12.01.2014 Views

1.1. Bebel-Drucke - Historisches Seminar der Universität Freiburg

1.1. Bebel-Drucke - Historisches Seminar der Universität Freiburg

1.1. Bebel-Drucke - Historisches Seminar der Universität Freiburg

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

1. Teil: <strong>1.1.</strong> <strong>Bebel</strong>-<strong>Drucke</strong><br />

1.2. Beiträgerdrucke<br />

1.3. <strong>Bebel</strong> als Herausgeber<br />

1.4. Handschriften<br />

<strong>1.1.</strong> <strong>Bebel</strong>-<strong>Drucke</strong><br />

I. Carmina<br />

1* Reutlingen, Michael Greiff, 1496<br />

Distichon ad Musam Es folgt ein Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr. ): || Musa mihi faueas<br />

daphnea carmina lauro || Digna canam. tollam nomen in astra meum || Carmina || De<br />

laudibus illustrissimi principis Ebrardi || ducis de Wirtenberg et Theck.|| De adventu<br />

eiusdem ducis cum excomite dux || creatus. De obitu et morte eiusdem ducis.|| De laudibus<br />

plurimorum doctorum et studij || Thüwingensis.|| De laudibus abbatis Bebenhusen ||<br />

Epigrammata multarum rerum || Contra regem Francorum et suicos.|| Ad Maximilianu〈m〉<br />

contra Thurcos.||.<br />

Kolophon: [D vj ] r : Impressum in Reütling〈e〉n per Micha||lem (sic!) Greiff Anno domini. M.cccc.xcvj.||.<br />

Lagen: A 6 , B 6 , C 6 , D 6 . Leerseiten: D vj v .<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: GW 3751/1 (nach 22. Juli) / Steiff, Anhang Nr. 6. Benutzte Exemplare: Württ.LB Stuttgart,<br />

Sign.:G 1929, 266 / HAB Wolfenbüttel, Sign.: 56.1 Poet. (6) / HuntingtonL, Sign.: 1626 und 1627 (zwei Exemplare).<br />

Verlust: SB Berlin, Sign.: 1957,5.<br />

Enthält:<br />

II. Liber hymnorum<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* [Tübingen, Johannes Otmar, 1501]<br />

Liber hymnorum in metra || nouiter Redactorum.|| Apologia et defensio poetice ac oratorie<br />

maiestatis.|| Breuis expositio difficilium terminorum in hymnis ab alijs pa=||rum probe et<br />

erudite forsan interpretatorum. per Henricum be=||belium Justingensem edita poeticam et<br />

humaniores litteras pu||blice profitentem in Gymnasio Thübingensi.|| Annotationes eiusdem<br />

in quasdam vocabulorum interpretatio=||nes Mammetracti.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon<br />

Fol. [i] v – ii r Widmung an Friedrich von Zollern für den Text <strong>der</strong> Hymni, fol. ii r : Ex thübingen〈si〉. j 4. kalle〈ndas〉.<br />

apriles || Anno millesimo quingentesimoprimo. Fol. e i r – e i v : Widmung an Johannes Nauclerus für die Annotaciunculae,


fol. – e i v : Ex edibus nostris phicis. quinto kalendas apriles anno 1501. jedoch auf Blatt h ij r : Ex Thübingen. 16.<br />

k〈a〉l〈end〉as maias Anno. 1501.|| (vor Beginn <strong>der</strong> annotationes). Nach Steiff: Tübingen, Johannes Otmar, 1501. <strong>Drucke</strong>r<br />

Johannes Otmar (1498-1501) offenbar nur bibliographisch zu ermitteln. Haller. Tübingen, Bd. 2, S. 86*: „Daß dieser<br />

Druck, ohne Jahreszahl, ins Jahr 1501 gehört, ist keineswegs ausgemacht.“ Vgl. Benzing: Buchdrucker, S. 464.<br />

Lagen: [i], ij. iij, iiij, [v], [vj], [vij], [viij], a 8 , b 8 , c 8 , d 8 , e 8 , f 8 , g 4 , h 8 ; anstelle von a, a ij steht A, A ij . Leerseiten: h viij r+v .<br />

Römische Blattzählung: I=A - XXXII=d viij ; versehentlich XI statt IX, XI statt XV, XII statt XVI.<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1093 = B 1097 = H 6513 / IA Nr. 115.307. / Steiff, ächte Nr. 13. Benutzte<br />

Exemplare: Biblioteca Trivulziana Mailand, Sign.: H 1628 / UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: O 7771, f.. Das <strong>Freiburg</strong>er Exemplar<br />

enthält zahlreiche Marginalien und Unterstreichungen.<br />

Enthält:<br />

2* Leipzig, Wolffgang Stöckel (Wolffgangus Monacensis), 1511<br />

Textus hymnoru〈m〉 - in priscam for=||mam - hoc est in metra ab Henrico || <strong>Bebel</strong>io nouiter<br />

redactorum.||.<br />

Kolophon [H v v ]: Impressus Liptzck p〈er〉 Bac||calauren〈tem〉 Vuolfgangum Mo=||nacensem anno domini Mil||lesimo<br />

quinge〈n〉tesimo vndeci〈m〉o. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: A 6 , B 6 , C 6 , D 6 , E 4 , F 6 , G 6 , H 6 . Leerseiten: A v , H vj<br />

r+v<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. H 6514 / IA Nr. 115.333. Benutztes Exemplar: UB München, Sign.: 4° P. lat.<br />

rec. 467:1.<br />

3* Hagenau, Thomas Anshelm, 1517<br />

Liber hymnorum In Me||tra Nouiter Redactorum.|| Apologia & defensio poeticae ac<br />

oratoriae maiestatis.|| Breuis expositio difficilium terminorum in hymnis || ab aliis parum<br />

probe & erudite forsan interpre||tatorum, per H. <strong>Bebel</strong>ium edita, humaniores || literas<br />

publice profitentem in gymnasio || Tubingensi.|| Annotationes eiusdem in quasdam<br />

uocabulorum || interpretationes Mammetracti.|| PRIMITIAE ADVLESCENTIAE ||<br />

POETAE BEBELII.||.<br />

Kolophon [I] r : Hagnoiae ex Academia Anshelmiana. Anno M.D.XVII.|| Mense Iulio. Max.aemilano P.F.|| Imperante.||.<br />

Lagen: A 8 , B 8 , C 8 , D 8 , E 8 , F 8 , G 8 , H 8 , I 18 . Leerseiten: [I x ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titels Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1094 = B 1098 = H 6515 / IA Nr. 115.351. / Ritter IV, Nr. 968. Benutztes<br />

Exemplar: ÖNB Wien, Sign.: 9.V.23 (3).<br />

Vermutlich „Phantomdruck“:<br />

Basel 1500


Bibliographische Nachweise: GW Nr. 3751/3 / Copinger 926 / Peddie, S. 92 („16th century“) Die einzige auffindbare,<br />

auf Basel 1500 datierte Ausgabe in <strong>der</strong> Stadtbibliothek Schaffhausen ist lediglich ein unvollständiges Exemplar <strong>der</strong><br />

Ausgabe Tübingen, Otmar 1501 (II, 1), die mit dem auf Basel 1500 datierten Epitaph auf Hartmann von Eptingen (auf<br />

Blatt [g iiii ] v , siehe Nr ()) schließt. Vgl. Classen, <strong>Bebel</strong>s Leben, S. 17: „einen Druck des Liber hymnorum, Basel 1500, hat<br />

es nie gegeben.“<br />

III. Commentaria epistolarum conficiendarum<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Pforzheim, Thomas Anshelm, 1508<br />

Commentaria Epistolarum || conficiendaru〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis Poet ||<br />

Laureati, poetica〈m〉 & oratoria〈m〉 publice profi||tentis in studio Tubingensi.|| Contra<br />

epistolandi modos Pontij & aliorum || Contra epistolas Caroli || Com〈m〉entaria de Abusione<br />

linguae latinae apud germanos & de pro=||prietate eiusdem || VOCABULARIVS<br />

OPTIMARVM DICTIONVM || Haec omnia denuo emendata sunt.|| Annotationes & lima in<br />

Ma〈m〉metractum cu〈m〉 nouis additionibus || Annotationes nou pro lingua latina || De<br />

magistratibus romanoru〈m〉 cum expositione terminorum || Nomina latina artificum ||<br />

Nomina morborum corporis humani latine & gr ce || No〈m〉i〈n〉a p〈ro〉pria sanctoru〈m〉 &<br />

eoru〈m〉 interp〈re〉tatio, Expositio q〈uo〉runda〈m〉 qu stionu〈m〉 || Qui sint pagi sueuorum &<br />

de aspiratione Necchari fluminis || Apologia <strong>Bebel</strong>ij pro co〈m〉mentarijs. Retractio<br />

eiusde〈m〉 in quibusda〈m〉 locis || Instructio bene scribendi pro fratre Guolfgango <strong>Bebel</strong>io ||<br />

Appendix commentariorum || Multa inuenies addita uel dempta priori impressioni, multa<br />

casti=||gata & correcta, ita ut priori non tuto cre<strong>der</strong>e possis in omnibus.||.<br />

Kolophon [L vi ] r : Phorce in aedibus Thomae Anshelmi || Anno. M. D. VIII. Mense || Ianuario.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: a 4 , b 4 , c 6 , d 6 , e 4 , f 6 , g 6 , h 4 , i 6 , k 6 , l 4 , m 6 , n 6 , o 4 , p 6 , q 6 , r 4 , s 8 , t 4 , v 8 , x 4 , y 4 , z 8 , A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 8 , F 4 , G 8 , H 4 , I 6 , K 4 , L 6 .<br />

Leerseiten: [L vj ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titelblatts Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1166 = B 1174 / IA Nr. 115.316. / Steiff, Anhang Nr. 19 / Alberts Nr. 52.<br />

Benutzte Exemplare: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4943, af / SB Berlin, Sign.: an AK 207 R / BNU Straßburg, Sign.: R.<br />

100.880. / UB Tübingen, Sign.: Cc 54. 4°. Das <strong>Freiburg</strong>er Exemplar enthält auf <strong>der</strong> Titelseite drei Lesereinträge: 1.<br />

Contenta Libri 2. Carthusianis Friburgi brisgove 3. [gleiche Hand wie 1. ?] regimen studiosorum; außerdem befindet sich<br />

ein nicht identifiziertes 9zeiliges handschriftliches Gedicht [?] auf einem dem Titelblatt vorgebundenen Blatt. Inc.: Ne<br />

repexeris inquit retro, nec steteris in 〈emminati〉 [?] circa regione sed in morte Ein weiterer handschriftlicher Eintrag von<br />

10 Zeilen befindet sich auf Seite a iij r . Das Berliner Exemplar enthält handschriftliche Notizen.<br />

Enthält:<br />

2* Straßburg, Johannes Grüninger, 1503<br />

Commentaria Epistolaru〈m〉 || Conficiendar〈um〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis Poet<br />

Lau||reati: poeticam & oratoriam publice profitentis in stu=||dio Tubingensi:|| Contra<br />

Epistolandi modos Pontij & aliorum || Contra Epistolas Caroli || Co〈m〉mentaria de<br />

Abusione lingu latin apud germa||nos & proprietate eiusdem:|| Vocabularius optimarum<br />

dictionum:||.<br />

Kolophon [V viij ] r : Impressu〈m〉 Anno M.CCCCCIII. Pridie Kale〈n〉das Apriles.||. G r : Co〈m〉mentaria de abusione lin||gu¡<br />

latin¡ apud germanos: & de proprietate eiusde〈m〉: Et || Vocabularius optimarum dictionum.|| Ad lectores Henricus


<strong>Bebel</strong>ius || Es folgt ein Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Clangere: romano quisquis sermone diserte || Optas: & caste<br />

verba latina loqui || Huc precor accedas: no〈n〉 sim tibi sordidus auctor || Invenies: qu te na〈m〉q〈uis〉 iuuare queant ||.<br />

Lagen: A 8 , B 8 , C 8 ; D 6 ; E 8 ; F 6 ; G 8 , H 8 , I 8 , K 8 , L 8 , M 8 , N 4 , O 8 , P 8 , Q 8 , R 8 , S 8 , T 8 , V 8 . Leerseiten: [V viij ] v . Römische<br />

Blattzählung: IX (=B, [Fol.I = Titelblatt]) - CLXII (= [V viij ]), aber nur 140 Blätter: die Zählung springt von 44 auf 56.<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titels und alle durchlaufenden Seitenüberschriften Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1164 = B 1172 / IA Nr. 115.308. / Steiff, Anhang Nr.11 sowie Apokryphe Nr.<br />

15 (dort wird die Existenz einer Ausgabe Tübingen 1503 verneint) / Ritter II, Nr. 164. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>,<br />

Sign.: D 4943. Auf Seite A v ist ein Wappen abgebildet.<br />

3* Straßburg, Johannes Grüninger, 1506<br />

Commentaria Epistolarum || Co〈n〉ficiendar〈um〉 Henrici Bebbelij Poet¡<br />

iustingensis<br />

Laurea||ti: poetica〈m〉 〈et〉 oratoria〈m〉 publice p〈ro〉fitentis in studio Thübinge〈n〉si:|| Contra<br />

epistolandi modos Pontij 〈et〉 aliorum || Contra epistolas Caroli || Co〈m〉mentaria de<br />

lingu¡ latin¡ Abusione apud germanos et || proprietate eiusdem || Uocabularius optimarum<br />

dictionum H¡ || c omnia denuo emendata sunt || Annotationes 〈et〉 lima in ma〈m〉metractu〈m〉<br />

cu〈m〉 nouis additio〈n〉ibus || nou¡ Annotationes pro lingua latina || De magistratibus<br />

romanor〈um〉 cu〈m〉 expositio〈n〉e terminor〈um〉 || Nomina latina artificum || No〈m〉i〈n〉a<br />

morbor〈um〉 corporis latin¡ humani gr¡ 〈et〉 ce || No〈m〉i〈n〉a uaria sanctor〈um〉. Expositio<br />

qu¡ q〈uo〉rundam stionum || Qui sint pagi sueuor〈um〉 〈et〉 de aspiratione nechari fluminis ||<br />

Apologia <strong>Bebel</strong>ij p〈ro〉 co〈m〉mentarijs. Retractio eiusde〈m〉 in quibus=||dam locis<br />

(rechtsbündig) || Instructio b〈e〉n〈e〉 scribe〈n〉di p〈ro〉 fr〈atr〉e guolfga〈n〉go bebelio ||<br />

Qua〈n〉titates syllabar〈um〉. Ars condendor〈um〉 carminum || Egloga in defensione〈m〉<br />

contra hostes eiusdem || Epigrammata ¡ t alia ||.<br />

poetic¡<br />

Kolophon [i vj ] r : Impressum in nobili Heluetiorum vrbe Argentina Per || prouidu〈m〉 viru〈m〉 Joanne〈m〉 Grüninger.<br />

Atq〈ue〉 acri laboriosaq〈ue〉 casti=||gatione emendat Anno M.CCCCC.vi. Pridie Kale〈n〉das || Marcij:||.<br />

Lagen: A 6 , B 6 , C 8 , D 6 , E 6 , F 6 , G 4 , H 6 , I 6 , K 6 , L 6 , M 8 , N 6 , O 6 , P 8 , Q 8 , R 4 , S 8 , T 6 , V 4 , X 6 , Y 4 , Z 8 , a 4 , b 8 , c 8 (anstelle von c ii<br />

steht c iii ), d 8 , e 4 , f 8 , g 8 , h 4 , i 6 . Römische Blattzählung: IX (= B) - CCII (=[i 6 ]). Die Foliozählung ist fehlerhaft: XCII und<br />

XCIII wurden vertauscht; statt CXXXIIII steht CXXXV; statt CC steht CXC; die Blätter CXLVI, CXLVII und CXLVIII sind<br />

verdreht (CXLVIII, CXLVII, CXLVI).<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1165 = B 1173 / IA Nr. 115.311. / Steiff, Anhang Nr. 13 / Ritter IV, Nr. 963 /<br />

Inkunabelkatalog UB Graz. Benutztes Exemplar: UB Wien, Sign. 262.520 E.S.; weitere Exemplare: UB Graz, I 39703<br />

(Dieses Exemplar befindet sich in einem 14 Beibindungen umfassenden Sammelbandes, I 3903- I 39718, Prov.: Johannes<br />

Manlius 1572) Haller: Tübingen (II 86*) hält die Datierung dieses <strong>Drucke</strong>s für falsch. Dazu skeptisch: Classen, <strong>Bebel</strong>, S.<br />

9.<br />

[1] Pforzheim, Thomas Anshelm, 1508<br />

Vgl. das für die Werkbeschreibungen benutzte Exemplar.<br />

4* Pforzheim, Thomas Anshelm, 1509<br />

Commentaria epistolarum conficie〈n〉||darum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustinge〈n〉sis Poetae Laureati,<br />

poeticam || & oratoria〈m〉 publice profite〈n〉tis in studio Tubingensi || Contra epistolandi<br />

modos Pontij & aliorum || Contra epistolas Caroli || Commentaria de abusione lingu¡ latin¡<br />

apud germanos & de propri||etate eiusdem.|| VOCABULARIVS OPTIMARVM


DICTIONVM || Haec omnia denuo emendata sunt || Annotationes & lima in<br />

Mammetractum cum nouis additionibus || Annotationes nou pro lingua latina || De<br />

magistratibus romanoru〈m〉 cum expositione terminorum || Nomina latina artificum ||<br />

Nomina morborum corporis humani latine & gr ce || No〈m〉i〈n〉a p〈ro〉pria sanctoru〈m〉 &<br />

eoru〈m〉 interpretatio. Expositio quaru〈n〉da〈m〉 q〈uae〉stionu〈m〉, || Qui sint pagi sueuorum<br />

& de aspiratione Necchari fluminis || Apologia <strong>Bebel</strong>ij pro co〈m〉mentarijs Retractio<br />

eiusde〈m〉 in quibusda〈m〉 locis || Instructio bene scribendi pro fratre Guolfgango <strong>Bebel</strong>io ||<br />

Appendix commentariorum || Multa inuenies hic addita uel dempta priori impressioni,<br />

multa || castigata & correcta, ita ut priori non tuto cre<strong>der</strong>e possis in o〈mn〉ibus.||.<br />

Kolophon [K vj ] r : Phorce in aedibus Thom¡ Anshelmi Baden〈sis〉 || Anno domini Millesimo || quinge〈n〉tesimo nono ||<br />

Me〈n〉se Fe||brua||rio.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: A 8 , b 4 , c 4 , d 4 , e 8 , f 4 , g 4 , h 4 , i 8 , k 4 , l 4 , m 4 , n 8 , o 4 , p 4 , q 4 , r 8 , s 4 , t 4 , v 4 , x 8 , y 4 , z 4 , A 4 , B 8 , C 4 , D 4 , E 4 , F 4 , G 8 , H 4 , I 4 , K 6<br />

(Lagen I und K: Appendix). Leerseiten: H iiij v , [K vj ] v . Blattzählung handschriftlich in arabischen Zahlen: 1(=A r ) - 166<br />

(=[K vj ] r .).<br />

Schrifttyp: Antiqua; erste Zeile des Titelblatts Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1167 = B 1175 / IA Nr. 115.321. / Steiff, Anhang Nr. 18 (1507) / Alberts Nr.<br />

48 (1507) / Alberts Nr. 59 (1509). Benutztes Exemplar: Biblioteka Jagiellonska Krakau, Sign.: Gram. 2776; weitere<br />

Exemplare: UB Göttingen, Sign.: 8° Ling. IV, 684 / LB Dresden, Sign.: Op.var. 97 / Biblioteca Palatina, Sign.: E 1506 /<br />

BSB München, Sign.: 4° Epist. 23. Das Exemplar <strong>der</strong> LB Dresden und das <strong>der</strong> Biblioteca Palatina haben kein Kolophon<br />

und keinen Appendix. Wegen des im Vergleich zur Ausgabe 1508 (VI, 1*) geringeren Textbestandes und <strong>der</strong> niedrigeren<br />

Bogenzahl nimmt Zapf (S. 129) unzutreffen<strong>der</strong>weise an, daß das Exemplar <strong>der</strong> Dresdener LB eine Ausgabe Pforzheim<br />

1507 repräsentiere; das Titelblatt des Dresdner Exemplars (nach dem Zapf und, von diesem abhängig, Steiff und Alberts<br />

zitieren) ist aber identisch mit dem Druck Pforzheim 1509. Nicht identisch damit ist allerdings in einigen Elementen die<br />

Titelblattwie<strong>der</strong>gabe für das Exemplar o.O. o.J.in <strong>der</strong> BV Rom (Sign.: St. 2561a), auf das sich <strong>der</strong> IA (IA Nr. 115.315)<br />

stützt: diese Angaben sind aber falsch, die römische Ausgabe ist gleichfalls ein Exemplar des <strong>Drucke</strong>s von 1509. (Aber:<br />

Auch Nr. 115.321 stimmt nicht ganz exakt! i statt j etc.). Das Krakauer Exemplar enthält einen handschriftlichen Vermerk<br />

auf dem Titelblatt: |:Vindi edit. Paris. 1513. ¢¤£¦¥ :|.<br />

5* Pforzheim, Thomas Anshelm, 1510<br />

Comme〈n〉taria epistolarum conficien||darum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis Poetae laureati,<br />

poeticam || & oratoriam publice profitentis in studio Tubingensi || Contra epistolandi modos<br />

Pontij & aliorum || Contra epistolas Caroli || Commentaria de abusione lingu§ latinae apud<br />

germanos, & de pro=||prietate eiusdem.|| VOCABVLARIVS OPTIMARVM DICTIONVM<br />

|| Haec omnia denuo emendata sunt || Annotationes & lima in Mammetractum cum nouis<br />

additionibus || Annotationes nou§ pro lingua latina || De magistratibus romanoru〈m〉 cum<br />

expositione terminorum || Nomina latina artificum || Nomina morborum corporis humani<br />

latine & graece.|| No〈m〉i〈n〉a 〈pro〉pria sanctoru〈m〉 & eoru〈m〉 interpretatio. Expositio<br />

quarunda〈m〉 q〈uae〉stionu〈m〉 || Qui sint pagi sueuorum, & de aspiratione Necchari fluminis<br />

|| Apologia <strong>Bebel</strong>ij pro co〈m〉mentarijs. Retractio eiusde〈m〉 in quibusda〈m〉 lcois (sic!) ||<br />

Instructio bene scribendi pro fratre Guolfgango <strong>Bebel</strong>io || Appendix commentariorum || <br />

INDEX SEV REGISTRVM COMMENTA||RIORVM BEBELII ||.<br />

Kolophon [kk viij ] v = Fol. CLXV v : Phorce in aedibus Thom¨ Anshelmi Badensis || Anno M.D.X. mense Martio ||.<br />

<strong>Drucke</strong>rmarke .<br />

Lagen: a 8 , b 4 , c 4 , d 4 , e 8 , f 4 , g 4 , h 4 , i 8 , k 4 , l 4 , m 8 , n 4 , o 4 , p 8 , q 4 , r 4 , s 4 , t 4 , u 8 , x 4 , y 4 , z 4 , aa 4 , bb 8 , cc 4 , dd 4 , ee 4 , ff 4 , gg 8 , hh 4 , ii 4 ,<br />

kk 8 . Der Index folgt mit neuer Lagenzählung: A 4 , B 4 , C 4 , D 6 . Leerseiten: A v , [y iiij ] r , dort ist eine leere Seite mit folgendem<br />

Vermerk: Hic erratu〈m〉 est supputatione, Sed nihil omissum. Römische Blattzählung: I (= a iiij ) - CLXV (= [kk viij ])<br />

(entspricht <strong>der</strong> falsch als Paginierung bezeichneten Zählung, die Alberts erwähnt!).<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titelblatts und erste Zeile des Index Fraktur.


Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1168 = B 1176 / IA Nr. 115.330. / Steiff, Anhang Nr. 26 / Alberts Nr. 68.<br />

Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4943, ai / weiteres Exemplar: UB Tübingen, Sign.: Cc 55. 44°. Das<br />

<strong>Freiburg</strong>er Exemplar enthält einen handschriftlichen, durchgestrichenen Besitzereintrag auf dem Titelblatt: Ex libris<br />

Joannis B. sowie auf Seite [ii iiij ] r : Ioannes Behemus gz. Das Exemplar enthält Marginalien und Unterstreichungen<br />

verschiedener Hände.<br />

6* Tübingen, Thomas Anshelm, 1511<br />

Commentaria epistolarum conficien||darum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis poetae laureati,<br />

poeticam || & oratoriam publice profitentis in studio Tubingensi || Contra epistolandi modos<br />

Pontij & aliorum || Contra epistolas Caroli || Commentaria de Abusione linguae latinae apud<br />

germanos, & de proprie=||tate eiusdem.|| Vocabularius optimarum dictionum || Annotationes<br />

& lima in Mammetractum cum nouis additionibus || Annotationes nouae pro lingua latina ||<br />

De magistratibus romanorum cum expositione terminorum || Nomina latina artificum ||<br />

Nomina morborum corporis humani latine & graece || No〈m〉i〈n〉a propria sanctoru〈m〉 &<br />

eoru〈m〉 interp〈re〉tatio. Expositio quarunda〈m〉 qu stionum || Qui sint pagi Sueuorum, & de<br />

aspiratione Necchari fluminis || Apologia <strong>Bebel</strong>ij pro commentarijs. Retractio eiusdem in<br />

quibusda〈m〉locis, || Instructio bene scribendi pro fratre Guolfgango <strong>Bebel</strong>io || Appendix<br />

commentariorum || HAEC DENVO SVNT ADDITA || De nominibus officiorum apud<br />

principes nostros || Differentia inter Caesarem & Augustum || De accentu hebraicarum<br />

dictionum || INDEX SEV REGISTRVM COMMENTA||RIORVM BEBELIANORVM ||.<br />

Kolophon [I vi ] v : Tubingae in aedibus Thomae Anshelmi || Badensis, Anno M.D.XI. Mense Iulio || Sub illustri principe<br />

Vdal||rico Vuirtenbergensi.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: a 8 , b 4 , c 4 , d 4 , e 8 , f 4 , g 4 , h 4 , i 8 , k 4 , l 4 , m 4 , n 8 , o 4 , p 4 , q 4 , r 8 , s 4 , t 4 , v 4 , x 8 , y 4 , z 4 , A 4 , B 8 , C 4 , D 4 , E 4 , F 8 , G 4 , H 4 , I 6 . Es<br />

folgt ein Index mit neuer Lagenzählung: A 4 , B 4 , C 4 , D 7 (irrtümlich D iiij als D v bezeichnet). Römische Blattzählung: I (=<br />

a iiij ) - CLVII (= I r ). Leerseiten: [D vij ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titels Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1169 = B 1177 / IA Nr. 115.334. / Steiff, ächte Nr. 20. Benutztes Exemplar:<br />

UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4943, al / weiteres Exemplar: UB Tübingen, Sign.: Cc 56. 4°.<br />

7* Straßburg, Matthias Schürer, 1513<br />

Commentaria epistolaru〈m〉 con||ficiendaru〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis, poetae ||<br />

laureati, poeticam & oratoriam publice || profitentis in studio Tubingensi.|| Contra<br />

epistolandi modos Pontij, & aliorum.|| Contra epistolas Caroli.|| Commentaria de abusione<br />

linguae latinae apud Germanos, || & de proprietate eiusdem.|| Vocabularius optimarum<br />

dictionum.|| Annotationes & lima in Ma〈m〉metractu〈m〉, cu〈m〉 nouis additionib〈us〉.||<br />

Annotationes nouae pro lingua latina.|| De magistratibus Romanoru〈m〉, cu〈m〉 expositione<br />

terminorum.|| Nomina latina artificum.|| Nomina morborum corporis humani, latine &<br />

graece.|| Nomina propria sanctoru〈m〉, & eoru〈m〉 interpretatio.|| Expositio quarundam<br />

quaestionum.|| Qui sint pagi Sueuoru〈m〉, & de aspiratione Necchari fluminis.|| Apologia<br />

<strong>Bebel</strong>ij pro commentarijs.|| Retractio eiusdem in quibusdam locis.|| Instructio bene<br />

scribendi, pro fratre Guolffgango <strong>Bebel</strong>io.|| Appendix commentariorum.|| HAEC DENVO<br />

SUNT ADDITA.|| De nominibus officiorum apud principes nostros.|| Differentia inter<br />

Caesarem & Augustum.|| De accentu hebraicarum dictionum.|| INDEX<br />

COMMENTARIORVM BEBELIANORVM.|| Haec omnia sunt nouisime per auctore〈m〉<br />

recognita, eme〈n〉data, || & in multis locis, multisq〈ue〉 verbis aucta, soliq〈ue〉 Schurerio ||<br />

commissa. Anno domini. M.D.XIII.|| Die. IIII. Mensis Maij.||.


Kolophon [Ff iij ] v : ARGENTINAE, MENSE AVGV||STI, ANNO, M.D.XIII.|| T.O.|| REGNANTE IMPERATORE ||<br />

CAES. MAXIMILIANO || P.F. AVG. P.P.||.<br />

Lagen: [i] - iiij, a 8 , b 4 , c 8 , d 4 , e 8 , f 4 , g 8 , h 4 , i 8 , k 4 , l 8 , m 4 , n 8 , o 4 , p 8 , q 4 , r 8 , s 4 , t 8 , v 4 , x 8 , y 8 , z 4 , Aa 8 , Bb 4 , Cc 8 , Dd 4 , Ee 8 , Ff 4 . Es<br />

folgt ein Index mit neuer Lagenzählung: A 4 , B 8 , C 4 . Römische Blattzählung: I (=a) - CLXXV (=Ff iij ).<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titels Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1170 = B 1179 / IA Nr. 115.343. / Ritter II, 170 / Steiff, Anhang 32 sowie<br />

Apokryphe 30: Identifizierung einer Angabe Tübingen 1513 mit dieser Ausgabe. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>,<br />

Sign.: D 4943, ao / weitere Exemplare: UB Tübingen, Sign.: Cc 56. 4°. Das <strong>Freiburg</strong>er Exemplar enthält Marginalien<br />

und Unterstreichungen verschiedener Hände. Auf Seite Ff iiij r befindet sich ein Bild mit Wappen (Doppeladler) und<br />

Bildunterschrift: SVB VMBRA ALARVM TVA||RVM PROTEGE NOS.<br />

8* Straßburg, Matthias Schürer, 1516<br />

Co〈m〉mentaria epistolarum con||ficiendarum Henrici <strong>Bebel</strong>ii Iustinge〈n〉sis, poe||tae<br />

laureati, poeticam & oratoriam || publice profitentis in Gymna||sio Tubingensi.|| Contra<br />

epistolandi modos Pontii, & aliorum.|| Contra epistolas Caroli.|| Co〈m〉mentaria de<br />

abusio〈n〉e linguae latinae apud Germanos, & de pro||prietate eiusdem.|| Vocabularius<br />

optimarum dictionum.|| Aunnotationes (sic!) & lima in Ma〈m〉metractum, cum nouis<br />

additio〈n〉ibus.|| Annotationes nouae pro lingua latina.|| De magistratibus Romanorum, cum<br />

expositione terminorum.|| Nomina latina artificum.|| Nomina morborum corporis humani,<br />

latine & graece.|| Nomina propria sanctorum, & eorum interpretatio.|| Expositio quarundam<br />

quaestionum.|| Qui sint pagi Sueuorum, & de aspiratione Necchari fluminis.|| Apologia<br />

<strong>Bebel</strong>ii pro commentariis.|| Retractio eiusdem in quibusdam locis.|| Instructio bene<br />

scribendi, pro fratre Guolffgango <strong>Bebel</strong>io.|| Appendix commentariorum.|| HAEC DENVO<br />

SVNT ADDITA.|| De nominibus officiorum apud principes nostros.|| Differentia inter<br />

Caesarem & Augustum.|| De accentu hebraicarum dictiouum.|| NOVA.|| Apologia <strong>Bebel</strong>ii<br />

contra aduersarium suum.|| Recriminatio. H. <strong>Bebel</strong>ii in Ioanne〈m〉 Coru〈n〉nu〈m〉<br />

Carnute〈n〉sem Gallum.|| INDEX COMMENTARIORVM BEBELIANORVM.|| Haec<br />

omnia sunt nouissime per auctore〈m〉 recognita, eme〈n〉||data, & in multis locis, multisq〈ue〉<br />

uerbis aucta, || soliq〈ue〉 Schurerio commissa. An=||no domini. M.D.XIII.|| Die. IIII.<br />

Men=||sis Maii.||.<br />

Kolophon: [Ff iiij ] r : ARGentinae Mense Februario.|| M.D.XVL ||. Wappen <strong>Bebel</strong>s als Poeta Laureatus, mit Über- und<br />

Unterschrift: SIBI ET SVIS.|| H. <strong>Bebel</strong>ius Iustingensis Poeta Laureatus.||.<br />

Lagen: A 4 , B 4 , C 6 , a 4 , b 8 , c 4 , d 8 , e 4 , f 8 , g 4 , h 8 , i 4 , k 4 , l 8 , m 4 , n 8 , o 4 , p 8 , q 4 , r 8 , s 4 , t 4 , v 8 , x 4 , y 8 , z 4 , Aa 8 , Bb 8 , Cc 4 , Dd 4 , Ee 8 , Ff 4 .<br />

Leerseiten: [Ff iv ] v . Römische Blattzählung: I (=a r ) - CLXVIII (=[Ff iv ] r ). Zeilenzählung, die mit je<strong>der</strong> Seite neu beginnt: a r -<br />

Ff iv r .<br />

Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1176 = B 1180 / IA Nr. 115.350. / Ritter II, 174 / Steiff, Anhang 34. Benutztes<br />

Exemplar: BSB München, Sign.: 4° epist. 28 f. (laut IA 2 Ex.?) Das Exemplar enthält zahlreiche Marginalien sowie einen<br />

Besitzereintrag auf dem Titelblatt: Su〈m〉 Ioh. Georgij à Werdenstein canonici. 1570.<br />

Vermutlich “Phantomdrucke”:<br />

Tübingen 1500<br />

Bibliographische Nachweise: Bibliotheca Kielmanns-Eggiana, P. II, S: 351, Nr. 1269 / Clément T. 3, S. 4f. / Bauer Teil<br />

1, S. 58 / Hummel Bd. 1, S. 151 / Denis, S. 394 / Mattaire T. IV, S. 728 / Panzer Vol. 3, Nr. 15 / Zapf, S. 96ff. / Hain Nr.


2724 / Steiff, Apokryphe 11, S. 209f. / GW Nr. 3751. Wohl aus <strong>der</strong> Datierung <strong>der</strong> Widmung <strong>der</strong> Commentaria an den<br />

jungen Ulrich von Württemberg auf den 12. Juli 1500 ist auf eine Druckausgabe desselben Jahres geschlossen worden.<br />

(Vgl. Zapf, S. 96ff.; Steiff, S. 209, GW Nr. 3751). („Den Commentaria de abusione [...] geht zwar ein Widmungsbrief<br />

an Gregor Lamparter vorauf; doch ist er nur ungenau auf das Jahr 1500 datiert, ohne nähere Angabe.“, Classen,<br />

<strong>Bebel</strong>s Leben, S. 5) Noch Panzer nennt diese Ausgabe Tübingen 1500. Zapf allerdings äußert sich skeptisch, läßt den<br />

Fall indes unentschieden. Steiff bezweifelt die Existenz eines <strong>Drucke</strong>s <strong>der</strong> „Commentaria“ vor 1503. Aller dings beziehe<br />

sich <strong>Bebel</strong> selbst in den Commentaria (VI, 6: Tübingen 1511, fol. CIII r ) anscheinend auf eine Veröffentlichung vor<br />

1503: „ante sextum et uigesimum annum commentaria perfecimus atque publicauimus.“ Allerdings würde dies, so<br />

Steiff, eine Veröffentlichung schon von 1497 o<strong>der</strong> 1498 meinen. Das wi<strong>der</strong>spreche <strong>der</strong> Widmung in <strong>der</strong> Vorrede (von<br />

1500). Steiff schließt, man werde „publicare nicht auf die Veröffentlichung im Druck beziehen dürfen.“ Im GW heißt<br />

es: „Das Jahr 1500 bezieht sich wohl auf die Vor rede einer Ausgabe aus dem 16. Jahrhun<strong>der</strong>t.“ In <strong>der</strong> (älteren)<br />

Literatur taucht dieser Druck noch verschiedentlich auf. Vgl. Classen, <strong>Bebel</strong>s Leben, S. 5 u. ebd., Anm. 13, S. 7, S. 17-<br />

18, S. 17, Anm. 64.<br />

Pforzheim, Thomas Anshelm, ca. 1507<br />

Ist identisch mit: Pforzheim, Thomas Anshelm, 1509. Siehe den Kommentar zu: III, 4*<br />

Straßburg 1512<br />

Bibliographische Nachweise: Zapf, S. 119, Nr. IX / Ritter IV, Nr. 964/ Steiff Anhang Nr. 32. Steiff bezweifelt richtig die<br />

Existenz eines <strong>Drucke</strong>s Straßburg 1512, die sich sowohl bei Zapf als auch noch bei Ritter findet.<br />

IV. Oratio ad regem Maximilianum<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Pforzheim, Thomas Anshelm, 1504<br />

Oratio ad regem Maxi=||milianu〈m〉 de laudibus atq〈ue〉 amplitudi〈n〉e Germani .|| Contra<br />

que〈n〉dam pseudopropheten (sic!). Carmen.|| Carmen. Contra detractorem regi maiestatis.||<br />

Germani sunt indigen .|| Opusculum qui authores legendi sint ad co〈m〉p〈er〉andam ||<br />

eloquentiam.|| Comoedia. de optimo studio scholasticorum.|| Elegia de duobus<br />

ama〈n〉tibus.|| Elegia de miseria human co〈n〉ditionis pulcherrima.|| Satyra. co〈n〉tra<br />

detractores et p〈er〉uersos mores hominu〈m〉.|| Elegia de morte cuiusda〈m〉 puell<br />

formosissim .|| Epigra〈m〉mata varia.|| Epitaphia multorum.|| Hymni.|| Panegyrici.||<br />

Inuectiu .|| Oratio de vtilitate lingu latin . et vnde eruditi elo=||que〈n〉tesq〈ue〉 euadamus:<br />

& de opti〈m〉o p〈rae〉ceptore eligendo.||.<br />

Kolophon [s vi] r : Phorce. Ex Aedibus Thom¡ Anshelmi.|| Mense Martio. M.D.IIII.||.<br />

Lagen: a 6 , b 4 , c 6 , d 4 , e 6 ,f 4 , g 6 , h 6 , i 6 , k 4 , l 6 , m 6 , n 6 , o 4 , p 6 , q 4 , r 6 , s 6 .<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titelblatts Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1181 = B 1189 = B 1194 = B 1204 = B 1225 = B 1227 = B 1237 = B 1240 =<br />

B 1242 = B 1300 / IA Nr. 115.309. / Steiff, Anhang Nr. 12. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 8260 und MK<br />

89/176 (Mikrofilm) / weiteres Exemplar: Bibliotheca Palatina, E2051 (Mikrofilm: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: MK 90/51-E<br />

2051).<br />

Enthält:


V. De sancta Anna hymnus<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Leipzig, Martinus Herbipolensis (Landsberg), 1510<br />

Heinrici <strong>Bebel</strong>ij iustingen〈sis〉.|| De s〈an〉cta Anna matre Ma=||rie hymnus: cui annexus est<br />

egregius modus ora〈n〉=||di Rosaceam corona〈m〉 matris Marie: et oratio ad || diuam<br />

Catherinam.||.<br />

Holzschnitt mit Maria und Jesus (o<strong>der</strong> Anna mit Maria) auf einem Thron, Anbetung durch weltliche und geistliche<br />

Würdenträger, oben Engel.<br />

Kolophon: [a vi ] r : Impressum Lipsig per Baccalarium Marti=||num herbipolensem. Anno domini 1510.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: A 6 〈ab a iii Kleinbuchstaben〉. Leerseiten: [A] v , [a vj ] v .<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1188 = B 1228 = B 1239 / IA Nr. 115.328. Nachgebunden: Lucij Annei<br />

Senece Corduvensis moralissimi Liber de Moribus. Benutztes Exemplar: SB Bamberg, Sign.: Inc.typ. M.III. 40/12.<br />

Benzing: Buchdrucker, S. 276.<br />

Enthält:<br />

2* Leipzig, Martinus Herbipolensis (Landsberg), 1505<br />

Henrici <strong>Bebel</strong>ij iustinge〈n〉s〈is〉 || De s〈an〉cta Anna matre Ma=||rie hymnus: cui annexus est<br />

egregius mod〈us〉 oran=||di Rosaceam corona〈m〉 matris Marie: 〈et〉 oratio ad divam<br />

Catherinam.||.<br />

Holzschnitt mit Maria und Jesus (o<strong>der</strong> Anna mit Maria) auf einem Thron, Anbetung durch weltliche und geistliche<br />

Würdenträger, oben Engel.<br />

Kolophon: ohne Kolophon. Durckermarke des Martinus Herbipolenis.<br />

Lagen: A 6 . Leerseiten: A v ; [A vj ] v .<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Supplement ZV 1166 / Bei <strong>der</strong> von Zapf (pp.272/3) erwähnten Ausgabe "Ohne Jahr,<br />

Ort und <strong>Drucke</strong>r" die er auch dem <strong>Drucke</strong>r Martinus Landsberg (auch: Lantzperg) Herbipolensis Baccalaureus (vgl.<br />

Benzing: Buchdrucker, S. 276) zuordnet, wird es sich wohl um diesen Druck gehandelt haben. Benutztes Exemplar: HAB<br />

Wolfenbüttel, Sign.: 240.17 Quod. (7). Das Exemplar enthält zahlreiche Marginalien und Unterstreichungen.<br />

[1] Leipzig, Martinus Herbipolensis (Landsberg), 1510<br />

Vgl. das für die Werkbeschreibungen benutzte Exemplar.<br />

VI. Ars versificandi<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:


1* Pforzheim, Thomas Anshelm, Juli 1510<br />

Ars uersificandi et carminum con||dendorum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis poet || laureati.||.<br />

Kolophon [i viij ] r : Phorce in aedibus Thom¡ Anshelmi Badensis || Anno M.D.X. Mense Iulio.|| <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: a 4 , b 4 , c 8 , d 4 , e 4 , f 8 , g 4 , h 4 , i 8 . Leerseite: [i viii ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titels Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1115 = B 1261 = H 1997 / IA Nr. 115.331. / Alberts Nr. 71. Im Jahr 1510<br />

erschien zunächst im März eine gemeinsame Ausgabe <strong>der</strong> Grammatik von Jacob Henrichmann und <strong>der</strong> Ars versificandi<br />

(s. VI, 15). Anscheinend war zunächst <strong>der</strong> zweite, <strong>Bebel</strong>sche Teil ausverkauft, daraufhin wurde separat im Juli die o.g.<br />

Einzelausgabe gedruckt, ergänzt im September durch eine Neuauflage <strong>der</strong> Grammatik samt <strong>der</strong> Juliausgabe <strong>der</strong> Ars<br />

Versificandi. Aus diesem Grund besitzen viele Bibliotheken nur einen einzelnen Teil dieser Ausgabe o<strong>der</strong>, wie die UB<br />

<strong>Freiburg</strong>, Grammatik und Dichtkunst separat gebunden. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4161, ah (= MK<br />

89/108). Im <strong>Freiburg</strong>er Exemplar ist auf Blatt c r eine Blumenranke gemalt.<br />

Enthält:<br />

2* Pforzheim, Thomas Anshelm, 1506<br />

Grammatica Jacobi || Henrichman sect recentioris || qua〈m〉 mo<strong>der</strong>noru〈m〉 voca〈n〉t in ||<br />

gymnasio Tubin||gensi mode||ratoris || Ars condendorum carminu〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij<br />

Iustin=||gensis Poet Laureati.|| Syllabarum quantitates Racemationes & exquisiti||ores<br />

obseruationes eiusdem.||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt:<br />

[B]: ARS VERSIFICANDI ET CARMI||num condendor〈um〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iu||stingensis<br />

poet laureati.|| QVANTITATES SYLLABARVM || eiusdem.|| RACEMATIO QVEDAM<br />

ET || rece〈n〉tiores atq〈ue〉 exquisitiores obserua=||tiones nouiter collect pro maiori<br />

car||minis condendi & exornandi declara=||tione.|| VVOLFGANGVS BEBELIVS || in<br />

libellum fratris.|| Es folgt ein Gedicht Wolfgang <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Quisquis amas docti<br />

contingere munera phoebi || Tempora quo digne laurea serta tegant || Et cupis umbriferi<br />

doctas heliconis alumnas || Noscere vel vatum carmina quidq〈ue〉 uelint || Affiduus discas<br />

certo pede uerba ligare || Quanta sit in primis syllaba qu q〈ue〉 notes || Carmina sic facies<br />

magnus qu dictat apollo || Castalidesq〈ue〉 de . thespiadumq〈ue〉 chorus || Sic tua fama<br />

potest longos durare sub annos || Et tibi post cineres gloria maior erit.||.<br />

Kolophon [P vij ] r : Impressum Phorce in ædibus || Thom¡ Anshelmi Men||se Augusto.|| M.D.VI.||.<br />

Lagen: a 6 , b 6 , c 6 , d 6 , e 4 , f 6 , g 6 , h 4 , i 6 , k 6 , l 4 , m 6 , n 6 , o 6 , p 4 , q 6 , r 6 , s 4 , t 6 , v 6 , x 4 , y 6 , z 6 , A 4 , B 6 , C 4 , D 6 , E 4 , F 6 , G 6 , H 4 , I 6 , K 6 , L 4 ,<br />

M 6 , N 6 , O 4 , P 8 . Leerseiten: a v , [A iv ] v , [P viij ] r+v .<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1100 = B 1250 = H 1983 / Steiff, Anhang Nr. 14 / Alberts Nr. 32. Benutztes<br />

