventriculo, <strong>Se</strong> inteftinis<br />

longis, rapaciratis figna defumi poffunt, cum contrarium appareatin diffedione eorum<br />

qui limo &C alga tantum vivunt. Bis anno park fcecundiffime, imprimis ubi fluvii<br />

in mare influunt. Pifeium carne nutrirur,eaque pinguefeit, ex cujus vidus locorumque<br />

ratione in quibus degir fucci <strong>Se</strong> nutrimenti probitas facile colligitur. Hic cum inter<br />

Neptuni pecora vere Lupum fé prxbear , fubinde nimix voracitatis pcenas dat,<br />

quod fquillx devoratx aculeo quem fronte gerunt, vifeera ejus faucient, <strong>Se</strong>pari vindida<br />

necantem hoilem interimane Luporum optimi albiffimaque carne fìmt pelagli<br />

, mox fluviatiles, deinde in ftagnis viventes, ad illud Galeni didum, alimentum<br />

quod ex pelagiis Lupis provenit, fanguinem confiftentia tenuiorem gignere. Lapides<br />

qui in Luporum, ficut fic Tuberonum aliorumque multorum pifeium Capitibus inveniuntur,<br />

atque adverfus nephriticos conferrc perhibentur, id cum dodiffimo Rondeletio<br />

fentirem a gravirate potius fua (quam omni fimili lapidex fubftantix ineffe<br />

comperi) calculum deprimenre , quam ab occulta quadam antinephritica quali tate<br />

prodire.<br />

Lupi diverfb condimentorum apparatu magnatum menfis imponuntur, nunc clixi,<br />

nunc affati, imprimis illi qui duorumpedum longitudinem vix xquane<br />

Ova eorum condita quoque inpretiohabentur: tune enim nonfolumpro penu fed<br />

fic delicns refervantur, atque prò falfamento, loco fttf*r^ufurpantue<br />

G V A-


HIST. NATVRAL. & MIDIC LIB. III. 7J<br />

CRVSTACEI. P I S C E S.<br />

GVA'IA-GVACV'.<br />

Tota provincia infinitis Cruftaceis pifcibus, imprimis Cancris aquaticis fic terreftribus<br />

fcatet : quorum aliqui medicamentofi, ut fìio loco probavi ; aliqui alimentofi<br />

; aliquorum qualitates latent. Ego ex multis paucosperftringam, qui in ufu quotidiano<br />

omnibus maris accolis fune Compertum eft, hic quoque totum genus cruftaceum<br />

deponererempore plenilunii antiquascruftas morefèrpenrum,infimaqueventris<br />

parre erumpere, ut nova ekgantiori veftiatur.<br />

Plures funt fpecies Guata, quibus cognomina varia addita. Illorum qui fimpliciter<br />

nomen Gudia audiunt, alii albicantes non edules, quos prxrereo : alii edules, quorum<br />

primam iconem hic exhibeo,urpore qui afpedu, magnirudine fic dignirare cxteris facile<br />

fuperior, ac proinde Gudia-guafu didus, eoque magis acceprus, quod non adeo frequenter<br />

capiarur. Tegirur tefta elliptica, in ambitu multis exiguis corniculis, fìiperius<br />

autem convallibus prxdira. Odo eft pedibus cum quatuorjunduris cruris pilofis, unguiculis<br />

nigris, brachiis inxqualis longitudinis, forcipibus validis roftratis <strong>Se</strong> dentatis.<br />

Color rotius cancri five vivi five codi eft fature rubens. Mulra <strong>Se</strong> grata eft carne,<br />

quxoptimxnoftratium minime cedit, atque ingenti peregrinantium folatio exiftit:<br />

xgrotantibus quoque ex pedoris morbis multum proibir.<br />

<strong>Se</strong>quinif Gudia-Apard, GVA'IA-APARA'.<br />

inter majores fic elegantiotes<br />

variegatos habitus ;<br />

tanta vi natans ut per os<br />

aquam exfufflet, quali ex<br />

fonte exiliret. Tefta lunata<br />

in utroque latere pò-,<br />

fterius exfèda, fic in acumina<br />

definens. Colore eft<br />

obfcute brunno, ficmaculis<br />

ex albo flavefcentibus,<br />

ftriifque brunnis eleganter<br />

variégara fic ornata.<br />

Pedibus èli odo, cum<br />

quatuor


76 GVLIELMI PISONIS<br />

quatuor folidis intcrnodiis; brachiis <strong>Se</strong> renaculis Galliroftrum cum fua crifta reprxfentantibus,<br />

ita ut Gefherus merito tales Gallos marinos appellaffe mihi vifus fir.<br />

C I R<br />

Inrer Cancros marinos aliqui fin<br />

generice nomen obtincnt , fic addito<br />

cognomine diflinguuntur, ut<br />

ciri-O'bi<strong>Se</strong>firi-Apod, <strong>Se</strong> alii. Omnes<br />

hx fpecies fundos aqux falfx obambulant,rarius<br />

ad littora prodeunr,<br />

nifi amore Ambre grifex, quod è<br />

mari alluit, ideoque magno tantum<br />

refluxu capiuntur.<br />

(iri-Apod , cujus iconem tantum<br />

cxhibeo, eft Cancri mediocris<br />

magnitudinis. In teflx meditullio<br />

nigricans cordis figura, aliaque ornate<br />

depida funt. in ambitu ipfà<br />

tefta brachiaque dentata filici coloris<br />

, forcipibus ex cxruleo albefcentibus.<br />

Crura fex ex albo fic viridi<br />

mixta:loco feprimi <strong>Se</strong> odavi cruris<br />

pofterius duo remiges parrim cxruki,plani,hirfuti,quibus<br />

natando curfum<br />

potiffimum dirigie Oculis eft<br />

parvis prominentibus <strong>Se</strong> longe afe<br />

invicem diftantibus. Corpus inte-<br />

rius cxrukfcie Cato eft optimi faporis, nec facile nocet ventriculo, etiamfì multa<br />

quantitatc ex aceto comedatue<br />

C V N V R V'<br />

V C A - V' N A I.<br />

Vani paluftres Varix magnitudinis Cancri dantur, interque eos maxime ufuales Vca<br />

nomen audiunt. Ego illos tantum exhibeo qui V$a-ùna, fic cujus fxmella Cunuru dici-<br />

tur. Vrerque eft bona carne, fed mas fcemina multo<br />

major fic minus hirfutus, ficut ex Iconibus apparet.<br />

Corpus illi eft ellipticum , fuperius convexum : ab<br />

utroque latere cruribus quaternis , totidemque eft<br />

internodiis hirfutis caftanei coloris : oculis flavefcentibus<br />

cylindraceis ,quos erigit fictecondie Brachium<br />

dextrum cum filo forcipe, grandii» finiftro,<br />

<strong>Se</strong> interius acurius. Tefta eft coloris olivacei, inferi<br />

us flavefeens. Carne funt fatis probabili, nec pomi<br />

animadvertere marinis dignitate cedere.<br />

Inter minor es Marinos Cancros Maracoanì cenfetur , qui corpore eft quadrato,<br />

fulvi coloris, cruribus odo, rarifque pilis fufcis veftitis. Brachiis eft duobus, fed<br />

adeo


HlST. NATVRAL.<br />

adeo magnitudine difcrepantibus,ut<br />

finiftrum minus fit uno è pedibus :<br />

cum è contra dextrum adeo fit magnum,ut<br />

totum corpus poft illud abfconderepoffit.Forcipeitidem<br />

eft admodum<br />

lato, extuberantiis prxdito.<br />

Oculis fibi invicem oppofitis longis<br />

fic eminentibus, inftar aciculx tenuibus,<br />

"quos momento erigir -, <strong>Se</strong> in<br />

rimarurfus recondie Edulis eft, atque<br />

boni nutrimenti, fed prxcedentibils<br />

dignitate inferioris.<br />

fic MEDIC. LÌB. III.<br />

M A R A C O A N I.<br />

Tandem ex terreflribus<br />

unum promam,eumque facile<br />

GvANflv'ML<br />

prxftantiorem, Guanhumi ab<br />

Indigenis vocatum.Is corpore<br />

eft rotundo. Cruribus odonis<br />

pilofis fibi xqualibus,quatuor<br />

inrernodiis diftindis,<br />

Brachiis eft duobus,feddextro<br />

mulro major finiftro. Oculos<br />

altilfime erigir, atque momento<br />

in longa cavitate abfcondie<br />

Turmatim anrra fùb<br />

vefperam deferunt pabuli<br />

gratia,Sc filvas paludofàs cum<br />

magno ftrepitu oberrant, infequentefque<br />

non raro evadunt,<br />

quod celerrime curranr,<br />

fic quidem rranfverfim :<br />

tuncqueoculosadlatusconvertunt, bracino longiori uteunque elevato, His vefperi<br />

barbari non fòlum, fèdficmilites infidiari amant. quodque adeo bona fint carne *<br />

integtis cohortibusfufficienti funtfùftentaculo.<br />

POTI Q^V I Q^V I' Y A.<br />

Locufta Poùquiquiya crebro ad nos è mari fic oftiis fluviorum deferme Tefta ejus<br />

frequentibus eminentiis inftar corniculorum acutorum antetius fcatee In quolibet<br />

G 3 latere<br />

77


78 GVLIELMI PISONIS<br />

latere quinque habet crura, totidem internodiis diftinda. Quodlibetcrusunguem<br />

habet incurvum, acutum ficpilofum. Oculipromincntes cylindtacei: ante eos, fupra<br />

os, quamor cirri exortum fumunt fpinofi, inter quos duo minores teretes non fpinofi,<br />

ac ultra medietatem bifcdi. Pofterior pars corporis feptem jurcdur» fibi mvicem appofitis<br />

conftat, cauda definente in quinque pinnas. Tefta tota codafangumei fit coloris,<br />

ejufque caro xque inpretiohabita apud magnates ut nofttatium; a quibus cum neque<br />

fàpore neque alimentofa qualitate difcrepare animadverterem, ulteriori defcriptioninoninhxteo.<br />

. r<br />

POTI.<br />

Varias Gammarorum fpecies iuppeditatBrafilia,<br />

quorum aliqui in<br />

teflishabitant, fed mini» expetiti<br />

; aliqui fine conchis degunt, fic<br />

generali nomine Poti exprimuntur.<br />

Ille autem qui Guaricuru nomen<br />

audit, elegantia fic dignitate<br />

cxteris facile iùperior, cujus iconem<br />

tantum exliibeo. Vulgo Camaraon<br />

dicitut, qui iufd eft coloris,<br />

fexcruribus cum nibus internodiis fpinofisfic aculeatis, unguiculis in extremiratem<br />

definentibus. Cirri propeos prodeunt, quorum duo longiffimi, quatuor breviores<br />

fic tenuiorcs, quibus cibum teneeatquefrequentef exfluviis fic maris littore, omni fere<br />

tempore, fed menfibus imprimis pluviis, àpifcatotibus ad incolas deferuntut. Codi<br />

optimafunt carne, nec Europxis cedunt.<br />

S E-


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. III. 79<br />

SECTIO SECVNDA<br />

Qu£ aQÌt de ulvibus.<br />

Adenus de Pifcibus,nunc de Avibus agendum. Quod antequam<br />

aggtediar, opere pretium erit , de earum indole <strong>Se</strong> conformarione<br />

pauca in genere prxfarier; Miff» Gallinis fic Columbis aliisque Palmipedibus<br />

huc ex Europa illatis, qux haud magnam fub eunt in melius<br />

vel in pejus mutationem : nifi quod in calidioribus hifce regionibus<br />

prolificxmagis fint, atqueincubatusminori temporis fpatio<br />

foleat abiblvi quam apudnoftrates.<br />

De indigenis itaque BrafihxVolarilibus potiffimum didurus, quantum inter fé varient,<br />

fic quantum cumveteris Orbis Avibus aut difcrepent aut conveniant. Si diverfiratemplumarum,fic<br />

colorimi eleganriam, fpedes, nullis totius mundi Avibus cedunt<br />

: verum canni longe ab Europxis fuperantue Vt quxdam cicuratoe xdes quidem<br />

garrulitate,itafilveftres clangoribus inconcinnis nemorarefbnarefaciunt,fed vixalterurras<br />

graro aliquo modulamine aures demulcere compertum eft. Menfibus pluviis<br />

maxima earum pars pingueicit, ob fruduum <strong>Se</strong> vermium ubertatem. Menfibus<br />

xftivis ad ripas fluviorum convolant, cibi, aèris fic aqux captandx caufa, ac plurimxmnc<br />

riparix evadunr, ibique dum fecure apricantur caffes aliafque aucupumtechnas<br />

haud facile evadunt. Pauciores qux roftro vel unguibus funt armare, hoftes fuos<br />

minus extimefcunt, atque in cavitatibus arborum, vel humi, fé fidunt ; verum plurimxinfummitatibusaltarum<br />

arborum, ramorumque extremiratibus adferpentuminfidias<br />

eludendas miruminmodum nidificane Pro penuria aut abundantia alimenti, ut<br />

abitus fic reditus tempota obfervant ad loca vicina, tantum vero abeft ut mare tranfvplent,<br />

aliafque diffitas terras vifitent, ut ne quidem hujus Continentis mediterranea<br />

verfus Peruviani unquam penerraffe compertum fit, quod adeo immenfa fint interpol<br />

fitafpatia,utipfosaviumvolatusfatigare dicantur, omneque cum Peruvix tam animantibus<br />

quamhominibus commerciumfecludant. Palmipedes' amphibix agrefles fic<br />

domeflicx, lacuum fic fluviorum alumnx, obperpetuasvireicentesherbas pàluftres,<br />

montanis dignitate non cedunt.<br />

Omni anni tempore ob infignem aèris remperiem calidam Schumidam pariunt.<br />

Inminoribus vero (quarum pkrxque quotannis tantummodo fèmel ovaponunt) vix<br />

ovarium reperire eft : in majoribus ovaria, pariendique tempora, ex confìietis naturx<br />

legibus fé habent. Avibus fere omnibus , ur in diffecando videre contigit, duplex<br />

quafi ventriculus a natura conceffus eft. Quorum alreringluvies in infima colli parte<br />

hxret, ut facilius cibum maceratum pullis regUrgiret. Alter, ventriculus proprie didus<br />

, intra abdominis capacitatem, infra cor, pulmonem fic jecur finis, ex duobus<br />

vel tribus prxter morem adeo validis fic ligamenrofis mufculis compadus, ur mirum<br />

non fit, multa duriora <strong>Se</strong> afpera facile atteri, imo iplbs calculos in eo lxvigari. Inteftina<br />

a ventriculo fuperius orta fecundum longitudinem furfiim fic deorfum utcunque replicata<br />

fìmt. Felle, licet minori, omnes majores aves predire, quamvis finis fic color<br />

fubindevarient;Inminoribus vero, quantum vifu confèqui licuit, fi non ipfum fel,<br />

làltem porus cholidochus apparine Vreteres ficrenes, quod cum pace veterumphilofophorum<br />

libere pronuntiaverim, plerifque conceffi. Velica autem carent, ni fallor,<br />

omnes,quod dumpitiffando bibant, parvaque in iis redundet urinx copia, lotium<br />

in communem alvum cum ficco excremento deponant. adeo feilieet placuit naturx,<br />

urne quid neceflàrii deeffet vel redundarer fiiperflui. volatilibus enim in aere pendulis<br />

oneri fine dubio fuiffet vefica urina diftenta.<br />

Primo fé offerunr diverfx Phafianorum fpecies, prx cxteris avibus vefcis, primatum<br />

facile obtinentes. Licet enim circa ciborum electus <strong>Se</strong> vidus rationestres convivx<br />

raro confentire videantur : attamen cujuicunque terrx incolx vel mediocriter tantum<br />

palatimi dodi, in teneritate fic nobilitate eorum carnis, fàcile convenire credidcrim.<br />

G 4 Muttt


8o GVLIELM1 PISONIS<br />

M v T V'V<br />

Si incelebri hac ave Mutu carnis teneritatemfic exceìlentiam confidercs,exphafianorum<br />

eft genere : quibus etiam figura fic colore haud mulrum diffimilis ; quamvis<br />

non pauca in eo concurranr circa indolem fic conformarionem corporis, unde Pavoni<br />

comparati poffie Tota avisfpkndet prxnigredine, cui hinc inde aliquid viridis tranfpkndct,cum<br />

albis pennis in caudajn fummo capite ex nigris pennis quafi mirellam gerit.Roftro<br />

eft egregie incarnaro. Oculis magnis nigris. Cruribus gallinaceis. Cauda longa<br />

inftar Gallo-Pavi, quam erigit fic extendie Lubenter quoque Pavonum more in<br />

tedisvelarboribus confidet, altcque clamatRacudRacud. Carnis probirate quoquo<br />

modo preparata,imprimis affata,nulli avium Americanarum nec Europxarum cedit,<br />

ac proinde apud optimates ob dignitatem atque elegantiam cicuratur <strong>Se</strong> alitur.<br />

M V T v'-P O R A' N G A»<br />

Reperitur <strong>Se</strong> alia ejufdem fpecies,<br />

cujus Iconem hic appono , quam<br />

Mutu-Pordnga vocane Qux licet magnitudine<br />

prxcedenti Mutu Cedit,<br />

dignitate tamen carnis illi par eft, <strong>Se</strong><br />

indole piane fimilis, roftro potiffimum<br />

fic pennis capitis difkrens ,<br />

quod hxc roftro fit redo, <strong>Se</strong> nigro<br />

in exrremitate, in exortu vero crocei<br />

coloris: Afùmmirare capitis ad<br />

colli initiumnigerrimis pennis, inftar<br />

holoferici, cochleatim tortis,<br />

decoramr, prxcedentis Mutu multo<br />

majoribus fic elegantioribus, quas<br />

in criftam crifpam erigit. Hxc ut <strong>Se</strong><br />

cxterx Phafianorum fic Perdicum<br />

fpecies , pedoris carnem,prx cxteris partibus corporis, habent magis albicantcm ,<br />

ficut Europxi ; eodemquc modo cicuranmr fic faginanrur cavea inclufi. Prxterea<br />

nobilioribus hifce avibus (quod multis aliis negatumeft) ingluvies venniculo prxjacet,quxfemefumfic<br />

crudum cibum prius recipir, quafi aliquid fimihtudinis cum<br />

rununantium animalium genere haberent. Ova illis funtgrandia, dura fic alba.<br />

Terna


HIST. NATVRAL. fic ME DIC. L i B.'II.I 8r<br />

Tertia Phafiani fpecies,<br />

medix eft magnitudinis<br />

intra duas precedente?,<br />

lacu-Pema dida. Quod nomen<br />

forraffe accepit à fuo<br />

clamore, quia adeo alte<br />

clamat Iacu Iacu, ut meftiinerim<br />

per defèrta cumperegrinarer,<br />

ipfà nemora<br />

refonuiflè a multarum<br />

clamoribus gregatim volitantibus.<br />

Gallinx domefticx<br />

nigrx fimilis eft ,<br />

cjufque plus minus magnitudinis<br />

, multafque cum ea '<br />

partes corporis communes<br />

haber ; nifi quod cauda<br />

fit longiori, pedibus fic<br />

cruribus magis rubicundis,<br />

ficlongis, ftaturaque erediori<br />

incedat, tum quoque<br />

verticis plumas in criftx<br />

modum erigar. Caro ejus<br />

I A C V - P E M A.<br />

prxcedentium carni guftu fic nutrimenti prxftantia non cedit: quamobrem fupervacancum<br />

puto, dida repetere.<br />

Poftquam de diverfis Phafianorum fpeciebus egimus,<br />

meriro fuccedunt Pei dices Iambu didx. Quarum<br />

dux in filvis lirroralipus danrur fpecies,majores,8c minor<br />

es.Hx magnitudine noftratibus cedunt:illx figura<br />

carnis mole <strong>Se</strong> prxftantia, Europxis Perdicibus pares<br />

fune Vtriufquepennx flint per rorum corpus obfcure<br />

flavefeentes, verum fufeo mixtx atque maculare.<br />

CxteraquxadPerdicumnoftratiumindoIem,carnifque<br />

teneritatem,atque vifeerum conformationem<br />

pertinent, adeo hifce Brafilienfibus quadrant, ut vix<br />

quicquam fblidi à me huc adferri poffit, quod non<br />

antea ab Authoribus Ornithogtaphis fàtis fuperque<br />

enarratumfit.<br />

Egregia hxc avis filveftris Cariamd<br />

ex aquaticarum quoque eft genere,<br />

udofifque locis obprxdam deledatur<br />

more Ardearum, quas mole corporis<br />

non fòlum, fed <strong>Se</strong> carnis dignirate<br />

longe fùperat : quafi peculiare effet<br />

hifce calidioribus regionibus, ut aves<br />

àquaticx pi erxque montanis non fint<br />

dignitate inferiores : fed è confra tenerirate<br />

carnis ipfìs rufticolis Europxis<br />

aquaticis facile pares inveniantur;inter<br />

quas cenfètur hxc Cariamd.<br />

inexorru roftri adunci flavefeentis<br />

criftam plumatam nigricantem eredamgerens,<br />

oculos habens aureos.<br />

Totum corpus ptnnis velli tum grifeis<br />

mfeo undatis more Faiconum. Cla-<br />

IAMBV'<br />

mi**,<br />

mor


u GVLIELMI PISONIS<br />

mot eftinftarGaUo-Pavifxminx, fic longe in filvis auditur fuo cquidem malo, •quod<br />

rcupesconvocee Toto fere anno probatiflima eftxarne, fic ab opnmatibus mtet pn.<br />

mas delicias expetita. Manfuefada xque ac filveftr» affatur fic coquitur.<br />

CARACARÀ'.<br />

Licet Caracarà Accipitris friiigillaris five Nifi habeatur fpecies, qux Lufitanis.Gaviaon<br />

dida: tamen non inter vere rapaces cenfetur.Palumbis, Turdis,Columbis fic Gallinis<br />

infefta, quibus perpetuo infidiatur, fic facile potitur ,quodvifu,volatu,imguibus SC<br />

roftro firmis, acutifquevakae Carne eft fatis laudabili, imprimis fi juven» fie Egr<br />

egia eft avis, cauda ex albo fic fufco variegata. Pennis ravi color» cum albis fic fla-<br />

1S Alfx preterea ejufdem fpeciei exiftunt, prxftantia carnis precedenti pares , figura<br />

quoque exrernailli haud multum abfimiks, qux ab Indigenis Teguato <strong>Se</strong> Inaio diète.<br />

In hifce , cxterifque plurimis exdem appendices five inteftinorum diverticula<br />

inferne confpiciuntur, qux paffim in noftratium avibus deprehenduntut.<br />

IPECATI APOA'.<br />

Inter tot diverfas Anatum<br />

fic Anferum Brafìlienfium<br />

fpecies hxc Ipecati K_Apod<br />

principatum facile tenet, quas<br />

Lulìtani uno nomine Patos nominant;<br />

ad Anates filveftr es<br />

Indicas referendx, etiamfi ad<br />

Anferum pxne magnitudinem<br />

accedane Omnes egregie<br />

variegatis funt pennis ficut<br />

noftrates Anates domefticx,<br />

à quibus,ut corporis mole,<br />

ita fic pedum colore fufco<br />

, roftroque adunco fic nigro,<br />

differunt; imprimis autem<br />

crifta carnea , canis albifque<br />

maculis infignita. Foramen<br />

juxta criftam roftrum<br />

perforans quodnarium vice fungitur, in hac imagineà pidore non expreffum eft.<br />

Carne flint multa fic pingui, noftrariumque teneriori. Inter ave* ampliibias palmipedei<br />

primatum tenene Facili negotio figuntut in altis arboribus confidentes ,<br />

quas


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IIL 8.<br />

quas poftlotionem in aqua frigida fubeunt captandi aèris caufà. Idem de indole <strong>Se</strong><br />

carnis prxftantia cxterarum Anatum filveftrium minorum didum volo , quarum<br />

alix criftam plumaceam gerunr, alix fine criftis fìmt, qux omnes nomen Mareed<br />

audiunt. Hanc aliafque aves hifce affines fine ingluvie, fèd cum gula capaci inveni.<br />

Penem prxter modum longum rigidum circumfert, donec feeminam five in terra<br />

five in aquareperiat, quam oppreffam adeo fine motu tenet, aefi ambo davo in<br />

coituaffixieffent;folummodo mas capitis gefliculatione, fic crebra anhelatione voluptays<br />

fenfìim exprimens. Ita ut inter fùmme fàlacesaves hxc Anatis fpecies recenfeatue<br />

IP E C A-G V A 9 V ><br />

<strong>Se</strong>quitur domeftica palmipes<br />

Ipeca-Guafu didà, ob carnis bonitatem<br />

Celebris. Mole <strong>Se</strong> figura<br />

corporis medix magnitudinis inter<br />

Anates fic Anfcres noftratium.<br />

Cxterum pennarum fic colorum<br />

elegantia utrumque fùperans.Roftri<br />

extremirare ad medieratem<br />

eftflavefcente; moxrubra macula<br />

mediam partem capitis egregie<br />

tingente, toto corporea vertice<br />

ad caudam albo colore Cygniinftar<br />

nitefeie pedibus eft anatinis<br />

ex flavo rubefeentibus. Pinguefcit<br />

xque in terra ac in ftagnis. Dignitate carnis, Anatibus noftratibus fimilis, SC apud<br />

magnates in pretio habita. Cxterum fertilis eft avis: magna fic multa ponit ova, omni<br />

fere anni tempore incubatum brevi abfolvens. Salax quoque hxc fpecies. Mentulacxterifque<br />

partibus internis generationi dicatis prxter morem validis fic magnis. Cxteta<br />

vifeera fòlitx conilitutionis ficut in noftratium Anatibus.<br />

M A I A G v E'.<br />

Maiaguéin familiam quoque edulium palmipedum fed marinorum ferorumrecepta.<br />

Anferis eft magnitudine fic figura. Cxterum magnis illisMergis nigris noftratibus<br />

non diffimilis, adeoque adunca parte roftri exrrema ad rapinam pifeium compofita,urCorvumaquaticumGefneri<br />

xmulari videatur. Capite eft craffiufculo fic rotimdo.<br />

Oculis paulo fulgentibus, collo oblongo <strong>Se</strong> ornate Cygni more incurvato, Tota<br />

avisfufei fic fubnigrieantis eft coloris, colli tantum parte anteriori flavisplumis decorata.<br />

Circa fluviorum oftùin marivivit, in littore autem nidificat fic ova ponit.<br />

Velox eft natatrix <strong>Se</strong> vrinatrix, atque aucupum infidias eludens. Carne eft eduli fic<br />

bona


84 G V L I E L M I P I S O N I S<br />

bona, imprimis fijuvenis fit, fed quod perpetuo pifcivora , a quibufdam contemnitur.<br />

NHANDV-GVACV'.<br />

Diverfx magnitudinis Struthiones hic reperiuntur , ita tamen ut maximx Africanis<br />

minorcs ahquanto exiftant , Nhandu-Guacu Brafilianis, Ema Lufitanis didx.<br />

Rarius in dillriduhoc Paranambu cenfi, fed frequentius paulo verfas <strong>Se</strong>ptentrionakmrradumfluminumripasobambulant.<br />

Cxterum ejufdem cum Africanis funt figure<br />

fic indolis. Ferrimi quoque <strong>Se</strong> lapides deglutire amant, eaquc inconcoda fic<br />

integra per anum reddunt. Tres habent in pedibus digitos anterius verfos, unguibusnigris,<br />

craffis,haudacutis ;pofterius unum digitum fiibrotundum , groffum,uride<br />

difficulrer in area lxvi aut tabulato incedunt. Collo fìmt incurvato olorino, capite<br />

anfèrino, oculis cleganribus nigris, roftro. compreffo. Alis funt parvis, ad volandum<br />

quidem inepris, quarum ope ramen alteram inftau veli erigunt fic expandunt, adeoque<br />

curfum promovent non folum ut gregarios canes c^jadant, fed, quod mirimi vifu in<br />

vafris his avibus, alrerutram alarum diftendendo, dextrorfum ficfiniftrorfum ira curfum<br />

dirigunt, utbarbarorum tela eludete norint. Cxterum plumis per totum corpus<br />

griièis inftar gruis, in dorfo longioribus &C elegantioribus cooperiuntue Caudx<br />

vero non funt ejufmodi criftis predire, ur Africanx vulgo pinguntur. Plumis per<br />

dorfum expanfis ad anum ufque , fèd ignobilioribus fic mini» eleganribus . Ponunt<br />

ova, ut cxterx Struthiones, fèd minora, eaque in arena fovenr, manbus i» fedulo<br />

incubantibus. Salaces funt admodum , mentulamque aliquantum aduncam vibrantfxpe,<br />

donecrcperrafcemellaeam rigidilfime ineant, fuppreffamquc diu ìmmobilem<br />

teneant. Carne fic frudibus opti mis, tum quoque pifciculis ad ripam alluentibus<br />

vefci amant, ipfique Ambrxgrifèx non parcunt, fi ea ad littora potiti queane<br />

