Untitled

MATERYJAŁY do HISTORYIustawodawstwa synodalnego w Polsce w w. XVI.Zebrał B. ULANOW SKI.----------o--

2 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y IMimo to jednak dalecy jesteśm y jeszcze do celu, i jak na terazprzedstawienie partykularnego prawa kościelnego w Polsce byłobyniemożliwem.Większa część dotychczasowych wydawnictw jest niekrytyczna,i nawet takiej wagi zabytek, jakim są statuta synodu kaliskiegoz r. 1420, czytać musimy w edycyi zupełnie niedostatecznej. Przytem, prócz ks. Chodyńskiego, żaden z uczonych naszych pracującychnad ustawodawstwem synodalnem, nie starał się wyczerpnąć przedmiotu,rozciągając swoje badania bądź do całości, bądź ograniczającje do jednej epoki lub dyjecezyi. T o jest przyczyną, że wyjąwszystatuta dyjecezyi włocławskiej, mamy do czynienia z publikacyjami,które do zupełności pretensyi rościć nie mogą.Ten stan rzeczy spowodował komisyję prawniczą Akad. Krak.do uchwalenia wydania synodyku kościoła polskiego, w którymbyznalazły pomieszczenie wszystkie statuta prowincyjonalne i dyjecezalneod czasów najdawniejszych aż do końca X V III stulecia. Praceprzygotowawcze komisyja powierzyła Prof. Abraham owi, który teżpilnie im się oddaje.Znając trudności połączone z wyczerpnięciem materyjału takrękopiśmiennego jak złożonego w nader najczęściej rzadkich drukach,nie możemy na to liczyć, aby Synodyk Polski rychło mógł się ukazać.D la tego byłoby nieodpowiedniem, ażeby aż do tej chwiliwszelkie drobniejsze publikacyje z tego zakresu zostały wstrzymane.Owszem będzie to bardzo pożądanem, jeżeli historycy nasi, wśródprac archiwalnych w innym przedsiębranych zamiarze, nie pominąprzy sposobności przepisać ten lub ów nieznany dotąd synod i przesłaćgo komisyi prawniczej do ogłoszenia.Wydania synodyku nastąpić zresztą nie może, dopóki protokóływszystkich naszych kapituł troskliwie przeszukane nie będą. W tentylko bowiem sposób zbadać można całkowitą ilość zwoływanychpo dyjecezyjach synodów, oraz ocenić należycie współudział kapitułw obradach i postanowieniach synodów prowincyjonalnych.Duchowieństwo Polskie brało tak samo, jak w innych krajacheuropejskich, żywy bardzo udział w życiu politycznem. Synody prowincyjonalnesłużyły nie tylko do omawiania spraw czysto kościelnych,ale zajmowały się także kwestyjami, ze względu na które duchowieństwomusiało się wpoprzód porozumieć, aby zgodnie i sku­

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .3tecznie bronić swego stanowiska na sejmach. Kapituły wysełającswych reprezentantów na synod, dawały im bardzo nieraz obszernei ciekawe instrukcyje, które często przychodziły do skutku po przeprowadzeniukorespondencyi z jedną lub kilkoma sąsiedniemi kapitułami.Nie potrzeba tego dowodzić, źe statuta danego synodu prowincyjonalnegoinnego wcale nabierają charakteru, jeżeli je zestawimyz instrukcyami kapitulnemi, oraz z innymi aktami odnoszącymi siębezpośrednio do rozbieranych na synodzie pytań.O ile więc jesteśm y w możności pomnożyć m ateryjał źródłowysynodyku za pomocą dokumentów objaśniających czy to przyczynyzwołania synodu, czy zachowanie się na nim pewnych kapituł i stawianeprzez nie żądania, to pewnie nie poprzestaniemy na drukowaniusamych li tylko statutów i dekretów. Przez to jednak, o ilewartość i objętość synodyku znacznie się zwiększą, o tyle też pracanad jego zebraniem i ogłoszeniem przedłużyć się musi.W historyi ustawodawstwa synodalnego w Polsce zaznaczyćmożna kilka wybitnych faktów, które stanowić mogą wytycznepunkta przy podziale przedmiotu na okresy. T ak np. skompilowaniedawniejszych postanowień synodalnych przez arcybiskupa Jarosławaw r. 1357, lub ogłoszenie ustaw z r. 1420 przez MikołajaTrąbę, uważać możemy za fakta bardzo doniosłe w rozwoju partykularnegoprawa kościoła polskiego. W wieku X V I podobne znaczeniemają kompilacyje dokonane w roku 1527 przez Łaskiego,a w roku 1579 przez Karnkowskiego.Jeżeli badając dawniejsze synody polskie ubolewać musimy,źe wydanie i rozpowszechnienie się zbioru Jarosław a pozbawiło nasautentycznego i zupełnego textu niejednego z synodów poprzednich,to liczyć się nam przychodzi w w. X V I, z tym samym objawem,wywołanym przez co tylko wspomniane układy z r. 1527 i 1579.Kto zajmował się prawem kościelnem polskiem w epoce reformacyi,kto rozczytywał się w próbach jego uporządkowania przezks. Fabisza, lub choćby nawet przez ks. Korytkowskiego i Bukowskiego,ten musiał doznać wrażenia, że wiele tam jest niejasności,których wymienieni badacze nie usunęli.Zwłaszcza prace synodalne prymasa Łaskiego, o ile występujązupełnie wyraziście na podstawie zapisek kapitulnych, o tyle ze

4M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Iwzględu na rezultaty, tj. statuty wydane na poszczególnych przezŁaskiego zwoływanych synodach, wiele budzą wątpliwości.W mniejszym stopniu napotykamy na te same trudności przyrozglądaniu się w późniejszych ustawach synodalnych, których syntezęprzedstawiają nam kollekcyje Karnkowskiego i W ężyka.Redaktorowie tych kompilacyj mieli przed sobą statuta wszystkichsynodów prowincyjonalnych w textach zupełnych i autentycznych.Mając jednak stworzyć na ich podstawie całość, czyli rodzajkodyfikacyi, nie mogli uwzględnić postanowień na różnych synodachalbo identycznie albo wprost przeciwnie uchwalonych. W ybór, którypoprzedzał za każdym razem ostateczne zredagowanie zbioru, ograniczałsię więc do przepisów, które w danej chwili chciano uznaćza obowiązujące. Każda kompilacyja usuwała przeto z obiegu całym ateryjał, z którego się wyłoniła, czyniąc go pod względem praktycznymcałkiem zbytecznym.Łaski zbiór sw ó j, oparty na synodach odprawionych za własnychjego rządów, uważał za uzupełnienie statutów kaliskich. Dlatego w obu edycyjach z r. 1527 i 1528 idą najpierw »Statutaprovinciae Gneznensis antiqua« tj. postanowienia z r. 1420, a dopieropóźniej » Statuta nova« tj. konstytucyje uchwalone na synodachz lat 1 5 1 o— 1527. Przy każdym fragmencie redaktor zaznacza,na jakim synodzie dany przepis został ustanowionym, wypisującw nagłówku pod rubryką : »In sinodo Lanciciensi secunda« lub»In sinodo Petrcoviensi quarta«. Zdawałoby się, że to powinnowystarczać, i że zrestytuowanie uchwał każdego ze wspomnianychw zbiorze Łaskiego synodów trudności sjorawiaćby nie powinno.Tymczasem jednak rzecz się ma nieco inaczej, i próby oznaczeniachwili, w której każdy z użytkowanych przez Łaskiego sy ­nodów obradował, dotychczas się nie powiodły.Kollekcyja Karnkowskiego pomija statuta kaliskie jako odrębnącałość, uważając je tylko za źródło, z którego od czasu doczasu czerpie, zaznaczając to przez dodanie przy odpowiednich ustępachsłów »ex antiquis«. Drugiem źródłem Karnkowskiego jestkompilacyja z r. 1527; fragmenty z niej przejęte mają dopisek»ex novis«. Układ z r. 1579 korzysta nareszcie z postanowieńuchwalonych na synodach obradujących między rokiem 1527— 1577,

[329] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .5przyczem każde poszczególne postanowienie opatrzonem zostało nagłówkiemdokładnie określającem jego pochodzenie.W zbiorze W ężyka zastosowaną została ta sama metoda, cow układzie Karnkowskiego.Mając do czynienia z tego rodzaju materyjałem, historyk prawakościelnego w Polsce musi dążyć:1) do odszukania uchwał oryginalnych, z których czerpali redaktorzykompilacyj z r. 1527, 1579 i 1630,2) do oznaczenia, jakiemi względami kierowano się przy w y­borze poszczególnych fragmentów.Druga część zadania stanie się oczywiście dopiero wtedy możliwą,kiedy pierwsza spełnioną zostanie.O ile to dotyczy uchwał synodalnych począwszy od r. 1527,to sprawa łatwiejsza i można niemal na pewno twierdzić, że dadząsię odszukać wszystkie oryginalne texty. Była to już bowiem epokawałki z reformacyją, życie kościelne rozwijało się z nową potęgą , działalność biskupów i kapituł była w każdej dyjecezyi zdwojoną.Daje się to odczuwać, przy czytaniu współczesnych ksiągkapitulnych, nabierających nagle barwności i interesu, jakoteź przyrozpatrywaniu się w aktach i korespondencyi biskupów i kapituł,które łączono w oddzielne zbiory lub przepisywano do umyślniew tym celu zakładanych kopjarzy. W ten sposób zachowały się,głównie z X V I stulecia, w archiwum kapitulnem krakowskiem t. z.j-Libri archivi« obejmujące znaczną ilość materyjału pierwszorzędnejdoniosłości. I inne kapituły, zwłaszcza Gnieźnieńska, posiadają próczprotokołów posiedzeń wiele bardzo innych zabytków po większejczęści jeszcze nie uporządkowanych i prawie całkiem nieznanych.W śród tych aktów znajdują się z pewnością także i urzędowne odpisyuchwal synodalnych, jak o tem zresztą niejednokrotnie przekonałemsię osobiście.Mniej o wiele widoków odszukania kompletnych textów statutówsynodalnych, które Laski częściowo wciągnął do swej kollekcyi.T yle jednak pozostaje jeszcze kodeksów do przeglądnięcia,od tak niedawna dopiero prowadzą się systematyczne poszukiwaniaza pomnikami ustawodawstwa prowincyjonalnego w Polsce, że niczegoprzesądzać nie można i z ostatecznem zadecydowaniem kwestyina razie wypada się wstrzymać. Dopiero po ukończeniu prac przed­

6 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [330]wstępnych, jeżeli okażą się pewne braki i luki, trzeba będzie postanowieniasynodów, których autentycznych texto w się nie znajdzie,restytuować przy pomocy wzmiankowanych układów.Prace synodalne w w. X V I posiadają dla nas podobną a nawetwiększą wagę niżeli to, co na tej samej drodze duchowieństwoPolskie zdziałało w stuleciu poprzedzającemu Wówczas walczonoz husytyzmem i statuta kaliskie zawdzięczają w znacznej częściswoje powstanie okoliczności, że chciano prawo partykularne prowincyignieźnieńskiej jak najszybciej w odpowiednią formę ująć,ażeby karność wśród duchowieństwa parafjalnego utrzymać i wzmocnić,i obawę zawleczenia herezyi stanowczo usunąć.W X V I wieku mieli biskupi polscy cięższe przed sobą zadanie.Reform acyja była o wiele groźniejszą od husytyzmu i dla tegośrodki obronne należało z tem większą przygotować energją. Przytemobradował równoczeście sobór Trydencki i wydawał liczne postanowieniazdążające do reformy kościoła. Jak się w takiej chwilikler polski zachowywał, na jakie się zdobył uchwały, i jak pojmowałciążącą na nim odpowiedzialność, o tem w pierwszej linii, próczwielu innych źródeł, pouczyć nas mogą statuta ówczesnych synodów.A le tych statutów ogłoszono do tej pory nie wiele. N ajbardziejinteresujący materyjał synodalny z lat 1547— 1551 zawdzięczamypublikacyi p. Wisłockiego, zresztą zanotować możemy jeszczetylko akta synodu prowincyjonalnego lwowskiego z r. 1564 wydaneprzez ks. Arcybiskupa Morawskiego, oraz uchwały synodu archidyjecezalnegognieźnieńskiego z r. 1583, które ogłosił ks. Prałat ZenonChodyński, W ielki zbiór dokumentów publikowany przez p. Wierzbowskiego,oraz dwa pierwsze tomy Hosianów dostarczają nam wielewiadomości o ówczesnych synodach, ale uchwał ich nie obejmują.Z drukowanych w X V I wieku statutów synodalnych wszystkienależą do największych rzadkości. T ak zbiorek arcybiskupa Drzewickiegoznany jest w kilku zaledwie egzemplarzach, synody z r.1542 i 1577 w oryginalnych edycyjach mało komu również dostępne.Uwzględniając wspomniane okoliczności uznaliśmy za odpowiedniei dla nauki korzystne ogłosić pewną ilość zabytków ustawodawstwasynodalnego z X V I wieku, a to bądź na podstawie