Exemplar: HAB Wolfenbüttel, Sign.: 19.1 Gram. Das Exemplar enthält vereinzelte Marginalien sowie ein handschriftlich<br />

eingetragenes Gedicht Wolfgang <strong>Bebel</strong>s ([a vj ] r ).<br />

3* Köln, Heinrich Quentel [Erben], 1507<br />

ARs versifican||di et carminum conden=||dorum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Justingensis poete laureati.||<br />

Syllabaru〈m〉 qua〈n〉titates Race||mationes 〈et〉 exq〈ui〉sitiores obseruato〈n〉es recenter<br />

collecte pro || maiori carminis ornandi declarat〈i〉one eiusdem || Vvolfgangus <strong>Bebel</strong>ius in<br />

deside=||ratissimu〈m〉 fratris sui libellum || (s. Nr.): Quisquis amas docti contingere munera<br />

phoebi || Tempora quo digne laurea serta tegant || Et cupis vmbriferi doctas heliconis<br />

alumnas || Noscere, vel vatum carmina quidq〈ue〉 velint || Affiduus discas certo pede verba


ligare || Quanta sit in primis syllaba qu q〈ue〉 notes || Carmina sic facies magnus qu dictat<br />

apollo || Castalidesq〈ue〉 de . thespiadumq〈ue〉 chorus || Sic tua fama potest longos durare<br />

sub annos || Et tibi post cineres gloria maior erit.||.<br />

Kolophon [I iiij ] r : Impressum Colonie in Edib〈us〉 Henrici Quentel || Anno d〈omi〉ni. M.CCCCC.vij.||.<br />

Lagen: A 6 , B 6 [B v , B vi fehlt], C 6 [C fehlt], D 6 [D i , D ii fehlt], E 4 , F 6 [E, E ii , F, F ii , F iii , F iv , F v , F vi , E iii , E iv ], G 6 , H 4 , I 4 [I ii ,<br />

I iii , I, I iv ]. Leerseiten: [I iv ] v .<br />

Schrifttyp: Fraktur, das Gedicht auf dem Titelblatt Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1101 = B 1251 / IA Nr. 115.313. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D<br />

4758, af und MK 89/107 (Mikrofilm) / UB Graz, Sign.: I 8701 Reserve Alter <strong>Drucke</strong>. Das Grazer Exemplar wurde, da es<br />

falsch gebunden und mit einem Grammatikkompendium eines Timan Kemener aus Münster zusammengebunden ist,<br />

welches im Jahr 1509 ebenfalls bei Quentel in Köln gedruckt wurde, für eine weitere Quentelausgabe gehalten (vgl. IA<br />

Nr. 115.320). Heinrich Quentel 1478-1501, Erben bis 1520 (Benzing: Buchdrucker, S. 233) Das <strong>Freiburg</strong>er Exemplar<br />

enthält Marginalien.<br />

4* Pforzheim, Thomas Anshelm, 1507<br />

GRA〈M〉MATICAE INSTITVTIO〈N〉ES || IACOBI HENRICHMAN<br />

SINDEL||FINGENSIS CASTIGATAE DE||NVO ATQVE DILIGEN||TER ELABORATAE<br />

|| Ars condendorum carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustin||gensis poet Laureati.|| Syllabarum<br />

quantitates Racemationes & exquisiti=||ores obseruationes eiusdem.||.<br />

Beginn <strong>der</strong> Ars versificandi (kein echtes Titelblatt):<br />

[y v iij ]: ARS VERSIFICANDI ET CARMI||num condendo〈rum〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij<br />

Iu||stingensis poet laureati.|| QVANTITATES SYLLA||barum eiusdem.|| RACEMATIO<br />

QVAEDAM ET || recentiores atq〈ue〉 exquisitiores obser||uatio〈n〉es nouiter collect pro<br />

maiori || carminis condendi & ornandi decla||ratione.|| VVOLFGANGVS BEBELIVS || in<br />

libellum fratris.|| Es folgt ein Gedicht Wolfgang <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Quisquis amas docti<br />

contingere munera phoebi || Tempora quo digne laurea serta tegant || Et cupis umbriferi<br />

doctas heliconis alumnas || Noscere, uel uatum carmina quidq〈ue〉 uelint || Affiduus discas<br />

certo pede uerba ligare || Quanta sit in primis syllaba qu q〈ue〉 notes || Carmina sic facies<br />

magnus qu dictat apollo || Castalidesq〈ue〉 de . thespiadumq〈ue〉 chorus || Sic tua fama<br />

potest longos durare sub annos || Et tibi post cineres gloria maior erit.||.<br />

Kolophon [L v ] v : Phorce in aedibus Thom¡ Ans||helmi.xiij Kale〈n〉das Apriles || Anno. M.D VII .||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: a 6 , b 8 , c 4 , d 6 , e 6 , f 4 , g 6 , h 6 , i 4 , k 6 , l 6 , m 4 , n 6 , o 6 , p 4 , q 6 , r 6 , s 4 , t 6 , v 6 , x 4 , y 6 , z 6 , A 4 , B 6 , C 6 , D 4 , E 6 , F 6 , G 4 , H 6 , I 4 , K 4 , L 8 .<br />

Das Blatt y iij ist doppelt vorhanden; zwischen den Blätterm K ij und K iij sind Blätter mit <strong>der</strong> Bezeichnung I iij und I iiij<br />

zwischengebunden, <strong>der</strong> Text ist jedoch fortlaufend, d.h. es handelt sich nicht um die „echten“ Blätter I iij und I iiij !.<br />

Leerseiten: [l vj ] r+v , [l vij ] r+v , [L viij ] r+v .<br />

Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1102 = B 1252 = H 1984 / Steiff, Anhang Nr. 17 / Alberts Nr. 41. Benutztes<br />

Exemplar: UB München, Sign.: 4° Philol. 451. Das Münchner Exemplar enthält zahlreiche Marginalien und<br />

Unterstreichungen; auf dem Blatt [L vj ] r sind Zeichnungen von Händen; auf dem Titelblatt befindet sich ein<br />

Besitzvermerk: F. F. Steingadensis.<br />

5 Straßburg, Johannes Prüß, 1507<br />

Grammatica Jacobi || Henrichmann sectae recentioris || quam mo<strong>der</strong>noru〈m〉 vocant ||<br />

gymnasio Tubinge〈n〉||si mo<strong>der</strong>ato||ris.|| Ars condendorum carminum Henrici || <strong>Bebel</strong>ij


Iustingensis Poetae Laureati.|| Syllabarum quantitates: Racematio〈n〉es: & || exquisitiores<br />

obseruationes eiusdem.||<br />

Kolophon: (Anno .M.D.vij.||).<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1103 = B 1253 = H 1985 / IA Nr. 115.314 / Ritter IV, Nr. 958.<br />

6 Pforzheim, Thomas Anshelm, März 1508<br />

GRA〈M〉MATICAE INSTITUTIO〈N〉ES || IACOBI HENRICHMAN SINDELFINGENSIS<br />

|| CASTIGATAE DENVO ATQUE DILI||GENTER ELABORATAE || Ars co〈n〉denorum<br />

carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis || poetae Laureati.|| Syllabarum quantitates<br />

Racemationes & exquisitiores || obseruationes eiusdem.||.<br />

Kolophon: Phorce in aedibus Thom Ans||helmi. xvij. Kale〈n〉das Mar||tias Anno. M.D.VIII.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1105 = B 1254 = H 1987.<br />

7* Pforzheim, Thomas Anshelm, April 1508.<br />

GRA〈M〉MATICAE INSTITVTIO〈N〉ES || IACOBI HENRICHMAN SINDELFINGENSIS<br />

|| CASTIGATAE DENVO ATQVE DILI||GENTER ELABORATAE || Ars co〈n〉dendorum<br />

carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis || poetae Laureati.|| Syllabarum quantitates<br />

Racemationes & exquisitiores || obseruationes eiusdem.||.<br />

Beginn <strong>der</strong> Ars Versificandi (kein echtes Titelblatt):<br />

[q v ] v : ARS VERSIFICANDI ET CARMINVM CONDEN||doru〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij<br />

Iustingensis poet¡ laureati, || QVANTITATES SYLLABARVM EIVSDEM ||<br />

RACEMATIO QVAEDAM ET RECENTIORES || atq〈ue〉 exquisitiores obseruatio〈n〉es<br />

nouiter collect¡ pro ma||iori carminis condendi & ornandi declaratione.|| Es folgt ein<br />

Gedicht Wolfgang <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Quisquis amas docti contingere phoebi || Tempora quo<br />

digne laurea serta tegant || Et cupis umbriferi doctas heliconis alumnas || Noscere, uel uatum<br />

carmina quidq〈ue〉 uelint || Affiduus discas certo pede uerba ligare || Quanta sit in primis<br />

syllaba qu¡ q〈ue〉 notes || Carmina sic facies magnus qu¡ dictat apollo || Castalidesq〈ue〉 de¡ ,<br />

thespiadumq〈ue〉 chorus || Sic tua fama potest longos durare sub annos || Et tibi post cineres<br />

gloria maior erit.||.<br />

Kolophon [B v ] v : Phorce in aedibus Thom¢ Ans||helmi. xvij. Kale〈n〉das Apri||les Anno. M.D.VIII.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: a 4 , b 4 , c 6 , d 4 , e 6 , f 4 , g 8 , h 4 , i 6 , k 6 , l 4 , m 6 , n 6 , o 4 , p 6 , q 6 , r 4 , s 6 , t 6 , v 4 , x 6 (statt x ii versehentlich v ii ), y 6 , z 4 , A 4 , B 6 .<br />

Leerseiten: [B vj ] r+v .<br />

Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1106 = B 1255 = H 1988 / Alberts Nr. 54. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>,<br />

Sign.: D 4161, ad. Das <strong>Freiburg</strong>er Exemplar enthält im Teil <strong>der</strong> Henrichmann-Grammatik zahlreiche Marginalien.<br />

8* Pforzheim, Thomas Anshelm, September 1508<br />

GRA〈M〉MATICAE INSTITVTIO〈N〉ES || IACOBI HENRICHMAN SINDELFINGENSIS<br />

|| CASTIGATAE DENVO ATQUE DILI||GENTER ELABORATAE || Ars co〈n〉dendorum<br />

carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustinge〈n〉sis || poetae Laureati, || Syllabarum quantitates<br />

Racemationes & exquisitiores || oberuationes eiusdem, ||.<br />

Beginn <strong>der</strong> Ars versificandi (kein echtes Titelblatt):


[q v ] v : ARS VERSIFICANDI ET CARMINVM CONDEN||doru〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij<br />

Iustingensis poet laureati, || QVANTITATES SYLLABARVM EIVSDEM ||<br />

RACEMATIO QVAEDAM ET RECENTIORES || atq〈ue〉 exquisitiores obseruatio〈n〉es<br />

nouiter collect pro ma||iori carminis condendi & ornandi declaratione || Es folgt ein<br />

Gedicht Wolfgang <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Quisquis amas docti contingere phoebi || Tempora quo<br />

digne laurea serta tegant || Et cupis umbriferi doctas heliconis alumnas || Noscere, uel uatum<br />

carmina quidq〈ue〉 uelint || Affiduus discas certo pede uerba ligare || Quanta sit in primis<br />

syllaba qu q〈ue〉 notes || Carmina sic facies magnus qu dictat apollo || Castalidesq〈ue〉 de ,<br />

thespiadumq〈ue〉 chorus || Sic tua fama potest longos durare sub annos || Et tibi post cineres<br />

gloria maior erit.||.<br />

Kolophon [B v] v : Phorce in ¡ dibus Thom¡ Anshel||mi Baden〈sis〉, v. Kalendas Sep||tembres, Anno M.|| D.VIII.||.<br />

<strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: a 4 [a i fehlt], b 4 , c 6 , d 4 , e 6 , f 4 , g 8 , h 4 , i 6 , k 6 , l 4 , m 6 , n 6 , o 4 , p 6 , q 6 , r 4 , s 6 , t 6 , v 4 , x 6 , y 6 , z 4 , A 4 , B 4 [Zählung beginnt mit<br />

B ii und geht bis B v ].<br />

Schrifttyp:Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1104 = H 1986 / Alberts Nr. 55. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D<br />

4161, af. Das <strong>Freiburg</strong>er Exemplar entspricht <strong>der</strong> im VD 16 und bei Alberts angegebenen Ausgabe von Anshelm um<br />

1508, deshalb hier gegenüber dem VD 16 verän<strong>der</strong>te Reihenfolge. Das Titelblatt fehlt im <strong>Freiburg</strong>er Exemplar.<br />

Vereinzelte Marginalien verschiedener Hände, mit Kritzeleien am Ende ([B v ] v ).<br />

9* Leipzig, Melchior Lotter, 1509<br />

Grammatice insti||tutio〈n〉es. Jacobi Henrichmanni || Sindelfinge〈n〉sis castigate denuo ||<br />

atq〈ue〉 diligenter elaborate.|| Ars co〈n〉dendoru〈m〉 carminu〈m〉 Henrici Be||belij<br />

Justingensis Poete laureati.|| Syllabaru〈m〉 qua〈n〉titates. Racemationes || et exquisitiores<br />

obseruationes eiusdem.||...||.<br />

Beginn <strong>der</strong> Ars versificandi (kein echtes Titelblatt!):<br />

[P?] ¢¤£¦¥§£¦¥©¨¥¦ || Ars versificandi carminu〈m〉 condendoru〈m〉 Henrici ||<br />

<strong>Bebel</strong>ij Justingensis poete laureati.|| Qua〈n〉titates syllabaru〈m〉. eiusde〈m〉 racematio<br />

quedam || et recentiores atq〈ue〉 exquisitiores obseruationes nouiter collecte pro ma||iori<br />

carminis condendi et ornandi declaratione.|| Uolfgangus <strong>Bebel</strong>ius in libellu〈m〉 fratris.|| Es<br />

folgt ein Gedicht Wolfgang <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Quisquis amas docti contingere munera phebi ||<br />

Tempora quo digne laurea serta tegant || Et cupis vmbriferi doctas heliconis alumnas ||<br />

Noscere. vel vatu〈m〉 carmina q〈ui〉dq〈ue〉 velint || Affiduus discas certo pede verba ligare ||<br />

Quanta sit in primis syllaba queq〈ue〉 notes || Carmina sic facies magnus que dictat Apollo ||<br />

Castalidesq〈ue〉 dee. thespiadumq〈ue〉 chorus || Sic tua fama potest longos durare sub annos<br />

|| Et tibi post cineres gloria maior erit.||.<br />

Kolophon [Z iiij ] r : Gra〈m〉matice institutio〈n〉es Jacobi Henrichma〈n〉ni in latinio=||ribus litteris egregie eruditi cum<br />

<strong>Bebel</strong>ianis carminu〈m〉 || co〈n〉dendoru〈m〉 p〈rae〉ceptis. Expliciunt Liptzk [sic!] per Melchiorem || Lotter. Anno d〈omi〉ni.<br />

M.D.viiij ||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: P ? , Q 6 , R 6 , S 6 , T 4 , V 6 , X 6 , Y 6 , Z 4 . Leerseiten: [Z iiij ] r .<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1107 = B 1256 = H 1989. Benutztes Exemplar: HAB Wolfenbüttel, Sign.: Wf<br />

62. 5 Quodl. Das Exemplar enthält Marginalien.<br />

10 Pforzheim, Thomas Anshelm, 1509


GRA〈M〉MATICAE INSTITUTIO〈N〉ES || IACOBI HENRICHMANNI<br />

SINDELFINGENSIS || CASTIGATAE DENVO ATQUE DILI||GENTER ELABORATAE<br />

|| Ars condendorum carminum...|| Henrici <strong>Bebel</strong>ij...||.<br />

Kolophon: Phorce in dibus Thom Anshel||mi Baden. Mense Iulio || ,Anno M.D.IX.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1108 = H 1990 / Steiff, Anhang Nr. 23 / Alberts Nr. 61.<br />

11* Straßburg, Johannes Prüß, 1509<br />

Grammatice institutiones || IACOBI HENRICHMANNI SINDELFIN||GENSIS<br />

CASTIGATAE DENVO AT||QVE DILIGENTER ELABORATAE || Ars condendorum<br />

carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij || Iustingensis Poet¡ laureati || Syllabarum quantitates:<br />

Racemationes & ex=||quisitiores obseruationes eiusdem.|| Inuenies hic studiose lector<br />

Henrici <strong>Bebel</strong>ij || carminum artem emendatam: & auctam || quibusdam in locis. Ex qua<br />

priorem || a nobis ¡ ditam castiges velim.||.<br />

Beginn <strong>der</strong> Ars Versificandi (kein echtes Titelblatt):<br />

[P viij ] r : ARS VERSIFICANDI ET CARMINUM CONDEN=||dor〈um〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij<br />

Iustingensis poetae laureati.||.<br />

Kolophon [& vj ] r : Argentin in dibus Ioannis Prüß: vulgo Zum Thier=||garten Impressum: Anno. M.D.IX.||. A v :<br />

<strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 4 , F 4 , G 8 , H 4 , I 4 , K 8 , L 4 , M 8 , N 4 , O 4 , P 8 , Q 4 , R 4 , S 4 , T 8 , V 4 , X 4 , Y 8 , Z 4 , & 6 . Römische Blattzählung:<br />

I (= B) - CXX (=[& v ] r ). Leerseiten: [& vj ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titels Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1109 = B 1257 = H 1991 / Ritter II Nr. 1126. Benutztes Exemplar: UB<br />

<strong>Freiburg</strong>, Sign.: MK 94/15 (Mikrofilm). Im <strong>Freiburg</strong>er Exemplar befinden sich 4 dem Titelblatt vorgebundene Seiten mit<br />

handschriftlichen Sammlungen von Versen antiker und neulateinischer Dichter. Darunter ein Vers <strong>Bebel</strong>s (2 v ):<br />

<strong>Bebel</strong>i〈us〉? || Et neq〈u〉e ex nichilo volucris 〈con〉surgere fama. Am Kopf <strong>der</strong> ersten Seite dieser Sammlung ein<br />

Besitzereintrag: Joannes calciatoris [...] (unleserlich) (1 r ). Auf dem Titelblatt ist ein handschriftlicher Besitzereintrag:<br />

Conv. friburg: ord: Praedico: Der gesamte Text enthält zahlreiche Marginalien.<br />

12* Hagenau, Heinrich Gran, um 1510<br />

GRAMMATICAE INSTITVTIONES IACOBI HENRICH=||MANNI SINDELFINGENSIS<br />

CASTIGATAE || DENVO ATQVE DILIGENTER || ELABORATAE || Ars condendorum<br />

carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis || poetae laureati || Syllabarum quantitates.<br />

Racemationes & exquisitiores ob=||seruationes eiusdem || Inuenies hic studiose lector<br />

Henrici <strong>Bebel</strong>ij carminum || artem emendatam & auctam quibusdam in locis.|| Ex qua<br />

priorem a nobis editam castiges velim.||.<br />

Beginn <strong>der</strong> Ars versificandi (kein echtes Titelblatt):<br />

[P?] αλαλαξατε τω κυριω || ARS VERSIFICANDI ET CARMINUM<br />

CONDEN=||doru〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis poetae laureati || QVANTITATES<br />

SYLLABARVM EIVSDEM || racematio quaeda〈m〉 & recentiores atq〈ue〉 exquisitiores ||<br />

obseruationes nouiter collect¡ pro maiori || carminis condendi & ornandi || declaratione||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Lagen: p ? , q 4 , r 4 , s 4 , t 8 , v 4 , x 4 , y 8 , z 4 , A 6 . Index ohne Lagenzählung. Leerseiten: [A vj ] r+v . Römische Blattzählung:<br />

lxxvi=[p ? ] - cxxi=[A v ]; versehentlich cxx statt cxi.


Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1111 = H 1993. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: 4° L.lat 258. Das<br />

benutzte Exemplar enthält Marginalien.<br />

13 Hagenau, Heinrich Gran, um 1510<br />

GRAMMATICAE INSTITUTIONES || IACOBI HENRICHMANNI SINDELFINGENSIS<br />

|| CASTIGATAE DENVO ATQUE DILI||GENTER ELABORATAE || Ars condendorum<br />

carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis || Poetae laureati ||...Racemationes & exquisitiores ||<br />

obseruationes eiusdem.||...||.<br />

Kolophon: Impen||sis prouidi viri domini Ioannis Knoblauch ciuis Argentinensis in officina in=||dustrij Henrici Gran in<br />

oppido Imperiali Hagenau impresse Anno gra=||tie M. D. X. In vigilia Conversionis sancti Pauli finiunt feliciter.<br />

Bibliographische Nachweise: Ritter II, Nr. 1128 / VD 16 Nr. B 1110 = B 1112 = B 1258 = B 1259 = H 1992 = H 1994.<br />

14* Leipzig, Melchior Lotter, 1510<br />

Grammatice insti||tutiones Jacobi Henrichmanni || Sindelfingensis castigate denuo || atq〈ue〉<br />

diligenter elaborate.|| Ars co〈n〉dendoru〈m〉 carminu〈m〉 Henrici Be=||belij Justingensis<br />

Poete laureati.|| Syllabaru〈m〉 qua〈n〉titates. Racemat〈i〉ones || et exquisitiores<br />

obseruat〈i〉ones eiusdem.|| Inuenies hic studiose lector Henrici <strong>Bebel</strong>ij carminum || artem<br />

emendatam et auctam quibusdam in locis || Ex qua priore〈m〉 a nobis edita〈m〉 castiges<br />

velim.|| Wappen || Melchior Lotter Jmpressit Liptzk An||no Millesimoquingentesimo<br />

decimo.||.<br />

Beginn <strong>der</strong> Ars versificandi (kein echtes Titelblatt):<br />

[P iij v ] αλαλαξατε τω κυριω || Ars versificandi carminu〈m〉 condendoru〈m〉 Henrici ||<br />

<strong>Bebel</strong>ij Iustingensis poete laureati.|| Quantitates syllabaru〈m〉. eiusde〈m〉 racematio<br />

queda〈m〉 || et recentiores atq〈ue〉 exquisitiores obseruationes nouiter collecte p〈ro〉 ma=||iori<br />

carminis condendi et ornandi declaratione.|| Uuolffgangus <strong>Bebel</strong>ius in libellu〈m〉 fratris || Es<br />

folgt ein Gedicht Wolfgang <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Quisquis amas docti contingere munera phebi ||<br />

Tempora quo digne laurea serta tegant || Et cupis vmbriferi doctas heliconis alumnas ||<br />

Noscere. vel vatu〈m〉 carmina quidq〈ue〉 velint || Affiduus discas certo pede verba ligare ||<br />

Quanta sit in primis syllaba queq〈ue〉 notes || Carmina sic facies magnus que dictat Apollo ||<br />

Castalidesq〈ue〉 dee. thespiadu〈m〉q〈ue〉 chorus || Sic tua fama potest longos durare sub<br />

annos || Et tibi post cineres gloria maior erit.||.<br />

Kolophon [Z iiii ] r : Gram〈m〉atice institio〈n〉es Jacobi Henrichmanni in latinio=||ribus litteris egregie eruditi cum <strong>Bebel</strong>ianis<br />

carminu〈m〉 || condendor〈um〉 p〈rae〉ceptis. Expliciunt Liptzk per Melchiorem || Lotter. Anno. M.D. decimo.||.<br />

<strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: P 6 , Q 6 , R 6 , S 6 , T 4 , V 6 , X 6 , Y 6 , Z 4 . Leerseiten: [Z iiij ] v .<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1113 = H 1995. Benutztes Exemplar: UB Erlangen-Nürnberg, Sign: Inc.<br />

1146/3. Das Nürnberger Exemplar hat einen Besitzereintrag auf dem Titelblatt (schwer lesbar).<br />

15 Pforzheim, Thomas Anshelm, März 1510<br />

GRA〈M〉MATICAE INSTITVTIO〈N〉ES || IACOBI HENRICHMANNI<br />

SINDEL||FINGENSIS CASTIGATAE DENVO || ATQVE DILIGENTER ELA||BORATAE


|| Ars condendorum carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iu||stingensis Poet laureati || Syllabarum<br />

quantitates, Racemationes & exquisiti||ores obseruationes eiusdem ||...||.<br />

Kolophon: Phorce in aedibus Thomae Anshelmi Badensis || Anno M.D.X. mense Martio.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1114 = B 1260 = H 1996 / Alberts Nr. 67.<br />

[1] Pforzheim, Thomas Anshelm, Juli 1510<br />

Vgl. das für die Werkbeschreibungen benutzte Exemplar<br />

16 Leipzig, Melchior Lotter d. Ä., 1511<br />

Grammatice insti||tutiones Jacobi Henrichmanni ||...Ars condendoru〈m〉 carminum Henrici<br />

Be||belij...||.<br />

Kolophon: Leipzig: Melchior Lotter d. Ä. 1511.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1116 = H 1998. Nach Auskunft <strong>der</strong> UB Breslau ist dort kein Exemplar dieses<br />

<strong>Drucke</strong>s vorhanden, wie im VD 16 angegeben.<br />

17* Tübingen, Thomas Anshelm, 1511<br />

GRA〈M〉MATICAE INSTITVTIO〈N〉ES || IACOBI HENRICHMANNI<br />

SINDELFINGEN||SIS CASTIGATAE DENVO ATQVE || DILIGENTER ELABORATAE<br />

|| Ars condendorum carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis poetae || laureati.|| Syllabarum<br />

quantitates, Racemationes & exquisitiores obseruati||ones eiusdem.|| IOANNES<br />

HILTEBRANT AD LECTOREM || Si sapis bone lector grammatica〈m〉 Henrichmanni ex<br />

officina Tubingensi || depromptam facemas, non solum q〈uod〉 diligentissime sit emendata,<br />

sed etiam || propter characteres & graecos & latinos pulcherrimos.|| De literis graecis aliquid<br />

quod alij non habent subiunximus, daturi bene || iuuante deo meliora, si haec grata fuisse<br />

cognouerimus.|| Exhortatio Iacobi Henrichmanni ad literarum studiosos ut barbarie〈m〉 ||<br />

eliminent & eloquentiae studeant, ||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt und eigener Zählung:<br />

Ars uersificandi et carminum con||dendorum cum quantitatibus syllabarum Henrici || <strong>Bebel</strong>ij<br />

Iustinge〈n〉sis poetae laureati, denuo & exa||ctissime per auctorem correcta, cum<br />

additio||nibus multis.||.<br />

Kolophon [i vi ] r : Tubingae in aedibus Thomae Anshelmi Badensis, sub || illustrissimo principe Vdalrico Vuirtenber||gensi,<br />

Anno M.D.XI. mense Octobri.|| <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen <strong>der</strong> Ars versificandi: a 4 , b 4 , c 8 , d 4 , e 4 , f 8 , g 4 , h 4 , i 6 . Leerseite: [i vj ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titelblattes Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1117 = B 1262 = H 1999 / Steiff, ächte Nr. 25. Benutztes Exemplar: UB<br />

<strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4161, ao. Auf dem Titelblatt des <strong>Freiburg</strong>er Exemplars befindet sich ein handschriftlicher Eintrag:<br />

Tubingae Anno Chr〈ist〉i MDVI 1515 aut sine anno.; beim Kolophon ein handschriftlicher Besitzereintrag:<br />

CONRADVS/ Iohanes conradus Bin<strong>der</strong> mit <strong>der</strong> Jahreszahl 1569. Im Teil <strong>der</strong> Henrichmann-Grammatik sind zahlreiche<br />

Marginalien verschiedener Hände enthalten.<br />

18* Hagenau, Heinrich Gran, 1512


Grammatice institutio〈n〉es Jacobi || Henrichma〈n〉ni: sc〈ilicet〉 de || Partiu〈m〉 orationis<br />

Etymologia Fol〈io〉 .j.|| Syntaxi Fol〈io〉.l j. (Verweis auf handschrifl. Aufzeichnungen) ||<br />

Exhortatio eiusde〈m〉 ad literaru〈m〉 studiosos vt barba=||rie〈m〉 elimine〈n〉t 〈et〉 eloque〈n〉tie<br />

studea〈n〉t: circa principiu〈m〉 || libri || Prosodia Henrici <strong>Bebel</strong>ii Ju=||stingensis poete<br />

laureati: videlicet || Quantitates syllabaru〈m〉 Fol〈io〉 .ixxiij || Ars versifica〈n〉di 〈et〉<br />

carminu〈m〉 co〈n〉dendor〈um〉 Fol〈io〉 .xciiij || Racemationes queda〈m〉 et recentiores atq〈ue〉<br />

exquisi||tiores obseruationes pro maiori carminis con=||dendi et ornandi declaratio〈n〉e Cij ||<br />

Denuo exactissime p〈er〉 eu〈m〉 correcte cu〈m〉 additionibus || multis || Jtem || Centimetru〈m〉<br />

Mauri Seruij Honorati gra〈m〉matici || Fol〈io〉 Cxiij || Alphabetu〈m〉 grecum cu〈m〉 diuisione<br />

earunde〈m〉 literaru〈m〉: || circa principiu〈m〉 libri ||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt:<br />

[p] r : Qua〈n〉titates syllabar〈um〉 LXXIII || Ars versifica〈n〉di et carminu〈m〉 ||<br />

condendoru〈m〉. Fol.XCIIII || Racemationes queda〈m〉 et re=||centiores atq〈ue〉 exquisitiores<br />

obseruatio〈n〉es || pro maiori carminis condendi et ornandi || declaratio〈n〉e. Fol〈io〉. Cij.||<br />

Henrici <strong>Bebel</strong>ij Justingensis poete laureati: de=||nuo et exactissime per eu〈m〉 correcte:<br />

cu〈m〉 additio〈n〉ibus || multis.|| Item || Centimetru〈m〉 Mauri Seruii || honorati gra〈m〉matici<br />

CXIIII||.<br />

Kolophon: [y viij ] r : Jnstitutio〈n〉es gra〈m〉matice Jacobi || Henrichma〈n〉ni Sindelfingen〈sis〉.|| simul cu〈m〉 arte versificandi<br />

Henrici <strong>Bebel</strong>ij || Justingn〈sis〉. poete laureati: impensis prouidi viri || Joa〈n〉nis Rynman de oringau. impresse ac= || curate<br />

p〈er〉 industriu〈m〉 Henricu〈m〉 gran ciue〈m〉 || in imp〈er〉ali oppido Hagenau. Anno || virginei partus M.D.xij.|| die vltimo<br />

me〈n〉sis Junij || finiu〈n〉t feliciter.||. Es folgt angebunden mit eigener Lagenzählung <strong>der</strong> Vocabularius des Johannes<br />

Altenstaig Gran vom 28. März 1516; auf dem Titelblatt befindet sich das Gedicht <strong>Bebel</strong>s „Dulcis ephebe veni: si vim vis<br />

noscere vocu〈m〉" (S. Nr.).<br />

Lagen: a 6 , b 4 , c 8 , d 4 , e 4 , f 8 , g 4 , h 4 , i 8 , k 4 , l 4 , m 6 , n 6 , o 6 , p 4 , q 8 , r 4 , s 4 , t 8 , v 4 , x 6 , y 8 , z 4 . Römische Blattzählung: I (= b r ) - CXVI<br />

(= [y viij ] r ). Leerseiten: [y viij ] v , [z iiij ] v .<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1118 = B 1263 = H 2000. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4161,<br />

ap. Die Henrichmann-Grammatik enthält viele Marginalien.<br />

19* Leipzig, Melchior Lotter, 1512<br />

Grammatice insti||tutiones Jacobi Henrichmanni || Sindelfingensis castigate denuo || atq〈ue〉<br />

diligenter elaborate.|| Ars condendoru〈m〉 carminum Henrici Be=||belij Justingensis Poete<br />

laureati. Syl=||labarum quantitates. Racemationes et || exquisitiores obseruationes eiusdem.||<br />

Inuenies hic studiose lector He〈n〉rici <strong>Bebel</strong>ij carminu〈m〉 || artem emendatam & auctam<br />

quibusdam in locis, || Ex qua priorem a nobis editam castiges velim,|| Wappen || Melchiar<br />

(sic!) Lotterus Impressit Liptzk An||no Millesimoquingentesimoduodecimo.||.<br />

Beginn <strong>der</strong> Ars versificandi (kein echtes Titelblatt):<br />

[P iij ] v : ¢¡¤£¥¡¤£§¦¨£©© Ars versificadi 〈et〉 carminu〈m〉 co〈n〉dendorum Henrici ||<br />

<strong>Bebel</strong>ij Justingensis poete laureati.|| Qua〈n〉titates syllabaru〈m〉. eiusde〈m〉 racemationes<br />

que=||dam 〈et〉 recentiores atq〈ue〉 exquisitiores obseruatio〈n〉es nouiter collecte || pro<br />

maiori carminis condendi 〈et〉 ornandi declaratione.|| Uuolffgangus <strong>Bebel</strong>ius in libellum<br />

fratris.|| Es folgt ein Gedicht Wolfgang <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Quisquis amas docti contingere<br />

munera phebi || Tempora quo digne laurea serta tegant.|| Et cupis vmbriferi doctas heliconis<br />

alumnas || Noscere vel vatu〈m〉 carmina quidq〈ue〉 velint || Affiduus discas certo pede verba<br />

ligare || Quanta sit in primis syllaba queq〈ue〉 notes || Carmina sic facies magnus que dictat<br />

Apollo || Castalidesq〈ue〉 dee. thespiadumq〈ue〉 chorus || Sic tua fama potest longos durare<br />

sub annos || Et tibi post cineres gloria maior erit.||.


Kolophon [Z iiij ] r : Grammatice institutio〈n〉es Jacobi Henrichma〈n〉ni in latinio=||ribus litteris egregie eruditi cum<br />

<strong>Bebel</strong>ianis carminum || condendoru〈m〉 p〈rae〉ceptis. expliciunt Liptzk per Melchiarem (sic!) || Lotterum. Anno. M.D.<br />

duodecimo.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen:<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1119 = H 2001. Benutztes Exemplar: SB Lübeck, Sign.: Phil 4° 3677 a . Das<br />

Exemplar enthält auf dem Titelblatt <strong>der</strong> Henrichmann-Grammatik Marginalien und Zeichnungen.<br />

20* Nürnberg, Johannes Stuchs, 1512<br />

Grammatice institutio||nes Jacobi Henrichmanni Sindel=||fingensis castigate denuo atq〈ue〉 ||<br />

diligenter elaborate.|| Ars condendoru〈m〉 carminu〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij Ju=||stingensis poetae<br />

laureati. Syllabarum qua〈n〉tita=||tes. Racematio〈n〉es 〈et〉 exquisitiores obseruationes ||<br />

eiusdem.|| Inuenies hic studiose lector Henrici <strong>Bebel</strong>ij carminum artem || eme〈n〉datam &<br />

auctam quibusdam in locis. Ex qua priore〈m〉 a no=||bis editam castiges velim.|| De litteris<br />

graecis aliquid quod alij no〈n〉 habe〈n〉t subiu〈n〉ximus. datu=||ri bene iuuante deo meliora.<br />

si haec grata fuisse cognouerimus || Exhortatio Iacobi Henrichmanni ad litterarum<br />

studiosos: vt barba=||riem eliminent: & eloquentiæ studeant.|| Joannes Stuchs Nurnberge<br />

impressit. Anno || Millesimoquingentesimo duodecimo.||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt:<br />

Ars versificandi: 〈et〉 car||minum condendoru〈m〉 cum quantitatibus || syllabaru〈m〉 Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ij Ju=||stingensis poetae laureati. denuo & || exactissime per auctore〈m〉 cor=||recta.<br />

cum additioni||bus multis.||.<br />

Kolophon: [l iiij ] v : Finit Henrichman die Leonnardi Anno || M.D.Xij. Imp〈re〉ssus p〈er〉 Joanne〈m〉 Stuchs || expensis<br />

p〈ro〉uidi viri Wolfga〈n〉gi Hubers.||.<br />

Lagen: a 4 , b 4 , c 4 , d 8 , e 4 , f 4 , g 8 , h 4 , i 4 , k 8 , l 4 . Römische Blattzählung: II (= a ij ) - LIX (= l ij ). Die Blattzählung umfaßt nicht<br />

den Index. Die Zahl XXXII fehlt, die Zählung springt von XXXI (= f iij ) auf XXXIII (= [f iiij ]).<br />

Schrifttyp: Antiqua, die ersten drei Zeilen des Titelblatts und <strong>der</strong> Kolophon Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1120 = B 1264 = H 2002. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: 4° L.<br />

lat. 257. Das verwendete Exemplar enthält vereinzelte Marginalien verschiedener Hände.<br />

21 Straßburg, Matthias Schürer, 1512<br />

Ars versificandi et carminu〈m〉 || condendorum cum quantitatibus syllabarum || Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ij Iustingensis poetae || laureati.|| Haec omnia de nouo emendata sunt diligentissime<br />

per || auctorem ipsum cum additione nouissima plus || q〈uam〉 ducentarum dictionum<br />

maxime graeca||rum, quae in vsu sunt apud latinos || poetas. Ex Tubinga Pridie Ka||lendas<br />

Iulias Anno || M.D.III.||...||.<br />

Kolophon: Argentorati. in aedibus Matthiae Schurerij || Selestensis Mense Iunio Anno.|| M.D.XII.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1121.<br />

22 Tübingen, Thomas Anshelm, 1512<br />

GRA〈M〉MATICAE INSTITVTIO〈N〉ES || IACOBI HENRICHMANNI<br />

SINDELFINGEN||SIS CASTIGATAE DENVO ATQVE || DILIGENTER ELABORATAE


||...|| Ars condendorum carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis poetae || laureati.|| Syllabarum<br />

quantitates, Racemationes & exquisitiores obseruati||ones eiusdem <strong>Bebel</strong>ii.||...||.<br />

Kolophon: Tubingae in aedibus Thomae Anshelmi || Badensis mense Augusto || M.D.XII.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1122 = B 1265 = H 2004 / Steiff, ächte Nr. 34 (August 1512) mit dem<br />

Vermerk zum Stuttgarter (Württ. LB., Phil. qt. 169) Exemplar: "Anno domini 1540, von an<strong>der</strong>er Hand: Ego frater<br />

Albertus Riste prasentem librum emi 8 Batzijs 1.5.5.2 etc. Damals also noch gieng das Buch von Hand zu Hand".<br />

23 Leipzig, Melchior Lotter, 1513<br />

Bei Melchior Lotter erschien 1513 sowohl eine Einzelausgabe <strong>der</strong> Ars Versificandi, als auch eine Ausgabe zusammen mit<br />

<strong>der</strong> Henrichmann-Grammatik. Im VD 16 sind beide Ausgaben vermerkt (Nr. B 1123 und Nr. B 1124 = B 1266 = H<br />

2005). Der Index Aureliensis kennt hingegen nur die Einzelausgabe (IA Nr. 115.339).<br />

23a Leipzig, Melchior Lotter, 1513<br />

Ars condendor〈um〉 car=||minu〈m〉. ab Henrico <strong>Bebel</strong>io poeta || laureato. ingeniose ad<br />

co〈mmun〉em phi=||lomusee pubis vtilitate〈m〉 co〈m〉posita || et in publicum data.||...||.<br />

Kolophon: Ex edibus Melchiaris Lottheri. Anno. M.D. Tredecimo.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1123 / IA Nr. 115.339.<br />

23b* Leipzig, Melchior Lotter, 1513<br />

Grammatice insti||tutio〈n〉es Jacobi Henrichmanni || Sindelfingensis castigate denuo ||<br />

atq〈ue〉 diligenter elaborate.|| Exhortatio eiusdem ad literarum studiosos vt || barbariem<br />

eliminent & eloquentiae studeant, || Ars condendorum carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij ||<br />

Iustingensis poetae laureati, || Syllabarum qua〈n〉titates, Racemationes & exquisi=||tiores<br />

obseruatio〈n〉es eiusde〈m〉 cu〈m〉 additionibus multis, || Centimetru〈m〉 Mauri Seruij<br />

honorati gra〈m〉matici, || Ioannes Hiltebrant ad Lectorem, || Si sapis bone lector<br />

grammaticam Henrichmanni ex || officina nostra Tubingensi depromptam facemas, no〈n〉 ||<br />

solu〈m〉 q〈uod〉 diligentissime sit eme〈n〉data, sed etiam propter cha||racteres & grecos &<br />

latinos pulcherrimos.|| Melchiar Lotterus Impressit Liptzk.|| <strong>Drucke</strong>rmarke ||.<br />

Beginn <strong>der</strong> Ars Versificandi (kein echtes Titelblatt):<br />

[P iiij ] r : Henricus <strong>Bebel</strong>ius ad Lectorem ||.<br />

Kolophon [Z vj ] r : Ex edibus Melchiaris Lotteri. Anno.M.D. tredecimo||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: A 6 , B 6 , C 6 , D 6 , E 4 , F 6 , G 6 , H 6 , I 6 , K 4 , L 6 , M 6 , N 6 , O 4 , P 6 , Q 6 , R 6 , S 6 , T 4 , V 6 , X 6 , Y 6 , Z 6 . Römische Blattzählung: j (=<br />

B r ) - c.xxiiij (= [Z vj ] r ). Leerseiten: [Z vj ] v .<br />

Schrifttyp: Fraktur, auf <strong>der</strong> Titelseite Antiqua (Zeile 1-4 Fraktur).<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1124 = B 1266 = H 2005. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4161,<br />

b. Das <strong>Freiburg</strong>er Exemplar enthält einen Besitzereintrag auf dem Titelblatt: Balthasarus Reckelin 1552, darunter: me<br />

titulo tenet. Außerdem ist <strong>der</strong>selbe Name im Wappen auf dem Titelblatt vermerkt. Das Exemplar enthält außerdem<br />

Marginalien verschiedener Hände.<br />

24 Straßburg 1513


Bei Ritter sind zwei Ausgaben aus Straßburg verzeichnet, die beide bei Matthias Schürer gedruckt worden seien (Ritter<br />

II, Nr. 168 und 169). Im Index Aureliensis werden hingegen verschiedene <strong>Drucke</strong>rwerkstätten angegeben: Matthias<br />

Schürer (IA Nr. 115.341) und Johannes Prüß (115.340). Im VD 16 (Nr. B 1125) ist nur eine Ausgabe von Matthias<br />

Schürer angegeben.<br />

24a* Straßburg, Matthias Schürer, 1513<br />

Ars versificandi et carminu〈m〉 || condendorum cum quantitatibus syllabarum || Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ij Iustingensis poetae || laureati.|| Haec omnia de nouo emendata sunt diligentissime<br />

per || auctorem ipsum cum additione nouissima plus || q〈uae〉 ducentarum dictionum<br />

maxime graeca||rum, quae in vsu sunt apud latinos || poetas. Ex Tubinga Pridie Ka||lendas<br />

Iulias Anno || M.D.XII.|| Hexastichon Ioannis Hyphantici Vueissenho||rensis in<br />

absolutissimam traditio〈n〉em || Versificandi artis <strong>Bebel</strong>ij.|| Es folgt ein Gedicht des<br />

Johannes Hyphanticus (s. Nr.): Qui cupit egregiam condendi carminis artem || Qualis<br />

praeterito tempore nulla fuit, || Hanc emat, a vitijs quam nuper lima poliuit || Et noua<br />

subiecit plura remissa prius.|| Quicquid in hanc artem per multa volumina cuncti ||<br />

Scripserunt, breuiter continet iste liber.||.<br />

Kolophon [I viii ] r : Argentorati. in aedibus Matthiae Schurerij || Selestensis Mense Iunio Anno.|| M.D.XIII.||.<br />

Lagen: A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 8 , F 4 , G 8 , H 6 , I 8 . Leerseiten: [I viii ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua; erste Zeile des Titelblattes Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1125 / IA Nr. 115.341. / Ritter II, Nr. 168 / Ritter IV, Nr. 959 / Steiff, Anhang<br />

Nr. 31. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4758, al. Das <strong>Freiburg</strong>er Exemplar enthält auf <strong>der</strong> Titelseite zwei<br />

handschriftliche Besitzereinträge: Am Kopf <strong>der</strong> Seite: Georgius Abbas 1640 und in <strong>der</strong> Mitte: Hrm s: Georgii Heres sgl:.<br />

Zahlreiche Marginalien im Text.<br />

24 b Straßburg, 1513<br />

Ars versificandi et carminum condendorum cum quantitatibus syllabaru〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij<br />

Iustingensis poetae laureati. Haec omnia de nouo emendata sunt diligentissime per<br />

auctorem ipsum cum additione nouissima plus quae ducentarum dictionum maxime<br />

graecarum, quae in vsu sunt apud latinos poetus,...Hex. I. Hybphantici,...<br />

Kolophon: T. O. || Impressum Argentinae Anno || M.D.XIII. || REGNANTE IMPERATORE CAES. || MAXIMILIANO P.<br />

F. || AVG. P. P.<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.340 (Johannes Prüß) / Ritter II, Nr. 169 (Matthias Schürer).<br />

25* Tübingen, Thomas Anshelm, Januar 1513<br />

IACOBI HENRICHMAN||NI SINDELFINGENSIS GRAM||MATICAE INSTITVTIONES<br />

|| Exhortatio eiusdem ad pueros ut eloque〈n〉||tiae studeant.|| Ars condendorum carminum<br />

Henrici || <strong>Bebel</strong>ii Iustingensis poetae laureati cum || additionibus multis per auctorem ipsum<br />

|| emendata diligenter.|| Racemationes & obseruationes eiusdem.|| Centimetrum Mauri Seruii<br />

Honorati || grammatici.|| Alphabetum gr cu〈m〉 cum dictionum grae||carum apicibus, qui in<br />

aliorum impressio||nibus sunt neglecti.||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt und eigener Zählung:<br />

HENRICI BEBELII IVSTINGENSIS || POETAE LAVREATI ARS VERSIFICANDI || &<br />

carminum condendorum || RACEMATIONES QVAEDAM ET RECENTIORES || atq〈ue〉<br />

exquisitiores obseruationes pro maiori carminis || condendi & ornandi declaratione, denuo


& exa||ctissime per auctorem correctae, cum addi||tionibus multis.|| CENTIMETRVM<br />

MAVRI SERVII HONO||rati grammatici || DICTIONES GRAECAE QVAS HABET<br />

OPVSCVLVM || insertas cum elegantissimis characteribus & apicibus, accenti||unculis siue<br />

uocum mo<strong>der</strong>amentis, quae in aliis || impressionibus non reperies.||.<br />