Carne funt fatis probata fic fblida, noftratium olorum <strong>Se</strong> anferum xmula, quamobrem<br />

inter alimenta ab incolis cxpetita.<br />

Buttaci


HIST. NATVRAL.<br />

Pfittaci Afiatici, Africani fic Americani,<br />

toti orbi ob garrulitatem<br />

ac colorum" elegantiam , non vero<br />

obguftus fic nutrimenti prxftantiam,<br />

celebres. Qui licet didarum regionum<br />

fervidiorum alumni , nullibi<br />

ramen putem tantam copiam fic<br />

varicratem dari quam in Brafilix<br />

medirerraneis : quos communi nomine<br />

Aiuru <strong>Se</strong> Ardca ; minores vero<br />

Tuy, vulgo Perroquet vocane Vtraque<br />

fpecies edulis catervatim femper volitant,<br />

nimirum bini ac bini, altoque<br />

fic ingrato clangore filvas refbnare faciline<br />

Vt enim plerafque Brafilix aves<br />

incredibili colorum pulchritudine<br />

vifum quidem ; ita nullam fere cantu<br />

auditum demulcere, alio loco probavi<br />

; Pfittacis autem fòlis prxrogariva<br />

conceffa videtur ut feliciffime garriremmo<br />

tanquamrationeprxditijcum<br />

hominibus colloqui difcant. ' Mirandumfàne,<br />

invaila hac folitudine fic<br />

barbarie , ubi ram craffa brutalitas<br />

ipfòs homines occupat ; Pfittacos tamen<br />

<strong>Se</strong> Simias adeo cxteris animalibus<br />

nonfòlumprxlucere docilirate,<br />

fedfichumanos geflus fic collocutiones<br />

ad amuffim imi tari ac xmulari.<br />

Omnis generis Pfirracis lingua eft lata<br />

fic craffa, cum fòlidiffimis prxter morem<br />

ligamentis fic nervis, quafipcrpetuo<br />

motui fic garrulitati faventibusuta<br />

ut merito Pfittaci a Grxcis etiam m-<br />

B-pumyXwTÌoi dici mereanrur. Cicuratus<br />

unus atque alter (quem domeftico<br />

meo cuftodiendum dederam)<br />

fxpius de node fé ipfiim expergefaciens,<br />

vel à nobis appellatus, fèmifòmnus<br />

fublocutus eft, unde conflitit,non<br />

falfiimeffe quodScaliger in<br />

Arifloe de Aquilis venaticis aliifquc<br />

avibus teftatus eft,fcilicet ea ammalia<br />

qux ova patiunt non folum dormire '<br />

fed <strong>Se</strong> fomniarc.<br />

In diffitis nemoribus altiffimas<br />

occupat arbores tota pfittacorum<br />

familia, unde temporius ex ipfis nidis<br />

eximuntur ut garritum humanum<br />

addjficant. Nam ubi adoleverint,<br />

manibi»fe tradari haudpermittune<br />

Mediterranei Barbari, tot elegantifiimis<br />

Pfittacorum coloribus non contenti<br />

, eos deplumant, cutemque variis<br />

tindutis inficiunt, quibus poftea •<br />

ad pompam fe(e exornent. In cavis<br />

arboribus nidificant,ubi foramen cx-<br />

<strong>Se</strong> MEDIC LIB<br />

A I v R v' <strong>Se</strong> ARA<br />

v y<br />

III. h<br />

C A.<br />

H tra


g* G V L I E L M I P I S O N I S<br />

tra rotundumfaciunt, acova duo auttria columbinisfimiliaimponunt, fine nido aliquo<br />

fido. Ova firangas,nonidcirco à parentibusdefèruntur Ted xqueleliciter excluduntur,quod<br />

fit fub finemmenfis Iimn:plumatipulli circa Auguftumauferrifolent,<br />

tuncque vermiculus craffus, in quolibet narium foramine imus, <strong>Se</strong> quoque in fummitate<br />

capitis tuberculum quoddam in quo itidem fimilis verni» latet, omnes^revi<br />

fponteexcidunt, nullo manente vefligio. Frudibus arborum deledantur. Pulii eorum<br />

non minus in pr etio habiti quam in Europa Columbx; quos affati, frixi, dixi adeo<br />

faporexmulantur,utmeminerim convivas inrer epulandum deceptos, qui loco ColumbarumPfittacoscomederant.Quamobrem,quod<br />

adeo ejufdem cum C9lumb»iint<br />

qualitatis <strong>Se</strong> dignitatis fupervacaneum duco earum narrationi diutius innxrere. Longxvi<br />

funt admodum five agreftes five cicurati. Sclopetis à militibus figuntur in filv»,<br />

vel ad crocitantemPfittacum ex arbore, in cujus ramisauceps laret, facile capi le patiuntur.<br />

Nil enim vifò aucupe rerrentur, fed ut laqueo trahantur ad collimi conjedo<br />

expedanr, nec aufugiunt uno captato, fic in mantica qua prxcindus eft auceps, ipf»<br />

afpicientibus repofito.<br />

PlRACVROBA I. PlCVIPINl'MA IL<br />

III.<br />

Prxter Columbas domefticasEuropxas olimhucallatas, quarum fummumincolumbariis<br />

eft incrementum, varix quoque dannar fpecies indigenarum filveflrium Columbarum,Palumborum<br />

fic Turrurum, qux noftratibus, colore, magnitudine, figura,<br />

indole ficfàpore partim fimles, partim diffimiles, eafqueutpote ejufdem familix fub<br />

uno capite comprehendcre , fic uniufcujufque iconem exhibere conflitui. Majores<br />

Cùkimbx Piracuroba, minores Picuipinima ab indigenis appellantur,qux pinguiores utique<br />

fic prxftantiores cxteris habentur. Pkrxque fi ad fpeciem fuam referantur, Columbis,Palumbis<br />

ficTurturibus noftratibus magnimdine cedunt,fed roftro fubinde majori,<br />

minufque adunco fic craffo. Coloris funt diverfi fic eleganter variegatimunc ex cxruleo<br />

cum albo fic dilute flavo mixti; nunc cinerei vel fanguinei. Quxdam ex Africana quondam<br />

profapia natxpennis teguntur per rotum viridibus inftar Pfittaci, fic remiges alarum<br />

ex viridi fufceicune Omnibus crura fic pedes elegantef roici, vel crocei coloris,<br />

<strong>Se</strong>unguiculi fufciatque acuti. Aliis cauda piane nigticat , aliis medietas exterior alba;<br />

irautprxcipua avium differentia, cum noftratibus ejufdem fpeciei in perpetua<br />

colorumeleganria<strong>Se</strong>varietate confiftae Omnes hxraro fèparatim volitant, iiidemque<br />

locis nidulantur, Scamicitias inter fé exercent, nifi quod fubinde certn temporibus<br />

fefe


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIO LIB. III. 87<br />

fefefejungant, ob fruduum filveftrium defedum, quos certatim depopulantur. PinguefadxadSilvas<br />

remotiorcs recedentes fclopetis facile figuntur, <strong>Se</strong> maxima copia à<br />

mihtibus fic mancipiis venumexponuntur. Aliqux earum,imprimis Turtures,cicurari<br />

fepatiuntur. Pane, radicis Manducafarina,vefcuntur. Defedu didi alimenti,frudus<br />

avellanx magnitudinis, ex arbore illa littorali, Mangle dida, deglutiunt, à quorum ufu<br />

caro earum adeo amarefcit, ut minus efculentaevadae Quamobrem iis frudibus vigentibus,minus<br />

expetitx fimt.Menfibus pluviis potiffimum capiuntur,fic grato alimento<br />

five filveftr es five faginatx exiftunt, noftratefque bonitate xmulantur, nifi quod carne<br />

fint magis ficca fic calida, arque fervidum fanguinem genercnr, ac proinde ejufmodi<br />

alimenta, ut alias monui, in hifce calidioribus regionibus poflponenda ab iis qui ficco<br />

funt temperamento. Pulii ante quam adoleverint eligendi, fic fi macri fint, jufculis<br />

elixantur eodem modo quo noftrates aliquando Anates fic Columbxprxparantue<br />

IABIRV-GVAJV.<br />

In diffitis locis juxta fluvios fic lacus frequens eft infignis hxc avis, qux Brafilieniìbus<br />

quibufdam Iabitu-Guafu, aliis mediterraneis Nhanduapod, noftratibus J^CUT-t5O0eI dida.<br />

Roftro eft magno, craflo, inferiuscano, elingui. Mitra offea coloris albi in vertice<br />

decorarne Corporis moleCiconiam facile fìiperat. Cauda brevior cumalis definir,<br />

maxima ex parte albicantibus, exceptis alis remigibus, qux rubini colore tranfpkndent.<br />

Pelle ejus fatis dura detrada, caro quovis modo preparami-, rarius tamen affata<br />

apponitur. Carne quidem eft proba fed ficciori. Tempore hybeino fivepluviofo<br />

pingucfcit, gratoque fit incolis alimento. Facile a barbaris fic militibus vel fagittis vel<br />

fclopetis petitur.<br />

H z Gallinx


88 G V L I E L M I PIS'ONIS<br />

Gallinx filveflris eft fpecies Macucagud,<br />

fed domcllica noftrati craffìor<br />

fic major ; adeoquc carnofa ut<br />

duarum Europxarum Gallinarum<br />

fuperet, iifque dignitate <strong>Se</strong> fàpore<br />

quoque non cedit: imprimis fi ejus<br />

cuticula triplex ritc dematur, atque<br />

elixa vel aliata apponatur. Maniuefada<br />

xque ac filveflris lcguminibus<br />

ficoptimis arborum frudibus \efci<br />

amar. In diffedione vifeera <strong>Se</strong> ovarium<br />

Gallinanim more difpofìta inveni,<br />

fèd ova Anferis magnitudinis,<br />

ex cxruleo viridis coloris. Qux quotannis<br />

bis ponit, idque quindecim<br />

vel fexdecim fimul.Roftro eft redo,<br />

oblongo,nigro. Alis nigricantibus<br />

fine cauda. Capite fic collo pundulato<br />

ex o bfeure flavo fic nigro. Cruribus cxrukfcentibus. Multx funt diverfx fpecies,<br />

qux omnes facili negorio figuntur fic capiuntur. Humi gradiuntur , fed ad hommum<br />

confpedum in arboribus fé abfcondune<br />

CVRICA'CA SCMATVITVI.<br />

Ad fluviorum ficlacuum ftagnantium oras frcquentcrobambulantaves Curicdca <strong>Se</strong><br />

Matuitui, quarum pofterior ejufdem quidem fpeciei fed tantum magnitudine gallinx,<br />

cum prior hxc Oloris magnitudinem iiibinde xquat. Non immerito illam Numenio<br />

Indico Cluiìi comparaveris, quod ejufdem pxne fìtfigurx, narurx &C natalis foli, pau-<br />

" cis


FilST, NATVRAL. fic MEDIC. L i• B. Ili. %9<br />

•cis exceptis circa magnitudinem fic colorem. Lufitanis Mafarino dida, <strong>Se</strong> leoni Ibidum<br />

veterumcognata videtur. Roftro eft admodum longo, acuto falcifque mefTorix<br />

inftar incurvo , coloris ex igneo filici. Collo quoque oblongo, plumis albicantibus<br />

ex flavo mixtis. Cruribus itidem prxter morem oblongis rubri coloris : parte femoris<br />

fupragenu, tibiifque fiiperioribus, admedietatem ufque pennis deflitutis; quod<br />

cum aliis avibus in paludofis locis verfari folitis commune habet. Brevi eft cauda alas<br />

non fuperante, coloris albi cano mixti, ut in Ciconiis. In humidis pratis Lumbricos<br />

venatur, quos roftro ex terra eruie Pifciculis quoque circa ripas fluviorum infidiatue<br />

Carne eftfaporofa, fatis bona, ut inter epulas apponatur, imprimis fi ri te prxparetur<br />

codione vel frixione antequam adoleverie<br />

Ardearum Varix fpecies una quafi<br />

fidelia deal bandx fluviorum <strong>Se</strong> locorum<br />

lacuftrium incolx <strong>Se</strong> acco-<br />

Ix. focoi indigenis. Quarum aliqux<br />

Stellares, Belgis f^utOO? didx,exque<br />

ut colore 'ita <strong>Se</strong> carne cxteris<br />

facile prxferendx. Barbari <strong>Se</strong> Europxi<br />

poft careda latentes illis perpetuo<br />

iniìdiantur, eafque rum fàgirtis<br />

tum fclopetis facile figunt: qux fi<br />

nondum adoleverint, multum experuntur.Hxc,<br />

qux primo fé offert,<br />

roftro eft longiffimo, redo <strong>Se</strong> acuto;<br />

lingua brevi <strong>Se</strong> acuta; collo haud<br />

adeo longo; capite parvo. Plumis<br />

eft undique variegati coloris > more<br />

Ardearum flellarium, fed alarum<br />

pennis virefeentibus. Carne<br />

eli fàtis proba , <strong>Se</strong> a noftratibus<br />

xque ac ab indigenis expetita.<br />

C o C O l' I.<br />

Ad Àrdearurh<br />

quoque fpecies referenda<br />

videtur hxc avis<br />

focoi, licet pulchritudine<br />

eas longe<br />

fupcret. Roftro eft acutOj<br />

in exortu ex<br />

flavo Virefcente. Cri-<br />

Ila eleganti in vertice<br />

ereda, cumegregiis<br />

plumis deorfiim dependenribus,<br />

ex nigro<br />

cinerei colorisi<br />

Collo fic gutture ex<br />

variegatis fubtilibus<br />

egregiis plumis ornato<br />

* Pingueicit circa<br />

lacus paludofos Scrivos,<br />

imprimis menfibus<br />

pluviis. Paucx eft<br />

carnis , fèd bonx <strong>Se</strong><br />

ab omnibus expetitx<br />

Co co IL<br />

fijuvenis fin ;<br />

Multxalix danmr adhuc Ardearum fpecies edules,fed Ut magnitùdine ita ficbonitate<br />

carnis interfe diferepantes.<br />

H 3 Tertia


\<br />

9o GVLIELMI PISONIS<br />

Cocoi' III.<br />

Tcrtia hxcfoco, pifcivora, qux eredaincedit, fic deccnter, roftro eft longo, acuto,<br />

nigro. Collo fic pedibus prò mole corporis fatis longis. Pennis fic plumis mini» elegantibus<br />

veflitur, qux, ut noftrates, albo, nigro fic brunno varicgantur. Indole atque<br />

alimentofisqualitatibusprioribus fimilis eft.<br />

Iafand. Gallina paluftris. Noftratibus J©«*<br />

tfT-ljOtìI- Quarum quinque ad minimum fpecies<br />

vidi, narura fic figura fibifimiks, fed magnitudine<br />

fic colore potiffimum differentes. Omnes<br />

vero colorum elegantia europxas Gallinas paluftres<br />

longe fuperaneFicquentifnmx funt in lacubus<br />

ftagnantibus. Hanc unicam ex familia Ucand<br />

utpotc pulcheftimam fic facile maximam cxhibeo.<br />

Corporis mole, cauda, capite Gallinam<br />

filveftremxmulatur.<strong>Se</strong>droftro, collo,cruribus,<br />

<strong>Se</strong> coloris varietate, ab iis diffimillima : crura enim,<br />

eorumque digiti, nuda, ut in ripariis folet,<br />

longiffima, flavi fic viridis funt coloris. Caput,<br />

collum,alx,ficpedus clegantiffime fpkndent,ficut<br />

Pavones. Omnes in anteriori parte alx corniculum<br />

habent acutiffimum , quibus fé defendunt.Menfibus<br />

pluviis potiffimum pinguefeunt<br />

vermibus <strong>Se</strong>pifciculis,ficut Rufticulxpalufttes.<br />

vefcuntur.iEftivis menfibus macrx flint, ac proinde<br />

tune minus expetitx. Cxterum bonifàporis<br />

eft caro, fed ficca, proinde condimento opus eft.<br />

Quod


H1ST. NATVRAL. fic<br />

Qupdfupra in genere de Brafilix avibus<br />

ripariis monui, id nunc in fpecie huic Guarauna<br />

five Rufticula: aquaticx tribuendum,<br />

feilieet probitate carnis cum pluribus montanis<br />

avibus certare. Vt enim figura <strong>Se</strong> natura<br />

Rufticulam aquaticam paucis exceptis<br />

xmulatur ; ita fic dignitate guftus illi non<br />

cedit quocunque modo parerne Torà avis<br />

fufei eft coloris atque hinc inde albopundulara.<br />

Roftro admodum longo <strong>Se</strong> rereri,<br />

in exnemitate incutvo fic fufeo. Cruribus <strong>Se</strong><br />

digitis pedum longis. Caudx veftigium nullum.<br />

Cxtera communi more aviumdifpofita.<br />

MEDIC. Lifi. III.<br />

/*=<br />

GVARAVNJE.<br />

Inter immenfas a-<br />

AN H V M A.<br />

viumeohortes fola fere<br />

hxc infignis fic pulchra<br />

cornigera Anhyma non<br />

'culinx folum fed fic medicis<br />

ufibus infervit.Fr equenter<br />

quidem pecora<br />

cornuta in terra fic mari<br />

; raro autem in aere<br />

avem cornu gerentem<br />

videre contingit. Accedit,<br />

quod ficut Rinoccrotis,Cervi,aliorumque<br />

terreflrium, ut <strong>Se</strong> maritimorum,<br />

imprimis<br />

monftriiftius Monocerotis,<br />

cornua medicinalem<br />

imo antidotalem<br />

qualitatem prxtendant:<br />

ita quoque hoc cornu<br />

ex vertice Anhyma prominens,<br />

cxteris facile<br />

palmam prxripit. Avis<br />

itaque hxc forma, figura<br />

, fic ufu qftidem ,<br />

haud tamen cantu Celebris : inconcinnum fic altum clamotem in filvis edens, Vyhu, Vyhu.<br />

Rapina eft fic amphibia : nidum ftruit è luto ad arborum caudices fìiper terram,furni<br />

figura. Pavone imo Cygno major eft fcemina cujus Iconem hic exhibeo;mas enim<br />

quem nancifei nonpotui in nemoribus, duplx eft magnitudinis. Carne eft probata,<br />

Pavonis xmula. Prominente pedore incedit, fed raro fola, verum jundim mas <strong>Se</strong> fcemina.<br />

Teftantur omnes pariter incolx, una mortua alteram inftar turturum lugere, <strong>Se</strong><br />

vix à fepukhro difeeder e.<br />

Porro hxc Anhyma roftro eft nigro paulum incurvato, collo oblpngo, oculis aureis,<br />

pupillis nigris. Capite eft Galli Indici limili, plumulis variegato, cui in vertice cornu<br />

erigitut, exnemitate fùa antrorfum verfus incurvatum, duos digitos iongum, calami<br />

fcriptorii fere cralfitiei, offei coloris. Alx, dorfum, cauda nigricaht rventer cinerèfs<br />

5C nigris pennis var iegatur. Cr ura potiffimum pennis nuda, fed cute fufea teda. Qui -<br />

libetpes quatuor digitos obtinetlongos,unguibus córniculatis. In cujufque alx antica<br />

parte ex ipfo alx offe cornua brevia triangulata enafeuntur. Quibus itideìn vis antidotalis<br />

à barbaris attribuitur. Mihi autem de virtute verticalis cornu conftat, quod in<br />

convenienti liquore maccratum ad Bij plus minus, contta febres malignas 5e venena<br />

potinimumaffumtum cum fucccflìifxpiffimeexhibemr, movendo fudor es, -<strong>Se</strong> ma-<br />

H 4 lignam


GVLIELMI PISONIS<br />

$z<br />

lignam veneni qualitatem ad circumferentiam corporis. Nec minus quoque feliciter<br />

ufiirpatur cum vino in multis gynxciis.<br />

A R A e A R i.<br />

Aracarimajoris Rufticulx eft magnitudine. A proprio clangore, ut multx alix aves<br />

Brafilix, nomenaccepit , atque ex patulo roftroacutum fonum.edens y/mrf//perpetuo<br />

clamae Prxter inuiìtatam roftri magnitudinem, fic dentatam conformationem,<br />

admiratione potiffimum dignum, quodkvilfimumfie tenuiflimum fit inftar membranx,ac<br />

loco lingux piuma five penna nigra mobilis in eo contineatUe Capite eft<br />

parvo , compreffo, collo oblongo fic nigris plumis inextremirarecirculariter finientibus<br />

obfito. Pedoris <strong>Se</strong> ventris plumis eodem modo conformatis, fed colore flaVefeente<br />

cumpavonio mixto , linea eleganti fànguinei coloris rranfvcrfim intercurrente.<br />

Dorfo <strong>Se</strong> alis ex nigro viridicante fulgentibus. Cauda inftar Picx longiufcula fànguinei<br />

ex parte Coloris. Rara hxc avis in denfis nemoribus habitat, frudibus potiffimum<br />

viditans. Cicuratur non folum ob ekganriam fed quoque ob ufum rei familiaris.<br />

Caro enim ejus eft edulis <strong>Se</strong> boni faporis, fèd lirroralibus populis minus frequens.<br />

Interna ejus vifeera moie aliarum id geni» aviuni conformarainveni.<br />

JQuetete. Vegetabilia , fic <strong>Se</strong>nfitiva<br />

E T E L E. 0^ quxdam, licet aliunde adveda, tradu<br />

remporis inter nativa recenfentur : eo<br />

proinde minime prxtereunda,imprimis<br />

qux ufibus humanis infcrviunt, ficut<br />

hxc Meleagris five Gallina Numidica<br />

filveflris, Congenfibus Suetele dida. Aliqux<br />

ex continenti Africx circa Sierra<br />

Lyona ; aliqux ex inliilis Africx vicinis<br />

adferuntur, parum ab hac icone abludentes<br />

: utrxque ob fertilem proventum<br />

in Brafilia adeo multiplicatx, ut<br />

ab omnibus opulentioribus eas cicuratifiefaginari<br />

videas. Si corporis magnitudinem<br />

5C crurum pedumque conformationem<br />

confideres, noftratium<br />

gallinas xmulatur ; fi figuram avis <strong>Se</strong><br />

caudam dimiffam , Perdici fimillima.<br />

Capite eflparvo,cui mitellacutaceafufeaimpofitaadutiumquelati»capitis alba,<strong>Se</strong><br />

crifta rubraad tempora protenfà: roftro flavo, curvo, collo tenui oblongo,quafi coronato.<br />

Pennis nigris elegantiffimis, maculis albis variegatis, totum corpus ornate coo-<br />

-perivue Caro inter delicias expetita Gallinx noftratium non cedens ; imo probo alimento<br />

fàginata more Perdicum, ad earum dignitatem accedit,<br />

Abfolutis


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIO LIB. III. 9}<br />

Abfolutis ptxcipuis<strong>Se</strong> nobilioribus avibus cdulibus ; defcribendx nunc quidem reftarent<br />

tot minorum myriades, quarum pierxque nomine vernaculo Guira exprimuntur,<br />

<strong>Se</strong> additis variis cognominibus diftinguunrur, atque in catalogo vulgarium Volucrum,<br />

Pafferum, Turdorum, Fringillarum, <strong>Se</strong> iìmilium, recenfentur : ièd , quod ratione<br />

qualitatum adeo inter fé congeneres finntum quoque vifeerum conformatione<br />

<strong>Se</strong> conflitutione cum noftratium ut plurimum conveniant, par ticulari earum defcriptioni<br />

fuperfedeo , ne ledorem xque ac memet remorer , quamobrem inftitu^<br />

to meo iàtisfadum iri puto, fi pauciores ufuales, uno quali penicillo graphice depingam,<br />

atque earum icones fimul fìib eodem capite conjungam. Aliqux opacorumnemorumalumnxfunr,fruduumque<br />

filvellrium, imprimis Mangdbas, Pacóbas,<br />

Papdios, Guaidbas, Aracd, perpetui prxdones: aliqux vero fluviorum ripas obambulant,<br />

vetmiculifque <strong>Se</strong> pifeiculis vefei amant. Sxpe frixx , raro autem toftx apponuntur,<br />

quod paucx <strong>Se</strong> ficcioris fint carnis, fanguinem que in nobis fervidiorem generantis.<br />

Noftratibus aviculis fapore <strong>Se</strong> alimenti bonitate, paucis exceptis, plerumque<br />

cedunt.<br />

GVIRAPVNGA MAS. GVIRAPVNGA FOEMINA.<br />

Vtraque Guirapunga, mas <strong>Se</strong> fcemina, Celebris, tamobmultam carnem pinguem,<br />

quam ob clamor em <strong>Se</strong> duplicemfonum quem edit, idque non toto anno, fed menfibus<br />

xftivis, vigentibus ir udibus Acaju. Pedus habent bifidum feu convallem, per medium<br />

fecundum longitudinem ; tracheam amplam; unde eft, quod alte clamare poffint,<br />

fùo potius quam aucupis malo. Vtraque Turdelam,.major em fuperat. Pennis<br />

veftiuntur fufcis <strong>Se</strong> nigris, quibus virentes funt intermixtx, roftro longo, acuto , oreque<br />

admodum magno <strong>Se</strong> panilo. Crura,pedes cxtefaquenihildifferunt a communi avium<br />

norma. Mas <strong>Se</strong> fcemina vix inter fé diferepant, nifi quod illi fub guttur e propendeant<br />

particulx carnex nigrx ; huic vertex plumis decor emr mollibus. Inter prxftantiores<br />

aves, ficut Turdelxrioftratibus,habentur.<br />

Guira - Guainumbi, Palumbi<br />

eftmagnitudine,plumis undique<br />

elegantiffimis veflita.<br />

Vertex quafi mitra ex pennis<br />

fapphirinis decorarur, in cujus<br />

medio macula nigra, magna.<br />

Guttut, pedus <strong>Se</strong> venter<br />

lùnt lutei, iùperior colli pars,<br />

dorfum, alx <strong>Se</strong> cauda, graminei<br />

coloris, admixto thalalfino,<br />

more Anatum vel Pavonum.<br />

roftro eft oblongo, ni<br />

grò, incurvo ab utroque latere<br />

, iìiperne <strong>Se</strong> inferne ferrato<br />

dentium loco, Cruribus<br />

nigris,


94 GVLIELMI PISONIS<br />

nigris pedum diri* <strong>Se</strong> unguibus vulgati modo difpofiris. Cauda longiuima ex duaolfspe^rdis^da,<br />

fielltis plumis nanfverfis veflita Frudibusgaudee Liak*<br />

arbo P ribusmdificat,imdefclopetisFacilefigitiu.Cicurarmobe^^<br />

mtatem, licet enim columbis dignitate cedat,minufque carnofafit, tamen nteprxparata<br />

prò cibis apponimi'.<br />

G V I R A QJV E R E A.<br />

Gutraquerea, Sturnum magnitudine xquat, etiamfi ob alarum <strong>Se</strong> caudx longitudinem<br />

major videatur.Eft ex fufco cinerei coloris cum maculis flav» <strong>Se</strong> albo mixtis. in<br />

vertice circulus apparet aureus. roftello parvo, rnangulari, parum adunco, a cujus mitio<br />

in utroque latere multx fetx eraffx fìiillx exfurgunt. Cxterum nihil peculiare prxter<br />

caudx ekgantiam. Vefca eft ejus caro , fedficca. Frudibus potiffimumviditat.<br />

GVIRA-IENOIA.<br />

Guira - ienoia, Fringillx funt magnitudinis, fed corpore magis procero. Cxruki potiffimum<br />

coloris, exceptis extremitatibus caudx fic alarum. Menfibus pluviis ob fruduum<br />

uberrarem pinguefeunt, fic tune caro earum magis faporofa , Fringillarumque<br />

loco comedirur.<br />

TIIEPIRA'NGA.<br />

Tiiepirdnga, Avicula hxc cantu, conformatane,<br />

pennis Fringillam noftratium xmulatur<br />

, nifi quod corpore fit magis carnofo fic<br />

cauda multo longiori, plufque fanguinei coloris<br />

per omnes pennas appareat. Gregatim volitant,<br />

fic facili negotio retibus fic decipulis magna<br />

quantitate capiuntur. Eodemque modo, ut<br />

noftrates Fringillx, preparai* apponuntur.<br />

Guirà-


HIST. NATVR'AL. 6C MEDIC. LIB. III.<br />

G V I R A P E R E A'. Guirapered, Alaudx eft magnitudine,<br />

aurei coloris,excepta cauda <strong>Se</strong><br />

alis, qux dilute virides funr. Sub<br />

gurtur e macularci habet nigram, toto<br />

pedore <strong>Se</strong> venne maculis inftar<br />

Sturni confpicuis. Roftello redo, acuto,<br />

flavo. Cxteravulgati modo<br />

difpoiìta : Inter aviculas apponitur,<br />

<strong>Se</strong> mediocris eft fàporis, imprimis<br />

cum frudus illi maturuerint, qui<br />

Araca <strong>Se</strong> Guaiaba dicuntue<br />

GviRA-AcANGATAR A.<br />

Guir'a-acangatara, elegans eft avis, Picx magnitudinis, ob elegantiam <strong>Se</strong> ingentem<br />

clamorem potius, quam carnis excellenriam Celebris : paucxenim eft carnis ; licet ob<br />

infigncs pennas <strong>Se</strong> plumas major videatur. Roftro adunco, acuto, <strong>Se</strong> flavefcente. Vertex<br />

longioribus plumis, criftxinmodum decoratur, qux ficut totum corpus fere, fufci<br />

eft coloris. Cauda longiffima, conftans odo pennis ornare expanfis, in exnemitate albicantibus.<br />

Cum cxteris avibus loco Fringillarum menfis imponitur, faporifquc eft<br />

non contemnendi.<br />

MATVITVI'.<br />

Matuìtui, Sturni eft magnitudinis. Roftro longiffimo, redo fic forti. Pennis undique<br />

veftitur fufcis, pallide flavo maculatis, ut in Nifo. Cxtera vulgati norma avium<br />

difpofita, nifi quod pedore fit admodum carnofo. Pifciculis infìdiatur circa ripas fluviorum,<br />

iifque pinguefcit. Magna copia toto anno apparene Carne funt multa fic<br />

pingui.<br />

lacama-<br />

s>s


96 GVLIELMI PISONIS<br />

IACAMACIRI'.<br />

lacamaciri, Sturni eft magnitudine,Roftro admodum longo,fiein cxtremitatc acuto.<br />

Cauda tenui fic longa. Pennis fic plumis ex flavo ac viridi mixtis. Circa ripas fluviorum<br />

viditat, fiepifciculis deledatur. Inter cxteras aviculas apponitur, fed non adeo<br />

expctita, quod mini» tenere fit carnis.<br />

T A M A T i A'.<br />

Diverfx fpecies dantur Tamatid. Quarummaxima,additocognomine,Tamatia-guafu<br />

exprimi tur, adeo Turdis noftratium externa figura, ut fic indole ac fapore fimilis, ut<br />

nulliavium (paucispròconfuetonaturxlufu exceptis) Europxarummeliuscomparanda<br />

fit. Roftro eft magno, folido, parum incurvato, fufei coloris. Capite quoque<br />

grandiori prò corporis proportione. Tota cutis pundulis confpicuis fic magnis maculis<br />

fufcis variegatur. Collum fic guttur flavefeunt. Pro Turdis apponuntur uteunque<br />

affare, ejufdemqucfuntfaporis.<br />

S E-


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC LIB. III. 9y<br />

SEC T IO TERTIA,<br />

Quce agit de Animahbm Quadrupedi'bus,<br />

Vemadmodum Eruditiff Scaliger non immerito diffentit à Philofopho<br />

dicente , vel omnibus terre locis omnia , vel nulla ufquam<br />

nafci : fic è contra, quxdam in quibufdam locis, quxdam autem non<br />

provenire, apprime fané confenfìffe mihivifus eft ; imprimis cum<br />

eo naturx moderamine, ur ficut illa numero, ira <strong>Se</strong> vitxtumhabitudine,<br />

tum longniquitate inferiora vel fuperiora evadane Cujus<br />

reiveritatemconfirmanr paffim omnes acerrimi Indiarum imprimis<br />

Luftratores, quodque etiam Naturx ceconomix maxime, confenraneum fit,<br />

ne alicubi vel abundantia nimium luxuriaret, vel neceffariorum penuria Mundus<br />

fatifceree<br />

Intet alia animadverfione digna circa Quadrupeda, non prxrereundum puro, quod<br />

aliqua pecora Europxa in Lidiasinveda,prxfèrrimOves,Boves,Arietes,etiamfiob aèris<br />

temperiemcalidioremfàris prolifici;tamen macriores utique reperiantur,carneque<br />

minus flaccida <strong>Se</strong> renera quam in natali quondamfolo ; vel quia ex infueto frigoreno-<br />