8 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [332]II. Uchwały synodu prowincyjon. Piotrkowskiegoz r. 1511. Synod ten zebrał się d. 6 stycznia i był właściwie kon-tynuacyją poprzedniego !). Uchwały jego pomieszczone zostały w tejżesamej edycyi norymberskiej, która zawiera statuta z roku 1510,na kartach CII— C IIII2).Bezpośrednio po texcie przepisów synodalnychz r. 1511 redaktor zbioru zamieścił jeszcze następującyfragment, bliżej go nie oznaczając:Declarationes seu determinationes certi sinodi.Item banna tam circa nobiles, quam alios omnes in contrahendis matrimoniispraemittantur et quibus verbis debent contrahi sponsalia aut matrimonium, informatio sepius fiat. Item excommunicatos et aliis censuris involutosnonnisi citata parte absolvant. Item contra participantes, nisi nominatimexpressos, excommunicationis sententiam proferant. Item expectatus saeculariumad beneficia aut spiritualium ne fiant, provideatur, nec admittantur.Item testes periuri in iudicio spirituali vel saeculari poena condigna puniantur.Item inhibitiones saecularium non admittantur in iudicio ecclesiastico. Itemexecutio et processus statuti de raptoribus iuxta doctrinam doctorumet praesertim doctoris Cothphytz inter statuta regni positam fiant. Itemclerici pro suis iniuriis et debitis iudices, quos volunt, saeculares aut spiritualespro iustitia consequenda habent. Item ad conventionem generalem de capitulovel aliunde peritos Episcopi habeant secum, provideatur.III.Uchwały synodu d y j e c e z e ln.e g o Gnieźnieńskiegoz r. 1512. Synod ten odbył się w dniach 10 i 1 1 m a ja 3),uchwały jego z rozkazu arcybiskupa ogłoszone zostały drukiemw r. 15 13 4).IV.Uchwały synodu prowincyjonalnego Łęczyckiegoz r. 1512. Synod ten obradował d. 10 sierpnia 5),a uchwały jego zachowały się w rek. Bibl. Jagiell. N ° 2834.Jestto zeszycik liczący 4 kartki, z których ostatnia i verso trzeciej nie-zapiśane; pismo z drugiej połowy X V I w. zupełnie te same, co nainnym kod. Bibl. Jagiell. N° 2716.Na recto kartki pierwszej czytamyco następuje:Korytkowski, Op. cit. p. 600, 6 0 1.2) W edycyi z r. 1 5 1 2 korzystano z egzemplarza urzędowego, nadesłanego przez A rcybiskupa.Taki sam exmplarz posiadały i inne kapituły, np. Krakowska. Cf. Ulanowski, A cta capitulorumetc. p. 79 N ° 29 5.3) Korytkowski, Op. cit. II. p. 607.4) Wierzbowski, Bibl. II. p. 20 N ° 894.5) Korytkowski, Op. cit. II. p. 609.

[333] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .9Ex indice libri retaxationis beneficiorum ecclesiae Cracoviensis hic excertis rationibus adnotavi Anno 1566, die 20 Octobris.In illo tempore. Extollens vocem quaedam mulier de turba dixit ei:beatus venter, qui te portavit, et ubera, quae suxisti. A t ille dixit: Quinimo beati, qui audiunt verbum Dei et custodiunt illud.Lucae, primo capitulo.Forma quietationum ex contributione.Nicolaus de Bedlno scholasticus et Mathias Grodziczki canonicus Cracovienses,collectores contributionis, per unum feftonem a marca argenti deanno Dni MDXII per clerum institutae, deputati recognoscimus nos a dnoN. de proventibus suae parochialis ecclesiae, altaris etc., ad X X marcas taxatis,duas marcas recepisse, de qua ipsum quittamus per praesentes. DatumCracoviae duodecima Februarii A. D. MDXIII nostris sub sigilis.V. Uchwały synodu prowincyjonalnego Łęczyckiegoz r. 1527. Synod ten, którego obrady rozpoczęły się d. 3 lipca 7,znany nam jest tak ze zbioru arcybiskupa Drzewickiego, jak z rękopisuprzechowanegow archiwum kapituły gnieźnieńskiej. ZbiórDrzewickiego obejmuje nadto uchwały synodów z r. 1530 i 1532,i wstęp w formie okólnika do duchowieństwa. W ydanie nasze polegana texcie rękopiśmiennym o wiele pełniejszym, niżeli text drukowany.Nieomieszkaliśmy jednak podać wszystkich odmianek, cotembardziej było wskazanem, źe text drukowany ma charakter urzędowy.Rękopis, o którym mowa, znany jest jakoscopi Drzewicki.«»liber archiepi-Jest to kodeks papierowy formatu małe folioliczący kart n i . Oprawa z pergaminu zabarwionego na kolor różowyi ozdobionego wyciskami. Statuta z r. 1527 zajmują w rękopisiekarty 19— 28. Prócz tego nasz kodeks zawiera szereg aktówpo części świeckich po części kościelnych, z których najpóźniejszyz r. 1534.aktaodnoszące się do objęcia przez Drzewickiego stolicy arcybiskupiej.Począwszy od karty 73 kodeks gnieźnieński obejmujeVI. Uchwały synodu prowincyjonalnego Piotrkowskiegoz r. 1530. Synod ten odbył się d. 12 lip c a 2),a uchwały jego znane nam są jedynie ze zbioru arcybiskupa Drzewickiego,w którym wypełniają karty 6 — 9.Korytkowski, Op. cit. II. p. 687.2) Korytkowski, Op. cit. II. p. 721.

10 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [334]V II Uchwały synodu prowinc, Piotrkowskiego z r.1532. Statuta tego synodu, który obradował d. 24 sierp n ia1), zawartesą na dwóch ostatnich kartkach dwukrotnie wymienionegozbioru arcyb. Drzewickiego.VIII. Okólnik arcybiskupa Macieja Drzewickiego,umieszczony na czele zbioru statutów prowincyjonalnych z r. 1532.IX. Uchwały synodu prowinc yjońaln ego Piotrkowskiegoz r. 1542. Synod ten rozpoczął swoje obrady d. 17października2); statuta jego ogłoszone zostały drukiem w r. 1544,podobno w dwóch wydaniach, mnie znanem jest tylko te, które opisujep. Wierzbowski 3).X. Mowa Piotra Myszkowskiego kanonika krakowskiegona synodzie prowincyjonalnym piotrkowskim z r. 1544. Synodten odbył się d. 14 października, i uchwalił niemało zapewne przepisów,skoro one zajmowały w exemplarzu przesłanym kapitulekrakowskiej dwa kwinterny 4).Współczesny odpis mowy Myszkowskiegoznajduje się w V Itym Liber Archivi capit. Crac. N° 123.XI. Uchwały synodu dyjecezalnego w Wiślicy z r.1547. Dnia 20 czerwca prymas Mikołaj Dzierzgowski rozpisał synodprowincyjonalny na dzień15 września i przesłał równocześnie biskupomi kapitułom artykuły, nad którymi miano na synodzie sięnaradzać 5). W skutek tego odbył się d. 25 sierpnia synod dyjece-zalny w Wiślicy, o którym czytamy w IV tomie protokołów kapitulnychpod dniem 12 sierpnia co następuje:Ad conficiendam ac conscribendam uberiorem informationem superarticulis futurae synodi provincialis, huc nuper per Rdum dnum praepositumCracoviensem ex Piotrcovia unacum litteris processus super synodo dyocesanaRmi dni nostri missis, pro dnis nuntiis vener. capituli Crac. ad eandemsynodum provincialem mittendam Rdi dni Iacobus a Clieparz et Sigismundusa Sthenzicza doctores ac Albertus Kyewski sunt ex capitulo deputati.Korytkowski. Op. cit. Ili p. 79 3.2) Korytkowski, Op. cit. III. p. 110 .3) Bibliogr. Pol. II. p. 8 1 N ° 12 20 .4) Korytkowski Op. cit. III. p. 121.5) Wisłocki, Andrzeja Zebrzydowskiego korespondencyja p. 444. 445, Poprawny text artykułówogłoszonych przez p. Wisłockiego z rek. N ° 2 7 1 6 znajduje się w Lib. Arch. N ° 5. fol. 17 9 .

[335] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .A d synodum vero dyocesanam Visliciae feria V post festum s.Bartholomei apostoli prox, celebrandam Rdi dni vener. dnum doctoremMartinum Cromerum confratrem suum custodem Visliciensem in Chotel commorantem,de gremio suo deputaverunt, mandantes michi notario capitularimandata omnia ac litteras missiles ad omnes dnos nuntios fore conscribendasac quamprimum mittendas etc.W ynik obrad synodu Wiślickiegoposiadamy w dwóch odpisach,współczesnym w Lib. Arch. cap. Crac. N # 5 fol. 181, i niecopóźniejszym w kod. Bibl. Jagiell. N ° 2716 p. 13— 17.XII. Instrukcyja dla posłów kapituły krakowskiejna synod prowincyjonalny piotrkowski z r. 1547. Instrukcyjata ułożona na podstawie artykułów przez arcybiskupanadesłanych, oraz uchwał synodu wiślickiego dochowała się w bru-ljonie, opatrzonym licznymi poprawkami, w Lib. Arch. cap. Crac. N 0 5fol. 182.X III. Instrukcyja dla posłów kapituły krakowskiejna synod prowincyjonalny zwołany na d.6 listopada 1554 r. Synod ten się nie odbył z powodu małej ilościuczestników ') i został odłożony na rok następny, w którym jednakrównież do skutku nie przyszedł.W jakich warunkach i dla kogoułożoną została ta instrukcyja, zawarta w Liber Archivi N" 23, dowiadujemysię z następujących zapisek, wyjętych z V Tomu ksiągkapitulnych krakowskich.Die Iovis XXIII Augusti. Rmi dni nostri dni Andreae ZebradowskiEpi Crac. nomine cum exposuisset Rdus dnus Stanislaus Schlomowsld, canonicuset vicarius Crac., coram dnis Rdis, quod Rmus dnus dnus NicolausDzirgowski Archiepus Gneznensis, legatus natus et Regni Poloniae primas,synodum provincialem, quae tertio quoque anno ab universo provinciaehuius clero celebrari consuevit, patentibus suis litteris edixerit locumquePiotrcoviensem civitatem et diem, feria tertia ante festum s. Martini prox,eius celebrandae designarit, ut igitur Rdi dni et de eiusmodi synodo nonignorantes secum de tractandis in ea rebus mature deliberarent, nuntios cuminstructionibus et mandatis ad eam deputarent, ac quoniam hanc generalemparticularis etiam et diocesana synodus praecedere semper soleat, ut consiliumsuum de ea etiam hic indicenda Rmo dno nostro perscribere dignarentur,suas Dnationes Rdas commonuit praedictus dnus Schlomowski, et dniKorytkowski Op. cit. I I I p. 18 4 ,

M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y IRdi deliberationes suas, instructiones ac nuntiorum deputationem ad prox,generale capitulum distulerunt; ceterum celebrandae synodi diocesanae diems. Galli post conclusionem scilicet gener, capituli, locum vero aedem s. Michaelisin arce Crac,, in quantum ea quoque deliberatio illius etiam DnationiRmae non displicuerit, nominaverunt . ..Die Veneris XII Octobris. De deputandis ad synodum provincialemnuntiis ad ferias s. Martini Piotrcoviae celebrandam Rdi dni capitulares Rdosdnos Mathiam Laczki et Albertum Kyewski canonicos Crac. cum strictioriquam antea limitataque potestate, prout in mandato continebitur, nuntiosunanimi electione et decreto elegerunt et designaverunt.De articulis ad eandem synodum conscribendis Rdi dni capitularesRdos dnos Petrum Myschkowski scholasticum, Stanislaum Gorski, Sigismunduma Sthezicza, Martinum Cromerum iurium doctores, Mathiam Laczki,Albertum Kyewski et Raphaelem Wargawski canonicos Crac. de medio suideputaverunt votis concordibus.X IV . Uchwały synoclu pro wincyj onalnego Łowickiegoz r. 1556. Synod ten odbył się d. 6 września podprzewodnictwem legata papieskiego Lippomaniego *), a jego uchwałyznajdują się w rek. Bibl. Czartor. N w 2242 fol. 87— 107. Rękopisten powstał w ten sposób, że oprawiono razem szereg aktów oryginalnychi kopii, a między innemi także egzemplarz urzędowy statutówsynodu łowickiego z pieczęcią prymasa Dzierzgowskiego.N a stronie odwrotnej ostatniej kartki czytam y: »Constitutiones synodalesprovinciae Gneznensis Lovicii anno 1556 d. X I Septembrispromulgatae, cui synodo etsi interfuit R. D. Stanislaus EpiscopusW armiensis ob żelum catholicae religionis, tamen declaratur hic adprovinciam Gnezn. non pertinere, de quo et ipse in synodo publiceprotestatus est«.X V , X V I. Uchwały synodu prowinc. Piotrkowskiegoz r. 1557, oraz kontrybucyja na synodzietym uchwalona. Obrady tego synodu rozpoczęły się d. 17maja 2), a statuta jego, oraz uchwalona na nim kontrybucyja zachowały się w egzemplarzach urzędowych pod pieczęcią arcybiskupaznajdujących się obecnie w Lib. archivi cap. Crac. N ° 23.*) Korytkowski, Op. cit. III. p. 197 sq.2) Korytkowski, Op. cit. III. p. 213.