Kolophon [I vj ] r : Tubingae in aedibus Thomae Anshelmi || Badensis mense Ianuario || M.D.XIII.|| <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen <strong>der</strong> Ars versificandi: A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 4 , F 8 , G 4 , H 4 , I 6 (I ij fehlt im <strong>Freiburg</strong>er Exemplar). Leerseiten: [I vj ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1126 = H 2006. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4161, ba. Auf<br />

dem Titelblatt <strong>der</strong> Henrichmann-Grammatik Besitzereintrag: Cartusiae Friburgensis. Enthält Marginalien verschiedener<br />

Hände.<br />

26 Tübingen, Thomas Anshelm, April 1513<br />

IACOBI HENRICHMAN||NI SINDELFINGENSIS GRAM||MATICAE INSTITVTIONES<br />

|| Exhortatio eiusdem ad pueros ut eloque〈n〉||tiae studeant.|| Ars condendorum carminum<br />

Henrici || <strong>Bebel</strong>ii Iustingensis poetae laureati cum || additionibus multis per auctorem ipsum<br />

|| emendata diligenter || Racemationes... eiusdem.||...||.<br />

Kolophon: Tubingae in aedibus Thomae Anshelmi || Badensis mense Aprili || M.D.XIII.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1127 = B 1267 = H 2007 / Steiff, ächte Nr. 45.<br />

27 Tübingen, Thomas Anshelm, Dezember 1513<br />

IACOBI HENRICHMAN||NIS INDELFINGENSIS (sic!) GRAM||MATICAE<br />

INSTITVTIONES || Exhortatio eiusdem ad pueros ut eloque〈n〉||tiae studeant.|| Ars<br />

condendorum carminum Henrici || <strong>Bebel</strong>ii Iustingensis poetae laureati cum || additionibus<br />

multis per auctorem ipsum || emendata diligenter.|| Racemationes & obseruationes<br />

eiusdem.||...||.<br />

Kolophon: Tubing in dibus Thom Anshelmi || Badensis mense Decembri.|| Anno M.D.XIII ||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1128 = B 1268 = H 2008.<br />

28* Hagenau, Heinrich Gran, 1514<br />

Gra〈m〉matice institutio〈n〉es || Jacobi Henrichman〈n〉i Sindelfingen=||sis castigate denuo<br />

atq〈ue〉 dili||genter elaborate: || Exhortatio eiusde〈m〉 ad literar〈um〉 studiosos || vt<br />

barbarie〈m〉 elimine〈n〉t 〈et〉 eloque〈n〉tie studea〈n〉t.|| Ars co〈n〉dendorum carminu〈m〉<br />

Henrici Be=||belij Justingensis poete laureati.|| Syllabaru〈m〉 quantitates. Racemationes ||<br />

〈et〉 exquisitiores obseruationes eiusde〈m〉: || cum additionib〈us〉 multis || Centimetru〈m〉<br />

Mauri Seruij ho||norati gra〈m〉matici.||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt:<br />

[n r ] Ars versificandi et carminum || condendorum cum quantitatib〈us〉 syllabarum Henrici<br />

Bebe||lij Justingensis poete laureati: denuo 〈et〉 exactissime per || auctorem correcta: cu〈m〉<br />

additionib〈us〉 multis || Volfgangus <strong>Bebel</strong>ius || in libellum fratris.|| Es folgt ein Gedicht<br />

Wolfgang <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Quisquis amas docti contingere munera ph¡ bi || Tempore quo<br />

digne laurea serta tegant || Et cupis vmbriferi doctas heliconis alumnas || Noscere vel vatum<br />

carmina quidq〈ue〉 velint || Affiduus discas certo pede v〈er〉ba ligare || Quanta sit in p〈ri〉ma


syllaba queq〈ue〉 notes || Carmina sic facies magnus q〈ue〉 dictat Apollo || Castalidesq〈ue〉<br />

dee thespiadumq〈ue〉 chorus || Sic tua fama potest longos durare per annos || Et tibi post<br />

cineres gloria maior erit.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Lagen: n 4 , o 6 , p 4 , q 4 , r 8 , s 4 , t 4 , v 8 , x 4 . Leerseiten: [v viij ] r+v , [x iiij ] r+v . Römische Blattzählung: LXIIII (=n ij ) - CIII (=[v vij ]).<br />

Versehentlich LXXVIII, LXV, LXVI anstelle von LXVIII, LXIX, LXX.<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1129 = B 1269 = H 2009. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: 4° Ling.<br />

lat. 247. Das verwendete Exemplar enthält Besitzvermerke auf <strong>der</strong> Titelseite <strong>der</strong> Grammaticae Institutiones: Sum<br />

Melchioris Schieftl (durchgestrichen) und Monasterij Schirensis sowie auf dem Titel <strong>der</strong> Ars versificandi: Johannes<br />

Kreydenwiss est possessor hanc libelluli.<br />

29 Hagenau, Heinrich Gran, 15. 2. 1514<br />

Gra〈m〉matice institutiones Ja||cobi Henrichma〈n〉ni Sindelfingen||sis castigate denuo<br />

atq〈ue〉 di||ligenter elaborate.|| Exhortatio eiusdem ad literarum studiosos vt bar||bariem<br />

eliminent 〈et〉 eloquentie studeant.|| Ars condendorum carminu〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij ||<br />

Justingensis poete laureati.|| Syllabaru〈m〉 qua〈n〉titates. Racemationes...||...||.<br />

Kolophon: Henricus Gran Jmpressit in Hagenau.|| An=||no 〈vir〉ginei partus M.|| D.xiiij. quindeci||ma die Fe=||bruarij ||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1130 = B 1270 = H 2010.<br />

30 Hagenau, Heinrich Gran, 15. 2.1514<br />

Gra〈m〉matice institutiones Ja||COBI HENRICHMANNI SINDELFINGEN||SIS<br />

CASTIGATE DENVO ATQUE || DILIGENTER ELABORATE.|| Exhortatio eiusdem ad<br />

literarum studiosos vt barba=||riem eliminent 〈et〉 eloquenti studeant.|| Ars condendorum<br />

carminu〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij || Justingensis poete laureati.|| Syllabarum qua〈n〉titates.<br />

Racemationes...|| eiusde〈m〉 cum additionibus multis.||...||.<br />

Kolophon: HENRICVS GRAN IMPRESSIT IN HAGENAV.|| Anno virginei partus Millesi=||modecimoquarto.<br />

quin=||decima die Februarij ||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1131 = B 1271 = H 2022.<br />

31 Hagenau, Heinrich Gran, April 1514<br />

Gra〈m〉matice institu=||tiones Jakobi Henrichma〈n〉||ni Sindelfingensis ca=||stigate denuo<br />

atq〈ue〉 || diligenter ela||borate.|| Exhortatio eiusde〈m〉 ad literaru〈m〉 studiosos || vt<br />

barbarie〈m〉 elimine〈n〉t 〈et〉 eloq〈uen〉tie studeant.|| Ars conde〈n〉dor〈um〉 carminu〈m〉<br />

Henrici Be=||belij Iustingensis poete laureati.|| Syllabaru〈m〉 qua〈n〉titates: Racematio〈n〉es ||<br />

〈et〉 exq〈ui〉sitiores obseruatio〈n〉es eiusde〈m〉: || cu〈m〉 additionib〈us〉 multis.||<br />

Centimetru〈m〉 Mauri Seuij ho=||norati gra〈m〉matici.||.<br />

Kolophon: Henricus Gran Jmp〈re〉ssit in Hagenau.|| (Anno...Mille||simo quinge〈n〉tesimo decimoquarto, vj || Kalendas<br />

Aprilis...||).<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1132 = B 1272 = H 2012.


32 Leipzig, Melchior Lotter, 1514<br />

Grammatice insti||tutio〈n〉es Jacobi Henrichmanni || Sindelfingensis castigate denuo ||<br />

atq〈ue〉 diligenter elaborate.|| Exhortatio eiusdem ad literarum studiosos vt || barbariem<br />

eliminent 〈et〉 eloquentiae studeant, || Ars condendorum carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij ||<br />

Iustingensis poetae laureati, || Syllabarum qua〈n〉titates, Racemationes...|| eiusde〈m〉 cu〈m〉<br />

additionibus multis, ||...||.||.<br />

Kolophon: Melchiar Lotterus Impressit Liptzk.|| Anno. M.C. decimoquarto.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1133 = B 1273 = H 2013.<br />

33* Nürnberg, Johannes Stuchs, 1514<br />

Grammatice insti||tutiones Jacobi Henrichmanni ||...Ars condendoru〈m〉 carminu〈m〉 Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ij ||...||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt und eigener Zählung:<br />

Ars versifica〈n〉di et car||minum co〈n〉dendorum cum quantitatibus || syllabarum Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ij Ju=||stingensis poetae laureati. denuo & || exactissime per auctore〈m〉 cor=||recta.<br />

cum additioni=||bus multis.||.<br />

Kolophon [l iiij ] r : Finit Henrichman in vigilia Annunctiationis Marie.|| Anno. M.D.xiiii. Impressus Nurmberge.|| expensis<br />

p〈ro〉uidi viri Zacharie Erb || de Patauia.||.<br />

Lagen <strong>der</strong> Ars Versificandi: a 8 , b 4 , c 4 , d 8 , e 4 , h 4 , i 4 , k 4 , l 4 ; es fehlen die Lagen [e iv ] r - [g vij ] v . Leerseiten: [l vj ] v . Römische<br />

Blattzählung: [I] (=[a]) - XXVII (=e iij ), XXXX (=[g viij ]) - LII (=l).<br />

Schrifttyp: Antiqua; erste drei Zeilen des Titelblattes Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1134 = H 2014. Benutztes Exemplar: UB Graz, Sign.: I 8644 Reserve Alter<br />

<strong>Drucke</strong>.<br />

34 Tübingen, Thomas Anshelm, 1514<br />

Jacobi Henrichmanni || Sindelfingensis grammaticae institutiones.|| Exhortatio eiusdem ad<br />

pueros ut eloquenti studeant || Ars condendoru〈m〉 carminu〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ii<br />

Iustingen||sis poetae laureati cum additionibus multis per || autorem ipsum emendata<br />

diligenter.|| Racemationes...eiusdem.||...||.<br />

Kolophon: (Tübingen) || in aedibus Thome Anshelmi Badensis Mense Iunio. Anno M.D.XIIII.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1135 = B 1274 = H 2015.<br />

35 Hagenau, Heinrich Gran, 1515<br />

Gra〈m〉matice instituti||ones Jacobi He〈n〉richma〈n〉||ni Sindelfingensis ca||stigate denuo<br />

atq〈ue〉 || dilige〈n〉ter ela||borate.|| Exhortatio eiusde〈m〉 ad literaru〈m〉 studiosos || vt<br />

barbarie〈m〉 elimine〈n〉t 〈et〉 eloq〈ue〉ntie studeant.|| Ars conde〈n〉dor〈um〉 carminu〈m〉<br />

Henrici Be=||belij Justingensis poete laureati.|| Syllabar〈um〉 quantitates/ Racematio〈n〉es<br />

||...||.<br />

Kolophon: impensis ... Joa〈n〉nis Ryn=||man de Oringau. imp〈re〉sse accurate per industriu〈m〉 Henricu〈m〉 Gran ciue〈m〉 ||<br />

in imp〈er〉iali oppido hagenau. Anno v〈ir〉ginei partus Millesimo quin||gente-simo (sic!) decimoq〈ui〉nto. Men- (sic!).


Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1136 = B 1275 = H 2016.<br />

36 Leipzig, Melchior Lotter, 1515<br />

Ars condendor〈um〉 car=||minum. ab Henrico <strong>Bebel</strong>io poeta || laureato. ingeniose ad<br />

co〈m〉munem phi||lomusee pubis vtilitatem composita || et in publicum data.||...||.<br />

Kolophon: Ex edibus Melchiaris Lottheri. Anno .M.D.Decimoquinto.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1137 / IA Nr. 115.346.<br />

37 Nürnberg, Johannes Stuchs, 1515<br />

Grammatice institu||tiones Jacobi Henrichmanni || Sindelfinge〈nsis〉. castigate denuo ||<br />

atq〈ue〉 diligenter elaborate || Ars condendoru〈m〉 carminu〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij ||<br />

Justi〈n〉gensis poete laureati. Syllabaru〈m〉 || qua〈n〉titates. Racematio〈n〉es...|| eiusdem.||...||.<br />

Kolophon: Nürenbergae optimis (vt vides) typis impressa || est: in excusoria officina Ioannis Stüchs in || die Scholasticae<br />

virgi〈ni〉s. Anno &c〈etera〉 xv.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1138 = B 1276 = H 2017.<br />

Zu streichen ist nach einer Mitteilung <strong>der</strong> HAB Wolfenbüttel die Angabe Nürnberg: Johann Stuchs um 1515 (VD 16 Nr.<br />

B1139 = B 1277 = H 2018): hierbei handele es sich um die falsch gebundene Ausgabe von Stuchs, Nürnberg 1519 (=<br />

VD 16 Nr. B 1154 = B 1291 = H 2018) = VI, 53.<br />

38* Tübingen, Thomas Anshelm, März 1515<br />

Jacobi Henrichmanni || Sindelfingensis grammaticae institutiones.|| Exhortatio eiusdem ad<br />

pueros ut eloquentiae || studeant || Ars co〈n〉de〈n〉doru〈m〉 carminu〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ii<br />

Iustinge〈n〉||sis poetae laureati cu〈m〉 additionibus multis per || autorem ipsum emendata<br />

diligenter.|| Racemationes & obseruationes eiusdem || Centimetu〈m〉 Mauri Seruii Honorati<br />

gra〈m〉matici || Alphabetu〈m〉 graecu〈m〉 cum dictionu〈m〉 graecaru〈m〉 apici||bus, qui in<br />

alioru〈m〉 impressionibus sunt neglecti.|| Ad haec omnia spectabis lector hactenus || non uisa<br />

scholia in Arte metrica.|| Tübingen ||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt und eigener Zählung:<br />

Ars versificandi et carminum || condendorum cum quantitatibus syllaba||rum Henrici <strong>Bebel</strong>ii<br />

Iustingensis || poetae laureati || Haec omnia denuo emendata sunt diligentissime per<br />

au||torem ipsum cum additione nouissima plus q〈uam〉 || ducentarum dictionum maxime<br />

graeca||rum, quae in usu sunt apud latinos || poetas, Ex Tubinga pridie ka||lendas Iulias.<br />

Anno || M.D.XII.|| Hexastichon Ioannis hyphantici Vuissenhoren||sis in absolutissimam<br />

traditionem || Versificandi artis <strong>Bebel</strong>ii || Es folgt ein Gedicht des Johannes Hyphanticus (s.<br />

Nr.) Qui cupit egregiam condendi carminis artem || Qualis praeterito tempore nulla fuit ||<br />

Hanc emat, a uitiis quam nupera lima poliuit || Et noua subiecit plura remissa prius ||<br />

Quicquid in hanc artem per multa uolumina cuncti || Scripserunt, breuiter continet iste liber<br />

|| DICTIONES GRAECAE QVAS HABET OPVSCVLVM || insertas cum elegantissimis<br />

characteribus & apicibus, accen||tiunculis siue uocum mo<strong>der</strong>amentis, quae in aliis<br />

im||pressionibus non reperies ||.<br />

Kolophon [I vj ] r : Tubingae in aedibus Thom Anshelmi Badensis || Mense Martio. Anno M.D.XV.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen <strong>der</strong> Ars Versificandi: A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 4 , F 8 , G 4 , H 4 , I 6 . Leerseiten: [I vj ] v . Blattzählung (handschriftliche arabische<br />

Ziffern): 1 (A ii ) - 42 (I v ).


Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titels Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1140 = B 1278 = H 2019 / Steiff, ächte Nr. 69. Benutztes Exemplar: UB<br />

<strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4161, bi; dort auf Titelblatt <strong>der</strong> Henrichmann-Grammatik Besitzereintrag: Geori〈us〉 Wuher〈?〉 est<br />

possessor hui〈us〉 libri. Das Exemplar enthält Marginalien verschiedener Hände<br />

39 Tübingen, Thomas Anshelm, August 1515<br />

Jacobi Henrichmanni || Sindelfingensis grammaticae institutiones.|| Exhortatio eiusdem ad<br />

pueros ut eloquentiae || studeant || Ars co〈n〉de〈n〉doru〈m〉 carminu〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ii<br />

Iustinge〈n〉||sis poetae laureati cu〈m〉 additionibus multis per || autorem ipsum emendata<br />

diligenter.|| Racemationes & obseruationes eiusdem ||...||.<br />

Kolophon: Tübingen.|| (in aedibus Thomae Anshelmi Badensis || Mense Augusto. Anno M.D.XV.||).<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1141 = B 1279 = H 2020 / Steiff, ächte Nr.76, mit dem Vermerk für das<br />

Exemplar <strong>der</strong> UB Tübingen: "auf <strong>der</strong> Titels.: ‘Ex Bibliotheca aulica ... Princ: Elua[censis]’“.<br />

40* Tübingen, Thomas Anshelm, Dezember 1515<br />

Ars uersificandi et carminum || condendorum cum quantitatibus syllabarum || Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ii Iustingensis poetae || laureati || Haec omnia denuo emendata sunt diligentissime per<br />

au||torem ipsum cum additione nouissima plus quam || ducentarum dictionum maxime<br />

graeca||rum, quae in usu sunt apud latinos || poetas, Ex Tubinga pridie ka||lendas Iulias.<br />

Anno || M.D.XII.|| Hexastichon Ioannis hyphantici Vuissenhorensis || in absolutissimam<br />

traditionem || Versificandi artis <strong>Bebel</strong>ii.|| Es folgt ein Gedicht des Johannes Hyphanticus (s.<br />

Nr.): Qui cupit egregiam condendi carminis artem || Qualis praeterito tempore nulla fuit ||<br />

Hanc emat, a uitiis quam nupera lima polliuit || Et noua subiecit plura remissa prius ||<br />

Quicquid in hanc artem per multa uolumina cuncti || Scripserunt, breuiter continet iste liber<br />

|| DICTIONES GRAECE QVAS HABET OPVSCVLVM || insertas cum elegantissimis<br />

characteribus & apicibus, accen||tiunculis siue uocum mo<strong>der</strong>amentis, quae in aliis<br />

im||pressionibus non reperies || ALEXANDRI BRASSICANI Es folgt ein Gedicht des<br />

Alexan<strong>der</strong> Brassican (s. Nr.): Qui uolet humanas mentes deuincere cantu || ¢¡¤£¦¥¨§© Alter ut<br />

amphion, bistoniusq〈ue〉 senex.|| Hunc legat eximium tenera<br />

£<br />

breuitate libellum ||<br />

〈$%¦& 〉')(*+( 〈,.- 〉.||.<br />

"!# 〉©¦¨ 〈<br />

Kolophon [I vj ] r : Tubingae in aedibus Thomae Anshelmi Badensis || Mense Decembri. Anno M.D.XV.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 4 , F 8 , G 4 , H 4 , I 6 . Leerseiten: [I vj ] v . Blattzählung (handschriftliche arabische Ziffern): 1 (=A ij ) - 45<br />

(=I vj ).<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titels Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1142 = B 1280 = H 2021. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4758,<br />

ao. Bei dem <strong>Freiburg</strong>er Exemplar handelt es sich um eine Einzelausgabe <strong>der</strong> Ars Versificandi, wohingegen im VD 16<br />

eine Ausgabe zusammen mit <strong>der</strong> Henrichmann-Grammatik angegeben ist.<br />

41 Basel, Adam Petri, 1516<br />

Jacobi Hen||richmanni Sindelfingensis gram||maticae institutiones.|| Exhortatio eiusdem ad<br />

pueros...|| Ars condendorum carminu〈m〉 Henrici || <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis, poetae laureati,<br />

cu〈m〉 || additionibus multis...|| Racemationes & obseruatio〈n〉es eiusde〈m〉.|| Centimetrum<br />

Mauri Seruij Hono=||rati grammatici.|| Alphabetum graecum...|| Ad haec omnia...|| non uisa<br />

scholia in Arte metrica.||.


Kolophon: ANNO M D XVI || (Basileae in aedibus Adae Petri de || Langendorff, Mense Au||gusto...||).<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1143 = B 1281 = H 2022.<br />

42 Leipzig, Melchior Lotter, 1516<br />

Gra〈m〉matice in=||stitutiones Jacobi Hen=||richmanni Sindelfingen||sis castigate denuo<br />

atq〈ue〉 di||ligenter elaborate.|| Exhortatio eiusde〈m〉 ad l〈ite〉rar〈um〉 studiosos...|| Ars<br />

co〈n〉de〈n〉dor〈um〉 carminu〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis poetae laureati.|| Syllabar〈um〉<br />

qua〈n〉titates, Racematio〈n〉es et exq〈ui〉||sitiores obseruationes...|| Ce〈n〉trimetru〈m〉 Mauri<br />

Seruij honorati gra〈m〉=||matici.||.<br />

Kolophon: Melchiar Lottherus Impressit Liptzk.|| (1516).<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1144 = B 1282 = H 2023.<br />

43* Leipzig, Melchior Lotter, 1516/17<br />

Ars versifica〈n〉di 〈et〉 car=||minu〈m〉 condendorum cu〈m〉 quantitatib〈us〉 || syllabarum<br />

Henrici <strong>Bebel</strong>ij Justingensis || poete laureati.|| Hec omnia denuo emendata sunt<br />

diligentissime per autorem ip〈siu〉m cu〈m〉 || additio〈n〉e nouissima plus qua〈m〉<br />

duce〈n〉taru〈m〉 dictionu〈m〉 maxime || grecaru〈m〉 q〈uam〉 in vsu sunt apud latinos poetas.<br />

Ex || Tubinga pridie kale〈n〉das Julias. Anno || M.D.xii.|| Hexastichon Joannis Hyphantici<br />

Wissenhorensis in absolutissi=||ma〈m〉 traditione〈m〉 Uersificandi artis <strong>Bebel</strong>ij.|| Es folgt ein<br />

Gedicht des Johannes Hyphanticus (s. Nr.): Qui cupit egregiam condendi carminis artem ||<br />

Qualis praeterito tempore nulla fuit || Hanc emat, a vitijs quam nupera lima poliuit || Et noua<br />

subiecit plura remissa prius || Quicquid in hanc artem per multa volumina cuncti ||<br />

Scripserunt, breuiter continet iste liber.|| Dictiones grece quas habet opusculu〈m〉 insertas<br />

cu〈m〉 elega〈n〉tissimis cha||racteribus 〈et〉 apicibus: accentiunculis siue vocu〈m〉<br />

mo<strong>der</strong>ame〈n〉||tis que in alijs impressionibus non reperies.|| Alexandri Brassicani.|| Es folgt<br />

ein Gedicht des Alexan<strong>der</strong> Brassican (s. Nr.): Qui volet humanas mentes deuincere cantu ||<br />

Alter ut Amphion, Bistoniusq〈ue〉 senex.|| Hunc legat eximium tenera breuitate libellum.||<br />

Et claria faciet carmina digna fide ||.<br />

Kolophon [Kk vi ] r : Lipsiae ex officina Melchiaris Lottheri || Anno d〈omi〉nico M.D.Vij. (offensichtlich verdruckt für<br />

M.D.XVij).<br />

Lagen: Aa 6 , Bb 6 , Cc 4 , Dd 6 , Ee 6 , Ff 6 , Gg 6 , Hh 4 , Ii 4 , Kk 6 (Kk verdruckt als K). Leerseiten: [Kk vj ] v .<br />

Schrifttyp: Fraktur; Gedichte auf dem Titelblatt Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1145 = B 1283 = H 2024. Benutztes Exemplar: HAB Wolfenbüttel, Sign.: Qu<br />

H 66 (3).<br />

44* Tübingen, Thomas Anshelm, 1516<br />

Jacobi Henrichmanni || Sindelfigensis grammaticae institutiones.|| Exhortatio eiusdem ad<br />

pueros ut eloquentiae || studeant || Ars co〈n〉dendoru〈m〉 carminu〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ii<br />

Iustin||gensis poetae laureati cu〈m〉 additionibus multis || per autorem ipsum emendata<br />

diligenter.|| Racemationes & obseruationes eiusdem || Centimetru〈m〉 Mauri Seruii Honorati<br />

gra〈m〉matici || Alphabetu〈m〉 graecu〈m〉 cum dictionu〈m〉 graecaru〈m〉 apici||bus, qui in<br />

alioru〈m〉 impressionibus sunt neglecti.|| Ad haec omnia spectabis lector hactenus || non uisa<br />

scholia in Arte metrica.|| Tübingen ||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt und eigener Zählung:


Ars uersificandi et carminum || condendorum cum quantitatibus syllabarum || Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ii Iustingensis poetae || laureati || Haec omnia denuo emendata sunt diligentissime per<br />

au||torem ipsum cum additione nouissima plus quam || ducentarum dictionum maxime<br />

graeca||rum, quae in usu sunt apud latinos || poetas, Ex Tubinga pridie ka||lendas Iulias.<br />

Anno || M.D.XII.|| Hexastichon Ioannis hyphantici Vuissenhorensis || in absolutissimam<br />

traditionem || Versificandi artis <strong>Bebel</strong>ii.|| Es folgt ein Gedicht des Johannes Hyphanticus (s.<br />

Nr.): Qui cupit egregiam condendi carminis artem || Qualis praeterito tempora nulla fuit ||<br />

Hanc emat, a uitiis quam nupera lima polliuit || Et noua subiecit plura remissa prius ||<br />

Quicquid in hanc artem per multa uolumina cuncti || Scripserunt, breuiter continet iste liber<br />

|| DICTIONES GRAECAE QVAS HABET OPVSCVLVM || insertas cum elegantissimis<br />

characteribus & apicibus, accen||tiunculis siue uocum mo<strong>der</strong>amentis, quae in aliis<br />

im||pressionibus non reperies || ALEXANDRI BRASSICANI || Es folgt ein Gedicht des<br />

Alexan<strong>der</strong> Brassican (s. Nr.) Qui uolet humanas mentes deuincere cantu || Alter ut amphion,<br />

bistoniusq〈ue〉 senex.|| Hunc legat eximium tenera breuitate libellum ¢¡¤£¦¥¨§¦ ©¤<br />

<br />

||<br />

©¦¥¡¤£ 〈£¦ 〉"!# 〈$&% 〉 ||.<br />

£©¤¢<br />

Kolophon: [I vj ] r : Tubingae in aedibus Thomae Anshelmi Badensis || Mense Iulio. Anno M.D.XVI.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen <strong>der</strong> Ars versificandi: A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 4 , F 8 , G 4 , H 4 , I 6 . Leerseiten: [I vj ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile Titel Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1146 = B 1284 = H 2025 / Steiff, ächte Nr. 88. Benutztes Exemplar: UB<br />

<strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4161, bo. Auf dem Titelblatt befindet sich ein Besitzervermerk: Can. reg. in Waldsee, sowie auf dem<br />

Titelblatt und auf Bl. [I vi v ].einige Schreibproben.<br />

45* Hagenau, Thomas Anshelm, Januar 1517<br />

Bibliographische Nachweise: a) Ritter II, Nr. 1129; b) VD 16 Nr. B 1147 = B 1285 = H 2026. Die Unterschiede in <strong>der</strong><br />

Titelblattgestaltung sind damit zu begründen, daß es sich bei a) um eine Einzelausgabe <strong>der</strong> Ars Versificandi handelt, bei<br />

b) hingegen um die im VD 16 verzeichnete Ausgabe, bei <strong>der</strong> die Ars Versificandi und die Grammatik Henrichmanns in<br />

einem Band zusammengebunden sind. Allerdings verzeichnet <strong>der</strong> VD 16 den Kolophon an<strong>der</strong>slautend, und zwar Hagnoe<br />

statt, wie hier, Hagenaw.<br />

45a* Hagenau, Thomas Anshelm, Januar 1517<br />

Ars uersificandi et carminum || condendorum cum quantitatibus syllabarum || Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ii Iustingensis poetae || laureati || Haec omnia denuo emendata sunt diligentissime per<br />

au||torem ipsum cum additione nouissima plus quam || ducentarum dictionum maxime<br />

graeca||rum, quae in usu sunt apud latinos || poetas, Ex Tubinga pridie ka||lendas Iulias.<br />

Anno || M.D.XII.|| Hexastichon Ioannis hyphantici Vuissenhorensis || in absolutissimam<br />

traditionem Versificandi artis <strong>Bebel</strong>ii.|| Es folgt ein Gedicht des Johannes Hyphanticus (s.<br />

Nr.): Qui cupit egregiam condendi carminis artem || Qualis praeterito tempore nulla fuit ||<br />

Hanc emat, a uitiis quam nupera lima polliuit || Et noua subiecit plura remissa prius ||<br />

Quicquid in hanc artem per multa uolumina cuncti || Scripserunt, breuiter continet iste liber<br />

|| DICTIONES GRAECAE QVAS HABET OPVSCVLVM || insertas cum elegantissimis<br />

characteribus & apicibus, accen||tiunculis siue uocum mo<strong>der</strong>amentis, quae in aliis<br />

im||pressionibus non reperies || ALEXANDRI BRASSICANI || Es folgt das Gedicht des<br />

Alexan<strong>der</strong> Brassican (s. Nr.): Qui uolet humanas mentes deuincere cantu || Alter ut<br />

amphion, bisthoniusq〈ue〉 senex.|| Hunc legat eximium tenera breuitate libellum '¢( ¦)<br />

*,+.-¤/10243¦567-8:9,;9¤3?<br />

||<br />

〈 〉A 3B"C,6&/<br />

||.<br />

3@¦7<br />

Kolophon [I vj ] r : Hagenaw in aedibus Thomae Anshelmi Badensis || Mense Ianuario. Anno M.D.XVII.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.


Lagen: A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 4 , F 8 , G 4 , H 4 , I 8 . Leerseiten: [I vj ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titels Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: Ritter II, Nr. 1129. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4758, at. Einzelne Seiten<br />

sind ohne erkennbare Ordnung mit arabischen Zahlen und Buchstaben gekennzeichnet. Auf dem Titelblatt und auf Blatt<br />

[I vj ] r+v befinden sich Kritzeleien.<br />

45b* Hagenau, Thomas Anshelm, Januar 1517<br />

INSTITV||TIONES GRAMMA||TICAE IACOBI HEN||richmanni Sindelfingensis.||<br />

Exhortatio eiusdem ad pueros ut eloquentiae || studeant.|| Ars condendorum Carminum<br />

Henrici Bebe||lii poetae laureati cum additionibus multis || per authorem ipsum emendata<br />

diligenter.|| Racemationes & Obseruationes eiusdem.|| Centimetrum Seruii Honorati<br />

Grammatici.|| Introductio perbreuis in Literas Graecas, quae || in aliorum Impressionibus est<br />

neglecta.|| Hagnoe.||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt und eigener Zählung:<br />

Ars Versificandi et carminum || condendorum cum quantitatibus syllabarum || Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ii Iustingensis poetae || Laureati.|| H c omnia denuo emendata sunt diligentissime per<br />

au||torem ipsum cum additione nouissima plus quam || ducentarum dictionum maxime<br />

gr ca||rum, quae in vsu sunt apud latinos || poetas. Ex Tubinga pridie ka||lendas Iulias. Anno<br />

|| M.D.XII.|| Hexastichon Ioannis Hyphantici Vuissenhorensis || in absolutissimam<br />

traditionem Versi||ficandi artis <strong>Bebel</strong>ii.|| Es folgt ein Gedicht des Johannes Hyphanticus (s.<br />

Nr.): Qui cupit egregiam condendi carminis artem || Qualis praeterito tempora nulla fuit ||<br />

Hanc emat, a vitiis quam nupera lima polliuit || Et noua subiecit plura remissa prius ||<br />

Quicquid in hanc artem per multa volumina cuncti || Scripserunt, breuiter continet iste<br />

liber.|| DICTIONES GRAECAE QVAS HABET OPVSCVLVM || insertas cum<br />

elegantissimis characteribus & apicibus, accen||tiunculis siue vocum mo<strong>der</strong>amentis, quae in<br />

aliis im||pressionibus non reperies.|| Es folgt ein Gedicht des Alexan<strong>der</strong> Brassican (s. Nr.):<br />

Qui uolet humanas mentes deuincere cantu.|| Alter ut amphion bistoniusq〈ue〉 senex || Hunc<br />

legat eximium taenera breuitate libellum || ¡£¢¥¤§¦©¨§¡¥ ¤§§¥¢§¦¢¤ 〈¤ § 〉! ¤" 〈# 〉<br />

||.<br />

Kolophon [I vj ] r : Hagenaw in aedibus Thomae Anshelmi Badensis || Mense Ianuario. Anno M.D.XVII.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: a 6 , b 4 , c 8 , d 4 , e 4 , f 4 , g 8 , h 8 , i 4 , k 4 , l 8 , m 4 , n 4 , o 4 , p 6 ; A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 4 , F 8 , G 4 , H 4 , I 8 . Leerseiten: [p vi ] v , [I vj ] v .<br />

Handschriftliche, arabische Blattzählung: 1 (a ij ) - 67 (o ij ); 68 (p) - 109 (G); es fehlen 77, 87, 191, fehlerhaft 61 statt 16,<br />

10 statt 20; auf Seite 90 (C vij ) Beginn einer neuen, zusätzlichen arabischen Blattzählung von 10 (C vij /90) - 19 (E iiij /99).<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titels Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1147 = B 1285 = H 2026. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4161,<br />

bt. Auf dem Titelblatt <strong>der</strong> Henrichmann-Grammatik befindet sich ein Besitzereintrag: Collegii Rottenburgi Ag. 1665;<br />

außerdem: Michaelis... (Rest unleserlich).<br />

46* Hagenau, Thomas Anshelm, September 1517<br />

INSTITV||TIONES GRAMMA||TICAE IACOBI HEN||richmanni Sindelfingensis.||<br />

Exhortatio eiusdem ad pueros ut eloquentiae || studeant.|| Ars condendorum Carminum<br />

Henrici Bebe||lii poetae laureati cum additionibus multis || per authorem ipsum emendata<br />

diligenter.|| Racemationes & Obseruationes eiusdem.|| Centimetrum Seruii Honorati<br />

Grammatici.|| Introductio perbreuis in Literas (sic!) Graecas, quae || in aliorum<br />

Impressionibus est neglecta, || Hagenaw ||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt und eigener Zählung:


¨<br />

Ars Vesificandi et carminum || condendorum cum quantitatibus syllabarum || Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ii Iustingensis poetae || Laureati.|| H c omnia denuo emendata sunt diligentissime per<br />

au||torem ipsum cum additione nouissima plusquam || ducentarum dictionum maxime<br />

graeca||rum, quae in vsu sunt apud latinos || poetas. Ex Tubinga pridie ka||lendas Iulias.<br />

Anno || M.D.XII.|| Hexastichon Ioannis Hyphantici Vuissenhorensis || in absolutissimam<br />

traditionem Versi||ficandi artis <strong>Bebel</strong>ii.|| Es folgt ein Gedicht des Johannes Hyphanticus (s.<br />

Nr.): Qui cupit egregiam condendi carminis artem || Qualis praeterito tempore nulla fuit ||<br />

Hanc emat, a vitiis quam nupera lima polliuit || Et noua subiecit plura remissa prius ||<br />

Quicquid in hanc artem per multa volumina cuncti || Scripserunt, breuiter continet iste<br />

liber.|| DICTIONES GRAECAE QVAS HABET OPVSCVLVM || insertas cum<br />

elegantissimis characteribus & apicibus, accen||tiunculis siue vocum mo<strong>der</strong>amentis, quae in<br />

aliis im||pressionibus non reperies.|| ALEXANDRI BRASSICANI || Es folgt ein Gedicht des<br />

Alexan<strong>der</strong> Brassican (s. Nr.): Qui uolet humanas mentes deuincere cantu.|| Alter ut<br />

amphion bistoniusq〈ue〉 senex || Hunc legat eximium taenera breuitate libellum ¡£¢¥¤§¦ ||<br />

〈¤ 〉 ¤ 〈! 〉 ||.<br />

¡©¥¤§©¥¢©§¦¢¥¤<br />

Kolophon [I vi ] r : Hagenoiae in aedibus Thomae Anshelmi Badensis || Mense Septembri. Anno M.D.XVII.|| <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen <strong>der</strong> Ars Versificandi: A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 4 , F 8 , G 4 , H 4 , I 6 . Leerseiten: [I vi v ].<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titelblatts <strong>der</strong> Ars Versificandi Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1148 = B 1286 = H 2027. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: 4° L. lat<br />

269.<br />

47 Hagenau, Heinrich Gran, Dezember 1517<br />

Iacobi Henrichma〈n〉||ni...gra〈m〉matice institutiones.||...Ars condendorum carminu〈m〉<br />

Henrici <strong>Bebel</strong>ij...||<br />

Kolophon: HENRICVS GRAN IMPRES||IT IN HAGENAV || (impensis...Io||annis Rinman...||Millesi||mo quingentisimo<br />

decimoseptimo.|| quindecima die in Decembris fi||niunt foeliciter.||)<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1149 = H 2028.<br />

48* Hagenau, Thomas Anshelm, 1518<br />

Im VD 16 ist eine Ausgabe des Thomas Anshelm vom März 1518 verzeichnet (B 1150 = B 1287 = H 2029). Es gibt aber<br />

eine weitere Ausgabe vom November des selben Jahres. Die Angaben bei Ritter lassen nicht eindeutig auf eine <strong>der</strong> beiden<br />

Ausgaben schließen (Ritter IV, Nr. 961). Die Titelblätter <strong>der</strong> beiden Ausgaben sind unterschiedlich.<br />

48a Hagenau, Thomas Anshelm, März 1518<br />

INSTITV||TIONES GRAMMA||TICAE IACOBI HEN||richmanni Sindelfingensis.||<br />

Exhortatio eiusdem ad pueros ut eloquentiae || studeant.|| Ars condendorum Carminum<br />

Henrici Bebe||lii poetae laureati cum additionibus multis ||...Racemationes & Obseruationes<br />

eiusdem.|| Centimetrum Seruii Honorati Grammatici.|| Introductio perbreuis in Literas<br />

Graecas, quae || in aliorum Impressionibus est neglecta.||.<br />

Kolophon: Hagnoe.|| (in aedibus Thomae Anshelmi Badensis || Mense Martio, Anno M.D.XVIII ||).<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1150 = B 1227 = H 2029.


48b* Hagenau, Thomas Anshelm, November 1518<br />

INSTITV||TIONES GRAMMATI||CAE IACOBI HEN||richmanni Sindelfingensis.||<br />

Exhortatio eiusdem ad pueros ut eloquentiae || studeant.|| Ars condendorum Carminum<br />

Henrici Bebe||lii poetae laureati cum additionibus multis || per authorem ipsum emendata<br />

diligenter.|| Racemationes & Obseruationes eiusdem.|| Centimetrum Seruii Honorati<br />

Grammatici.|| Introductio perbreuis in Literas Graecas, quae || in aliorum Impressionibus est<br />

neglecta.|| Hagnoe.||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt und eigener Zählung:<br />

Ars Versificandi et carminum || condendorum cum quantitatibus syllabarum || Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ii Iustingensis poetae || Laureati.|| H c omnia denuo emendata sunt diligentissime per<br />

au||torem ipsum cum additione nouissima plus quam || ducentarum dictionum maxime<br />

gr ca||rum, quae in vsu sunt apud latinos || poetas. Ex Tubinga pridie ka||lendas Iulias. Anno<br />

|| M.D.XII.|| Hexastichon Ioannis Hyphantici Vuissenhorensis || in absolutissimam<br />

traditionem Versi||ficandi artis <strong>Bebel</strong>ii.|| Es folgt ein Gedicht des Johannes Hyphanticus (s.<br />

Nr.): Qui cupite egregiam condendi carminis artem || Qualis praeterito tempora nulla fuit ||<br />

Hanc emat, a vitiis quam nupera lima polliuit || Et noua subiecit plura remissa prius ||<br />

Quicquid in hanc artem per multa volumina cuncti || Scripserunt, breuiter continet iste<br />

liber.|| DICTIONES GRAECAE QVAS HABET OPVSCVLVM || insertas cum<br />

elegantissimis characteribus & apicibus, accen||tiunculis siue vocum mo<strong>der</strong>amentis, quae in<br />

aliis im||pressionibus non reperies.|| ALEXANDRI BRASSICANI || Es folgt ein Gedicht des<br />

Alexan<strong>der</strong> Brassican (s. Nr.): Qui uolet humanas mentes deuincere cantu.|| Alter vt<br />

amphion bistoniusq〈ue〉 senex || Hunc legat eximium taenera breuitate libellum ¡£¢¥¤§¦©¨ ||<br />

<br />

¤¥¢§¦¢¤ 〈¤§ 〉 ¤! 〈" 〉 ||.<br />

Kolophon [I vj ] r : Hagnoae in aedibus Thomae Anshelmi Badensis || Mense Nouembri, Anno. M.D.XVIII.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen <strong>der</strong> Ars Versificandi: A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 4 , F 8 , G 4 , H 4 , I 6 . Leerseiten: [I vi ] v ; es folgen vier leere Blätter.<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titels Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: keine. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: C 120.<br />

49* Hagenau, Heinrich Gran, 1518<br />

Gra〈m〉matice institutio||nes Jacobi Henrichma〈n〉ni Sin||delfingensis castigate de=||nuo<br />

atq〈ue〉 diligenter || elaborate.|| Exhortatio eiusde〈m〉 ad literar〈um〉 studiosos || vt<br />

barbarie〈m〉 eliminent 〈et〉 eloq〈ue〉ntie studea〈n〉t.|| Ars co〈n〉dendor〈um〉 carminu〈m〉<br />

Henrici Be=||belij Justingensis poete laureati || Syllabar〈um〉 q〈ua〉ntitates: Racematio〈n〉es ||<br />

〈et〉 exq〈ui〉sitiores obs〈er〉uatio〈n〉es eiusde〈m〉: || cu〈m〉 additio〈n〉ib〈us〉 multis ||<br />

Centimetru〈m〉 Mauri Seruij ho||norati gra〈m〉matici.||.<br />

[P ? ]: Die Ars Versificandi beginnt ohne eigenes Titelblatt und ohne eigene Überschrift mit<br />

dem Geleitgedicht Wolfgang <strong>Bebel</strong>s Quisquis amas docti contingere munera phebi (s. Nr.).<br />

Kolophon [Z vii ] v : Institutiones gra〈m〉matice Jacobi || Henrichma〈n〉ni Sindelfingen〈sis〉. siml〈ul〉 cu〈m〉 arte v〈er〉sificandi<br />

Henrici Be||belij Justingen〈sis〉. poete laureati. impensis p〈ro〉uidi viri Joa〈n〉nis Ryn=||man de Oringau: imp〈re〉sse<br />

accurate p〈er〉 industriu〈m〉 Henricu〈m〉 Gran ci||ue〈m〉 in imp〈er〉iali oppido Hagenau. Anno v〈ir〉ginei partus. M.d.xviij ||<br />

Mense Januario fine〈m〉 sortite feliciter.||.<br />

Lagen <strong>der</strong> Ars versificandi: [P] ? , Q 8 , R 4 , S 8 , T 4 , U 8 , X 4 , Y 4 , Z 8 . Leerseiten: [Z viii r+v ]. Römische Blattzählung: LXXVI<br />

(=[P ? ]) - CXXIII (=[Z vii ]).<br />

Schrifttyp: Fraktur.


Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1151 = B 1288 = H 2030 / Ritter II, Nr. 1130. Benutztes Exemplar: BSB<br />

München, Sign.: 4°L.lat 270.<br />

50 Augsburg, Silvanus Otmar, 1519<br />

Jnstitutiones || Grammatice Jacobi || Henrichmanni Sindelfingensis.|| Exhortatio eiusdem ad<br />

literarum studi=||osos...|| Ars c〈on〉dendor〈um〉 carminu〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ii Ju=||stingensis<br />

poete laureati.|| Syllabaru〈m〉 qua〈n〉titates. Racemationes & || exquisitiores obseruatio〈n〉es<br />

eiusde〈m〉 ||...||.<br />

Kolophon: Auguste in edibus Siluani Otmar apud Cenobiu〈m〉 || diue Ursule. Anno. M.D.XIX. die xxx.|| Mensis Martij.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1152 = B 1289 = H 2031.<br />

51 Hagenau, Heinrich Gran, 1519<br />

Gra〈m〉matice institutio||nes Jacobi Henrichma〈n〉ni Sin||delfingensis castigati denuo ||<br />

atq〈ue〉 diligenter elabo||rate.|| Exhortatio eiusde〈m〉 ad literar〈um〉 studiosos ||...Ars<br />

co〈n〉dendor〈um〉 carminu〈m〉 Henrici Be||belij Justingensis poete laureati || Syllabar〈um〉<br />

qua〈n〉titates: Racemationes || 〈et〉 exquisitiores obseruatio〈n〉es eiusde〈m〉.||...||.<br />

Kolophon: impensis...Joa〈n〉nis Rin=||man de Origau: imp〈re〉sse accurate p〈er〉 industriu〈m〉 Henricum Gran ci||ue〈m〉 in<br />

imp〈er〉iali oppido Hagenau. Anno v〈ir〉ginei partus. M.d.xix.|| Mense Aprili...||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1153 = B 1290 = H 2031.<br />

52* Leipzig, Melchior Lotter, 1519<br />

Ars versifica〈n〉di 〈et〉 car||minu〈m〉 condendor〈um〉 cum qua〈n〉titatibus || syllabarum<br />

Henrici <strong>Bebel</strong>ij Ju=||stingensis poete laureati.|| Hec omnia denuo emendata sunt<br />

diligentissime per autor〈em〉 ip〈su〉m || cum additio〈n〉e nouissima plus q〈uam〉<br />

ducentaru〈m〉 dictionu〈m〉 maxi||me grecaru〈m〉 que in vsu sunt apud latinos poe=||tas: Ex<br />

Tubinga p〈ri〉die kale〈n〉das Julias || Anno M.D.Xij.|| Hexastichon Joannis Hyphantici<br />

vuissenhorensis in absolu=||tissima〈m〉 traditionem Versificandi artis <strong>Bebel</strong>ij.|| Es folgt ein<br />

Gedicht des Johannes Hyphanticus (s. Nr.): Qui cupit egregiam condendi carminis artem ||<br />

Qualis praeterito tempore nulla fuit || Hanc emat, a vitijs quam nupera lima polliuit || Et<br />

noua subiecit plura remissa prius || Quicquid in hanc artem per multa volumina cuncti ||<br />

Scripserunt, breuiter continet iste liber.|| Dictio〈n〉es grecas quas habet opusculu〈m〉<br />

insertas cu〈m〉 elega〈n〉tissimis || characteribus 〈et〉 apicibus: accentiunculis siue vocu〈m〉 ||<br />

mo<strong>der</strong>amentis que in alijs impressionibus || non reperies.|| Alexandri Brassicani.|| Es folgt<br />

ein Gedicht des Alexan<strong>der</strong> Brassican (s. Nr.): Qui volet humanas mentes deuincere cantu ||<br />

Alter vt Amphion, Bistoniusq〈ue〉 senex.|| Hunc legat eximium tenera breuitate libellum.||<br />

Et Claria faciet carmina digna fide.||.<br />

Kolophon [Gg vi ] r : Lipsiae ex officina Melchioris Lottheri.|| Anno d〈omini〉nico M.D.XiX .||.<br />

Lagen: Aa 8 , Bb 8 , Cc 8 , Dd 8 , Ee 8 , Ff 8 , Gg 6 , Leerseiten: [Gg vi ] v<br />

Schrifttyp: Fraktur; Gedichte auf dem Titelblatt Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: Helmut Claus, Das Leipziger Druckschaffen <strong>der</strong> Jahre 1518-1539. Kurztitelverzeichnis,<br />

Gotha 1987, S. 96, Nr. 54. Benutztes Exemplar: Württ. LB Stuttgart, Sign.: HBF 1987. Auf dem Verso <strong>der</strong> letzten<br />

bedruckten Seite (Kolophon) handschriftlich ‚metrische Lehrtabellen’. Verstreute handschriftliche Marginalien im<br />

gesamten Band. Für den Einband (innen) sind Blätter aus einem an<strong>der</strong>en Druck verwendet worden.