.durjno, vel fervore diurno peculiaris rerrx genius rcfultans, ficut tenerioribus Europx<br />

vegetabilibus ; ita quibufdam animalibus exoticis minusfaveat. Excipiuntur tamen<br />

quxdam, prefertim Porci, qui in melius mutati, fcccunditatis non folum, ièd <strong>Se</strong> nutrimenti<br />

dignitatis ufque adeo prxrogativam obtinent,ut xgris xque ac fanis mtx<br />

fic jucundx fint delicix, carneque ovilla prxferantur: Ac proinde minus applicandum<br />

videtur hifce regionibus Novi Orbis illud Philofòphi, ubi air, Omnium Quadrupedum<br />

carnes deteriores exiftere, qux locis paluftribus, quam qux editioribus pafcuntue<br />

Lidigenx Quadrupedes viviparx rei familiari dicatx,pauciores quidem in ranta multimdine<br />

detedx.Quas,ut <strong>Se</strong> tot aliafenfitiva, conduceret quidem ad cognitas Veteris<br />

Orbis redegiffe fpecies , fed ob adeo varium <strong>Se</strong>perpetuum Naturx lufùm, facilius eas<br />

( pauciffimis quidem exceptis ) guftus , quam externx figure fimilitudinc, cum Afiaticis<br />

vel Europxis contuleris. Accedit quod didx Beflix in Novi hujus Orbis remotioribus<br />

faltibus minus familiares fint maris accolis : nodambulx quoque multx <strong>Se</strong> latebras<br />

quxrentes exftant,etiam ex, qux contra Philofòphi fententiam multum caioris <strong>Se</strong><br />

ficciratis habeant, adeoque tantum prodire ament ingruentibus menfibus pluviis, ut<br />

pinguefcant <strong>Se</strong> copulentur.Vr mirumnonfir, earum differentias, mores, naturas, aliaque<br />

ad Hiftorix Naturai» <strong>Se</strong> Anatomix cognitionem facientia, difficilius dignofci <strong>Se</strong><br />

peifcrutaripoffe.<br />

Quamobrem licet inter omnia Ammalia, nullum tantam afBnitatem cum temperamento<br />

humano habeat;nullius quoque Anatomia tantum lucis adferar,quam<br />

Quadrupedis viviparx : veniam ramen facile merebor, fi vel qualitates vel diffediones<br />

earum rudiori Minerva fortaff» explicavero, quam curiofùs quiique Iatrofophos defideraverie<br />

P RxterDorcades Europxas Brafilienfibus non mulmm diffimiles Caprex Indigenx<br />

Cuguacu-eténorx cornurx,8e Cuguacu-apard


5>8 G V L I E L M I P I S O N I S<br />

V G v A 5 V E T E adeo filveftres funt, quin<br />

facile ciCurentur. Frudus<br />

fic frondes qdas depopulantur,<br />

omnera denique<br />

cibum, ruminant: vifeera<br />

quoque naturalia more<br />

aliorum ruminantium difipolita<br />

funt, ficut in cornutis,<br />

alteraque tantum<br />

maxilladentatis, foktfieri.<br />

Quum porro àveteribus<br />

Pliilofophis teftatum<br />

fit, quafdam non folum aves,<br />

fed fic ammalia terreftria<br />

nonnulla, inrer qux<br />

Cerva fic Caprex,felle carere;ego<br />

attentius circa<br />

duo potiffimum loca illis<br />

à Natura conceflà, hepar<br />

fic inteftina inquirens, fel<br />

nullum quidem fubinde comperi ; quia forte vifùm effugerar, arque alia aliqua parte<br />

diffufìimlatitaverat, quod fellisvices illis fùppleree tanta interim fellis neceffitas in<br />

corporibus animalium mihi viderur , ut eo non apparente locis folitis, Natura maluerit<br />

collocaffe in capite quorundam pifciculorum, quam in totum denegaffe vifeus<br />

tam nobile. Imo , funt aves qux tefte Ariftotele vefiea fic urina deftituuntur ; tamen<br />

fel ipfis perpetuo conceffum effe fatetur. Caprearum Braiilienfium caro eft optimi palati<br />

fic nutrimenti, qux vel affatur, velaromatibus conditur prò epulis, ejufdemque<br />

pianefaporis eft fic digniratis cum noftratibus. Veruni, ficur hxc Caprexfpecies, qux<br />

villofis eft cornibus, carne fua alimenrum, ita lapide in ventriculo contento, medicamentum<br />

prxbet haudcontemncndum,fciliCetlapidemBezoardicum Occidenralem,<br />

nunc Orienrali minus cekbrcm quidem,artamen apud incolas contra mala quoque venenara<br />

in pretio habitum. Quo lapide venatotes difficilius aliquando potiuntur,<br />

quamipfòanimali in quo generarne vulneratum enim telo, aufugitfummo fludio ,<br />

erudatque è ventriculi fundo per os ipfiimlapidem, quemfinonfàgaciter obfèrvet venator,<br />

fpe omni excidit eo potiundi, ut mihi aliifque contigit fubinde.<br />

T A i A e v'. Taiacù, Porcus eft filveflris,<br />

fèd Apris magnitudine<br />

fieferocitatecedens;vix<br />

enim noftratium Porcorum<br />

domeflicorum molem<br />

acquirie Auribus, pilis<br />

fic fetis in dorfo eft fòlito<br />

brevioribus <strong>Se</strong> mollioribus<br />

nigri coloris,pundulis minimis<br />

albis variegatus.<br />

Cauda eft nulla. Admodum<br />

probatx eft carnis, ut<br />

facile noftratium domeflicorum<br />

fuperet. lardo eft<br />

tenuiori atque bono. In<br />

dorfo inter fètas prominentia<br />

apparer partim carnea partim membranofà, quafi ex concurfù vaforum ladeorumeontotta,<br />

qux vulgo Vmbilici nomen audie Quem tamen ego in diffedione veruni<br />

umbilicum effeneutiquampomianimadverrere,ficutinequeClariff Anatomicus<br />

Leydenfis D. Falcoburgius*, qui tranfmiffum ex Brafilia Porcumfimilem dili^enter incidit.<br />

Mammarum quoque vicemprebere, quia vafàmammaria videbantur, qux la-<br />

deum


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. III. 99<br />

deumhumorem perpetuo deftillant, haud veriffimile, quodfìigendumprxbeatpapillis<br />

, quas more aliorum Porcorum fub ventre gerit. Per hunc dudurn fniritum<br />

emittere, ficut Sues marini per nares, Lerius fic Thevetus putarunt ; fed attentior cenfura<br />

Fr. Hernandi magis mihi placet, qui in diffedione eorum, ram narium, quam<br />

umbilici, ufùm illis mecum derogar. In multis Americx regionibus, prefertim in nova<br />

Hifpania , ejufmodi Apri ejufdemque conformationis fic naturx inveniuntur, quorum<br />

caro xque probata, quxquemadara ut durabilior fit, ftatim liberati debet à duduilloladeo<br />

dorfàli, alioquin facile corrumpitur. Iracundi fùnt <strong>Se</strong> vindidx admodum<br />

memores. Vulnerati enim infiniros folent fui generis convocare, ut hoftes fuos,<br />

five Venatores five Tigrides, cum quibus perpetuami exercent inimicitiam, gregatim<br />

adoriantur. Ita ut non raro afeenfuin arbor em falvare fé coadi fucrint vel fàgaciffimi<br />

venatores, ubi tune dux gregis, cum militibus fremens, rruncum arboris loco<br />

hoftis amiffi mordet <strong>Se</strong> lacerar, illi interim tot feris circumdati, eas fuperne, vel venabulo<br />

, vel fclopetis tuti cxdunt, cum tamen illx haud facile patiantur focietatem<br />

diffolvi, nifi forte more vel famis txdio.<br />

C A P Y B A R A.<br />

Capybdra, inter Porcos aquaticosfivefluviatiles<br />

recipitur, quia<br />

figura <strong>Se</strong> natura bimulum Porcum<br />

xmulatur. brevibus eli cruribus<br />

<strong>Se</strong>ungulis, fed porcinis, cxterum<br />

Porcis diffimilis, fi craffitiem<br />

<strong>Se</strong> figuram capitis, <strong>Se</strong> oris pilos<br />

aurefque parvas confideres. Caret<br />

cauda. Peculiare quidprxterca<br />

huic Natura dedir, quod (prxter<br />

duos infignes dentes incurvatos<br />

extra alveumprominentes) in<br />

qualibet.maxilla dentes viginti<br />

quatuor habear. Herbis <strong>Se</strong> frudibus<br />

vefcitur.Nodambulum eft<br />

animai, pabulique gratia fluvios <strong>Se</strong> torrentes tranfnatat, clamoremque adeohorribilemeditde<br />

node,ut nobis infuetis primum terrorem incufferit. Gregatim infinito<br />

numero circa ripas fluviorum oberrant; cumque Tardigrada finr, non curfu, fed velociffima<br />

naratione fé falvant a venatoribus, quia urinati vel maxime norunt. Cxterum<br />

haud difficile magna copia fclopetis velfàgittisfiguntueinregrifque militum cohortibus<br />

probo fatis alimento fuerunt, imprimis fi afferur caro ; fèd quia dignirate Aprorum <strong>Se</strong><br />

domefticorum carni cedit, caput hujus Capybdra tantum prò deliciis apponimi-.<br />

C v A N D v'.<br />

Cuandu, Majot fic Minor, Africanis Erinaceis ex parte fimilis. Noftratibus Hfét-


,oo G V L I E L M 1 P I S O N I S<br />

®ertf$m> Lufitanis Ouricocaeheiro, fic quoque Efpinho dicitur, quod perperuis fpinis five<br />

aciculis armatum fit animai, de quarum tamen ejaculatione in hoftem deque earum<br />

venenofa vel medica qualitate nihil nobis liic terrarum compertum eit, iicut de aiia<br />

Erinaceorumfpeciein Africa atque in nova Hifpania teflantur Autores. Hxc enim<br />

Hiftrix ob infignes alimentofas qualitates potiffimum Celebris Simixmajons eftmagnitudinis.<br />

Totum corpus pilis caret, fed fpiculis armatur imdiquaque oblong» tiavefèentibus.<br />

Ab infitione incutem ad dimidiam fere longitudinem rehquam, pars dimidia<br />

nigricar, cufpis albicar. Capite eft quoque aculeato, excepta regione aurium<br />

fieoris. Circum nares pilos habet multos, qui bar barn Felinam illi faciunt. Ocuh<br />

prominentes &e fulgidi. Cauda oblonga ab exortu fuo ad medietatem aculeata. exterior<br />

medietas nuda eft, fieraras habet fetasPorcorum inftar. Interdiu dormir,nodu<br />

circumvagatur, fpirarque naribus quafi anhelarer : vocem edit ut Sus /** iu. Scandìt<br />

arbores, fed tardo greffu, quia pollice caret ; idcirco defcendens, caudam circumvolvit,<br />

ne labatur. Frudibus non folum ,fed Gallinarum Columbarumquepullis multum<br />

damni infert, iifque perperuo infidiari amar. Exinde pinguefadus facile prxda<br />

iìr venatoribus . Carne eft admodiun candida, pingui,eaquc granffima, ac proinde<br />

inter dclicias apponitur five affata, five elixa, five arrocrex modo condita. Inter Erinaceos<br />

enim qux vocem Caninamedunr,inferioris flint notx; qux ore vero vocequc<br />

Suilla, ut hic nofter, carne funr, tefle quoque Scaligero, longe delicatiori.<br />

~x_-<br />

T A T v' five ARMADILHO.<br />

Cumin Occidentalis non folum, fed 8z Orientalislndix partibus frequens adeo fit<br />

hoc inufitatx conformationis animal,non mirum fi vel nomine,vel magnitudine,figura<br />

quoque fubinde variee Hifpani ^Armadilho fàtis appropriate, ho e eft, Gataphradum,<br />

Bclgx £>cf)l\t-1&tttftcn nominarune Brafilix indigenx nomine Tati* generice totum<br />

hoc animalium genus loricarum exprimunt, variafque illarum fpecies peculiari addito<br />

cognomine diftinguune Prima fic maxima Tatu-pe'ba:cujus defcriptionifupcrfedeo,utpote<br />

qux non edulis. <strong>Se</strong>cunda fic prxftantiffima Tatu-ete,ìed priori minor .Tertia Tatu-apard,<br />

prxcedenti magnitudine par, cujus folum iconem exhibeo, fed alteram incedentis,<br />

alteram dormicntis beftix. Omnibus his communeeft, quodlorica offea ex fquamis<br />

clegantibus compofita operiantur, quod Porcellorum quafi fint roftro, figura, oculis,<br />

pilis fic pedibus, licer magnimdine fic dignitate inter fé difer epene Item quod nodambula<br />

fic falacia,roftr o fodientes Talparum more,nunc fub terra in cavernis latitent,nunc<br />

in aquis inftar amphibiorum, imprimis vero fupra terrammorealiorum quadrapeolum<br />

degant. Horum denique caro, exceptaillius Tatu-pe'ba, non folum vefea, fèd ob teneritatem<br />

8e albedinem apud magnates pto deliciis appofita,affata,elixa <strong>Se</strong> in arrocrex modum<br />

condita, Cuniculorum <strong>Se</strong> Porcellorum carni prxferatur. Tantum abeftuteum<br />

Talpis in terra pò tiffimum nutriantur ad mentem Monardi, ut frudibus Batatis, Bacobis<br />

<strong>Se</strong> Melonibus cxterifqueplantariis, imo Gallinis vefeantue Quamobrem rullici ea exofihabent,<br />

iifque perpemo vel decipulis vel caniculis infidiantur. Hxc autem fpecies<br />

peculiare habet, quod dormituriens, aut venatorem eludere voknsjprloribus acpofterioribus<br />

pedibus colkdis, more infantium in utero jacentium,ac auriculis intro tradis,<br />

cum,cauda capite <strong>Se</strong> ad caput relatis,inftar pilx fé componaeatque per commiffuras incurvato<br />

dorfo acelypeo, ita lateralibus extremitatibus, ac antica <strong>Se</strong> poftica parte confertis,<br />

ut nihil appareat nifi lorica capitis fic caudx ; adeoque inftar conchx firmiter fé<br />

claudit, utneà validiffima quidem manu aperiri 5e dilatati fépatiatue Quamobrem<br />

mirxiftius fortitudinis rationem defiderans, aliquotiesilluddiffecui domi mex, loricamque


HIST. NATVRAL. fic MEDIO LIB. III. iot<br />

camque convexam, qua tegitur, inveni cum quatuor commifliiris tranfverfalibus, lentaadmodum<br />

cute conflantibus, quibus loricamexrendere <strong>Se</strong> contrahere poteft. Qux<br />

lorica fiouris quinquangularibus eleganti ordine difpofìtis conftat ; inter commiffuras<br />

vero paralklogrammis, <strong>Se</strong> quxlibet figura fquamulis lenticularibus, coloris ex albo<br />

flavefcentis. In quolibet latere mufculum reperi infignem longum <strong>Se</strong> figuram X habentem,plurimis<br />

fibris itadecuffatim difcurrentibus fecundum longitudinem, quorum<br />

ope validiffimam illam cOntradionem <strong>Se</strong> corporis conglobarionem exercet. Cxterum<br />

coèunt <strong>Se</strong>generantmorealiorum animalium. Prxter alia falacitatis figna, accedit<br />

quod genitalia in onini Tatù prxter modumlonga <strong>Se</strong> craffa arque rigida promineane<br />

De carnis prxftantia alimentofa fupra monui. De vi medicamentofà Lamiarum<br />

Fr. Ximenes vir haud vanx fidei, ut <strong>Se</strong> Monardus, multa annotarunt ; verum à me ha-<br />

denus incompertà.<br />

Tapiierete, Lufitanis Anta, mi-<br />

TAPIIERETE'.<br />

rum afpedu animai, magnitudine<br />

Iuvenci femeflris ; dorfo incurvato,<br />

figura corporis quodammodo ad<br />

Porcumaccedens,imprimis oculis,<br />

capite <strong>Se</strong> pedibus. Promufcide eft<br />

fuper os prxeminente, quam validiffimo<br />

nervo conrrahere <strong>Se</strong> extendere<br />

poteft» Ore dentato in utraque<br />

maxilla. Loco caudx exiguum<br />

proceffum habet depikm.Cute eft<br />

fòlida inftar Alcis, brevibus pilis,<br />

umbrx fic fufci coloris. Salax eft<br />

beflia <strong>Se</strong> nodambula, qux arborum frudus, arimdines fàcchareas, depopulatur. Inter<br />

amphibia nonrecenfetur :fluvios ramen tranfhatatrapidiffimos. Cxterum iners fiefocors<br />

apparet, adeoque lucifuga , ut in deniìs mediterraneis filvis inrerdiu dormire<br />

amet : Ita ut, fi detur animai aliquod quod nodu tantum , nunquam vero de die venetur,<br />

hxc fané Brafilieniìs beflia faepófiia, dici minime meretur ; qualem tamen Arifloteles<br />

fic Scaliger ex terreflrium genere in Afia non dati aurumaneCaro ejus vefca,fijuvenis,<br />

fic lite prxparetur, bubulamque xmulatur, eaque mediterraneis ac maris accolis<br />

in frequenti ufu exiflie<br />

Inter Quadrupedavefca in hifce filvis fic campis littoralibus frequentia,fèx feptemve<br />

Cuniculorum fic Leporum fpecies exftant, communi nomine corrupte Lufitanis<br />

Ratos domato dida. Qux ut magnitudine, colore, <strong>Se</strong> figura nonnihil inter le difcr epant;<br />

ita natura, indole, natali folo, atque fàpore multum inter fé conveniunt, <strong>Se</strong> ob carnis<br />

bonitatem, omnibus pariter in deliciis habita ; quamobrem multi incolx, nunc decipulis,nunc<br />

Canis venati ci vel odori ope iis infidiari amanr,reperroque anrro id ab utraquepartefodiunt,8ecuniculumadumabutroque<br />

larere obturanr, <strong>Se</strong>demum in locum<br />

q»o confidere autumant, longum cultrum infìgunt,ut ita transfiganrprxdam fub<br />

terra latitantem. Qui vivi capiuntur, cicurari fepariuntur <strong>Se</strong>pinguefcunt.Vniverfàhxc<br />

Leporum <strong>Se</strong> Cuniculorum familià admodum eftfcecunda: feprenos <strong>Se</strong> ultra unopartu<br />

catulos ter uno anno profert, non cxcos tamen more noftratium.<br />

Prima, qux maxima <strong>Se</strong> nobiliffima I A CA 1.<br />

facile inter eos exiilit, eft Paca, magnitudine<br />

pinguis <strong>Se</strong> craffi Porcelli,<br />

cujus inftar grunnie Cibum oblatum<br />

non pedibus more Cuniculorum detinet,<br />

fed in terra depofirum devorat.<br />

Capite eft craflb, auribus prxrer morem<br />

parvis, abfque cauda, utpkrique<br />

hi Cuniculi. Crura priora paulo poflctioribus<br />

breviora ; ita ut non adeo<br />

velocitate, quam vehementi quidem<br />

morfu,fe ab hofte vindicet. Pilis eft<br />

13<br />

brevibus,


ioi G V L I E L M I P I S O N I S<br />

brevibus, ad tadum duris, umbre coloris, in lareribus maculis cinereis prxdira. Carne<br />

eli tenera , pingui, lardo non indigens, fi affctur, fed inter epulas magnatum, ficut<br />

Lepores<strong>Se</strong> Caprex in Europa, habetur.<br />

T A P E T l' II.<br />

<strong>Se</strong>cunda fpecies dicitur Tapeti, figura, magnimdine, pilis, auribus, barba, Leporibus<br />

noftratibus inter omnes has fpecies maxime finiilis : vidu quoque, fertilitate, carnis<br />

bonitate ab Europxis minus diferepans. Eorumque more in filvis, non intra terram,<br />

nidificat. Qu^amobremnonneccffe eft ejus narrarioniinhxrere.<br />

mm^ ^a<br />

Tertia Cuniculi fpecies eft Aguti, vulgo<br />

corrupre Cotid. Qux magnitudine <strong>Se</strong> figura<br />

eft noftratium: fed inrer eòs quibus aliquid<br />

porcini intercurrit. Prxterquam quod pilis<br />

fit fpkndentibus, rufis <strong>Se</strong> duris, ut in Porcellis<br />

junioribus; grunnir quoque eodem<br />

modo; inferiorque mandibula, ut in Suibus ,<br />

brevior eftfuperiori. Si corporis proceritat,em,<br />

vclocitatem, voracitatem, dentes,caudam,<br />

mores denique refpicias, cum Leporibus<br />

quadrar ; auribus tamen, quxromndx<br />

fùntjdifcrepae Pofteriora crura glabra, longiora,<br />

digiris fex ; anteriora breviora quatuor<br />

rantum funtprxdita;iifque direde anterius extenfis, incedit, <strong>Se</strong> arripir cibum oblatum,<br />

devorarque quam ociffime. Adeo denique a natura munitus,ut fi non unguibus <strong>Se</strong> dentibus<br />

fé meri valcat,velocitate pedum le fàlvare poffit: ubi vero irriratus,vindidx minus<br />

potens fìat, grmunendo quatithumumpoflerioribus cruribus multo fortius quam Cuniculi<br />

noftratcs , dorfìque pilos erigit. Cxterum cicuiarur, ut pingueicaeatgue philanthropos<br />

fit. <strong>Se</strong>d teneritate carnis prxftat, fi filveflris mactetur.<br />

CAVIA £ O B A' Y A IV. Quarta fpecies Cavia Cobdya. Qux ut Europxis<br />

Guniculis magnitudine cedit ; ita diverfitate<br />

<strong>Se</strong> elegantia colorum eos fuperae Pilis eft<br />

molliufculis, maculis albis, nigris, rufis; Cruribus<br />

brevioribus; anterius digitis fenis, pofterius<br />

quinis. Capire fie dentibus Gliiis fimilibus.<br />

caudx veftigiumnullum fcre.Nulla Cuniculorum<br />

fpecies tam familiariter in xdibus cicuratur,<br />

quam hxc, imo in alias Europx regiones<br />

feliciter vehitur, ubi xque prolificus eft, fie<br />

pinguefcie Grunniendo cibum quafi à domcflicis<br />

mendicat inftar Caniculx domcfticx. Dignitate carnis cxteris haud cedit, imprimis<br />

filveflris adirne, affata, <strong>Se</strong> elixa, apponitur , minufque alba <strong>Se</strong> ficca quam noftiatium<br />

; adcoquehumoreabundans, utmale fiat illi, fi nimium aquxpotet.<br />

Quinta


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. Ili<br />

Quinta, Apered dida, Noftratibus &flbt-tQt<br />

Cuniculi eft fpecies minima, abfque cauda, pilis<br />

Leporinis, ut fic capite, barba fie inceffu. Vivit Cuniculorum<br />

more, ejufquenaturxparticipat ; nifi<br />

quod perrofis potius cavernis , quam arenofis<br />

gaudeatjUndeàvenatoribusficviatoribus ope caniculx<br />

elicitur fie capirne Elixus, affatus, conditus<br />

apponitue Adeo enim carne eft tenera <strong>Se</strong><br />

bona ut Cuniculos Europxos facile fuperee<br />

A P E R E A<br />

I A G V A' R A.<br />

Varix Tygridum fpecies<br />

in filvis reperiuntur, quarum<br />

aliqux majores fie ob<br />

crudelitatem nimium celebres,<br />

quas,urpotenon edules,<br />

prxtereo. Hx minores<br />

vefcx Lufitanis Onca generalirer<br />

didx, Bfafilianis<br />

peculiari nomine diflindx.<br />

Quarum prima maculata<br />

Iagudra, fècunda Iaguarete,<br />

tertia Cuguacuara,cujus<br />

icon defiderarue <strong>Se</strong>niores<br />

IA G V A R E T E<br />

brevibus,juniores longioribus<br />

funt pilis fie paulum crifpis<br />

inftar lanx ovillx; nunc<br />

Capre inftar ex flavo rufefcenris<br />

coloris, nunc maculis<br />

nigricantibus eleganter<br />

difpofitis. lupi fere fùnr magnitudinis'<strong>Se</strong><br />

molis, rapaces<br />

quoque, <strong>Se</strong> hominibus<br />

xque ac befliis infeftx,cum<br />

famelicx funt; alias enim a<br />

gregariis canibus, imo vel<br />

itolo accenfo rogo de node<br />

in fugam facile aguntur ;<br />

ignisenim vel luminis beneficio<br />

me fòciofque itinerlsmei ab his aliifque noxiis animantibus tutari folebam.<br />

Terribilem nodu clamorem » « inftar Canis famelicx excitare fòlent. Prxda potitx<br />

eam dilacet ant, caputque in ipfiim cadaver immittunt, fanguinemque imprimis fugune<br />

Licet carnis bonitate, mole capitis, corporis, cauda <strong>Se</strong> maculis cutis inter fé differanr,<br />

oculis tamen igneis, barba <strong>Se</strong> ungulis felinis, dentibus acutiffimis, atque indole conveniune<br />

Nec eft, quod aliquis putetà Barbaris Tapuyeris tantum expeti carnemharum<br />

rapacium animalium; illxenimqux rufefcentibiis <strong>Se</strong> flavefcentibus maculis funt, ab<br />

omnibus paffim Europxis incolis, inftar Vitulinx xftimatur. Atque ipfe non fine admitatione<br />

edodus fum, non plus ferinamfapuiffe tam rapacium animalium carnem.<br />

Attamen moniros volui femper amicos, imprimis valetudinarios, ut ab ea fé abftinerent,<br />

vel rarius faltemvefcerentur, ob fervidumquem generat fanguinem <strong>Se</strong> fuccum<br />

omnis beflia <strong>Se</strong> avis rapina.<br />

Inter tot Lacertorum exercitus prx cxteris magnitudine fic pulchritudine excellunt<br />

quos hic damus. Prior Iguana ( corrupte Legnane, ) aliis <strong>Se</strong>nembi; pofterior Tejuguacu didus.<br />

Qui, utexterius nonnihil diicrepant forma , ita interius piane inter fé conveniunt,<br />

ejufdemque funt naturx. Prioris corpus duos eft pedes longum, ficut <strong>Se</strong> cauda.<br />

Tota beflia exterius lxte viret inftar Pfittaci, nifi quod maculis nigricantibus <strong>Se</strong> albis<br />

in modum panni undulati hinc inde variegetue Cute eft undique fquamofa. pone<br />

$ I 4 caput<br />

V.<br />

ro


io4<br />

G V L I E L M I P I S O N I S<br />

I G V A' N A I.<br />

capur in utroque larere albicans emicat macula inftar Branchiarimv pifcis. A cci vice<br />

ad caudx extremiratem fèries fquamarum ferrararum excurrir virid» fecundumdorli<br />

longitudinem. Capitis fquamx fìngulari ordine funrpofitx. Naribus eft patulis. Oculis<br />

macmis , nigricantibus. Lingua craffa mobili, fed non bifida ut fequentis figure.<br />

Ridueft didudo<strong>Se</strong>patulo, exiguis dentibus nigricantibus obfito , cibumque ns rite<br />

prxparatumadingluviem illam pendulam dimittie hanc ingluviem nigricanrem<br />

Sclèrratam prò variis parhematis velcontrahit vel propendere finir. Crura non folum,<br />

fed <strong>Se</strong> eorum digiti, perpetuis quoque fquamis vefliti, <strong>Se</strong> variis articulationibus<br />

prxditi. Ctura pofteriora anterioribus quidem majora, fed omnia paribus unguiculis<br />

curvis armati.<br />

I G V A' N A 11.<br />

Altera hxc à precedenti in eo potiffimum differt, quod colore fit nigro cum maculis<br />

albis. Diritis pedum multo longioribus. Cauda quoque longiori <strong>Se</strong> craffiori, non ferrare<br />

Lingua bifida, lxvi, rubra, quam multo velocius <strong>Se</strong> longius, quam prxcedcns<br />

<strong>Se</strong>nembe exerir, <strong>Se</strong> more fèrpentum retrahie Vtrumque animai domi mex ligatum definiti,<br />

expertufque.fum flupidiun effe <strong>Se</strong> inedix patientiffimum,quxdam ad fex,quxdam<br />

ultra odo menlìum fpatium, ut nemufcamvelculicemcomederent, fedrantum ore<br />

fubinde patulo immota jacentia aliquandiu apertis feneflris matutino rore auraque<br />

vefei vifa fint,attamen,licet Lacerti, <strong>Se</strong>rpenrcs aljaque reptilia frigi dioris uteumque fint<br />

temperamenti, hi elapib circiter femeflri, fi non efea exhibeatur, inedia conrabefeunt<br />

<strong>Se</strong> moriuntur. Frudibus fic ovis crudis vefei amant, unde multa pinguedo fic caro albiflìma<br />

illis nafeitur. qux elixavel frixa, inrer delicias expetita, nec Gallinaceis pullis<br />

cedit, ejuidemque dignitatis,<strong>Se</strong>faporis,cujuseft caro Armadilla,miì quod fìccioris fìr nutrimenti.<br />

Aphona funt piane, velociffime currunr, facikramen exarboribus fé illaqueari<br />

patiuntur. Vfque adeo renacis funt vitx,ut, fìaliquories ferianmrin capite,<br />

nonmoiiantur, nificervixcultro infixo vulnererur. Vnde difficile Ariftoteliaffentiendum<br />

puto , Lacer tos vix ultra fex menfium fpatium vivere. Madiata vero <strong>Se</strong> piane excoriata<br />

diuadhuc moventur, coidaqueexcepta, admodumfubfìliune Oviparafunt,<br />

idque fingulis fex menfibus, ac in utroque latere duodecim aliquando ova cerafi minor<br />

ìs magnitudine apparuere. Eriamfi inter amphibiapoffit cenfcri Iguana, quia fluvios<br />

quoque intrat; tamen more exterorum amphibiorum in terra generar. Ova qux ponit,<br />

rotundaiiint,8e tenuiori reftaquamGallinacea,prxdita: cxterum virellum <strong>Se</strong> albumen<br />

Gallinarum fimilia fapore, qux addita aqua, non oleó aut buryro,fnguntur. Porro pinguedo<br />

<strong>Se</strong>nembiapud Chirurgos Americanosin pretio habetur ad cutis vulnera fananda.<br />

In


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IH. IOJ<br />

In diffedione vifeera omnia vitalia fie naturalia , ficut in aliis animantibus reperì,<br />

fèd duplici ventriculo predata. Anterior, cibi licetpauci receptaculum, indeinteftinum<br />

admodum tenue,cui alter ventriculus concodioni ciborum dicatus anneditueln<br />

hoc ventriculo ut fieinteflinis' teretes lumbrici larebane Lapis quoque ex eodem ventriculo<br />

exemptus ovi fere gallinacei figura fie magnitudine exterius tinteriusvero, lapidis<br />

bezoardici coloris fie fiibftantix erat;quippe contufus, à tunicis quibus componebatur,<br />

facile feparabatur. Idem lapis ab incolis celebratile Veruni an aliqua vi medicinali<br />

polleat, a me nondum compertum. Francifc. Ximenes in nova Hifpania fimilem<br />

lapidem in cerebro ejufdem Iguana reperiti, doloribufque nephriticis fic calculis<br />

frangendis,fidrachmxpondere è liquore convenienti hauriatur, mederi teflaturr *<br />

Varix Teftudinum Brafilienfium fpecies, ut nomine ac natali folo ; ita figura, colore<br />

