Livius AVC Boek 22 met summiere noten 17 x 24.cte
Livius AVC Boek 22 met summiere noten 17 x 24.cte
Livius AVC Boek 22 met summiere noten 17 x 24.cte
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
AB URBE CONDITA<br />
Liber XXII<br />
Cap. 1-7: De slag bij het Trasumeense Meer<br />
1 Iam ver appetebat cum Hannibal ex hibernis movit, et nequiquam Hannibal begint de<br />
ante conatus transcendere Appenninum intolerandis frigoribus et cum veldtocht.<br />
2 ingenti periculo moratus ac <strong>met</strong>u. Galli, quos praedae populationum-<br />
3<br />
4<br />
5<br />
que conciverat spes, postquam pro eo ut ipsi ex alieno agro raperent<br />
agerentque, suas terras sedem belli esse premique utriusque partis<br />
exercituum hibernis videre, verterunt retro in Hannibalem ab Romanis<br />
odia; petitusque saepe principum insidiis, ipsorum inter se fraude,<br />
eadem levitate qua consenserant consensum indicantium, servatus erat<br />
et mutando nunc vestem nunc tegumenta capitis errore etiam sese ab<br />
insidiis munierat. Ceterum hic quoque ei timor causa fuit maturius<br />
movendi ex hibernis.<br />
Per idem tempus Cn. Servilius consul Romae idibus Martiis magis- Cn. Servilius<br />
tratum iniit. Ibi cum de re publica rettulisset, redintegrata in C. Flami- aanvaardt het<br />
consulaat.<br />
1. ver appetebat: let op het tempus; ‘de lente was in aantocht’, ‘begon aan te breken’;<br />
appetere kan zowel transitief als intransitief gebruikt worden. — Hannibal ex<br />
hibernis movit: het laatste wat we over Hannibal vernomen hebben (21, 59) is dat hij<br />
na onbesliste gevechten bij Placentia (een stad aan de Po) in het gebied van de<br />
Liguriërs was gekomen. — et<br />
_______________________________________________________________________________________________________<br />
1… et: Hannibal kreeg twee tegenslagen te verwerken.<br />
intolerandis frigoribus: abl. abs. (WM) ter verklaring van nequiquam. — cum<br />
ingenti periculo moratus ac <strong>met</strong>u: periculum en <strong>met</strong>us zijn niet de oorzaken van de<br />
mora, maar betreffen het gevolg daarvan: de omslag in de houding van de Galliërs,<br />
die de Puniërs welgezind waren al bestrijders van hun vijanden, maar ze als commensalen<br />
liever kwijt dan rijk waren. 2. conciverat: ‘naar de wapens had doen grijpen’.<br />
pro eo ut ipsi: ‛in plaats van dat ze zelf… ’. 3. petitusque: sc. Hannibal. — principum:<br />
sc. Gallorum; gen. subj. — consenserant: consentio - 1. overeenstemmen; 2.<br />
samenzweren*. — consensum indicantium: bij principum ‘hun complot verklikten’.<br />
errore: d.w.z. de error die hij door deze verkleedpartijen bij zijn vijanden stichtte;<br />
vert. ‘door misleiding’. — insidiis2 : plur. tantum ‘hinderlaag’, ‘aanslag’. 4. maturius:<br />
‘vroeg voor de tijd van het jaar’. 5. C. Flaminium: een consul die lak had aan<br />
de Romeinse praeoccupatie <strong>met</strong> ritueel. Hij was het jaar daarvoor al consul en toen hij<br />
voor het aansluitende jaar herkozen werd, vond hij het zonde van zijn tijd en aandacht<br />
om in Rome, ver van het strijdtoneel opnieuw de hele rimram (auspiciën e.d.) te<br />
moeten ondergaan.