[337] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . 13X V II, X V III. Uchwały synodu prowinc. W arszawskiegoz r. 1561, oraz kontrybucyja na synodzietym uchwalona. Synod ten pierwotnie zapowiedziany na 3 lutegorozpoczął swoje czynności dopiero 2 marca '). Odłożenie synodunastąpiło bez porozumienia się z biskupami i kapitułami; z tegopowodu sarkano nietylko w kapitule gnieźnieńskiej, ale także i krakowskiej2). Uchwał synodu warszawskiego w egzemplarzu urzędowymnie posiadamy, ale brak ten w zupełności zastępuje kopia zawartaw rek. N° 1288 Muzeum ks. Czartor. w Krakowie. Kodeks ten formatumałe quarto liczy stron 270 i opatrzony jest paginacyjąwspółczesną rozpoczynającą się od liczby 7 1 ; widocznie więc w rękopisietym początku brak. M ateryjał odnoszący się do synoduW arszawskiego zajmuje str. 1— 33; w dalszym ciągu zawiera rek.N° 1288 wiele bardzo aktów do historyi stosunków kościelnychw Polsce w w. X V I. Nie ulega wątpliwości, źe rękopis ten polegana tym samym m ateryjale, z którego się składają Libri Archivikapituły krakowskiej. Pod tym względem przedstawia on wielepodobieństwa do kod. Bibl. Jagiell. N° 2716. Oba te nader ważnerękopisy7 są niewątpliwie kopiarjuszami uskutecznionymi w Krakowiena polecenie którego z kanoników krakowskich, interesujących sięwypadkami współczesnymi. Przeważna część aktów w nich pomieszczonychznajduje się także i w Libri Archivi. A le ponieważ kilkuLibri Archivi brakuje, więc domyślać się można, że właśnie w tychobecnie zatraconych kopiarzach kapituły krakowskiej znajdowałysię postanowienia synodów prowincyjonalnych z lat 1547, 1551i 1561, które obecnie znamy jedynie z kod. N° 1288 i 2716.X IX . Memoryj ał kapituły Płockiej na synod zwołany'na dzień 17 grudnia 1564. Ciekawy ten dokument znajdujesię w Lib. Archivi N° 23. Chociaż daty przy nim nie ma, z treścidomyślać się można, że tu idzie o synod piotrkowski zapowiedzianyna r. 1 564, który mimo zabiegów Uchańskiego do skutku nie przyszedł.X X . Projekt listu biskup ów polskich do papieżazredagowany z powodu zwołania synodu prowincyjonalnego*) Korytkow ski, Op. cit. III. p. 251.2) Acta actorum cap. Crac. V fol. 4 2 2°.3

1 4M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [338]w r. 1564. List ten, a raczej projekt listu, zawarty jest w Lib. A r­chivi N° 23. K to jest jego autorem, nie wiemy. Z nagłówka zamieszczonegonad kopją to jedno tylko wysnuć można, że mianozamiar skłonić biskupów do wysłania pisma tej treści do papieża.Być może, że koncept tego listu zawdzięcza swoje powstanie któremuz ówczesnych kanoników krakowskich np. Górskiemu lub Kromerowi.X X I. Instrukcyj a dla posłów kapituły krakowskiejna synod prowinc. zwołany na dzień 17 Grudnia 1564.Obszerna ta i nader ważna instrukcyj a dwukrotnie zamieszczonązostała w Lib. Arch. Ń ° 23, raz mniej poprawnie i nie cała '), drugiraz w zupełnym i poprawnym texcie.O próbach zwołania synoduprowincyjonalnego w r. 1564 a później w roku następnym, rozpisujesię obszernie ks. Korytkowski w życiorysie Uchańskiego; dotych samych wypadków odnosi się wiele dokumentów ogłoszonychprzez Prof. Wierzbowskiego w nader cennym jego czterotomowemwydawnictwie (Uchansciana).Z naszej strony przytaczamy jeszczekilka zapisek wyjętych z V I księgi kapituły krak. objaśniającychprzygotowania czynione przez kapitułę krakowską ze względu nazapowiedziany synod.Die Iovis V II Septembris. Litteras missiles et binos processus synodalesper Rmum . . dnum Iacobum Uchansky d. g. Archiepum Gnezn.,legatum natum et Regni Poloniae primatem ad Rmum dnum nostrum dnumPhilippum Padniewski eadem gratia Epum Crac. de indicta scilicet synodoprovinciali Pyotrcoviae ad tertiam Dominicam Adventus Dni celebranda missoset tandem per Rdum dnum Andream Craiewski archidiaconum Crac. coramsuis Dnationibus Rdis ad legendum exhibitos Rdi dni capitulum coram se legimandaverunt atque probe eisdem intellectis, denuntiandum et persuadendumesse suae Dnationi Rmae concluserunt, ut ne secus facere dignaretur, quamut et locum et tempus synodi in processu praefato expressum benigne acceptet,eo etiam propter certos respectus non attento, quod praetermissafuerit vetus et recepta consuetudo et iuris provincialis dispositio, quibas cautumest, quod Rmus dnus Metropolitanus inconsultis prius Rmis dnis maiorumecclesiarum Episcopis ipsorumque capitulis synodum generalem indicereet statuere non possit neque debeat; quin potius rogandam esse illiusDnationem Rmam censuerunt, ut sua Dnatio Rma et ad synodum ipsamproficiscatur et depositis omnibus, si quae usquam extant simultatibus, pure,x) Za pierwszym razem przy nagłówku zamieścił kopista r. 156 4.

[ 339] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . r 5mere et fideliter de communi status totius Reipublicae, de integritate s. Religionis,de salute et statu ordinis ecclesiastici, de reformatione et de aliissanctis et piis rebus cum aliis Rmis dnis et universo clero consulere opemqueauxilium et patrocinium rebus labentibus ferre et subministrare non dedignaretur.Quod si vero visum fuerit suae Dnationi Rmae Rmo dno Archipraesulilitteris significare, ut quoniam dies synodo dicta parum conveniens,cum ob dierum Sacrae Natalis Christi, tum comitiorum generalium regnivicinitatem nimiam esse videtur, eam ad diem s. Andreae dicatam vel adprimam aut secundam Adventus Christi dominicam anticipare dignaretur;diocesanam vero synodum, cum ob suspicionem pestis multis in locis huiusregni grassantis, tum certis aliis de causis, et quod parvus vel nullus illiussit nunc usus, minime posse hac vice celebrari. Convocandos tamen essetempestive, hoc est tribus quatuorve diebus ante diem synodi, dnos capitulorumnuntios ad colloquendum et consultandum de rebus in synodo eiusmoditractandis necessariis et oportunis, Rdi dni conformibus votis concluseruntet decreverunt; quae omnia suae Dnationi Rmae referenda et exponendaRdo dno suo Archidiacono mandaverunt et commiserunt.Sabbato, ultima Septembris. A d synodum provincialem celebrandam proDominica tertia Adventus Dni prox, futura processu R m i. . dni Iacobi Uchańskid. g. Archiepi Gnezn. legati nati et Regni Poloniae primatis Piotrcoviae indictamet publicatam, in quaquidem ut excellentes personas videlicet Illmum etRmos dnos dnos Stanislaum Hosium, Dei miseratione tituli s. Pancratii presbiterumCardinalem Epum Varmiensem in Prussia, et Franciscum Commendonumd. g. Zacintinum Epum Nuntium apostoł, adfuturos esse, ita et [de]rebus magnis praecipuique momenti tractationem et forsam etiam decretorumconcilii Tridentini novissime editorum publicationem fore, Rdos et Excellentesdnos Martinum Cromerum Sandomiriensem et Visliciensem custodem, RegiaeMtis secretarium et oratorem nuper Vienna ab imperatore Christiano exlegatione regressum, et Stanislaum Dambrowski iuris utriusque doctoresarchidiaconum Gnezn. canonicos et confratres suos Rdi dni capitulum concordibusvotis nominandos et deputandos duxerunt nominaruntque deputaveruntet constituerunt per praesentes, informationem sufficientem articulosqueet materias eorum omnium, quae in eadem ipsa synodo tractanda etproponenda erunt, illis alias dandas et conscribendas sese offerentes. Utautem Rmus dnus noster Epus Crac. non vacilet, sed certo ad eam ipsamsynodum proficiscatur, nuntios suos ad eum et sollicitandum et summis precibusrogandum ea de re etiam deputandos duxerunt eundem ipsum dnumDambrowski et Nicolaum Grabianka confratres suos’, quiquidem tandem adbona Szewior aut Slawkow, in quibus nunc illius Dnatio Rma commoraridicitur, tertia mensis huius fuerunt profecti feliciter.Ad conscribendos articulos et informationem sufficientemdnis nuntiis collegii huius, ad synodum provincialem prox, in Piotrkowcelebrandam deputatis, Rdi dni capitulum Rdos dnos scholasticum,

16 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Icantorem, Stanislaum Górski, doctorem Sigismundum, Albertum Kyewski,Stanislaum Dambrowski et Lucam Podoski canonicos Crac. e medio sui deputaverunt, quam rem tum exequi eidemque satisfacere debebunt, postquamex visitatione Pabianicensi, ad quam sese parant, regredientur feliciter. Interimtamen Rdi dni scholasticus, cantor et Stanislaus Gorski materias omnes,acta et scripturas, quas non breves apud se quisque eorum extare dixit, inunum comportare et in medium tunc temporis exhibere debebunt.W ten sposób powstała obszerna instrukcyja rozpadająca sięna 7 odrębnych części. Zauważamy przytem, że dwie pierwsze częściinstrukcyi w dosłownem niemal brzmieniu (różnice są tylko stylistyczne)znajdują się także w Lib. Archivi N" 4 ;na stronie odwrotnejostatniej kartki tego egzemplarza znajduje się napis:»Instructiocapituli 1564, 4 Decembris*, coby świadczyło, źe instrukcyjawygotowaną została dopiero w początkach grudnia. W Lib. ArchiviN u 23 wszystkie 7 części instrukcyi stanowią jedną całość, czyjednak 5 dalszych części w tym samym czasie powstało, co dwiepierwsze, na pewno twierdzić nie można. W każdym razie nie mapowodu przypuszczać,ażeby 5 dalszych części instrukcyi ułożonodopiero na synod z r. 1565, skoro zachowała się odrębna instrukcyjazredagowana na wiadomość, że niedoszły w roku poprzednimsynod ma się zebrać w październiku r. 1565.X X II.Pierwsza redakcyja instrukcyi dla posłówkapituły krakowskiej na synod zwołany do Piotrkowa r. 1565.P. Wierzbowski *) ogłosił z Lib. Arch. N u 23 instrukcyję ułożonąze względu na synod z r. 1565i podał kilka fragmentów innejinstrukcyi przechowanej w Lib. Arch. N a 4, domyślając się słusznie,że ta druga instrukcyja w bliskim z pierwszą pozostaje związku.Sądzę, źe ogłoszenie tego elaboratu w całości nie będzie zbytecznem,bo różnice między obiema redakcyjami są znaczniejsze, niżeli by towynikało z odmian przez p. W ierzbowskiego zamieszczonych. Podajęzarazem zapiski w księdze V I kapit. krak. do tych wypadków sięodnoszące.Die Lunae I Octobris. Ad synodum provincialem Piotrcoviensem adX IV diem mensis huius Octobris prox, futuram per'processus Rmi dni dniIacobi Uchański d. g. Archiepi Gnezn. etc. indictam et publicatam Rdi dnisupradescripti capitulum Crac. nuntios et mandatarios suos, ut se tempestiveL) Uchansciana II. p. 20 3.