, magnitudine, atque dignitate inter fé differune Antequam agmen edulium animalium<br />

claudam, eas tantum recenfebo Teftuelines, quarum qualitates mihi compertxfùnt.<br />

Dux occurrunt marinx, vel amphibix potius, quia ova fìia ad littus maris<br />

ponunt in fovea, quam arena tumulant, donec excludanrur. ultra ducenta fìibinde<br />

fimul reperiuntur,magnirudinegallinarum ovis paria, rotunda,alba, non tefta, fèd valida<br />

tantum membrana teda.<br />

Prior Tartaruga Lufitanis,IurucudIndigenis, adeo magna, ut a tribus bajulìs vix dimoveatur,<br />

plurimifque hominibus farurandis caro earum fiifficiat. Loco pedum habet<br />

quafi alas: anteriores quidem longas : pofteriores breves: (quarum figuraspaffimvidere<br />

eft apud authores) caudam acutam, conicam: oculos nigros, magnos: os edentulum<br />

fic inftar roftri volucrum.<br />

Alrera minor cxteris Teftudinibus lururd dida, Lufitanis Cagddo ; atque ad differentiam<br />

Cagddo d'Agoa nominatur. Hxc intra teftam fé recondit prò lubitu, fic collum<br />

rurfìis ad trium digitorum longitudinem foras extehdit. Capite eft oblongo; nafo<br />

elevato <strong>Se</strong> acuminato ; ore ampio ; oculis <strong>Se</strong> unguibus pedum nigricantibus. Cauda<br />

brevi, acuminata : cute rugofa quafi fquamis conftante.<br />

IABOTI I.<br />

Tettia fic quarta fpecies, terreftres funt plus minus manus magnitudine, figura inter


io* GVL. PISONIS HIST. NATVR. fie MEDIC. LIB. III.<br />

ter fé fibi, paucis exceptis, multum fimiks. qux Cagddo da terra Lufitanis, Iabotilndigenis<br />

appellante. His caput <strong>Se</strong> crura funt fufca, verum maculis ex umbra variegata.<br />

Caro <strong>Se</strong> ova funt vefca.-jecur vero palati eft optimi,atque antecellit omnium animalium<br />

ecora fuo fàpore.<br />

Pkrxque tetreftres rella operiuntur nigricanre, cui varix nigricanres <strong>Se</strong>fiavefcenres<br />

figurx geomerrice quafi infculptx vifuntur. Sicut ex appoiìtis hifce figuris liquee<br />

Vix fonum nifi brevcm, exiguum, eumque breviffimum, kilt kik edune Inedix patientiffimxfunt<br />

ad biennium fere, tantillum aqux folum domi mex forbentes. Cxterum<br />

raolicibus <strong>Se</strong> frudibus filveflribus vefei amant.<br />

èum ex Philoibpho conllet, quodpkraque ovipara, ut quoque aves <strong>Se</strong> pifees, velica<br />

<strong>Se</strong> renibus deflitutafint, teftudini tamen marinx conceffos effe exautopfìa confirmatumhabeo.<br />

Multa prxter ea Grxci Philofòphi de Tefludinum indole <strong>Se</strong> generationenarrarunt,<br />

qux fi conferanrur cum hujus Novi Orbis Tefludinibus , aliqua dubix fidei videri<br />

poffene<br />

FINIS L I B R I T E R T I I.<br />

G V L i E L-


GVLIELMI PISONIS<br />

H I S T O R I M<br />

NATVRALIS & MEDICA<br />

L I B E R QV ART V S.<br />

DeArboribus, Fruticibus, &- Herbis Medicinalibus > ac Alimentofs,<br />

in s Braflia&' circumjacentibm Indite Qccidentalis<br />

Regionibus nafcentibus.<br />

Erado Tradatu de Animalibus edulibus, ordopoftulare videtur<br />

> ut Vegetabilia Alimentofa <strong>Se</strong> Medicamentofà iis fuccedant<br />

antequam ad Venena <strong>Se</strong> Antidota tranfeam.Miff» itaque omnibus<br />

illis, quorum vel ufus Medicus adhuc latet ; vel qux huc<br />

aliunde illata, <strong>Se</strong> ab aliis fàtis fìiperque ante me expofìta, ut<br />

Malus Medica, Citrus, Punica , Milium Turcicum , Lapis<br />

Bezoar Occidenralis, Ambra grifea, <strong>Se</strong> fimilia ; vel quxfolummodo<br />

quxftui comparata funt, ut infinita ligna in xdificiis celebrata<br />

; Ea tantum perflringenda duxi, qux in Medicinam<br />

fùnr recepta, atque ab aliis <strong>Se</strong> me ad Artis noftrx incrementum , profpero ufurpata<br />

fucceffu. Adeo enim ex re fore putavi, ne quam multa ( ut folet fubinde farrago exoticorum<br />

hauftu facili <strong>Se</strong> fùpino congeri ) fèd quam proficua exftarent materix Mediex<br />

monumenta, ad imitationem feilieet Diofcoridis potius,quam Plinii <strong>Se</strong> Theoprafli,<br />

quorum hi tanquam Naturx admirabilia, ille ut Medico ufiii adoptentur, propofìiir.<br />

Verum cum ranrxmolis femper fuerit, novis audorirarem, obfcurislucem, diibiis<br />

fidem dediffe, non eft, quod mihi arrogemin re ram difficili voto ledoris fàtisfadum<br />

iti, fedprincipiigraviratem, incultumqueSolum, ingenuishisconatibuspatrocinaturum<br />

confido; atque pofteros, quibus plus otii fic erudirionis fupererit,non iòlum qux in<br />

cnarrationc Vegetabilium <strong>Se</strong> <strong>Se</strong>nfitivorum defiderantur, fuppleturos ; fed <strong>Se</strong> multa<br />

convenientia cum aliis Mundi partibus obfervaturos. Nam quemadmodum unaquxque<br />

terra quxdam peculiariaproducit, aliis regionibus negara: (ficut liquet inter cxtera<br />

in hujus Continenti^ Occidentali parre Peruvia Argentifera, fèd minus falutifer2,<br />

arque è contra in Brafilia mineralium inopi, fèd Aere, Aquis , <strong>Se</strong> Locis, eorumque<br />

Vegetabilibus,admodum beata,) ita certiffimum eft liane quoque à reliquis novi Orbis<br />

Infìilis in multis naturalibus non diferepar e.<br />

Ex quibus facile patefcetperpetuus ille immenfx Naturx lufus infalutemmortalium<br />

longe latefque diffufus. Quin Prifcorum plerique, ac Recentiorum nonpauci, qui de<br />

Medica materia verba fecerunt, una ramen omnes non dum ad medium, ne dicam<br />

ad calcem faftigiumque, rem perduxere. Quippe adeo fpeciebus ac viribus abundans<br />

<strong>Se</strong> ampli» eft ille campus, ut meririffimo jure ea quxdignofcitur pars, illius qux ignoratur,<br />

minima dici poffie<br />

Porro non me anxie adeo Boranieorum confueto ordini obftrinxi,ut herbx, frutices<br />

fie arbores fingulx, ad claffes fuas venirene <strong>Se</strong>dànobiliffimis <strong>Se</strong> maxime ufualibus Vegetabilibus<br />

ad exteras del bendi, pf out variis locis <strong>Se</strong> Temporibus fefe offerrene Quafdam<br />

icones <strong>Se</strong> annotationes ab optimo <strong>Se</strong> diligcntiffimo meo domeflico D. Markgravio,<br />

ÌLI noflris peregrinarionibus obfervaras mutuatus fìim. Quod ideirco prxmonere<br />

volui, ne malevolus quifpiam furtivis coloribus me fcripta ornaffe fibilee Etenim<br />

quando horas fubcifivas publica munia mihi denegabant, id fedula opera ejus<br />

adimplerijuffi, ut quarum ego naturas <strong>Se</strong>proprietatespenficulatiusinvefligarem<strong>Se</strong>experirer<br />

; earumdeniilkfigurasexternasp'er otium graphicedepingeree parum feilieer<br />

intereffe arbitratus, fi inventa noftra illi vel mihi impertirentur, aur fìib "cujus noftrum<br />

nomine lucerci afpicerent,modo illa,dubia nonnulla diflblverent.errorefque detegerent<br />

atque tum Novi, tum Veteris Orbis xgrotantium <strong>Se</strong> medentium commodo futura fine<br />

C A-<br />

ic7


io8 G V L I E L M 1 P I S O N I S<br />

C A P V T I.<br />

Tacomarcé five Armido Saccarifera.<br />

POftqmm vaftiffimi hujus Contincntis in Indiis Occidentalibus pars, qux nunc<br />

vulgo Brafilia dia tur , inter duosfluvios Maranhon <strong>Se</strong>de la Piata, ina, paulo poft<br />

Capralis accellum a Vefputio Emmanuélis Regis Portugallix aufpiciis, paulo accurati^<br />

anno circiter dolo eflet explorata, Lufitani, intra promontonumOltnda<br />

«•moemifimum <strong>Se</strong> Infiilam Itamar aca, primum littora antea incognita kgerune VbijuxtarupemfiffamBralìlianorumtuguriisconfpecìis,<br />

ad terram appukrunt, fic de nomine<br />

loci iolliciti, quantum potuerunt inquirentes, Paranambuco, hoc eft, mare perforatimi<br />

vocari, a Barbaris refponfum tulerune Vnde hodie quoque, omnium Prxfedurarum<br />

feliciffima , idem nomen obtinet. Cujus receilus cum alni» explorarent,<br />

indignum exiflimarunr , ligno rubro , licet maximi proventus ad tingendos<br />

pannos,acquiefeere:prxfertim cum prxter confragofòs montes fie faltus inaccefios,<br />

miro Dei beneficio, longe lateque partim in planities folutas, partim in colles eiementer<br />

afiìirgentes terras con.picerent ; tum <strong>Se</strong> prxftantiffim» anmialibus , frudibus<br />

<strong>Se</strong> frugibus Europxis inved», mirabili proventu ea producere <strong>Se</strong> fortificare cxperirentut.<br />

Tandem fcecundum hoc folum Cannis Sacchanferis aptiffimumjudicarunt<br />

: eafque à campeftribus quondam hominibus detedas in Infulis Fortunatis, huc.<br />

detulerunt, quxob fuavem fuccum quafi ad manus tradire, ufum quem polhcebantur,<br />

olim filveftr es , nunc cxcultse <strong>Se</strong> domefticx, toto fere generi humano prxftant.<br />

Itautcceleftehocdonum , Attico nielli multis partibus prxkrendum, exceliis ìnclufum<br />

arundinibus, hifce regionibus imprimis concettimi fit, è quibus tum aquaria mola,<br />

rum boum indefeflb labore agitata, dulciffimus liquor expreflus, in alien» exeoqueretur,<br />

quemadmodumhac imagine expreffum videtur.<br />

. Multx hodie hujus generis machinx confpiciuntur. Nec ulla hujus terrx merxeft,<br />

ex qua plus lucri <strong>Se</strong> emolumenti ad negotiatores redundet. Nam Saccharorimi ex<br />

omni Brafilia olim colligebantur Aroba decies ccntics mille, idque quotannis, atque in<br />

Europamdevedx certiffimo compendio divendebantur.<br />

InvEgypto Sacar Arabicum (unde Saccharum noftrumdidum volunr) ex humili<br />

<strong>Se</strong> exigua pianta, inftar cryftalli vi Solis coagularne In India vero Orientali, ex Mambu<br />

arbore arundinea (vide Gare, ab Otta cap. x 11.)fie nodofà,populo infigni non abfimili,<br />

Sacar Mambu, onemTabaxir appcllant, vifcofum albicantemque liquorem promanare<br />

conftat, ut Avicenna, Rhafis, fie <strong>Se</strong>rapio teftantur. In Provincia Rio de la piata,<br />

Cannas Sacchari fponte enafei, adokfcercque in arboris proceriratem, atque cryftal'a<br />

Saccliarca xftu Solis exfudare, conftat. Tamen al rcrutrum vel iniìta qualitatc, vel conficicndi<br />

dexteritateadxquari lune arundinaccopolle, nemo credat. Pianta fiquidem<br />

hxc


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. 109<br />

hsEcnoftrafruticisinftarfirmitatepredirà,fuccoduki turgee SilveftriArundini externa<br />

facic eft fimillima ; nifi quod hxc crebrioribus articulis aliquando diftinguatur,<br />

imprimis fianni,tcrrxque intemperiesminus refpondeae Quo enim majora intera<br />

nodia, co feliciorem meffem, quo breviora, eo infeliciorem agricolxprxnuntiane<br />

Hxc Arundo, V'tba<strong>Se</strong>Tacomaree, Lufiranis<br />

Canna d'Acuquar* dida, minus in montibusfie<br />

collibus, ìicet irriguis, quam pratis glebof»<br />

fie pinguibus , luxuriat, fìcuti videre eft in<br />

Parnambucenfis prefedurx maxima fertilitate<br />

fic planitie agiis, optimeque cannifer» :<br />

qui inclytis undiquaque amnibus dividuntur,<br />

fie a pluviis <strong>Se</strong> inundationibus ripàs cgredientibus<br />

rigantur ; quarum beneficio à formicis<br />

cxterifque infedis noxiis liberantur, ficur per<br />

nivem in Europxis regionibus folcnt. <strong>Se</strong>d<br />

miffa digrelfione ad propofitumr edeo.<br />

Primo agri vomere invernpftur, cranbufque<br />

aut ferro ancipiti farriuntur, inque redos<br />

<strong>Se</strong> xqualiter diftantes fulcos profeinduntur.<br />

Quibus Cannarum takx ita inhumantur, ut<br />

fùmmitates utriufque fé contingant : atque ea<br />

ratTonelacunx vomere fadx, manentrepletx,<br />

qux ipfa eadem terra poftea adimplentur.<br />

Plus terre xftate, qua operiantur, requirunt,<br />

ne intenfior Solis xftus penetret, Cannafque<br />

cxficcet : Hyeme vero minus , ut facilius uligine<br />

imbuantur, <strong>Se</strong> terrx pondus germinationem<br />

retar dee Quo major humiditas, eo citius<br />

exfurgit arundo, hincque quilibet articulus<br />

novas producit Cannas, ab omni parte<br />

eas ac tadices ex lacuna, cuiimpofita eft,<br />

extendens. Nodo Cannx circumcirca pullular<br />

turio, a quo, terrx incumbens, nudimi,<br />

frutexquc emergit : ita utdecemaut ad<br />

fummum duodecim menfium fpacio, Canna<br />

maturefeat, inque juftam longitudinem<br />

exerefeat. Expertìores agricolx menfes Auguftum<br />

fie Ianuarium plantationi confecratunt.<br />

Auguflo tamen, qui menfium hibcinorum<br />

poftremus, felicius hxc inftituunt,<br />

quodtellus novilfimis pluviis imbuta, plantas<br />

fuo gremio mollius foveat.<br />

Allindo maturata tempore prefato exfeinditur<br />

; nonnunquam fie ad annum ufque<br />

fequentem in agro relinquitur, fie tune Canna vetusnominatur, quafi feges f eftibilis.<br />

Intia hoc tempi» nova denuo progerminat, qux poftea fimul cum veteri refecatur.<br />

Si intra biennium non feindatur, nullius exinde pretii habetur : paulatim enim in agro<br />

marcefeit, ac deficiente humore extinguitui ;nifi fotte peculiaii terrx beneficio prorogetut<br />

ultra ordinarium durj^ionis tempus. Plantxtenellx ficjuvenes,bene inhumatx,<br />

denuo propagati numquamfereindigent, quod diuturnitate temporis non emoriantur,<br />

ne ad quadraginta vel quinquaginta annos quidem; ita ut fuapte natura vel<br />

nemoris durationem adxquar e vakant,nimirumfblo bene pingui ;nam qux in finenti<br />

fic arido creicunt, vix ultra quinquennium vivunt. Interinarci autem ex accidenti<br />

Cannis inferunt, fìdetatio, caiies, potiffimum vero fi immillo ab xftate incendio, nec<br />

fùperveniente pluvia, ad radicem ufque prxnimiaficcitate comburanrur, magno herclepoffcfforisdamno.<br />

Proinde qui Cannas inutiks fic ftugiperdas exftirpare, fuoque<br />

K bono


IIO G V L I E L M I P I S O N I S<br />

bono comburere cogitai, ut novx renafcantur, hyberno tempore,non xftivo, hoc<br />

inflituae Immodica quoque inundatione , cum nulla cacumina emergunt, Cannx<br />

*fuffocantur : ita ututriufqucexceffu, nimio xftu exarefcanr, nimiaque fluviorum illuvie,<br />

eaqueftagnanre,refrigerenrur, unde flirpirus evelli, alixque de novo plantari<br />

poflulaiit. Genus denique quoddam Vermiculi nigri alati, Guirapeacoca Brafilienfcs ,<br />

Pao de Galinha vulgus Lufiranorum appellar , in locis potiffimum uliginofis , radices<br />

corrodit, Cannaique interimie Poliremo abherbis volunrariis male illis fir, qux<br />

mimminmodumfxpeluxuriantes, hifcefàtivis admodum obeffefoknt. Proinde fingulis<br />

annis ter quaterve, imo <strong>Se</strong>fxpius aliquando, firerrapoftulet, ager a noxnshcrbislibcretur,<br />

idque rantifper, donccad tantammaturitatempervenerinttalex,utfuo<br />

robore zizaniis obniti polfint. Terra fìquidem earum herbarum quasfponteprofert<br />

mater eft, cxterarum vero quas quafi vicoada fìifcipit, fxpeque invita fovet,noverca<br />

judicatur.<br />

Porro Cannx mature fadx, circa fundum ac in ipfo geniculo abfcinduntur, quod<br />

in eo aqueus quidam humor contineatur. Mox amputare, frondibufque, quibus<br />

maximam par rem vefliuntur, refedis, in fafciculos coguntur, fie currui imponuntur.<br />

Molendma tribus graviflìmis axibus ex iòlidiffimojtfxio confedis, circuli.quekr-<br />

1 cis obdudis, nituntur. Inter quos Arundo continente^lferra,<strong>Se</strong> axium fé contingentium<br />

anguftia compreffa, liquoremfundit dulciffimum. Mola aquarianullisindiget<br />

jumenris, aquxfiquidem impetu circumagitur, quxlongiffimo canale deduda,lapfìi<br />

impetuofa ex alto in fupcrnos eximix magnitudinis rotxlintresdecidir. Quod<br />

quidem licet celerius fiat, plufque Sacchari inde redunder, quam a ièx vel odo robufliffimis<br />

bobus : eorum tamen contentione exadius fiefidelius Canna exprimi tur.<br />

Cxterum liquor lue,qui in Saccharum ipfùm poftea abit, ad viginti quatuor duntaxat<br />

horas durar, moxque acefcit, <strong>Se</strong> ad conficiendum Saccharum prorfiis fitinidoneum<br />

: fed fi diutius fervetur, bonum inde nafcitur acetum.<br />

Axcs, aflèrefqucper quos fuccus expreffus fluit, tum fic alveus, per quem decidir,<br />

bis fpacio viginti quatuor horar um, vel una Tareffa(Tareffa eft fpacium ter rx , cujus<br />

quadra viginti circiter eftpaffuum, fie tot Cannas profert, quotpcr diem Naturakm<br />

molipoffunt) lavari debene<br />

Canna primo a tergo axium excepta, vicino denuo immittitur, ur fi quid fucci in<br />

cafitreliquum, penitus exprimatur, tuncBagaJfovocatum, quod tanquam inutile excremenrum<br />

flammis abfumitur. Adeo corufcanres <strong>Se</strong> formidabiles node dieque<br />

conftruuntur ignes , qui ahenis fìibjiciuntur, ur a quindccim lignorum vehibus ad quadraginta<br />

ufque, fpacio diei naturalis, prout cruditas liquoris requirir, abiiimantur, integrxque<br />

fìlvx exfcindantur.<br />

Succus, quem cWaVvocantHifpani, per canal es <strong>Se</strong> dudus ligneos, in ampliffimos<br />

xreos cacabos derivatur: in quibus continenter, nunc vehementius nunc lcnius, toto<br />

quo molx agitantur tempore , fervcfcit , frigidxque afperfìonc intcnfìor ebulhtio<br />

coercetur, ut fubflantia minus confumatur. Ab hoc fucco in primo alieno confiftente,<br />

modicoque


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. m<br />

modicoqueiubftrudo igne, paulo fxculentior <strong>Se</strong> copiofior fpuma aufertur, vocamr-<br />

Q^xeCagafja, quxfolis pecoribusefcampotumquefuppeditae<br />

Sublatà Cagala, liquor feu Caldo inproximum ahenum , Caldera de mellar Lufitanis ,<br />

effunditur: in quo coquitur, <strong>Se</strong>prxgrandi cochleari, crebris foraminibus perrufò, à fordibus<br />

liberami-. Vt exquifitius immundities fècernatur, forte quoddamlixiviumaffundimr.<br />

Hinc per linteum percolatur, ac tandem fuccus eo pado noviffimum excrementum,<br />

fi quod habet, deponie Hx fxces mancipiis vidum fufficiunt, qui iis<br />

contenti tam improbos atque indefeffos labores exhauriunt : quippe toto femeftri xllivo<br />

nodes atque dies perpetuomolendina agitantur. Vinum quoque exinde, vulgo<br />

Garapa didum, conficiunt, intermifcendoaquam: quodavidiflime expetuntincola;,<br />

eoque, fi vetus fit reddimm, iè inebrianr. Vinum itaque Sacchareum, Vinum aduftum,<br />

Acetum, Mei codum,ipfumque Sacchar um,ex primo hoc liquore concinnari poffunr.<br />

Porro minores qui fiibfequuntur Cacabi, Tachas appellant, alii fìmt adconcutiendum,<br />

alii ad coquendum parati. In quibus fuccus jam didus tantifper condenfatur, donec<br />

<strong>Se</strong>rapii<strong>Se</strong> mox Sacchari coniìflentiam acquirae a\d hxc vehementi fic arduo labore,<br />

primuminmajoribus, tum in minoribus ahenis, inter coquendum, capaciffimis<br />

cochlearibus agitatur, quatiturque, <strong>Se</strong> ad altitudinem viginti plus minus pedum attollitur,<br />

unde rurfusin vafàprolabarur.<br />

In Cacabis minoribus obignem intenfiffimum vehementioris ebullitionis habendaeft<br />

ratio , ftatutifque temporibus olei modicum guatatimi inflilìatur, neignis vehementia<br />

Saccharum aliquid detrimenti capiat. Obfervatu dignum , fi oleum majoribus<br />

inderetur ahenis, in quibus liquor, primo Caldo didus, purificarur, Saccharo<br />

conficiendo piane forer ineptus. Viciffim, fi minoribus lixivium, ficut majoribus,<br />

infundarur, xque impoffibile , Saccharum conficere. Si denique momenrum fucci<br />

Limonii, vel acidi quid injiciatur, Sacchari confiftentiam numquam acquiret,fedin<br />

totum per ditur.<br />

Formx porro fidiles innumerx, quando fuccum fluidum acceperunr, ordine afferibus<br />

perforatis, inampliffimisxdibus {Cafadopurgarvulgo) imponuntunmoxfìiperimpofito<br />

luto humefado, dida vafa, a melle, quod fubfufco antea colore Saccharum<br />

tingebat, repurganrur. E formis excuflìim, candidum ànigricante, Mafcovddo dido,<br />

feparatur, <strong>Se</strong> in frulla r edadum Soli fèreno exponitur, probeque exficcarur, donecciflis<br />

recondatur. Hxc omnia incredibilis funt laboris <strong>Se</strong> ingentium fumtuum;<br />

prxterquam quod operariorum miiltitudo, jumentorum infuper <strong>Se</strong>mancipiorumaffluentia,<br />

multum ex emolumentis derogee<br />

Medica Sacchati auxilia, quoniam maximam partem Europxis cognita, paucis tantum<br />

fiintperftringenda. Cannx viridis fuccus frigidus eft, multoque, fi deflilletur per<br />

alembicum, durabilior <strong>Se</strong> efficacior. Mulris oculorummalis, tum hepatis, renumque<br />

ardoribus medetur. <strong>Se</strong>d cummedulla hxc Cannarum tot mutationes fubeat antequam<br />

repurgata in grana reducarur, primam naruram ex parte deponit, imo alienam<br />

induieiubinde palato magis graram, quam valetudini proficuam, finimia calcis <strong>Se</strong> fort»<br />

lixivii efficacia exacuetur ad deliciasnoftras. Quamobremilludquodfanitatis gratia<br />

Pharmacixinferrur, prxftatut modice tantum repurgetur: quippe quodingenitas<br />

refèrvetvires,inrenfiufqueferapia, eleduaria <strong>Se</strong> fimilia dulcificee Imo rubrum<br />

Saccharum, alias inferii» habitum, (ficut <strong>Se</strong> illud quod exlnfula S. Thomx affertur,<br />

omnis lixivii expers) minime contemnendum, prxcipue in clyfteribus. Saccharum<br />

itaque primo gradii licet calidum <strong>Se</strong> humidum, tamen quo antiquius <strong>Se</strong> defxcatius,<br />

eo calidius eft, faciliufque in bilem convertitur, atque intenfius digerit <strong>Se</strong> folvit. Recens<br />

vero non folum pedori<strong>Se</strong> flomacho, fed <strong>Se</strong> veficx renibufqueprodeft. In omni<br />

denique xgrorum condimento, veteri Saccharo longe debet anteferri.<br />

C A P V T IL<br />

lira ,/he Mei filvejlre,<br />

I<br />

Nter prima quidem, etiam antequam Canna Saccharifera hic coleretur, mei Siivelile,<br />

quodipfi lira vocant, Brafìlianorumfokrtiaex vaftiflimis filvis <strong>Se</strong> fàltibus<br />

fibi comparavi!, quod in ufu atque deliciis, Europxis xque ac gentilibus, tamfa-<br />

K 2. nis


llL G V L I E L M I P I S O N I S<br />

nis quam xgris habetue Cujus dignitates ingenti mortalium bono quotidie magis<br />

marifqueilluftrantur. „j„„rknrihiK<br />

Apes, Eiruba ili» didx, diverforum generum lue reperiuntur, qux in arboribus<br />

mirisfie variis modis nidificantes, noftris quidem non piane funt diffimiles, fedutcumque<br />

paulo minores, quarum examina hinc inde peregrinati, immenfaque nemora<br />

us fervere videas, ubi erumpentibus floribus cereas domos exftruunt, ficoptimo melle<br />

implene Agr elles illx funt, nec cujufquam cura aut paftum aut teda accipiunt. Ita ut<br />

idem primatus quem Pliilofophus fuis Apibus olim tribuit ( invita formicarum induftria,<br />

fie araneorum aftutia) hifce quoque jure merito debeatur ; utpote qux ex qua.<br />

tuor illis cekbnbus operibus, feilieet venari,facere, colligcre, fie reponere, tria polteriora<br />

iolx exerceant. Quali Natura nufquam magis quam in minim» periedior femper<br />

apparere voluerie Regem quoque eligunt, cxteris mole corporis [enuiorem <strong>Se</strong><br />

maxime, flavefeentem. Reliqua qux de illarum regimine produntur, ob difnciles ad<br />

easinnemoraaditus, nondum experiri datum eft. Ignavumpecus, Fucos, Crabrones,<br />

Oeftra, Vefpas melliferas fie non melliferas, pluraque alia Lifeda fimiha, de quibus in<br />

InfedorumHiftoriadicetur, qux nimis quam multa Brafilia nutrii, viatonbus fie armentis<br />

infefliffima, nunc prxter eo.<br />

Indufttia atque ufus prxftantia, cxteris omnibus Infedis alatis, pixcellunttacife<br />

Apes mellificantes, quarum tredecim ad minimum genera obfervantui, ut funt Amanacay-miri,<br />

Amanacayneu, Aibu , Mambucd, Pixund, Vrutuétra, Tubund, Tuiubd, Eirucu, Etxu<br />

, Cubìdra , Curupiréira , Copti, quaium ultima Curupiréira ì Brafilienfibus contemnitur.<br />

Qux autem intei illas omnes meiito obièrvandx, funt potiffimum hx fequentes.<br />

Primo Eiricu, grandiores, non pungentes, qux bonum facilini mei, licet non quotidiani<br />

ufus. in concavitatibus arborum nidificant, ut Virgilius de fuis Apibus,<br />

. Ne e non & Apes examina condunt,<br />

Corticibujque cavis, vitiofaque lltcis Alno.<br />

E quibus veluti alveatiis Brafiliani arte fic dolo mei eliciunt per dudus aliquos, ut foras<br />

emanee<br />

Deinde Eixu <strong>Se</strong> Copti Apes minores, nigricantes, exteriusin cornee mdum aftabre<br />

conftrudum componunt inftar alvearii, favis ex arte fic concinne difpofìtis, ac propoli, m<br />

<strong>Se</strong> cera candida veflitis, è quibus optimum mei colligitur, fed minore quantitate, <strong>Se</strong><br />

quia infigniter aculeo appropinquantes infeflant, minus expetitum.<br />

Denique Apes Munbucdftavx <strong>Se</strong> exigux in atboribus nidificant, optimum hoc Mei,<br />

de quo potiffimum ago, <strong>Se</strong> faluberrimum producentes, quod ab Indigenis arbores<br />

proceras confeendenribus, ad Europxos incolas, magna quantitate, exiguoque pretio<br />

afferrur. Maxima aurem copia hujus reperitur in Infida Maranhon, cum multi cera<br />

nigra, ubi copiofius colligitur, vaiìfque integtis completis, xftate, cum flotes fìlveftres<br />

maxime virefeere fòlent, fèrvatur. Inter hòfee flores reperitut unicus in arbore<br />

Tapurdiba flos, quem poflquam apes guftarunt, Mei amarum conficiunt, ficut de Apibus<br />

in SyriaAbfinrhio infidentibus teflantur Authores. Qualitate fic dignitate nihil<br />

hercle hoc Europxo melli concedit, in fècundo gradii calidum, confiftentiaadmodum<br />

fluida, clara fic tenui : odore fuavi quidem, fed fiiveftri, nec nimia aut ingrata<br />

dulcedine, naufeam paiit, fed gratiffimo acore, oxymelis inftar, palatum afficie Abftcrfbria<br />

qualitate , partiumque tenuitate, tantum ftomachum, viicofis humoribus<br />

obfitum, abftergit, quantum calida languidum confortai. Inteftina imprimis fic renes,<br />

five fuperius, five inferius exhibitum,à cruditatibus vindicat, atque urinas promover.<br />

Tumfieinfantibusadabftergcndafie demulcenda vifeera, à reliquiis Variolarum<br />

fic Morbillorum obfita, fummopere prodeft. Simplex vel compofitum (utin<br />

capite deMulierum morbis didumefl) uteri intemperiei frigidx fummum adfert fblatium.<br />