2 T I T I L I V I<br />
nium invidia est: duos se consules creasse, unum habere; quod enim<br />
illi iustum imperium, quod auspicium esse? Magistratus id a domo, 6<br />
publicis privatisque penatibus, Latinis feriis actis, sacrificio in monte<br />
perfecto, votis rite in Capitolio nuncupatis, secum ferre; nec privatum 7<br />
auspicia sequi nec sine auspiciis profectum in externo ea solo nova<br />
atque integra concipere posse.<br />
Voortekenen. Augebant <strong>met</strong>um prodigia ex pluribus simul locis nuntiata: in Sici- 8<br />
lia militibus aliquot spicula, in Sardinia autem in muro circumeunti<br />
vigilias equiti scipionem quem manu tenuerit arsisse et litora crebris<br />
ignibus fulsisse et scuta duo sanguine sudasse, et milites quosdam 9<br />
ictos fulminibus et solis orbem minui visum, et Praeneste ardentes<br />
lapides caelo cecidisse, et Arpis parmas in caelo visas pugnantemque<br />
cum luna solem, et Capenae duas interdiu lunas ortas, et aquas Caere- 10<br />
tes sanguine mixtas fluxisse fontemque ipsum Herculis cruentis ma-<br />
nasse respersum maculis, et in Antiati <strong>met</strong>entibus cruentas in corbem<br />
6. magistratus: accusativus pluralis als onderdeel van een a.c.i.-constructie, afhankelijk<br />
van een niet <strong>met</strong> zoveel woorden uitgedrukt “men was van mening dat… ”. — id:<br />
d.w.z. het auspicium, wat we hier kunnen vertalen <strong>met</strong> opperbevel. De consul had<br />
imperium, militair gezag over zijn troepen. De religieuze dimensie van dat gezag (dat<br />
naar Romeinse voorstelling alleen het gewenste effect kon sorteren indien uitgeoefend<br />
binnen de door de goden geschapen - en tevoren door auspicia verkende - mogelijkheden<br />
en kansen) wordt aangeduid <strong>met</strong> het woord auspicium. Voor de Romein waren<br />
Flaminius’ onverschilligheid voor religieuze zaken en zijn roekeloosheid op het<br />
slagveld geen te onderscheiden hoedanigheden. Het één hing onverbrekelijk <strong>met</strong> het<br />
ander samen. In hoeverre zal de voorstelling van Flaminius als een onverantwoordelijke<br />
brokkenpiloot mede zijn bepaald door de kennis die de historicus had van zijn -<br />
waarschijnlijk niet positief geduide - democratische gezindheid? — in monte: sc.<br />
Albano. — nuncupatis: nuncupare - plechtig uitspreken, afkondigen, benoemen.<br />
7. nec privatum auspicia sequi: een ambteloos burger kon niet de bevoegdheid om<br />
auspicia te houden meenemen op reis. auspicia is subjectsaccusativus, privatum<br />
objectsaccusativus. Zelfs als de consul de stad al verlaten had en achteraf bleek dat de<br />
auspicia wegens een vormgebrek ongeldig waren, moest hij hals over kop terugkeren<br />
naar Rome om alles over te doen. — concipere: - op zich nemen, zwanger worden.<br />
Dat is de hoofdbetekenis. De vertaling late men afhangen van de context; hier b.v.<br />
‛houden’, ‛tot stand brengen’. 8. militibus: dativus incommodi bij arsisse. 10. aquas<br />
Caeretes: water in Caere (een stad in Etrurië). — in Antiati: ‘te Antium’; Antiati is<br />
abl. van Antias. — <strong>met</strong>entibus: ‛bij lieden die bezig waren <strong>met</strong> oogsten/(graan)<br />
maaien’. <strong>met</strong>ere heeft geen perfectum. Daarvoor gebruikt men messum feci/peregi.<br />
Suppinum is messum. — corbem: corbis - korf (etymologisch verwant of Latijns<br />
_______________________________________________________________________________________________________
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