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .•7ad iter comparent, aliis praetermissis, ne quid sit in mora periculi, eligendoset deputandos decreverunt elegeruntque et deputaverunt eosdem videlicetipsos, quos et anno superiori, licet ob non celebratam synodum frustra, Rdoset Excellentissimos viros dnos Martinum Cromerum custodem Sandomiricusemet Stanislaum Dambrowski I. U. doctores archidiaconum Gnezn. canonicosCrac. confratres suos, quibus et instructionem sufficientemet articulos cum mandati procuratorio parandos mandaverunt, ad quaeomnia deliberate et bono consilio describenda maturiorem diei crastinae,quam fieri solet, horam, hoc est in pulsu primae capitulo celebrando designaverunt.Martis secunda Octobris. A d articulos per Rmum dnum dnum lacobumUchański d. g. Archiepiscopum Gnezn. etc. propositos *■) et in synodoprovinciali ad diem quartamdecimam m. Octobris prox. Piotrcoviae indictaet celebranda tractandos Rdi dni archidiaconus, scholasticus, cantor3), StanislausGorski, Martinus Cromerus, Sigismundus doctores et Stanislaus Dambrowskide medio capituli sunt deputati. Quiquidem ultra eos, qui declaratoriiet interpretativi sunt futuri articulorum in synodo tractandorum, aliosetiam suos additionales conficiendos et informationem plenam et sufficientemstudiose conscribendam esse mandaverunt, et speciales praeterea alios cumdnis capitulorum nuntiis consultandos iuxta et secundum deliberationemsuarum Dnationum Rdarum formandos mandaverunt et concluserunt. Litterasinsuper etiam eisdem de rebus ad Rmos dnos cardinales, Archiepum etdnos capitulorum nuntios, unacum mandato patenti dandum et per eosdemdnos nuntios superiori capitulo electos mittendum decreverunt.Die Veneris X X V I Octobris. Litterae Rdorum dnorum Martini Cromericustodis Sandomiriensis et Stanislai Dambrowski archidiaconi Gnezn.I. U. doctorum canonicorum Crac. nuntiorumque ad synodum provincialemGnezn. ad Piotrcow deputatorum tum etiam coram dominis lectae fuerunt,quibus de impedita et neque celebrata synodo praefata suas Dnationes Rdasfecerunt certiores etc. Et dni Rdi dolentibus et mestis animis demissisquevultibus id audientes, poenam peccatorum suorum et ruinam totius Reipublicaein foribus adesse acclamaverunt.X X III, X X IV . Uchwały synodu pro wincyjonal-nego Piotrkowskiego i' potwierdzenie papieskieuchwał tego synodu. O synodzie z r. 1577 posiadamy w y­borną rozprawę Prof Pawińskiego 3) i wyczerpujące przedstawienie*) Wierzbowski, Uchansciaua I I I p. 200 N ° 94.2) Andrzej K rajew ski, Andrzej Przecławski, Piotr Porembski.3) Źródła dziejowe T . IY .

iS M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [342]w dziele ks. Korytkow skiego *). Uchwały tego synodu zostały ogłoszonedrukiem w r. 1578 wraz z okólnikiem prymasa Uchańskiego,transsumującym potwierdzenie papieskie 2).Tekst, który ogłaszamyw niniejszym zbiorku polega na urzędowej kopii pieczęcią prymasaopatrzonej a przechowanej w Lib. Archivi N" 23. T ekst rękopiśmiennyróżni się nieco od druku. Przyczyna tego pochodzi ztąd,że pierwotna redakcyja uchwał, zaraz w Piotrkowie spisana, nie byłaprzeznaczonądo publikowania, w myśl ostatniego postanowieniasynodu, dopóki nie nadejdzie approbata papieska. Doręczono jednakbiskupom i kapitułom egzemplarze pod pieczęcią arcybiskupią dlaprywatnej wiadomości. W początku roku nadeszło potwierdzeniepapieskie, z którego się dowiadujemy, że pewne drobne poprawkiw oryginalnym tekście zostały uskutecznione.W tedy to Uchańskiredakcyję approbowaną ogłosił drukiem, i ten tekst został urzę-downie publikowany. R edakcyja przechowana w Lib. Archivi N° 23jest niewątpliwie wcześniejszą od drukui jako taka zasługuje na.uwagę. W dopiskach różnice między tekstem rękopiśmiennym i drukowanymstarannie uwidaczniamy.W V II księdze kapit. Krak. następujące zapiski odnoszą siędo synodu z roku 1577.V eneris XII Aprilis. Rdi dni capitulum, praesentatis sibi a sequereverenter, uti decuit, acceptis litteris patentibus processus super synodo provincialiPetricoviae ad diem X IX m. Mai prox, celebranda, per Rmum dnumIacobum Uchański Archiepum Gnezn. indicta, eisdemque unacum articulisadiunctis ia synodo praetacta tractandis auscultatis, lectis et debite intellectismandatisque eisdem, uti filios obedientiae decet, per omnia sese conformantespraemissis deliberationibus mutuis concluserunt, ut proximo die dominicoConductus Paschae utraque synodus tam illa generalis Piotrcoviae, quam istahic diocesana, quae illam praecedere debet Cracoviae ad diem posteramfesti Nativitatis s. Stanislai, alias nonam Maii, in aede s. Michalis in castroCrac. celebrando per contionatores in omnibus ecclesiis urbis huius publiceturet denuntietur supplicationesque ad clerum et ad communem populumpro felici et salutari successu et fine synodorum praefatarum instituantur etc.Et ut etiam interim opera Rdi dni Administratoris processus quamprimumper diocesim hanc mittendi parentur et conficientur, Rdi dni mandaverunt etconcluserunt.*) A rcyb. Gniezn. III p. 399 sq.2) W ierzbowski, Bibi. II p. 142 N° 1535.

[3431 u s t a w o d a w s w a s y n o d a l n e g o .19Veneris X Maii. Rdi dni superius descripti capitulares, repetitis subcompendio nonnulis tractatibus heri in synodali consessu habitis articulisqueipsius synodi iterum recensitis, mandaverunt instructionem sufficientem dnisnuntiis ad synodum provincialem a se deputandis per me notarium et servitoremsuum esse in forma describendam, simulque et litteras commendatitiasad Rmum dnum Archiepum Gnezn. et alios omnes Episcopos provinciaehuius, sed praecipue ad legatum Sedis apostoł, in negotiis eiusdem synodi,prout res postulant, sed praecipue ad praesentandum ei breve commissionisSanctissimi dni nostri in causa pluralitatis beneficiorum relaxationisque decretorumTridentini Concilii etc. nomine cleri Polonici Romae obtentae. Itaquemandata etiam necessaria conficienda et tempestive paranda concluseruntet iniunxerunt.Ad synodum provincialem Petricoviae ad prox. X IX Mai diem celebrariper Rmum dnum Iacobum Uchański d. g. Archiepum Gnezn. etc indictamRdi dni capitulum, inhaerendo veteri et receptae consuetudini, quodnuntii ad generalem synodum non in dyocesanis synodis publice per clerumsed privatim in capitulis ecclesiarum cathedralium per capitulares eligi soleant,cum in ista sui paucitate animadverterent Rdos dnos Stanislaum Crassinskischolasticum Gneznensem. archidiaconum, et Albertum Nininski archipresbiterums. Mariae canonicum ecclesiae Crac. ad eam legationem recte et exdignitate obeundam prae aliis maximae esse aptos et idoneos ; ideo utrumqueeorum licet miris modis sese excusantes eligendos, nominandos et constituendosduxerunt . . .Veneris VII Iunii. Rdi dni Stanislaus Crassinski archidiaconus etAlbertus Nininski archipresbiter s. Mariae in circulo canonicus Crac. nuntiicapitulares ex synodo provinciali Piotrcoviensi nuper celebrato regressi, postquamin hodierno capitulari 'consessu relationem legationis suae et eorumomnium, quae in synodo praefata tractabantur satis amplis et disertis verbisfecissent certum etiam quinte rnionem conclusionum etdecretorum in praefata synodo editorum titulo et sigillo Rmi in Christopatris et dni Iacobi Uchański d. g. Archiepi Gneznensis etc. communitum x)in medium exhibuerunt, petentes auctoritate synodi praefataeillum illiusque omnia contenta in secreto et pro secretishaberi et teneri debere, donec ea omnia per Sedem apostoł,comprobata fuerint; quod vero contributionem nomine sacrae R. Mtis prohac urgenti ipsius et regni huius necessitate bellique contra Gedanenses rebellesinstitui petitam attinet, eam ipsi dni nuntii duplam in universumclerum regni huius et dnorum ei adiacentium laudatam esse retulerunt, undeut iuxta veterem consuetudinem collectores ad eiusmodi contributionem exi-*) Jest to właśnie egzemplarz zachowany w Lib. Arcłi. N ° 2 3 .

20M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y I [344]gendam eligere et constituere modumque formam et instructionem ipsis,quomodo sese in eius exactione gerere debeant, praebere dignarentur, postularunt,eaque Rdi dni capitulum relationem eiusmodi actorum synodaliumet quod ea tam concordibus tamque propensis in bonum omnium voluntatibuset suffragiis conclusa sit, ex ipsis dnis nuntiis ut libenter audiverunt,ita etiam gratissimis animis et liberali vultu ea omnia exceperunt, offerentesse etiam, quantum ex ipsis erit, ad eorum omnium, quae decreta et conclusasunt, diligentissimam observationem et debitam eorum executionem paratosatque alacres futuros. Ceterum quod contributionem duplae nominelaudatam attinet, eam quandoquidem posteriorum contributionum regestraindicant, iuxta usuales marcas et iuxta codicem retaxationis proventuumomnium beneficiorum, tempore felicis recordationis Rmi dni Petri TomiciiEpi Crac. factae, confectum et descriptum colligi et exigi solitam esse. Namalioqui erroneum et nimis difficile videretur eam iuxta taxam ad marcasargenti colligere, cum et maxime nulla regestra in promptu desuper haberipossunt. Decreverunt itaque, ut contributionem praefatam praesentem, duplaenomine institutam, a qualibet marca usuali singuli quaterni grossi numerenturęt exigantur, ita quod, a marcis quinque (qui verus unius marcae argentivalor est) pendantur grossi 20, et sic consequenter, prout litterae ipsae processusRdi dni Administratoris Crac-. disponunt, sese conservare. Simul etiamet nomine impensae, nuntio Romam in causa cleri mittendo praestandae,a qualibet marca usuali per solidum unum, etiam dnus collector inferius nominatusexigere debebit. Ad quamquidem contributionem colligendam etexigendam Rdi dni capitulum Rdum dnum doctorem Iacobum Montanumarchidiaconum Lublinensem et canonicum Crac. unum tantum ipsum acceptantemet consentientem de medio sui deputandum et constituendum duxerunteundemque in collectorem generalem contributionis praefatae cum omnibusfacultatibus et praerogativis ei officio vetus de iure et de more servientibuset adiunctis elegerunt, constituerunt et deputaverunt, actu et decretopraesenti mediante. . .X X V .Uchwały synodu dyjecezalnego w Iłżyz r. 1580. Kopia urzędowa uchwał tego synodu opatrzona pieczęciąi podpisem Piotra Myszkowskiego biskupa krakowskiego znajdujesię w Lib. Archivi N w 23. O synodzie tym, który się zebrał d. 14marca dowiadujemy się z VII księgi kapitulnej, co następuje:Die Martis XXIII Februarii. Postquam ex litteris Rmi dni nostri EpiCrac. die hodierna coram suis Dnationibus Rdis in extraordinario hoc capitulolectis intellexissent Rdi dni capitulum Rmum dnum nostrum Epum Crac.certis, uti asseruit, rationibus adductum, tum etiam admonitus existens ea dere a Rmo dno Archiepo Gnezn., synodum diocesanam Ilzae ad f. 2-dampost Dominicam Laetare prox, indixisse et assignasse, ad quam synodum

u s t a w o d a w s t w a s y n o d a l n e g o .21duos ex gremio huius vener. collegii praelatos seu canonicos viros gravescum auctoritate ac rerum peritos mittendos et deputandos per easdem suaslitteras vult et hortatur, cognito etiam eo, quod Rmus dnus ArchiepusGnezn. provincialem synodum in huius triennii decursu non intendit, absolutatantummodo synodo sua diocesana Lovitii per ipsum indicta, similiterqueetiam ab aliis Rmis dnis Epis fieri, monente et persuadente etc. Rdidni capitulum ea novitate rei uti insolita ita periculosa et mali exempli permoti,praesertim vero, quod sentiant ac certo certius sperent in ea synodopraecipuam et specialem tractationem futuram esse de constituenda in clerumcontributione pro dando subsidio S. R. M ti, quod quidem tractari autconstitui nonnisi in synodo provinciali potest et debet, non grato etiamanimo ferentes, quod de huiusmodi synodi diocesanae indictione et celebrationepro antiqua consuetudine avisati tam per Rmum dnum Archiepumquam suum ordinarium non fuerint, et quod synodus haec non in alio locoquam hic Cracoviae in ecclesia cathedrali, ubi et frequentior clerus locusquecommodior ad tractandum huiusmodi negotia celebrare et assignari debuerat,satisfacientes tamen ac sese voluntati Rmi dni ordinarii sui conformantes*ne quid in ipsis desiderari videatur, quamvis de his omnibus loco et temporesuis protestaturos se receperunt ac serio promiserunt, ad eam synodumdiocesanam Rdos dnos Stanislaum Crasinski archidiaconum Crac. et ChristinumDrozdowski canonicum Crac. elegerunt, nominaverunt et deputaveruntquibus viatici nomine [assignaverunt] per marcas X cum praesentia ecclesiaeper hoc tempus, donec hoc negotium absolverint, duratura; specialiter veroR d° dno arehidiacono Crac. praesentia tantisper durare debebit, donec commodehuc ledierit, idque eo respectu, quod tempore illo speranda est hiemisi esolutio atque ita per aliquot fluvios periculosos transeundum, si necessarioerit, maior etiam illius ratio habebitur, si pro equis et servitoribus ipsius diariaa Rmo dno Ilzae non dabuntur, quibusquidem dnis deputatis mandatumcapitulare unacum instructione dandum indulserunt.Veneris XVIII Martii. Rdus dnus Stanislaus Crassinski archidiaconusCrac. nunc primum ex synodo diocesana Crac. proximo die LunaeIlzae celebrata, ad quam fuit a suis Dnationibus Rdis una cum Rdo dnoCristino Drozdowski nuntius deputatus feliciter regressus, salutatis fraternesuis Dnationibus Rdis, relationem suam eorum omnium, quae in praefatasynodo acta fuerunt, suis Dnationibus Rdis dandam in aliam quamcunquepost Dominicam prox, diem distulit, petens, ut eam pauxillam moram boniconsulere velint, id quod domini alacri animo acceptarunt ł).) W aktach kapitulnych nie ma śladu, ażeby Krasiński złożył kiedykolwiek istotnie relacyjęze synodu w Iłży.