Longx durarionis fie magnx digniratis Vinum quoddam inde confici folet, fortiffimum<br />

quidem fic admodum abftergcns. Sin tempcratius placeat, hydiomel vel mulfum<br />

ex aqua fontana, fine codione, roti nodurno exponitur.<br />

Pharmaca denique non folum, fed fie cibos potufquequotidianos ingreditur decantatum<br />

hoc trium Apum mei, ficut in Tradatu de aere, aquis, <strong>Se</strong> locis didum eft: meritoque<br />

de ilio idem predicare licet, quod Plinius lib. x x 11. cap. 14. teflatur. Mellis<br />

nornram naturam


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. I! i<br />

hàturam takm elle, qux corpora putrefeere non fìnat: tum, multos exftitiffe qui fénedam<br />

longam mulli tantum nutritu toleraverunt. Hac folum adhibita cautione,<br />

nebiliofis,hepatis,renum<strong>Se</strong>flomachi ardorelaborantibus, nifi fumine dilutum, exkibeatur.<br />

Cera ejus, Yetie'iliis dida, qux nigricans eft, Europxx poftpónenda quidem, fed ad<br />

emplaftra emollientia fie digerenria, contra mala è frigor e nata, utiliffima habetur.<br />

Qui cum Tapuys Mediterraneis in defèrtis vixerunt , multas alias fpecies Apum<br />

commemorant : quxutnomine fic figura, ita fie natura ab iis qux enarrare funr, diferepane<br />

Quxdam enim earum inarboribus pumilis, quxdam vero intra terrammiris<br />

modis nidificant fiemellificant, earumque Mei uteumque igne fie fumo excitato colligitur.<br />

<strong>Se</strong>d quia prxter inflitu ti tationem eft ea enarrare, qux dubio aliorum rclatu<br />

nixa funt, iis fuperfedeo.<br />

Porro,prxter tot documenta fertilitatis circa Vegetabilia fie <strong>Se</strong>nfiti Va marina,telluris<br />

xmula, accedit fie illud, quodpaucis à Paranambucenfi littore milliaribus, pifearo -<br />

ris uncum citra intentionem contingat infigi vadis petrofis, fie loco pifcis fpongias,<br />

corallaaliafque arbufculas marinascapi. Inter hxc inufitatx formx prodir fpongiofà<br />

arbufcula, fefquipedis longitudinis, brevioribus radicibus, lapideisnitens vadis, fie<br />

rupibus infixa, erigirurque in corpus fpongiofùm molle oblongum rotundum turbinalumtintus<br />

miris cancellis fie alveis fabricanini ; extus autem tenaci glutine , inftar<br />

•§><br />

Apum propolis, undiqueveftitunl. oftio fatis patulo fie profundo in fummitate relido,<br />

ficut ex altera Iconurti, probe depida, videre licet. Ita ut Apiarium marinum vere<br />

dixeris.Primo enim intuiti! è mari ad terram delatum vermiculis fcatebat cxrukis,parvis,<br />

qui mox à calore Solis in Mufcas, vel Apes potius, eofque exiguos fic nigros transformabanturj<br />

circumvolantefque evanefeebant : ita ut de eotum mellificatione nihil<br />

cetti confpici datum fuerit, cum tamen eerofà materia pròpolis, Apumque cellxmanifefle<br />

apparerene A tque ipfa Mellis qualifcumque fubftantia procul dubio urinatotibus<br />

patebit, ubi curiofius inquifiverint hxc Apiaria, eaque in natali folo fie falò diveriìs<br />

tempotibus penitius luftrarint.<br />

X 5<br />

C A-


114 G V L I E L M I P I S O N I S<br />

C A P V* T III.<br />

TZadix Mandihoca,<br />

FRumento complures Indiarum regioncs ad hxc ufque tempora caruerunt : ea<br />

ramen , quibus hominum <strong>Se</strong> animalium fuftentatur vita , frumentique vicem<br />

fupplent, defiderari, benigna mater Natura noluir. Radix enim fàtiva fèu altilis,<br />

qux Mandihoca Barbaris appellatur , in farinamredada <strong>Se</strong> inpanem coada, cum<br />

optimo pane fimilagineo certat. Qua pianta licet Angolx <strong>Se</strong> Hifpaniolx atque aliarum<br />

Infularum incolx gaudeant, (ubi radicem hanc Tuca, aliis Mexicanis J>uauhcamotti,<br />

prxpararam <strong>Se</strong> in farinam redadam Cafpivi vocari Monardes teflatur) Brafilix tarrìen<br />

naturalem, fummoque fludio ibi excultam conftat.<br />

Plures hujus fruticis,quem Maniiba <strong>Se</strong> Mandttba Brafìliani vocant, dantur fpecies :<br />

qux licet prima fronte interfe hauddifferre videantur, tamen ab expericntibus agricolis<br />

dignitate, caule, <strong>Se</strong> colore diftinguuntur, ac diverfa fortiuntui nomina.<br />

Qux anrequam explicem, monitum volo ledorem, ne in tanta nominimi varietatc<br />

(qux in hoc <strong>Se</strong> ièquentibus quibufdam capitibus occurret) confundatue Inter Barbaros<br />

enim Americanos non tantum, fed <strong>Se</strong> ubique terrarum quotufquifque in eo<br />

variatac difcrepae Nam inter dum unaquxque res multis nominibus à quibufdam<br />

defignatur, qux apud alios nomina iiint divetiòrum pifeium fieherbarum. Interdum<br />

idem nomen à diveriìs authoribus, diverfis rebus naturalibus pofitum eft. Aliter<br />

enim Plinius , aliter Gaza, aliter alii Latini explicatunt monumenta veterum Grxcorum.<br />

Ex quibus inutilibus amphibologiis haud levis exfurgit moleflia, fieinexquifita<br />

rerum cognitione obfcuri-<br />

MANDIHOCA.<br />

tatem cteat. Quaproptcr ego non<br />

fine ratione cum Galeno optavi aliquando<br />

, res poffe rradi fine nominibus,<br />

ut fòphillis eriperetur decertandi<br />

<strong>Se</strong> caiumniandi occafio.<br />

Decantatx itaque hujus fruticis<br />

prima fpecies à maris accolis Brafilianis<br />

vocatur Mandìibabudra , Mandiibparata,<br />

<strong>Se</strong> alix albicantibus radicibus<br />

fie rruncis, Mandiipéba, Mandiipufu,<br />

Mandiibimdna , Alpi, ( qux<br />

iterum fiias habet fpecies ) Tapecima,<br />

Aipipóca, Mandijupéba , Aipimacaxera.<br />

Hx novem pofteriores rubentibus<br />

flint fie ladefeentibus radicibus<br />

fie caulibus. Omnium harum<br />

ftirpium radicibus folum Mandihoca<br />

nomen inditum , fie alimcntofis,<br />

medicamentofis,venenofifquequalitatibus,<br />

licet impari inrer f è gradii,<br />

pollene Quas proprierates, utpote<br />

admiiationc digniffimas, penitius<br />

introfpexiffe operxpretium erie<br />

Hx frutices omnes eleganti ac<br />

ftellatim CeCe explicantc funt folio.<br />

Caule redo, nodofo, hominis ftaturamraro<br />

excedentc. Ejus craflities<br />

prò fcecunditate fòli, ceelique<br />

temperie, varia. Florem fert exiguum,femenautem,<br />

Ricini Americani<br />

femini limile, fed inutile. Rcliqua<br />

exipfa pianta ad vivum depida<br />

cognofeere licer.<br />

Eni-


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. n y<br />

Frudum vero fubterraneum, ipfam feilieet radicem efculentam Mandihocam, Paftinacxhaud<br />

diffimilemproducit, quxladeum trahens fiiccum, ab oculis prorumpentibus,<br />

enunci internodiis natis ,hocliquore egregie intumefeit.<br />

Terra minime gì ebofa aut irrigua, ut Canna fàccharifera, gaudet, fed ficca potius,<br />

fitiente fie montofà, atque in tuberculos , quafi a talpis, egefta. Adeo humiditatis<br />

omnis inimica eft , ut xftivis dumtaxat menfibus terrx commirti vclit, idque locis<br />

apricis ac minime umbrofis. Quod, fìcuti in hac, ita in quavisplantationeobfèrvandum,<br />

quia guttatim ex arboribus deflillans aquaperquam noxia habeatur. Cum adeo<br />

acclive fie arenofum folum requiratur, maluntincolxdenfiilìmademoliri nemora,<br />

demolira exurere, eaque arvis fie fègetibus ( Chocas Lufitanis ) deflinare. Extra terram<br />

duobus vel tribus furculis germinant, qui, ubiodavo, decimo <strong>Se</strong> duodecimo menfe<br />

liquefeere cceperunt, prò fèmine funt. Hoc frugumnoftratium diferimine, quod Mandihoca<br />

nihil de frudu decedaradfìii propagarionem, noftris decedat, quibus ipfi frudus<br />

fementem faciane Per radicem nulla poteft fieri tranfplantatio : nam ea extrada è<br />

terra <strong>Se</strong> tada ftatim morirne<br />

Tres hujus plantx tt unti, frondibus fpoliati, figurapropemodumpyramidali, haud<br />

profunde iìmul rerrx grumis, trium circiter pedum inter fé diftanria, inferuntur, prominentefque<br />

ad palmx altitudinem, fiiperius fé invicem ampleduntur. Qui foliis<br />

licet denudati, novis tamen ilico veftiuntur, nec quicquam radix inde detrimenti pati<br />

mr, modo caulis integer <strong>Se</strong>illxfiis maneat.<br />

Dignitate <strong>Se</strong> mole exceììit Mandihoca, fi anni terrxque temperies ficca fuerit: rune<br />

enim quxlibet radix fefquipedem, vel duos, inter dum etiam trespedes longa evadit,<br />

craffiriem habens bracini, vel etiam cruris Immani, quando fàris adoleverie<br />

Ratio habenda ut ager a zizaniis, qux valde fùppullulant, ter quatetve repurgetur,<br />

donec plantx adoleverinr, ad odo nimirum vel decem menfium fpatium. Maturitatem<br />

aflècutx tadices, quod annuo circiter aplantationc fpatio fieri folet, ad tertium<br />

vix fub terra durant; altero ramen plerumque anno pars illarum putrefeit <strong>Se</strong> cortumpitur<br />

; ideo ad fumtmun linquuntur annuo fpacio, <strong>Se</strong> de novo per taleas plàntantur. Ingruentenimixhumiditatisneceffitate,<br />

exfcindiftatimpoftulat, fexmenfibus ante juftxmaturitatis<br />

tempus.<br />

Mandiba, qux vocatur Mandiibumana, omnium citiflìme crefeit <strong>Se</strong> maturefeit, atque<br />

Optima inde conficitur farina. Hxc pianta maxime gaudet foto ar enofo <strong>Se</strong> magis ambuflo<br />

quam reliqux. Primaria omnium, inque quotidiano ufo <strong>Se</strong> lucro, producimi<br />

quidem promifeuein quavis terra, vocaturque Mandiìbparati.<br />

E tetra evulfx radices, vix per triduumMurant, etiamfi fideliter horreis recondantue<br />

Mundatx, <strong>Se</strong> a coitice, quem tenui filmimi h ab ent, liberare, molxtrufatili, cujus<br />

Iconem hic exprimimus, a duobus hominibus circumadx, admoventur, ferrique<br />

cufpide conteruntur; <strong>Se</strong> contufàrumradicum farinam excipitalvens. Alii radendi modi<br />

pedetentim exoleverunt, obmajores labores <strong>Se</strong> fumtus. Pauperibus tamen ufus<br />

Scobinx manualis fupereft, qux ab Indigenis Tapiti nuncupatur. Rafura deinceps roreulari<br />

vel prxlo fubjicitut, quo magna vi humor ille •fuperfluus <strong>Se</strong> noxius exprimitur,<br />

K 4 ut


t\6 G V L I E L M I P I S O N I S<br />

ut ficca atque abfque ulla humiditate maneat. Mox cribro, J^rupeba eliclo, percolarne<br />

Ex inde planefado fidili aur xneo injicitur, in quo fubftrudo igne circumagitatui tantilpei<br />

donec coquatue <strong>Se</strong>micoda vero, fie adhuc mollis, efcuknta eli, <strong>Se</strong> vocatui Farinhx<br />

relada, quod eft Farina coda non exficcata. Reliquum quod fùpereft, fic refèrvare<br />

volunt, fìipra majorem vel minorem ignemprò arbittio mifeent, atque exade ficcane<br />

Farina enim hxc quo plus exficcara <strong>Se</strong> excoda, eo durabilior eft.Optime tamen ficcata<br />

fie fìdeliter ab aere defenfa, ultra annum vix fervali poteft : namfi vel levilfimauligo<br />

eam infecerit, corrumpitur , unde non parvam militum ftragem in caftris exottamvidi.<br />

Quapiopter noftri, Barbaros imirati, eam inbolos, quos vocant Bejus, paftillos<br />

<strong>Se</strong> liba cogunt, fuperque craticulas modico igne induratam in penu aliquandiu<br />

recondune<br />

Ex hoc frutice expreffo manat liquor,Manipuera Barbaris didus,qui vafi infufuspoft<br />

duas horas fundo adhxrefcit : ex quo alia fit Farina, melior priori, ac majori affluentia<br />

fioris; quam cremorem de Tipioca vocant. Ex aqua Fatinx, in fundo fùbfidente, bolos<br />

quoque conficiunt, Tiptocéto didos , optimi fàpotis. Tum Gummi quoddam fèu<br />

potius amylum ex ea fit, atque eidem ufiii infetvie Hic liquoi Manipuera, quod dulcis<br />

fit fàpotis, ab animalibus avidiffimehauilus,vi quadam venenata, ea ftatim exftinguit<br />

: ex radice tamen non expreffus (quod mirum) cxteia animantia, excepto homine,<br />

nutrit.<br />

Prxterea è radice, a Sole exficcata, alia fit Fatina fie pollen albicans,imo fie panis filigineus<br />

<strong>Se</strong> bifeodus, qualis è tritico ( cui <strong>Se</strong> fimillimus eft ) pinfitue Hoc alimentum intcgtum<br />

<strong>Se</strong> non comminutum pio jumentis <strong>Se</strong> pecoribus, quibus in pabulum cedit><br />

refervarue<br />

A vermibus, <strong>Se</strong> integris formicarum cohortibus, hxc pianta mifere folet infeflan,<br />

magno agricolarum incommodo: non folum folia arque caulem, fèd ipfam quoque<br />

radicem depopulantui ferarum greges <strong>Se</strong> animalia domeftica. Ipfì Brafiliani, iEthiopes,<br />

<strong>Se</strong> noftratium nonpauci, hujus plantx folia amant adeo, ut contufa, coda <strong>Se</strong> probe<br />

condita pio cibis <strong>Se</strong> laducis apponant; qux in maffam effoimata, Manicóba mincupant<br />

Brafiliani.<br />

Porro radix hxc quatuor aut quinque dieium fpacio in aqua maceiata fie emollita,<br />

Mandiopiba di cimi, qux aliata maxime ab agreftiori IndorumficBarbarorum multitudine<br />

expetitur <strong>Se</strong> manducarne E fedimento hujus confiftentix, Fatina mollis, notxque<br />

mclioris, conficitur : quam Brafiliani Vtpe'ba ; Lufitani Farinha frefea cognominane<br />

Ex Mandihoca contufà, butyro <strong>Se</strong> làccharo, infignes fiunt boli vel pailx, ad edendum<br />

optimx.<br />

Pultis denique genus prxparant ex Mandìopeba,c^\od nomen accepit Mingau-petinga.<br />

Mandihoca illa mollis, illis / , «£*,igniimpofitaexficcatur ; exficcara appellami Carimd.<br />

Ex hac Afri panem optimxnotx conficiunr, quem Mufam vel Kjingu, inteidum<br />

Enfonde appellane Omnium autem prxflantiffnnum pultis genUs condiunt, quod vocant<br />

Mingau de Carimd, cui atomatum loco momentum piperis Braiìlicnfis, fic floris<br />

Nhambi, admifeent : quod optimi cum fit fàpotis, fanitatique conducat, frequens in<br />

prandiis effe fòlet ; necfuaviteifè vivere exiftimant nifi hoc alimento utantue Sanis<br />

xque atque xgris ejuimodi pultes, emulfiones, atque adeo ptifanas falubeiiimas inde<br />

confedas,exhibene Tipioca fiquidem,fie Carimd,t)Ota, vel fytupifpecie cum aqua floium<br />

Auriacorum fiepauxillo Sacchari cxhibita,antidoti loco pktumque eft. Quantxpoito<br />

Jignitatis Tipioca <strong>Se</strong> Carimd fint, in defctiptione morborum Endcmiorum fatis explicavi.<br />

Tipioca enim, fi multa lotione defxcata atque exficcata, probe ab omni humiditate<br />

referverur, Tabidis fic Dyfentericis, ex arte propinata, medetue Febricitantes, animo<br />

deficientes, veneno infedos reftituit Pixtei hxc, violento exercitio fradis vires<br />

recuperar, fudorefque immodicos compefeit, Ptifàna illius fimplcx. Quafcunque<br />

Hxmorihagias, imprimis ex vulnere inflidas, tum intus affumta, tum emplaftri forma<br />

applicata, cohibee<br />

Ex Macaxera optimum fit Vinum, ferum ladis fapore refercns. Mandihoca rafa, vulneribus<br />

<strong>Se</strong> ulceribus antiquisimpoiìta, ea mundificat, atqueattempeiat.<br />

Manipuera coda craffefeir pultis in modum, alimentoque convenienti exiftit.Quod<br />

fi Orvzam <strong>Se</strong> Saccharum, cum aqua deflillata ex flotibus auiantiotum fìipei infundas,<br />

Conferva- gratiffimx formam induet, mutatoque nomine Marmelada de Mandihoca.<br />

appel-


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. ,',7<br />

appellatile Poftremoillafpecies^^^,prxterquamquodvicemFatinxprxdidx<br />

fuppkat,igne etiam affata, abfque ulla alia preparatione, comeditur, ac Macapéra<br />

appellatur.<br />

r<br />

A cxteiis radicibus abftinendumeft, quod prxfens fint venenum. Dantur enim quxdam<br />

,quas citius combufferis, quam ut virus fuum deponant, <strong>Se</strong> ad edendum idonex<br />

reddantue Quin ipfì Indigenx, olim minus exercitati, in feparatione alimentofi <strong>Se</strong> venenofi,<br />

multotiesmortem oppetieiunt : nunc eruditiores fadi, nonfolum illis precipuo<br />

exiftit vitx fuftentaculo, fèd omnibus Europxis in America degentibus. Idque<br />

pani triticeo prxferre non vercntur, licet minoris habeatur nutrimenti.<br />

./Ethiopes fie Brafiliani inter edendumpugnosFarinxplenosinosìnjiciunt, ut manu<br />

quoque longius ab ore remota, vix ramenmica pereàt. Rato aut patum inter prandendum<br />

pò tu utuntur, quod faiina aquam nimis imbiba!, fie flomachum inflee<br />

Cum ararrum ejufqueufus hicignorerur, <strong>Se</strong> improbi ac multijugi laboris txdiadeclinent,<br />

facilem liane <strong>Se</strong> mmus xrumnofam agriculturam, tam vitx ac rei familiari<br />

mendx, quam aeri corradendo, egregie adhuc ampleduntur. Quippeunius dumraxat<br />

mancipii induftiia <strong>Se</strong> labore, centum tubeiculos, aliquando unius diei decurfu abfolvune<br />

Hujus autem Faiinx una, qux viginti canthaf os nóftratés continet, autfefqui<br />

K^ilkeira, hoc eft, modius unus autfefqui, nominirobufto <strong>Se</strong> laboriofo, in menfem integrum<br />

plerumque fufficit. Quem modium fex aut feptem aut ad fummum odo folidis<br />

comparaveris.<br />

Hxc fimi qux ufu <strong>Se</strong><br />

fedula in hanc radicem<br />

M A N D I H O C A Silveftris.<br />

inquifitione, a rufticis <strong>Se</strong><br />

mea experienria refeifeere<br />

pomi ; qux fufius <strong>Se</strong> explicatius<br />

perfequi volui,<br />

quod hxc pianta ubique<br />

frequens fit <strong>Se</strong> domeftica<br />

, tamque excellentis<br />

ufus, ut vaftiffimi orbis<br />

Americani incolis abunde<br />

vidum fùppeditee<br />

Tapuyeri, vita fie moribus<br />

agreftiores,nec Mandihocam<br />

hanc, nec quicquam<br />

fimile plantant,fed<br />

aiborum frudibus, variis<br />

herbis fie melle agretti<br />

fé fuftenrant. Inter<br />

radices quas comedere<br />

amant , eft Mandihoca<br />

quxdam filveflris ,<br />

fponte proveniens, frutexque<br />

arborefeens : cxterum<br />

fàtivx fimillima,<br />

fi caulem fie folia confideres,<br />

verum dignitate<br />

longe infeiior. MeditetraneisCuguacucuremìa,<br />

maris accolis Cuafii-mandiiba<br />

dida. Cujus<br />

Iconem expreffam hic<br />

videre eft.<br />

C A-


11 ? G V L I E L M I P I S O N I S<br />

C A P V T IV.<br />

Copaiba,<br />

PLerique Americani communi nomine omnes Rcfinas odoratas <strong>Se</strong> Gummi vocant<br />

Copal, variafque illarum fpecies peculiaribus diftinguunt nominibus. Ita <strong>Se</strong> Brafiliani<br />

Atboiem hanc reiiniferarum facile principem Copaliba vel Copaiba nominarune<br />

In denfis nemoribus mediterraneis hxc fatis procera reperitui : cui lignum<br />

rubrum quafi minio tin-<br />

COPAI'BA. x dum, adeoque durum ut<br />

ex eo aflères latiffimi fiant.<br />

Foliis eft ovalibus, cum pediculis<br />

<strong>Se</strong> nervis craff» poftica<br />

parte maxime eminentibus.<br />

Flore eft pentaphyllo<br />

rotundo. Frudus<br />

inftar filiqux <strong>Se</strong> coloris nigricantis<br />

ubi maturuerit,<br />

qui fac-Ieaperitur,conrinens<br />

nucleum nucis magnitudine<br />

<strong>Se</strong> figura, coopertum<br />

cuticula nigra,qux<br />

paucapulpa lurea, lenta,<br />

molli , eduli quidem ièd<br />

non fàporofà , ita ut inter<br />

fatuos frudus numeretur,<br />

ut folet in Arboribus balfàmiferis.<br />

Simix has fili—<br />

quas depopulari amant.<br />

Ego eas menfe Maio <strong>Se</strong> Iunio<br />

collegi, <strong>Se</strong> mox femigerminatas<br />

mandavi terrx,<br />

atque lxte piovenerunt.<br />

Pinguis <strong>Se</strong> odoiifetus autem<br />

ille liquor adeo celebratus,<br />

abincifo cotticead<br />

medullam ufque,Luna piena<br />

, tanta quantitate deflillat,<br />

ut fpatio trium horarum,<br />

ad duodecim libras<br />

olei effundat. Sin nihil forte<br />

profluar, ftatim vulnus<br />

cera aut argilla obtutandum eft, ne quid effluere poffit,<strong>Se</strong>duabuspoflhebdomad»<br />

cum foenore moram compenfaffe videbis. Non adeo frequens in Prxfedura Parnambucenfi<br />

hxc Arbor, quam quidem in Infiala Maranhon, ubi valdeluxuriar, unde quoque<br />

copiofe illius Balfàmum ad nos affermi.<br />

Non autem folum mirifica poller vi mun dificandi<strong>Se</strong> confolidandi, <strong>Se</strong> ad quxvis vulnera<br />

(imprimis nervorum) prima intentione reftituenda, morfufque fèrpentumcurandos<strong>Se</strong>cicarricesrolIendas.-fedScab<br />

omnibusparircr incolis, <strong>Se</strong> àme, interne exhibitum,<br />

ìnfignem prxbere utilitatem, obfervatum fuie Tamfiiavis tamen odoris, ficut<br />

Maffxus vult, non eft. Calidum infecundo gradii, craffum, valdcquepingue <strong>Se</strong>refinofiim.<br />

Ejus falutares vires nunc denuo in circumcifione Iudxi cxpcriuntur : qui fanguinem<br />

ex vulnere ilio crudeliprofluentem felicitet admodum eo coèteent, cum antea<br />

vulnus effet curatu difficile, <strong>Se</strong> nonpaucis exitium intuliffce<br />

Pedori, ad flomachum languidum, ventri adeolieos frigidos ctuciatus, illitum<br />

conducit. Guttulx aliquotconvenientet cxhibitxperos robur adduntvifceribus,illifque


HIST. NATVRAL. fic MEDIO LIB. IV. n.9<br />

Iifque tonum reddimt : fluxiones muliebres, curlùs ventris fic gonorrhceas quoque fiftunt.<br />

In anum per clyftercs, inpenem per fyringam cum Saccharo ex aqua plantaginis,<br />

vel okorofarum diffolutum, adverfus eadem mala profpero fucceffuinjicitue<br />

C A P V T V.<br />

Cabureiba jhe ^aìfamum Teruvianum,<br />

INrer arbores infrudiferas primaria eft Cabureiba.Quarum duas fpecies,non in habitata<br />

Brafilia,fedinremotiffimis defertis trans immenfàillamontiumjuga,vidi.Vttaque<br />

eft excelfiffima, vaftiffima, fic odorifera, fèd cortice fie ligno differentes. Alteia rubefcenris<br />

eft coloris, odor eque Cedro Brafilienfi, qux Incolis Acaiacatinga dicitur, non<br />

diffimilis. Alrera, de qua nos<br />

in prxfenti agimus, folio eft C A B v R E i B A.<br />

exiguo, inflai Myrti, cortice<br />

cinereo, digitimi craffo, renili<br />

membrana miniati coloris,extetius<br />

cooperro, fub qua flavus<br />

liquor, quo totus cortex<br />

turgere folet, latitat, quivetus<br />

gratiorem fpirat odorcm<br />

quam fi recens fit, fitque confiflentix<br />

craffioiis fie coloris<br />

punicei. Correx contufus fie<br />

in maffam redadus, fiiaviffimos<br />

efficit globulos, fie alia<br />

multa. Lignum illius fingularem<br />

uflim prxbet in xdificiis.<br />

Revitefcente arbore circa<br />

Februarium <strong>Se</strong> Martium,Luna<br />

piena, ex lxfbcortice,pendulis<br />

valculis, excipitur hoc Balfamum<br />

fragrantiffimum Cabureiftca<br />

didum.<br />

^Edes non folum, fed Lucos<br />

inregrosgratiffimo odore,<br />

Peruviano per quam limili, infide<br />

Subftantia eft compada<br />

<strong>Se</strong> tenaci, fèd calefadum fequaci<br />

<strong>Se</strong> dudili. Circa fluvium<br />

potiffimum Ieneiro <strong>Se</strong> in diftridibus<br />

Divi Vincentii <strong>Se</strong> Spiritus<br />

Sandi, quam in Parnambuccnfi,<br />

crebriusreperirur, lic^tnon<br />

adeo magna quantitate<br />

inde ad nos deferatur.<br />

Ad intemos <strong>Se</strong> externos affedus non inferiori-gaudet qualirare quam Copaiba. Calidum<br />

<strong>Se</strong> ficcum eft infecundo gradu, diffolvens, digerens <strong>Se</strong> confortans. Aliquor illius<br />

guttulxperos jejunis exhibitx, Afthmati profunr: intempetiem quoque ventticuli,<br />

vifeerum languoresinveteiatoscoirigit: tepidum pedori <strong>Se</strong> hypochondriis illitum,<br />

eorum oppilariones <strong>Se</strong>ftigiditates tollie Iirigatione <strong>Se</strong> fridione capitis <strong>Se</strong> cervicis ex<br />

panno rubro,corroborar cerebrum, <strong>Se</strong>prxfervatàParalyiì <strong>Se</strong> Spafmo;imodebilitatum<br />

omne nervor um genus in priftinum vigor em refliruiffe, f xpiffime hic fumus experri. In<br />

nervorum punduris acrimoniam fàniei, unde tot dolores <strong>Se</strong> convulfiones oriti folenr,<br />

retundit.<br />

Cxterum Lufitani xque ac Brafiliani adverfus vulnera <strong>Se</strong> morfus venenatotum animalium<br />

ineffe illi viitutemquandamfingularemteftàntur, ad quam ammalia, inflindu<br />

folo


IiO G V<br />

LIELMI PISONIS<br />

Ilo — ' — - —<br />

folonaturaliconfugientia, corticemquedeterentia, parti lxfx P ^ ^ 1 ^<br />

niant remedium. Qux omnia in Caftris <strong>Se</strong> Nofocomio noftro, ^ ^<br />

busidis àferis atquTBatbatis, mecum pei deferra P«eg»jnnbus ^ F ° £ £<br />

Quippe folo hoc eximio Balfamo recenter exipf» corticibus colledo, vulncratos se<br />

xatos reflitui.<br />

C A P V T VI.<br />

Acaiaiba&frutlus ejus Acajù,<br />

Vantum lenta folent inter Viburna Cuprefli, tantum inter c * ccras , Bram ^~<br />

Ibores eminet Acaiaiba, divino beneficio harum regionum incoi» concetta.<br />

Qux ut afpedu pulcherrima, ita multifaria virtute celebratiffima. Ac quam­<br />

vis umbrofà umbi <strong>Se</strong> panila, ramifquc multis fpeciofa, non tamen adeo in altnm exforge,<br />

fed cum reveraW» fit,vatiis fiefinuof»flexibusfefe: incurvai, ' ^ ^ * ? £<br />

dependentibus. Eft duriffimo ligno, à naupegis valde expetito, ac Gummi optimo<br />

A C A I A Ì B A.<br />

turgente, quod fua fponte xftivis menfibus crumpit, ob fàcultatem, pellucidum colorem<br />

, fragrantemque odotem, Aiabico vix cedens. Foliis eft, fi netvos, fi figuiam fpedes,<br />

Iuglandifimilibus,fedfragrantioribus, nec aromaticum odorem deponentibus<br />

nifi diftillatione forti. Multo autem magis odorifeia illa folia, qux verno tempore<br />

Brafilienfi pullulant, fic liinc quidem pulchre fic fatutetubicantia paffim in filvis videas,<br />

annuaque folia, tamquam inutilia, detiudunt citea hibeinum tempus. Flofculos fcrt<br />

pentaphyllos multos juxta fé pofitos, fic in una umbella ad centum ufque conjundos: in<br />

cujufque


HIST. NATVRAL. fie MEDIC. LIB. IV. IÌI<br />

cujufque medio ftaminulum cum exiguo capitello habentes. Cum primo erumpunt,<br />

quod fit potiffimum initio <strong>Se</strong>ptembris, funt candidi mox incarnati coloris. Odore fragiantiffimo<br />