A . V. C . L I B E R X X I I 3<br />
spicas cecidisse, et Faleriis caelum findi velut magno hiatu visum<br />
quaque patuerit ingens lumen effulsisse; sortes sua sponte attenuatas<br />
unamque excidisse ita scriptam: ‛Mavors telum suum concutit’, et per<br />
idem tempus Romae signum Martis Appia via ac simulacra luporum<br />
sudasse, et Capuae speciem caeli ardentis fuisse lunaeque inter im-<br />
brem cadentis. Inde minoribus etiam dictu prodigiis fides habita:<br />
capras lanatas quibusdam factas, et gallinam in marem, gallum in<br />
feminam sese vertisse.<br />
His, sicut erant nuntiata, expositis auctoribusque in curiam intro-<br />
15 ductis consul de religione patres consuluit. Decretum ut ea prodigia Besluiten naar<br />
partim maioribus hostiis, partim lactentibus procurarentur et uti sup- aanleiding van de<br />
16 plicatio per triduum ad omnia pulvinaria haberetur; cetera, cum<br />
voortekenen.<br />
<strong>17</strong><br />
18<br />
19<br />
decemviri libros inspexissent, ut ita fierent quemadmodum cordi esse<br />
divinis carminibus praefarentur. Decemvirorum monitu<br />
decretum est Iovi primum donum fulmen aureum pondo quinquaginta<br />
fieret, Iunoni Minervaeque ex argento dona darentur et Iunoni reginae<br />
in Aventino Iunonique Sospitae Lanuvi maioribus hostiis sacrificare-<br />
tur, matronaeque pecunia conlata quantum conferre cuique commo-<br />
dum esset donum Iunoni reginae in Aventinum ferrent lectisterniumque<br />
fieret, et ut libertinae et ipsae unde Feroniae donum daretur<br />
pecuniam pro facultatibus suis conferrent.<br />
Haec ubi facta, decemviri Ardeae in foro maioribus hostiis sacrificarunt.<br />
Postremo Decembri iam mense ad aedem Saturni Romae<br />
immolatum est, lectisterniumque imperatum – et eum lectum senato-<br />
leenwoord?)<br />
11. attenuatas: sc. esse. attenuatus - vermagerd, versmald, onopgesmukt. Hier<br />
‛verschrompeld’. 12. Mavors telum suum concutit: ‘Mars schudt (slingert) zijn<br />
spies’. — Appia via: ablativus loci. — speciem caeli: ‘de aanblik van de hemel’, ‛de<br />
hemel zo te zien’. 13. minoribus… dictu: ‘te onbelangrijk om ze te vermelden’.<br />
15. maioribus hostiis: in het algemeen: ‘<strong>met</strong> offers van groot vee’, hier echter<br />
wegens de tegenstelling <strong>met</strong> lactentibus (zuigend) ‛<strong>met</strong> volwassen offerdieren’.<br />
lactentibus: ‘ongespeend’. — ad omnia pulvinaria: ‘bij alle rustbedden der goden’,<br />
‛in alle tempels’. 18. lectisterniumque: ‘een godenmaaltijd’, een speciaal offer<br />
volgens voorschrift van de Sibyllijnse boeken, voor het eerst in 339 vC gehouden.<br />
19. postremo: ‛ten slotte’, dus niet aan te vullen <strong>met</strong> die, alsof het om een datum<br />
gaat.<br />
_______________________________________________________________________________________________________
Hannibals leger<br />
trekt door de<br />
moerassen<br />
van de Arno.<br />
4 T I T I L I V I<br />
res straverunt – et convivium publicum, ac per urbem Saturnalia diem 20<br />
ac noctem clamata, populusque eum diem festum habere ac servare in<br />
perpetuum iussus.<br />
Dum consul placandis Romae dis habendoque dilectu dat operam, 2<br />
Hannibal profectus ex hibernis, quia iam Flaminium consulem Arre-<br />
tium pervenisse fama erat, cum aliud longius, ceterum commodius 2<br />
ostenderetur iter, propiorem viam per paludes petit, qua fluvius Arnus<br />