53* Nürnberg, Johannes Stuchs, 1519<br />

Grammatice institu=||tiones Jacobi Henrichman=||ni Sindelfingen〈sis〉 castigate de=||nuo<br />

atq〈ue〉 dilige〈n〉ter elaborate.|| Ars condendoru〈m〉 carminu〈m〉 Henrici <strong>Bebel</strong>ij ||<br />

Justinge〈n〉sis poete laureati. Syllabaru〈m〉 || qua〈n〉titates. Racematio〈n〉es et<br />

exquisi=||tiores obseruationes eiusdem.||…Exhortatio Iacobi Henrichmanni ad literarum<br />

studiosos||…||.<br />

Die Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt und eigener Zählung:<br />

Ars versificandi et car=||minu〈m〉 condendor〈um〉 cum quan||titatibus syllabarum Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ij || Justingensis Poete Laureati || Denuo & exactissime per auctore〈m〉 corre=||cta,<br />

cum additionibus multis.|| Darunter befindet sich ein Titelholzschnitt mit Schulszene.<br />

Kolophon [l iiii ] r : Ars versificandi Henrici <strong>Bebel</strong>ii, Iustingensis Poete Laure=||ati, Murenbergae optimis (vt vides) typis<br />

impressa || est, in excusoria officina Ioannis Stuchs, in || die Hermetis martiris, Anno 1519.||.<br />

Lagen: a 8 , b 4 , c 4 , d 8 , e 4 , f 4 , g 8 , h 4 , i 4 , k 4 , l 4 . Römische Blattzählung: II (=a ii ) - LIII (= l); XL statt XLVII.<br />

Schrifttyp: Antiqua; erste vier Zeilen des Titelblatts und Kapitelüberschriften Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1154 = B 1291 = H 2033; zu streichen ist nach einer Mitteilung <strong>der</strong> HAB<br />

Wolfenbüttel dafür die Angabe Nürnberg, Johann Stuchs, um 1515 (VD 16 Nr. B1139 = B 1277 = H 2018): hierbei<br />

handle es sich um die falsch gebundene Ausgabe von 1519. Benutztes Exemplar: HAB Wolfenbüttel, Sign.: Li Sammelbd<br />

36(2) mit Besitzereintrag im Titelholzschnitt: Jonas Ries sowie auf Blatt e iii<br />

v (durch Neubindung beschnitten): Jonas Ries<br />

est verus possessor huius libri A.D. 157? Dedit mihi, avus meus. Initialen am Beginn neuer Kapitel.<br />

54 Augsburg, Silvanus Otmar, 1520<br />

Jnstitutiones || Gra〈m〉matice Jacobi || Henrichmanni Sindelfingensis.|| Exhortatio eiusdem<br />

ad literarum stu=||diosos ut barbariem eliminent & || eloquentiae studeant.|| Ars<br />

condendor〈um〉 carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij || Justingensis Poete laureati.|| Syllabar〈um〉<br />

quantitates. Racematio〈n〉es & ||...obseruatio〈n〉es eiusde〈m〉 || cum additionibus multis.||...||.<br />

Kolophon: Augustae Vindelicor〈um〉, ex officina Siluani || Otmari Mense Aprili Anno, M,D.XX.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1155 = B 1292 = H 2034.<br />

55 Hagenau, Thomas Anshelm, Januar 1520<br />

INSTITVTIO||NES GRAMMATICAE IACOBI || HENRICHMANNI<br />

SIN||DELFINGENSIS || Exhortatio eiusdem ad pueros ut eloquentiae || studeant.|| Ars<br />

condendorum carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ii poetae laureati cum additionibus || multis...||<br />

Racemationes & obseruationes eiusdem.|| Centimetrum Seruii Honorati Grammatici.||<br />

Introductio perbreuis in Literas Graecas, quae in aliorum Impressionibus est neglecta.||.<br />

Kolophon: Haganoe || (in aedibus Thomae Anshelmi Badensis || Mense Ianuario. Anno. M.D.XX.||).<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1156 = B 1293 = H 2035 / IA Nr. 115.352 / Ritter IV, Nr. 962.<br />

56* Hagenau, Thomas Anshelm, Juni 1520<br />

INSTITVTIO||NES GRAMMATICAE IACOBI || HENRICHMANNI<br />

SIN||DELFINGENSIS || Exhortatio eiusdem ad pueros ut eloquentiae || studeant || Ars<br />

condendorum carminum Henrici Be||belii poetae laureati cum additionibus || multis per


©<br />

authorem ipsum || emendata diligenter.|| Racemationes & obseruationes eiusdem.||<br />

Centimetrum Seruii Honorati Grammatici.|| Introductio perbreuis in Literas Graecas, quae ||<br />

in aliorum Impressionibus est neglecta || Haganoe ||.<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt und eigener Zählung:<br />

Ars Versificandi et carminum || condendorum cum quantitatibus syllabarum || Henrici<br />

<strong>Bebel</strong>ii Iustingensis poetae || Laureati.|| Haec omnia denuo emendata sunt diligentissime per<br />

au||torem ipsum cum additione nouissima plus quam || ducentarum dictionum maxime<br />

graeca||rum, quae in vsu sunt apud latinos || poetas. Ex Tubinga pridie ka||lendas Iulias.<br />

Anno || M.D.XII.|| Hexastichon Ioannis Hyphantici Vuissenhorensis || in absolutissimam<br />

traditionem Versi||ficandi artis <strong>Bebel</strong>ii.|| Es folgt ein Gedicht des Johannes Hyphanticus (s.<br />

Nr.): Qui cupit egregiam condendi carminis artem || Qualis praeterito tempore nulla fuit ||<br />

Hanc emat, a vitiis quam nupera lima polliuit || Et noua subiecit plura remissa prius ||<br />

Quicquid in hanc artem per multa volumina cuncti || Scripserunt, breuiter continet iste<br />

liber.|| DICTIONES GRAECAE QVAS HABET OPVSCVLVM || insertas cum<br />

elegantissimis characteribus & apicibus, accen||tiunculis siue vocum mo<strong>der</strong>amentis, quae in<br />

aliis || impressionibus non reperies.|| ALEXANDRI BRASSICANI || Es folgt ein Gedicht<br />

des Alexan<strong>der</strong> Brassican (s. Nr.): Qui volet humanas mentes deuincere cantu.|| Alter vt<br />

Amphion bistoniusq〈ue〉 senex || Hunc legat eximium taenera breuitate libellum ¢¡¤£¦¥¨§ ||<br />

¦ 〈¥¨ 〉¤¦£¤¨§¥ ¥¡ ¥ ¨ ||.<br />

Kolophon [I vj ] r : Hagnoae in aedibus Thomae Anshelmi Badensis || Mense Iunio. Anno M.D.XX .||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 4 , F 8 , G 4 , H 4 , I 6 . Leerseiten: [I vi ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua; erste Zeile des Titelblattes <strong>der</strong> Ars versificandi Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1157 = B 1294 = H 2036. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: 4° L.<br />

lat. 274. Es befindet sich ein handschriftlicher Besitzvermerk auf dem Titelblatt: Monasterij Diessen.<br />

57* Hagenau, Heinrich Gran, April 1520<br />

Gra〈m〉matice institutio〈n〉es || Jacobi Henrichmanni Sindelfin||gensis castigate denuo<br />

atq〈ue〉 || diligenter elabo=||rate.|| Exhortatio eiusde〈m〉 ad literar〈um〉 studiosos vt ||<br />

barbariem eliminent/ 〈et〉 eloque〈n〉tie studeant.|| Ars condendor〈um〉 carminu〈m〉 Henrici<br />

Bebe=||lij Justingensis poete laureati.|| Syllabaru〈m〉 quantitates: Racemationes 〈et〉 ||<br />

exquisitiores obseruationes eiusde〈m〉.|| cum additionib〈us〉 multis.|| Centimetru〈m〉 Mauri<br />

Seruii ho=||norati grammatici.||.<br />

Kolophon [Z vij ] v : Institutiones grammatice Jacobi || Henrichma〈n〉ni Sindelfingen〈sis〉. siml〈ul〉 cu〈m〉 arte v〈er〉sifica〈n〉di<br />

Henrici Be=||belij Justingen〈sis〉. poete laureati. impensis p〈ro〉uidi viri Joa〈n〉nis Rin=||man de Oringaw: imp〈re〉sse<br />

accurate p〈er〉 industriu〈m〉 Henricum Gran ci||uem in imp〈er〉iali oppido Hagenaw. Anno v〈ir〉ginei partus. M.d.xx.||<br />

mense Aprili finem sortite feliciter.||.<br />

Lagen: [P 4 ], Q 8 , R 4 , S 8 , T 4 , V 8 , X 4 , Y 4 , Z 8 . Leerseiten: Z vijj r+v . Römische Blattzählung: LXXVI=([P iv ] r ) - CXXIII=([Z vj ] r ).<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1158 = B 1295 = H 2037. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: 4°L.lat<br />

275. Es befindet sich ein handschriftlicher Besitzeintrag auf dem Titelblatt: Mon〈aste〉rij Tegernsee.<br />

58* Augsburg, Silvanus Otmar, 1521<br />

Institutiones || Gra〈m〉matice Jacobi || Henrichmanni Sindelfingensis.|| Exhortatio eiusdem<br />

ad literarum stu=||diosos ut barbariem eliminent & || eloquentiae studeant.|| Ars<br />

condendor〈um〉 carminum Henrici <strong>Bebel</strong>ij || Justingensis Poete laureati.|| Syllabar〈um〉


§<br />

quantitates. Racemat〈i〉o〈n〉es & || exquisitiores obseruat〈i〉o〈n〉es eiusde〈m〉 || cum<br />

additionibus multis.|| Centimetrum Mauri Seruij || honorati grammatici.||.<br />

Beginn <strong>der</strong> Ars versificandi (kein echtes Titelblatt):<br />

[P? v ] Henricus <strong>Bebel</strong>ius ad lectorem ||.<br />

Kolophon [z iiij ] r : Augustæ Vindelicor〈um〉, ex officina Siluani || Otmar. XXIX. Maii Anno. M.D.XXI.||.<br />

Lagen: [p], q 4 , r 8 , s 4 , t 8 , v 4 , x 4 , y 8 , z 4 .<br />

Schrifttyp: Fraktur; im Titelblatt Fraktur und Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1159 = B 1296 = H 2039. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: 4° L.<br />

lat. 276. Auf dem Titelblatt befinden sich mehrere unleserliche handschriftliche Besitzereinträge.<br />

59 Nürnberg, Johannes Stuchs, 1521<br />

Ars versificandi et carminu〈m〉 condendorum cum quantitatibus syllabarum...Denuo &<br />

exactissime per auctore〈m〉 correcta, cum aditionibus multis.<br />

Kolophon: Nürnberg: Johann Stuchs. Jmpensis...Georgii Glockendon 1521.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1160: Diese Ausgabe ist nur über den Katalog Nr. 103 des Antiquariats<br />

Elwert in Marburg nachgewiesen (Nr. 13). Auf diesen bezieht sich auch <strong>der</strong> im VD 16 als Quelle benutzte Aufsatz von<br />

Walter Baumann, Die <strong>Drucke</strong>rei Stuchs zu Nürnberg (1484 - 1537), in: Gutenberg-Jahrbuch 1954, S. 122 - 132. Wie das<br />

Antiquariat uns mitteilte, existiert dieser Katalog nicht mehr. Ein weiteres Exemplar konnte ebensowenig ausfindig<br />

gemacht werden wie <strong>der</strong> heutige Besitzer des Elwertschen Exemplars.<br />

60* Straßburg, Ulrich Morhard, 1522<br />

ARS VERSIFICAN||DI, ET CARMINVM CONDENDO=||rum, Cum quantitatibus<br />

syllabarum Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingensis, || Poetae Laureati.|| Haec omnia denuo emendata<br />

sunt diligentißime, per authorem ipsum || Cum additione nouißima plus q〈uam〉 ducentarum<br />

dictionum, || maxime graecarum, quae in usu sunt apud lati=||nos poetas, Ex Tubinga Pridie<br />

Calen||das Iulias. Anno M.D.XII.|| Hexastichon Ioannis Hyphantici Vuißenhorensis, || in<br />

absolutißimam traditionem Versi=||ficandi artis <strong>Bebel</strong>ij.|| Es folgt ein Gedicht des Johannes<br />

Hyphanticus (s. Nr.): Qui cupit egregiam condendi carminis artem || Qualis praeterito<br />

tempore nulla fuit || Hanc emat, à uitijs quam nupera lima polliuit || Et noua subiecit plura<br />

remißa prius || Quicquid in hanc artem, per multa uolumina, cuncti || Scripserunt, breuiter<br />

continet iste liber.|| DICTIONES GRAECAE, QVAS || habet opusculum insertas, cum<br />

elegantißimis characteribus || 〈et〉 apicibus, accentiunculis siue uocum mo<strong>der</strong>amentis, || quae<br />

in alijs impreßionibus non reperies.|| ALEXANDRI BRASSICANI.|| Es folgt ein Gedicht<br />

des Alexan<strong>der</strong> Brassican (s. Nr.): Qui uolet humanas mentes deuincere cantu || Alter ut<br />

amphion, bistoniusq〈ue〉 senex || Hunc legat eximium taenera breuitate libellum ¢¡¤£¦¥ ||<br />

£¦ £! 〈" 〉 ||.<br />

©¨¤£¦¨¤¡¨¦¥¡¤£<br />

Kolophon [I vi ]: ARGENTORATI APVD HVLDE-||richum Morhardum, Mense Nouemb. Anno || M.D.XXII.||.<br />

Lagen: A 4 , B 4 , C 6 , D 4 , E 4 , F 8 , G 4 , I 6 (G iv , H, H ii , H iii , H iv , I, I ii fehlen). Römische Blattzählung: LXXII (=A) - CXVI<br />

(=[I vi ]), (CVI-CXII fehlt).<br />

Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1161 / IA Nr. 115.355. / Ritter, II Nr. 175 = Ritter II, Nr. 1131. Bei <strong>der</strong> bei<br />

Ritter angegebenen Ausgabe handelt es sich um ein mit <strong>der</strong> Henrichmann-Grammatik zusammengebundenes Exemplar.<br />

Benutztes Exemplar: BN Straßburg, Sign.: R 100.051 3 .


61* Augsburg, Silvanus Otmar, 1539<br />

GRAMMATI=||CAE INSTITVTIONES, || Iacobi Henrichmanni, Sindelfingensis, || iam<br />

denuo multis haud necessariis ab=||iectis, permultis q〈uam〉 mendis expur=||gatis, q〈ui〉<br />

diligentissime || castigatae.|| Ars condendorum carminu〈m〉, Henrici Be=||belii poëte<br />

laureati, cu〈m〉 additio〈n〉ibus multis.|| Racemationes & obseruationes eiusdem.||<br />

Centimetru〈m〉, Seruii Honorati Gra〈m〉matici.|| Introductio perbreuis in literas graecas.||<br />

AVGVSTAE VINDELICORVM.||<br />

Ars Versificandi beginnt mit eigenem Titelblatt und eigener Zählung:<br />

ARS VERSIFICAN=||DI ET CARMINVM CONDENDORVM, || Cum quantitatibus<br />

syllabarum, Henrici || <strong>Bebel</strong>ii Iustingensis, Poetae || Laureati.|| Haec omnia denuo emendata<br />

sunt diligentissime, || per authorem ipsum, cum additione nouissima, || plus q〈uam〉<br />

ducentarum dictionum, maxime grecarum, || qu in vsu sunt apud Latinos Poetas. Ex<br />

Tubinga, || pridie kalendas Iulias. Anno, M. D. XII.|| Hexastichon Ioannis Hyphantici<br />

Vuissenhorensis, || in absolutissimam traditionem || Versificandi artis <strong>Bebel</strong>ii.|| Es folgt ein<br />

Gedicht des Hyphanticus (s. Nr.): Qui cupit egregiam condendi carminis artem, || Qualis<br />

praeterito tempore nulla fuit.|| Hanc emat, a vitiis quam nupera lima polliuit, || Et noua<br />

subiecit plura, remissa prius.|| Quicquid in hanc artem per multa volumina cuncti ||<br />

Scripserunt, breuiter continet iste liber.|| Dictiones graec quas habet opusculum || insertas,<br />

cum elegantissimis characteribus || & apicibus, accentiunculis, siue uocu〈m〉<br />

mo=||<strong>der</strong>amentis, quae in aliis impressio=||nibus non reperies, || ALEXANDRI<br />

BRASSICANI.|| Es folgt ein Gedicht des Alexan<strong>der</strong> Brassican (s. Nr.): Qui volet humanas<br />

mentes deuincere cantu || Alter vt Amphion Bistoniusq〈ue〉 senex, || Hunc legat eximium<br />

t nera breuitate ¡£¢¥¤§¦©¨¡¥¤§§ 〈 〉§¦¢ ¤! 〈¤ 〉〈"#¤ libellum.|| 〉 % ||.<br />

$<br />

Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Lagen: a 4 , b 4 , c 4 , d 4 , e 4 , f 4 , g 4 , h 4 , i 4 , k 4 , l 4 , m 4 , n 4 . Leerseiten: [n iv ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua und Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1162 = B 1297 = H 2040. Benutztes Exemplar: SB Augsburg, Sign.: 4° Spw<br />

198. Der Name des <strong>Drucke</strong>rs, J. Otmar, ist aus <strong>der</strong> Gestaltung im Zusammenhang mit Druckort und -Jahr und im<br />

Vergleich mit <strong>der</strong> Ausgabe von 1521 (= VI, 58) zweifelsfrei zu erschließen. Der Druck enthält einen Holzschnitt auf dem<br />

letzten Blatt <strong>der</strong> Henrichmann-Grammatik.<br />

Nicht zu verifizieren:<br />

Leipzig, Melchior Lotter, 1520<br />

Diese Ausgabe ist nur bei Bertram nachgewiesen. Wie eine Anfrage bei diesem Gymnasium ergab, wird dort <strong>der</strong> Druck<br />

vermißt. Weitere Exemplare konnten nicht ausfindig gemacht werden.<br />

Wien, Johannes Singrenius, 1539<br />

Ars versificandi et carminum condendorum<br />

Kolophon: Viennae (Wien), 1539, Ioannes Singrenius


Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.356. Der Index Aureliensis bezieht sich wie Zapf, S. 169/70, auf Michael Denis,<br />

Wiens Buchdruckergeschichte bis MDLX nebst Nachtrag 1782-83, gibt aber gleichzeitig eine Exemplarangabe für<br />

Budapest EK. Wie uns von dort mitgeteilt wurde, existiert dieses Exemplar nicht mehr.<br />

Vermutlich “Phantomdrucke”:<br />

Köln, Heinrich Quentel, 1509.<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.320. Diese im Index Aureliensis angegebene Ausgabe mit <strong>der</strong> Angabe eines<br />

Exemplars <strong>der</strong> UB Graz ist lediglich ein falsch gebundenes Exemplar <strong>der</strong> Ausgabe Quentel 1507 (= VI, 3). Das Grazer<br />

Exemplar ist mit einem Grammatikkompendium eines Timan Kemener zusammengebunden, welches gleichfalls bei<br />

Quentel, allerdings im Jahr 1509, gedruckt worden ist.<br />

Nürnberg, Johann Stuchs, um 1515<br />

Zu streichen ist nach einer Mitteilung <strong>der</strong> HAB Wolfenbüttel die Angabe Nürnberg: Johann Stuchs um 1515 (VD 16 Nr.<br />

B1139 = B 1277 = H 2018): hierbei handele es sich um die falsch gebundene Ausgabe von Stuchs, Nürnberg 1519 (=<br />

VD 16 Nr. B 1154 = B 1291 = H 2018) = VI, 53.<br />

VII. Dialogus de optimo studio (Comoedia)<br />

Enth. in: IV:1 (Erstdruck), X:1, XVI:1, Ausgabe: Wilfried Barner<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* o. O., o. Dr., o. J. [Münster, Gregorius Os van Breda, ca. 1506/ 07]<br />

[o<strong>der</strong>: Zwolle, Peter Os van Breda, ca. 1506/ 07]<br />

Hoc in opusculo continentur || Henrici <strong>Bebel</strong>ij Justinge〈n〉sis poete laureati ele||gantissimi<br />

Dialogus de optimo studio scholasti||corum.|| Eiusdem Oratio de vtilitate lingue latine et ||<br />

vnde eruditi eloquentesq〈ue〉 euadamus. 〈et〉 de opti||mo preceptore eligendo.|| Eiusdem<br />

epigra〈m〉ma de his que impediunt stu||dium nostrum.|| Petri Nehemei Drolshagij<br />

Tetrastichon || in laudem auctoris || Es folgt ein Gedicht des Petrus Nehemeus (s. Nr.):<br />

Quisq〈ui〉s amas musas. studiu〈m〉. docta〈m〉q〈ue〉 Minerua〈m〉 || Mox fugias vulgus.<br />

barbaricasq〈ue〉 scholas || <strong>Bebel</strong>ij discas preceptas culta magistri || per que rite tibi<br />

consuluisse puto || Eiusde〈m〉 distichon ad studiosos scholasticos || Es folgen Verse des<br />

Petrus Nehemeus (s. Nr.): Si quis nosse cupit studium quod debeat esse || Preceptor qualis<br />

perlegat istud opus.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon<br />

Lagen: a 4 , b 8 . Leerseiten: [b viij ] v<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.312 / GK Nr. 14.2222 / Nijhoff/ Kronenberg Nr. 2386 (an<strong>der</strong>e Zuweisung)/<br />

Bömer, S. 7, Anm. 1 (mit Fragezeichen)/ Barner, S. 73f., 156f (an<strong>der</strong>e Zuweisung) / Kronenberg: Boekdruk..


Enthält:<br />

Fol.[ a ii ] r : Titel : De optimo studio iuuenum ||, darunter, fol.[ a ii ] r – [a ii ] v : Widmung an Ludwig Vergenhans : Ad<br />

Venerandu〈m〉 patrem. viru〈m〉q〈ue〉 prudentiss〈imum〉. et || Jureconsulti〈ssimum〉. Ludouicum Nauclerum alias<br />

Fer||genhans. Stutgardien〈sis〉 eccl〈es〉ie p〈ro〉positu〈m〉. atq〈ue〉 con||stan〈tiae〉 〈et〉 Vuormacien〈siae〉 cathedraliu〈m〉<br />

canoni||cum regiumq〈ue〉 senatorem digniss〈imum〉. E〈xem〉pla Henrici || <strong>Bebel</strong>ij Justingen〈sis〉. Inc. (fol. [a i ] r : CUm<br />

ingenij tui acrimonia〈m〉. bonitatem. humanitatem 〈et〉 liberali||tatem mecu〈m〉 secretius consi<strong>der</strong>o Expl. (fol. [a i ] v : Ex<br />

Tubinga Jdibus Noue〈m〉bribus M.D.J. ||<br />

Fol. [a ii ] v : Inhalt <strong>der</strong> Komödie: Argumentum Comedie|| Inc.: Quidam rusticus habet filium scholasticum. Expl.:<br />

Postremo temere || p〈er〉diuersis sect〈is〉 disceptantes componuntur. fitq〈ue〉 pax 〈et〉 amicicia. quib〈us〉 nihil || in humania<br />

excogitari melius potest||<br />

Fol. [a ii ] v : An die Zuschauer: Ad spectatores || Inc.: Iam spectatores anunis linguisq〈ue〉 fauete || Expl.: Nam tibi<br />

doctor〈um〉 corda fauere solent. ||<br />

Fol. [b iv ] v : Epigramm an die Zuschauer: Ad spectatores Epigramma || Inc.: Lusimus in paucis que sit sententia nostra ||<br />

Expl.: Vestra procurautem [sic] commoda: ab inuidia. ||<br />

Fol. [b v ] r – [b vij ] v : Oratio Henrici <strong>Bebel</strong>ij poete De vtilitate la||tinitatis. Et que res faciat pueros eloquentes et || doctos.<br />

Habita in studio Tubingensi in principio || Bucolicorum Virgilij Anno M.D.JJJ. xiiij || Kalend〈as〉. Nouembres|| Inc.:<br />

Interpretaturus [Initial-I, 3zeilig] Bucolica Virgiliana o litterarie expeditionis co〈m〉||militones studiosissimi. Expl., fol.<br />

[b v ] r – [b vij ] v : […] Germania opti ||mos preceptores selegerit. Qui caste loquendi consuetudine et illustribus || authoribus<br />

teneram etatem formauerint. nunq〈ue〉 erimus neq〈ue〉 diserti ne-||q〈ue〉 eruditi. || FINIS||<br />

Fol. [b vij ] v – [b viij ] r : Tria sunt que impediunt studium nostrum.|| Epirgamma H〈enrici〉. Be〈belii〉. ad Joanne〈m〉 konsler<br />

Syslin||gensem sacerdotem. || Inc.: Salue post nullos kesler venerande sodales|| Expl.: Emoriar. Nummi sit procul omne<br />

nephas|| TELOS||<br />

Auf dem Vorsatzblatt (fol. a v ) befindet sich ein Holzschnitt mit <strong>der</strong> Darstellung einer weiblichen Heiligen mit Nimbus, in<br />

den Händen einen Palmzweig und ein aufgeschlagenes Buch. Bömer (S. 7) deutet sie als Heilige Dorothea (NAT, Bd. 1,<br />

Zwolle, Peter Os de Breda, II, fig. 7; Barner, S. 157, Abb. ebd. S. 159). Auf dem gleichen Blatt ein handschriftlicher<br />

Besitzereintrag: Sum Philippi Rollovy [?]. Reiche handschriftliche Notizen auf dem Titelblatt (16. Jh.?) und auf <strong>der</strong><br />

letzten bedruckten Seite.<br />

Abweichende Zuschreibungen: Nach IA (danach Barner, <strong>der</strong> das Ex. Köln benützt): „Zwolle, ca. 1506?: Peter Os van<br />

Breda“. So auch Nijhoff/ Kronenberg. Gleiche Zuweisung auch im Kölner Katalog: OPAC SUB Köln: Suvollae ca. 1506.<br />

Nach GK: „Münster um 1510: Gregorius de Breda.“ Bömer, auf dessen Angabe die Ne<strong>der</strong>landsche Bibliographie als<br />

Irrtum verweist, hat die gleichen Angaben. Allerdings noch an<strong>der</strong>s: Kronenberg: Boekdruk. (Laut Auskunft <strong>der</strong><br />

Hessischen Landes- und Hochschul-Bibliothek Darmstadt ist <strong>der</strong> Darmstädter Band, auf den <strong>der</strong> IA wie <strong>der</strong> GK<br />

verweisen, verbrannt.) Benutztes Exemplar: SUB Köln, Sign.: A.D. s36.<br />

Überlieferung: Das Kölner Exemplar <strong>der</strong> von Breda gedruckten Comoedia ist – offenbar bereits zeitgenössisch? –<br />

zusammengebunden mit einem Exemplar einer Rhetorik des Augustinus Datus: Augustini Dati Senensis isa gogicus [sic]<br />

libellus || in eloquentiae praecepta || Joannis Murmelij adnotamentoru〈m〉 [...]. Den Druck besorgte Gregorius van Breda.<br />

Das Kolophon dieses <strong>Drucke</strong>s lautet: Hec opuscula feliciter ab i〈n〉dustrio viro Grego||rio os de Breda aeneis typis<br />

excula sunt in nobi||li et opulenta vrbe Monasterie〈n〉si Vestphalie me||tropoli prestantissima Lagen: a 8 , b 4 , c 8 , d 4 , e 6<br />

Leerseiten: [e 6 ] v Auf <strong>der</strong> Versoseite ein Holzschnitt mit <strong>der</strong> Darstellung eines Heiligen, eines jungen Mannes (mit Nimbus)<br />

in Harnisch mit erhobenem Schwert in <strong>der</strong> einen, und einem Jagdfalken auf <strong>der</strong> an<strong>der</strong>en Hand (gleiche Größe, gleicher<br />

Stil des Holzschnittes wie auf Vorsatzblatt des Comoedia-<strong>Drucke</strong>s, vgl. NAT, Bd. 1, Deventer, Albert Pafraet, VIII, fig.<br />

42).<br />

Zur Frage nach <strong>Drucke</strong>r und Druckort: Gregor Os de Breda werden familiäre Beziehungen zur Zwoller Offizin des<br />

Petrus und des Timan Os de Breda zugeschrieben. Die Verwendung gleicher Typen macht seine enge Verbindung zu<br />

dieser Werkstatt offenkundig. (Haller: Münster, S. 13; Bömer, S. 6-8; Kronenberg: Boekdruk) Gregor Os de Breda<br />

druckte 1507 eine von Johannes Murmelius veranlaßte und mit Anmerkungen versehene Ausgabe <strong>der</strong> Rhetorik des<br />

Augustinus Datus (Bömer, S. 6f., Haller: Münster, vermutlich im selben Jahr, wohl auch Murmellius’ Gedicht auf das<br />

Gebet ‚Der Engel des Herrn’ (Bömer, S. 7, Anm. 1, Haller: Münster, S. 15). Daher die Vermutung, Murmellius selbst<br />

habe de Breda nach Münster geholt. (Haller: Münster, S. 13-15) Breda scheint bald (1508?) nach Zwolle (?)<br />

zurückgekehrt zu sein. (Bömer, S. 8; Haller: Münster, S. 15). (Zu einem eventuellen weiteren Druck de Bredas, siehe<br />

Bömer, S. 8, Anm.) Benzing läßt nur einen Druck de Bredas in Münster gelten (den <strong>der</strong> Rhetorik des Augustinus Datus)


(Benzing, S. 338). Weitgehende Zustimmung mit den Schlüssen Bömers in <strong>der</strong> Besprechung seines Aufsatzes bei<br />

Kronenberg: Boekdruck, bes. S. 316. Der Vergleich <strong>der</strong> Drucktypen, die Zusammenbindung <strong>der</strong> beiden genannten Bände<br />

und vor allem die nachgewiesene Anwesenheit von Gregor Os van Breda in Münster machen die Zuweisung des<br />

Comoedia-<strong>Drucke</strong>s: „Münster, Gregor Os van Breda“ plausibel – wenn dies auch nicht mit letzter Sicherheit erwiesen<br />

werden kann. (Kronenberg. Boekdruk, S. 316) Kronenberg weist außerdem darauf hin, daß Gregor Os van Breda in <strong>der</strong><br />

Datus-Rhetorik einen Holzschnitt benutzt, <strong>der</strong> später bei Albert Palfraet in Deventer wie<strong>der</strong> auftaucht (ebd., s.o.). Zur<br />

Diskussion möglicher <strong>Drucke</strong>r-Filialen <strong>der</strong> ‚van Bredas’ aus Zwolle (bzw. Deventer):Bömer, Kronenberg, Nordhoff,<br />

Reichling. – Schließlich erinnert Barner an Spekulationen über eine Reise <strong>Bebel</strong>s „ins nie<strong>der</strong>rheinisch -nie<strong>der</strong>ländische<br />

Gebiet“ im Jahre 1507 (Barner, S. 156 -157).<br />

Zur Datierung: Für Bömer ist es wohl vor allem wegen <strong>der</strong> Zusammenbindung bei<strong>der</strong> <strong>Drucke</strong> naheliegend, auch die<br />

Comoedia ins Jahr 1507 zu datieren. Hinzu kommt, daß das Zeit-Fenster recht schmal ist, da Gregorius Os van Breda<br />

nur kurze Zeit in Münster gewesen zu sein scheint (ihm allerdings auch nur ein Druck zweifelsohne zugeschrieben werden<br />

kann). (Bömer, S. 7) Hinzu kommt ein textkritisches Argument: Pforzheim 1504 (IV:1) ist wohl <strong>der</strong> erste Druck <strong>der</strong><br />

Comoedia. Der Braunschweiger Druck (1509) des Textes hängt von dem vorliegenden ab. Das ermöglicht – mit allem<br />

Vorbehalt – eine relative Datierung auf 1506 o<strong>der</strong> 1507. (Barner, S. 74, 158)<br />

2* [Köln, Heinrich Quentel, 1518/20]<br />

Henrici bebe=||lij Justingensis poete Laurea||ti elega〈n〉tissimi dialogus. de op=||timo studio<br />

scholasticor〈um〉.|| Antonij Tunnicij Monasteriensis presbyteri.|| ad scholasticum.<br />

Epigra〈m〉ma.|| Es folgt ein Gedicht des Antonius Tunnicius (s. Nr.): Ut prob〈us〉 〈et〉 doctus<br />

fias. grauis esto magister || Et prudens. doctus. barbarieq〈ue〉 carens || Sis studio intentus.<br />

mores imitare probatos || Doctori pare. barbarus esse caue || Sit studij ordo bonus. scriptores<br />

volue latin? (überdruckt mit Bibliotheksstempel) || Perlege gra〈m〉maticos. quos didicisse<br />

iuuet || Quod te <strong>Bebel</strong>ius docet hic. germania cuius || Tota decus. studium. cantat 〈et〉<br />

eloquium || Precepta ad discipulum || In ludo tacitus studiose audito magistrum || Scribito<br />

vel legito. mitis 〈et〉 esto bouns (sic!) ||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Lagen: A 6 , B 4 . Leerseiten: B iiij v .<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. 1183 / IA Nr. 115.353. Benutztes Exemplar: HAB Wolfenbüttel, Sign.: Li<br />

Sammelband 42. Das benutzte Exemplar enthält einen handschriftlichen Besitzereintrag: Ex libris Johann-Casparius<br />

Prosti (?) Jenensi Thür〈ingensis〉 anno 1630. Das Buch enthält weitere unleserliche Eintragungen und zahlreiche<br />

Marginalien im Text.<br />

„Phantomdruck“:<br />

Zwolle, Peter van Breda, ca. 1507<br />

Siehe oben, VII: 1*<br />

VIII. Opuscula nova<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Straßburg, Johannes Grüninger, 1509


In hoc libro continentur || Haec <strong>Bebel</strong>iana opuscula noua.|| Epistola ad cancellarium de<br />

laudibus & philosophia ve||terum Germanorum.|| Epistola ad Petrum Iacobi Arlunensem de<br />

laudibus & || auctoribus facetiar〈um〉 || Libri facetiar〈um〉 iucudissimi: atq〈ue〉 fabul<br />

admodu〈m〉 ride〈n〉d || Prouerbia germanica in latinitatem reducta || Mithologia hoc est<br />

fabula contra hostem poetarum.|| Elegia in obitum doctoris Henrici Starrenvuadel<br />

praete||ritorum vaticinatoris || Elegia hecatosticha de institútione vit <strong>Bebel</strong>ij dum pe||stis<br />

Tubinge grassaretur. M.D.II.|| Elegia ad Appoloniam puellam pulcherrimam de<br />

me=||ditatione ventur mortis et senectutis || Egloga (sic!) contra vituperatores poetarum ||<br />

Epitaphium Cytharedi ad Ioannem Streler Vlmensem || Cantio vernacula || Laus music<br />

Apologia poet de stirpe sua ||.<br />

Kolophon [p iiij ] r : Argentine Ioannes Grüninger imprimebat. I. Adelpho ca=||stigatore. An〈n〉o seculi huius. M. D. IX.<br />

Pasche.||.<br />

Lagen: [a i ], A ii , a iii - [a vi ], b 6 , c 4 , d 4 , e 6 , f 6 , g 4 , h 4 , i 6 , k 6 , l 4 , m 4 , n 6 , o 6 , p 4 . Leerseiten: [a] v , [p iv ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile <strong>der</strong> jeweiligen Werktitel Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1201 = B 1208 = 1213 = B 1247 / IA Nr. 115.324. / Ritter IV, Nr. 955.<br />

Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: PO 77/1. Das <strong>Freiburg</strong>er Exemplar enthält Marginalien und<br />

Unterstreichungen sowie einen handschriftlichen Kommentar auf den Seiten [p iv ] v und [o v ] r .<br />

Enthält:<br />

2* Straßburg, Johannes Grüninger, 1508<br />

In hoc libro Contine〈n〉tur || Haec <strong>Bebel</strong>iana opuscula noua || Epistola ad cancellarium de<br />

laudibus & philosophia || veterum Germanorum || Epistola ad Petrum Iacobi Arlune〈n〉sem<br />

de laudibus & || auctoribus facetiarum || Libri facetiar〈um〉 iucu〈n〉dissimi: atq〈ue〉 fabul ad<br />

modu〈m〉 ride〈n〉d || Prouerbia germanica in latinitatem reducta || Mithologia hoc est fabula<br />

co〈n〉tra hostem poetarum || Elegia in obitum doctoris He〈n〉rici Starrenvuadel<br />

praete=||ritorum vaticinatoris || Elegia hecatosticha de institutione vit <strong>Bebel</strong>ii du〈m〉 pestis ||<br />

Tubinge grassaretur. M.D.II.|| Elegia ad Appoloniam puellam pulcherrimam de<br />

me=||ditatione ventur mortis & senectutis || Ad Thomam Vuolphium iuniorem de laude<br />

doctor〈um〉 || & poeticae || Egloga (sic!) contra vituperatores poetarum || Epitaphium<br />

Cytharedi ad Ioanne〈m〉 Streler Vlmensem || Cantio vernacula || Laus music Apologia<br />

poet de stirpe sua || Elegia Cimonis stulti qui ex amore factus est pruden=||tissimus ||.<br />

Kolophon [Q viij ] r : Argentoraci Ioannes Grüninger imprimebat.|| Anno. M.D.VIII. || Ein Teil <strong>der</strong> Auflage (vgl. Ritter II, Nr.<br />

165, S. 98) schreibt: [Q viij ] r Argentine Impressit Ioannes grüninger. || Anno. M. D. VIII.||<br />

Lagen: A 8 , B 8 , C 6 , D 6 , E 8 , F 6 , G 4 , H 4 , I 8 , K 4 , L 6 , M 8 , N 6 , O 4 , P 6 , Q 8 . Leerseiten: A v , [Q viij ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile des Titelblatts Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1185 = B 1190 = B 1197 = B 1200 = B 1207 = B 1212 = B 1231 = B 1246 /<br />

IA Nr. 115.317 und IA Nr. 115.318. / Steiff Anhang Nr. 20 / Ritter II, Nr. 165. Benutztes Exemplar: UB Erlangen, Sign.:<br />

Inc.528 lb /1. Das Exemplar enthält Marginalien verschiedener Hände; auf Blatt N r befindet sich ein Holzschnitt<br />

(Maximilian). Weitere Exemplare: UB Mannheim, Sign.: Sch 051/015 an 1 / Notation: L 331 D 208 an 1 – als Bilddatei<br />

einsehbar unter: DFG-Projekt CAMENA „Neulateinische Dichtung im WWW“ (www.uni -<br />

mannheim.de/mateo/camena/bebel1/te01.html) Dieses Exemplar hat die oben genannte Kolophon-Variante.<br />

[1] Straßburg, Johannes Grüninger, 1509<br />

Vgl. das für die Werkbeschreibungen benutzte Exemplar


3* Straßburg, Matthias Schürer, 1512<br />

IN HOC LIBRO CONTINENTVR || Haec <strong>Bebel</strong>iana opuscula noua & adole=||scentiae<br />

labores.|| Epistola at Cancellarium de laudibus & philoso=||phia veterum Germanorum.||<br />

Epistola ad Petrum Iacobi Arlunensem de laudi=||bus & auctoribus facetiarum.|| Libri<br />

facetiarum iucundissimi, atq〈ue〉 fabulae admo=||dum ridendae.|| Prouerbia germanica in<br />

latinitatem reducta.|| Mithologia hoc est fabula contra hostem poetar〈um〉.|| Elegia in obitum<br />

doctoris Henrici Starrenvuadel || praeteritorum vaticinatoris.|| Elegia hecatosticha de<br />

institutione vitae <strong>Bebel</strong>ij || dum pestis Tubinge grassaretur. M.D.II.|| Elegia ad Appoloniam<br />

puellam pulcherrima〈m〉 de || meditatione venturae mortis & senectutis.|| Ad Thomam<br />

Vuolphium iuniorem de laude do||ctorum & poeticae.|| Egloga (sic!) contra vituperatores<br />

poetarum.|| Epitaphiu〈m〉 Cytharedi ad Ioanne〈m〉 Streler Vlme〈n〉sem || Cantio vernacula.||<br />

Laus musicae. Apologia poetae de stirpe sua.|| Elegia Cimonis stulti qui ex amore factus est<br />

pru||dentissimus.|| NOVA ET ADDITA || Nouus Liber facetiar〈um〉. Prognosticon seu<br />

practica vti||lis & vera vsq〈ue〉 ad finem mundi.|| Carmina de miseria humanæ conditionis.||<br />

De Inuidia. De Baccho.|| Contra Simoniacos. De Philomela.|| Varia de rebus laetis &<br />

iucundis.||.<br />

Kolophon Dd iij<br />

r : Argentorat. Ex Aedibus Matthiae || Schurerij. Mense Noue〈m〉bri.|| Anno M.D.XII.|| Regnante<br />

Imperatore Caesare Maximi=||liano. P. F. Aug.||.<br />

Lagen: A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 8 , F 4 , G 8 , H 4 , I 8 , K 4 , L 8 , M 4 , N 8 , O 4 , P 8 , Q 4 , R 8 , S 8 , T 4 , V 8 , X 4 , Y 8 , Z 4 , Aa 8 , Bb 8 , Cc 8 , Dd 4 .<br />

Leerseiten: [Dd iiij ] r+v .<br />

Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1186 = B 1191 = 1195 = 1198 = 1202 = B 1209 = B 1214 = B 1232 = B<br />

1248 / IA Nr. 115.337. / Ritter II, Nr. 166 / Steiff Anhang Nr. 29. Benutztes Exemplar: UB Erlangen, Sign.: Misc. A 219.<br />

v<br />

Das Exemplar enthält Marginalien. Auf Blatt Dd iij befindet sich ein Holzschnitt mit einer Abbildung <strong>Bebel</strong>s<br />

(Bildunterschrift: H. BEBELVS IVSTINGENSIS || POETA LAVREATVS ||). Am Fuß <strong>der</strong> selben Seite: Item. V.v. facie<br />

pri. vbi scribitur, infatuare〈n〉t atq〈ue〉 con||uiuarent vniuersos, lege, atq〈ue〉 conuincerent vniuersos.|| Caetera candidus<br />

Lector per se facile emendabit.||.<br />

4* Straßburg, Matthias Schürer, 1514<br />

IN HOC LIBRO CONTINETVR HAEC || <strong>Bebel</strong>iana opuscula noua & adolesce〈n〉tiae<br />

labores.|| Epistola ad Petrum Iacobi Arlunensem de laudi=||bus, & auctoribus facetiarum.||<br />

Libri facetiarum iucundissimi, aq〈ue〉 fabulae admo=||dum ridendae.|| Epistola at<br />

Cancellarium de laudibus, & philo=||sophia veterum Germanorum.|| Prouerbia germanica in<br />

latinitatem reducta.|| Mithologia, hoc est fabula contra hostem poetarum.|| Elegia in obitum<br />

doctoris Henrici Starrenvuadel prae||teritorum vaticinatoris.|| Elegia hecatosticha de<br />

institutione vitae <strong>Bebel</strong>ij dum || pestis Tubingae grassaretur. M.D.II.|| Elegia ad Appoloniam<br />

puellam pulcherrimam de me||ditatione venturae mortis, & senectutis.|| Ad Thomam<br />

Vuolphium iuniorem de laude do=||ctorum, & poeticae.|| Egloga (sic!) contra vituperatores<br />

poetarum.|| Epitaphium Cytharedi ad Ioannem Streler Vlme〈n〉sem || Cantio vernacula.||<br />

Laus musicae. Apologia poetae de stirpe sua.|| Elegia Cimonis stulti qui ex amore factus est<br />

pruden=||tissimus.|| NOVA ET ADDITA.|| Nouus Liber facetiarum. Prognosticon, seu<br />

practica|| vtilis & vera vsq〈ue〉 ad finem mundi.|| Carmina de miseria humanæ conditionis.||<br />

De Inuidia. De Baccho.|| Contra Simoniacos. De Philomela.|| Varia de rebus laetis, &<br />

iucundis.|| Haec o〈mn〉ia per auctore〈m〉 correcta, cu〈m〉 quibusda〈m〉 additionibus.||.<br />

Kolophon [e iiij ] r : Argentorati. denuo Ex Aedibus Matthiae || Schürerij. Mense Augusto,|| Anno M.D.XIIII.|| REGNANTE<br />

IMPE. CAES.|| MAXIMILIANO. P. F.|| A V G.||.<br />

Lagen: Aa 4 , Bb 4 , Cc 8 , Dd 4 , Ee 8 , Ff 4 , Gg 8 , Hh 4 , Ii 8 , Kk 4 , Ll 8 , Mm 4 , Nn 8 , Oo 8 , Pp 4 , Qq 8 , Rr 6 , Ss 8 , Tt 4 , Vv 8 , Xx 4 , Yy 8 , Zz 4 ,<br />

a 8 , b 4 , c 4 , d 8 , e 4 . Leerseiten: [e iiij v ].


Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1193 = B 1199 = B 1203 = B 1210 = B 1215 = B 1233 = B 1249 / IA Nr.<br />

115.345. / Ritter II, Nr. 172. Benutzte Exemplare: UB Erlangen, Sign.: Misc. A 216; ÖNB Wien, Sign.: 46. S. 49. Das<br />

Erlanger Exemplar enthält zahlreiche Marginalien, das Wiener Exemplar nur vereinzelte. Auf Blatt Oo iij v befindet sich<br />

ein Holzschnitt mit einer Abbildung <strong>Bebel</strong>s (Bildunterschrift: H. BEBELIVS IVSTINGENSIS POETA || Laureatus, &<br />

humanar〈um〉 literar〈um〉 doctor Tubing .||). Der Holzschnitt ist mit demjenigen in VIII,3 identisch.<br />

5* Paris, Nicolaus de Pratis, 1516<br />

Die für die verschiedenen Verleger bei Nicolaus gedruckten Ausgaben (a) Charles Dude,<br />

(b) Guillaume Vivien unterscheiden sich lediglich in <strong>der</strong> Titelblattgestaltung.<br />

5a* Paris, Nicolaus de Pratis, 1516<br />

<strong>Bebel</strong>iana opuscula noua || & Florulenta Necnon & adolescenti¡ labores libriq〈ue〉 ||<br />

Facetiarum. cu〈m〉 multis additio〈n〉ibus luculentis. (Wappen von Charles Dude)<br />

Venundantur parisiis In claustro brunelli non lon=||ge a magnis scholis decretoru〈m〉<br />

p〈ro〉pe collegiu〈m〉 Cocque||reti per Carolum dude librarium & bibliopolam in || angiportu<br />

illic commorantem.||.<br />

[A iv ] v : Hoc in libro <strong>Bebel</strong>iana || opuscula noua: eademq〈ue〉 perpulchra: adole||scenti¡<br />

&<br />

labores ingeniosissimi.|| Imprimis ad Cancellarium de laudibus & Philosophia veterum<br />

germanoru〈m〉 || Nec non ad Petrum Iacobum Arlunensem de laudibus & authoribus<br />

face=||tiarum du¡ Epistolae .|| Facetiarum libri iucundissimi atq〈ue〉 fabulae admodum<br />

ridende instar Pogii. Et || prouerbia germanica in latinitatem reducta.|| Mithologia seu fabula<br />

contra hostem poetarum aut Ecloga.|| In obitum doctoris Henrici Starravuadel praeteritorum<br />

vaticinatoris. Et de in||stitutione <strong>Bebel</strong>ii vitae dum pestis Tubinge grassaretur. M.D.II.<br />

Necnon ad || apolloniam pulcherrima〈m〉 puellam de mortis meditatione & senectutis<br />

Elegiae || De laude doctorum & poeticae Ad Thomam vnolphium (sic!) iuniorem & contra ||<br />

poetarum vituperatores Ecloga seu Egloga.|| Cytaroedi ad Ioannem streler Vlmensem<br />

Cancio vernacula laus Musicae & Poet¡ || de stirpe sua Apologia || Cimonis stulti qui ex<br />

amore factus est prudentissimus Elegia || Alia opuscula Noua Et hic recte addita Facetiarum<br />

alius liber nouus || Pronosticatio & melius Prognosticon seu practica vtilis & vera vsq〈ue〉<br />

ad finem || mundi.|| De miseria humanae conditionis & de Inuidia Carmina de baccho<br />

Contra sy||moniacos de Philomela varia.|| De rebus letis & iucundis.||<br />

Kolophon [R viij ] : Parrhysiis ex aedibus Nicolai de Pratis.|| Mense Iulii. Anno. M.D.XVI.||.<br />

Lagen: A 4 , B 4 , C 6 , D 4 , E 8 , F 4 , G 8 , H 4 , I 8 , K 4 , L 8 , M 4 , N 8 , O 4 , P 8 , Q 4 , R 8 .<br />

Schrifttyp: Antiqua; Fraktur als Auszeichnungsschrift.<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.348. Benutztes Exemplar: GM Nürnberg, Sign.: 8° L.2015 ab (Post-Inc.).<br />

5b* Paris, Nicolaus de Pratis, 1516<br />

<strong>Bebel</strong>iana opuscula noua || & Florulenta Necnon & adolescenti¡ labores libriq〈ue〉 ||<br />

Facetiarum. cu〈m〉 multis additio〈n〉ibus luculentis. (Wappen von Guillaume Vivien) ||<br />

Venu〈n〉da〈n〉tur in vico diui Iacobi ad i〈n〉ter signiu〈m〉 || Sancti Georgii in officina<br />

Guillelmi Viuien ||.<br />

[A iv ] v : Hoc in libro <strong>Bebel</strong>iana || opuscula noua: eademq〈ue〉 perpulchra: adole||scenti¡<br />

&<br />

labores ingeniosissimi.|| Imprimis ad Cancellarium de laudibus & Philosophia veterum


germanoru〈m〉 || Nec non ad Petrum Iacobum Arlunensem de laudibus & authoribus<br />

face=||tiarum Epistolae du .|| Facetiarum libri iucundissimi atq〈ue〉 fabulae admodum<br />

ridende instar Pogii. Et || prouerbia germanica in latinitatem reducta.|| Mithologia seu fabula<br />

contra hostem poetarum aut Ecloga.|| In obitum doctoris Henrici Starravuadel praeteritorum<br />

vaticinatoris. Et de in||stitutione <strong>Bebel</strong>ii vitae dum pestis Tubinge grassaretur. M.D.II.<br />

Necnon ad || apolloniam pulcherrima〈m〉 puellam de mortis meditatione & senectutis<br />

Elegiae || De laude doctorum & poeticae Ad Thomam vnolphium (sic!) iuniorem & contra ||<br />

poetarum vituperatores Ecloga seu Egloga.|| Cytaroedi ad Ioannem streler Vlmensem<br />

Cancio vernacula laus Musicae & || Poet de stirpe sua Apologia || Cimonis stulti qui ex<br />

amore factus est prudentissimus Elegia || Alia opuscula Noua Et hic recte addita Facetiarum<br />

alius liber nouus || Pronosticatio & melius Prognosticon seu practica vtilis & vera vsq〈ue〉<br />

ad finem || mundi.|| De miseria humanae conditionis & de Inuidia Carmina de baccho<br />

Contra sy||moniacos de Philomela varia.|| De rebus letis & iucundis.||<br />

Kolophon [R viij ] : Parrhysiis ex aedibus Nicolai de Pratis.|| Mense Iulii. Anno. M.D.XVI.||.<br />

Lagen: A 4 , B 4 , C 6 , D 4 , E 8 , F 4 , G 8 , H 4 , I 8 , K 4 , L 8 , M 4 , N 8 , O 4 , P 8 , Q 4 , R 8 .<br />

Schrifttyp: Antiqua; Fraktur als Auszeichnungsschrift.<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.349. Benutztes Exemplar: SUB Köln, Sign.: AB+S 508.<br />

IX. Epitome laudum Suevorum<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 Pforzheim, Thomas Anshelm, 1509<br />

EPITOME LAVDVM SVEVO||rum atq〈ue〉 principis nostri Vdalrici || ducis<br />

Vuirtenbergensis & Thec.|| De captiuitate & proditione || ducis mediolani, Et de men||daciis<br />

quorunda〈m〉 histori||corum ||.<br />

Kolophon [m iiij ] r : Phorce in aedibus Thomae || Anshelmi Badensis || Anno M.D.IX.|| Mense Au||gusto ||.<br />

Lagen: a 4 , b 4 , c 8 , d 4 , e 4 , f 4 , g 4 , h 8 , i 4 , k 4 , l 4 , m 4 .<br />

Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.323. Der Druck ist ein Teil <strong>der</strong> Opera <strong>Bebel</strong>iana sequentia (= XII), ist aber mit<br />

eigenem Titelblatt häufig separat überliefert, während es einige Exemplare des Opera-Drucks gibt, die ohne die Epitome<br />

gebunden sind (vgl. auch XII). Benutzte Exemplare: BN Paris, Sign.: Rés.M.554, mit Vermerk auf dem Titelblatt: illis<br />

junge Agathian de bello Gotthorum quod Zasius habet (Der Band stammt also offenbar aus dem <strong>Freiburg</strong>er<br />

Humanistenkreis) / ÖNB Wien, Sign.: +35.Q.107 / BL London, Sign.: 9073.111.16.<br />

Enthält:<br />

X. Latinum ideoma<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Braunschweig, Hans Dorn, 1509


LAtiun〈m〉 [sic!] Ideoma || He〈n〉rici <strong>Bebel</strong>ij.||.<br />

Kolophon [c iiij ] v : Jmpressum Brunosuigij Anno M. D. ix.||.<br />

Lagen: a 4 , b 4 , c 4 .<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1229 / IA Nr. 115.319 / Barner, S. 74. Benutztes Exemplar: British Library<br />

London, Sign.: C.33.b.46. Auf dem Vorsatzblatt befindet sich ein Holzschnitt (Vorlesungsszene, Abb. Barner, S. 155). Der<br />

Druck weist „zahlreiche dru cktechnische Nachlässigkeiten und Fehler (z.B. die Auslassung einzelner Wörter)“ auf<br />

(Barner, S. 74).<br />

Enthält:<br />

XI. Laus et victoria Caesari<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Straßburg, Johannes Grüninger, 1509<br />

Desine Liuor || Laus et victoria Cesari || Maximiliano Augusto || (Holzschnitt mit<br />

Habsburgerwappen) || H. BEBELIVS IVSTINGENSIS POETA || Laureatus: &<br />

hu〈m〉anar〈um〉 doctor Tübinge || ¢¡¤£¦¥¨§©©£§£¦ ||.<br />

Kolophon [p iiii ] r : Argentine Ioannes Grüninger imprimebat. I. Adelpho ca=||stigatore. An〈n〉o seculi huius. M. D. IX.<br />

Pasche ||.<br />

Lagen: p 4 .<br />

Schrifftyp: Antiqua; erste drei Zeilen des Titelblatts Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.325. / Ritter IV, Nr. 966. Der Druck ist die letzte Lage des Opuscula-nova-<br />

Drucks von Grüninger (= VIII, 1), da er aber mit einem eigenen Titelblatt ausgestattet ist und auch als Einzeldruck in<br />

verschiedenen Bibliotheken vorhanden ist, wird er in diesem Teil geson<strong>der</strong>t berücksichtigt. Benutztes Exemplar: NB<br />

Budapest, Sign.: Ant. 2169; ein weiteres Exemplar ist in <strong>der</strong> in SB Ulm vorhanden (Sign.: Sch 1686), dort als Teil eines<br />

Sammelbandes mit 36 Teilbänden (Sign. Sch 1683-1719).<br />

Enthält:<br />

XII. Opera <strong>Bebel</strong>iana sequentia<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 Pforzheim, Thomas Anshelm, 1509<br />

Opera <strong>Bebel</strong>iana sequentia || Triumphus Veneris sex libris co〈n〉scriptus Heroico carmine<br />

|| Hecatostichon de victoria Caesaris Bohemica || Hecatostichon contra bella ciuilia<br />

Germanorum || Hecatosticha querela ducatus Mediolane〈n〉sis ad Germanos || Vindicata<br />

Germania ab iniuria scriptor〈um〉 his opusculis || Epitome laudu〈m〉 Sueuoru〈m〉 atq〈ue〉<br />

principis nostri Vdalrici, de captiuitate || ducis Mediolani, atq〈ue〉 eius p〈ro〉ditione, & de<br />

me〈n〉dacijs quoru〈n〉da〈m〉 Historicoru〈m〉 || Oratio ad rege〈m〉 Maximilianu〈m〉<br />

Caesare〈m〉 de eius atq〈ue〉 Germani! laudibus || Germani sunt Indigen! || Apologia


contra Leonhartum Iustinianu〈m〉 Venetu〈m〉 imperatoris nome〈n〉 || extenuantem, eiusq〈ue〉<br />

coronationem <strong>der</strong>identem || Imperator Germanus iure debet dici Christianissimus || <br />

Cohortatio ad Heluetios pro obedientia imperij || De laude, antiquitate, imperio, victorijs,<br />

rebusq〈ue〉 gestis veterum Ger=||manorum ||.<br />

Kolophon [m iiij ] r : Phorce in aedibus Thomae || Anshelmi Badensis || Anno M.D.IX.|| Mense Au||gusto ||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: 4 Blatt ohne Numerierung und Foliierung, hier benannt mit fol.1-4; danach A 4 , B 4 , C 8 , D 4 , E 4 , F 8 , G 8 , H 4 , I 6 , a 4 ,<br />

b 4 , c 8 , d 4 , e 4 , f 4 , g 4 , h 8 , i 4 k 4 , l 4 , m 4 . Leerseiten: [I vi ] r+v .<br />

Schrifttyp: Antiqua, erste Zeile Titel Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1211 = B 1226 = B 1241 = B 1303 / IA Nr. 115.322. / Steiff, Anhang Nr. 24<br />

(British Library, S. 5, Sign.: C.127.c.13. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 8260, b. / 2. Exemplar: D 8260, bd.<br />

Weitere herangezogene Exemplare: UB Heidelberg, Ink. D 8406, Beiband 8: unvollständig, nur bis einschließlich [I vi ],<br />

d.h. bis vor Epitome Laudum Suevorum (vgl. IX) / BNU Straßburg, Sign.: R.103.763 (vollständig). Kriegsverlust: UB<br />

Bonn (nach <strong>der</strong> uns vorliegenden Eintragung aus dem Katalog <strong>der</strong> Bonner UB mit dem Vermerk o.O.u.J, 53 Bl ist zu<br />

schließen, daß es dem Heidelberger Exemplar entsprechend ein unvollständiges, nur bis vor die Epitome Laudum<br />

Suevorum reichendes Exemplar war).<br />

Enthält:<br />

XIII. Modus epistolandi<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Wittenberg, ohne <strong>Drucke</strong>r, 1511<br />

Modus Epistolandi || Henrici bebelij.||.<br />

Kolophon [B vi ] r : Impressum Wittenberge. Anno || M.D.XI.||.<br />

Lagen: A 4 , B 6 .<br />

Schrifttyp: Antiqua, Titelblatt Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1178. Vom Textbestand her ist diese Ausgabe von dem Druck <strong>der</strong><br />

Commentaria epistolarum von 1503 (= III, 2) abhängig; Än<strong>der</strong>ungen aus den späteren Ausgaben sind nicht<br />

berücksichtigt. Benutztes Exemplar: UB Jena, Sign.: 4 I 180 (15). Es handelt sich um das Exemplar <strong>der</strong><br />

Gymnasialbibliothek Altenburg, das im VD 16 erwähnt ist. Es ist <strong>der</strong> 15. Beiband eines 1568 gebundenen Sammelbandes<br />

mit humanistischen Lehrschriften (vgl. die Bibliothekskataloge <strong>der</strong> Gymnasialbibliothek Altenburg, 1721 und 1891:<br />

INDEX || BIBLIOTHECAE || QVAE DIVINIS AVSPICIIS || ET || TAM PII TAM INTEGRI TAM SAPIENTIS || PATRIAE<br />

PATRIS || MVNIFICENTIA || IN VSVM || ILL. GYMNASII FRIDERICIANI || ALTENBVRGI AVGESCIT || || ITA<br />

CONCINNATVS || VT SIT AD INSTAR || LOCORVM COMMVNVM || REI LIBRARIAE || CVRA ET LABORE ||<br />

CHRISTIANI FRIDER. WILISCH, || LIEBSTADIENSIS. || || ALTENBVRGI || APVD IO. LVDV. RICHTERVM, || CI I<br />

CC XXI., S. 87; M. Geyer: Verzeichnis <strong>der</strong> bis zum Jahre 1517 einschließlich gedruckten Werke <strong>der</strong><br />

Gymnasialbibliothek, Altenburg 1891, S. 9, ). Das Exemplar enthält handschriftliche Einträge.<br />

Enthält:<br />

XIV. Oratio de utilitate linguae Latinae<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:


1* Herzogenbusch (s’-Hertogenbosch/ Bois-Le-Duc), Laurens Hayen (Laurentius Haeyus),<br />

1511<br />

Oratio He〈n〉rici <strong>Bebel</strong>ij poete De utilitate lati||nitatis. et que res faciat pueros eloque〈n〉tes<br />

et do||ctos. habita in studio Tubingensi in principio || Bucolicoru〈m〉 Virgilij. Anno. M.D.iij.<br />

xiij. Ka||lend〈is〉 Nouembres.||.<br />

Kolophon [A v ] v : Impressit hoc opusculu〈m〉 laure〈n〉ti〈us〉 haepus in pre||clara Austrasior〈um〉 urbe Buschoducis Anno a<br />

nata=||li christiano. M.CCCCC.xi.||.<br />

Lagen: A 6 (Beginn mit A ij ). Leerseiten: [A vj ] r+v .<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.332. Benutztes Exemplar: Fürstlich Salm-Salm’sche Bibliothek Wasserburg<br />

Anholt, Sign.: AD 235. Der Text von Heinrich <strong>Bebel</strong> befindet sich als letztes Werk in einem Sammelband. Der Text<br />

enthält einen umfangreichen handschriftlichen Kommentar, vor allem auf den beiden Leerseiten ([A vj ] r+v ). Auf Seite [A vj ] v<br />

befindet sich ein Holzschnitt mit einer Darstellung des heiligen Lambert.<br />

Enthält:<br />

[1r] Oratio Henrici <strong>Bebel</strong>ij De vtilitate lingue || latine. Et vnde eruditi euadamus: et de ||<br />

optimis [sic] preceptore eligendo ∴|| Ad studiosos scholasticos. || Si quis nosse cupit<br />

studiu〈m〉 quod debeat esse || Preceptor qualis perlegat istud opus. || [<strong>Drucke</strong>rmarke,NAT I.4<br />

cf. Nijhoff, Bd. 1, Bois-Le-Duc, Laurens Hayen, I., fig. 4, H.B.Deutlinglat,1511] [1v leer]<br />

[2r] Oratio He〈n〉rici <strong>Bebel</strong>ij poete De vtilitate lati||nitatis. Et que res faciat pueros<br />

eloque〈n〉tes et doc||tos. Habita in studio Tubingensi in principio || Bucolicoru〈m〉 Virgilij.<br />

Anno. M. D. iij. Xiij. Ka||lend’ Nouembres. || [5r, unten.] Impressit hoc opusculu〈m〉<br />

Laurenti〈us〉 Haeyus in pre||clara Austrasio〈rum〉 vrbe Buschoducis Anno a nata=||li<br />

christiano. M. CCCCC. Xi. || [6r leer] [6v Holzschnitt cf. Nijhoff, NAT.II.6, Sanct<br />

Lambertus: Juvencus Hispanus: Quattuor evangelica heroicis versibus descripta, 1511, fig.<br />

6]<br />

Bibliographische Nachweise: Nijhoff/ Kronenberg, Bd. 1, S. 88, Nr. 261 (Ex.: Bibl. Wijlen Vict. De la Montagne,<br />

Antwerpen). Vgl. Gruys/de Wolf S. 251<br />

XV. Historia horarum canonicarum<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Augsburg, Erhard Ratdolt, 1512<br />

[a j ] r : DIVO HIERONYMO|| SACRVM || DIVAE ANNAE || SACRVM ||.<br />

a ij r : Historia hora〈rum〉 canonicar〈um〉 De || S. Hieronymo vario carminum || genere<br />

co〈n〉texta. confirmata: et in || dulgentijs dotata a Revere〈n〉dis=||simo Archiep〈iscop〉o<br />

Moguntinen〈sis〉.|| Historia hora〈rum〉 canonica〈rum〉 De. S. Anna || etia〈m〉 vario<br />

carminu〈m〉 genere composita.|| Hymni Sapphici || De sancto Georgio martyre.|| De sancta<br />

Barbara virgine et martyre || De conceptione i〈m〉maculata. b. virginis.|| De sancto Thoma<br />

apostolo.|| De sanctis Cosma et Damiano. cum eorunde〈m〉 succincta || historia elegiaco<br />

carmine descripta.|| De sancto Leonharto confess〈ione〉.|| De sancto Beato confess〈ione〉.||<br />

De eodem hymnus duobus aschlepiadeis. Pherecra=||tio et Gliconico versu compactus.|| Ad<br />

Conradum peutinger Virum omniu〈m〉 || consultissimum. ac litterarum decus || Io.<br />

Brassicani hexastichon || Es folgt ein Gedicht des Johannes Brassican (s. Nr.): Auspice te


historia h c q〈uod〉 confirmata legatus || Officii pars est magna diserte tui || Fac hunc edatur<br />

mille exemplaribus vna || Vt fiat rasis Copia pl na viris.|| Sic doctos inter laudem uenabere<br />

magnam || Et tibi aget grates turba sacrata deo.||.<br />

Kolophon [e vij ] r : Augustae vindelicorum in aedibus Erhardi || Ratdolt / cuius studio et impensa: arte poli=||tiori. suis aetas.<br />

aereis (?) et (?) notaminibus musicis: et || XIII. formis characteru〈m〉 diuersis:opus hoc: ab || archetypo excusum est/ Anno<br />

Salutis. M. D.||.XII. Quinto decimo Kalendas Nouembres.||. [e vij ] v : Erhardi Ratdolt felicia conspice signa || Testata<br />

artificem qua valet ipse manum||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Lagen: a 8 , b 8 , c 8 , d 6 , e 8 . Leerseiten: a v , [e viii ] r+v . Römische Blattzählung: II (=a ii )- XXXVI (=e vj ).<br />

Schrifttyp: Fraktur und Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1184 / IA Nr. 115.336. / Steiff, Anhang Nr. 28. Benutztes Exemplar: BSB<br />

München, 1. Ex.: 2° Liturg. 33p / 2. Ex.: Res. 2° H.un.85, Beibd.2.<br />

Es handelt sich um zwei liturgische Texte, Historien des hl. Hieronymus und <strong>der</strong> hl. Anna. Der Druck bietet zunächst<br />

immer eine Prosafassung des gesamten liturgischen Ablaufes (also die Lie<strong>der</strong> inklusive Prosalesungen und Gebete),<br />

darauf folgen die Lie<strong>der</strong> allein mit Noten versehen. In einem letzten Abschnitt folgt jeweils ein Überblick über die<br />

verwendeten Gedichte (<strong>Bebel</strong>s), wobei <strong>der</strong>en Versmaße mit angegeben sind. Daher tauchen in den Regesten für alle<br />

Gedichte, die zu den Historien gehören, immer drei Belegstellen auf. Es gibt allerdings auch Gedichte, die zusätzlich zu<br />

den Historien in den Druck aufgenommen sind, diese haben nur eine Belegstelle innerhalb des <strong>Drucke</strong>s.<br />

Inhalt: Nach den Hymnen, die unter <strong>der</strong> Überschrift stehen: Sequuntur quidam hymni H. <strong>Bebel</strong>i folgt die Bemerkung:<br />

Omnes hi septem hymni sapphici possunt cani: Sicut: Quod chorus vatum vel: Vita sanctorum decus anglorum, Ut queant<br />

laxis, Martyris Christi, Christe sanctorum, Vita sanctorum via spes salusque, Iste confessor, Ecce iam noctis.<br />

Enthält:<br />

XVI. Opusculum de institutione puerorum<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Straßburg, Matthias Schürer, 1513<br />

OPVSCVLVM HENRICI BE||belij Iustingensis de institutione pue||rorum, quibus Artibus,<br />

& pre=||ceptoribus instituendi & ||tradendi sint,|| Vna cum Apologia & defensione ||poetices<br />

contra aemulos.|| ITEM.|| Opusculum qui auctores legendi sint ad || comparationem<br />

eloquentiae.|| Comoedia vel potius dialogus de || optimo studio scholasticor〈um〉.|| ITEM.||<br />

Oratio de vtilitate eloquentiae, que res || faciat pueros eloquentes.|| Apologia & defensio<br />

<strong>Bebel</strong>ij contra || aduersarios suos.||.<br />

Kolophon [Dd iiij ] r : ARGENTORATI, IN AEDI=||BVS SCHVRERIANIS.|| ANNO M.D. XIII.|| MENSE MAIO.||.<br />

Lagen: Aa 8 , Bb 4 , Cc 8 , Dd 4 , A 4 , B 8 , C 4 , D 4 .<br />

Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1095 = B 1099 = B 1182 = B 1236 = B 1238 = B 1243 / IA Nr. 115.342. /<br />

Ritter II, Nr. 171 / Ritter IV, Nr. 956 und 957 / Steiff, Anhang Nr. 30. Benutzte Exemplare: BNU Straßburg, Sign.:<br />

R.101.272 / Biblioteca Palatina, Sign.: IV 1226 (3) / LB Dresden, Sign.: Epistol. 205 augeb. 3 / BSB München, Sign.: 4°<br />

H. misc. 144/1. Die Exemplare aus München und Dresden sind unvollständig: es fehlen jeweils die Lagen B - D sowie die<br />

Lage A mit dem „Opusculum qui auctores legendi sint“ und <strong>der</strong> „Comoedia de optimo studio scholasticorum“. Die Lage<br />

Aa ist in allen bearbeiteten Exemplaren inkonsequent abwechselnd mit A und Aa bezeichnet. Einige Exemplare sind<br />

falsch gebunden. Ein Cambridger Exemplar, das dem berühmten Schauspieler David Garrick (1717-1779) gehörte,


enthält Interlinearen und Marginalien mit szenischen und inhaltlichen Zusätzen zum Spieltext. Der Text ist in eine<br />

Sammelschrift des 16. Jahrhun<strong>der</strong>ts eingebunden (Sel. 5.106 9 ).<br />

Enthält:<br />

XVII. Elegia Cymonis fatui<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 Frankfurt/O<strong>der</strong>, Johann Hanau, 1514<br />

Elegia Cymonis fatui:|| qui ex amore vir praesta〈n〉tissimus || euasit.....||.<br />

Kolophon: Francophordiae a.O. Johann Hanaw 1514.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1192 / IA Nr. 115.344. (Angaben nach VD 16, dort nach Benz) Der IA gibt<br />

statt eines Exemplarnachweises nur den Verlust des Werkes an: „GK XIV: 2245 (olim Hamburg S B & Königsberg SUB)“<br />

XVIII. Triumphus Veneris<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Straßburg, [Matthias Schürer], 1515<br />

Triumphus Veneris Hen||rici <strong>Bebel</strong>ij poet laureati, cum com=||mentario Ioannis Altenstaig<br />

|| Mindelheimensis.||.<br />

Kolophon [Y vj ] v : Argentin¡ . ix. Calen〈das〉 Septem〈bri〉 || Anno a Christo na=||to. M.D.XV.||.<br />

Lagen: A 6, A 8 , B 4 , C 4 , D 8 , E 4 , F 4 , G 8 , H 4 , I 4 , K 8 , L 4 , M 4 , N 8 , O 4 , P 4 , Q 8 , R 4 , S 4 , T8, V 4 , X 4 , Y 8 . Leerseiten: Y viii v . Römische<br />

Blattzählung: IIII (=A iiij ) - CXVIII (=Y vj ).<br />

Schrifttyp: Antiqua; erste Zeile des Titelblatts Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1304 und B 1305 / IA Nr. 115.347. / Ritter II, Nr. 173. Benutzte Exemplare:<br />

UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 8260, h / UB Rostock, Sign.: Cq-1163. Auf Blatt [Y viij ] r befindet sich ein Holzschnitt mit <strong>der</strong><br />

Darstellung Heinrich <strong>Bebel</strong>s als poeta laureatus. Über und unter dem Holzschnitt ist aufgedruckt: Laus & uictoria<br />

Maximiliano Augusto || Romulidum Caesar dedit haec insignia nobis || Mecoenas fuerat Langius auxilio.|| M.D.I.|| SIBI,<br />

ET SVIS || H.BEBELIVS IVSTINGENSIS POETA || Laureatus, & hu〈m〉anaru〈m〉 literaru〈m〉 doctor Tubing¡ .||. Im<br />

<strong>Freiburg</strong>er Exemplar befinden sich zahlreiche Marginalien und Unterstreichungen; auf dem Titelblatt ist ein<br />

handschriftlicher Besitzereintrag: Ex libris Conradi Hoffma〈n〉r: Fribengiri. 1539.<br />

Enthält:<br />

2* Ohne Ort, Wolfgang Theodor Wendels, 1690<br />

H. BEBELII || TRIUMPHUS || VENERIS, || ORBI LITERATO || huc usque || ob<br />

{antiquitatem desi<strong>der</strong>abilis, || raritatem incomparabilis, || jucuditatem aestimabilis, ||<br />

brevitatem commendabilis,}|| publice lucis factus || impensis & glossographia || restrictiore:||<br />

M. WOLFFGANGI THEODORICI || Wendels / P.P.P.|| ANNO M DC LXXXX.||.


Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Lagen: A 4 , B 4 , C 4 , D 4 , E 4 , F 4 , G 4 , H 4 . Leerseiten: [H iij ] r+v , [H iv ] r+v .<br />

Schrifttyp: Antiqua, Antiqua kursiv, Fraktur als Auszeichnungsschrift.<br />

Bibliographische Nachweise?: Benutztes Exemplar: HAB Wolfenbüttel, Sign.: Li285. Weiteres Exemplar: Württ. LB<br />

Stuttgart, Sign.: Fr.D.qt. 264.<br />

XIX. De Romanorum magistratibus<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Mainz, Johannes Schoeffer, 1521<br />

OPERA POMPONII || LAETI VARIA.|| QVORVM CA=||TALOGVM || IN SEQVEN||TI<br />

REPE=||RIES PA||GEL=||LA.|| MOGVNTIAE || AN. M.D.XXI.||.<br />

Kolophon [L x] r : MOGVNTIAE EX AEDIBUS || IOANNIS SCHOEFFER.|| MENSE FEBRVARIO.|| AN.M.D.XXI.||.<br />

[i] r : Angebunden ohne eigenen Kolophon, aber mit eigener Lagenzählung ([i], i - v, [vi - viij]; [viii] r/v leer): HENRICI<br />

BE||BELII DE ROMANORVM MA||GISTRATIBVS LIBELLVS || LONGE ELEGANTISS.|| NEC MINVS<br />

FRV=||CTVOSVS.||. Es folgt <strong>der</strong> Index für die Werke des Pomponius.<br />

Lagen: A 8 , B 8 , C 8 , D 8 , E 8 , F 8 , H 8 , G 8 , I 8 , K 8 , L 10 . Leerseiten: [L x ] v , [V iij ] r+v . Römische Blattzählung: III (=A iii ) - LXXXIX<br />

(=[L x ]). Die Lagenbindung ist fehlerhaft; es folgen H vor G und die Ziffern XLIX - LVI zwischen LXIII und LXV.<br />

Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1298. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4083, d.. Es befindet sich<br />

ein handschriftlicher Besitzereintrag auf <strong>der</strong> Titelseite: Mon〈aste〉rij WaldSee Can. Reg. Das Exemplar enthält<br />

vereinzelte Marginalien und gedruckte Initialen.<br />

Enthält:<br />

2* [Krakau, Johannes Haller, 1507]<br />

Pomponij Leti de Ro=||manoru〈m〉 magistratib〈u〉s || Sacerdotijs. Juris || peritis: et<br />

legi=||b〈us〉 libell〈us〉 || Cum no〈n〉nullis additio〈n〉ib〈us〉 || ex Henr(ici) (unleserlich) <strong>Bebel</strong>ij<br />

Justi〈n〉||gensis Poetelaureati co〈m〉=||mentarijs. que facile〈m〉 ad ex||cellentes quosq〈ue〉<br />

hystorio||graphos aditum prebent ||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Lagen: [A 4 ], B 4 , C 4 , D 3 . Leerseiten: D ij r+v , [D iij ] r+v .<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: Wierzbowsky, Bibliographia Polonica XV ac XVI ss. Vol. II, S. 222, Nr. 1943. Benutztes<br />

Exemplar: Biblioteka Jagiellonska Krakau, Sign.: Cim. 4004. Das Exemplar enthält zahlreiche Marginalien und<br />

Kommentare verschiedener Hände und einen Besitzereintrag als Stempel und handschriftlich auf dem Titelblatt:<br />

Szaniaustius Josef. Auf dem Titelblatt befinden sich Holzschnitte mit <strong>der</strong> Darstellung zweier Bischöfe (Adalbert und<br />

Stanislaus) und Wappen (Polen und Litauen).<br />

3* ohne Ort, ohne Jahr


HENRICI BE||BELII DE ROMANORVM MA||GISTRATIBVS LIBELLVS || LONGE<br />

ELEGANTISS〈IMVS〉 || NEC MINVS FRV=||CTVOSVS.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Lagen: [A] 8 . Leerseiten: [A] v , [A viii ] r+v .<br />

Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: ???. Benutztes Exemplar: ÖNB Wien, Sign.: *38.X.93.<br />

[1] Mainz, Johannes Schöffer, 1521<br />

Vgl. das für die Werkbeschreibung benutzte Exemplar<br />

4* Gent, Pieter de Keysere (Petrus Caesaris), 1521<br />

[Fol. 1r] [Schmuckblatt] Henrici || <strong>Bebel</strong>ij de Romanorvm magis||tratibvs libellvs longe<br />

ele||gantissimvs nec minvs || frvctvosvs.|| [<strong>Drucke</strong>rmarke: PETRVS CAESAR<br />

GANDAVVS] || [Titel umgeben von Schmuckrand, Titelblatt NAT.II.4, Bd. 3] [Fol. 1v]<br />

I[Holzschnitt NAT.II.5]mperatores in principio erant || qui exercitui praeerant: ... [4v, £¥¤§¦<br />

Zeile<br />

¢¡ 14:] .|| VENALES PROSTANT GANDAVI IN OFFICI||NA PETRI CAESARIS<br />

QVI AERE PRO||PRIO IMPRESSIT ANNO DOMI||NI MILLESIMO QVINGEN||TESIMO<br />

VIGESI||MO PRI||MO IMPERANTE || KAROLO QVINTO SEMPER AVGVSTO.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon<br />

Lagen: A 4<br />

Schrifttyp: Antiqua<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.354 / Nijhoff/ Kronenberg, Bd. 1, S. 88, Nr. 260 (Ex. dort: Gent UB / Leuven UB<br />

(1914 zerstört) / Prag UB) Vgl. Van<strong>der</strong>haegen. Benutztes Exemplar: Rijksuniversiteit Gent, Sign.: 2293 E.<br />

Kolophon [A iiii ] v : VENALES PROSTANT GANDAVI IN OFFICI||NA PETRI CAESARIS QVI AERE PRO||PRIO<br />

IMPRESSIT ANNO DOMI||NI MILLESIMO QVINGEN||TESIMO VIGESI||MO PRI||MO IMPERANTE || KAROLO<br />

QVINTO SEMPER AVGVSTO.||. <strong>Drucke</strong>rmarke auf dem Titelblatt: PETRVS CAESAR GANDAVVS.<br />

5 Köln, Maternus Cholinus, 1566<br />

POMPONII || LAETI DE MAGISTRA=||TIBVS ROMANORVM || LIBRI DVO.||<br />

ADIECTI SVNT RAPHAELIS || Volaterani De Magistratibus et sacerdotijs || Romanorum<br />

Commentarij.|| Accessit et his Henrici <strong>Bebel</strong>ij Iustingen=||sis, de sacerdotijs &<br />

Magistra=||tibus Rom. Libellus.||.<br />

Kolophon: COLONIAE, || Apud Maternum Cholinum.|| M.D.LXVI.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. 1299.<br />

XX. Facetiae


Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Tübingen, Ulrich Morhard, 1542<br />

FACETIA=||RVM, HENRICI BEBE=||LII POETAE A D: MAXI=||miliano laureati, Libri<br />

tres, à || mendis repurgati, & in lu=||cem rursus redditi.|| HIS ACCESSERVNT || selectae<br />

quaedam Poggij facetiae.|| ITEM PROGNOSTICON, || in omne aeuum durans, Iacobi<br />

Hen=||richmnanni, facetijs <strong>Bebel</strong>ianis || non illepide additum.|| TVBINGAE EX OFFICINA<br />

|| Vlrici Morhardi. Anno M.D.XLII ||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Lagen: A 6 , B 8 , C 8 , D 8 , E 8 , F 8 , G 8 , H 8 , I 8 , K 8 , L 8 , M 8 , N 8 , O 8 , P 8 , Q 8 . Leerseiten: [Q viii ] v . Arabische Blattzählung: 1 (=A r ) -<br />

128 (=[Q viij ] r ).<br />

Schrifttyp: Antiqua kursiv, Titelblatt Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1216 / IA Nr. 115.359. Benutztes Exemplar: UB Tübingen, Sign.: Dk II 487 e<br />

R..<br />

Enthält:<br />

2* Antwerpen, Antonius Goinus Morensis, 1540<br />

Facetiae Henrici Be||BELII, SVPERIORVM AETA||tum siue dicta iocose, siue facta<br />

ridi||culè, mira gratia continentes.|| Accesserunt illustrium olim virorum ioci, & || quae<br />

facetiae alicuius specie adblandiebantur || apophthegmata, ex Macrobio & Erasmo ||<br />

collecta.|| Item eiusdem argumenti quaedam ex Poggij, || Camerarij, Erasmi, c terorumq〈ue〉<br />

neotericoru〈m〉 || scriptorum monume〈n〉tis, quae voluptatis mul||tum, spurcitiei nihil habere<br />

videbantur.|| Haec omnia (lector) nunc primum || in encheridij formam redacta, || atq〈ue〉<br />

seorsum sunt excusa.|| ANTVERPIAE.|| Cura & Studio Antonij Goini Morensis.|| Anno<br />

domini. M.D.XL.|| Mense Martio.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Lagen: A 8 , B 8 , C 8 , D 8 , E 8 , F 8 , G 8 , H 8 , I 8 , L 8 , M 8 , K 8 , N 8 , O 8 , P 8 , Q 8 , R 8 , S 8 , T 8 , V 8 , X 8 . Das Buch ist falsch gebunden, die<br />

Reihenfolge <strong>der</strong> Buchstaben bei <strong>der</strong> Lagenzählung entsprechend vertauscht (I, L, M, K, N),. Leerseiten: K iiij v , [X viij ] v .<br />

Schrifttyp: Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.357. / Nijhoff/Kronenberg Nr. 2387 / Pegg Nr. 202 (S. 17): Benutztes Exemplar:<br />

KB Kopenhagen, Sign.: 178 III ,59. Nachgebunden: Poggii Florentini oratoris eloquentissimi, ac secretarii apostici in<br />

facetiarum librum praefatio. (NK: Oxford Bodl. Libr.)<br />

3 Antwerpen, Antonius Goinus Morensis, 1541<br />

Facetiae Henrici <strong>Bebel</strong>ii. superiorem aetatum sive dicta iocose, sive facta ridiculè, mira<br />

gratia continentes. Accesserunt illustrium olim virorum ioci, & quae facetiae alicuius specie<br />

adblandiebantur apophthegmata, ex Macrobio & Erasmo collecta. Item eiusdem argumenti<br />

quaedam ex Poggii, Camerarii, Erasmi, c terorumque neotericorum scriptorum<br />

monumentis,...<br />

Kolophon: ANTVERPIAE 1541: cura & studio Antonij Goini.<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.358. Exemplare: NB Budapest, Sign.: Ant. 5721 / BSB München, Sign.:<br />

L.eleg.m. 107m.


[1] Tübingen, Ulrich Morhard, 1542<br />

Vgl. das für die Werkbeschreibung benutzte Exemplar<br />

4 Tübingen, Ulrich Morhard, 1544<br />

FACETIA=||RVM, HENRICI BEBE=||LII POETAE A D. MAXI=|| miliano laureati, Libri<br />

tres, || à mendis repurgati, & in || lucem rursus red=||diti.|| HIS ACCESSERVNT || selectae<br />

quaedam Poggij facetiae.|| HIS ADDITAE SVNT || & Alphonsi regis arragonum || & de<br />

adelphi facetiae.|| ITEM PROGNOSTICON,|| in omne aeuum durans, Iacobi<br />

Hen=||richmnanni, facetijs <strong>Bebel</strong>ianis || non illepide additum.||.<br />

Kolophon: TVBINGAE EX OFFICINA || Vlrici Morhardi. Anno M.D.XLIIII.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1217 / IA Nr. 115.360.<br />

5 Tübingen, Ulrich Morhard, 1550<br />

FACETIA=||RVM, HEINRICI BE=||BELII POETAE A D. MAXI=||miliano laureati, libri<br />

tres,|| à mendis repurgati, & || in lucem rursus || redditi.|| HIS ACCESSERVNT || selectae<br />

quaedam Poggij facetiae.|| HIS ADDITAE SVNT || & Alphonsi regis arragonum,|| &<br />

Adelphi facetiae.|| ITEM PROGNOSTICON || in omne aeuum durans, Iacobi<br />

Hen=||richmnanni, facetijs <strong>Bebel</strong>ianis || non illepide additum.||.<br />

Kolophon: TVBINGAE EX OFFICINA || Vlrici Morhardi. Anno || M.D.L.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1218 / IA Nr. 115.361. Benutztes Exemplar: BNU Straßburg, Sign.: Cd.<br />

101.181.<br />

6 Tübingen, Ulrich Morhard, 1552<br />

FACETIA=||RVM, HENRICI BE=||BELII POETAE A D. MAXI=||miliano laureati, libri<br />

tres,|| à mendis repurgati, & || in lucem rursus redditi.|| HIS ACCESSERVNT || selectae<br />

quaedam Poggij facetiae.|| HIS ADDITAE SVNT || & Alphonsi regis arragonum,|| &<br />

Adelphi facetiae.|| ITEM PROGNOSTICON || in omne aeuum durans, Iacobi<br />

Hen=||richmnanni, facetijs <strong>Bebel</strong>ianis || non illepide additum.||.<br />

Kolophon: TVBINGAE EX OFFICINA || Vlrici Morhardi. Anno || M.D.LII.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Supplement ZV 1169 / IA Nr. 115.362.<br />

7* Bern, Samuel Appiarius, 1555<br />

FACETIA=||RVM HEINRICI BE=||BELII, POETAE A. D. MAXIMI=||liano laureati, libri<br />

tres, à men=||dis repurgati, & in lucem || rursus aedditi.|| HIS ACCESSERVNT SE=||lectae<br />

quaedam Poggij facetiae.|| HIS ADDITAE SVNT ET || Alphonsi regis Arragonum, & ||<br />

Adelphi facetiae.|| ITEM PROGNOSTICON IN OMNE || [ae]uum durans, Iacobi<br />

Henrichmanni, facetijs || <strong>Bebel</strong>ianis non illepedè || additum.|| BERNAE IN HELVETIIS,||<br />

per Samuelem Apiarium. Anno || M.D.LV.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.


Lagen: A 8 , B 8 , C 8 , D 8 , E 8 , F 8 , G 8 , H 8 , I 8 , K 8 , L 8 , M 8 , N 8 , O 8 , P 8 , Q 8 . Anstelle von M 5 ist M 3 aufgedruckt. Leerseiten: [Q 8 ] v .<br />

Arabische Blattzählung: 2 (=A 2 ) - 128 (=[Q 8 ] r ).<br />

Schrifttyp: Antiqua kursiv.<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.363. Benutztes Exemplar: LUB Dresden, Sign.: lit. lat. rec B 798. Das Exemplar<br />

enthält zahlreiche Marginalien verschiedener Hände, gelegentliche Unterstreichungen und Randzeichnungen.<br />

8 Tübingen, Ulrich Morhard [d. Ä.] [Erben], 1555<br />

FACETIA/||RVM, HEINRICI BE=||BELII, POETAE A D. MAXI=||miliano laureati, libri<br />

tres,|| à men/||dis repurgati, & || in lucem || rursus aedditi.|| HIS ACCESSERVNT || SE-<br />

||lectae quaedam Poggij facetiae.|| HIS ADDITAE SVNT ET || Alphonsi regis Arragonum,<br />

[v. Antonio degli Beccadelli] & || Adelphi facetiae.|| ITEM PROGNOSTICON IN OMNE<br />

aeuum durans, Iacobi Henrichmnanni, facetijs || <strong>Bebel</strong>ianis || non illepide || additum.||<br />

TVBINGAE APVD HAE=||redes Vlrici Morhardi, Anno || M.D.LV.||.<br />

Kolophon:<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Suppl. ZV 1170. Exemplare: Halle UB AB 153 465 (2) / Jena UB 8 MS 28 368 (1) /<br />

Mü SB L.eleg.m. 1346 1.<br />

Beiträger: Hugo, Paulus; Weber, Johannes aus Weißenhorn<br />

Beigefügt: Beccadelli, Antonio degli [Alphonsi regis Arragonum vafre dicta; Alphonsi regis Arragonum facetiae]<br />

(bibliographisch ermittelt, VD 16) / Henrichmann, Jakob [Prognostica alioquin barbarice practica nuncupata;<br />

Prognosticon in omne aevum durans] / Poggio Bracciolini, Giovanni Francesco<br />

Den Angaben zum Titel nach zu urteilen handelt es sich bei dem vom IA angebenen Druck um eine an<strong>der</strong>e Ausgabe<br />

(siehe unten, 8a).<br />

Zum <strong>Drucke</strong>r vgl. Benzing: Buchdrucker, S. 465.<br />

8a Tübingen, Ulrich Morhard (d. Ä) (Erben), 1555<br />

FACETIA||RVM, HENRICI BE=||BELII POETAE A D. MAXI=||miliano laureati, libri<br />

tres,|| à mendis repurgati, & || in lucem rursus aedditi.|| HIS ACCESSERVNT || selectae<br />

quaedam Poggij facetiae.|| HIS ADDITAE SVNT || & Alphonsi regis arragonum, [v.<br />

Antonio degli Beccadelli] || & Adelphi facetiae.|| ITEM PROGNOSTICON || in omne<br />

aeuum durans, Iacobi Hen=||richmnanni, facetijs <strong>Bebel</strong>ianis || non illepide additum.||<br />

TVBINGAE EX OFFICINA || Vlrici Morhardi. Anno || M.D.LV.||.<br />

Kolophon:<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr. 115.364<br />

9 Tübingen, Ulrich Morhard [Erben], 1557<br />

FACETIA=||RVM, HEINRICI BE=||BELII POETAE A D. MAXIMI=||liano laureati, libri<br />

tres, à men=||dis repurgati, & in lucem || rursus redditi.|| HIS ACCESSERVNT SE=||lectae<br />

quaedam Poggij facetiae.|| HIS ADDITAE SVNT ET || Alphonsi regis Arragonum, & ||<br />

Adelphi facetiae.|| ITEM PROGNOSTICON IN OMNE || aeuum durans, Iacobi<br />

Henrichmnanni, face=||tijs <strong>Bebel</strong>ianis non illepidè || additum.||.