22 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y IOddając do użytku naukowego niniejszy zbiorek, zaznaczamraz jeszcze, że pragnąłem jedynie uczynić przystępnym dotychczaszebrany przezemnie zasób pomników synodalnych bynajmniej zaśnie mniemam, abym materyjał całkowicie wyczerpnął. Mam jednaknadzieję, że publikacyja moja pobudzi innych badaczów do jej uzupełniania,i że tym samem prace przedwstępne do Synodyku Polskiegoposuwać się będą raźniej, niżeli dotychczas.

I.Uchwały synodu prowincyjonalnego Piotrkowskiego z r. 1510.Decreta sacrae sinodi provincialis in Peter kaw pro festosancti Martini anno Dni M quingentesimo decimo, quam x) Reverendissimusin Christo pater dnus Iohannes. Dei gratia sanctae ecclesiae Gneznensisarchiepiscopus et primas, unacum Reverendissimis patribus dno Bernhardinoarchiepiscopo Leopoliensi, Vincentio Vladislaviensi et Iohanne Poznaniensiepiscopis, abbatibus et capitulis ipsorum ac nunciis et procuratoribus Reverendissimorumdnorum Cracoviensis, Wfatislaviensis, Plocensis, Wilnensis etMednicensis multisque aliis praelatis tam religiosis, quam saecularibus etclero nostrae provinciae in Spiritu Sancto congregatis, invocato SpiritusSancti gratia celebravit.1. In primis sacrosancta Sinodus instituit festum Conceptionis beatissimaeet gloriossimae Dei genitricis virginis Mariae cum octava in tota provinciaGneznensi sub officio dni Leonardi Nagaroli, prothonotarii apostolicisacrae Theologiae doctoris, edito et a Romano pontifice approbato de ceterofore celebrandum, a festo proximo Conception's eiusdem virginis gloriosaeper annum incipiendum et deinceps continuandum perpetuum; quod officiumapud Iobannem Haller impressorem civem Cracoviensem invenietur.2. Item festivitatem sancti Francisci deinceps perpetuis temporibuscelebrem esse et a cunctis Christianis celebrari, ab omni servili opere abstineriet sub observantia et praecepto comprehendi eadem Sinodus decrevitet voluit.‘) Ed. quantum.

2 4M A T E R Y J A Ł Y D O H IS T O R Y I [34 8]3. Item statuta provincialia dudum divinitus edita ab omnibus eademSinodus observanda decrevit et mandavit adiiciens, quod episcopi aut suffraganeiexigentes aliquid ultra procurationem expensarum a iure concessamin consecrationibus, reconciliationibus et benedictionibus, praeter poenas iurispro arbitrio archiepiscopi puniatur, in quo per capitulum maioris ecclesiaeavisabitur, et in hoc eorum conscientiae oneratae sunt.4. Item archidiaconi et qui habent onus visitandi, si non fuerint vigilescirca visitationem aut exigentes aliquid praeter procurationem a iure concessam,ultra poenas iuris et statutorum arbitraria poena per diocesanumpuniantur toties, quoties id fecerint, in quo conscientiae diocesanorum suntoneratae.5. Item quod circa ecclesias collegiatas aliquae praebendae deputentur,ad quas nonnisi iurisperiti eligantur, qui in officiales foraneos constituentur.6. Item quod non instituantur ad parochiales ecclesias, nisi docti etde bonis moribus et quod ante institutionem examinarentur.7. Item ut venerabiles dni Petrus Thomiczky archidiaconus Cracoviensiset Sigismundus Targowiczky custos Sandomiriensis et canonicusCtacoviensis cum Reverendissimo dno Episcopo Cracoviensi cancellario UniversitatisCracoviensis omnes defectus eiusdem Universitatis, quoad studium,si qui sunt, revideant.8. Item quod ad regendas scolas cathedralium, collegiatarum et parochialiumecclesiarum docti et idonei viri deinceps eligantur et assumantur,nec per eosdem rectores in scholis, nisi qui studiis intenderent, servarentur.Non recipianturque deinceps aliunde venientes, nisi cum litteris testimonialibusde vita et moribus a rectore vel plebano dandis, ubi prius stetissent,quomodo illic se observassent.9. Item ut nullus ad aliquos ordines etiam maiores recipiendos admitteretur,nisi prius per litteras testimoniales archipresbyteri vel decaniruralis et duorum plebanorum eiusdem decanatus, sub quo degit, doceat devita, moribus et conversatione suis bonis et honestis, circa quam institutionemuniuscuiusque plebani instituendi conscientia oneraretur, quod nonnisibene ydoneum promoverit.^10. Item bullam Coene Dni diebus solennibus, et praecipue feria quintamagna, aliaque statuta atque iura, quae mandantur nuncianda, populo publicent.11. Item quod statutum provinciale de fide instrumentorum propterfalsarios bene exequatur. Et ne falsarii sint, unusquisque in sua diocesi benevideat.12. Item de non curantibus censuras ecclesiasticas et insordescentibusin eis ac publicis blasphemiis, ne de malicia sua commodum tales reportent,diocesani bene provideant, eosdem secundum iura et statuta punientes.

P 4 9 ] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 2 513. Itera nundinae diebus dominicis et festis non teneantur, prout iniure et statutis cavetur; idque per omnes ecclesias deinceps principaliterpublicetur.14. Item heretici et scismatici et Tartari, Thurcique per spiritualesnon serventur in servicio domestico circa se.. Et ordinarius tales servitoresfacultatem habebit accipiendi circa unumquemque absque contradictione, servitiovili per eundem applicando.15. Item quod pontificale Romanorum in conferendis ordinibus et consecrationibusepiscoporum et virginum benedictionibus officiisque divinis etaliis in tota provincia observetur.16. Item ut episcopi roketas iuxta statutum deferant.17. Item quod presbyteri conforment se in celebrationibus officiorumrationali divinorum, quod quilibet curatus et alii ac statuta provincialia etsacramentale habere debent.18. Item quod missae alta et et intelligibili voce legantur praeter secretaet canonem maiorem et minorem.19. Item quod uniones ecclesiarum parochialium, quae decreverunt inproventibus, per ordinarios fiant.20. Item quod contra adulteros et concubinarios publicos animadvertereturper ordinarios, Regiaeque Maiestati suggeratur, ne tales ad dignitatesaut ad officia publica promoveat.21. Item de usurariis statutum provinciale in genere observetur.22. Item ut statutum, ne spirituales vestes saeculares, hasucas cognominatas,deferant, in proximo praeterita sinodo provinciali factum, observetur.23. Item quod bireta cornuta, ne de cetero deferantur per clericos,nisi in via.24. Item in conviviis ad aequales sumendo ne obligarent se potatoreset pró salute alicuius ne biberent.25. Item sacerdotes tabernas ne visitent, de quo ordinationem episcopiin suis locis faciant.26. Item de matrimoniis contrahendis ut provideatur, ne plebani alienarumparochialium homines copulare audeant. r27. Item de vestibus sericeis, ne de cetero portarentur praeter thabin;curialibus et nunciis regis et principum dumtaxat permittitur, si voluerintillis uti.28. Et propter alia negotia, quae non sunt determinata ex certis causis,et ex consensu unanimi omnium eiusdem Sinodi Peterkoviensis cum pote^

2 6M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTORY I[35o]State et auctoritate hinc ad feriam tertiam post festum Trium Regum proximeventurum prorogatur et continuatur omnia et singula per eos, quiprotunc erunt praesentes, diffinienda declaranda pariter et concludenda etc.II.Uchwały synodu prowincyjonalnego Piotrkowskiego z r. 1511.Statuta provincialia nova Reverendissimi in Christo patris et dominiIohannis sanctae ecclesiae Gneznensis Archiepiscopi moderni.Iohannes, Dei gratia sanctae Gneznensis ecclesiae Archiepiscopus et primas,universis et singulis dnis episcopis, abbatibus, prioribus, praepositis, decanis,archidiaconis, scolasticis, cantoribus, thesaurariis, sacristis tam cathedraliumquam collegiatarum canonicis, parochialiumque ecclesiarum rectoribusseu loca tenentibus x) eorundem, plebanis, viceplebanis, capellanis, curatis etnon curatis, vicariis perpetuis, altaristis, ceterisque presbyteris, clericis, notariiset tabellionibus publicis quibuscunque, per provinciam nostram Gneznensemnecnon civitates ac dioceses et alias ubilibet constitutis, et eorumcuilibet in solidum salutem in Domino. Quum praesidentis officium uniuscuiusquesit errores, quantum in eo est, e medio tollere et ne, mala pacembonorum turbantia et scandala crescant, impedire omnique conatu occurrereac omnibus prodesse et nocere nemini velle, quo nos permoti sacris canonibuset statutis innitentes bonum omne promovere et malum eradicare,quantum in nobis est, cupientes, sinodum provincialem pro festo sancti Martinialias proximis diebus immediate post festum sancti Martini institueramusanno precedenti, ad illamque omnes, qui de iure vel consuetudine interessedebuerunt, invitaveramus et convocaveramus per nostras litteras patentes etin Dei nomine celebravimus, in qua inter alia post longos tractatus cumperitis et matura deliberatione praebabita cum Rmis patribus dnis Bernardinoarchiepiscopo Leopoliensi, Vincentio Cuiaviensi2), Iohanne Poznaniensi episcopis,abbatibus et capitulis, nuntiis et procuratoribus Rmorum patrum dnorumCracoviensis, Wratislaviensis, Plocensis, Vilnensis, Mednicensis episcoporumipsoque 3) Erasmo episcopo Plocensi, personaliter circa conclusionemsinodi eiusdem ex prorogatione celebrati interessente, post festa Epiphaniarummultisque aliis prelatis tam religiosis, quam saecularibus nostrae provinciae inSpiritu Sancto congregatis, ordinationes et statuta provincialia ad antiquaadditionalia sub hoc, qui sequitur, tenore 4) fecimus et laudavimus.J) Ed. tenentium. — 2) Ed. Curaniensi. — 3) Ed. ipsosque. — “) Ed. terrore.

[3 5 .] U s t a w o d a w s t w a s y n o d a l n e g o .1. In primis de constitutionibus et consuetudine.In primis statuimus, ut statuta provincialia dudum per nostros praedecessoresvigore certarum litterarum apostolicarum edita et consuetudinesbonae et rationabiles ab omnibus teneantur et observentur, vivendo secundumea, hoc adicientes, ut bullam »Coene Dominis saepe, precipue feria quintamagna, et iura et statuta, quae mandantur nuncianda, populo in suis ecclesiis,quorum interest, saepius publicent et, quid in eis continetur, declarent.2. De aetate et qualitate et ordine praeficiendorum.Statuimus etiam, ut nullus ad aliquos ordines etiam minores recipiendosadmitteretur, nisi per litteras testimoniales decani ruralis et unius aut duorumplebanorum vicinorum eiusdem decanatus, ubi degit, de vita, moribuset conversatione suis bonis et honestis doceat, circaque institutionem uniuscuiusqueplebani instituendi conscientia, ne minus idoneum, seu invalentemad tales ordines promoveat, oneretur. Statuimus praeterea, quod ad ecclesias,quibus cura imminet animarum, iuxta iurium dispositionem non instituantur,nisi in aetate legitima constituti et in morum gravitate litterarumquescientia imbuti, de quo per ordinarios inquiratur mediante examine,prout circa ordinandos ad aliquos ordines cautum est fieri. Circa quod examennulla penitus munera exigantur aut etiam ab ultro portantibus recipiantur,prohibemus. Accipientes autem duplum danti restituent et poenamsinodalem ordinario solvent, in quo conscientiae eorum sint oneratae.3. De officio archidiaconi.Statuimus insuper, quod archidiaconi et illi, quibus onus visitandi imminet,si contra iuris et statutorum dispositionem rectores et alios presbiterosaggravando in suo officio excederent negligentesque essent, per diocesanosetiam ex officio poena viginti ducatorum puniantur. In sinodo diocesanade hoc esset scrutinium. In quo si diocesanus inventus fuerit negligens,poena viginti marcarum pro fabrica ecclesiae cathedralis, ubi haec negligentiaevenerit, convertenda, per archiepiscopum puniendus.4. De feriis.Statuimus , quod festum Conceptionis beatissimae semper virginis MariaeDei genitricis in tota provincia Gneznensi iuxta officium Rdi patris dniLeonardi Nagaroli, prothonotarii apostolici sacrae theologiae doctoris, a R o­mano pontifice Sixto quarto approbatum, de cetero in perpetuum cum octavasuo tempore adveniens ab omnibus celebretur. Adicientes insuper et praecipientesfestivitatem sancti Francisci deinceps perpetuis temporibus celebremesse et a cunctis Christifidelibus celebrari ab omnique opere servili abstinereet sub observantia et praecepto iuxta bullam eiusdem Sixti Romani pontificiscomprehendi.