per eos dies solito magis inundaverat. Hispanos et Afros – id omne 3<br />
veterani erat robur exercitus – admixtis ipsorum impedimentis necubi<br />
consistere coactis necessaria ad usus deessent, primos ire iussit; sequi<br />
Gallos, ut id agminis medium esset; novissimos ire equites; Magonem 4<br />
inde cum expeditis Numidis cogere agmen, maxime Gallos, si taedio<br />
laboris longaeque viae – ut est mollis ad talia gens – dilaberentur aut<br />
subsisterent, cohibentem.<br />
Primi, qua modo praeirent duces, per praealtas fluvii ac profundas 5<br />
voragines, hausti paene limo immergentes- que se, tamen signa seque-<br />
20. Saturnalia diem ac noctem clamata: niet ‛werden Saturnalia afgekondigd die<br />
een vol etmaal moesten duren’, maar ‛werd een vol etmaal "saturnalia" geroepen’.<br />
eum diem: <strong>Livius</strong> verzuimt de datum te noemen, maar het gaat om 19 december, niet<br />
dus om 31 (althans de laatste dag van) december. 2.2. aliud: alius heeft als enige van<br />
de adiectiva pronominalia <strong>met</strong> ille en iste deze wonderlijke uitgang voor het neutrum<br />
singulare gemeen. — propiorem viam: ‘de kortste weg’; bij keuze tussen twee<br />
gebruikt het Latijn de comparativus waar wij de superlativus gebruiken. — qua…<br />
inundaverat: ‘waar buiten de oevers was getreden’; inundare wordt soms intransitief<br />
gebruikt; persoonlijk zou ik liever quam… inundaverat willen lezen. 3. omne…<br />
robur: ‘heel de harde kern’. — necubi: ‘opdat nooit’, ‘opdat nergens’. — coactis:<br />
dativus, zet Hispanos et Afros voort, niet impedimentis. — necessaria ad usus:<br />
daaronder vallen in de eerste plaats levensmiddelen, maar eventueel ook kleding,<br />
bewapening en kampeermaterieel. — novissimos ire equites: had in het licht van wat<br />
volgt beter kunnen vervallen. <strong>Livius</strong> formuleert enigszins onbeholpen wat in zijn<br />
bron, Polybius, glashelder wordt geformuleerd ἐπέβαλε… ἐπὶ πᾶσι τοὺς ἱππεῖς.<br />
ἐπιμελητὴν δὲ τῆς οὐραγίας… ἀπέλιπε Μάγωνα. 4. cogere agmen: sc. iussit; ‘de<br />
achterhoede vormen’. — dilaberentur: hier ‘deserteren’, ‘ontsnappen’. — subsisterent:<br />
‘achterblijven’ in de betekenis ‘het tempo vertragen’. 5. qua modo praeirent<br />
duces: ‘op voorwaarde dat de gidsen voor hen uit gingen’. — praealtas fluvii ac<br />
profundas voragines: ‘zeer diepe, haast bodemloze draaikolken’; praealtus - zeer<br />
diep; profundus - bodemloos, peilloos; vorago - draaikolk. — hausti: als het object<br />
water o.i.d. is ‘putten’, ‘scheppen’, bij personen als object ‘verzwelgen’. — limo: abl.<br />
instr. bij hausti, maar functioneel ook verbonden <strong>met</strong> immergentesque se, waarbij de<br />
_______________________________________________________________________________________________________
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
A . V. C . L I B E R X X I I 5<br />
bantur. Galli neque sustinere se prolapsi neque adsurgere ex voraginibus<br />
poterant, neque aut corpora animis aut animos spe sustinebant, alii<br />
fessa aegre trahentes membra, alii, ubi semel victis taedio animis<br />
procubuissent, inter iumenta et ipsa iacentia passim morientes;<br />
maximeque omnium vigiliae conficiebant per quadriduum iam et tres<br />
noctes toleratae. Cum omnia obtinentibus aquis nihil ubi in sicco fessa<br />
sternerent corpora inveniri posset, cumulatis in aqua sarcinis insuper<br />
incumbebant, iumentorum itinere toto prostratorum passim<br />
acervi tantum quod exstaret aqua quaerentibus ad quietem parvi<br />