Kolophon: TVBINGAE EX OFFI=||cina Vlrici Morhardi. Anno || M.D.LVII.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1219 / IA Nr. 115.365.<br />

10* Tübingen, [Ulrich Morhard d. J.], 1561<br />

FACETIA=||RVM HEINRICI || BEBELII POETAE A D. MAXI=||miliano laureati, libri<br />

tres, à || mendis repurgati, & || in lucem rursus || redditi.|| HIS ACCESSERVNT || selectae<br />

quaedam Pog=||gij Facetiae.|| HIS ADDITAE SVNT || & Alphonsi regis Arragonum, || &<br />

Adelphi facetiae.|| ITEM PROGNOSTICON || in omne aeuum durans, Iacobi<br />

Hein=||richmnanni, facetijs Bebe=||lianis non illepide || additum.|| TVBINGAE, ANNO ||<br />

1561.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Lagen: A 8 , B 8 , C 8 , D 8 , E 8 , F 8 , G 8 , H 8 , I 8 , K 8 , L 8 , M 8 , N 8 , O 8 , P 8 , Q 8 , R 8 , S 8 , T 8 , V 4 . Leerseiten: [V 4 ] r+v .<br />

Schrifftyp: Antiqua (kursiv).<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1220 / IA Nr. 115.367. Benutztes Exemplar: HAB Wolfenbüttel, Sign.: 84.1.1<br />

Eth; UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: MK 90/51-F 2120/F 2121 (Mikrofiche des Exemplars <strong>der</strong>. Biblioteca Palatina, Sign.: V 530 (1)<br />

(lat. 1970a)). Das Palatina-Exemplar enthält eine handschriftliche, arabische Blattzählung: 1 (=A 3 ) - 153 (=[V 4 ]) sowie<br />

einen handschriftlichen Besitzereintrag auf dem Titelblatt: A[...] illis P: Gasserj L: Augstburgi et [...] 1562.<br />

Zum <strong>Drucke</strong>r vgl. Benzing: Buchdrucker, S. 465.<br />

11 Tübingen, [Ulrich Morhard d. J., Erben(?)], 1570<br />

FACETIA=||RVM, HEINRICI BE=||BELII POETAE A D. MAXI=||miliano laureati, libri<br />

tres, à || mendis repurgati, & || in lucem rursus redditi.|| HIS ACCESSERVNT selectae<br />

quaedam Poggij Fa=||cetiae.|| HIS ADDITAE SVNT || & Alphonsi regis Arragonum, || &<br />

Adelphi facetiae.|| ITEM PROGNOSTICON IN O=||mne aeuum durans, Iacobi<br />

Heinrichmnan-||ni...||<br />

Kolophon: TVBINGAE, ANNO || 1570.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1221/ IA Nr. 115.371.<br />

12* Frankfurt am Main, Nikolaus Bassaeus (Basse), 1590<br />

FACETIAE || HEINRICI BE=||BELII, SVPERIORVM || AETATVM DICTA IOCO-||sa &<br />

facta ridicula contine〈n〉tes, in libros || tres digestae, vnà cum Progno=||stico perpetuo.||<br />

Accesserunt illustrium virorum ioci 〈et〉 apophthegmata || ex Macrobij, Pogij, Erasmi,<br />

Camerarij 〈et〉 alio=||rum monumentis collecta.|| Aucta quoque est haec nouissima editio<br />

aliquot lepidis || & iocosis, veris tamen historijs, quae lucem || hactenus non vi<strong>der</strong>unt.||<br />

Adiecto INDICE copiosißimo.|| FRANCOFVRTI || Ex officina typographica Nicolai<br />

Bassaei.|| M.D.XC.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Lagen: 1-[8], A 8 , B 8 , C 8 , D 8 , E 8 , F 8 , G 8 , H 8 , I 8 , K 8 , L 8 , M 8 , N 8 , O 8 , P 8 , Q 8 , R 8 , S 8 , T 8 , V 8 , X 8 , Y 8 , Z 8 , Aa 8 , Bb 8 , Cc 8 , Dd 4<br />

(anstelle von Dd 3 versehentlich Cc 3 ). Leerseiten: Rückseite des Titelblattes. Arabische Blattzählung: 2 (=A 2 ) - 201 (=Cc).<br />

Schrifttyp: Antiqua und Antiqua kursiv.


Bibliographische Nachweise: VD 16 Supplement ZV 1171/ IA Nr. 115.373. Benutztes Exemplar: FB Gotha, Sign.: Phil.<br />

1295/3.<br />

XXI. Geschwenck<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* o.O., o. Dr., 1558<br />

Die Geschwe〈n〉ck || Henrici <strong>Bebel</strong>ij/welch=||er von Keiser Maximiliano ist || zu〈o〉 einem<br />

Poeten gekro〈e〉nt wor=||den. In drey bu〈e〉cher gethei=||let / gebessert vnnd || gemehrt.||<br />

Sampt einer Practica || vnd Vorzeichen zu〈e〉künfftiger ding / || so biß auff den Jüngstentag<br />

vn=||<strong>der</strong> den menschen gemein || sein werden.|| Durch ein gu〈o〉ten Gesellen auß Latein || in<br />

das Teutsch gebracht.|| Getruckt im Jar / Anno || M.D.LVIII ||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Lagen: A 8 , B 8 , C 8 , D 8 , E 8 , F 8 , G 8 , H 8 , I 8 , K 8 , L 8 , M 8 , N 8 , O 8 , P 8 , Q 8 , R 8 , S 8 , T 8 , V 8 , X 8 , Y 8 , Z 8 , a 8 , b 8 , c 8 , d 8 , e 8 , f 8 , g 8 , h 8 , i 8 ,<br />

k 8 , l 8 , m 8 , n 8 , o 4 .<br />

Schrifttyp: Fraktur.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1222 / IA Nr. 115.366. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: L.<br />

eleg.m.111 c.<br />

Enthält:<br />

2* Frankfurt am Main, Peter Schmid, 1568<br />

FACETIAE || Henrici <strong>Bebel</strong>ij/|| vom Keyser Maximiliano || Hochlo〈 e 〉blicher gedechtnuß /<br />

selbs gekro〈 e 〉n=||ten Poeten / in drey vn<strong>der</strong>schiedliche Bu〈 e 〉cher / ein vnd || abgetheilet.<br />

Jetzundt aber gebessert vnd gemehret / || mit einer ordentlicher abwechselung vnnd<br />

einmi=||schung <strong>der</strong> Apologen / deß Hochgelehrten vnd weit=||beru〈 e 〉mbten Manns /<br />

Bernhardini Ochini von Se=||nis / darin〈n〉 seine Historien / Gleichnussen/ vnd lusti||ge<br />

geschwenck verfasset / sehr nu〈 e 〉tzlich vnd || kurtzweilig zu〈°〉 lesen.|| Sampt einer<br />

angehenckten Practica vnd Vor=||zeichen / zuku〈 e 〉nfftiger ding / so bis auff den<br />

Ju〈 e 〉ngste〈n〉 || Tag vn<strong>der</strong> den Menschen gemein seyn werden.|| Durch einen Liebhaber <strong>der</strong><br />

freyen ku〈 e 〉nst || ins Teutsch gebracht.|| Gedruckt zu Franckfurt am Mayn / 1568 ||.<br />

Kolophon [t viii ] r : Gedruckt zu〈 o 〉 || Franckfurt am || Mayn / durch Pe||ter Schmid / in || <strong>der</strong> Tongesgas=||sen.|| ANNO ||<br />

M.D.LXVIII.||.<br />

Lagen: [i], ij, [iij], iiij, v, [vj], [vij], [viij], A 4 , B 8 , C 8 , D 8 , E 8 , F 8 , G 8 , H 8 , I 8 , K 8 , L 8 , M 8 , N 8 , O 8 , P 8 , Q 8 , R 8 , S 8 , T 8 , V 8 , X 8 ,<br />

Y 8 , Z 8 , a 8 , b 8 , c 8 , d 8 , e 8 , f 8 , g 8 , h 8 , i 8 , k 8 , l 8 , m 8 , n 8 , o 8 , p 8 , q 8 , r 8 , s 8 , t 8 . Leerseiten: [i] v , [A iv ] v , [t vij ] v , [t viij ] v . Arabische<br />

Blattzählung (mit vielen Fehlern): 1 (=B =Beginn des ersten Buches) - 327 (= [t vii ]).<br />

Schrifttyp: Fraktur, erste Zeile des Titelblattes Antiqua.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1223 / IA Nr. 115.370. Benutzte Exemplare: HAB Wolfenbüttel, Sign.:<br />

ALVENSLEBEN Bb 212 / UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: MK 90/51-F 2984/F 2985 (Mikrofiche des Exemplars <strong>der</strong> Biblioteca<br />

Palatina, Sign.: V. 937 (ted. 1545)). Auf dem Titelblatt befindet sich ein Holzschnitt. Das Palatina-Exemplar weist auf<br />

dem Schnitt Zeichnungen auf.


3 Frankfurt am Main, Nikolaus Bassaeus (Basse), 1589<br />

FACETIAE || Henrici <strong>Bebel</strong>ij/|| vom Keys. Maximiliano hoch||löblicher Gedächtnuß / selbst<br />

gekrönten Poeten / in drey un<strong>der</strong>schiedliche Bücher / ein || und abgetheilet. Jetzundt aber<br />

gebessert vnd gemehret / mit || einer ordentlichen abwechselung vn〈n〉 einmischung <strong>der</strong><br />

Apolo=||gen / deß Hochgelehrten vnd weitberühmbten Man〈n〉s Bern=||hardini Ochini von<br />

Senis darin〈n〉 feine Historien / Gleich=||nussen und lustige Geschwenck verfasset / sehr ||<br />

nuetzlich und kurtzweilig zu lesen.|| Sampt einer angehenckten Practica vnnd || Vorzeichen<br />

zukünfftiger Ding / so biß auff den || Jüngsten Tag vn<strong>der</strong> den Menschen ge=||mein seyn<br />

werden.|| Durch einen Liebhaber <strong>der</strong> freyen Künst || ins Teutsch gebracht.|| Gedruckt zu<br />

Franckfurt am Mayn /|| M.D.LXXXIX.||.<br />

Kolophon [Xx iij ] v : gedruckt zu Franckfurt am || Mayn/ Durch Nicolaum Basseum. (<strong>Drucke</strong>rmarke) || M.D.LXXXIX.||. Tt v<br />

- [Xx iij ] r : Kurtz vnd Alphabetisch inn=||halt dieser Herrn Henrici <strong>Bebel</strong>ij || dreyer Bücher.<br />

Lagen: A 8 , B 8 , C 8 , D 8 , E 8 , F 8 , G 8 , H 8 , I 8 , K 8 , L 8 , M 8 , N 8 , O 8 , P 8 , Q 8 , R 8 , S 8 , T 8 , V 8 , X 8 , Y 8 , Z 8 , Aa 8 , Bb 8 , Cc 8 , Dd 8 , Ee 8 , Ff 8 ,<br />

Gg 8 , Hh 8 , Ii 8 , Kk 8 , Ll 8 , Mm 8 , Nn 8 , Oo 8 , Pp 8 , Qq 8 , Rr 8 , Ss 8 , Tt 8 , Vv 8 , Xx 4 . Leerseiten: [Xx iiij ]. Arabische Blattzählung: 1<br />

(=A iiij = Beginn des ersten Buches) - 326 (= Tt).<br />

Schrifttyp:<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 1224 / IA Nr. 115.372. Benutztes Exemplar: HAB Wolfenbüttel, Sign.: Li 283,<br />

mit Besitzereintrag: Sum Michaelis von Meere.<br />

1.2. <strong>Bebel</strong> als Beiträger<br />

XXII. Altensteig "Vocabularius"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Straßburg, Johannes Prüß [d. Ä.], 1509<br />

Vocabulari〈us〉 || Ioannis Altenstaig Mindelhaimensis.|| Vocum qu in opere grammatico<br />

plu||rimorum continentur /breuis || & vera interpretatio.|| Henrici <strong>Bebel</strong>ij Epigramma Es<br />

folgt ein Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Dulcis ephebe veni: si vim vis noscere vocum ||.<br />

Kolophon [Y iij ] v : Ioannes Prüsz chalcographus Argentinus || in officina sua (zum Thiergarten) trans||scripsit. xiij. die<br />

Octobris: Anno || salutis. M.CCCCC.IX.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. A 1985. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4638, b. Das Exemplar<br />

enthält zahlreiche Marginalien und Unterstreichungen.<br />

Vgl. Benzing: Buchdrucker, S. 437, 440.<br />

Enthält:<br />

2* Hagenau, Heinrich Gran (Henricus Granius), 1511<br />

Vorgebunden: Grammatice institutiones Jakobi Henrichmanni.


Vocabularius Joannis || Altenstaig Mindelhaimensis || Vocum q〈ue〉 in opere gra〈m〉matico<br />

plurimo〈rum〉 co〈n〉 || tinent〈ur〉: breuis 〈et〉 vera interp〈re〉tatio.|| Opus emendatu〈m〉 et<br />

denuo reuisum || ab ipso operis auctore: cum additi=||one quorundam q〈ue〉 alij no〈n〉<br />

habent.|| Henrici <strong>Bebel</strong>ij Epigra〈m〉ma Es folgt ein Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Dulcis<br />

ephebe veni: si vim vis noscere vocu〈m〉 ||.<br />

Kolophon [v vij ] v : He〈n〉ricus Gran chalcographus Hage=||nawensis in officina sua: expensis circu〈m〉specti viri Joa〈n〉=||nis<br />

Rynman de Oringaw archibibliopole: impressit || Anno grati . Mdxj. 〈et〉 die. xxviij. mensis martij fini=||uit f〈o〉eliciter.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. A 1986. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4161, ap. Das Exemplar<br />

enthält Marginalien.<br />

Vgl. Benzing: Buchdrucker, S. 171.<br />

Enthält:<br />

3* Pforzheim, Thomas Anshelm, 1511<br />

Vocabularius Joannis || Altenstaig Mindelhaimensis || VOCVM QVAE IN OPERE<br />

GRAMMATICO || plurimorum continentur breuis & || uera interpretatio || HENRICI<br />

BEBELII EPIGRAMMA Es folgt ein Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Dulcis ephebe veni,<br />

si vim uis noscere uocum || AD LECTOREM || Habes hic optime lector Ioannis<br />

Mindelhaimensis comme〈n〉taria, || nostra diligentia castigata qua〈m〉 maxime potuimus, ne<br />

eam foedi||tatem publice legentibus praeberent, quae in priore impressione || non sine<br />

riduculo conuisitur, id quod tibi gratissimum fore spera||mus vtilissimumq〈ue〉. Vale.||.<br />

Kolophon [y iij ] v : Phorce in aedibus Thom Ans||helmi Badensis, Anno. M.D.|| XI. mense Martio.||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. A 1987. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4638, bd.<br />

Enthält:<br />

4* Basel, Adam Petri (aus Langendorf) [Werkstatt], 1514<br />

VOCABVLARIVS IOANNIS || Altensteig Mindelheimensis. Vo=||cu〈m〉 quae in opere<br />

gra〈m〉matico pluri=||morum co〈n〉tinentur / breuis || & vera interpretatio.|| DIRECTORIVM<br />

VOCABVLO||ru〈m〉 iuxta Alphabeti ordine〈m〉 indice certo p〈er〉latu〈m〉|| HENRICI<br />

BEBELII EPIGRAMMA Es folgt ein Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Dulcis ephebe veni,<br />

si vim vis noscere vocu〈m〉 ||.<br />

Kolophon [v ijj ] v : Vocabuloru〈m〉 interp〈re〉tationes siue expositiones magi=||stri Ioa〈n〉nis Altenstaig Mindelhaimensis,<br />

Industria || & impensa p〈ro〉uidi viri Ad Petri de Langen=||dorff calcographi gnari exaratae, nuper || ex p〈ro〉pria officina<br />

vrbis Basileae. An=||no legis gratiae Millesimo quin||ge〈n〉tesimo decimoquarto || Mensis vo Decem||bris, die decimo ||<br />

Finiunt foe||liciter.|| + ||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. A 1988. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4638, bi.<br />

Adam Petri (1490-1511) „druckte ab 1502 in Gemeinschaft mit Joh. Amerbach und Joh. Froben, und allein wohl nur<br />

einen Druck.“ (Benzing: Buchdrucker, S. 31.)<br />

Enthält:<br />

5* Straßburg, Johannes Prüß [d.J.], 1515<br />

Vocabularius Joannis || Altenstaig Mindelhaimensis.|| VOCVM QVAE IN OPERE<br />

GRAMMATI||co plurimorum continentur breuis & || vera interpretatio.|| HENRICI


BEBELII EPIGRAMMA || Es folgt ein Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Dulcis ephoebe<br />

veni: si vim vis noscere vocum || AD LECTOREM.|| Omnia (q〈ui〉 in pr senti opusculo)<br />

vocabula & Ro=||mano & teutonico interpretata sermone, ad alaphabe||ticu〈m〉 redacta sunt<br />

ordine〈m〉, eo, vt q〈ui〉sq〈ue〉 politioris studij || tyru〈n〉culus, p〈rae〉sentis libelli clausulas &<br />

latinas & grae=||cas pariter p〈ro〉uerbiales sente〈n〉tias, facili inueniat op〈er〉a, || cognito<br />

itaq〈ue〉 folioru〈m〉 & colu〈m〉naru〈m〉 numero, cyphera=||rumq〈ue〉 cognitio in ipsa indicis<br />

fronte patebit.|| Huic sagax lector operi innittior || 1.Sp.: Anno. 1515. 2.Sp.: & laudibus<br />

extolles. 3.Spalte: 1515 ||.<br />

Kolophon [Z viij ] r : Accipe iam studiosa politioris studij pubes, Ioa〈n〉nis Altenstaig veram || dictionum sui opusculi<br />

enucleationem. & alphabetico ia〈m〉 || primu〈m〉 ordine ornatam: Vt in op〈er〉is fronte || cuilibet studioso lucide apparet || A<br />

Ioa〈n〉ne Prüsz Ar||gentinensi ciue nuper stanneis elaboratam calamis. Anno virginei par||tus Millesimo quingentesimo<br />

decimoq〈ui〉nto (decimo Calendis Aprilis) ||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. A 1990. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4638, bm. Auf dem<br />

Titelblatt befinden sich Besitzereinträge: 1. Me tenet Melchior Huff; 2. Conventu friburge ord. P〈raed. 〉 [?].<br />

Enthält:<br />

6* Hagenau, Heinrich Gran, 1516<br />

Vocabularius Joa〈n〉=||nis Altenstaig Mindelhaimensis.|| Vocu〈m〉 que in op〈er〉e<br />

gra〈m〉matico plurimo〈rum〉 || continent〈ur〉: breuis 〈et〉 vera interpretatio.|| Opus<br />

emendatum et || denuo reuisum ab ipso op〈er〉is auctore: cu〈m〉 || additione quoru〈n〉da〈m〉<br />

q〈ui〉 alij no〈n〉 h〈abe〉nt. Et m〈od〉o || expeditio〈n〉e Joannis Rinman additu〈m〉 est || vulgare<br />

vel teutonicu〈m〉 : Et q〈ui〉dam alia cu〈m〉 || ep〈isto〉la ad eunde〈m〉 〈et〉 lectore〈m〉: et cum<br />

indice si||ue inuentario vocabulorum.|| Henrici <strong>Bebel</strong>ij Epigramma || Es folgt ein Gedicht<br />

Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Dulcis ephebe veni: si vim vis noscere vocum ||.<br />

Kolophon [y vij ] r : Henricus Gran chalcographus Hage=||nauensis in officina sua: expe〈n〉sis circu〈m〉specti viri Jo||annis<br />

Rynman de Oringaw archibibliopole: im=||pressit. Anno gratie. M.d.xvj. Die quarto men=||sis Septembris.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr: A 1991. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4638. Das Exemplar<br />

enthält Marginalien und Unterstreichungen. Im Anschluß an den Vocabularius folgt mit eigener Zählung und eigenem<br />

Titelblatt ein Wortindex: Vocabularius Joa〈n〉||nis Altenstaig Mindelheimensis.|| Vocu〈m〉 que op〈er〉e gra〈m〉matico<br />

plurimo〈rum〉 || continent〈ur〉: breuis 〈et〉 vera interpretatio.|| Directoriu〈m〉 vocabu=||lorum iuxta Alphabeti ordinem<br />

indi=||e certo perlatum.|| Henrici <strong>Bebel</strong>ij Epigramma || Es folgt ein Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Dulcis ephebe veni: si<br />

vim vis noscere vocum ||.<br />

Enthält:<br />

7* Hagenau, Heinrich Gran, 1522<br />

Wocabularius Joa〈n〉nis || Altenstaig Mindelhaimensis.|| Vocum que in opere gra〈m〉matico<br />

plurimo〈rum〉 || contine〈n〉tur: breuis 〈et〉 vera interpretatio.|| Opus eme〈n〉datum et de=||nuo<br />

reuisum ab ipso operis auctore: cu〈m〉 ad=||ditione quorunda〈n〉 q〈ui〉 alij no〈n〉 habent. Et<br />

mo=||do ex petitio〈n〉e Joannis Rynman additum || est vulgare vel teutonicu〈m〉. Et q〈ui〉dam<br />

alia cu〈m〉 || epistola ad eunde〈m〉 〈et〉 lectore〈m〉: 〈et〉 cu〈m〉 indice siue || inuentario<br />

vocabulo〈rum〉.|| Henrici <strong>Bebel</strong>ij Epigramma || Es folgt ein Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.):<br />

Dulcis ephebe veni: si vim vis noscere vocum ||.<br />

Kolophon [y vij ] r : Henricus Gran chalcographus Hagenauensis || in officina sua: expensis circumspecti viri Joan||nis<br />

Rynma〈n〉 de Oringaw archibiblio||pole: impressit. Anno gratie.|| M.quingentesimo. xxij.|| mense Mar||tio.||.


Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. A 1993. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>,Sign.: D 4638, c. Dem Werk<br />

vorgebunden ist ein Wortindex mit eigenem Titelblatt und eigener Zählung: Wocabularius Joa〈n〉||nis Altenstaig<br />

Mindelhaimensis || Vocu〈m〉 que i〈n〉 op〈er〉e gra〈m〉matico plurimo〈rum〉 || co〈n〉tinent〈ur〉. breuis 〈et〉 vera<br />

interp〈re〉tatio.|| Directoriu〈m〉 vocabu=||lorum iuxta Alphabeti ordinem: indi=||ce certo perlatum.|| Henrici <strong>Bebel</strong>ij<br />

Epigramma || (Es folgt das Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s, siehe Nr.) Dulcis ephebe veni: si vim vis noscere vocum ||. Auf dem<br />

Titelblatt des Index befindet sich ein Besitzereintrag: Can: Reg: in Waldsee.<br />

XXIII. Altenstaig "Vocabularius theologiae"<br />

Für die Werbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Hagenau, Heinrich Gran, 1517<br />

Wocabularius Theologie co〈m〉=||plecte〈n〉s vocabulo〈rum〉 descriptio〈n〉es/ diffinitio〈n〉es<br />

〈et〉 significa||tus ad theologiam vtilium: 〈et〉 alia quibus prude〈n〉s 〈et〉 dili=||gens lector<br />

multa abstrusa 〈et〉 obscura theologo〈rum〉 dicta 〈et〉 || dissoluere 〈et〉 rationu〈m〉 〈et〉<br />

argume〈n〉to〈rum〉 difficiles nodos: 〈et〉 faci||le ea q〈ui〉 in duce〈m〉 〈et〉 principe〈m〉<br />

sententia〈rum〉 doctores scripseru〈n〉t || intelligere poterit / magno cu〈m〉 labore 〈et〉<br />

dilige〈n〉tia || compilata a Joanne Altenstaig Min||delhaimensi / sacre scriptu=||re vero<br />

ama=||tore.|| Distichon Henrici <strong>Bebel</strong>ij in Vocabularium || Ioannis Altenstaig Vindelici.|| Es<br />

folgt ein Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Cuncta theologiae iam disce vocabula lector ||<br />

Donat Ioannes haec tibi Vindelicus || Ioannis Weber Weyssenhorensis Distichon.|| Es folgt<br />

ein Gedicht des Johannes Weber (s. Nr.): Insita codicibus diuersa vocabula sacris || Qui<br />

nouisse cupit consulat istud opus.|| Cum Gratia 〈et〉 Priuilegis diui Maxi.|| Ces. semper<br />

Augu.||.<br />

Kolophon [Z v ] r : Vocabularius theologi co〈m〉plectens vocabuloru〈m〉 || descriptio〈n〉es / diffinitio〈n〉es / 〈et〉<br />

significat〈us〉 ad theologia〈m〉 || vtiliu〈m〉: co〈m〉pilatus a Joanne altenstaig Mindelhai=||mensi / sacr sc〈ri〉ptur vero<br />

amatore: p〈rae〉mitus excusus || in officina industrij Henrici Gran / ciuis imp〈er〉ialis || oppidi Hagenaw: Impe〈n〉sis<br />

sumptib〈us〉 q〈ue〉 p〈ro〉uidi ac cir||cu〈m〉specti viri Joa〈n〉nis Rynman d〈e〉 Oringaw || archibibliopol / finit felicit〈er〉.<br />

Anno || v〈ir〉ginei part〈us〉 M.d.xvij.|| die. xiij. mensis || Dece〈m〉bris.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. A 1992. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: N 690. Das Exemplar enthält<br />

Marginalien verschiedener Hände, auf dem Titelblatt befindet sich ein unleserlicher Eintrag.<br />

Enthält:<br />

XXIV. Aristoteles "Dialectica"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Augsburg, Johann Miller, 1517<br />

Aristotelis Stragyrite Diale||ctica: cu〈m〉 quiq〈ue〉 vocibus porphyrii Phe||nicis: Argyropilo<br />

traductore: a Joanne Eckio || Theologo facili explanatione declarata: adnotatio||nibus<br />

compendiarijs illustrata: ac scholastico exer||citio explicata: videbis o Lector priscam<br />

Dia||lecticam restitutam: ac Neotericorum || subtilitati feliciter copulatam.|| Hen. <strong>Bebel</strong>ij<br />

Distichon. Es folgt ein Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): seu scribis logicen: Physicenne,<br />

beaticus Ecki, Joan. Aventinus ad lectorem || .


Kolophon Ii vj ] r : Excusa in Officina Millerana Augustae Vindelicoru〈m〉 || ad V. Cal〈endas〉 Maias. Anno salutifero.<br />

M.D.XVII.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. A 3530 / IA Nr. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: 2° A.gr.b 99. Zum<br />

<strong>Drucke</strong>r vgl. Benzing, Buchdrucker, S. 15.<br />

Enthält:<br />

XXV. Ariostoteles "Physica"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

Kolophon<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. A 3563.<br />

Enthält:<br />

XXVI. Baptista Mantuanus (Spagnuoli, Baptista) "Panegyricus"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 o. O., o. Dr., o. J. [Deventer, Jacobus Os de Breda, Anf. 16. Jh.]<br />

Baptiste mantuani va||tis excelle〈n〉tissimi in pre||coniu〈m〉 Roberti Seuerinatis<br />

panegyricu〈m〉 Carme〈n〉 || Cui quodda〈m〉 pulcerrimu〈m〉 Epygra〈m〉ma Henrici be||belij ad<br />

adolesce〈n〉tes scholasticos adheret vna cum || quoda〈m〉 elega〈n〉tissimo epygra〈m〉mate in<br />

ipsos potato||res: cui adiunctu〈m〉 est q〈u〉odam Iucu〈n〉dissimu〈m〉 Enig=||ma Platonis<br />

celeberrimi philosophi: Academi=||c sect principes.|| [<strong>Drucke</strong>rmarke, 4 Evangelisten,<br />

JHS]<br />

Kolophon: ohne Kolophon<br />

<strong>Drucke</strong>rmarke auf dem Titelblatt: Vgl. NAT, Deventer, Jac. Os de Breda, fig. 15, Stella clericorum / gleiches Bild, aber<br />

an<strong>der</strong>er Typ in <strong>der</strong> Zwoller Offizin : NAT, Bd. 1, Zwolle IV, Peter und Tyman Petersz Os van Breda, fig. 16 (Sallustus:<br />

Bellum Catiliarium, 1507)<br />

Bibliographische Nachweise: Nijhoff/ Kronenberg 181ff / GW 3258 / Online-Katalog <strong>der</strong> KB Den Haag: „[Deven ter]:<br />

Jacobus de Breda, [not before 10. April 1497]“ Benutztes Exemplar: KB Den Haag, Sign.: 226 E 59. Auf dem Titelblatt<br />

ein handschriftlicher Besitzereintrag: Joh〈annes〉 stabulati [?]<br />

Die weiteren <strong>Drucke</strong> des Panegyricus (Deventer: Richardus Pafraet, 25. Okt. 1496, GW 3257 / Deventer: Richardus<br />

Pafraet, 10. April 1500, GW 3261) enthalten offenbar keinen Beitrag <strong>Bebel</strong>s.<br />

C 854 / Camp-Kron 240 / Nijhoff/ Kronenberg 182 / Walsh 3899<br />

Enthält: fol. 15 v – 16 r (26 V.): Carmen Henrici bebelij de Justinge〈n〉 ad iuuenes || vt tempore iuue〈n〉tutis discant. Inc. (<br />

fol. 15 v ): Disce bonas artes iuuenis suadente minerua Expl. (fol. 16v r ): Atq〈ue〉 hijs post tumulu〈m〉 gloria maior erit<br />

XXVII. Bernhardus Clarevallensis "In symbolum"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:


1* Straßburg, Johann Knobloch (d. Ä) (Cnoblochius, Knoblouch, eigentl. Cist) (Korrektor:<br />

Matthias Schürer), 1507<br />

Vorgebunden: P. Fausti Andrelini Foroliviensis Poetae Laureati atque Oratoris Clarissimi<br />

Epistolae proverbiales & morales longe lepidissimae nec minus sententiosae. Ex secunda<br />

recognitione.<br />

A: DIVVS BERNARDUS IN SYMBO || LVM APOSTOLORVM.|| Idem in orationem<br />

dominicam.|| Idem de fide Christiana.|| THOMAS VVOLPHIVS IVNIOR IN || PSALMVM<br />

BENEDICAM.||.<br />

Kolophon F iii v : Ioannes Knoblochus imprimebat || Matthias Schürerius || recognouit.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr.: B 1949. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 8221, dm. Das Exemplar<br />

enthält Marginalien und Unterstreichungen, sowie einen handschriftlichen Besitzereintrag auf <strong>der</strong> Umschlaginnenseite:<br />

Monasterij S. Petri 1774.<br />

Vgl. Benzing: Buchdrucker, S. 438, 440.<br />

Enthält:<br />

XXVIIIa. Gabriel Biel "Epitoma expositionis"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 Tübingen, o. Dr., 1499<br />

Epithoma expositionis Gabri:||elis Biel sacre theologie licentiati.||<br />

Kolophon (nach Hain): Explicit Epithoma expositio〈n〉is sacri cano=||nis misse laudatissimi viri Gabriel Biel sa||cre<br />

theologie lice〈n〉tiati. In Tübingen i〈m〉pressu〈m〉<br />

Bibliographische Nachweise: Hain Nr. 3180 / GW 4334.<br />

Enthält (Hain):<br />

Fol. 1 v : Ad sacerdotes de huius operis vtilitate et necessitate || Epigramma Hainrici <strong>Bebel</strong> Iustingensis, [...] Ex<br />

Thubingen Anno. 1499<br />

Fol. 4 v : Exhortatio Heinrici <strong>Bebel</strong>ij iustingensis || Ad doctorem wendelinu〈m〉 theologum vt di=||missis alijs sua<br />

aliqua〈n〉do scripta in luce〈m〉 edat.<br />

2 Speyer, Konrad Hist (Conradus Hyest), um 1501<br />

Epithoma expositionis ca||nonis Misse magistri || Gabrielis Biel Spir/||r/. sacre theologie ||<br />

Licenciati. || ... || [Hrsg. v. (wen||delinus stainbach: sacre theologie p〈ro〉fessor 〈etc.〉.||)]<br />

Kolophon: Jn Spira impres=||sum per Conradum Hyest.||<br />

Bibliographische Nachweise: GW 4335 / VD 16 Nr. B 5384.<br />

Enthält:<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 B 5384. Benutztes Exemplar: München BSB Sign.: Jnc. s. a. 343. Weitere<br />

Exemplare: Düsseldorf UB Pr. Th.II.17<br />

Benzing: Buchdrucker, S. 423.


3 Tübingen, Johann Otmar, ca. 1500/1501<br />

Epithoma exposi||tionis Canonis misse magistri Gabri=||elis Biel sacre theologie licentiati.||<br />

[Hrsg. v. (Wen||delinus stainbach ...||)]<br />

Kolophon: Jn Tübingen i〈m〉pressu〈m〉||)<br />

Bibliographische Nachweise: GW 4336 (1500) / VD 16 Nr. B 5385 (um 1501). Benutztes Exemplar: München BSB Sign.:<br />

4° P.lat.193<br />

Enthält:<br />

XXVIIIb. Gabriel Biel "Canonis missae expositio"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

Enthält:<br />

XXIX. Gabriel Biel "Inventarium"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* [Tübingen, Johann Otmar, 1501]<br />

Band 1: [A r ]: Inuentarium generale. bre||ue et succinctum co〈n〉ten||torum in quattuor ||<br />

collectoriis Ga||brielis.|| [A j]r: Gabriel super pri||mo sententia〈rum〉.|| [a r ]: Gabriel in<br />

secundu〈m〉 || librum sententia〈rum〉.||. Band 2: [AA r ]: Gabriel in ter=||tiu〈m〉 sententia〈rum〉<br />

|| [a r ]: Gabriel in quartum || libru〈m〉 sententia〈rum〉.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 5406, dort wird <strong>der</strong> Druck <strong>der</strong> Tübinger Werkstatt Johann Otmars (für<br />

Friedrich Meynberger), 1501, zugewiesen. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: K 4329.<br />

Enthält:<br />

2* Basel, Jakob von Pforzheim (Jakob Wolff), 1508<br />

[Aa j]r: Inuentarium generale bre=||ue et succinctum conten=||torum in quattuor<br />

col=||lectorijs Gabrielis || [Aa ij]r: Inuentariu〈m〉 generale super libros sententiarum ||<br />

[Cc j]r: Gabriel super pri=||mo sententiarum:||<br />

[aa r ]: Gabriel in secundu〈m〉 || librum sententiaru〈m〉.||<br />

[A r ]: Gabriel in Tertiu〈m〉 li||brum sententiarum.|| [a r ]: Gabriel in quartu〈m〉 || librum<br />

sententiaru〈m〉.||.<br />

Kolophon: Das Kolophon des ersten Buches ist nicht datiert: [Ss v ] v : Explicit epithoma p〈ri〉mi scripti Guilhel〈mi〉 Occam<br />

|| editum et elaboratum ab eximio viro magistro Ga=||briele biel ex Spira. sacre theologie licenciato b〈o〉n〈o〉 me=||rito in<br />

Basilien〈sis〉 gymnasio per magistru〈m〉 Jacobum de || Pfortzen impressum.||. [rundes, großes A ix ] v (nach "Gabriel Biel in


quartum sententiarum): Collectorium in quattuor libros sententia〈rum〉 egre=||gij viri Gabrielis Byel sacre theologie<br />

licentiati fi=||nit feliciter a magistro Jacobo de Pfortzen a〈n〉no do=||minice incarnatioo〈n〉is MDVIII. Basilee imp〈re〉ssum<br />

||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 5407. Benutzes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: K 4329, f. Das Exemplar<br />

enthält Marginalien und Unterstreichungen verschiedener Hände.<br />

Vgl. Benzing: Buchdrucker, S. 32.<br />

Enthält:<br />

3* Basel, Jakob von Pforzheim (Jakob Wolff), 1512<br />

[Aa] r : Inuentarium generale bre=||ue et succingtum con=||te〈n〉toru〈m〉 in quattu=||or<br />

collecto=||rijs Ga=||brie=||lis||<br />

[Cc]r: Gabriel super pri||mo sententiarum||.<br />

Kolophon [A ix ] v : a magistro Jacobo de Pfortzen anno domi||nice incarnationis M.Dxij Basilee impressum.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 5408. Benutztes Exemplar: SB Trier. Sign.: 9/498 4°.<br />

Vgl. Benzing: Buchdrucker, S. 32.<br />

Enthält:<br />

4* Paris, Jean Bienayse u. Jacques Ferrebouc für Enguilbert u. Geoffroy de Marnef, 1514/15<br />

Inuentarium seu reper||torium generale: tam etsi co〈m〉pendiosum || et succinctu〈m〉:<br />

veru〈m〉 tamen balde vtile atq〈ue〉 || necessariu〈m〉: contentoru〈m〉 in quattuor<br />

colle||ctoriis profundissimi ac diligentissimi || theologi Gabrielis byel. sup〈er〉 quattuor ||<br />

libros sententiarum∴[<strong>Drucke</strong>rmarke von E. u. G. de Marnef]<br />

Titel teilweise rot Provenienz (handschriftl. Eintrag, nach 16. Jh.) Bibliotheca Colbertina und handschriftl. Eintrag auf<br />

Titelblatt ( ?) Bibliographische Nachweise: Imprimeurs et librairies parisiens, t. III, Nr. 588, S. 445f. Benutztes<br />

Exemplar: Bibliothèque municipale Grenoble, Sign Rés. B 2098<br />

Enthält: [Ccij] r :<br />

Parenesis heinrici bebelij Justingensis ad sacer=||dotes pro studio sacra〈rum〉 l〈itte〉ra〈rum〉 〈et〉 vtilitate hui〈us〉<br />

op〈er〉is. [die von 60 auf 26 Verse verkürzte Fassung des elegischen Distichons (mit abweichendem Incipit und Explicit:<br />

Elegia Henrici <strong>Bebel</strong>ii Iustingensis in sacerdotes, ut discant sacram scripturam dimissis ceteris mundi vanitatibus. Vgl.<br />

IV: 1, [iiii] r – [iiii] v .]<br />

Inc.: Disce sacros libros christo deuote sacerdos<br />

Expl.: Et vos siluestres ruricolesq〈ue〉 fere.<br />

5* Lyon, Johannes Crespin?, 1532<br />

[aA]r: [Zierblatt] Repertoriu〈m〉 generale || et succinctum. veru〈m〉tamen || valde vtile<br />

atq〈ue〉 necessariu〈m〉.|| contentoru〈m〉 in quatuor col||lectorijs acutissimi ac<br />

pro=||fundissimi Theologi Ga=||brielis Biel super quatuor || libros Sententiarum.||<br />

15[<strong>Drucke</strong>rmarke]32 ||.<br />

[a]r: [Zierblatt] Gabriel Biel super || primu〈m〉 librum Sententia=||rum. cu〈m〉 Inuentario,<br />

〈et〉 Ad=||notame〈n〉tis marginalibus || aliquot in locis nuper adie||ctis.||<br />

15[<strong>Drucke</strong>rmarke ?]32 ||.


Kolophon [a ij ] v : Disce sacros libros Christo deuote sacerdos: Explicit epitoma p〈ri〉mi scripti Guilliel. Ocka〈m〉/ edi||tum<br />

〈et〉 elaboratu〈m〉 ab eximio viro magistro Gabriele || Biel ex Spira sacre theologie licentiato benemeri||to. In famatissimo<br />

Lugdunen〈sis〉. emporio arte et in=||dustria probi viri Ioannis Crespin/al' s du, Carre || impressum Anno millesimo. D.xxxij.<br />

Mense Aprili.||.<br />

Bibliographische Nachweise: Bibliographie Lyonnaise. Recherches sur les imprimeurs, libraires, relieurs et fondeurs de<br />

lettres de Lyon au XVIième siècle, 6 e série, 1904, Seite***. Benutztes Exemplar: Bibliothèque municipale Lyon, Sign.:<br />

Rés. 105061. Titel teilweise rot. Titelblatt von Zierleiste eingerahmt. Auf dem Titelblatt ein handschriftlicher<br />

Besitzereintrag: Ex Bibliotheca S Bernardi Fontanensis Congregati Futuns [?]<br />

Enthält:<br />

XXX. Gabriel Biel "Sermones dominicales"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Hagenau, Heinrich Gran, 1510<br />

[Sp.1] Sermones domi||nicales Gabrielis || biel Spirensis || [Sp.2] Hyemales || Estiuales ||<br />

[einspaltig] De Tempore.|| Dominice singule habe〈n〉t duos sermones || sermones<br />

medicinales c〈on〉tra pestem epidi=||mie Folio. Cxliiij. 〈et〉 seque〈n〉tibus.|| Questio Ut〈rum〉<br />

regnante morbo epidimie: lice||at: p〈ro〉sit: + expediat suspectas loca + p〈er〉sonas ||<br />

fugie〈n〉do vel repelle〈n〉do declinare. Folio. cl.|| Tractatul〈us〉 Defensoriu〈m〉 obedie〈n〉tie<br />

apostolice || intitulatus. Folio. Cliij.||.<br />

[x 8 ]r: Sermones dominicales hyema||les: Estiualesq〈ue〉 de Tp〈or〉e/ spectabilis viri magistri<br />

Gabrielis Spiren〈sis〉. sacre pagine li=||centiati: Jmpensis ciru〈m〉specti viri Joannis Rynman<br />

de Oringau archibibliopole: || Jn officina industrij ||.<br />

Nachgebunden:<br />

[y] r : Sermones Gabrielis Biel || Spirensis 〈de〉 festiuitatibus || christi ||.<br />

[nn r ]: Sermones Gabrielis Biel || Spirensis de festiuitatibus || gloriose virginis marie ||.<br />

[yy r ]: Sermones de Sanctis || magistri Gabrielis biel || Spirensis ||.<br />

[fff7 r ]: Sermones de Te〈m〉pore et de Sa〈n〉||cti Spectabilis viri mag〈ist〉r〈i〉 Gabrielis byel<br />

Spirensis ||: sacre pagine lice〈n〉tiati. Im||pensis circu〈m〉specti viri Joannis Rynman de<br />

Oringaw archibibliopole: in officina || industrij Henrici Gran in oppido imperiali Hagenaw<br />

Ciuis: Anno virginei par=||tus. M.d.x. impressi die. x. Julij finiunt feliciter ||.<br />

[A r ]: Passio〈n〉is dominice sermo hi||storialis notabilis atq〈ue〉 pre=||clarus venerabilis<br />

domini || Gabrielis biel Artium magi||stri: sacre theologie lice〈n〉tiati ||.<br />

Kolophon [?]: Henrici gran/ in oppido imp〈er〉iali Hagenau ciuis Anno virgi=||nei partus Mdx. impressi: die octauo. Junij<br />

finiunt feliciter.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 5398. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: K 4331, d. Das Exemplar<br />

enthält Marginalien und Unterstreichungen verschiedener Hände und einen handschriftlichen Besitzereintrag auf <strong>der</strong><br />

Titelseite: Carthusia friburgi brisgova.<br />

Enthält:<br />

2* Tübingen, Johann Otmar, 1500


Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: K 4331<br />

[1] Hagenau, Heinrich Gran (Henricus Granius), 1510<br />

Vgl. das für die Werkbeschreibungen benutzte Exemplar<br />

3* Hagenau, Heinrich Gran (Henricus Granius), 1515<br />

Sermones d〈omi〉nicales || de Tempore ta〈m〉 hye=||males qua〈m〉 estiuales: || Gabrielis Biel<br />

Spirensis.|| D〈omi〉nice singule habent duos sermones.|| Sermones medicinales co〈n〉tra<br />

pestem || epidimie Folio. Cxliiij. et seque〈n〉tibus.|| Questio: Ut〈rum〉 regnante morbo ||<br />

epidemie: liceat: p〈ro〉sit: 〈et〉 expediat suspe=||ctas personas 〈et〉 loca fugie〈n〉do vel<br />

repel||lendo declinare. Folio. Cl.|| Tractatulus Defensoriu〈m〉 obedi||entie apostolice<br />

i〈n〉titulatus. Folio. cliij.||.<br />

[x 8]r: Sermones dominicales hyema||les: Estiualesq〈ue〉 de T〈em〉p〈or〉e: spectabilis viri<br />

magistri Gabrielis Spiren〈sis〉. sacre pagine || licentiati: Jmpensis circu〈m〉specti viri<br />

Joa〈n〉nis Rynman de Oringau archibibliopo=||<br />

[y r ]: Sermones Gabri=||lis Biel Spire〈n〉||sis de festiui||tatibus || chri=||sti ||.- [nn r ]:<br />

Sermo〈n〉es Gabrielis || Biel Spire〈n〉sis de || festiuitatib〈us〉 glo||riose virgi=||nis Ma=||rie.||.<br />

[yy r ]: Sermo〈n〉es de San||ctis magistri Ga||brielis Biel || Spiren=||sis.||.<br />

[eee6 v ]: Sermones de Tempore et de || Sanctis: spectabisis vim magistri Gabrielis Byel<br />

Spirensis: sacre || pagine licentiati. Jmpensis circumspecti viri Joannis Ryn=||man de<br />

Oringaw archibibliopole: in officina industrij || Henrici Gran: in oppido imperiali Hagenaw<br />

|| civis. Anno virginei partus. M.d.xv.|| impressi: die viij. Junij. fini=||unt feliciter.||.<br />

[G7 v ]: Finis exactissime passionis Jesu christi || d〈om〉i〈n〉i Gabrielis Biel concionatoris<br />

compositissimi iam || denuo excuse per Henricum Gran: Joanne || Rynman ere impedente:<br />

Anno || partus virginei. M.d.xv.|| quarto Kalend.|| Julij.||.<br />

Kolophon le: Jn officina industrij Henrici Gran/ in imperiali oppido Hagenaw ciuis Anno || virginei partus. M.<br />

d.xv.vij.kal〈endas〉 Martij Finiunt feliciter.||. Fol. LVv: Anno partus virginei Md. xx pridie Kalend. Martii<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr.: B 5399. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: K 4331, f. Auf <strong>der</strong> Titelseite<br />

befinden sich handschriftliche Besitzereinträge: Donavit librum istum Joannes Glattis suo Zacharie Glattis An〈no〉 84;<br />

Fratrum Min. Convent. & Francisci Heitersche mij.<br />

Enthält:<br />

4 Basel, 1519<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16, B 5400<br />

5* Hagenau, Heinrich Gran (Henricus Granius), 1519<br />

Sermones dominica||les de t〈em〉p〈or〉e ta〈m〉 hyemales q〈uam〉 esti||uales diuini 〈ver〉bi<br />

eximij || c〈on〉cionatoris Gabri||elis biel Spiren〈sis〉.|| sacre theolo||gie Lice〈n〉||tiati.||<br />

Dominice singule habent duos sermones || Sermo de fugienda peste per modus que||stionis<br />

latissime patens Fol' . cxliiij.|| Defensorium obedientie pontificis ad ec=||clesiam Romanam<br />

Fol' . cliij.||.