28 M A T E R Y J A Ł Y DO H IS T O R Y I [352]5. De vita et honestate clericorum.Et quoniam multa mala et scandala propter insolentias licentiosamquevitam eorum, qui in privatis scolis studiis incumbunt litterarum, evenire solent,ne de cetero aliquid talium contingat, statuimus, quod ad scolas cathedralium,collegiatarum et parochialium ecclesiarum rectores docti et idoneiviri deinceps eligantur et assumantur per eos, quibus hoc onus incumbit,nec per tales rectores in scolis, nisi, qui studiis vacarent operam, quive tabernasnon visitarent, servarentur, deinceps etiam aliunde advenientes,nisi cum litteris de vita ipsorum testimonialibus a suo rectore, priore velplebano dandis, mores eorum declarantibus, non recipiantur, prohibemus, poenasinodali contrafacientes puniendi, quos visitatores in sinodo diocesana velalibi deferre tenebuntur.6. Praeterea iuribus et statutis prioribus sinodi innitentes1, sub poenasinodali omnibus, cuiuscunque conditionis et eminentiae fuerint, ne vestesmore saecularium laicorum, desuper praesertim hasukas, et ordini spiritualinon congruentes publice aut cornuta birretha et vestes sericeas praeterthabin, hatlas, schamloth deferre audeant, [inhibemus], curiales vero vestesericea regum et principum, si voluerint, uti poterint.7. Statuimus insuper ebrietatibus et comesationibus, ex quibus multamala evenire solent, viam et occasionem praecludere cupientes, ne spirituales,cuiuscunque conditionis et eminentiae extiterint, etiam episcopi ad aequalespotus complendos obligarent quoscunque potatores, ne etiam pro salute alicuiusbiberent. Contrarium facientes: episcopus poena decem ducatorum perarchiepiscopum, et ipse archiepiscopus viginti ducatorum per sinodum provincialem;aliique inferiores poena trium marcarum sinodali, quotiens id fecerint,per diocesanum irremissibiliter puniendi. Adicientes, quod clerici etpraesertim in sacris constituti ordinibus, si tabernas visitare aut ebrietatessectari moniti non cessaverint *), poena sinodali ultra alias poenas praecellantur.8. De celebratione missarum.Ne ex varietate, quae in pontificalibus antiquis invenitur, aliquandoerror committi valeat ob rubricarum defectum, statuimus, quod de ceteropontificale iuxta ritum Romanae ecclesiae tempore bonae memoriae InnocentiiVIII papae impressum in conferendis ordinibus et consecrationibusepiscoporum, virginum et benedictionibus officiisque divinis et aliis ceremoniisin tota provincia observetur. Salva tamen consuetudine rationabili inaliquibus ecclesiis, praesertim illa, ne concelebraretur per ordinandos sacerdotesin ordinum collatione suo episcopo ofdinanti. In missa etiam ablutiomanuum post praefationem fieri poterit, ac sermo post patrem et confessioin vulgari loco latini post sermonem, et tunc publicatio indulgentiarum,quas pontifex concedit, per praedicatorem fiat. Benedictiones etiam solennes*) Ed. curaverint.

[3 5 3 ] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .29ante »Agnus Dei« consuetae et post missam nichilominus' private et solennitatescirca introductiones poenitentium publice more consueto fieri po-terint.9. Hoc etiam adicientes praecipimus, ut omnes spirituales in peragendismissis et horis canonicis Rationali divinorum, quanto magis poterint, iuxtasuae diocesis ritum bonum se conforment. Quem libellum omnis curatus, etcui facultas suppetit, statuta provincialia, Sacramentale, Angelicam habereet iuxta doctrinam bonam in ipsis traditam vivere curent ; missasque vocealiquantulum alta, quod ab astantibus audiri possent, praeterquam canonemmaiorem, minorem et secreta legant. Poena contrarium facientes puniendi.10. Statuimus praeterea iuri innitentes, ne clerici alienarum diocesumsine litteris commendatitiis sui episcopi ministrare permittantur aut sui vicariigeneralis, transgressores poenis condignis puniendi, litteras autem talesgratis decernimus eis dandas.11 De simonia.Statuimus etiam, decernentes, quod si episcopi et suffragąnei provinciaehuius a consecrationibus quarumcunque rerum, benedictionibus, reconciliationibusaut formatis directe vel indirecte aut quolibet quaesito doli vel fraudiscommento exigerent praeter procurationem a iure et statuto concessam,poena arbitrali per archiepiscopum puniendi, in quo per capitulum ecclesiaeaut per vicarium accusabitur. Provideantur tamen suffraganei per suos episcoposin victu et amictu necessitatibusque aliis pro conditione eorum competentibus,quorum conscientiae praesentibus sint oneratae.12. De hereticis.Statuimus etiam ne hereticos, scismaticos, Thartaros, Thureos in servitiodomestico circa se spirituales, cuiuscunque status et conditionis fuerint,foveant, mediante hac sacra sinodo, inhibemus. Ordinarii autem, si apudaliquos tales invenerint, absque contradictione aliqua eosdem recipiendi facultatemhabebunt, servitio vili per eosdem in bonis ecclesiae applicandos.13. De criminosis et falsariis.Ut falsariis via praecludatur omnis, statuimus, quod quictinque inventusfuerit instrumentum vel litteras scribendo vel subscribendo seu exequendofalsificasse aut talibus scienter usum esse, aut testimonium falsumdeposuisse, si clericus fuerit, ultra poenas iuris carceri unius anni puniendusdeputabitur, parti nichilominus interesse et damna in duplo resartiet; beneficiatusvero beneficio privabitur et laicus poena arbitraria punietur. §. Quodcirca ecclesias collegiatas aliquae praebendae deputentur, ad quas nonnisiiurisperiti eligantur, qui in officiales foraneos constituerentur. §. Vobis igituromnibus supradictis ea omnia et singula, ne quis per ignorantiam praemis-5

3 0M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y Isorum excusando x) se aliquorum transgressor (quod absit) existeret, et in notitiamdeducimus, insinuamus, volentes omnino, ut universi, qui nobis sivediocesana sive metropolitana auctoritate subsunt et subesse censentur, secundumeadem statuta et alia antiqua vigore litterarum apostolicarum factavivatis et quilibet vivat ipsaque tenentes et observantes sub poena in eiscontentis et sub Dei indignatione patronorumque nostrorum in diocesibusvestris et parochiis aliisque locis provinciae nostrae publicando illa et saepeexponendo. Hoc etiam adicientes, ut nundinae et fora annualia et hebdomadalia, quae pro festis forsan ex privilegiis et mala consuetudine cum indignationeDei solennibus solitae sunt in aliquibus locis contra Dei praeceptaet ecclesiae 2) statuta antiqua celebrari, pro die altera sequenti, ubi non celebraturfestum, immediate transferantur et celebranda publicentur. Ad quodetiam saeculares, ut inducantur, curandum erit, ne indignationem Dei et canonumstatutorumque poenas incurrant propter ea. Volumus autem, ut praesensprocessus in publico archivo post publicationem in cathedrali ecclesiareservetur, transsumptum eius sub sigillo et titulo eiusdem ecclesiae Episcopiquamprimum per diocesim mittatur3), ita, quod quisque copia apud se relictaad viciniorem sibi mittere transsumptum tali sub poena sinodali curet. Datumin Pyothrkow4) duodecima Februarii anno Dni MDXI nostro subsigillo,III.Uchwały synodu dyjecezalnego Gnieźnieńskiego z r. 1512.Statuta diocesana pro diocesi Gneznensi 1512.Iohannes, Dei gratia de Lassko sanctae ecclesiae metropolitanae Gneznensisarchiepiscopus et primas, universis et singulis per et infra diocesim nostramGneznensem salutem in Domino. Et si multa contra transgressores sint statutaper varias constitutiones Rmorum pontificum et sanctorum patrum regulas,nichilominus episcopi quoad suas dioceses aliquid specialiter suis statutissoliti sunt aut facere aut determinare. A t hi, qui bene agere velint, et a malosese refrenare cupiant, facile modum vivendi, ab illicitis abstinendi prae manibussemper habeant. Hinc est, quod nostri praedecessores in diocesi Gneznensiultra statuta provincialia quasdam constitutiones brevissimas et facillimaspromulgaverant, quas nos in sinodis nostrae diocesis celebratas publicavimus,acceptavimusque, aliqua necessaria addentes, aliqua autem, quae nonerant necessaria, tollentes, quibus igitur supradictis in virtute sanctae obedientiaeet sub excommunicationis poena mandamus districte praefatas constitutiones1 ) Ed. excusantes. — 2) Ed. ecclesia. —- 3) Ed. missis. — 4) Ed. Pythrkow.

[355] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 31habeant, et iuxta illas regere et vivere curent, ut a Deo Optimo praemiumaeternum consequi valeant, et poenas in eisdem constitutas evitare possint.1. Imprimis igitur volentes alleviare labores quadragesimales sacerdotibusdiocesis nostrae, de consilio et unanimi consensu praelatorum nostrorumin sinodo diocesis Gneznensis constitutorum statuimus et ordinamus, ut quicunquead vigilias mortuorum dicendas in quadragesima ex antiqua constitutionesanctorum patrum obligati sunt, ipsi easdem vigilias in vigiliis sanctorumprivilegiatis seu omelias habentibus^ per anni circulum occurrentibus,et in singulis diebus quatuor temporum dicere possint et valeant, qui voluerintabsque peccato, qui tamen noluerint, dicerent in quadragesima iuxtaantiquam consuetudinem prout constituimus et ordinamus, transferendo hocofficium vigiliarum ex diebus quadragesimalibus ad praefatas vigilias sanctorumet singulos dies quatuor temporum, prout et transferimus, ita tamen,ut vespere vigiliarum, placendo domino etc. in vigiliis praefatarum vigiliarum,ipsae vero vigiliae in vigiliis sanctorum et singulis praedictis quatuor temporumdiebus successive dicantur.2. Item cum divinis cultibus mancipandi tales esse debeant, quidigne tractare possint dominica sacramenta, ideo statuimus, ut clerici habeanttonsuram competentem, ut linguam et oculos et omnia membra subfreno castitatis et modestiae coherceant, et cum mulieribus non cohabitent,nec suspectas sive iuvenes apud se foveant, exceptis duntaxat a iure concessis,scilicet matre, sorore vel amita.3. Item nullus clericus praesumat concubinam tenere in domo vel extradomum, quod si notorius aut manifestus concubinarius extiterit, extra poenasin statutis provincialibus editas contra concubinarios, quas infringere nonpossumus nec debemus, si infra mensem a die publicationis praesentis statutinostri eam non dimiserit, ipsam nunquam decetero recepturus, pro primoincarcerandus, ut sit in poenitentia taliter incarceratus per unum mensem,et si, quod absit, redierit, ut canis ad vomitum, illam dimissam vel aliamreassumendo, gravioribus carceribus per duos menses, punietur. Et si meretriciafacie indutus ei adhaerere incorrigibiliter non desierit, extunc ipso factosit beneficio privatus.4. Item volumus, quod adulteri quicunque clerici vel laici et incestuosimanifesti, et qui eos fovent et eorum concubinas in domibus suis,non admittantur ad divina, donec a peccatis huiusmodi cessent, et a nobismereantur beneficium absolutionis obtinere.5. Item volumus et mandamus, ut clerici ab ingressu tabernarum etebrietate se abstineant, nisi causa subsistat legitima, ut puta viae, peregrinationes,sub poena sinodali trium marcarum, plebani, si clericos huiusmodifovebunt, decetero poenis condignis puniendi sunt.6. Item quod invitati ad aggapas vulgariter stippas, expleto prandioet dicta gratiarum actione, ut moris est, tres vel quatuor haustus facient