Liliorum convallium xmulo integras filvas repiene Fiori fuccedit caftanea<br />

ex qua exciefcitpomum oblongum conflans ex carnefpongiofaac lenta acinis fie<br />

feminum cellulis diflinda, fucco dulci acido aftringente turgens. Qui fuccus adeo<br />

maculatlinteaminafetrugineo colore, ut nulla arte eluipoffit antequam aibores denuo<br />

floreane Liquor hic recens albicatinflai ladis fàpotis aftringentis, cujus color <strong>Se</strong><br />

fapot paulatim pereunt fermentando, manetque fortis <strong>Se</strong> inebrfans. Exrerior pomi<br />

pellicula tenuiffima partim flavefcens, partim rufefcens, itautpro vario naturx lufu<br />

cekberrimushicfruclus, figura,<br />

colore <strong>Se</strong> fàpore inter fé difcreper.Caftànea<br />

ut <strong>Se</strong> nucleus renis<br />

o villi figure funt, hic tenui pellicula<br />

, illa ctaffo <strong>Se</strong> fpongiofo corticc<br />

cinereo veftitur, in quo oleum<br />

acre <strong>Se</strong> admodum mordicans<br />

latet, u£ fi quis illud incaute<br />

ore arrigerit, labia Sclinguam<br />

ignis modo urae Vi oleum in<br />

cortice abfumatut fub cineribus<br />

caftanea torretur ; hinc malleo<br />

contufà, nucleus eximitur, qui<br />

vel ad annos incorrupre confèrvatur,<br />

vel recens comeditui, adeoque fapit toftus ut caftaneas longeantecellat.<br />

Brafilianis vero non minus quam Arcadibus olim Quercus, porcumi hoc, tum glans<br />

ei adhxrefcens<strong>Se</strong> fuperinnafcens, àtotjamfeculis, vitx folatio fuerune Bella, qux<br />

frequentia inter illos excitari folent, ex parte hujus frudus amore ger untur. Victor es<br />

enim caftris pofitis loci expugnati poffeffores tamdiu manent, donec omnem arboris<br />

frudumdepaflifuerine ^Etatem exinde fuo more dimetiuntur, nani fèmel in anno<br />

dumtaxat provenir, idque menfibus Decembri, IanUario <strong>Se</strong> Februario, urne enim deficit<br />

fub latitudine Parnambucenfis Prxfedurx ; quiameffis tempora prò firn regionis<br />

mutati folent. Soleredeunte a Tropico Capricorni, tetra iis irrigatur aquis quas pluviasde<br />

Acaiu appellant, quibus fi non prorfùs deftituatur, nec nimium obruarurglandifera<br />

fiepomifera hxc arbor optime cum Barbarorum meffe <strong>Se</strong> vindemia agirne<br />

Caftanex autem feu glandes pingues fiefecundo gradu calidx. Crudx ac recentes,<br />

fi cum vino fic momento falis manducentut, juglandes guftu referunt ; finaffatas aut<br />

faccharo condiras malueris, multo fùaviores, <strong>Se</strong>durabiliores comperies ; quapropter<br />

quoque prò deliciis inter bellaria apponuntut: Oleum quod fub ejus putaminelateie<br />

didum eft, herpeti medetue Calidum eft a tertio ad quartum gtadum, cancrofìs fic<br />

malignis ulceribus viriofa carne laborantibus, adhibetue Lichenes quoque, fic pedum<br />

vermiculos Bicho didos, expugnat. Maturefcentc autem caftanea ipfà cum oleo<br />

intus contento fenfimmitefeit, ac vimfuam maxima ex patte deponie<br />

Incolxaiboiis Gummitedadum inpulvetem, ex liquore convenienti propinant<br />

mulieribus obflrudione menftruorum laborantibus.<br />

C A P. VII. labuticdba.<br />

"P St atbot redaprocera atque elegans, vaftiffimis ornata ramis : frudum fert cine-<br />

-*-' rei coloris parem magnitudine Limonii, fucco dulci, tenui pellicula inftar uvx bene<br />

mature : qualitatis temperare atque falubris, febricirantibus jucundilfimum. Non<br />

fert flores, fed frudus in rubere, qui ab ima radice ufque ad fummitatem ramorum ita<br />

per rotam arborem conjundim catervatimque extuberant, ut continuu $ potius raccmus,<br />

quam arbor videatui.<br />

Species quxdam hujus atboris invenimr in filvis Pagi Tahucurdna, fed frudus fert minime<br />

cum aliis comparandos. Ex quibus Incolx exprimunt vinum delicatum fic dulce,<br />

quod nifi ftatim ebibatui deterius fit, fic in acetum convertitili. Vtraque hxc arbor<br />

niumvaftis filvis Mediterraneis, fie frequens eftin Prxfedura S. Vincentii, ielle Emanuele<br />

deMotais.-Eamenimfateorme nondumvidiffe, licet non perfundorie tamekgantem<br />

arborem in filvis mediterraneis quxfiverim.<br />

L C A-


Ili<br />

GVLIELMI PISONIS<br />

C A P V T VIII.<br />

Ificmba, &- illius gummi IcicJ, five Elemnì,<br />

A/ur. ArborhxcFacn 3 ^ ^ ' qj«ipfis/^i, Lufitanis Almaciga dici-<br />

A oornxc^agi inmodumcrefcir, caudice nonna craffo, cortice glabro fie<br />

ICICARIBA.<br />

grifeo. Folia fert in ramulis,<br />

duo femper fibi ìnvicem<br />

oppofita fie tertium<br />

folitarium in fine.<br />

Sunt autem pyri foliis fimilia,<br />

oblonga, anterius<br />

acuminata , craffa inftar<br />

pergameni, lxte viridia<br />

fie fplendemia, nervo fecundum<br />

longitudinem,<br />

fie venis oblique difcurrentibus.<br />

In tamulis ad foliorum<br />

exortum copiofi<br />

pronafcuntui flofculi, racemarim<br />

feu verticillatim<br />

politi five congefti,<br />

parvuli, quatuor foliolis<br />

viridibus conflantcs, ftellulx<br />

pene figura : Foliola<br />

autem illa in ambitu lineola<br />

alba funt circum-<br />

ftaminula aliquot flavefcenria V^a a r . * ^ ata >& in medio exftant<br />

Olivx,colore\uremMS ^ arilf uXbf q U , t r *"*»' #8°» Magnitudine<br />

eft arboris. Cortex exterioffiZm,^T i PU , pam odoriferam > "ti & Iacryma<br />

fefundit.<br />

Xten ° rfimanuvd P allll n»-J«atur)inf;gnemn,oxodorem de<br />

d^aurtr^<br />

thi recenris contufi) preftan iflwX ,1 " ^ ^ « ^ (°dorisinfta/AnemiElemniplanefimie,<br />

JoTtZ^T*' ^ orealb '"nre&virefcenre. Eft Gum-<br />

& qualitate efficacia Cafidum eft a d ^ r ^ T ' Utp ° te reCentius > od °"><br />

durefcens, praxipuefrigcfactum InolfrÓ" ^ T ' f" mum molle ' m °* ^<br />

vulneraaperra&LuirerioSa eXoT CO> ^ Vefimp,CX ' f,VCCom P° fitum >^<br />

profanumhabearur illud autT^ctfZTf'^r E*' ade ° eX P etitum > *<br />

rumindulgentiaadmeallaruminauW l &- Hoc, cumpartimrnfticoftomachali.velcerorocorXanrildeofi^«r<br />

"' ? m " m ^ m cm P laftr °<br />

re, flarus diflìpare &doloribu<strong>Se</strong>r 1 7 ?' ^ 3m ^ VifcCTa «*» ^oraquenrioriprax^hoc<br />

pra: cleomi / ahquoties fum expertuSi ira ut in fre-<br />

Poftremof ad o m n i f ^ S S u S ^ ^ M < ^ ^ f I ^ e ^ « » t i ^<br />

"q»efa„ar, acpriuialtentioTreteult ***" "** "**"• lic «^iftima,<br />

Ejufdem arboris&GummimeminitouoqueFr.XimeneSi„novaHifpani,<br />

R<br />

C A P v T IX.<br />

4rborIetaibd,ù~ illius Ucyma , Anime.<br />

penfat. ^r^c^^ZlZlf"^' & l ^ m ^ m »pà com-<br />

P petuo virore confp.cua nemora, prefertim in Paraybx<br />

diftrictu,


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIO LIB. IV.<br />

difttidu, fpiffam fic fpeciofàm<br />

ptoducunt Ar borem<br />

Ietaibd, ligno duro,<br />

albo,xdificiis fic machinis<br />

aptiffimo, cortice lento,<br />

pundulis ex albo flavefcentibusvatiegato,<br />

<strong>Se</strong><br />

hinc inde clypeifotmibus<br />

maculis, ex albo fubflavefcentibus.<br />

In ramis<br />

continet folia duo vel tria<br />

fibi oppofita figura parva,<br />

fed oblonga, viridia, ad<br />

tadum lxvia, nervo fecundum<br />

longitudinem fie<br />

venulis tranfverfis, eleganter<br />

inferius confpicuis,<br />

prxdita. Frudum<br />

fert in filiquis oblongis<br />

compreffis duriufculis,<br />

coloris hepatici fic quafi<br />

lxvigati. E filiqua frada<br />

promanat fubftantia molliffima<br />

filamentofà flibincarnati<br />

coloris, faporis<br />

farinacei <strong>Se</strong> fubdulcis ,<br />

qux cruda edulis eft.<br />

Huic farinacex fubftantix<br />

tres utcunque lapides<br />

co mprelfi glabri nigri involvuntur,<br />

figure fic magnitudinis<br />

dadylorum.<br />

Refina odorifera arboris<br />

ab Indigenis letica-Cka<br />

nominatunLufitanis vero<br />

Anime, ob fimilitudinem<br />

quam habet cum Anime<br />

Novx Hifpanix.<br />

Hoc Gummiper meatus<br />

corticis inteiiores decidere<br />

certiffimum eft ;<br />

illud enim, tellure effof.<br />

fa, fiib arboris trunco fie<br />

radice occultatum exttahere<br />

folent. Quod potiffimum<br />

fit fubfinemxftatis<br />

menfe Febiuatio. Mollar<br />

des ex vulnerata arbore,<br />

in Nova Hifpania, colligi<br />

teftatur, haud aliter<br />

quam Maftiehe aut Thus.<br />

Eo non fòlum Medici, fed<br />

<strong>Se</strong> vulgus familiaritet umntur,<br />

precipue in capitis<br />

dolotibus a frigore natis.Solus<br />

autemillius fuffitus<br />

ad roborandum non<br />

IETAIBA' ARBOR <strong>Se</strong> FRVCTVS.<br />

L 2. folum<br />

12.}


114<br />

G V L I E L M I P I S O N I S<br />

folum caput, fed <strong>Se</strong> reliquas corporis partes frigore affedas, valer. Suaviffimi eft odoris,<br />

fie facilis conlumptionis. Calida fie ficca in fecundo gradu. Cxterum vi quadam<br />

aromatica <strong>Se</strong> peculiati fuo calote hocGummi preflare, acpattibus netvofis ilhtum,<br />

vel emplaftri forma applicatum, piodeffe, multi mecum expetti funt.<br />

Folia aiboris contuià lumbiicos enecare, fi exhibeantut, conftanter Indigena: affir-<br />

mant.<br />

ant.<br />

Interior corticis fubftantia tafa, <strong>Se</strong>aquximpofita, conttaventticuli ventofitates, ad<br />

potiunculx formam prxparatur, alvumquc fimul mover.<br />

C A P V T X.<br />

Caaopid,<br />

HVmilis ac tenera hxc Arbufcula guttifera, a Lufitanis Paode Lacra appellami,<br />

quod gummi feu gutta quxdam vifcofa ex coitice ejus defluae Paffim <strong>Se</strong> e<br />

quovis rerrx genere progerminae Ligno eft lento, corticc è cinereo rufefcente<br />

: difpefcitur in multos tamos. Folia habet fblida, infetioti parte ex viridi quafi<br />

rufefcenria fieafpera, fuperna dilute viridia <strong>Se</strong> fplendentia. Florum in umbellas congeflotum<br />

rudimenta fìmt globuli brunni, magnitudine lentis, qui fucceffu tempotis<br />

piotiudunt flotes quinque foliolis conflantes, extetius ex viridi flavefcentis colotis,<br />

interius tomento albo veflitis, fic ftaminulis luteis iìibtilibus tepletos. Poft flores proveniunt<br />

baccx, primo virides, magnirudine cerafi, rorundx; qux diffedx ex molli, quo<br />

teguntur, corticc, fucci multum elegante! flavi exfudant ; intra corricem autem continetur<br />

pulpa alba conllans meris cylindris juxra fé pofitis, qui fibiinvicem cohxtent.<br />

In exttemitatibus<br />

C A A o P i A'. ramorum , qui rudimenra<br />

aut floies fliftinent,<br />

femper duo figliola<br />

acuminata brunni<br />

coloris compada<br />

funt invicem, quafi<br />

femiglutinata effent,<br />

fie haftam five venabulum<br />

referunt: hxc<br />

decerpta ex pediculo<br />

croceum humorem<br />

emirtune<br />

Floient hx Arbotes<br />

potiffimurn menfc<br />

Novembti fie Decembri<br />

: Ianuario <strong>Se</strong> Februario<br />

baccx flint<br />

matuix.<br />

Si cottex medius<br />

hujus arboris incidatur,<br />

prxfertim quando<br />

fior ere incipir, fie<br />

linquatui per unum<br />

atque alterum diem,<br />

exfudat laciyma cto_<br />

ceo-rubra, egregia,<br />

coagulaturque ; qux<br />

initio mollis, poftea<br />

indurcfcie Convenit<br />

colote fic confiftentia<br />

cum Ghitaremi five<br />

Gutta %amba}Sc eodem<br />

lete


HIST. NATVRAL. fic MEDIC. LIB. IV.<br />

fere modo purgat. Eft è flavo paulo rufioris coloris, quam illud, nimirumficcatum;<br />

nam molle, croceum tingit colore luteo five aureo paullo faturatius. Diffolvi noteft<br />

eodem modo infpititu vini, fie tinduram facitcrocèam. Nonnumquam ignes lucu<br />

enti fttuuntuijuxta arborem, quorum poteftate cortexdehifcit, majoremque fundit<br />

lact ymx copiam, qux in maffam coada in ufum Medicinalem f èrvatur. Quod à me<br />

primum tentatum, optime fucceffie ^-"<br />

Olim afrriduhujus Refinx, in aqua difl'olutx, impetiginem tollebant Licet autem<br />

tantx efficacix non fit, quam Gutta Camboides, vulgo Gutta gamba ( quod an infitx<br />

tarditati,anprxparandimodofirimputandum, dubito) tamenàdrachma dimidiara<br />

ad drachmam unam, per integram nodem in aceto fquillitico, aut fpirim vini macerata,<br />

<strong>Se</strong> ex vino propinata, venir emfolvit,foititerque per inferiora exonerar Meo<br />

tamen judicio redius faciunt, qui oilutum ex aceto prxdido, in pilulas accedente<br />

ftimulo conglobant, quam quipotiones ex illa conficiunt; quod ob tenacitatem difiicillimefolvatue<br />

C A P V T XI.<br />

Palma Urafiìienfes,<br />

PLurima Paimarum genera producir Brafilia. Quarum aliqux fponte crefcunt in<br />

ùl vis, ut Inaia, Carnaiba, Tucun,Vrucuri, Gif ara, Aqué, Ir alba, Airi, Miriti, Marataiba,<br />

Gioirà, <strong>Se</strong> alix : Quxdam vero aliunde huc olim ronfiare fie quafinativx<br />

fadx, ut Cocoetro <strong>Se</strong> Palma dadylifera.<br />

Inter Silveftres indigenas frequen-<br />

P I N D O V A.<br />

tiffima eft,qux Inaia Brafilianis, vulgo<br />

Lufit. P/W^nucifeiadicitue Eximia<br />

fie ptocera eft arbor, denfiffima nemora<br />

conficicns : lignumalbicans fic fcabrofùm<br />

corticis loco habet; ligni autem<br />

loco fungofam <strong>Se</strong> intus filofam<br />

medullam facile combuftibilem, è qua<br />

fàna <strong>Se</strong> fottiffima lixivia norunt conficele.<br />

Nullum prxtereaaur certe exiguum<br />

prxftat uiùm : ad otnatum duntaxat<br />

ob infignem altitudinem fie ramos<br />

pulchie porr^dos expetitur ; iis<br />

fiquidem eleganter comatis, fic' foliis<br />

radiatis utiimque veflitis, Lufitani atriafie<br />

templorum parietes exoinant,<br />

Indigenx vero loco regularum tuguria<br />

fua ad pluvias arcendas fternune Fifcellas<br />

quoque fievafa viminea ex illis<br />

conficiunt. Folia autem hujus arboris<br />

non ita dependent in oibem, ut Cocoetro,<br />

fed maximam par rem ftant furreda.<br />

Haud commode cxdirur arbor, ob<br />

mollitiem qua ferri aciem obtundit.<br />

Piope foliotum exortum, etiam rami<br />

proveniunt penduli, profer enres r acemos<br />

, quatuor vel quinque pcdes<br />

longos , plenos flofculis , poft quos<br />

etiam racematim ptoveniunt frudus<br />

vel centum in uno racemo, ovi gallinacei<br />

figura fic mole, aut etiam majore,<br />

faftigium habentes acuminatum : altera<br />

exnemitate infident calici vel ciìpu-<br />

Ix,utNux pinea, foliis ttiangulaiibus<br />

conftanti.<br />

Maturus


ll6 G V L I E L M I P I S O N I S<br />

Manin» frudus exterius ex viridi flavefcit, vel etiam btunefcit. Cottcx extetior<br />

filamentofus eft, ut in Coco, verum haud craffus, fed duplam tantum habcns ovi Gallina:<br />

teflx craffitiem. Hic morfus detiahi poteft : ilio detrado apparetpauca caio crocei<br />

coloris, vix ullo manifeflo fapore prxdita, qux a Nigtitis cum faiina comeditur. Caro<br />

autem hxc ambit nucem dutiffimam, inftat Coco ovalem, ejufdem fete etaflitiei, fed fi -<br />

ne foraminibus. Hac frada, apparet in cavo, pei inteiftinum moie Iuglandium difillido,<br />

nucleus magnitudine Iuglandis, albus, dutiufculus, paulo ficcior, neque tam fuavisut<br />

Coco. Colliguntut per totum annum, <strong>Se</strong> nuclei tam ab indigenis quam adven»<br />

comeduntur, Inaia-miri, id eft, Cocosparvx Indigenisdidx.<br />

Oleum infiiper optimum inde exprimitur , album fie jucundi odoris, quod, quia refrigerar,<br />

defedum rofati fxpefiippkt: fic cumiecenseft ,incibis; cum verovetus,ad<br />

lucernas ufurpatur. E frudus quoque cortice aliudnon ignobile <strong>Se</strong> magis flavum elicitur,<br />

fed minus refrigerans, quod tamen ad multa mala emollienda adhibetur.<br />

EfaftVio Arboris Gummipellucidum,odoiatum fiepulcherrimumflint, quod in locum<br />

Arabici nonnumquam venie Poftremo medulla coloris albicante, ficrecentem<br />

Iudandem refipiens, in vertice ligni continetui, optimum alimentumfi cum pane <strong>Se</strong><br />

foie comedatue<br />

CARNAIBA I. CARNAIBA IL<br />

Circa Dicccefin Parayba e remotilfimis nemoribus adhortos ob elegantiam tradudx<br />

Palmx confpiciuntur,quarum brachiafive rami caudam Pavoniam xmulantur.Barbari<br />

Caranaibam <strong>Se</strong> KJÌnachecariri, Lufitani Tamar appcllant, forte, quod frudus Dadylis<br />

fimiles ferae Eft autem atbor Palmx dactyliferx altitudine, habcns lignum iiifum,<br />

dutum, craffis nervis intus conflans, nullius tamen ufus : cortex extcrior grifeus fie cartilaginea<br />

terra ad aliquod fpatium fquamatus, fquamis ordine cochleatimpofitis; qux<br />

primo


HIST. NATVRAL. fic MEDIC. L<br />

IB. IV. 12.'<br />

primolongiorcs,fenfimfiunt breviores,imo tandem dcciduntfupernernamArbores<br />

adulnores caudic»fuperiorismedietatemhabent glabram, inferiorem folum fquama<br />

tam.Squamx enim mini ahudfunt, quamramorum qui exciderunt reliquix arbore m<br />

altum furgente,fie enafcentibus aliis ramis. Arbor in fummitate ramos fiios oibiculatim<br />

expandit, diredc furfum, deorfum, fie ad latera, ut Palma dadylifera, fèd lono-e eie<br />

gantiori afpedu.Ramus quilibet duos vel amplius pedes longus, fàtis craffus, compreffi»<br />

in utroque latete, fpinis duris nigris armatus, figura dentifèalpium referentibus<br />

Vnicum in cujuflibet tami extremirare foliumrotundx figure, eft ita plicis donatimi,<br />

ut manuariumfceminarumumbraculum, coloris viridis, ab exnemitate ad medietatem<br />

fete intiorfum fèdum in multa alia carinata folia, foliis Palmx dadyliferx<br />

ftruduraiìmilia: quodlibet ex his fèdis foliis duos circiter pedes longum. Duas has<br />

Carnaiba fpecies obfervavi fibi invicem multum fimiles, nifi quod mira foliorum <strong>Se</strong> corticis<br />

conformationc difcrepent, ut ex appofitis Iconibus liquee Vttiufque Arboris<br />

fcapus intetiot egregie flammam concipit, <strong>Se</strong> inftar facis diu fovet; ita ut mihi pei deferta<br />

peregrinanti fòlatio fuerit non folum ad illuminandum, fèd ad abigendaquxvis<br />

infeda <strong>Se</strong> ferpentes nodu vagantes.<br />

Intcì tamos folia feientes alii prodeunt longiores, nimirum quatuor aut plures pedes<br />

longi , in multos ramos, <strong>Se</strong> in ramulos lanugine albefcenteobdudos, expanfi alternarmi<br />

, five quafi ex vaginula prodeuntes. In ramulis hifce alternata fèrie exiftunt flofculipallide<br />

flavi, fine pediculis, finguli tribus foliolis conftantes. .<br />

Poftflofculos illos proveniunt frudus, figura fic magni tudineOlivx; primumvirides<br />

amari, non edules ; mox maturi nigrefcentes, evadimi dulces menfe Februario : fie<br />

•licetnoflratibusnulliusufus, gentilibus tamen tam ciudi quam prxparatiin deliciis<br />

habiti, Tir ade nuncupantue Tarde crefcit hxc Arbor.<br />

Folia apprime ferviunt ad tegcndas xdes fie coibes.<br />

Ex nominefiifpicaii quis poffet, hanc effe Atboiem qux fundit Refinam illam, qux<br />

hodie magna copia Europx infertur<br />

ex America nomine Caran-<br />

VRVCVRY!<br />

na. Verum tefle Ximene , longe<br />

abeft : fiquidem Refìna qux ab<br />

Hifpanis Caranna dicitur, ex longe<br />

alia Arbore fluie<br />

Ex vero qux intet Palmas filveftres<br />

Tucun <strong>Se</strong> Vrucury indigenis vocanrur,<br />

in rantam proceritatem<br />

nonexctefcunt, multoque cxteris<br />

funt humiliores, fie minus cognitx<br />

; quxdam fpinis afpeitimis<br />

horrent, fie ligno funt fetteo ;<br />

quxdam vero funt filisnonfpinofis,<br />

Vrucuri-Iba appellare. Flore ut<br />

Giocard.Vrui\us (qui fie Vrueurivocatut)<br />

ferunt racemarimutP/W*va.<br />

Quilibet eft Pruni magnitudinis<br />

, fie cupulxfquamofx infidcns:<br />

cuticula grifea,pulpa lutea filamentofà,<br />

pauca, dulci, conflans.<br />

Intus continet lapidem dui um,<br />

in quo nucleus candidus, edulis.<br />

lignum arboris ob perpetua filamenta<br />

contundimi, indeque Farina<br />

elicimi Vrucurivi dida, Lusitani<br />

Farinha do Pao vocant : rufefcentis<br />

eft coloris, <strong>Se</strong> defedu e-<br />

«lulis Farinx de Mandihoca prò pane<br />

ufurpatue Rami Arboris lentiffimi<br />

funt, ac ad multos ufi»<br />

appli-


Izg G V L I E L M I P I S O N I S<br />

applicantue Exfrudu fit Oleum uti ex fruduP/W^,fedhocdequonuncfermo,valde<br />

eli medicinale, impiimis advetfus Raiatum punduras venenatas. Nec puro, ptxftantius<br />

remedium dati contra illud malum. In ipfa Arbore nafcituiPolypodium <strong>Se</strong><br />

C4r^»4^,quxaquamfuppeditatpcregrinantibusadbibendum.<br />

Quatta Palmx indigenx fpecies Giocard : caudice tenui, tedo, gnfeo, exfurgit more<br />

arboris Coqueiro, fèd vix dimidix altitudinis. Floies flavefcentes cum ftaminul»<br />

flavisèfiliquaflavefbentepioveniune Hifce fuccedimt paivuli frudus racemofi more<br />

Palmarum ; qui cum icone à pidore non expreffi fimi. Adeo lenti» eft flons rami»,<br />

ut prò fcopis fie flagellis ufurpetue Infummitate Atbotis fohum convolvitur,ercdum<br />

inftar fiftulx. Frudus maturus nigricat, <strong>Se</strong> tune, defedu melior» nutrimenti, comeditur.<br />

T v e v' M.<br />

Quinra Tucùm,Va\ma eft mediocris alritudinis: fi frondes Cpet\es,Pìndovam\{\ cxtera,<br />

Palmam dadyhferam reprxfentat : truncum,ramos atque folia habet aculeata: lignum<br />

vcronigrum fie duriffimum, quo Indigenx fagittas exafperant. Frudus producitiotundos<br />

racematim, PruniDamafceni magnitudine fie figura, ducentos, trecentos, ficplures<br />

aliquando,uno eodemque racemo. Sues Si fimix iisfaginanrur. Oleum exinde limpidiffimum<br />

exprimitui, iifdem ufìbus quibus nuces P/Wme,dicatum,magniquc fit apud<br />

omnes paffimincolas. Frudus hi maturi exterius nigricant : nucleo funt albo non infilavi,<br />

prefertim recenti. Ex foliis Brafiliani filimi deducunt tenuiflìmum fie fortiffimum,<br />

rubicundo <strong>Se</strong>rico perfifnik.<br />

<strong>Se</strong>xta


HIST. NATVRAL. & M.EDIG LIB. IV. IiS><br />

AIRI'.<br />

<strong>Se</strong>xta^/mngens eft Palma, foliis longioribus, trunco fpinis acutiffimis undiquaque<br />

atmato, frudu rotondo ut cxteix Palmx, fed non adeo racemofo:medulla intuì albicarne<br />

pingui, fed non eduli Ugno eft nigro gravi fie duro, fundum petente, fiaquis<br />

uyiciatur : Z^fpecicm quidam credune Brafiliani fieTapuyx exinde clavas fuas conhciunt,<br />

fagittafque afperanr : qux ubi carnem penetraverint, tenaciffime hxrene E caudice<br />

vulnerato vinum elicimi-.<br />

<strong>Se</strong>ptima ^«/Palma n


13» GVLIELMI PISONIS<br />

C A P V T XII.<br />

Inaiaguatjuiba, Tmlgo Cocos,<br />

HAdenus de Palmis indigenis, fèquimt nunc Celebris illa exoticaper omnes Indias<br />

Coquoeiro qux a Brafilianis vocatur Inaiaguacuiba, <strong>Se</strong> frudus illius Inaiaguacu,<br />

Palmis de quibus egùnus, in multis diffimilis. Caudice eft, taro redo,fcd plerumque<br />

inclinato, quatuor, fie interdum etiam feptem pedes ctaffo: fie fxpe ad quin-<br />

INAIAGVACVIBA, vulgo Cocos.<br />

quagintapedesalto. Quapropter mirum eft, earum truncos poffe fic brevibus, tenuibus<br />

fie vix terra coopertis radicibus in aere fubfiftere, neque fuo multo pondere<br />

fic fruduum mole, venrifque etiam vehementibus fxpe eas quatientibus, humi concider<br />

e. Accedit quod pars caudicis humi proxima, non craffior aut fortior quam in fummitate<br />

exiftae Cxterum eft cortice cineieo, fie quafi vibicibus hinc inde tranfverfim<br />

no rato per ambi tum. Lignum non multi eft ufus ; conftat enim ex meris filamentis :<br />

efldulce fie quafi ladeo fucco tmgens, unde arbore cxfà a formicis appetirne Caret ramis,<br />

fed in fummitate quindecim, viginti aut plura habet folia magna, alata, inorbem<br />

difperfa, partim furreda, partim dependentia, gtato afpedu. In exoidio fuo hxc<br />

foha alata quadam textuta veftita funt, obfcure grifei coloris , qux folvitut fubfequcnteaha.<br />

Quodlibetfolium longum eft circitet fedecim pedes, ac in exortu unum<br />

circiter pcdemcraffum, diffccìum in folia five alas, ordine juxtafe pofitas aut oppofi-<br />

.-4<br />

tas;


HIST. NATVRAL & MEDIO. LIB. IV „ft^Ì^^^^<br />

desaur amplim;.onga in exrremiraribus M ^ ^ ^ ^ ^ ^<br />

fefat&fponrefeapenr. Antequam autem & pandar, caulis intus etritur "le "<br />

tercompofimspedemlongus, rreS aur quatuor digitos craflìis, in plures ramos Te<br />

dales aut femipedales divifus qui rami apre à natura in theca illa compicari ma'<br />

gnam fpicam reprarfcntant. Rami aurem hi onufti funr rriangularibus corpufcufis<br />

magnitudine amygdak excorricats, albis, qua: rudimenra funt fiorum & defi.de<br />

nncum Namrupravagma ramini fé explicant & oftendunr flofculos luteos Htac<br />

fuccrefc.tftucte.quilibetmfifteiis brevi pediculo, pennam anferinam craffo & cu<br />

pute,fquamisconftann ex rufo flavefcenribus. Pondere & duritie fumma nuca e""<br />

puthumanum excedentes proferr. Toro anni remporemaruris parireratqueimmal<br />

tunsfruaibus decorarur, qui arcte& racematim caudicis fummitati adhzrefcTr<br />

&putaminibuscrams,filamentofis& renacibus veftiunrur: qu.bus fublatis 1 eneus<br />

caUx apparer : quem fi immarurum perforaveris , aliquando fupra heminanfduTciffinu<br />

^gratinimi liquoris emirrer , qui aftu frigidiiìimus licet, potentìa Tamen<br />

caliduseft,&tenuiorumpartium, urinamquecunctanrern provocar Nucibusautem<br />

mamrat.slaaeusillehumorco„denfatur&coagulii„ftar P calarmfcrVProS<br />

concavoadhxrefcir quiexemtus acmanducarus vix ullinudeo,quamvisfapidffimÓ<br />

laiTans&fcorburoinfeaisvalde experirur. Calidus & humidus exiftir in primo .ra<br />

du. Oleum inde premendo exrraftum, in plurimos culina: & pharmacopSus're<br />

fefvarur,necamygdalorumoleopra:ftantiacedit. F macoposxuiusre-<br />

Per os affurntum peftoris malis mederur Oleum, alvum quoque laxat, fi largius exh.beatur:exaltolrfSmiruminmodumprodeft,urinafquecier<br />