[x 8]r: Sermones dominicales hyemales || Estiualesq〈ue〉 de tempore: spectabilis viri<br />

magistri Gabrielis Spiren〈sis〉. sacre pagine lice〈n〉||tiati. Jmpensis circumspecti viri Joannis<br />

Rynmam de Oringau archibibliopole.||.<br />

[y r ]: De festiuitatibus || Christi Sermones spe=||ctabilis viri Gabrie||lis Biel Spiren〈sis〉.||<br />

sacre theolo||gie Lice〈n〉||tiati.||.<br />

[nn r ]: De festiuitatibus glo=||riosissime v〈ir〉ginis Marie ser||mones eximij viri Ga=||brielis<br />

Biel sacre || Theologie Li||centiati.||.<br />

[yy r ]: Sermones de Sanctis || insignioribus Magistri Ga||brielis Biel Spirensis || sacre<br />

theologie Li=||centiati.||.<br />

[fff7 v ]: Sermones de tempore et de || Sanctis: spectabilis viri magistri Gabrielis Byel<br />

Spirensis: sacre || pagine licentiati. Impensis circu〈m〉specti viri Joannis Ryn=||man de<br />

Oringaw archibibliopole: in officina industrij || Henrici Gran: in oppido imperiali Hagenaw<br />

|| ciuis. Anno virginei partus. A.d.xx.|| impressi pridie Kalen〈dis〉 februarij.|| finiunt<br />

feliciter.||.<br />

[A r ]: Sermo seu potius Tra=||ctatus notabilis atq〈ue〉 p〈rae〉clarus do||minice passionis<br />

venerabilis || domini Gabrielis Bi=||el Spirensis: sacre Theologie Li=||centia=||ti.||.<br />

[G7 v ]: Finis exactissime passionis Jesu || christi domini Gabrielis Biel co〈n〉cionatoris<br />

compositissimi iam denuo || excuse per Henricum Gran: Joanne Rynman ere im=||pendente:<br />

Anno partus virginei. M.d.|| xx. pridie Kalend.|| martij.||.<br />

Kolophon [?]: Jn officina industrij Henrici Gran/in imperiali oppido Hagenaw ciuis. Anno vir=||ginei partus. M.D.xix.<br />

tertia die mensis Octobris. Finiunt feliciter.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 5401 (hier: 1520). Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: K 4331, h. Das<br />

Exemplar enthält vereinzelte Marginalien und einen handschriftlichen Besitzereintrag auf <strong>der</strong> Titelseite: Sum ex libris<br />

Geor: Faul[...] (?) Pro conventu. F.F. Minoris Horbensium 1710; auf Blatt [yy r ]: Anno D〈omi〉nis ?? pridie Kalend.<br />

Martij; [A r ]: M.D.XX.<br />

Enthält:<br />

XXXI. Gabriel Biel, Sermones de festivitatibus Christi<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

Kolophon:<br />

Bibliographische Nachweise:<br />

Enthält:<br />

XXXII. Johannes Boemus "Liber heroicus"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Augsburg, Johann Miller, 1515<br />

In hoc libello continentur || liber heroicus de Musicae laudibus.|| Carmen Sapphicum / de<br />

laude & situ Vl=||mae / civitatis Imperialis Sueuiae.|| Oratiunculae item Metricae sex, ad sex<br />

san=||ctissimas personas: quae nostrae redemptio||ni interfuerunt.|| Quaestio quaedam


Theologica / quatuor || anni partes cum studijs suis co〈m〉plectns.|| Elegiae duae quaru〈m〉<br />

prima quatuordecim || beatae virginis Mariae gaudia: altera || tercentum eiusdem virginis ||<br />

nomina compr hen||dit. Cum multis || alijs Epigra〈m〉||mati=||b〈us〉 ||.<br />

Kolophon [e vj ] r : In officina excusoria Ioannis Miller || Augustae Vindelicorum: quar||tadecima die mensis De||cembris.<br />

Anno vir=||ginei partus.|| M.D.XV.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 6310. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: 4° P.o.lat. 111 m.<br />

Enthält:<br />

XXXIII. Carmina ad Blasium Hoelcelium<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Augsburg, o. Dr., 1518<br />

COMPLVRIVM || eruditor〈um〉 uatum carmi=||na, ad magnificu〈m〉 uirum || D. Blasium<br />

Hoelcelium, || sacri Caesaris Maximili||ani consiliariu〈m〉 Moecena||tem eorum<br />

precipuu〈m〉.|| August Vindelicor〈um〉 / in || celeberrimo principum || conuentu / impressa.||<br />

M.D.XVIII.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon<br />

Schriftart: Antiqua<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 6645. Benutztes Exemplar: HAB Wolfenbüttel, Sign.: 56.1 pot. (6). Titelblatt<br />

mit einrahmen<strong>der</strong> Zierleiste. Außen umlaufend gedruckter Schriftzug: Hunc lege quis ades (Musa plaudente) libellu〈m〉 ||<br />

Egregios uates, hic liber unus habet. || Ingeniis certe uariis l¡ tabere lector: || Dignior hic aliis iure libellus erit. ||<br />

Sammlung mit Gedichten auf Blasius Hölzel. Liste <strong>der</strong> Beiträger auf [A iij ] v : Nomina eor〈um〉 qui huius libelli carmina<br />

edi<strong>der</strong>u〈n〉t. Hieronymus Mutius Justinopolitanus, Petrus Bononus Episcopus, Gaspar Ursinus Silesius poeta, Richardus<br />

Bartholinus poeta. capellanus, Konrad Celtis, Johannes Fraticenus und Uldaricus Vannius, Johannes Stabius Poeta,<br />

Johannes Cuspinian, Blasius Hölzel ad Bononum, Sodalitatis litterariae Lincianae, Maximilianus Transsylvanus<br />

secretarius, Heinrich <strong>Bebel</strong> [ Henrici <strong>Bebel</strong>ii Iustingensis poet¢ .], Franciscus Cardulus Narnienis poeta, Joannes<br />

Pincianus, Richardus Sbrulius Forojulianus poeta, Hieronimus Emser, Georgius Sibutus poeta, Jacob Spiegel aus<br />

Schlettstadt iurisconsultus.<br />

Enthält [Diii] r – [Diii] v (20 V.):<br />

[Diii] r .H. BEBELIVS BLASIO. H. Inc.: Suauiloquos Blasi prudens deuincere uates Expl. [Diii] v : Et quandoq〈ue〉 tibi<br />

carmina multa dabo.<br />

XXXIV. Johannes Brassicanus "Grammaticae institutiones"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Straßburg, Johannes Prüß (Prüss, Pryss, Bryse) (d. Ä.), 1509<br />

Jnstitutiones gra〈m〉matice || IOANNIS BRASSICANI TVBINGEN || SIS PEDOTRIBAE/<br />

STVDIOSIVS || DENVO EXARATAE.|| H£ c notula huic libello inserta te in<br />

vocabulariu〈m〉 || Ioannis Altenstaig Mindelheimensis super gra〈m〉=||maticis voculis


ditum/ plane dirigit: ad ta||liu〈m〉 vocu〈m〉 interpretatione〈m〉 dignoscenda〈m〉.|| Liber de<br />

se: || S pius optaui externas inuisere terras: || Et iuuit patrios deseruisse focos.|| Ergo eme<br />

qui manibus mei contrectaueris vsq〈ue〉 || Ne videar sardus nunc superesse foro.|| Vdalrici<br />

rustici concionatoris || Nurtingen〈sis〉. Distichon. Grammaticen fuluo pr dignam vendier<br />

auroi/ei? || Exiguo poteris asse parare tibi.||.<br />

Kolophon [y iiij ] r : Denuo transscriptus est hic codex opera || Ioannis Prüß chalcographi Arge〈n〉tini: in || officina zum<br />

Thiergarten. xiiij. kal〈endas〉 Ia=||nuarij: Anno salutis. M.CCCCCIX.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 7118. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4117. Das Exemplar<br />

enthält zahlreiche Marginalien verschiedener Hände und handschriftliche Notizen auf Seite y iiii v . Auf <strong>der</strong> Titelseite<br />

befindet sich ein zweizeiliger Reim: Cur rosa rorat de bone plorat / Cur latior solita gaudet de bone reget (?). Die Zeilen<br />

sind schwer lesbar, da die Tinte stark verwischt ist.<br />

Vgl. Benzing: Buchdrucker, S. 437<br />

Enthält:<br />

2* Pforzheim, Thomas Anshelm, 1510<br />

GRA〈M〉MATICAE INSTITVTIO〈N〉ES || IOANNIS BRASSICANI TVBINGENSIS<br />

CVM || QUANTITATIBUS BEBELIANIS EXA||MVSSIM ABSOLVTISSIMIS || LIBER<br />

DE SE || Saepius obtaui externas inuisere terras || Eriuuit patrios deseruisse focos || Ergo<br />

eme qui manibus me contrectaueris usq〈ue〉 || Ne videar sardus nunc superesse foro || IN<br />

OSORES || Brassica si quibus ingrata est Nasturcia rodant || Et grati his sunto Carduus filix<br />

|| VDALRICI RVSTICI CONCIONATORIS || Nurtingen. Distichon || Grammaticen fuluo<br />

praedignam vendier auro || Exiguo poteris asse parare tibi ||.<br />

Kolophon [A vj ] v : Phorce in aedibus Thome〈,〉 Anshelmi Badensis.|| Anno M.D.X. mense Iunio ||. <strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 7119. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4117, a. = MK 94/26<br />

(Mikrofilm). Das benutzte Exemplar enthält zahlreiche Marginalien und Unterstreichungen.<br />

Enthält:<br />

3* Straßburg, Johannes Prüß, 1512<br />

GRA〈M〉MATICAE. I〈N〉STITVTIONES || IOANNIS BRASSICANI TVBINGENSIS ||<br />

DENVO ACCVRATE REVISAE.|| LIBER DE SE || Saepius optaui externas inuisere terras<br />

|| Et iuuit patrios deseruisse focos.|| Ergo eme qui manibus me contrectaueris vsq〈ue〉 || ne<br />

videar sardus nunc superesse foro || IN OSORES || Brassica si quibus ingrata est Nasturcia<br />

rodant || Et grati his sunto Carduus atq〈ue〉 filix: || VDALRICI RVSTICI<br />

CONCIONATORIS || Nurtingen. Distichon || Grammaticen fuluo praedignam vendier<br />

auro〈-〉 || Exiguo poteris asse parare tibi.||.<br />

Kolophon & vj r : Ioannes Adelphus Medicinaru Licentiatus || lectori foelicitatem optat.|| ...|| pr¡ cor: si musaru〈m〉 fores &<br />

totius literatur¡ ianuam ingredi volueris: || quas tibi hoc elimato charactere Ioannes Prüß iunior excussit Argen||tin¡ Anno<br />

duodecimo: supra sesquimillesimu〈m〉, Daturus post hac alia || quibus abunde l¡ taberis. Vale nostri memor.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 7120. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4117, b. Das Exemplar<br />

enthält zahlreiche Marginalien verschiedener Hände. Auf <strong>der</strong> Titelseite befindet sich ein handschriftlicher<br />

Besitzereintrag: Joannis fla<strong>der</strong>ontis walde (?) k iulij (?).<br />

Enthält:


4* Straßburg, Matthias Schürer, 1512<br />

Grammatice institutiones || IOANNIS BRASSICANI TVBINGEN||SIS PAEDOTRIBE<br />

CVM QUAN||TITATIBVS BEBELIANIS || EXAMVSSIM ABSO||LVTISSIMIS.|| LIBER<br />

DE SE.|| Saepius optaui externas inuisere terras || Et iuuit patrios deseruisse focos || Ergo<br />

eme qui manibus me contrectaueris vsq〈ue〉 || ne videar sardus nunc superesse foro.|| IN<br />

OSORES.|| Brassica si quibus ingrata est, Nasturcia rodant; || Et grati his sunto Carduus<br />

atq〈ue〉 filix.|| VDALRICI RVSTICI CONCIONATORIS || Nurtingen. Distichon.||<br />

Grammaticen fuluo praedignam vendier auro || Exiguo poteris asse parare tibi.||.<br />

Kolophon [Aa vj ] r : Ex Aedibus Schurerianis Mense || Augusto. Anno. M.D.XII.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 7121. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4117, bd. Das Exemplar<br />

enthält Marginalien und Unterstreichungen.<br />

Enthält:<br />

5* Basel, Adam Petri (Petrus von Langendorf), 1514<br />

Grammati=||cae Institutiones Ioannis Brassicani Tü=||bingensis denuo accurate revisae.|| <br />

LIBER DE SE || Saepius optaui externas inuisere terras || Et iuuit patrios deseruisse focos.||<br />

Ergo eme qui manibus me co〈n〉trectaueris vsq〈ue〉 || Ne videar sardus nunc sup〈er〉esse foro<br />

|| IN OSERES.|| Brassica si quibus ingrata est, Nasturcia rodant || Et grati his sunto<br />

Carduus atq〈ue〉 filix.|| VDALRICI RVSTICI CON=||cionatoris Nurtingen. Distichon.||<br />

Gra〈m〉maticen fuluo praedignam vendier auro || Exiguo poteris asse parare tibi ||.<br />

Kolophon: Das Kolophon fehlt im <strong>Freiburg</strong>er Exemplar, laut VD 16: Industria & impensa ... Ad Pe=||tri de Langendorff<br />

calcograghiae gnari ex=||aratae, nuper ex p〈ro〉pria officina vrbis || Basileae. Anno legis gratiae Mil=||lesimo<br />

quingentesimo deci=||moquarto. Mensis v〈irgin〉o || Augusti, die quar||to ...||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 7124. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4117, bf. Das Exemplar<br />

enthält zahlreiche Marginalien und Unterstreichungen verschiedener Hände.<br />

Vgl. Benzing: Buchdrucker, S. 33 (Johannes Petri aus Langendorf, gest. 1511, Benzing: Buchdrucker, S. 31)<br />

Enthält:<br />

6* Tübingen, Thomas Anshelm, 1516<br />

Joannis Brassicani || Tubingensis Paedotribae Institu||tiones grammaticae elima||tissimae.||<br />

IN OSORES || Brassica si quibus ingrata est, nasturcia rodant, || Et grati his sunto Carduus<br />

atq〈ue〉 filix.|| ALEXANDER BRASSICANUS || Iunior || I nunc perge liber Sofiorum<br />

pumice levis || Et limae impatiens ulterioris abi || Si gratus cunctis nam te pia Brassica fudit<br />

|| Quae semper uiridis non peritura manet.|| Panegyrica epistola qua gymnasium<br />

Tu||bingense extollitur & commendatur.|| Tübingen ||.<br />

Kolophon [x viij ] v : Impressum Tubingae in aedibus || Thom Anshelmi Baden||sis. Mense Quintili.|| Anno. M.D.XVI.||.<br />

<strong>Drucke</strong>rmarke.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr.: B 7129. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 4117, bi. Das Exemplar<br />

enthält zahlreiche Marginalien und Unterstreichungen verschiedener Hände.<br />

Enthält:


XXXV. Gasparus Bruschius "Monasteriorum Germaniae centuria prima"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Ingolstadt, Alexan<strong>der</strong> und Samuel Weißenhorn, 1551<br />

MONASTERIORVM || Germaniae Praecipuorum ac ma=||xime illustrium: Centu=||ria<br />

Prima.|| In qua Origines, Annales ac celebriora cuiusq〈ue〉 || Monumenta, bona fide<br />

recensentur.|| Authore Gaspare Bruschio Egrano, Po ta Lau=||reato ac Comite Palatino.||...||<br />

Cum Gratia & Priuilegio Caesareae ac/ Regiae Rom. Maistatis.|| INGOLSTADII APVD<br />

ALEXAN.||drum & Samuelem Vueyssenhornios fratres || M.D.LI.||.<br />

Kolophon [?]: EXCVSVM INGOLSTADII AD DANUBIUM IN || Bauaris, Anno salutis per Christum reparatae 1551<br />

Mense Maio. Prae=||sidentibus Romanae Sedi, Iulio tertio: Romano Imperio, Ca=||rolo V. Ducatui Bauariae, Alberto<br />

Gulielmi F. Acade=||miae Ingolstadinae, Petro Canisio Sycam=||bro, sacrae paginae Doctore: Apud || Alexandrum &<br />

Samuelem || Vueissenhornios, A=||lexandri Senioris Filios.|| C.V.R.||.<br />

Benzing: Buchdrucker, S. 214.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. B 8785. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: ***.<br />

Enthält:<br />

2* Sulzbach, Abraham Lichtenthaler<br />

[X j ] r : Gasp. Bruschii || Chronologia Monasteri||orum Germa||niae illustrium || Sumptibus<br />

Georgii Scheureri Chalcographi. Norimbergae 1682 ||.<br />

Kolophon [X ij ] r : CHRONOLOGIA || MONASTERIORUM / GERMANIAE PRAECIPUORUM || AC MAXIME<br />

ILLUSTRIUM, || In qua || Origines, Annales ac celebriora cujusq〈ue〉 || Monumenta bonâ fide recensentur, || AUTHORE ||<br />

GASPHARE BRUSCHIO, Egrano, || Po¡ ta Laureato ac Comite Palatino; || Cui adiectus Index geminus, unus rerum, alter<br />

Locorum.|| ...||.SULZBACI, || Sumptibus GEORGI SCHEURERI Norimb.|| Typis ABRAHAMI LICHTENTHALERI.||<br />

Anno M.DC.LXXXII.||.<br />

Bibliographische Nachweise: ?. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: ***.<br />

Benzing: Buchdrucker, S. 459.<br />

Enthält:<br />

XXXVI. Coriolanus Cepio "Petri Mocenici gesta"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Basel, Robert Winter (Ruprecht W. d. J., Robert Chemerinus), 1544<br />

CORIOLANI CEPIO||NIS DALMATAE DE PETRI || Mocenici Imperatoris || Gestis Libri<br />

tres.|| ITEM CONRADI VVENGERI || Brixiensis De Bello inter Sigis=||mundum<br />

Archistrategum Au=||striae & Venetos Libellus.|| PRAETEREA MICHAELIS || Coccinij<br />

Tubingensis De Bel=||lis Italicis Liber unus.|| PER ROBERTUM VVINTER || BASILEAE,<br />

ANNO MDXLIIII.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon.


Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. C 1942. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: G 5187.<br />

Benzing: Buchdrucker, S. 37.<br />

Enthält:<br />

XXXVII. Dionysius Areopagita "De mystica theologia"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Augsburg, Johann Miller, 1519<br />

+ D. DIONYS II AREO||pagitae De mystica Theo||logia lib. I.|| [Sp.1] GRAECE || Ioan.<br />

Sarraceno || Ambrosio Camaldul.|| Marsilio Ficino || Cum vercellen〈-〉 extractione || [Sp. 2]<br />

Interpret.|| [Einsp.] Joan. Eckius Commentarios adiecit pro || THEOLOGIA NEGATIVA ||<br />

Ingoldstadij.|| και νοον αιγλΗεντα λιωες, και γνωσιν εοντωµι || Νυκτα ∆ι‘ αµβροσιΗν<br />

τΗ[ν] ου θεµις εξονοµΗνου.|| Ad Reuerendiss. dominu〈m〉 D. Christophorum ||<br />

Episcopum Augusten〈sis〉.|| Soli deo gloria.||.<br />

Kolophon [F viij ] r : LEONE PAPA ORBI CHRISTIANO || praesidente, Interregno Ro. Imp. excu=||sum est hoc opus<br />

August Vinde||licoru〈m〉, in officina Ioannis || Miller, Die XXV.|| Mens. Maij. An||no gratiae. M.D. XIX.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. D 1854. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: K 1284.<br />

Enthält:<br />

XXXVIII. Johannes Eckius "Chrysopassus"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Augsburg, Johann Miller, 1514<br />

A JOANNE MAIORIS ECKIO PROCANCELLARIO || AVRIPOLI ET CANONICO<br />

EISTETEN. LECTA EST || SVBTILIS ILLA PRAEDESTINATIONIS MATERIA ||<br />

VVILHELMO ILLVSTRIS. PRINCIPE BAIOARIAM || GVBERNANTE. ANNO<br />

GRATIAE G.D.XII.|| Aa- Bbiii v : Index.<br />

Kolophon Bb iii i r : AVGVSTAE VINDELICORVM EX OFFICINA MILLERA=||na Mense Nouembri Anno M D XIIII.<br />

Imperante C sare MAXI=||MILIANO Austrio P.F. Aug. P.P. Roman. Imperium Foelici||ter & cum speciosis triumphis<br />

gubernante. Deo gloria.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. E 305. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: N 5678. Das Exemplar enthält<br />

zahlreiche Marginalien und Unterstreichungen und zwei handschriftliche Besitzereinträge von je an<strong>der</strong>er Hand auf <strong>der</strong><br />

Umschlaginnenseite: 1. sum ex libris Johann: hitzors [?] Deus protector meus est 1569; 2. Ab eiusdem haeredibus emit<br />

anno domini 1583 [?: 1593] Martinus Merak [?]; auf dem Titelblatt: Coenobij S. Georgij Herlyn [?]: F. Georgius Abbas<br />

mixto [Schrift verschmiert].<br />

Enthält:


XXXIX. Johannes Eckius "Disputatio"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Augsburg, Johann Miller, 1517<br />

Disputatio Joan. Ec=||kij Theologi Viennae Panoniae ha=||bita cu〈m〉 epistola ad<br />

Reuerendis=||simum Episcopum Ei=||stettensem.|| Oratio Ioannis Eckij ad Illustriss.<br />

Baioari || principes Vuilhelmum Clodoueum || & Ariouistum nomine vniuer||sitatis<br />

Ingolstadien〈sis〉 || habita.|| Oratio iucunda & faceta Ioan. Eckij Triuij || qu rela aduersus<br />

bonarum artium || osores explicans.|| Rumpere liuor edax.||.<br />

Kolophon G v r : Augustae ex officina Millerana VI. Cal. Feb.|| An. grati¡ M.D.XVII. Diuo C¡ s. Maxi||mil. P. F. AVG.<br />

Austriaco, Imp.|| Rom: foeliciter gubernante.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. E 314. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: 4° Polem. 955.<br />

Enthält:<br />

XL. Johannes Eckius "Ad laudem"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 Ingolstadt, Peter und Georg Apian, 1527<br />

AD LAV||dem D.O.M. ac san||ctorum patru〈m〉 qui vitam monasticam co=||luerunt,<br />

Conclusiones 160.|| sub Eckio Ingolstadii || disputandae.|| 1527.|| De Votis.||.<br />

Kolophon:<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. E 257. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: Res I.rom.f.2.<br />

Benzing:Buchdrucker, S. 213<br />

Enthält:<br />

XLI. Helius Eobanus Hessus: De generibus ebriosorum et ebrietate vitanda<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 Mainz, Johann Schöffer, 1516<br />

De generib〈us〉 ebrio||sorum et ebrietate || vitanda.|| Qu stio facetiarum & vrbanitas plena,<br />

q〈uae〉 pulcherrimis || optimorum scriptorum flosculis referta, in conclusione || Quodlibeti<br />

Erphurdiensis. Anno christi. M.D.XV. Cir||ca autu〈m〉nale aequinoctiu〈m〉 scolastico more<br />

explicata.||<br />

Kolophon: (M.ccccc.xvi.||) [Mainz: Johann Schöffer]<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. E 1497. Exemplare: München BSB Sign.: 4ºL.eleg.m.25(48) / Wf<br />

92.4º Helmst.(12) (?) / Zürich ZB Z III M 777


Beitr.: Johannes Femel, Bartholomaeus Gotius, Euricius Cordus, Christoph Mancius, Bertram Dam, Konrad Celtis,<br />

Heinrich <strong>Bebel</strong><br />

Enthält:<br />

2 Nürnberg, Hieronymus Höltzel aus Traunstein, 1516<br />

De generibus Ebriosorum || et ebrietate vitanda.|| Questio facetiarum ... plena || in<br />

conclu=||sione Quodlibeti Erphurdiensis. Anno || Christi.M.D.XV. … || Scholastico || more<br />

explicata.||<br />

Kolophon:Jmpressum Nurnberge per Hieronymum Holczel || Anno d〈omi〉ni. Millesimo quinge〈n〉tesimo decimosexto ||<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. E 1498. Exemplare: München BSB 4°L.eleg.m.87n (unvollständig, laut VD 16)<br />

Beiträger: Johannes Femel, Bartholomaeus Gotius, Euricius Cordus, Christoph Mancinus, Bertram Dam, Konrad Celtis,<br />

Heinrich <strong>Bebel</strong><br />

Enthält:<br />

3 Worms, Gregor Hofman (Comian<strong>der</strong>), s. a.[um 1550]<br />

DE GENERIBVS || EBRIOSORVM, ET EBRIETA-||TE VITANDA, IOCVS<br />

QVODLIBETI || ERPHVRDIEN. LEPIDISSIMVS. || Cui accessere || DE Ebriorum<br />

affectionibus & moribus problemata. (Iodoco Willichio autore.||) || ITEM || De meretricum<br />

in suos amatores, (à … || Iacob Hartlieb Landonensi:||) et concubinarum in sacerdotes fide<br />

…|| (à … Pau=||lo Oleario Heydelbergen 〈si〉.||)<br />

Kolophon: IN VETERI || VANGIONVM || VORMATA || EXCUDEBAT GREGORIVS || COMIANDER.||<br />

Beiträger: Johannes Femel, Bartholomaeus Gotius, Euricius Cordus, Christoph Mancinus, Bertram Dam, Konrad Celtis,<br />

Heinrich <strong>Bebel</strong>, Antonio Urceo, Johannes Gallinarius, Johannes Speißer, Johannes Charistaeus, Crato aus Udenheim,<br />

Johannes Hilt, Filippo Beroaldo d. Ä., Hermann von dem Busch, Giovanni Battista Spagnulio, Samuel Karoch, Ludwig<br />

Hohenwang, Thomas More, Peter Boland.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 E 1500. Exemplare: München BSB 4°L.eleg.m.25 1 (49 / Zürich ZB Z 25.1397 4<br />

Eine Ausgabe<br />

Enthält:<br />

Benzing: Buchdrucker, S. 511-512.<br />

XLII. Flacius Illyricus "De corrupto ecclesiae statu"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Basel, Ludwig Lucius, 1557<br />

Varia doctoru〈m〉 || PPIORVMQVE VIRO=||rum, De corrupto Ecclesiae sta=||tu, Poemata, ||<br />

Ante nostram aetatem co〈n〉scripta: || ex quibus multa historica quoq〈ue〉 || utiliter, ac<br />

summa cum uo=||luptate cognosci || posunt.|| Cum praefatione MATHIAE || FLACII<br />

Illyrici.|| BASILEAE, PER LVDO=||uicum Lucium.||.


Kolophon[?]: BASILEAE, EX OFFICINA || Ludouici Lucij, Anno Christi M.D.LVII.|| Mense Martio.||.<br />

Bibliographische Nachweise: IA Nr.***. Benutztes Exemplar: HAB Wolfenbüttel, Sign.: 141.12 Poet.<br />

Enthält:<br />

XLIII. Ortwinus Gratius "Orationes quodlibeticae"<br />

1* Köln, Heinrich von Nuszien?, 1508<br />

Orationes quodli=||betice periucunde Ortwini Gratij Da||uentriensis Colonie bonas litteras<br />

docentis. Quarum || prima diuine philosophie preconia per multas partes || complectitur: et<br />

diuum Albertum (que〈m〉 vere magnu〈m〉 appella || mus) ceteris phi〈n〉s anteponit. Relique<br />

vero de septem libera||libus disciplinis 〈et〉 poetica. miro quoda〈m〉 artificio. adiunctis ||<br />

etia〈m〉 quibusdam facetijs in ordine subsequentur.||.<br />

Kolophon [H iv ] r : Imp〈re〉ssum est hoc opus egregiu〈m〉 Colonie per honestum ciuem || Henricum de Nuscia. Anno<br />

domini. M.CCCCC.viij.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. G 2927, als Beiträger aufgeführt: Walter Tangherius, Pietro Tommai, William<br />

Harris, Remachus Florenas. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: B 1290, f. Das Exemplar enthält Marginalien und<br />

Unterstreichungen.<br />

Enthält:<br />

XLIV. Jacobus Henrichmann "Grammatica"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

XLV Petrus Hispanus<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

Kolophon:<br />

Bibliographische Nachweise:<br />

Enthält:<br />

XLVI. Michael Coccinius "De rebus gestis in Italia"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Straßburg, Johann Grüninger, 1512<br />

Opuscülu〈m〉 Michaelis Coccinij Tübin||gensis: De rebus gestis in Italia: a mense Maio:<br />

anni vndecimi:|| dominice natiuitatis: Supra millesimu〈m〉 quingentesimu〈m〉 || vsq〈ue〉 ad


Kalendas Maij: Anni. xij. sequentis.|| In quo continentur.|| Legatio reuerendissimi Mathei<br />

lang Augustensis: episcopi Gurcensis: ad || Iulium pontificem maximu〈m〉. || Defectio<br />

Bononiensium ad Bentiuolos. || Fuga Ecclesiastici exercitus ante Bononiam. || Indictio<br />

concilij Pisani. || Noui f <strong>der</strong>is percussio inter Iulium pontificem: Ferdinandum regem<br />

Ar||ragoni : & Venetos. || Obsidio Bononi per Hispanos. || Occupatio Brixi per Venetos:<br />

& rursu〈m〉 eiusde〈m〉 expugnatio per Gallos. || Pugna illa atracissima ante Rauennam gesta.<br />

|| Item non incongrua digressio de Gallloru〈m〉 [sic] ingressu in Italiam: Et quid || Galli<br />

fedecim nunc annos in Italia gesserint || Descriptio Tubinge per eundem Coccinium.||<br />

Kolophon: kein Kolphon, laut VD 16: Straßburg, Johann Grüninger 1512.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. K 1679. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: G 5177, f.<br />

Enthält:<br />

XLVII. Lactantius Firmianus "Carmen de resurrectione"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 Leipzig, Wolfgang Stöckel (Wolffgangus Monacensis), 1511<br />

Lactancij Firmiani Carmen || de resurrectione dominica || Eiusdem Lactantij Firmiani ||<br />

Nenia exhortatoria verbis domini Crucifixi.|| Hexastichon <strong>Bebel</strong>ij in laude〈m〉 || Lactantij.||<br />

〈es folgt, siehe Nr.() Hic qui priscorum sectas〉 ||.<br />

Kolophon [a vj ] r : Impressum Liptzick per Baccalau=||reum Vuolfgangu〈m〉 monacensem. 1511.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. L 76/ IA Nr. Benutztes Exemplar: BSB, Sign.: P.lat 4° 758.<br />

N/ K führen einen Druck an: Lactantius Firmianus, Lucius Caelus: Divinarum institutionum 11. VII aliaque opera<br />

recogn. per Erasmum. Antwerpen, (Johannes Crinitus?) für Joannes Gymnicus, Dezember 1539. Der Druck enthält auch<br />

das Carmen de Resurrectione Dominica, aber wohl keinen Beitrag <strong>Bebel</strong>s (N/ K Bd. 1, S. 466-467, Nr. 1293, Ex.: Bibl.<br />

Wijlen Vict. dela Montagne, Antwerpen, <strong>Drucke</strong>r unsicher, vgl. N/K a.a.O.)<br />

Benzing: Buchdrucker, S. 277.<br />

Enthält:<br />

XLVIII. Jacobus Locher Philomusus "Poemata"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 Augsburg, Silvan Otmar (Silvanus Othmer), 1513<br />

IN HOC LIBELLO / JACOBI LOCHER || Philomusi Sueui Infrascripta poe=mata<br />

continentur: || Epiodion de morte Plutonis: & Demonu〈m〉: || Encomion paupertatis<br />

Heroicum: || Carmen de pace: cum noviis Epigra〈m〉matibus || & Elegidiis:|| Nuthesi tres<br />

moralia p〈rae〉cepta continentes.|| e Gr co phocylide / ad latinos elegos traduct : ||<br />

Philomusus hortatur libru〈m〉 ut Abbatem |〈 Caesariensem / fidissimu〈m〉 Patronu〈m〉<br />

Adeat: || 〈folgt Gedicht (12 V.): I liber ad fidam posita formidine patrem〉.<br />

Kolophon [e vj ] r : Silvanus Othmer impressit August¡ apud ¡ den || Diu¡ Ursul¡ ad lichum. Anno M.D XIII.||.


Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. L 2219. Benutztes Exemplar: BSB München, Sign.: 4° A.lat. 724.<br />

Benzing: Buchdrucker, S. 15.<br />

Enthält:<br />

XLIX. Antonius Mancinellus "Thesaurus"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 o. O., o. Dr.(Korrektor : Jod. Badio Ascensio), o. J.[Deventer, Jacobus de Breda]<br />

Viri 〈et〉 litterati 〈et〉 diserti An||tonii Mancinelli op〈us〉 perutile quod va=||rie<br />

construct〈i〉o〈n〉is Thesaurus inscri||bitur fere o〈mn〉em bene loque〈n〉||di r〈ati〉o〈n〉em paucis<br />

co〈m〉plec||te〈n〉s lucidissime.||. Es folgt das Gedicht Nr. (), 10 V.: Thesaurum nitidum<br />

claudit breuis iste libellus || Inferior Croesi quo satia esse patet || Eloquij qua〈n〉do variam<br />

tradat rationem || Ausonij. Solidis commodus ipse bonis || Ocyus hinc capiet. Sum certus.<br />

Clara Juuentus || Quo inuitia cunctis ante feratur homo || Non hic errores sectetur pasiphaeos<br />

|| Dedalee molis. Vera sed vsq〈ue〉 leget || Muneris auctori. Quod debet gratia rependat ||<br />

Expositum paruo comparet ere sibi || [Holzschnitt Jesus mit den zwei Emmaus-Jüngern (ein<br />

älterer und ein junger Bürger) beim Abendmahl (Lk. 24, 30, NAT Bd 1 zwolle V, fig. 21<br />

ohne „Impressum Swollis per me Petrum Os de Breda“, Murmellius, J.: Opusculum de<br />

discipulorum officiis, ca. 1505; vgl. Suppl. Pl. 3, Delft, Cornelis Henricz Lettersnij<strong>der</strong> IX,<br />

fig. 21, Sulpitius Verulanus, J., De moribus puerorum, ca. 1510]<br />

Kolophon: ohne Kolophon [Fol. 20 nicht vorh.]<br />

Bibliographische Nachweise: Nijhoff/ Kronenberg Bd. 1, S. 524, Nr. 1467. Benutztes Exemplar: Universitäts- und<br />

Stadtbibliothek Köln, Sign.: GB II a 237 c . Nijhoff/ Kronenberg zitieren den Titel abweichend: 〈et〉 disertis · An||tonij ...<br />

loque〈n〉=||di Holzschnitt <strong>der</strong> gleiche wie in Nijhoff/ Kronenberg Nr. 1185 (Jacobus Montanus Spirensis: Collectanea<br />

latine lucutionis, Jacobus de Breda, 20. Juli 1512) Nijhoff/ Kronenberg geben für das von ihnen angebene Exemplar:<br />

Keulen SB an: ‚letzte Blätter fehlen’ Zum <strong>Drucke</strong>r Jacobus de Breda geben N/ K an, er sei von ca. 1483 bis 1500 (in<br />

Deventer) tätig gewesen (ebd., S. XVII), Gruys/Wolf geben für denselben (Deventer) an, er habe von 1485-1519 gedruckt.<br />

Die bei N/ K in Klammern gesetzte Zuschreibung des <strong>Drucke</strong>s kann zum jetzigen Zeitpunkt wer<strong>der</strong> bestätigt noch<br />

verworfen werden.<br />

Nijhoff/ Kronenberg geben noch eine weitere Ausgabe des Thesaurus de varia constructione (Deventer, Richardus<br />

Pafraet, 15. Januar 1502) an (Bd. 1, S. 523-524, Nr. 1465, Bestandsnachweis: s’Gravenhage KB). Dieser Druck en thält<br />

jedoch, laut N7 K keinen <strong>Bebel</strong>-Beitrag. Gleiches gilt für den Thesaurus de latini sermonis varia constructione des<br />

Mancinellus (Deventer, Albertus Pafraet, November 1517, N/ K Bd. 1, S. 524, Nr. 1466).<br />

Enthält:<br />

Fol. 19 r (26 V.): Carmen henrici bebelij de Justinge〈n〉 ad iuue||nes vt tempore iuuentutis discant Inc.: [Initial-D,<br />

4zeilig, fehlt] 〈D〉Jsce bonas artes pueri suadente minerua Expl.: Atq〈ue〉 bis post tumulum gloria maior erit.<br />

Fol. 19 v (22 V.): Tria sunt que impediunt studium nostrum Epigramma || Hen. Be. Ad Ioanne〈m〉 kesler Hyslingesem<br />

sacerdotem.|| Inc.: [Initial-S, 3-zeilig, fehlt] 〈S〉Alue post nullos kesler venerande sodales|| Expl.: Emoriar. Nummi sit<br />

srocul omne nefas || TELOS. ||<br />

2 ohne Ort, ohne <strong>Drucke</strong>r, ohne Jahr [Deventer, Jacobus de Breda, 1499?]


Viri et litterati 〈et〉 diserti || Antonii Mancinelli op〈us〉 perutile quod varie con||struct〈i〉onis<br />

Thesaurus inscri||bitur fere o〈mn〉em bene || loque〈n〉di r〈ati〉o〈n〉em paucis co〈m〉plecte〈n〉s<br />

lucidissime.||. Es folgt das Gedicht Nr. (): Thesaurum nitidum claudit brevis iste libellus ||<br />

Jnferior Croesi quo satis esse patet || Eloquij qua〈n〉do variam tradat rationem || Ausonij.<br />

Solidis commodus ipse bonis || Ocyus hinc capiet. Sum certus. Clara Juuentus || Quo inuitis<br />

cunctis ante feratur homo || Non hic errores sectetur pasiphaeos || Dedalee molis. vera sed<br />

vsq〈ue〉 leger || Muneris auctori. Quod debet grata rependat || Expositum paruo comparet ere<br />

sibi ||<br />

Kolophon:<br />

Bibliographische Nachweise: Benutztes Exemplar: Rijksuniversiteit Gent, Sign.: Res 213. Handschriftlicher Vermerk auf<br />

<strong>der</strong> Innenseite des Buchdeckels: NB ce livre a été acheté à la mortuaire de M r . Bau<strong>der</strong>oyent [?] ancien professeur de<br />

Syntares au College Royal Theresien || le cataloge [sic] de les livres redege par lui meme [sic] content au N 1158<br />

l’annonce de ce livre … [ ?] || Ant: Marcellini [?] opus perutile quod varia constructionis thesaurus inscribitur 〈etc.〉 a la<br />

fin finitur thesaurus ab Ascandia recognitus et distributus … [ ?] Note ajoutie. bel exemplaire. ouvrage très rare imprime<br />

vers la fin du XVe siecle [sic]. Lèpitre dedicatoire erst datée de 1499 [in späterer Hand:] (Deventer Jac. De Breda) Woher<br />

diese Identifizierung rührt, muß zunächst offen bleiben. Nijhoff/ Kronenberg verzeichnen diesen Druck nicht. Zum<br />

(vermuteten) <strong>Drucke</strong>r vgl. die Angaben zu XLIX, 1.<br />

Enthält:<br />

L. Petrus Mosellanus (Schade) "Paedalogia"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 Deventer 1521<br />

PETRI MO=||sellani Protegensis, PAE=||DALOGIA, iam iterum || una cum scholijs in loco<br />

op=||positis, edita. adiectis insu=||||per DIALOGIS duob〈us〉 ||quorum alter relegendae ||<br />

praelectio〈n〉is ratione〈m〉 || complectitur, || alter de || de=||lectu Academiarum ha=||bendo,<br />

differit.||<br />

Kolophon: DAVENTRIAE ex of=||ficina calchotypa ALBER||TI pafradi. Anno d〈omi〉νi || M.CCCCC.XXI.||.<br />

Bibliographische Nachweise: ***. Benutztes Exemplar: SB Trier, Sign.: T 356 8°.<br />

Enthält:<br />

Antwerpen, Michael Hillen van Hoochstraten, Aug. 1519<br />

Paedalogia Petri || Mosellani Pro||tegensis in pve||rorvm vsvm || conscripta || Hieronymus, || Non sunt conte〈n〉ne〈n〉da<br />

quasi || parua, sine quibus ma-||gna co〈n〉stare non pnt || [Titel von Rand umgeben] [1v] Petrvs Mosellanvs Ioanni ||<br />

Poliandro, ... [2a, unten] Lipsiae ipsis ferijs Diui Mathaei Apostoli. Anno. M. || CCCCC. XVIII. || [14r, Zeile 31] <br />

Impressum Antuerpiae per me Michaele〈m〉 Hille-||nium Hoochstratanum in insignio Rapi, || Anno. M. D. XIX. me〈n〉sis<br />

Augusti. || [14v leer]<br />

Bibliographische Nachweise: N/K Bd. 1, S. 555, Nr. 1551 (Ex.: Besancon BV, Gent UB)


LI. Johannes Nauclerus "Chronica"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

Kolophon<br />

Bibliographische Nachweise:<br />

Enthält:<br />

LII. Johannes Nauclerus "De Simonia"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 o. O., o. J.<br />

Dieser Druck hat kein Titelblatt. Auf <strong>der</strong> ersten Seite befindet sich lediglich ein Gedicht<br />

<strong>Bebel</strong>s an den Leser:<br />

Tetrastichon H. <strong>Bebel</strong> || Ad lectores || siehe Nr. () Noscere si lector funesta simonis iniqui ||.<br />

Kolophon:<br />

Bibliographische Nachweise: HC11681. Benutztes Exemplar.: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: sowie BN Paris, Sign.: Rés E 2308:<br />

Auf dem Titelblatt des Pariser Exemplars befindet sich folgen<strong>der</strong> Vermerk: DE SYMONIA TRA||Ctatus Jo: Naucleri ||<br />

Cancellarij Tubingen:||.<br />

Enthält:<br />

LIII. Onsshusen "Tractatus trium quaestionum"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 Tübingen, o. Dr., 1500<br />

Tractatus || Triu〈m〉 q〈uae〉stionu〈m〉 extremi iudicis ad sacer=||dotes an videlicet. p〈er〉<br />

hostiu〈m〉 intrauerint || Canonice vixerint. Populu〈m〉 legittime || rexerint.|| De ieiunio<br />

quadragesimali et 〈con〉suetu=||dine qua in certo〈rum〉 principu〈m〉 curiis et a=||lio〈rum〉<br />

pat〈rum〉 familias domibus. tribus di||ebus p〈er〉 quadragesima〈m〉 datur bis cibo=||rum<br />

refectio || De concordia sacerdotum curato〈rum〉 || cum fratribus mendicantibus de<br />

audi||endis 〈con〉fessionibus 〈et〉c〈etera〉.||.<br />

Kolophon [h vii ] v : Ex famosa Tubing〈e〉n〈sis〉 vniuersi||tate Anno. 1500.||.<br />

Bibliographische Nachweise: Steiff Nr.12/Hain* 12011. Benutztes Exemplar: UB Tübingen, Sign.: Gb 373,4 o . Auf <strong>der</strong><br />

Innenseite des Buchdeckels befinden sich handschriftliche Einträge, <strong>der</strong> Text enthält Marginalien.<br />

Enthält:<br />

LIV. Pantaleon, Prosopographia


Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

Kolophon<br />

Bibliographische Nachweise:<br />

Enthält:<br />

LV. Guilelmus Peraldus "Sermones"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 [Tübingen, ?, 1499]<br />

Registrum Sermonu〈m〉 || Wilhelmi Pa||risiensis.||. Auf <strong>der</strong> Innenseite des Titelblattes<br />

befindet sich ein Gedicht Heinrich <strong>Bebel</strong>s (s. Nr.): Disertissime Vendeline patrum<br />

Kolophon: Da das Exemplar nur fragmentarisch als Film zur Verfügung steht, ist die Lagenzählung des Werkes nicht zu<br />

ermitteln. Ein Kolophon ist ebenfalls nicht verfügbar.<br />

Bibliographische Nachweise: Hain 8323 (Diese Signatur stimmt nicht): Tübingen 1499. Benutztes Exemplar:<br />

Rilksuniversiteit Gent, Sign. R 556.<br />

Enthält:<br />

LVI. Phocylides "Poema noutheticon"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Reutlingen, Michael Greif, 1509<br />

Poema Nutheticon phocylidis greci poete || christianissimi a Jacobo Locher phylomuso ad<br />

|| latinos elegos traductu〈m〉. In quo moru〈m〉 saluberri=||ma documenta comperies.||<br />

Darunter: Kreuzanbetungszene Epigramma philomusi ad lectorem.|| Es folgt ein Gedicht<br />

des *** (s. Nr. ): Aspicis o lector sculptas ex ere figuras: || Vmcta: quibus laudum postera<br />

fama patet. Und: Dij bene vortant〉 ||.<br />

Kolophon: Michael Greyff ciuis Reütlingensis || anno M.ccccc. nono ||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. P 2531. Benutztes Exemplar: Wilhelmsstift Tübingen, Sign.: an Gb 502.<br />

Enthält:<br />

LVI.b Poggio Bracciolini, Opera<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Straßburg, Johann Knobloch (d. Ä.), 1513


POGGII FLORENTINI ORATORIS || CLARISSIMI, AC SEDIS APO.|| SECRETARII<br />

OPERVM || Primae pars contenta || Historia disceptiva de AVARICIA.|| Historie disceptiue<br />

CONVIVALES tres.|| De NOBILITATE Liber disceptatorius.|| De humane conditionis<br />

MISERIA Libri duo.|| RVINARVM urbis ROMAE descriptio.|| ASINVS LVCIANI p(;)<br />

Poggiu e greco in latinu versus.|| Liber INVECTIVARVM contra Foelicem antipapam / ||<br />

Franciscum Philelphum / & Laurentium Vallam.|| Liber ORATIONVM variarum.||<br />

Secundae partis contenta.|| Liber EPISTOLARVM pluribus epistolis familiaribus || antea<br />

non pressis / ac lectu iocundissimis auctus.|| In quibus digniora notatu sunt haec.|| De laude<br />

RVRIS siue rei rusticae.|| Balnearum BADENSIVM prope Thuregu descriptio.||<br />

HIERONYMI heretici obitus & supplicij enarratio.|| De TRAIANI caesaris excellentia.||<br />

Phillipi Mariae Ducis Mediolanen. epistola ad Poggiu / & respo||siua eiusdem super<br />

laudibus FLORENTINORVM.|| In LASCIVE scribentes POETAS.|| Disceptatio pulchra<br />

super prestantia SCIPIONIS aphrica=||ni/ & C. IVLII caesaris.|| Qua Dialogus notabilis apte<br />

sequitur de INFOELICITA||TE PRINICPVM.|| Finem his omnibus FACETIARVM sales<br />

ponunt.|| Particulares praedictorum manuductiones studio=||sus lector querat post fine operu<br />

INDICE spe||ciali de super confecto quae prioribus addita sunt || quotatione sua clarius<br />

secernente.|| 1513 ||.<br />

Kolophon: 184 v (= H 4 v ): ARGENTINAE || Impensis prouidi IOANNIS || KNOBLOVCHI : Litterario prelo || IOANNIS<br />

SCHOT || pressum hoc opus || POGGII sub annu Dni || MDXIII. Kalen.|| Septembris ||.<br />

Bibliographische Nachweise: Ritter II, 1902. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: D 9090.<br />

Benzing: Buchdrucker, S. 438<br />

Enthält:<br />

2 Basel, Heinrich Petri, 1538<br />

POGGII FLOREN=||TINI ORATORIS ET PHILOSOPHI OPERA, COLLA=||TIONE<br />

EMENDATORVM EXEMPLARIVM || RECOGNITA, QVORVM ELENCHIVM ||<br />

VERSA HAEC PAGINA ENVMERABIT. || SVNT in his pleraq〈ue〉 supra modum utilia,<br />

cum ijs quibus eloquentia moresq〈ue〉 || curae sun, tum ijs qui in abdito positas scrutantur<br />

rerum causas, || siue dictionis eloquentiam, siue liberioris spiritus, li=||beraliores sales &<br />

iocos, siue plumarum || rerum scientiam respicias. [darunter: Emblem/ <strong>Drucke</strong>rmarke]<br />

BASILEAE APVD HENRI=||CVM PETRVM.<br />

Kolophon S. 491 [Ss 6] r : BASILEA EX AEDIBVS HENRICI PE=||TRI MENSE AVGVSTO. || ANNO M. D. XXXVIII.<br />

S. 492 [Ss 6] v : Emblem/<strong>Drucke</strong>rzeichen wie auf Titelblatt<br />

Bibliographische Nachweise: //// Benutztes Exemplar: als fotographischer Abdruck in: Poggius Bracciolini: Opera<br />

Omnia, Bd. 1: Scripta in editione Basilensi anno MDXXXVIII collata, Vorwort von Riccardo Fubini (= ‚Monumenta<br />

Politica et Philosophica Rariora’ ex optimis editionibus phototypice expressa, Ser. 2, Nr. 4), Turin 1964.<br />

Enthält:<br />

LVII. Johannes Reuchlinus "Clarorum virorum epistolae"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

Tübingen, 1514<br />

CLARORVM VIRORVM EPISTOLAE || latinae graecae & hebraicae uariis temporibus<br />

missae || ad Ioannem Reuchlin Phorcensem || LL. doctorem. ||.