32M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Iet non ultra,sinodali.et ante vesperas ad domos proprias revertantur sub poena7. Item ut clerici in alea non ludant nec taxillis nec ludentibus seingerant, nec in coronis seu in crinalibus incedant, nec choreas ducant,nec huiusmodi intersint vanitatibus, nisi ex causa rationabili et honesta, subpoena sinodali volumus.8. Item ad missas novas non mendicent, nec mendicare permittant,quia hoc canonicis constitutionibus contrarium extat.9. Item ut clerici in suis ecclesiis personalem habeant residentiam,maxime qui habent curam animarum, sub poena privationis beneficii, et utsacerdotes ecclesiarum in ecclesiis existentes tempore divinorum et quandobaptisant vel populum communicant, vel infirmum inungunt, vel quaecunquesacramenta ministrant, superpiliciis induantur et stolas habeant. Et si extra.equitant cum Corpore Christi, stolam habeant, caveantque sacramenta ministrantes,[ne] sint in peccato mortali...10. Item corpus dominicum in civitatibus vel villis, in quibus ecclesiaefuerint, nisi manibus sacerdotis et praecedente lumine et campanula praecipimusnon portari. Sacerdotes quoque corpus dominicum non ostendant decetero extra missam, nisi tempore celebrationis sub poena trium marcarumsinodali, totiens, quotiens in contrarium fecerint, solvendarum. Et ubi poterintcommode, horas suas in ecclesiis perficiant, et quod sacramenta renoventurinfra octo dies et oblatas recentes habeant.11. Item sub poena excommunicationis statuimus, ut nullus sacerdosextra ecclesiam, nisi necessitas emerserit, praesumat baptisare.12. Item ut clerici usuras non exerceant nec mercimonia, simoniacampravitatem omnes detestentur et fugiant, permutaciones et contractus illicitosnon faciant in beneficiis, in quo peritos consulant, suosque superiores adeant,antequam contractus aliquos faciant.13. Item quum voraginem usurarum lex divina pariter et humana subdivina maledictione Christi fidelibus prohibuit, et inter diversas exagerataspoenas, contra manifestos usurarios proditas, lex canonica has expressit, quodnullus manifestorum usurariorum testamentis intersit, aut eos ad confessionemadmittat sive absolvat, vel defunctos sepeliat, donec de usuris ipsis satisfecerint,vel de satisfaciendo pro suarum viribus facultatum praestent illis,quibus facienda est restitutio, cautionem, si praesentes fuerint, vel eis absentibusepiscopo aut vicesgerenti sive rectori ecclesie, in cuius parochia manifestususurarius habitat, coram fide dignis ipsius parochiae. Et si quantitas usurarumexactarum manifesta fuerit, illa semper in cautione huiusmodi exprimidebet, alioquin tam religiosi, quam saeculares, qui scienter usurarios manifestosadmittere ausi fuerint, ad ecclesiasticam sepulturam, praeter alias poenassint ipso iure sententiae excommunicationis vinculo innodati, nec etiam ad

[357] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .33eandem ecclesiasticam sepulturam et confessionem sunt admittendi, nisi deusuris, quas receperunt, satisfieri expressa quantitate, vel indistincte in ultimavoluntate mandaverit, ac donec de usuris ipsis fuerit, prout patiuntur facultateseorum, plenarie satisfactum, vel, ut praedictum est; eo modo cautio desatisfactione sit facta.14. Item, quia propter multitudinem sepeliendorum ecclesiae in pavimentisdeformantur et homines ipsas visitantes ex fetoribus temporibusestivis, ut plurimum, inficiuntur, ut igitur talibus obvietur, statuimus, ut nullusdeinceps in ecclesiis sepeliatur, nisi sit patronus vel notabilis benefactor, autqui alias ab antiquo liberam habuerunt sepulturam, vel cui plebanus seu ille,cui interest, admiseift. Et si consuetudo est aliquid pro fabrica ecclesiaedare convertendum, observetur, dummodo id fiat post sepulturam et nonante. Et si aliquis in articulo mortis per simplicem sacerdotem a sententiaexcommunicationis, a qua alias non poterit absolvi, esset absolutus, talespropter creditores et alias certas causas in loco consecrato sepeliri non debet,nisi cum consensu ordinarii.15. Item quia sunt nonnulli vagi presbiteri, in civitatibus et oppidispermorantes, quia plebanis locorum recusant obedientiam, viventes scandalose,populum seducentes, statuimus, quod plebani locorum tales sacerdotesad divina celebranda in suis ecclesiis non admittant.16. Item quia propter benedictionem panum seu placentarum in festoPaschae, quas presbiteri faciunt in domibus laicorum, multae negligentiae tamin divinis officiis, quam in procurando Christi fidelibus sacramento Eucharistiaecommittuntur, statuimus, quod de cetero nullus presbiterorum in domibuslaicorum huiusmodi panes et placentas benedicere praesumat, patronis dumtaxatexceptis, et quibus commode poterit de ipsorum beneplacito voluntatis,semper adiecto, quod per hoc nulla negligentia, ut praemissum est, committatur.17. Item ut nullus clericorum de manu laica beneficium accipiat, ita,ut in eo divina celebret officia ante episcopi confirmationem, quia nisi assensusepiscopi per commendam vel commissionem affuerit, non poterit absolvere velligare huiusmodi intrusus.18. Item nullus laicus praesumat aliquem intrusum ponere ad ecclesiam,qui intrusi nisi beneficia ipsa dimiserint infra unum mensem et perceptarestituerint, vel pro eis satisfecerint cum effectu, sint excommunicati ipsofacto, nec parochiam debent eis in aliquo obedire.19. Item nullus permutet vel resignet beneficium, nisi in manibus nostriset resignatio fiat simpliciter, et non in personam vel in favorem alicuius,nisi in curia Romani pontificis velit quis resignare.20. Item nullus clericus recipiat decimam de manu laici, quod debeturalteri ecclesiae de iure. Contrarium faciens scienter, sit excommunicatusipso facto.

3 4M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [358]21. Item ut in ecclesia fons baptismi et Eucharistia sub diligenti custodiaclavibus adhibitis teneantur et corporalia de subtili tela, linea tamen,vasa ministerialia, pallae et ornamenta ministrorum munda sint et nitida, etut corporalia prius manibus sacerdotis abluantur et postea tradantur feminisad lavandum.22. Item hinc infra et tres menses quilibet plebanus et beneficiatushabeat stanneam vel plumbeam flascam ad conservandum vinum, et cumsecundum ius unus tantum patrinus in baptismo deberet intervenire, si autemaliqui plures suscipere vellent, ternarium numerum non excedant.23. Item ut sacerdotes, cum baptisant, sponte oblata suscipiant, sednihil prorsus exigere presumant. Et hoc etiam in collatione aliorum sacramentorumpraecipimus observari sub poena sinodali, laici tamen laudabilesconsuetudines pia fidelium devotione introductas servare tenebuntur, dummodoid faciant post collationem sacramentorum et non ante.24. Item poenitentias pecuniales poenitentibus ut non iniungant.25. Item habentes litteras apostolicas indulgentiarum vel pro audiendisconfessionibus aliorum, ne aliqua falsitas esset, pro revidendis ad nosvel ad nostrum generalem officialem remittant.26. Item caveant sacerdotes, ne verbo signo aut facto vel quovis aliomodo prodant confitentes, sed si prudentiori consilio indiguerint, illud absqueulla expressione personae requirant, alioquin contra facientes non soluma sacerdotali officio sunt deponendi, verum etiam ad peragendum poenitentiamperpetuam in artum monasterium sunt retrudendi.27. Item quacunque hora puer baptisandus apportatus fuerit, continuobaptisetur, et si per negligentiam sacerdotis mortuus fuerit, poena sinodaliirremissibiliter exigenda per superiorem puniatur. Propter quod informentpresbiteri in sermonibus suos parochianos, quod in casu necessitatis nondifferant pueros debiles etiam sine sale in pura aqua baptisare in solitaforma ecclesiae, videlicet: Ego te baptiso in nomine patris et filii et spiritussancti amen.28. Item homicidae voluntarii, qui interficiunt alios sine iudicio et iustitia,non admittantur ad divina, donec de eorum absolutione constiterit etemenda.29. Item nullus sacerdos sive clericus sanguinis sententiam dictet, proferataut vindictam exerceat, nec intersit, ubi exercetur, nec litteras scribat.30. Item clericus trahens alium clericum ad iudicium saeculare in quacunquecausa, citra causam limitationis et patrimonii sui, praeter poenas iurissit excommunicatus ipso facto.

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .31. Item caveant clerici, ne tractent causas incendariorum, vel eislitteras scribant, aut eorum legationes suscipiant, prout cupiunt in beneficiissuis conservari.32. Item procurans abortivum ad divina non admittatur, si est manifestus,si vero occultus, hortetur, ut ante poenitentiam divinis se non ingerat.33. Item plebanus habens parochianos, quorum linguam ignorat, provideatde sacerdote de eorum idiomate, sub poena privationis beneficii.34. Item plebani aliive superiores externis seu peregrinis in ecclesiissuis divina celebrare non permittant nec ministrare aliqua sacramenta sinelitteris receptatoriis aut dimissoriis commendatitiisque, nisi fuerit notus, etconstaret, quod fuerit legitime ordinatus.35. Item clerici beneficiati non praesumant extra provinciam peregrinarinec in alienis diocesibus alias etiam in propria demorari ultra mensemabsque licentia superioris, nisi quantum ius permittit, alioquin sunt a beneficiosuspendendi.36. Item clerici non intendant histrionibus, venationibus, tabernis auttaxillis, nec sint invasores aut percussores aliorum sub privatione officii etbeneficii, et si clericus ex ebrietate aliquid fecerit, quod obviat honestaticlericali, aut quempiam verbis turpibus aut verberibus invaserit, talis tribusmarcis usualibus mulctabitur. Qui si non fuerit in solutione, per unum mensemintegrum in carcerem retrudetur.37. Item prohibemus, ne clerici iurent in aliena causa aut testimoniumproferant in prophanis causis coram iudice saeculari sub poena sinodali, nisipraesentes sint et sciant certissime factum ita, et alias de consensu episcopiet ex necessitate evidenti.38. Item quod plebani praedicent et infra annum libros habeant a diepublicationis presentium, de quibus poterint praedicare, sub poena sinodali.39. Item ut plebani in ecclesiis populum frequenter exhortentur, quodquilibet sciat dominicam orationem , angelicam salutationem et simbolum etdecem praecepta, et quod singulis diebus dominicis praedicta recitent, coramparochianis suis in vulgari, et semel in anno confiteantur ad minus, et inPascha Corpus Christi suscipiant, nisi forte abstineant de consilio sacerdotis.Transgressor huius statuti vivens ab ingressu ecclesiae arceatur, et morienscareat Christiana sepultura.40. Item nullus plebanus habeat religiosum cuiuscunque ordinis sinelicentia episcopi ultra octo dies pro capellano suo in sua ecclesia, alias estsuspensus ab executione ordinum.41. Item rectores ecclesiarum in Coenae Domini die erisma haberediligenter procurent, et tunc vetus erisma in ecclesiis comburatur.

3*5M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I42. Item vinum corruptum et acetosum ad sacrificium non portetur,quia de vino cocto et acetoso non conficitur. Et presbiteri non celebrentin curiis saecularium, nisi de licentia Romani pontificis aut episcopi speciali)neque coram excommunicatis publice vel suspensis, qui si celebraverint, abofficiis et beneficiis sint suspensi.43. Item sacerdos celebrans in loco interdicto scienter, irregularis efficituret non nisi per summum pontificem potest relaxari, et si aliquis habetindultum a Romano pontifice, revideatur, an etiam tempore interdicti, auctoritateapostolica lati, possit celebrari, si autem coram excommunicato celebrat,suspensus efficitur.44. Item qui mandatum apostolicum receperit vel ordinarium et nonbene intellexerit, infra tempus monitionis veniat ad peritiorem, ut sciat debitummodum exequendi.45. Item volumus, ut nullus aliquas personas praesertim plebeas matrimonialitercopulare debeat, nisi bannis, hoc est proclamationibus, in tribusfestis praecedentibus, si ista festa in una septimana occurrerint, alias si non,tunc tribus diebus feriatis, quod de nobilibus observari non praecipimus, consulimus tamen, ut et ipsi nobiles facerent de se similiter banna premitti,quoniam qui absque bannorum praemissione , contraherent, et postea detegereturaliqua consanguineitas vel affinitas aut aliquod aliud legitimum impedimentuminter coniuges, propter quod oporteret eos divortiari, non possetproles inter eos secuta pronuntiari legitima, secus esset, quando contraherentbannis praemissis, ut notatur in c. Cum inhibitio, De clandestinadesponsatione. Quod consulendum nobilibus per plebanos et alios presbiterosmatrimonium contrahere volentibus praecipimus. Qui si consiliis ipsorumadhaerere noluerint, nichilominus copulari eos praecipimus absque bannorumpraemissione, qui voluerint.46. Nullus quoque parochianum alienum copulare vel aliis sacramentisprocurare audeat, nec divinis interesse permittat, nisi ex causa, nec clandestinamatrimonia faciat nec eis interesse praesumat, sed matrimonia contrahanturper verba de praesenti et ante quaerantur impedimenta matrimonii,quae si occurrerint, non diffiniantur, sed ad episcopum referantur, alioquinsi contrarium fecerint, et inter copulatos impedimentum emerserit, vicarius dediocesi expellatur, et curatus ab officio et beneficio per annum suspendatur.47. Nullus quoque sententiam divortii inter coniuges dictet, nisi episcopusaut officialis suus, circa quod est sciendum, quod tempore feriarum possuntcontrahi sponsalia et matrimonia, sed traductio uxorum et solennitas nuptiarumprohibetur ab Adventu Domini, usque ad octavas Epiphaniae et a septuagesimausque ad octavas Paschae et deinde per octavas Penthecostes.48. Item nullus clericus compareat coram iudice saeculari in causisecclesiasticis, excepta causa limitationis granicierum, nisi velit comparere,iudicium declinando.