' ular g' u «x<br />

Procrea liquor quidam ftillaririus, albicans &eximia;vircutis exinde elicitur rè<br />

rr*ro^^ c o & utifimus > 'SSr^<br />

colmetica adhibitus. Obfervandum aurem aquam illam copiofiffimam & OTariffi<br />

"aTrarrNuTeuraT" nUdbUS - : * P k ~uris tantum mXamfncque<br />

pelfenit tUm ° PClmC fapete • * mm ad fum m maturirar q em<br />

E trimciporroverricemedmlaquxdam albiffima quafibulbofaqua;Palma dicitur<br />

atbufcutemftar nova:, exfurgit, qu* exloculo, quo continebaturITouZjsZ'<br />

dem fere qualitatis, cujus concrerus ille nucishumor, de quo iam 2 exX<br />

quz non cruda folum, fed & cofta inrer epulas appon tur & rum 1W? r '<br />

AtquehscdePalmisearumqueMedicispradidiisdiaafintiquarumaliaus imnri<br />

fiuL?m£r„r„tt<br />

Caudlc ' adna " vcftium materiam; folia, tecra*dium:<br />

pER^uTfir i !^ daay,ÌfoafoÌ , be, ; e rU P erfedco: tum< ! uod in r luli Euro-<br />

C A-


Ijl G V L I E L M I P I S O N I S<br />

C A P V T XIII.<br />

Aroeira five Lentifcus.<br />

ARborarenofis, littore imprimis fie promontorio Olindx frequens, Aroeìra imncuparur.<br />

Myrro fìlveftri noftrati qualitate non valdc abfìmilis, ad Lentiicos tamen<br />

lefetii debee Forma quoque fie qualitatibus Petuvianotum Molle fimillima<br />

de qua arbore Clufius, Monardes, Garcilaffus fic alii. Prxter cximias facultates,<br />

quas cum Araca, <strong>Se</strong> Myito, teliquifque<br />

A R o E i R A. afttingentibus fie odotiferis arboribus<br />

haber communes, hifce peculiaribus poi -<br />

let, quod refinam fundat fragrantiffimam<br />

inftar Lentifci, ex qua cmplailriun<br />

adverfus frigidos affedus componitue<br />

Sunt autem folia in tamulis bina fibi<br />

invicem oppofita, fie quinque autfèptem<br />

in extremitate. Ad cujuflibet ramuli exortum,<br />

ramulus eft brevior, pieni» fiofculis<br />

minimis, qui conflant quinque foliolis<br />

ex albo fubluteis.<br />

Floies hos fequitut frudus nimirum<br />

quafi uva, baccis piena, magnitudine piperis<br />

initio quidem viridibus, per maturitatem<br />

autem rubris, fed rubedo illa in<br />

folo cortice tenui, quifpontefeabfolvit,<br />

ficdeciditgrano deciderne: granum autem<br />

quod pellicula contine^ut, rotundum<br />

fie compreffum acokaginofùm, odorisjucundi<br />

inftar fceniculirecentis triti,<br />

fic in fé nucleum parvum lenta cuticula<br />

tedum continens. Maturcfcunt baccx<br />

menfè Iulio, quod eft, tempoie hyberne.<br />

Earum acrimonia fie ficcitate carnes<br />

reccntes à putredine confervantur.<br />

Oleum quoque ex fucculentis illius<br />

baccis expiimiuu, eidem ufui cum refina<br />

inferviens.<br />

Folia infignem <strong>Se</strong> nobiliffimum odorem<br />

emittunt,fi conteranrur, quxfubamara,<br />

cum quadamviadftringendi, aromaticas<br />

calidafquc partes habent conjundas, quemadmodum è balneis <strong>Se</strong> lavacris,<br />

qux ex illis fiunt, videre eft.<br />

Has vero virmtes tam profonde exetit, ut pei deflillationem foliotum, imptimis<br />

recentium, odorifera fic adftringens aqua inde eliciatur, qux tum ad pclkndos corporis<br />

aftcclus, rum ad delicias fervatue<br />

Tempore paroxyfmi febricitanti, Empiricorum more , exhibent cum fucceffu<br />

oculos feu gemmas arboris ex aqua nodurno roti expofitos.<br />

Cxterum iciendum eft, in ramis Aroeira luxuriarefxpe polypodium, ilio quod è terra<br />

prolilit longe probatius.<br />

C A-


HIST. NATVRAL. fie MEDIC LIB. IV. m<br />

C A P V T X I V.<br />

Vrucu &- Iaqabucdio.<br />

LOcum inter arborefeentes Plantas obtinet Vrucù, filvefliis quidem, fed ab Incolis<br />

inter hortenfes fic fativasjam olim tranflata; mulraque etiam nunc induftfia<br />

eam exeolunt ; partim ut granulorum folliculis involutorum minio fefe<br />

exornentaepingant, partim vero ut Lufitanis divendant, quxftumqueex tindurailla<br />

V R v e v'.<br />

Orellana vulgo didafaciant. Lingua ipforum hanc piantarci Vrucu didam, ClufiusBixamAmericanamOviedieffe<br />

exiftimat. Fé Ximenes eandem accurate deferibit, fùb<br />

nomine Achiote. Etfiuduumgianatubra delicatxpotioni CheeolaU qux ex frudu Cacao<br />

fit in nova Hifpania, tam fàpotis quam coloris graria mifeer i, teftatue Ego noftrx<br />

Vrucu atbotis fie frudus Icones feparatim exhibeo,utfiliquatum figurx magis dilucide<br />

apparerenteutiofo ledori.<br />

Foliis eft grandioribus fie mucronatis, figura cordis, ut pingi folet, alternatim pofiris,<br />

in pediculis, duos, tres, inter dum fie quinque digitos longis, netvum fecundum<br />

longitudinem fie venasobliquasinfeiiusptominenteshabentibus, lxte viiibus: cauli-<br />

M bus


154 GVLIELMI PIS O N I S<br />

bus calamo fcriptorio tenuioribus, ligno albo fie cortice fufco, inftar. Coryli. Circa<br />

exnemitatem lamorum in brevibus pediculis multi ptoveniunt fiores , in uvx<br />

figuram difpofiti : quilibet flos eft tofx magnitudine , quinque foliis conftans albis<br />

incarnaris dilutis. In medio cujufvis floris ingens numerus eft ftaminulorum luteorum<br />

apicibus purpureis : vix fenfibilem aliquem habet odorem. Poft florem frudus<br />

fequiturinfiliquamyrobalani oblongi figura, feupyramidali rotunda fefquidigitum<br />

aut duos digitos longa : (ut ex appofitis frudibus liquet) qux depofita viriditate immaruriratismoxubimamruerit<br />

matura rufefcit, eftque tota hifpida ob fila prominentia<br />

fed non aculeata. In qualibet autem filiqua ultra triginta, imo quadraginta grana<br />

, quodque fuo pediculo innitens, continentur, figurx conicx acutx, fie in duobus<br />

latenbus quali digiro compreffum. Color granorum infigniter miniatus <strong>Se</strong> fplendefcens,<br />

fuccoque tali madens , ita ut ad tadum inficiai manus egtegio miniato<br />

colote. Grana recentiafuntmollia, cum pundulis atgenteis. Siliqua manna fpontc<br />

fc aperit: grana ficcataevadunt rubra, obfcure nihilominus ramen, ut antea, tinduram<br />

in fé continent ; fic recentia five ficcata ufutpari poffunr : Trita fimpliciter<br />

in aqua fimplici feu ftillatitia , egiegiam dant tinduram miniatam. Colleda grana<br />

in maffam coguntur , fphxrulxque fie tabellx in multos annos durabiles inde<br />

conficiuntui, quxinEuiopam ttanfmiffa longe lateque diftrahuntui. Cum urina<br />

mixtaL, tam pertinaci colore tingit lincos pannos, ut in pofteium elui non poffie<br />

Magiftermm etiam inde, more coralli, prxparatur fie in ufus refervatue Grana recenna<br />

matura fie exficcara, inque paftillos confotmata, quantitate indefinita, cum<br />

pulte ex Tipioca , qux Carimd dicitut , alioque conveniente decumbentibus cxlnbent,<br />

live veneno, five aliunde infitmitatem connaxerint. Corroborar Ventriculum,<br />

venttifque fluxibus prodefl. Cum aqua ejufdem temperatutx haufta mitieat<br />

xflus febriles. °<br />

Radices ipfe, nec grana, multi funtfapotis, ptoinde admedendum faciliores, cum<br />

aliqua ficcandi fie aftnngendi qualitate. Radix cum carne gallinacea coda, ptfcter<br />

croceum colorem, bonum faporem conciliar. Incolaium nonnulli radices granis prxicrunr,<br />

quod harum recens, illorum vero ufus longe fit antiquior, fie vicem Croci terreftns<br />

(ficut de Curucuma I. Bontius remili) fuppke Tum extradunv ejus ex vino<br />

adulto confedum fibi refervant. Quod etiam nunc hodie colonorum non paucos<br />

imitati videmus.<br />

r<br />

A Ltiffima arbor eft, cortico grifeo, duro fie inxquali, inftar Quercus veteris. Folia<br />

-L- ±j uniora rufa funt, vetuftoria autem viridia, umilia foliis Mori,in ambitu ferrata, fie<br />

quodammodocontortafieincurvare Poft florem (quem nondumviderelicuit) fequittir<br />

frudus menfe Marno magnitudine capitis infantis, qui fuo pediculo ctaffo dependee<br />

Cornee eft ligneo ochrx coloris. Capaciffimi lii fic fummx dutitiei calyces funt,<br />

ore in tetram obverfo, fie operculo, admirabilinaturx lufii, inftar pyxidis, optiti. In<br />

iis continentur nucesjucundi faporis,qux ubimamritatem fueiint confecutx,excuffo<br />

illico tegumento, fine cujufquam auxilio ècalycibus decidunt, fie giatiffimum incolis<br />

xque fie animahbus fuppeditant alimenrum. <strong>Se</strong>mel in anno marurefeunt, media<br />

videlicethyeme. Sapore fie exccllentia Piftaceis adxquantui, ficvenetemfopitamdicuntur<br />

excitare.<br />

r<br />

Potiones <strong>Se</strong> pultes, tamadMedicinàmquamadepulas ex illis compatantue<br />

^ Oleum quoque pinguiffimum ex illis exprimitur, Amygdalino calidius; nuclei enim,<br />

e quibus ehcirur, in fecundo gradu calidi fie in primo ficciperhibentue Prxftat affatis<br />

quam crudis vefei, quod capur infeftcne Plufquam triginta ordine ipfi calyci, mediante<br />

vincola materia, agglutinati hxtent,figuiaque fere triangulari exiftunr, Myrobalano<br />

Cnebulo non adeo diffimiles. Tantx dutitiei hx pyxides funt, ut Tepuyeiis non fo­<br />

lum vafa potoria, fed fie difeos, fie ollas fufficiane Cxtetum atbor' in faltibus fie locis<br />

TanXfuetii 1S t<br />

IuXuriac ' ut J Llil0 ^citimi, fufficicntifuftentaculofrudus ejus ali-<br />

Dux reperiuntur fpecies fibi fimiles ,extcrnafigura,fedqualitatibus internisdifcrcpantcs.<br />

Vtnufque lignum, putredim mire refiftit,unde obfummamfimulduri-<br />

tirametTlu n ° rUm fUm aXeSCXlU ° fabnca ^ ur > cxterafqucarboresmul-<br />

Corti-


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIO LIB. IV. iU<br />

IACAPVCÀI'O ARBOR <strong>Se</strong> FRVCTVS.<br />

Cotti<br />

Avfu<br />

pf ? CrCa COntufl &ritc P^P^atìnaupegis locoftupxinferviune<br />

maCT^f datm f dcmìo Iacapucaio atbot, priori fimillima, nifi quod calices<br />

hnS^A n P loducat > car " m q«e nuces dignitate infetioies habeantur: quippe ex<br />

immodcratoulaiumufu, quibufdamcapillosdefiuxiflèIncolx teftantue '<br />

M * C A-


i}* G V L I E L M I I* I S O N I S<br />

C A P V T XV.<br />

Cjuitys diverfefpecies.<br />

VArix arbores excelfx Guitys, ejufdem generis frudus flavefcentesproducunt,<br />

pauca carne, magnoque lapide ovalis figurx intus refertos ; quorum fruduum<br />

ad minimum mihi rres vidiffe fpecies contigit, Guiti-coroya, Guiti-toroba, <strong>Se</strong> Guitimiri,<br />

didos; qui omnes, vel medicinales, vel efculenti, fed a paucioribus expetiti, excepto<br />

primo, eoque prxgrandi, fic àmagnatibus in deliciishabito.<br />

GVITI-IBA L<br />

Prima arbor Guiti-iba, cujus frudus Guiti-coroya dicitue Cortex arboris eft grifeus,<br />

altitudine, foliditate <strong>Se</strong> durationeipfam Quercum fuperans, lignumque à fabris in<br />

prerio habitum. Rami folia habentalteinatimpofita, oblonga,linguxlere figura, ad<br />

raduni inftar corii Hifpanici, nervo redo fie conis obliquis diftinda, hinc inde molli<br />

lanugine obduda. flores in longum quafi fpicam longefti, inodori, parvi, flavi, quos<br />

pidor non expreffit. dm floret fie tatde frudificaefubinde alterum latus arboris uno anno<br />

, alterumiecundo, frudusproferrmaturos, terno quiefciÉ, quarto demum toerfiudifera.<br />

Frudus pomumvulgare magnitudine excedieinfoimistotunditatis fie tuberoius.<br />

Color cutis eftinftatpanis atti ; pulpa mollis,flava, gtati ac dulcis faporis fie odoris,<br />

panem recentem xmulans. Lapis ( quem hic ex frudu exertum vides ) magiutudine<br />

fie risina eft ovi anfèrmi, cornee lignofo, hirfuto, continens nucleum albicantem,<br />

non cdulem, fed medicinalem, confillentianucis Cocós aftringentis. drachma ejus<br />

plu^


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIO. LIB. IV. ,57<br />

ì>ìus minus rafa optimo cumfucceffu ex liquore datur convenienti contra dyfenteriam<br />

Idem prxftat nuclei infufùm duplici quantitate exhibitum ad fiftendos quofvis fàneui^<br />

nis fluxus. &<br />

<strong>Se</strong>cunda quantum prxcedenti<br />

altitudine cedit, tantum<br />

Elegantia eam fuperat Guyti-tùroba<br />

dida. Folia enim fert in<br />

frondescongefta, fàturate viridia,<br />

fplendemia fie craffa inftar<br />

pergameni,ad tadum lxvia, cxterum<br />

figura nucis Iuglandis<br />

foliis non diffimilia. Inter copiofa<br />

folia ad frondium extiemitatesin<br />

ipfis ramulis egregie<br />

copiofi flores proveniunt flavi,<br />

odore <strong>Se</strong> magnitudine fiorimi<br />

Tilix. Diu floret tardeque frudificat<br />

idque menfibus xflivis.<br />

Gaudex diffeduslac acre exfùdat<br />

inutile. Frudus Aurantix<br />

quidem eft magnitudine, fed<br />

non figura, quiainxqualis eft fu -<br />

perficieific formxfuperius rurbinatx,<br />

dulcis fàpotis fed odoris<br />

fortis fie naufeabundi. Maturefadus<br />

è purpureo flavefciefponteque<br />

decidens edulis fit, alias<br />

enim noxius ob ladeum fùccum<br />

acrem. Lapis coiitentus Iuglandis<br />

eft magnimdine, fèd figura<br />

compreffiori, altera parte gtifei,<br />

altera umbrx coloris fplendentis<br />

; huic nucleus inclufus eft<br />

iifdem ufibus dicati» ut fupra.<br />

I I.<br />

Tertia Guyti-iba, cujus frudus<br />

Guyti-miri dicitur. Prxcedentibus<br />

Guytys minor <strong>Se</strong> tenuior.<br />

Foliis eft oblongis fplendentibus,<br />

inferius alba lanugine<br />

obdudis. cuilibetferefoliorum<br />

pediculo uvulx , parvis globulis<br />

veflitx adnafeuntur , unde<br />

flofculi albiprodeunt cum multis<br />

ftaminulis eredis ficut exhac<br />

icone feparatim pofita liqtiet.<br />

Menfibus Marrio fie Aprili frudus<br />

magnitudinis fie figuix ovi<br />

gallinacei, flavefeentis coloiis,<br />

profere Caro frudus pauca,<br />

mollis, dulcis faporis, quafi mu^<br />

feus admixtus. Lapis ovalis villofus,<br />

magnum quoque utexteri<br />

Guytys nuclcum ficcum amaricantem<br />

aflringentem continet,<br />

qui fupra enarratis minus ufualis eft.<br />

M C A-


I}8 GVLIELMI H S O N I S<br />

C A P V T XVL<br />

lanipdba, Acajd, Tapid &- Tek[a.<br />

VNa ex procetioribus Brafilia. arboribus eft Unipdba : qiix figura convenir cum<br />

Fago. corticem habet gryfeum feu canum; lignum fragile fie medullofum.<br />

Ramifoliisveftitioblongis, linguxbubulx figuta, fcdinutraqUeparte faftigiatis<br />

feptem,odo velnovemjuxtafcdifpofitis,unum aut fefquipedem longis> fupetius<br />

fpkndentibmacmlute virente<br />

fé imptimis decembri Decidunt, non omnia quidem fimul, fed pars illorum, diverfo<br />

tcmpote. Mox nova prioribus multo lxtioia fie majoia acquint, idque fingili»<br />

Vorem £Ì


HIST. NATVRÀL fie MEDIC LI È. ì't. i0<br />

inftar, putrcfcimt atque efui àpta fiunt, unde à plebe noftrate^appdlantur fòoi m*<br />

pH$J <strong>Se</strong> toto anno proveniunt. Cruda, non coda appetuntue Saceharata fie condita<br />

lautiorafùnt. Contra fluxum ventris feliciter exhibentue Ardor es palati fie ftomachicompefcunt,<br />

fanifque <strong>Se</strong> xgris fòlatio funt, nifi quod fottioris fint odoris caput infi<br />

cientis. Immatura poma trita fie in cataplafmatis fotmam redada > ulceribus mali<br />

gnis fie clavis luis Venerex imponuntur.<br />

Vinum, quod ex illis exprimimi, in eofdem ufus icfervamr, fed vetus redditum calidius<br />

exfiftit, minufque adftiingens.<br />

Ex pomo nondummatuto vi ignis liquor em extiahunt Indigena*, quo adverfus eadem<br />

mala muntile<br />

Ex pomi cortice immaturò pigmenti quoddamgenus eliciunt,quodrecens aqueum<br />

eft, moxnigrefcit, quo corpus pingunt, utveflitum nigrum eminus, fcedo equidem<br />

fpedaculo , mentiantut, ficut ad bellumituti tettibiliotes hoftibus evadane Nullum<br />

aliumufumhic fuccus habet, adncquitias dumtaxat excogitatus. Tindura enim illius<br />

corporivel chartx illita,citca nonum diem evanefcit ; nulla alia rarione ablui<br />

poteft. Lignum feu ramus decerptus eodem modo tingie Fr. Ximenes eandem arborem<br />

in nova Hifpania crefcere -, eifdemque ufibi» dicaram teftatur, quam Xahuali<br />

vocane<br />

Àc A I A<br />

V Etuftiorem <strong>Se</strong> fròndofiorem arborem<br />

in Brafilia me vidiffe vix memini.<br />

Cortice eft craffo, rugofo fic è cinereo<br />

albicante, inflai Sambuci. Altitudine<br />

ptoceram <strong>Se</strong> patulam Tiliam fuperae<br />

Folla illius funt lxvia, direde fibi invicem<br />

oppofita, adquatuot inteidum<br />

digitos longa, fplendentia, nervo lato<br />

fecundum longitudinem fie venis tranfverfis,<br />

fie juglandis foliis haud abfimia.<br />

lia, verum acutiora ; qux media xftate<br />

deponit, novifque antehyemem decorami,ut<br />

redintegiato quafi robore frudum<br />

melius proferat. Flofculos ha-><br />

bet copiofbs, in magnos tacemos congeftos,ex<br />

albo fubflavefcentes : poft flores<br />

pioveniunt puma flava , noftratium<br />

magnitudine <strong>Se</strong> figura; paucx quidem<br />

, fed fùcculentx carnis : lapidem<br />

continentia magnimi ex filamentis lignofis,<br />

nec dmum, fèd dentibus cedentem<br />

; qui nucleum continet in fé, et<br />

albo flavefcentem. Ftudushicgiatieft<br />

acoris, ac proinde inter tragemata locum fibi vendicai, fie tunica tenaci veftitue Fa?cundiffima<br />

eft arbor, toto fete armoftudtificat. Frudus maruri ftatim decidunt, tet^.<br />

ramque omnem tegunt, fiefuaviffimumodorem fpirane<br />

Intei refrigerantes <strong>Se</strong> aftringentes habiti ufque adeo, Ut immaturi dentibus inferant<br />

ftupoiem, quiexmanducatione dutiotis alicujus ligni rollimi. Naufeabundis fie xftuantibus<br />

piofùnt,fie conti a fànguinis alvi fluxus in pi etio habiti. Vinum ex iis conficitur,<br />

quod verus inebriar. Gemmx fie fummitates hujus arboris fanis <strong>Se</strong> xgris in acetaiiis<br />

exhibentue cxquibuscontufis emanar fpuma fottis fie tenuium pattuirci, qux oculis<br />

mditainflammationes aicet, vifum clatificat,nxvos fienubeculas oculorum tollie dolor<br />

quem primo infert, facile evanefcit.<br />

Foha,lucci, oculi fie cottexextetnis juxta fieinteims affedibus medentur , qux<br />

omnia in gargarifmum, contra guttutis inflammationem fie fimilia malapixparantui;<br />

vel in lavacro, contra multos externos pedum fie corporis calidos affedus adhibentue<br />

Foha, imo fie lignum , fapor is funt egtegie acidi fie aftringentis,ac ad appetitimi pro-<br />

' M 4 ftratum


140 G V L I E L M I P I S Ó N I S<br />

llraturatevocanduraficfitimlevandam utiliteiufuipantue ^ ^ ^ ^<br />

nes affas exjuniotibus foli» triàs gratiffimi fapor». Lignum rufum <strong>Se</strong> leve ut fuber,<br />

T e c u r c ^<br />

plumis elegantei veftitx, mextremiratibus ramorura affabre .^corccircnependulos<br />

Fuos nidos conftruant, ut infidias ferpenmm aliorumque noxiorum infederimi declincnt.<br />

T A P i À\<br />

InVrbeOlinda, totaque fere prxfeduraParnambucenfi74/i* arbor nafcitue inFacri<br />

altitudinem affutgit, ligno fragili, medulla fàmbucina, cortice lxvi, cinereo, multos<br />

habet ramos ; fie folia in fingulis pediculis tiixfibi invicem appofita, lxvia, fplendentia,<br />

fuperne fatui atiote, infeine dilutiote virore confpicua.<br />

In extremitatibus tamuloium plutes pediculi, cerafini quafi, colledi, in quorum<br />

quolibetflosnafcitur,quatuot foliis conftans albis fiedigitum longis. Quodlibet habet<br />

fuumpetiolum, figuia feiii venabuli, fieneivum fecundum longitudinem, ac venulas<br />

obliquas virefcentes, <strong>Se</strong> cum his altematim pofita quatuoi foliola brcvia virefcentiatintei<br />

omniahxc enafcuntut ftaminulamultafubrufa. Frudus ferr nunc copulatos,<br />

nimc folitatios, figura,magnitudinc, coitice,8e colore Aurantiis fimiles, edules<br />

quidem fie dulces, fed naufeabundi odoris, lapillis duris oblongis flavis, nuckumque<br />

contincntibus referti.<br />

Folia contufa excellcntiffimo funt remedio contra malum hic perfamiliare Ani inflammationem,<br />

fi exterius applicentut, txdatumqueinftai anoi ndantur: omnes denique<br />

fetvotes refrigerio fuo reflinguunt, dolotcfquc mitigane Prxter hxc auribus inditareftituunt<br />

dolores capitis ex calorenatos.<br />

r Dux


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. Li E. IV. 141<br />

Dux hujus vaftx<br />

arboris reperiuntur<br />

fpecies. Prioris lignum<br />

judicatur duriffimum,<br />

omniumque in his locis<br />

nafcentium giaviffimum,<br />

quam.Lufitani<br />

<strong>Se</strong>tim app'ellant, feda<br />

menondum vifàm. arbor<br />

inff udifcra habetue<br />

lignum puttedinis<br />

quafi expers omni corruptioni<br />

t efiftitac pioinde<br />

navibus fliuendis<br />

dicatum. Alteia, qux<br />

mihi innomit, folio eft<br />

glabio , magno, uno<br />

nervo redo, <strong>Se</strong> rarioribus<br />

venis obliqui^<br />

prxdito. Frudumfert<br />

Aurantio Malo majorem<br />

, cortice craffo ,<br />

duro, fulvo, cinereifque<br />

maculis variegato,<br />

quo melleus quidam<br />

liquor continetui,dulcedine<br />

fùa cettans cum<br />

Sacchaio , cui nuclei<br />

multi funt peimixti,<br />

qui, exficcato liquote<br />

pomi,ftrcpitum edunt<br />

ut capita papaverum.<br />

Ab omnibus paffim<br />

Barbaris peregrinantibus<br />

frudus ob dulcedinem gratam expetitus eft: Europxis tantum prò pedoris morbis<br />

in ufu habitus.<br />

C A P V T XV I I.<br />

Araticù diverfe fpecies.<br />

AEaticu arbores Indigenx varixhic confpiciuntur: quarum dux, qux Araticù-Vonhe<br />

<strong>Se</strong> Araticu-apeaBrafilienfibus dicuntur, parum differirne<br />

Araticu-ponhe enim eft arbor caudice, ramoi;um figura , corticis colore,<br />

Aurantix Malo fimilis, fed folia, flores, fie frudus differunt. Folia craffa fie'folida,<br />

oblonga, alternatim fibi invicem oppofita, fupetius faturate vitentia, fplendentia<br />

, inferius dilute viridia, craffa , <strong>Se</strong> ad tadum folida , in exnemitate acuminata.<br />

Hinc inde flos provenit magnus, primo fuavis, mox naufeabundi odoris:<br />

totus flavi», compofitus exteriusex tiibus foliis cordiformibus, inftar corticis Mali<br />

Aurantii, craff», erede ftantibus. Hxc in fé continent alia tria folia minora, ita<br />

intei fé compofita, ut integtum globum, intetius cavimi, magnitudine Nucis juglandis<br />

teprxfentent, <strong>Se</strong> in eo ftamen rotundum luteum Cum apice fuo orbiculari.<br />

Floret menfibus <strong>Se</strong>ptembii, Odobri, <strong>Se</strong> Novembri. Flores multi fingulis diebus<br />

fé aperiunt, fie mox fponte decidentes, ob giavitatem, ftiepitum intet cadendum<br />

edunt, quafi aliquis baculo feiiiet aibotem. Florem fequimt frudus ; qui maturami<br />

ptxfertim Decembri fie Ianuario, eftque figurx turbinatx ; cutis ejus quafi<br />

fquamis ex albo viridibus videtut compofita, cum tubetculis exiguis fufcis, ita ut<br />

nucem


GVLIELMI PISONIS<br />

Nueempineam d.ceres. * « ^ « $ £ g Z $ S ^ A<br />

&nucleisvar,isinrermixra. 0^e^PX^3tóSc&fititolis.Eolofubacido&acri.<br />

Ex arbore pendens fponre moll ^ m ^Zmct, qilod feorfim<br />

& X ^ ^ c per omnia eftfimilis ****** «traque f X T o n ^ t S<br />

minibus ex fulvo nigticantibus turgida.<br />

A R A T i e v<br />

P O N H E.<br />

Araticu pana , in arborem exerefeit haud grandem, ramis Aratuu-ponhe fimilibus,<br />

fed foliis minoribus, figura ut folia noftiatis Pyri. Flos ejufdem figurx fie totidcm<br />

foliis conflans, quot Araticii-ponhe ; fed minoi eft, fie intus lutei, extus vetofanguinei<br />

color». Frudus figura <strong>Se</strong> confiftentia fimil» priori, fed minor: cortese fcoulpa aurei<br />

funt coloris, odoris ut cafeus putridus, fie multos nucleos habentes ex fovoalbicantes.<br />

Radices agii hxc atbot amplas, ctaffiffimas, longas, hgno levi inftar bubcris,<br />

ex quibus clypci formantut, leves enim funt, nec fagittx aut gladioium idus penetrare<br />

poffune lcon ejus exhibetur in libro de venenis.<br />

Notatu autem dignum, ejus tadiccm in paludibus ciefcentem, profunde in terrari.<br />

defeendere ; ( quod tamen in aliis Brafilix arboribus haud facile confpicias) unde ere-<br />

^ dibile,


HIST. NATVRAL. & MEDIC. LIB. IV. H3<br />

dibile, noxiam ejus frigidamque qualitatem, qua frudumnocerecònftar, ex infefto<br />

tetrx frigore acquirere.<br />

K^iraticudomato excrefcitut AraticuPana. Fert frudus congeftos, oblongos, Cxpx<br />

junioris oblongxfigura, vitides,quiinterius finguliduohabentfpkndentia femina,<br />

Amygdalx figuta <strong>Se</strong> magnitudine.<br />

C A P V T XVIII.<br />

Caaróba.Tinddiba^Anbutbafhe Saffafras& Ibiraéefive Cjuaiacum.<br />

C<br />

Aaróba filveflris arbor , terris potiffimum glebofis in Pixfedura Parnambucenfi<br />

deledatue Siminus felici folo crefcat, parvx arbufculx vix xquatur. Florem<br />

fert è cceruko purpurafcentem, idque menfe Iunio : <strong>Se</strong>men autem nigri-<br />