Beitr.: Johannes Hiltebrant, 51 Bl., 4o<br />

Kolophon<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 R 1241, Ex.: Wittenberg, Sign.: Kn A 1/20<br />

Enthält:<br />

LVIII. Johannes Reuchlinus "Illustrium virorum epistolae"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Straßburg, Bernhard Jobin, o. J.<br />

REusner, Icones<br />

ICONES || sive || IMAGINES VIRO=||RVM LITERIS ILLV=||STRIVM, || QVORVM FIDE<br />

ET DO=||CTRINA RELIGIONIS ET BONARVM || literarum studia, nostra〈m〉<br />

patrumq〈ue〉 memori〈m〉, || in Germania〈m〉 praesertim, in integrum || sunt restituta.||<br />

ADDITIS EORVNDEN ELOGIIS || diversorum auctorum.|| Ex secunda recognitione ||<br />

NICOLAI REVSNERI IC.|| (längs) SAPIENTIA CONSTANS || CVRANTE<br />

BERNHARDO IOBINO.|| Privilegio Caesareo.|| ARGENTORATI CIC IC XC.||.<br />

Kolophon<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr.*** / IA Nr. ***. Benutztes Exemplar: HAB Wolfenbüttel, Sign.: ***<br />

Benzing: Buchdrucker, S. 449: Bernhard Jobin 1570-1594 (gest. nach <strong>der</strong> Herbstmesse 1493), Erben bis 1604<br />

Enthält:<br />

LIX. Marcus Anronius Sabellicus (Coccius) "Carmina de beata virgine Maria"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1 Deventer, Albert Pafraet, 1520<br />

MArci Antonii Sabeli=||ci carmina elegantissima de beata virgi=||ne Maria cum<br />

c〈om〉mentario Hermanni.|| Torrentini.||. [Holzschnitt]<br />

E i<br />

v<br />

[unten]: Elegi pulcherrim de domina nostra foelici=||ter desinu〈n〉t. Anno salutis<br />

nostr vicesi=||mo supra sequimillesimum.|| Dauentri ex dibus Alberti Pafradi.||. [Eiir]<br />

Fratris Baptiste Man=||tuani Carmelit ac Theologi ad be=||atam virginem Votum.||<br />

Kolophon<br />

Bibliographische Nachweise: Nijhoff/ Kronenberg, Bd. 1, S. 659, Nr. 1842 (nachgewiesenes Exemplar: s’Gravenhaage<br />

KB). Benutztes Exemplar: SB Trier, Sign.: F 3408 8°. Initial-M des Titelblattes ein Holzschnitt. Für Holzschnitt auf Titel<br />

vgl. Nijhoff: L’art ... Für ihr Exemplar vermerken N/ K, das letzte Blatt des <strong>Drucke</strong>s feh le.


Nijhoff/ Kronenberg verzeichnen noch einen weiteren Druck <strong>der</strong> Carmina des Sabellicus (Zwolle, Peter Os van Breda<br />

o<strong>der</strong> Thieman Petersz Os van Breda, 1510, N/K Bd. 1, S. 659, Nr. 1841), offenbar ohne einen Beitrag <strong>Bebel</strong>s.<br />

Enthält:<br />

Fol. Eiii v: Henricus <strong>Bebel</strong>ius iustingensis. Ad iuue〈n〉tutes? || vt discat tempore iuuente et floride etatis || […] Finis<br />

LX. Schard<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

Kolophon<br />

Bibliographische Nachweise:<br />

Enthält:<br />

LXI. Conradus Summenhart "De contractibus "<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

„Septipertitum“<br />

Kolophon<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. S 10196. Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: N 9912, ah.<br />

Enthält:<br />

LXII. Terenz<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

Kolophon<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. T 361.<br />

Enthält:<br />

LXIII. Jacobus Wimpfelingus "Epistola excusatoria"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

Kolophon<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. W 3380.<br />

Enthält:<br />

LXIV. Jacobus Wimpfelingus "De integritate"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:


Kolophon<br />

Bibliographische Nachweise:<br />

Enthält:<br />

1.3. <strong>Bebel</strong> als Herausgeber<br />

LXV. Laurentius Corvinus "Cosmographia"<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Basel, Nikolaus Kessler, 1496<br />

COSMOGRAPHIA DANS MANVDVCTIONEM || in tabulas ptholomei: ostendens omnes<br />

regiones terrae habi=||tabiles: diuersa hominu〈m〉 genera: diuersis moribus & conditio ||<br />

nibus viuentes: annumera〈n〉s diuersa a〈n〉i〈m〉alia in diuersis prouin=||cijs: insulas: maria:<br />

flumina: & mo〈n〉tes: & plurima scitu dignis||sima: vna cu〈m〉 no〈n〉nullis epigramatibus &<br />

carminibus.||.<br />

Kolophon: ohne Kolophon; <strong>Drucke</strong>r: Kessler (Basel).<br />

Bibliographische Nachweise: Aus dem Besitz von Conrad Celtis / Hain Nr. 2723 / Hain-Copinger Nr. 5778 / GW 7799.<br />

Benutztes Exemplar: JB Kraków, Sign.: Inc. 2706 II; weitere Exemplare: UB Wien, Sign.: I 138.054 E.S. Das Krakauer<br />

Exemplar enthält Marginalien und Unterstreichungen und einen handschriftliche Besitzereintrag auf <strong>der</strong> Titelseite:<br />

Laurentij Corvini ....... editio; Mathes 422.<br />

Benzing: Buchdrucker, S. 31<br />

LXVI. Martinus Plantsch „De sagis maleficis“<br />

Für die Werkbeschreibungen benutztes Exemplar:<br />

1* Pforzheim, Thomas Anshelm, 1507<br />

Opusculum de sagis ma||leficis Martini Plantsch concio||natoris Tubingensis.||.<br />

Kolophon [g v ] v : Phorce in aedibus Thom Anshelmi impe〈n〉sisq〈ue〉 || Sigismundi Stir ciuis Heilprunnensis Anno ||<br />

septimo supra. M. &. D. post christi natalem || mense Ianuario.||.<br />

Bibliographische Nachweise: VD 16 Nr. P 3201 / Steiff Anhang Nr. 16 / Alberts Nr. 40 / Inkunabelkatalog UB Graz.<br />

Benutztes Exemplar: UB <strong>Freiburg</strong>, Sign.: F 1057 / weiteres Exemplar: UB Graz, Sign.: I 8686e (Das Exemplar befindet<br />

sich unter den 8 Beibindungen eines Sammelbandes, Ink. I 8685, I 8686, I 8686a - I 8686e)<br />

1.4. Handschriften


Bischöfliches Ordinariatsarchiv Augsburg<br />

Kopie im Ordner<br />

() 81<br />

3 Bde. Korrespondenz und an<strong>der</strong>e Texte von Veit Bild<br />

Zeitgenössische Abschrift<br />

Beschreibung: Kristeller, Bd. 3, S. 459f.<br />

B. Kraft, Die Handschriften <strong>der</strong> bischöflichen Ordinariatsbibliothek in Augsburg, Augsburg 1934,<br />

S. 93.<br />

P. Braun, Notitia historico-literaria de codicibus manuscriptis in Bibliotheca Liberi ac Imperialis<br />

Monasterii Ordinis S. Benedicti ad SS. Udalricum et Afram Augustae extantibus, 6 Bde.,<br />

Augsburg 1791 - 1796, Bd. 4, S. 81 - 91.<br />

Beschreibung mit Regesten zu vielen Briefen und <strong>der</strong> Edition ausgewählter Briefe: A. Schrö<strong>der</strong>,<br />

Der Humanist Veit Bild, Mönch bei St. Ulrich, in: Zeitschrift des historischen Vereins für<br />

Schwaben 20 (1892), S. 173 - 227.<br />

Augsburg, Staats- und Stadtbibliothek<br />

Mk, Kopie im Ordner<br />

() 2° Cod. adl. 2.<br />

H. <strong>Bebel</strong>, Confraternitas septem dolorum Mariae<br />

ca. 1520<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. 3, S. 453a.<br />

Film Nr. 28<br />

() 4° Cod. 149<br />

H. <strong>Bebel</strong>, De ducibus Suevorum, Laus ducum Sueviae<br />

Notatahandschrift des Leonhard Wagner, 1501 - 1519.<br />

Abschrift <strong>der</strong> Lorcher Hs. 1489.<br />

Beschreibung: K. Graf, Gmuen<strong>der</strong> Chroniken im 16. Jhd., 1984, S. 104, Anm. 5.<br />

Basel, Öffentliche Bibliothek <strong>der</strong> Universität Basel<br />

Deutsche Staatsbibliothek Berlin<br />

Kopie im Ordner<br />

() Bibl. Diez. fol.438<br />

Heinrich <strong>Bebel</strong> Disce bonas artes auf dem Vorsatzblatt (recto) des <strong>Drucke</strong>s: Publius Ovidius<br />

Naso, Metamorphoses, Lyon 1519<br />

Zeitgenössische Abschrift<br />

Beschreibung: Die europäischen Handschriften <strong>der</strong> Bibliothek Diez, bearb. v. U. Winter, 2 Teile,<br />

2. Teil: Die libri impressi cum notis manuscriptis <strong>der</strong> Bibliotheca Dieziana, Leipzig 1986 (=Die<br />

Handschriften Verzeichnisse <strong>der</strong> Deutschen Staatsbibliothek, NF 1. Bd.), S. 6.<br />

Kopie im Ordner<br />

() Rose II, 3, Nr. 994: Lat. fol. 39<br />

Dichterisches Sammelbuch eines Studenten (aus gedruckten Büchern <strong>der</strong> Zeit)<br />

Erste Hälfte des 16. Jahrhun<strong>der</strong>ts


Beschreibung: V. Rose, F. Schillmann, Verzeichnis <strong>der</strong> lateinischen Handschriften <strong>der</strong><br />

Königlichen Bibliothek zu Berlin, 2 Bde. (3 Teile), 1901 - 1905, 3. Bd. 1919 (=Die<br />

Handschriftenverzeichnisse <strong>der</strong> königlichen Bibliothek zu Berlin, 13. Bd.), Bd. 2, 3, S. 1277f, Nr.<br />

994. Das Gedicht <strong>Bebel</strong>s ist, wie die an<strong>der</strong>en Texte auch, mit zahlreichen Interlinear- und<br />

Randglossen versehen.<br />

P. O. Kristeller, Bd. 3, S. 472b.<br />

() Lat. qu. 163<br />

Sammlung von humanistischen Briefen, Reden und an<strong>der</strong>en Texten; Autoren u. a. aus<br />

Deutschland, Frankreich, Italien und England.<br />

16. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. 3, S. 486a.<br />

() Lat. fol.335<br />

Sammlung verschiedenster humanistischer Texte; Autoren vornehmlich aus Deutschland<br />

Inhaltsverzeichnis datiert 1502<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. 3, S. 481b.<br />

Edition: Apologia poetarum: die Schwenter-Handschrift Ms. Lat. Fol. 335 <strong>der</strong> Staatsbibliothek<br />

Preußischer Kulturbesitz zu Berlin mit den Illustrationen Peter Vischers des Jüngeren, eingel. U.<br />

komm. Von Franz Josef Worstbrock und Fedja Anzelewsky, 2 Bde., Bd. 1: Faksimile, Bd. 2:<br />

Text, Wiesbaden 1987<br />

Hessische Landes- und Hochschulbibliothek Darmstadt<br />

() 2533<br />

Sammlung von Inschriften, Gedichten (Epitaphien) u.a. aus dem Besitz von und teilweise in <strong>der</strong><br />

Handschrift von Petrus Jacobi Arlunensis<br />

1496-1520(?###)<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. III, S. 515f.<br />

Ph.A. F. Walther, Neue Beiträge zur näheren Kenntnis <strong>der</strong> großherzoglichen Hofbibliothek zu<br />

Darmstadt, 1871, S. 96f, Nr. 15.<br />

Knaus, S. 51f.<br />

A. Schmidt, Zur Geschichte rheinischer Handschriften, in: Westdeutsche Zeitschrift 24 (1905), S.<br />

/// -///, S. 92-100.<br />

J.-P. Waltzing, Un humaniste arlonais. Petrus Jacobi Arlunensis (1459-1509), in: Mélanges<br />

Godefroid Kurth. Receuil de Mémoires, Bd. 2: Mélanges d' histoire littéraire, de philologie et<br />

d' archéologie, (=Bibliothèque de la faculté de philosophie et lettres de l' université de Liège, Série<br />

Grand. Fascicule II), Liège/Paris 1908, S. 209-232.<br />

Athenaeum Bibliothek Deventer<br />

() Ms 91<br />

Sammlung von Korrespondenz (366 Briefe und Teile von Gedichten) des Erasmus von<br />

Rotterdam<br />

Abschrift durch Schüler des Erasmus<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. 4, S. 340.<br />

P. S. Allen, Appendix VIII. The Deventer Letter-Book, in: <strong>der</strong>s. (Hg.) Opus Epistolarum Des.<br />

Erasmi Roterodami, Bd. 1, Oxford 1906, S. 603-609.<br />

Universitätsbibliothek Erlangen - Nürnberg<br />

() 742<br />

Kollectaneen, angebunden an einen Druck (Michael Beuther, Franci Fastorum libri duo, Basel o.<br />

J.)<br />

17. Jahrhun<strong>der</strong>t


Beschreibung: Katalog <strong>der</strong> Handschriften <strong>der</strong> Universitätsbibliothek Erlangen. Neubearbeitung,<br />

II. Bd.: Die lateinischen Papierhandschriften, bearb. v. H. Fischer, Erlangen 1936.<br />

Die jüngeren Handschriften <strong>der</strong> Erlanger Universitätsbibliothek. Anlässlich <strong>der</strong> Einweihung des<br />

neuen Bibliotheksgebäudes verzeichnet (v. E. Steinmeyer), Erlangen 1915, S. 174f., Nr. 2124.<br />

Universitätsbibliothek <strong>Freiburg</strong><br />

() Hs. 89b<br />

Poenitentiarius (8 Blätter), als Schreiber Bewindensis patria henricus genannt<br />

um 1492-1496<br />

Beschreibung: Die Handschriften <strong>der</strong> Universitätsbibliothek und an<strong>der</strong>er öffentlicher<br />

Sammlungen in <strong>Freiburg</strong> i. B. und Umgebung, Teil 1: Die lateinischen mittelalterlichen<br />

Handschriften <strong>der</strong> Universitätsbibliothek <strong>Freiburg</strong> (=Kataloge <strong>der</strong> Universitätsbibliothek <strong>Freiburg</strong><br />

i. B., Bd. I), Wiesbaden 1980, S. 72.<br />

Ergänzend: Dieter Mertens, <strong>Bebel</strong>ius, S. 173, mit Abb. <strong>der</strong> Seiten 1r und 7r vor S. 169.<br />

() Hs. 679<br />

Sammelhandschrift (19 Blätter)<br />

1507<br />

Beschreibung: Die Handschriften <strong>der</strong> Universitätsbibliothek und an<strong>der</strong>er öffentlicher<br />

Sammlungen in <strong>Freiburg</strong> i. B. und Umgebung, Teil 3: Die lateinischen mittelalterlichen<br />

Handschriften <strong>der</strong> Universitätsbibliothek <strong>Freiburg</strong> (=Kataloge <strong>der</strong> Universitätsbibliothek <strong>Freiburg</strong><br />

i. B., Bd. I), Wiesbaden 1980, S. 167f.<br />

P. O. Kristeller, Bd. 3, S. 533b.<br />

Nie<strong>der</strong>sächsische Staats- und Universitätsbibliothek Göttingen<br />

Film Nr. 8, Kopie in Ordner<br />

() Luneb. 1<br />

Sammlung von vielen, meist poetischen Stücken (292 Blätter), z. T. Druckabschriften. Das<br />

Gedicht <strong>Bebel</strong>s ist mit Interlinearglossen versehen.<br />

um 1500<br />

Beschreibung: Verzeichnis <strong>der</strong> Handschriften im Preussischen Staate, I: Hannover, 2: Göttingen,<br />

2: Universitätsbibliothek, Berlin 1893, S. 491-493.<br />

Film Nr. 8, Kopie in Ordner<br />

() Hist. nat. 51d<br />

8 Stücke, <strong>Drucke</strong> und 177 beschriebene Blätter mit Texten zu Naturbeobachtung, Krankheiten<br />

und Pflanzen etc.<br />

16. Jahrhun<strong>der</strong>t. Das 8. Stück, das <strong>Bebel</strong> betrifft, zählt XV und 149 gezählte Blätter, auf Blatt I<br />

neben Fe<strong>der</strong>proben eine Datierung mit Altersangabe des Schreibers Anton Räber, <strong>der</strong> sich 1554<br />

65jährig nennt. Darauf folgt: Es ist mir nie in sin xin daz disz zamen gläsen matery solte<br />

yngebunden werden in solicher form und gestalt, das imsz <strong>der</strong> hirt vergelt <strong>der</strong>sz veh an galgen<br />

treybt.<br />

Beschreibung: Verzeichnis <strong>der</strong> Handschriften im Preussischen Staate, I: Hannover, 2: Göttingen,<br />

3: Nachträge zu Bd. 2, Berlin ####, S. 544.<br />

Staats- und Universitätsbibliothek Hamburg<br />

() Cod. philol. 128 (Quarto)<br />

Humanistische Sammelhandschrift (457 S.)<br />

16. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. 3, S. 562b.<br />

Uffenbach, 1747, S. 215-217.###


() Sup.ep.4,49<br />

Universitätsbibliothek Heidelberg<br />

() Heid. 1257<br />

Sammlung humanistischer Briefe<br />

Abschrift von Karl Hartfel<strong>der</strong><br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. 3, S. 574a.<br />

Badische Landesbibliothek Karlsruhe<br />

Film Nr. 2<br />

() St. Peter pap. 24<br />

Oberdeutsche humanistische Sammelhandschrift<br />

2. Hälfte 15. Jahrhun<strong>der</strong>t / Anfang 16. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Prov.: Vermutlich Anschaffung von Abt Philipp Jakob Steyrer (1749-1795), ohne daß das<br />

Ankaufsjahr nachgewiesen ist. Jedenfalls wohl nicht in St. Peter entstanden. 1806 nach Karlsruhe<br />

gekommen. (Ettlinger: Geschichte, S. 638-639)<br />

Beschreibung: Kristeller; Bd. 3, S. 580b- 581a.<br />

Die Handschriften <strong>der</strong> Großherzoglichen Badischen Hof- und Landesbibliothek Karlsruhe, Bd. X,<br />

S. 40f.<br />

Ettlinger: Geschichte, S. 640 (hier ‚16. Jh.’).<br />

A. Sottili, I Codici del Petrarca nella Germanica occidentale, in: IMU 11 (1968), S. ////-S. ////, Nr.<br />

51, S. 387-388.<br />

The British Library<br />

Film Nr. 17<br />

() 18383<br />

Abschriften aus <strong>der</strong> Ars Versificandi Heinrich <strong>Bebel</strong>s<br />

1513<br />

Beschreibung: Catalogue of Additions to the Manuscripts in the British Museum in the Years<br />

1848-1853, London 1868, S. 106.<br />

P. O. Kristeller, Bd. 4, S. 74b.<br />

The Wellcome Institute for History of Medicine, London,<br />

Film Nr. 13<br />

() 125<br />

Abschrift aus <strong>der</strong> Historia horarum canonicarum Heinrich <strong>Bebel</strong>s<br />

1516<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. 4, S. 223a.<br />

S. A. J. Moorat, Catalogue of Western Manuscripts on Medicine and Science in the Wellcome<br />

Institute Library, Bd. I: Manuscripts written before 1650, London 1962, S. 86f.<br />

Ratsbücherei Lüneburg<br />

Film Nr. 22<br />

() Ms. Miscell. D 2° 12<br />

Sammelhandschrift (381 Blätter), zu Studienzwecken erstellt<br />

1508/09<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. 3, S. 602a.


M. Wierschin, Handschriften <strong>der</strong> Ratsbücherei Lüneburg. Miscellanea und Historica, Wiesbaden<br />

1969, S. 27-29.<br />

The John Rylands University Library, University of Manchester<br />

Film Nr. 6<br />

() 47 h 10<br />

Auf dem Rückeneinband eines <strong>Drucke</strong>s von Aelius Antonius Nebrissensis, Grammatica latina,<br />

Lyon 1510 und Horaz, Satiren notierte Epitaphien von Heinrich <strong>Bebel</strong> auf Johannes Brassican.<br />

16. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. 4, S. 242b.<br />

Ch. W. E. Leigh, Catalogue of the Christie Collection, Manchester 1915, S. 461.<br />

Universitätsbibliothek Marburg<br />

() 80<br />

Humanistische Sammelhandschrift (129 Blätter), Autoren vornehmlich aus Frankreich, Italien<br />

und Deutschland.<br />

1514<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. 3, S. 609b - 610a.<br />

Kopie im Ordner<br />

() 89<br />

Sammlung von Gedichten (127 Blätter)<br />

1587/1590<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. 3, S. 610a.<br />

Der Anteil <strong>Bebel</strong>s besteht in <strong>der</strong> Abschrift eines Gedichts auf Fol. 12r: Ex facetijs <strong>Bebel</strong>ij<br />

Siehe: Pascua ceu pecori sunt hac gratissima longe<br />

6 V.- Nur dort überliefert, in keinem Druck enthalten, Zuweisung an <strong>Bebel</strong> deshalb nur über die<br />

Überschrift und fraglich.<br />

Bayerische Staatsbibliothek, München<br />

Film Nr. 7, Kopie im Ordner<br />

() Clm (Cod. lat. Monac.) 4007:<br />

Ausschließlich bestehend aus Korrespondenz und Epigrammen von Michael Hummelberg (174<br />

Blätter)<br />

Zeitgenössische Abschrift<br />

Beschreibung: Catalogus monacensis, Bd. 1,2, S. 157.<br />

Kristeller, Iter Italicum, Bd. 3, S. 617f.<br />

<strong>Bebel</strong> betreffende Teile <strong>der</strong> Handschrift teilweise ediert in:<br />

Veit Lotter Historia vitae atque meritorum Conradi Peutingeri etc. Augustae Vindelicorum<br />

1783?<br />

Horawitz, Reformation: Nr. I, S. 102-103 (Johannes Alexan<strong>der</strong> Brassican an Michael<br />

Hummelberg, 4. März 1518, fol. 96?), Erwähnung <strong>Bebel</strong>s S. 103; ebd.: Joannes Alexan<strong>der</strong><br />

Brassican an Michael Hummelberg, 3. Juli 1518, fol. 101), Erwähnung <strong>Bebel</strong>s S. 108, Epitaph für<br />

den verstorbenen <strong>Bebel</strong> S. 110<br />

Horawitz, Humanismus: Nr. III, S. 230-231 (Heinrich <strong>Bebel</strong> an Michael Hummelberg, 27. August<br />

1511, fol. 24); ebd.: Nr. IV, S. 231-233 (Michael Hummelberg an Heinrich <strong>Bebel</strong>, 24. September<br />

1512, fol. 24f.); ebd.: Nr. VII., S. 235-237 (Michael Hummelberg an Thomas Anshelm, 11.<br />

November 1512, fol. 27ff.), Erwähnung einer Auseinan<strong>der</strong>setzung zwischen <strong>Bebel</strong> und Georg<br />

Simler; Nr. VIII, S. 237-238 (Thomas Anshelm an Michael Hummelberg, fol. 28), wie vorige Nr.;<br />

ebd.: Nr. IX, S. 238-239 (Heinrich <strong>Bebel</strong> an Michael Hummelberg, 23. Januar 1513, fol. 29f.);<br />

ebd.: Nr. XII, S. 245 (Heinrich <strong>Bebel</strong> an Michael und Gabriel Hummelberg, 27. Mai 1513, fol.


37 v ); ebd.: Nr. XIII, S. 245-246 (Michael Hummelberg an Heinrich <strong>Bebel</strong>, 30. Mai 1513, fol. 38);<br />

ebd.: Nr. XVI, S. 249 (Michael Hummelberg an Heinrich <strong>Bebel</strong>, 9. August 1513, fol. 39); ebd.:<br />

Nr. XIX, S. 251 (Michael Hummelberg an Heinrich <strong>Bebel</strong>, 12. September 1513, fol. 41); ebd.:<br />

Nr. XX, S. 252-253 (Heinrich <strong>Bebel</strong> an Michael Hummelberg, 22. September 1513 [sic!], fol.<br />

43); ebd.: Nr. XXII, S. 255-257 (Michael Hummelberg an Heinrich <strong>Bebel</strong>, 7. Oktober 1513, fol.<br />

43); ebd.: Nr. XXIX, S. 262 (Heinrich <strong>Bebel</strong> an Michael Hummelberg, 19. April 1514, fol. 58);<br />

ebd.: Nr. XXXIII, S. 266-267 (Michael Hummelberg an Heinrich <strong>Bebel</strong>, 25. Februar 1515, fol.<br />

68 v. ); ebd.: Nr. XLI, S. 277-278 (Michael Hummelberg an Heinrich <strong>Bebel</strong>, 13. November 1517,<br />

fol. 94)<br />

Horawitz, Reuchlin<br />

Horawitz, Hummelberger: Nr. VI, S. 130-132 (Michael Hummelberg an Heinrich <strong>Bebel</strong>, 10.<br />

März 1515, fol. 69), Regest S. 120; ebd.: Nr. VIII, S. 133-135 (Michael Hummelberg an Heinrich<br />

<strong>Bebel</strong>, 17. August 1515, fol. 72), Regest S. 120 /<br />

Film Nr. 5, Kopie im Ordner<br />

() Clm 11962<br />

Humanistische Sammelhandschrift (177 Blätter, mit Sprichwörtern) aus Polling<br />

1613<br />

Beschreibung: Catalogus monacensis, Bd. II, Teil II (=Bd. IV, Teil II), München 1876, Nr. 497.<br />

Der Anteil an Texten <strong>Bebel</strong>s besteht aus Ausschnitten aus den Proverbia Germanica (auf Fol. 99r<br />

- 102v). Folgende Sprichwörter, hier vertreten durch die von Suringar vergebenen Nummern, sind<br />

dort abgeschrieben (in <strong>der</strong> Reihenfolge ihres Auftretens, vermerkt werden die Varianten zum von<br />

Suringar edierten Text): 3, 13 (1. Halbsatz), 16, 27, 28, 45, 46, 51, 54, 58, 59, 61, 62, 63, 64, 68,<br />

69, 70, 72, 76, 78, 79, 81 (nur Ovidzitat), 82 (Anfang), 84, 95 (Anfang), 103, 108, 113, 115<br />

(Senecazitat), 117 (ohne Menan<strong>der</strong>zitat), 126 (ohne Terenzzitat), 127, 130 (ohne Schluß), 131<br />

(ohne Menan<strong>der</strong> und Schluß), 134 (ohne Menan<strong>der</strong> und Schluß), 135, 139, 141 (ohne Menan<strong>der</strong><br />

und Schluß), 145, 147 (1. Satz), 156, 158, 161, 162, 163 (1. Satz), 166, 167, 170, 171, 176, 177,<br />

179, 180, 181, 183, 185, 186 (1. Satz), 190 (nur die lateinische Fassung des Homerzitats), 198<br />

(Anfang), 204, 205, 207, 209, 211, 215, 216, 217, 221 (1. Satz), 222 (ohne Schlußsatz), 408, 430,<br />

431, 436, 437, 438, 439 (ohne ersten Satz), 440, 445, 448, 452, 460, 462 (1. Satz), 465 (1. Satz),<br />

469 (1. satz), 470 (nur letzter Satz), 473 (1. Satz), 478, 489, 498, 524, 525, 531, 533, 540 (1.<br />

Satz), 548 (1. Satz), 323, 324, 327, 328, 333, 343, 344, 353, 359. 361, 363, 365 (1. Satz), 366 (1.<br />

Satz), 367 verbunden mit 368, 370., 373, 374 (1. Satz, 380 (Auszug), 382, 389, 390 (1. Satz),<br />

392, 393 (1. Satz), 418, 225, 226, 230, 231 (1. Satz), 232, 236 (1. Satz), 239, 241 (1. Teil), 248,<br />

249, 250, 252 (Schluß), 256 (Schluß), 257, 261 (1. Satz), 262 (1. Satz), 264 1. Satz), 265 (ohne<br />

Menan<strong>der</strong>), 266, 268, 275 (1. Satz), 278 (1. Satz), 281 (letzter Satz), 284, 287, 289, 291, 292 (1.<br />

Satz), 295, 298, 299, 310, 308, 311, 312, 315, 317 (Anfang und Schluß), 318.<br />

Film Nr. 25, Kopie im Ordner<br />

() Clm 19880<br />

Humanistische Sammelhandschrift (63 Blätter) aus Tegernsee<br />

16. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Beschreibung: Catalogus monacensis, Bd. II, Teil III (=Bd. IV, Teil III), München 1878, Nr.<br />

2234.<br />

Der Anteil an Texten <strong>Bebel</strong>s besteht aus Ausschnitten aus den Proverbia Germanica (auf Fol. 18r<br />

- 56v), versehen mit Randbemerkungen. Folgende Sprichwörter, hier vertreten durch die von<br />

Suringar vergebenen Nummern, sind dort abgeschrieben (in <strong>der</strong> Reihenfolge ihres Auftretens,<br />

vermerkt werden die Varianten zum von Suringar edierten Text). Griechische Zitate sind in <strong>der</strong><br />

Handschrift nur in <strong>der</strong> lateinischen Übersetzung, nicht in griechisch wie<strong>der</strong>gegeben: 12, 13, 16,<br />

18 - 28, 30 - 32, 35 - 70, 72, 71, 73, 76, 78, 79, 77, 80, 84, 85, 1 - 3, 4 (ohne Iuvenal und Ovid), 5<br />

- 7, 86 - 88, 90 (1. Satz fehlt), 92 - 113, 8, 10, 11, 14, 15, 17, 26, 34, 74, 75, 81 (Verweis auf<br />

Triumphus Veneris fehlt), 82, 83, 89, 91, 114 - 139, 140 (letzter Satz fehlt), 141 - 150, 154 - 158,<br />

160 - 167, 159, 168 - 503, 505, 504, 506 - 557; 558 - 587 (= Anteil <strong>der</strong> von J. Henrichmann<br />

gesammelten Sprichwörter), 588- 600;


Im Anschluß Fol. 56v - 63r) folgt eine Auswahl aus den ersten beiden Büchern <strong>der</strong> Facetiae,<br />

vertreten hier durch die von Bebermeyer vergebenen Nummern: 1. Buch: I, 15, 32, 34, 35, 39, 88,<br />

99; 2. Buch: II, 35, 41, 43, 50, 65, 77, 78, 81, 86, 90, 95, 96;<br />

Film Nr. 16<br />

() Clm 24509<br />

Humanistische Sammelhandschrift (Auszüge aus Werken von Juvencus, Boethius, <strong>Bebel</strong>; 368<br />

Blätter)<br />

1524<br />

Beschreibung: Catalogus monacensis, Bd. II, Teil IV (=Bd. IV, Teil IV), München 1881, Nr.<br />

1244.<br />

Film Nr. 20, Kopie im Ordner<br />

() Clm 24519<br />

Auszüge aus <strong>der</strong> Hymnenausgabe Heinrich <strong>Bebel</strong>s (16 Blätter) ausschließlich?##<br />

16. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Beschreibung: Catalogus monacensis, Bd. II, Teil IV (=Bd. IV, Teil IV), München 1881, Nr.<br />

1254.<br />

Film Nr. 1<br />

() Clm 24522<br />

Brief und Gedichte von Heinrich <strong>Bebel</strong> und Jacob Locher (13 Blätter)<br />

1520?<br />

Beschreibung: Catalogus monacensis, Bd. II, Teil IV (=Bd. IV, Teil IV), München 1881, Nr.<br />

1257.<br />

Film Nr. 12, Kopie im Ordner<br />

() Clm 24527<br />

Humanistische Sammelhandschrift (Texte von Hieronymus, Gregorius Laticephalus, Alexan<strong>der</strong><br />

Hegius, Heinrich <strong>Bebel</strong>; 15 Blätter)<br />

1520<br />

Beschreibung: Catalogus monacensis, Bd. II, Teil IV (=Bd. IV, Teil IV), München 1881, Nr.<br />

1262.<br />

Kopie im Ordner<br />

() Clm 29191<br />

Autor des nach Kristeller, Bd. III, S. 626b von Heinrich <strong>Bebel</strong> stammenden, an Jakob Wimpfeling<br />

gerichteten Briefes ist nach brieflicher Auskunft <strong>der</strong> BSB und Autopsie Hieronymus Guebwiller.<br />

Universitätsbibliothek München<br />

Film Nr. 23<br />

() 2° Cod. ms. 683<br />

Schulhefte (166 Blätter) aus Überlingen<br />

1513-1516<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. 3, S. 645a.<br />

Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften <strong>der</strong> Universitätsbibliothek München (=Die<br />

Handschriften <strong>der</strong> Universitätsbibliothek München Bd. III, 2), Wiesbaden 1968, S. 181f.<br />

P. A. Sottili, I Codici del Petrarca nella Germanica occidentale, in: IMU 14 (1971), S. 334f., Nr.<br />

165.<br />

Bibliothèque Nationale, Paris<br />

Film Nr. 9<br />

() Nouv. acq. lat. 748


Sammlung humanistischer Texte (438 Seiten)<br />

19. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Beschreibung: P.O. Kristeller, Bd. 3, S. 285a<br />

Bibliothèque de l' École des Chartes. Revue d' Érudition 64 (1903), S. 17.<br />

Württembergische Landesbibliothek Stuttgart<br />

Film Nr. 4<br />

() Hist. Qu. 58<br />

Humanistische Sammelhandschrift (Inschriften und Epitaphien; 43 Blätter)<br />

16. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Beschreibung: P.O. Kristeller, Bd. 3, S. 700a<br />

W. von Heyd, Die historischen Handschriften <strong>der</strong> königlich-öffentlichen Bibliothek zu Stuttgart,<br />

II Bde., Stuttgart 1889-1891, Bd. II, S. 22f.<br />

() Cod. poet et phil. 4° 45 (Zwiefalten Pap. 84)<br />

Bernardus Ott, Expositio hymnorum<br />

Zwiefalten 1567<br />

Beschreibung: Die Handschriften <strong>der</strong> Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart, 1. Reihe 2.<br />

Bd.: Codices poetici et philologici, beschrieben v. Wolfgang Irtenkauf und Ingeborg Krekler,<br />

Wiesbaden 1981, S. 114f.<br />

Serapeum ###<br />

Altert. fol. 274, angebunden<br />

Es handelt sich um eine Handschrift, die an einen Band zweier <strong>Drucke</strong> angebunden ist. Die<br />

<strong>Drucke</strong> sind zwei Inschriftenwerke: Johann Huttichius, Collectanea antiquitatum in urbe atque<br />

agro Moguntino repertarum, Mainz 1525 (VD 16 ###) und Conrad Peutinger, Inscriptiones<br />

vetustae Romanae et earum fragmenta in Augusta Vindelicorum, Mainz 1520 (VD 16 ###).<br />

Als Besitzer des Bandes bezeichnen sich nacheinan<strong>der</strong> Johannes Ebinger und Sebastian Ebinger.<br />

Von ihren Händen stammt auch die Handschrift. Diese besteht aus über 50 Blättern und enthält<br />

Gelegenheitsgedichte (Epitaphien), Auszüge aus Druckwerken und Abschriften zweier Bullen<br />

von Julius II. Später wurden von einem dritten Schreiber (des 17. Jahrhun<strong>der</strong>ts) weitere Notizen<br />

ergänzt.<br />

Alle Angaben nach: Sieber, Gelegenheitsgedichte (S. 219f), dort die <strong>Bebel</strong> betreffenden Teile S.<br />

234-237 abgedruckt.<br />

Hauptstaatsarchiv Stuttgart<br />

Kopie im Ordner<br />

() J 1: 135<br />

Friedrich Rüttel: Sammelmappe (595 Blätter) mit Texten landesgeschichtlichen Inhalts<br />

um 1630 (bis 18. Jahrhun<strong>der</strong>t)<br />

Beschreibung: Die Handschriften <strong>der</strong> Sammlung J 1 im Hauptstaatsarchiv Stuttgart, beschrieben<br />

von Michael Klein (= Die Handschriften <strong>der</strong> Staatsarchive in Baden-Württemberg, Bd. 1),<br />

Wiesbaden 1980, S. 185f.<br />

Vatikan, Biblioteca Apostolica<br />

Film Nr. 3<br />

() Pal. Lat. 1288<br />

Johannes Stocker Liber medicinalis (155 Blätter)<br />

1. Hälfte 16. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Beschreibung: P.O. Kristeller, Bd. 2, S. 393b.


Die medizinischen Handschriften <strong>der</strong> Palatini Latini zu <strong>der</strong> vatikanischen Bibliothek, beschr. v.<br />

L. Schuba, Wiesbaden 1981, S. 369.<br />

Österreichische Nationalbibliothek, Wien<br />

() Cod. Lat. 3192<br />

Humanistische Sammelhandschrift (203 Blätter)<br />

15.- 16. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Beschreibung: P.O. Kristeller, Bd. 3, S. 63a.<br />

Tabulae c.m. Vindobonensis, Bd. 2, 1868, S.225-227.<br />

Film Nr. 18, Kopie im Ordner<br />

() Cod. lat 3116<br />

Humanistische Sammelhandschrift (103 Blätter)<br />

1498<br />

Beschreibung: Tabulae c.m. Vindobonensis, Bd. 2, 1868, S. 200.<br />

Die Handschrift beginnt mit einer Abschrift <strong>der</strong> Egloga contra vituperatores humanitatis, die<br />

zunächst (bis Fol 3 v einschließlich) ausführlich mit Interlinear- und Randglossen kommentiert<br />

ist; weiterhin finden sich u.a. (Fol 19r-21r) eine epistola astrologica ad Hartmannum de Eptingen<br />

von Erhardt von Windsperg sowie (Fol. 79v-85r) ein Commentarius in laudem Mariae des<br />

Johannes Reuchlin.<br />

Film Nr. 10, Kopie im Ordner<br />

() Cod. lat. 9889<br />

Humanistische Sammelhandschrift aus Südwestdeutschland (Texte von J. Reuchlin, J. Casselius,<br />

S. Brant, H. <strong>Bebel</strong>; 32 Blätter)<br />

16. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Beschreibung: Tabulae c.m. Vindobonensis, Bd. 3, 1873, S. 104.<br />

Teilweise ediert bei Ludwig: Graf Eberhard im Bart<br />

() Cod. lat 13011<br />

Humanistische Sammelhandschrift (Deutsche und Italienische Autoren; 108 Blätter)<br />

1518<br />

Beschreibung: Tabulae c.m. Vindobonensis, Bd. 7, 1875, S. 174f.<br />

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel<br />

Film Nr. 24<br />

() 149.3<br />

Auswahl aus Briefen, Gedichten und an<strong>der</strong>en Schriften humanistischer Autoren (vornehmlich aus<br />

Deutschland; 447 Blätter)<br />

18. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Beschreibung: P.O. Kristeller, Bd. 3, S. 734b.<br />

Universitätsbibliothek Würzburg<br />

() L. rr. q. 13<br />

An einen Druck angebundene humanistische Sammelhandschrift, bestehend aus Gedichten<br />

vornehmlich deutscher Autoren (67 Blätter)<br />

16. Jahrhun<strong>der</strong>t<br />

Beschreibung: P.O. Kristeller, Bd. 3, S. 747b.<br />

() M. p. th. f 64 b<br />

Johannes Trithemius, Opera selecta (129 Blätter)<br />

Anfang 16. Jahrhun<strong>der</strong>t


Beschreibung: Die Handschriften aus benediktinischen Provenienzen, bearb. v. H. Thurn (=Die<br />

Handschriften <strong>der</strong> Universitätsbibliothek Würzburg, 2. Bd., 1. Hälfte), Wiesbaden 1973, S. 88-92<br />

Edition: Johannes Trithemius, opera historica, hg. v. M. Freher, Teil 1, Frankfurt 1601 (ND<br />

Frankfurt 1966), S. 121-183.<br />

Ergänzend: I. Silbernagl, Johannes Trithemius. Eine Monographie, Regensburg 2 1885, S. 253-<br />

263<br />

Biblioteka uniwersytecka, Breslau<br />

Mk<br />

() IV F. 36<br />

Humanistische Sammelhandschrift<br />

1514-1516<br />

Beschreibung: P. O. Kristeller, Bd. IV, S. 425a.<br />

M. Jezienicki, Archiwum do dziejow literatury i oswaty w Polsze 9 (1897), S. 268-294.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!