temporis necessarium cubile dabant.<br />
Ipse Hannibal aeger oculis ex verna primum intemperie variante<br />
calores frigoraque, elephanto, qui unus superfuerat, quo altius ab aqua<br />
exstaret, vectus, vigiliis tamen et nocturno umore palustrique caelo<br />
gravante caput et quia medendi nec locus nec tempus erat altero oculo<br />
3<br />
capitur.<br />
Multis hominibus iumentisque foede amissis cum tandem e paludi- Hannibal zoekt de<br />
bus emersisset, ubi primum in sicco potuit, castra locat, certumque per confrontatie <strong>met</strong><br />
praemissos exploratores habuit exercitum Romanum circa Arreti<br />
Flaminius.<br />
2<br />
moenia esse. Consulis deinde consilia atque animum et situm regionum<br />
itineraque et copias ad commeatus expediendos et cetera quae<br />
cognosse in rem erat summa omnia cum cura inquirendo exsequeba-<br />
3.1 e paludibus edd. : de paludibus codd.<br />
lezer een gedachtesprong moet maken van ablativus naar dativus. — immergentesque<br />
se: ‘zich onderdompelend’, d.w.z. ze gingen kopje onder.<br />
7. et ipsa: ‘eveneens’. — vigiliae conficiebant: ‘gebrek aan slaap putte hen uit (of<br />
werd hen noodlottig)’. 8. nihil: = nullus locus. 9. iumentorum… prostratorum:<br />
‘lastdieren die bezweken waren’. — acervi: nominat. plur. 10. ex verna primum<br />
intemperie: ‘ten gevolge van de onbestendigheid van het weer aan het begin van de<br />
lente’. 11. gravante caput: ‘bezwaarde zijn hoofd’, d.w.z. bezorgde hem hevige<br />
hoofdpijn. — altero oculo capitur: ‘werd aan één oog blind’. 3.1. emersisset: subj.<br />
is Hannibal. — certumque… habuit: ‘en vergewiste zich’. — circa Arreti moenia:<br />
betekent dit dat de stad werd belegerd? Zo ja, waarom? 2. situm regionum itineraque:<br />
‘de regionale infrastructuur’ zou men dat tegenwoordig noemen. — copias ad<br />
commeatus expediendos: ‘welke mogelijkheden hij (Hannibal) had voor het regelen<br />
van de voedselvoorziening’. — quae cognosse in rem erat: ‘wat van belang was om<br />
te weten’.<br />
_______________________________________________________________________________________________________
6 T I T I L I V I<br />
tur.<br />
Regio erat in primis Italiae fertilis, Etrusci campi, qui Faesulas inter 3<br />
Arretiumque iacent, frumenti ac pecoris et omnium copia rerum<br />
opulenti; consul ferox ab consulatu priore et non modo legum aut 4<br />
patrum maiestatis sed ne deorum quidem satis <strong>met</strong>uens; hanc insitam<br />
ingenio eius temeritatem fortuna prospero civilibus bellicisque rebus<br />
successu aluerat. Itaque satis apparebat nec deos nec homines consu- 5<br />
lentem ferociter omnia ac praepropere acturum; quoque pronior esset<br />
in vitia sua, agitare eum atque inritare Poenus parat, et laeva relicto 6<br />
hoste Faesulas praeteriens medio Etruriae agro praedatum profectus,<br />
quantam maximam vastitatem potest caedibus incendiisque consuli<br />
procul ostendit.<br />
Flaminius, qui ne quieto quidem hoste ipse quieturus erat, tum vero, 7<br />
postquam res sociorum ante oculos prope suos ferri agique vidit, suum<br />
id dedecus ratus per mediam iam Italiam vagari Poenum atque obsi-<br />
stente nullo ad ipsa Romana moenia ire oppugnanda, ceteris omnibus 8<br />
in consilio salutaria magis quam speciosa suadentibus: collegam<br />
exspectandum, ut coniunctis exercitibus communi animo consilioque<br />
rem gererent, interim equitatu auxiliisque levium armorum ab effusa 9<br />