C A A R o' B A.<br />

cans,quodmaturefcitmenfe <strong>Se</strong>ptembri: Frudumrarum, fedinutikm,phafeolomaximo<br />

iimilem, qui maturus fadus aperitur, manetque vacuus.<br />

Ejus folia oblongafunt, lingux figuta,dilutc vitidia, neivo fecundum longitudinem<br />

fiecoftisobliqius eminentibusprxdita. Guftu funt amarai ficcata fie contuf! fomentis<br />

ac balneis pendonea. Qux ex illis conficiuntut remedia, etiam interne affumta, cxficcandi,mundificandi<br />

fic fanandi vi pollent: quod feliciter in plurimis chronicis fie articularious<br />

morbis, imprimis autem in Lue Venerea curanda, fum expertus. Eadem nita<br />

atque in emplafttum prxparata, ulceribufque applicata , mirificeprofunt, morbumque<br />

radicitusfxpe expugnant. Praefertim, fi repurgato pr imum corpore, eorum decodum


GVLIELMI PISONIS<br />

144<br />

fudoresprovocentur. EBoribusquoque componimt<br />

dum per aliquot dies bibatur, fie<br />

confervamau eundem ufum.<br />

P I N D A l'[B A.<br />

i- Fduitur filveflris hxc arbor Finiaiba, ànonnullis indigenis zfcr. quoque dida, ob<br />

q tquitur ìuveirris "«^ femientis verse/*«r« qualitatibus ftuduum fie cor-<br />

£ l f e O S A S S E : S ejus tenue. Proceraefladmodum arbor.<br />

&in fummamaltirudinemrectaaflurg.t ( menfibus Deccmbri&Ia-<br />

MCnf 'b US f^e'ccidu'nr- q u i f i t e K S « nrunrque.mguam,<br />

S — 5 £ X feminenigto ob.onfo, quod ini.Iiscontinomi,<br />

quodiumperumredolet corrobofant,& difettaneflatus Tum<br />

con^npplLtrlrLpenrummedentu, ^ ^ - f a ^ m pu.verem<br />

redaais&exLcaris gargarifmata conficiunt contra &«£*£*»"£ ^<br />

Excoquunrur ut refervcnrur in oflìcims. Cuhnis quoque vicem 1 iper.s p<br />

^ Ex Arboris denique corticibus, funes igniarii, quo milita ignem fovent, confi-<br />

d X'aruEc,fpec.esvera/fe«efcArbor^^<br />

punftulis albh Lato.In ramis ramulos alrernatim pofitoshabet & folia angufta ac<br />

minata, figura foliorumSaficis, fupernefaturateviridia, glabra,fplendenna, mtcr,ic


HIST. NATVRAL. fie MEDIC LIB. IV.<br />

I B i' R A.<br />

cinerea fie quafi lanugine teda : qux deorfiim fé inclinane Flores fert menfè Februario<br />

albos odoratos, ad lingula paria foliorum binos. Frudus eft ovalis, <strong>Se</strong> magnitudine<br />

avellanx:fàpoiis atomatici ac aciis,qui loco Piperis incibis ufùrpatur ficcatus ficinpulverem<br />

redadus. Habet enim infignem vim aromaricam, nec ita acris eft ut Capficum.<br />

Cottex arboris primo albus eft, quo detrado ftatim rufefcie Loco funium ufùrpatur<br />

, eft enim lentilfimus. Ex eodem etiam fiunt funiculi igniarii prò fclopetis.<br />

IN vaftiffimis <strong>Se</strong> diffitis fàltibus duxveltresinfigniumfie fragrantium aiborum fpecies<br />

reperiuntui, qux Anhuiba ab Indigenis dicuntur. Quarum quxdam albicante<br />

fie flavefcente funrligno, ac proinde Lufitanis fedro-branco vel Canéla obodorem<br />

didx:Brafilienfes Anhuypitangavocant. Foliis flintpatvis, anguflis fie tenuibus. Quxdam<br />

^»£«^*-^y^didx, quatum lignum merito ab Hifpanis Paofuncho nominami,<br />

quod infignifoeniculi fragranria rotam domumtepleat, tam ipfùm lignum quam cortex<br />

fie radix. Proinde Monardis defcriptioni citca lignum Sajfafrasnon acquiefcendum,<br />

licet accurate ufùm fic abufum ejus defcripfcrit : nam cum de deledu fie prxftantia partium<br />

arboris agir, Sajfafras Floridx decorticatum lignum vix dignitatis ullius effe aifitmat,<br />

cum hoc Btafilienfe eximix virtutis <strong>Se</strong> dignitatis habeatur, atque a cortice liberatum<br />

in aliquot annos immune ferverne<br />

Ad hxc fortioris odoris eft <strong>Se</strong> efficacix, atque ad fecundum caloris fie ficcitatis gradumaccedie<br />

Illa autem qux inter majores fpecies Anhuiba five Saffafras recenfentur,Pini funt ma^gnitudinis<br />

fieformx. Nam prxterquam quod funt trunco unico, valido fie redo; ramos<br />

in cacumine habent cotonx inftar ornate expanfos, fie inftar Pinus repurgarx,quemadmodum<br />

ex appofita Icone liquet. Cortice funt tenui, glabro, ex gilvo nigricante, ve-<br />

N luti<br />

l *S


\^6<br />

AVHVI'BA five SASSAFRAS.<br />

G V L I E L M I P I S O N I S<br />

luti odore, ira <strong>Se</strong> fapore admodum aromatico,<br />

ad fceniculaceum accedente. Folia quoque<br />

limi odorata, ficulnea, tenuia, obfcurc<br />

viridia, laciniata fie foliis vitis albx finidia:<br />

flotibus frudibufque adirne incognitis. Radicibus<br />

denique funt nunc craff»,nunc tenuibus,adtertx<br />

fupeificiem expanfis. quarum<br />

cortices, arborum corticibus ut odoratiores;<br />

ita <strong>Se</strong> in Medicina prxftanriores, ultraque<br />

fecimdum gradum calidi fie licci habentue<br />

Licet autem Coiticis <strong>Se</strong> Ligni ufus tantum in<br />

Medicina celebietui ; Indigenx tamen recentibus<br />

foliis vulnerarefli tutine<br />

Tenia autem fpecies Auhuiba-min ^quantum<br />

duabus prioribus magnitudine infenor,<br />

tantum virtutibus fuperior, omnibus par iter<br />

incolis in quotidianos ufus tepofita. Folio eit<br />

Lauti, feu minori, frudu odorifero <strong>Se</strong> mgro,<br />

ubimaturuerit;eoquefimulcumfoli»,ligno,<br />

cortice fic ijadiceintenfecalidis. Hujus Iconem<br />

nondumlicuitnancifci, quia in hoc diflriduvixoccurrie<br />

Decoda ex his non tantum contra luem<br />

veneream, fed fie alios plurimos morbos a<br />

frigorenatos adhibentue Sudoresficurinas<br />

movent, tum vifeerum obftrudiones atque<br />

uteri imprimis intemperiem frigidam tol-<br />

I B i R A E' E five G v A i A c v M. berant.<br />

Cxteium multum difciepant<br />

in decodione <strong>Se</strong> prxparatione<br />

fic utendi modo-,fed cum otii mihi<br />

non fit eas lites componer e,id<br />

totumjudicio Medici rclinquO.<br />

A Ntiqua nemoia liane vaftam<br />

SC ptoceiam arborem<br />

producunr. Indigenx ibiraee, id<br />

eft, Lignum dulce, non autem<br />

Hiourace, ( nifi forte nomina va^<br />

rientur divetf» locis) ut Leiiùs8C<br />

Thevetus, appellane Folia habet<br />

inoidinate pofita, lxteviridia,fimilia<br />

foliis Cerafinoftratis<br />

acidx, fèd non ferrata. Truncus<br />

coitice glabio , intus albicante,<br />

exterius tubefeente fpedatue<br />

Fiudus fett flavefcentes,Ptunis<br />

fimiles, gratiffiraique faporis,<br />

verum non quotannis,imma<br />

vix fingulis quadrienniis. H»<br />

continetui nuclei» exiguus,fua,vis<br />

atque xgtis giatus.<br />

Ligno eft prxftantiffimo <strong>Se</strong><br />

prxduro, fie putiedini refiftente,<br />

quod à Naupegis expeti tur.<br />

Arbo-


HÌST. NATVRAL. fie MEDI'C. LÌB. iV.<br />

*4;<br />

Arboris hujus virtùtes auxiliatrices foli cottici ineìTe creduntur : qui externa parte<br />

àrgenteus ;interna,fubrubereft: fiereeens avulfùs, liquor emalbicantem fibi agelutinatum<br />

habet, cujus coloi mox perditur, paulatimque decrefcit, <strong>Se</strong> cortice fimul exficcato,innaturam<strong>Se</strong><br />

dulcem illius fubftantiam abie Dutiffimus exiftit, femidiaitali<br />

ciaflìtie : fapore aromatico Cinnamomum, dui cedine Glycyrrhizam xquans. Suntqui<br />

Guiaci feu Ligni fandi fpeciem effe contendunt, à quibus non difìèntio.<br />

Moderate calidus eft fie tenuium partium,quapropter pedoris ficjecinoris affedibus<br />

optime convenit. Prxcipuum enim incolarum refugium eft in veteribus vifeerum<br />

obftrudionibus, ut jam diximus: rum quoque adverfus Luem Veneream eximium<br />

remedium fùbminiftrat decodum illius ex aqua fontana, palato quidemnon ingratum,<br />

per aliquot dies reitetatum.<br />

Pugillus denique^ ventiiculo adhucjejunoj ex ovo fotbili ,jufculo aUt aliquo conveniente<br />

liquoieaflumtùs,bionchiapulmonis aperit, fieceffantem quoque urinameducie<br />

Quaptoptei omnibus aitis Medicx indagatoribus fuafor fuerim, ur corricemhunc<br />

in ulteiiotes ufus reponant. Succus autem ladeus ex recenti corticc expreffus, fcabiei,<br />

fie tinex capitis, pix extetis medetiie<br />

C A P V T XIX;<br />

oJfmbaiba, &- quxdam <strong>Se</strong> ramos habent, fèd in fùmmitate<br />

tantum. Cortex exterior fimilis Fi-<br />

A M B A i' B A.<br />

Cui, (nonnulli eam intei ficus filveftres<br />

reCenfènt) conftan's primo corticc<br />

tenui, cinereo,<strong>Se</strong>,fùb eo^raffój<br />

lerttó ac viridi : lignum ejus albuni<br />

inftar Betulx, Verum molle <strong>Se</strong> quod<br />

facile poteft feindi. Totus caudex<br />

eft cavus, pei inteiftitia femidigiti<br />

ubique diflindus tiànfvetfali membrana<br />

, in cujus medio foramen rotundum<br />

, per qux formicx rubrx<br />

oberrant perpetuo. Exligno hujus<br />

arboris exficcato ignem fine pyrite<br />

fiechalybe eliciuntincolx, foraminique<br />

ab illis excavato immittunt<br />

bacillum faftigiatum ex duto aliquo<br />

ligUo, quod quafi tetebiando<br />

ciicumagunt, donec appofita folia<br />

aibotum exficcata, vel goflypium,<br />

accendantue Veifìis atbotis fiimmitatem<br />

folia circumpofita ut in<br />

Mamoeira , quodlibet irtnitens fuo<br />

pediculo fatis craffo, extetius rufo,<br />

interius fpongiofo: ipfum folium latum,rotundum,<br />

in novem aut decem<br />

lacinias fedum, quarum centro<br />

infixus pediculus, a quo per fin^<br />

gulas lacinias nervtis rufus tendit<br />

per longitudinem, <strong>Se</strong> venx eminenrespcr<br />

obliquum : fùperius funt faturate<br />

viridia,<strong>Se</strong>inferius cinerea,<br />

hifpida ut folia Ficus :iri exticmitate<br />

laciniarum, linea cinerea funt firn-<br />

btiata.


, GniELMI P1SON1S<br />

qor folio augerur & fenfim fir f ^ ' S L , intus quafi goflypio retata,<br />

"'Srettrum fiimm.raribus e x p r e s s f u c c u s ^ ^ t Z ^ Z<br />

invere?ar, ulcenbus feliciter mederur J ^ l ^ Z l d i ^ n z parrem affev.or<br />

arboris hnjus correx, fi apponantur ^ « " ^ aftringend. polftam.<br />

Snccus ègemm.sexpreflus.quitaciilrMererug Maks denique nimium<br />

ler pulri de 7V/>«« inditus, calidam ventris proluviem liltir . JV<br />

fluèntes, Tradnntlndigcnarum tum&virulentumgenitaliumprofluvmm ^tediumpucrperis,immo-<br />

&Lnfatanorumperir.ffim.,hocreme P P<br />

dico menftruorum profluvio laboranr.bus, .nf.gn.rer F° d ^ > »<br />

fmatis umbilico apponatur, cujus rei venfiW^^ùt &' advenis, tantopere fit<br />

Nihil mirum iraque,f. hzcjarbor prirms Brani.*.ncohs,u^ fterifcru^enmf<br />

predicata. Dignamediusfidius,cu;usvirtutes,etiamnunclarente ,P<br />

&inlucemprotrahanr. ,nnellatur, & ramo eft rubi-<br />

Alrera ejufdem generis, medfterraneis, ^ h "


HIST. NATVR-AL. <strong>Se</strong> MEDIC LIB. IV.<br />

FR ve TV S ANDV.<br />

crorum in Brafilia antiftites, puigans hoc <strong>Se</strong> falutate remedium, cxteris omnibus prxferebane<br />

Validx eft operationis ; quamobrem xgris morbo fradis haudtuto exhibetur,<br />

nifi opportune a marni Medici corredorium accipiat, inque Eleduarii aut tabularum<br />

formasredigatur, Accipe duas vel tres caftaneas contufas <strong>Se</strong> cum faccharo<br />

defpumato exeodas, addito anifi <strong>Se</strong> cinnamomi momento, gratiffimum non folum<br />

eiit medicamentum, fed <strong>Se</strong> tutinimum, infantibus, iifque omnibus qui a puigantibus<br />

folent abhonere.<br />

Lufitani fie Indigenx ex eadem nuce oleum expiimunt, quod lychnis affkndunt<br />

atque eo corpus inungune E cortice autem illius uftulato, incolx optimum fie famigliare<br />

remedium contra ventris fluxum, iifque, quibus poft affumtam nucem, alvus<br />

immoderatius ruit, fubminiftiant. Contufus cortex flumina infici!, atque enecat<br />

pifees. Iconem nucis integix fie diffedx, eleganter ad vivum expreffam, ea mole qua<br />

erat, addidi. minotis eft magnitudinis nucleus, quam Prunum vulgate, licet pidor<br />

relpedu aliarum iconum eum pinxerit aliquanto majorem.<br />

C A P V T X X.<br />

Ibabirdbd> Ara^d du# s &- (fuaidba,<br />

J Nconfragofisnemoribus Brafilix, reperiturvaftaarbor, quxgentilitio vocabulo<br />

lbabiraba, corrupre à Lufitanis fieNoftris Guabirdba appellami ; Ugno obliquo, mulnfque<br />

flexibus toituofo, altiffimo infupet atque duriffimo ; fie contra putredinem<br />

opnmo. Incollibus veto <strong>Se</strong> campis eadem 7^/>^ ad longe minor em molem affurgit,vixPrunumadxquans:<br />

foliaquemulto minora, frudufquc fert minus agreftes.<br />

Adeo denique, ob diverfitatemfoli, difcrcpantesintetfe, uthx àMedicis, illx à fabris<br />

potius expetantue ibabirdbaitaque omnis eft caudice contorto, cortice cinereo, foliis<br />

dilute vircntibus, rugofis, multis ctaffiufculis Collis prxditis,direde fibi invicem oppoiit?s<br />

: di^tis tiitafpitantodoremMajoranx xmulum. Inter hxc fparfimprovenir pediculus<br />

, fupenus triplicitet velut inctuccm divifus, fetens tres flores pcntaphyllos,<br />

N j albos,<br />

49


150<br />

G V<br />

LI ELMI PIS ONIS<br />

1 B A B I R A' B A,<br />

c .-, *rm,|f fere filveflris Rofx; menfe imprimis Ianuariointegros<br />

o 1<br />

aibos, odore, figma fie » ^ ^ fucceditfrudus rotundus, cerafi macampo^<br />

fragrane repkn^^..^extu^okr " brunni, cum umbilico quinquefolio<br />

gnimdine pediculo infidens , ^« ^ ^ ^ q u o t nuslci coloris incarnati,<br />

rufefcente : contine! pulpam molkm, pallida » » ^ £ d . f r autem alias<br />

obrotundi, compreffi, molhufculi immixti, 4<br />

dulcis, aliquidrefinofiadmixrumhabens•<br />

^ ^^^nimprimit tandem<br />

E ^ ^ u ^ / j S e adhibentur<br />

quoque fimil.s aqua fragram deflaflarur e,%%*£&»* conferat) in morbis oculotum<br />

pulvis hujus Ugni, in carbonemredacn, ocuiii. uuw<br />

rumdidumefl.<br />

H<br />

VjusatborisfrudusàBrifilianisappellamr Ar^-mirh Prunum Granatenfe merito<br />

vocant noftrates. Extetna facie, frudu, frequenti», tempore, fie loco natali,<br />

convenit cum Minori ibabtrdba: de qua Capite prxccdenti egimus. ^ ^


HIST. NATVRAL. <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV.<br />

AR AC A-M I R I*.<br />

Frate* eft, ligno, foliis fie floribus ur Guajdba, magnitudine vero differunt fiefrudu.<br />

<strong>Se</strong>d varms naturx lufus, omnes dignirates, eafque eximias, frudui <strong>Se</strong> radici infevit,<br />

cum Ibahrab* mferiores five in radkefìve in frudu, fed potiores in floribus fie foliis<br />

inutas virtutes dederit.<br />

^^l g a U d f ^^^^«^visautumbrofis nemoribus confpicitue Flores<br />

habet albicane» pentaphyllos, cum multis ftaminulis longis.<br />

Floret bis^quotannis, bis quoque fert frudum , menfe nimirum Martio fie rurfus<br />

<strong>Se</strong>p cmbri. Prunacoronis (quxàpidorehicnegkdx) mefpilorum inftar, eleganter<br />

ornata,innumenfque acmis turgentia,proferì, qux, ubi maturuerint, flavent,mufteamque<br />

habent in fé dulcedinem, atque fraga quodammodo referunr fapore. Cruda<br />

potius quam coda appetuntui, fùaviffimique odoris exiftunt fie faporis Oportet<br />

auitem ut tempeflive decerpantur, nam propter intenfiffimum Solis ardorem, non<br />

minor injuna fit, fi paulo tardius, quam fi citius avellami.<br />

n ~ qUÌ CX hoc / rudu fiunt,jucundc refrigerane, adftringunt fic corrobobentur<br />

qUC CamiS Cldoneorum > confo vx rofarum, aliorumque fimilium, exlii-<br />

oeufif^Tv Ìpf ^ frutex v f ute medicinali non deftimimr. Ex foliis fiquidem fic<br />

ouam ,v, P adftrm S cnt jrbus, optima balnea componuntur, tam contri intemos<br />

i n T J T - C0 T dS affedUS ' Ut fll P ra in ca P ite de Vlccribus diximus. Prx cx-<br />

Z1!\? T , ÌdS P ardbllS ' ladix didls qualitatibus cxceUit , <strong>Se</strong> dyfente-<br />

Ai*iueuctur. Atque hoc peculiare habet, quodfic diuretica, partiumque fiibtilium<br />

N 4 cum<br />

I.JI


GVLIEIMI PISONIS<br />

Z adftrmgendi faculrare poUe.at. Prolude prster eximias ,uas ^ virtures,<br />

Henisfierenumaffedibus conducit,<br />

AR AjAiGVAfV'<br />

cile praftanriorem procrear, & mulro major e ^ J £ exerefear : folioque eft<br />

pJ, id eft, * « ^ J P f c ^ [«muiatu, Frucium fe?t mali<br />

glabro ,tae viridi. JPf 1 *^^ 0 £" umbuicum contincntem: carnemhamediocris<br />

magnitudine, rotundum, ">P C C fi . , in medio mulroslaber<br />

albani, carni **f«W,odore, % o r C rfJ l ~" d paùlum compreffos, ex<br />

pides, pifisminoribus «S^«». c 0 ^^^^' e sCdeum iAuni. Ad-<br />

aquemala, quotidie ìnftituuntur.<br />

M Aan,<br />

.mnirate intei fé coniundxfunt Guaidba<strong>Se</strong> Araca-guacu- ejufdem quippe<br />

Agna aramene inter le con; qualitate fic facie externa con-<br />

nonfolumaltituduus funt,iedtona, nores,rructubq rMfiorp_ria dida funt.<br />

vemune MeiitoquehxcPyraGrmatenfia^^<br />

ArborinMalifiguramexcrefcitfieinplutimosfe diffundit ^ " ^ " " ^ , „ .


HIST. NATVRAL<br />

dentia; inferius autem<br />

<strong>Se</strong> MEDÌC. LiBi IV,<br />

venis obliquis fie confpicuis<br />

protuberantia.<br />

Floiem fert ex quinque<br />

foliis fie multis ftaminulis<br />

conflanrem inftar<br />

criftx pavonis. his<br />

filbfequitur frudus,magnitudine<br />

fie figuia pomi<br />

noftratis, non quidem<br />

adeo diffimilis, nifi<br />

quod oblongioi <strong>Se</strong> cotticc<br />

magis rugofo fit.<br />

pulpa pallide iànguinei<br />

eft coloiis, lapidibus edulibus<br />

mefpilorum inftar<br />

referra. Frudus ipfe<br />

prò diverfirate remporis,<br />

rriplicis fàporis par-<br />

G VA I A' B A;<br />

ticipat. Maturefcens<br />

enim antequam mollefcat<br />

ac flavefcat aufterus<br />

<strong>Se</strong>aftringenseft, tunc-<br />

'que codus ftomacho<br />

prodeft. Mox paulo<br />

maturior medix naturx<br />

atque optimus evadit ;<br />

melius tamen finitati<br />

confùlit, qui eum five<br />

codum five fàcchaio<br />

conditum j quam qui<br />

crudum mehfis ihfert :<br />

accedit quod odoiis fie<br />

faporis fit gratioris palatoque<br />

magis abblan-<br />

%ortftfi^<br />

tuW-facnecorrumpitUrS<br />

lent^fu^^<br />

turdvfenter.* . ^ X ^ ^ ^ ^ ^ ^ T t<br />

innafcit| ^A^^^^J^^T^ ^ ^ 4<br />

^v.ridariisiIlara,numcrofas^lantasconcSit&^Toct « ' « r " '<br />

currar: fruduum enim erana ab avibm xr „' K P rocreat ' ut mhil frequentius oc-<br />

xuneque luxurianr. Aliis Ind,arum rcgionibucommunis t 8»*?*luc<br />

patriam Brafiliani neranr frH rr,£ . communis hxc arbor, ac proinde<br />

foproventu, t o t i ^ f i ^ ^ ^ . """P 0 "? T UlaS habita eft - Num croftir<br />

1 . Meminerc quZfhu u P bori?xr„° mm r m ^ ' Ì T 'U**** exides,&alii.<br />

H q J S Xunenes > Somara, Oviedus , & Monar-<br />

C A-<br />

r J


154<br />

GVLIELMI PISONIS<br />

C A V V T XXI.<br />

9^coów &• "Bananiera,<br />

c^uiirm ut nulliptotfi» inBiafiliajam<br />

FRuticeslippis & tonforibmnori, «mquefainil.aTesu^"^bUe tamen hic non<br />

repetiantur horri, inquibnsill. palfim "° n [P c X fMÌh, Brafiliani ?..<br />

funt, fed àliunde huc deportata: pianta. Utam^ua &Avicenni,<br />

„*«< nominant : Afris vero atque Af.at,c.s olim fuiffe notos, bcrap<br />

PICOBI'U & BANANIERA.<br />

teftantur, qui Mufi» appellarmi Earum itaque deferiprionem, quam MatthioluT,<br />

Sus^Dodon/ihabenr.libenterampleaor, paucis tamen, in quibus hallu-<br />

^Dnfarm^umejus genera , qu, ob maximam affimtatem f^£^<br />

(quodaiunt) fidelia dealbabunus. W^°«^P l a ^ { W e . f i l<br />

^ i ^SwK<br />

five cultuta:, nafecndique peculiarem modum fpeftes. In quov.s foto, hce£*«<br />

fitienteptoveniunt. C&ovis anni tempore incoi» eaturo frudu gaudent. r«>«"°


HIST. NATVRAL. & MEIDC. L.„. IV.<br />

ex rad.ce propagatur Vndeprimo erumpunt tria quatuorvefolia in fiftulam convo'<br />

' a " 1'^aud.ce mfpongiofum, cranum, efficiunr, in quo fuperiuselndul<br />

tur decem vel plora folia eleganrer viridia, ad raduni tevia, Lhrquechartt mCm"<br />

^ aC !f; Cre P. ltant ' i «"-gi""^cerantur tranfverfim fecundum duanmfc"<br />

rum, &ftrep.tum exctant commota. Nervus digitum craffi.s fecundum S 1<br />

longitudmemexcuirir, quiinfuperiorifuperficieranquamcanalis excavamr &rranf<br />

verfimlinea:fubtiles ànetvoadlateraextendunrur. Exfummitate«Sfato<br />

gmuramus prodirprimo tener, continensin extremitatefua corpus rurbLSrT<br />

magnitudmeftrob.ilmaJoris,conftansèfoliis Iaris,brunni coloL, obfcurT qu bus'<br />

qualipulvis afperfus cinereus. «-mi», qu.Dus<br />

Subrer foliis his exparuìs apparent feptem aut odo flores, ordine juxra fé pofiri ex<br />

albo flavefcentcs, fuavis odoris. Ex fcapo Horum prominenr quinque fofiola anèufta<br />

figuramhabenfa ill.us inftrumenti quonauta: umntur in humedandis velis InTanhà<br />

hacfub tegmine mannafeu lentus humor continetur frigidus, làporis meliciconfi<br />

ftentia & colore fintili, albumini ovi recenris, quo nedare forrnLadmodumde"e<br />

aanrurunhoc humore orrum fumunt quinque illa foliolacum flamine. Flores hos<br />

fequuntur frudus ordine & arde juxra fé ponti. Continentur plerumque in uno ramo<br />

quatuordecimautfedecimnumero,utita una piantaptoferar feptuLnta autodua'<br />

gm a qu.fubmde viridesavulfi.nuncin^dibus^uncfnnavibus fefpendunrur don^ec<br />

Juftammatur.ratem&flavedinemconfequanrur. Frudusautem maturefadu maTni<br />

tudmseftcuc„mensnoftraris,oblongus&trilaterus quafi, c o r i o o r f i S S<br />

facnhmemtm partes digitis fé dividi & detrahi fimr. Pulpa, mollis uftar omvri<br />

med.mamquaficucumerispermediumfécundumlong,rudin P emhatote<br />

&fic ininfinirum ^ p S X t t T ' , monentiquefuccedit,<br />

TMdufi dida, cotaeftu. Pa^taltmrUiZ,!~," ^T^P'^^Brafilienfibus<br />

puspaulo minus eft, fc^^fc^^*?*» &°uoriferum corfed^edus,<br />

^^^^^Z^L'm^Z^^:'<br />

craffi veruna longiores & incurvati. Subftantia quoque ficctores & Zt^t T<br />

quendum. Vtraque tam A*,, quam SmÌBa ^ erario frudus * ,^ u°"<br />

piacer, mrer Ficus recenfentur. Vtraque flarus -£,? 1 r ' nonnullls<br />

fopiramadjuvar. Pauci fontalimene T-A r ' m ° dlcerefr, 8;erat& Venerem<br />

to P Tofta/bil.of, profe P^2,1? N P T S ^ ^ T ^ ° W


156<br />

GVLIELMI PISONI<br />

MA NG A H A.<br />

0 1 ^<br />

'"-uritatemconfam ur^r ^ num 4"am maturefci w f f i * '<br />

illesi, ubi prim^K J Cu - ,usrc ' i g na "adventit,i !J''; dCC,dcnsin tcrram ilico<br />

quid, quod £S^-> , < b r a n t * f t « ut a" ftiuniX P T f P u,ch »^dine<br />

nis, a. d


HIST. NATVRAL <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. r57<br />

manducata anferum:'nifi quod frigida &humidafugaciaquealvum dejiciant, W -<br />

queexcitent, quodfokttiamulietculaiumnoftiatium, aromatibus corneifolet Lu<br />

titani integr os frudus conditos àpponunt, nullifque tuncepulis cedunt.<br />

I V T A y' live T'AMARINDVS*<br />

In Quercusprbceriratem excrefcit, caudice exterius grifieo, li<br />

coopTrS foT , Ut T?" e C ° m P rem mftar mi 4 u * a» m^jons. Corrice<br />

6 ara Zt.ciT, V ?" mef P lIoru *> «nui. intus pulpa higricante, fibnicoto.<br />

tvuWm''t? S r efert " n ? Uatl - es 4uatuorvelapidesfplendenres,compreffifaexcrefd<br />

S 7 ,mmer [' rum i Nucleus terra: commiflus annuo fpatio alte<br />

intendi hir„T C M^r Cn ; h ' C eff « fi < in Af.a& Africa. Quod refrigerando ti<br />

Quantum h ^<br />

BonnTSfi&££££,f CratVd ~ a " u m Afiatica « hL Icone cum<br />

C ^ S T CUJUS fr , U,aUS C "T^^ Lufitanis & aids. Arbor alta fcrnagna, atque<br />

oÌdmefc fr* ' , tC eXpanfa , C0lOTe CXKrius ex cmereoalbicante. g Folia fert<br />

ornine fib, oppofita, paulatimque futredim ftantia, figura cylindracea, breviifimo<br />

O pedicu*


»5<br />

GVLIELMI PISON1S<br />

TA.V.ACOAVNANA U F ** <br />

CASSIA FISTVLA DICTVS.<br />

ped.cnto.nn.renria.nftarPoHor^<strong>Se</strong>n^^^^<br />

nati ellganrilumi, ^ ^ ^ ^ ^ Z ^ L ^ * ^ maruruerint.Corride*,<br />

moxnigncantes deorfumpropeni entes r concuri debenr. Inrus hx ftice<br />

l'ùnt duriffimo lignofo , qui ut frangantut, mal eoio ^ f lendam_<br />

qua tranfvertìm cellula* habent . « ^ « ' ^ cant. .nftar Caffizfo-<br />

11 tevibu, te duris , qui immerfi &%&%£' matutitatem cum aftridionC<br />

luriw, fed ingrati «.amar, apo , lfiverit, laxat alvum.


HIST. NATVRAL <strong>Se</strong> MEDIC. LIB. IV. ,yj><br />

C A P V T X X I I I.<br />

Tinogua^ù mas &•fcemina, &- Iaracatid,<br />

VTraque Pìnoguacu, Mamoeira Lufitanis dicitur, vulgo Papay , cujus Frudurn<br />

MamamvoamtàEffiia, quia Mamma; inftar pendei in arbore: Mas ubiquein<br />

filv» obvia, raro autem fcemina, qua;in Hortis exculta luxuriar. Mas in vul<br />

garisarborisfrucT:ifera;altimdinemexfuigit, cortice cinereo <strong>Se</strong>lxvi. Foliis ubique<br />

PINOGVA'CV MAS <strong>Se</strong> FOEMINA.<br />

erumpentibus circa caudicem qua; a terra ad<br />

medietatem altitudinis ftatim abfcinduntui in<br />

juniotibus, reliquamedietasufque adfummum<br />

folns veftitarelinquimt.Quodlibetfolium in fex<br />

feptemve lacinias difTectum cum .totidem incifutis<br />

infidet fuo pediculo totundo , cavo tufefcenti.<br />

Inramulis expediculis majoribus oriundi<br />

multi floreslongi inodori pallide flavi, quinque<br />

foli» incurvatis conftantes, nafcuntui. Quibus<br />

frudus raro fucccdunt, nifi arbore tranfplantata<br />

qua: tnum ad minimum fit annotum. Falfum por-<br />