praedandi licentia hostem cohibendum, – iratus se ex consilio prori-<br />
puit, signumque simul itineris pugnaeque cum <br />
‛Immo Arreti ante moenia sedeamus’ inquit, ‛hic enim patria et pena- 10<br />
3. erat in primis Italiae fertilis: ‘was één van de vruchtbaarste van Italië’.<br />
Faesulas inter Arretiumque: = inter Faesulas atque Arretium. 4. ferox ab:<br />
‘overmoedig sinds’; ab is hier zowel temporeel als causaal. — <strong>met</strong>uens: ofschoon<br />
het verbum <strong>met</strong>uo zijn object in de accusativus heeft, heeft het als adiectivum opgevatte<br />
participium <strong>met</strong>uens een genitivus. — prospero… successu: ‘succes’; voor ons<br />
is het adjectief overbodig. 5. quoque pronior esset in vitia sua: psychologie is een<br />
sterke trek van Hannibals strategie. 6. laeva: sc. laeva manu - aan de linkerkant; bij<br />
Faesulas praeteriens. — medio Etruriae agro: locativus bij het supinum praedatum.<br />
praedatum profectus: = profectus ut praedaret. — caedibus incendiisque:<br />
instrumentalis bij ostendit. 8. ceteris… suadentibus: concessieve ablat. abs. — in<br />
consilio: ‘in de krijgsraad’, ‘het overleg <strong>met</strong> zijn commandanten (of onderbevelhebbers)’.<br />
9. effusa praedandi licentia: ‘vrijheid om op uitgebreide schaal te plunderen’.<br />
10. hic enim patria et penates: sarcastisch; het behoud van Arretium was voor<br />
de Romeinen geen zaak van leven of dood.<br />
_______________________________________________________________________________________________________
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
A . V. C . L I B E R X X I I 7<br />
tes sunt. Hannibal emissus e manibus perpopuletur Italiam vastandoque<br />
et urendo omnia ad Romana moenia perveniat, nec ante nos hinc<br />
moverimus quam, sicut olim Camillum ab Veiis, C. Flaminium ab<br />
Arretio patres acciverint’.<br />
Haec simul increpans cum ocius signa convelli iuberet et ipse in<br />
equum insiluisset, equus repente corruit consulemque lapsum super<br />
caput effudit. Territis omnibus qui circa erant velut foedo omine<br />
incipiendae rei, insuper nuntiatur signum omni vi moliente signifero<br />
convelli nequire. Conversus ad nuntium ‛num litteras quoque’ inquit<br />
‛ab senatu adfers quae me rem gerere vetant? Abi, nuntia, effodiant<br />
signum, si ad convellendum manus prae <strong>met</strong>u obtorpuerit’.<br />
Incedere inde agmen coepit primoribus, superquam quod dissense-<br />
rant ab consilio, territis etiam duplici prodigio, milite in volgus laeto<br />
ferocia ducis, cum spem magis ipsam quam causam spei intueretur.<br />
10. emissus e manibus: ‘aan onze greep ontsnapt’. — perpopuletur… perveniat:<br />
coniunct. adhort. — nec… moverimus: coniunct. perf. ‘we moeten hier maar liever<br />
niet opbreken’ (nog steeds sarcastisch)/ 11. ocius: hier ‘wat sneller’ (dan gewoonlijk).<br />
— signa convelli: ‘de veldtekenen uit de grond rukken’, ‘opbreken’. — corruit:<br />
‘zakte door zijn poten’. — caput: sc. het caput equinum. — effudit: ‘wierp op de<br />
grond’. 12. omine incipiendae rei: ‘voorteken bij het begin van de onderneming’;<br />
de genitivus hangt af van omen. 13. effodiant: ‘uitgraven’. 14. primoribus…<br />
milite: ‘officieren… soldaten’; van het inzicht van de laatste categorie in de ernst van<br />
de situatie heeft <strong>Livius</strong>, zoals blijkt, geen hoge dunk.<br />
_______________________________________________________________________________________________________