U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .3749. Item prohibemus, ne quisquam clericus ad nostrum iudicium citatusadversarium suum, pendente lite, directe vel indirecte per saecularemiudicem faciat impedire. Contrarium faciens excommunicationis sententiamnoverit se incurrisse.50. Item ut nullus obliget res ecclesiae pro suis necessitatibus et easalienare praesumat sine consensu episcopi sub poena privationis beneficii. Aliterfactum sit irritum et inane.51. Item mandamus sub poena sinodali, quod infra annum a data presentiumcimiteria sepiantur, vel fossa circumdentur.52. Item nullus clericus praesumat mulierem vel virginem raptam raptoricopulare, nec inquirere, an rapta consentiat in raptorem, sub pena triummarcarum et aliis gravissimis poenis arbitrii, quae merito transgressor poteritformidare, donec rapta restituta fuerit libertati suae.58. Item ut quilibet debita sui antecessoris solvat, contracta pro utilitateecclesiae.54. Item ex speciali licentia concedimus, ut sacerdotes sibi mutuopoterint confiteri et se absolvere, exceptis casibus nobis a iure reservatis.55. Item prohibemus, quod nullus coram excommunicatis vel interdictisdivina celebret, vel ad officium ecclesiae stare ipsos permittat, vel incimiterio, nec talibus ecclesiasticam concedat sepulturam.56. Item ut nullus absolvat excommunicatum, nisi habeat potestatemet tenta forma ecclesiae, alias ad damnum et interesse tenebitur excommunicatoet adversario vel eius heredibus.57. Item nullus alius praeter nos et nostrum vicarium absolvat excommunicatumpropter iniectionem manuum violentarum in clericum ordinatum,sive sit modica et levis, sive et levis minima, sive atrox, de qua nos et nostervicarius videbimus, sub poena sinodali, et quod huiusmodi absolutio sitirrita, prout est de iure attentata.58. Item denuntiare debet excommunicatum iste, qui habuit mandatuma superiori suo, dum requiritur, sub poena sinodali et periurii propter inobc-dientiam.59. Item rectores ecclesiarum debent excommunicatos denuntiare monasteriis,ut et ipsi pro excommunicatis eos habeant. Qui si hoc facere contemnerent,tunc debent denuntiari diocesano infra unum mensem.60. Item caveant fratres ordinum mendicantium, ne aliquos inducantad eligendam sepulturam apud eos , ne incurrant excommunicationis sententiamcontra tales a canone promulgatam.61. Item innitendo i uri communi statuimus, ut laici, patroni, kmethonesvillarum ecclesiasticarum, ecclesiastico iuri subiectarum, ad aliquos6

M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [362]labores, servitia seu datias non astringant, nisi hoc sibi circa villarum donationemecclesiae factam haberent expresse reservatum.62. Item prohibemus, quod nullus laicus sacerdotem impignorare praesumatin dote vel extra dotem, antequam fuerit convictus coram nobis.Contrarium faciens est excommunicatus ipso facto et in tribus vicinis ecclesiisparochianis debet denuntiari excommunicatus, donec satisfecerit et pernos fuerit absolutus. Et hoc sacerdos impignoratus debet vicinioribus ecclesiisdenuntiare.63. Item non tenetur nec debet pascere gregem ovium, caprarum etscrofarum. Consuetudo autem, si alicubi est in solutione pastori, servanda est.64. Item volumus, quod nullus praeter nos aut nostrum officialem velvicarium nostrum in spiritualibus aut specialem commissarium in contemptumclavium sanctae matris ecclesiae de iudiciis nostris, quae consistunt incausarum cognitione sive in casibus in foro spiritualiter ad nos pertinentibus,ausu temerario se intromittere praesumat. Contrarium facientes excommunicationispoenae ipso facto volumus subiacere, quam etiam ferimus in hisscriptis.65. Item mandamus, ut nullus clericus sive sacerdos in favorem cuiuscunquecontra nos seu ecclesiam nostram consilium vel auxilium impendatsub poena periurii.66. Item archidiaconi vel eorum iurisdictionem habentes a locis nonvisitatis ratione visitationis pro concubinis, ut clerici eas foveant, nihil recipiant,alioquin sunt excommunicari ipso facto, nec absolventur, nisi nobistriplum solvant, nec postulent charitativa subsidia, nisi de licentia nostraspirituali.67. Item archidiaconi diligenter facultatem ecclesiarum, locorum etpersonarum visitandarum considerent, ne nimium visitando graventur a sacerdotibus, canonem, verba consecrationis corporis et sanguinis domini nostriIesu Christi et baptismi audiant, et utrum sacerdotes has nostras constitutionesexequantur et habeant, diligenter inquirant.68. Item archidiaconi nequaquam tolerent clericorum concubinas, alioquinsunt suspensi a divinis, si non revelaverint suis superioribus aut nobis.sinodali.69. Item omnes plebani et beneficiati habeant sua sigilla sub poena70. Item plebani et alii presbiteri, quando requiruntur in processu,reviso eo quamprimum iuxta tenorem exequantur et se subscribant manupropria, si possunt, diem et horam apponentes, quando mandatum receperunt,et qualiter mandatum sunt executi, scilicet utrum in persona propria vel indomo, et si habent testes, tunc intercssentes eosdem in executione scribant.

[303]U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .3 971. Item statuimus, ut omnes rectores ecclesiarum, officialium et archidiaconorumlitteris currentibus et mandata nostra continentibus perlectis, executas,si opus fuerit, statim transmittant ulterius, nec si tempus habent, pernoctem apud se retineant, sub poena excommunicationis et sinodali ipsas adproximos suos vicinos remittant.72. Volentes etiam quibusdam malis occurrere, ne deteriora sequantur,statuimus, ut omnes, quorum interest, illum abusum antiquum malume medio tollant et evellant, ubi videlicet in praecipuis festivitatibus et eorumoctavis fraternitatum congregationes, convivia et ingurgitationes solent facereet choreas exercere, ne decetero id fiat, omnibus modis hominibus persuadeant,praesei tim maioribus et rectoribus, deducentes, quanta mala ex hoc sequuntur,talibus soli etiam non intersint, praecipimus. Si autem voluerintpropter rationem fiendam et aliquos tractatus licitos convenire ex huiusmodifraternitate, id non prohibemus, immo commendamus, dummodo ibidemnon fiant inebrationes et choreae aliaeve insolentiae, quae creatorem et illossanctos, in quorum festivitatibus haec fiant, offendunt.73. Praeterea intelleximus in nonnullis locis quandam malam et depravatamconsuetudinem sub specie pietatis per longa tempora vigere, ut videlicetcertas summas pecuniarum in fraternitate aliqua habentes mercatoribusaut artificibus aliisve personis ex illa solent in mutuum aliquid praestare, acab eo certum quod pro candelis et aliis necessitatibus ultra sortem exigere etpercipere. In quo cum usuram damnabilem a lege divina et humana prohibitamcommittunt, ne decetero id fiat, sub poena excommunicationis prohibemus, cum etiam praetextu boni malum fieri non debet. Et quicquid peraliquos exactum est, restituendum censemus.IV.Uchwały synodu prowincyjonalnego Łęczyckiego z r. 1512.Decreta et constitutiones synodi provincialis Lenciciae anno domini1512 celebratae.1. Ecclesiae parochiales pauperes in diocesi[bus] provinciae Gnesnensis,ne errores et negligentiae in eis de cetero essent, per eos, ad quos de iurepertinet, uniantur.2. Praeterea statuimus, quod quilibet decimam solvens, etiam antequamfrumenta conducentur, cuiuscunque generis, possessor avisabit eum, ad quempertinet decima, ut veniat aut mittat visorem, ne in huiusmodi decimationeiniuria et dampnum [contingat], et si secus factum esset, pro rapta habeatur

4 0 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I |364]debetque dari in toto aut deductionem expensarum quorumcunque laboratorum;statutumque de decimis per ordinarios contra illibertantes et impedientesobservetur et publicetur.3. Item banna circa matrimonia per omnes observentur. Si tamen nobilesnoluerint, prout multi nolunt, tolerandi sunt, nichilominus talibus dicatur:si aliquod impedimentum incurrerit in eis, propter quod divortium evenerit,proles legitima, prout iure cautum est, antehac suscepta erit.4. Praeterea intelleximus in nostra provincia incantationes, maleficia,nigromantiam aliasve superstitiones invalescere, saeculares in talibus corrigendisnegligentes esse; ordinarii itaque super hoc diligentem inquisitionemfaciant et cunctos publice in scalis vestitos in eorum dedecus et pileatosper aliquod tempus stare permittant et tandem iuxta arbitrium et delictiexcessum in carcerem detrudant puniendos, decernimus.5. Insuper licentiosis et discolis clericis obviare volentes, eorumque insolentiis,statuimus, quod quicunque clericus praeter voluntatem plebani aut vicesgerentisin civitate, oppido, villa, hospitio per triduum permanserit et monituslegitime ad scholas ibidem vel alibi non iverit, tanquam rebellis ad officialemordinarium vel foranensem peremptorie per plebanum loci aut suum vicesgerentemauctoritate ex hac sinodo sibi concessa citari poterit pro terminocerto sibi assignando, coram huiusmodi officiali, ubi si comparuerit, per officiumpuniatur poena condigna pro excessu, et si qualitas delicti vel scandalirequiret, etiam corporali poena afficiatur. Si vero non comparuerit, extuncofficium, executione visa legitima, excommunicabit talem pro contumacia.6. Item constituimus festum s. Vitalis sub duplici tenendum in totaprovincia ratione victoriae super Tartaros in hoc festo habitae,et ut Deus omnipotens ecclesiae universali et nobis pacem, principibus C h ristianisconcordiam concederet, omni feria quarta, aut si esset festum, tuncalio die competenti illius septimanae ad unius anni decursum supplicationesseu processiones cum letaniis missamque pro pace fieri et decantari instituimus.7. Item festum b. Mariae virginis Nivis sub duplici non autem celebriad populum in die s. Dominici celebrari, festum autem s. Dominici anticipandumimmediate ad proximam diem volumus et decrevimus.8. Item contributiones in synodo provinciali novissime in Piotrkowcelebrata institutas decernimus exigendas ad completionem summae ad certabona redimenda necessariae, quae exigentur a toto clero, prout erat laudatumin dicta synodo; quaequidem contributiones solvi debent pro DominicaLaetare eo medo, ut ?nno praecendenti solutae sunt, hoc addito, quod ubinon sunt taxata beneficia, Episcopus quilibet in sua diocesi per se, et in quantumoccupatus esset, per aliquos bonos et probos viros huiusmodi beneficiaiuste taxare debet. Beneficia autem, quae sunt ad magnas taxas taxata, retaxet

[365] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . 41et diminuat taxas iuste et aequiter; et similiter ubi sunt taxae parvae, augeateas secundum iustitiam et aequitatem, in quo conscientias eorum oneramus.Illi autem, quibus taxae augebuntur, aequo animo ferre debent.9. Item statuimus, quod quilibet Episcopus cum capitulo contributionemper se et clerum suum solutam conservet, nec ex capitulo debet extradi,donec Episcopus ibidem etiam essentialiter solvat.10. Praeterea Rmi dni praesules a R. Mte impetrare debebunt, quamprimumpoterint, litteras, quod post exsolutionem summae pro bonorumexemptione componendae quadraginta millium ducatorum de cetero clerumad contributiones saeculares solvendas non sollicitabunt, et dum ad expeditionembellicam ibunt, in bonis ecclesiasticis damna facere non debebunt,sicut in aliorum nobilium bonis non faciunt.V.Uchwały synodu prowincyjonalnego Łęczyckiego z r. 1527.Constitutiones sinodi Lanciciensis die Mercurii post fe.stum Visitacionis divae virginis Mariae anno M DXXVII celebratae*).1. Extirpatio 2) heresum et sectae Lutheranae.Decernit3) haec sacra sinodus, ut Rmi dni Archiepiscopi4) et Episcopipro exterminio sectae Lutheranae, ex diocesibus comprovincialibus et praesertimWratislaviensis et Cuiaviensis intendant, procedendo contra notorioset suspectos de heresi secundum decreta sacrorum canonum, statutorum provincialiumveterum et novorum, omni timore postposito, solum Deum, fidemeius et religionem sanctam prae oculis habentes, non parcentes praeterealaboribus et expensis, cum ipsi sint in fidei materia positi, tanquam signumad sagitam, et de plebe sibi commissa condignam Deo in districto examinereddituri sunt rationem, ne sanguis ovium de manibus eorum requiratur.Quam rem ut facilius et commodius aggredi valerent, suscepit haec sinodusstatuta omnia provincialia cum bullis apostolicis insertis in diversisque sinodiset per Rmum in Christo patrem dnum Iohannem de Laszko ArchiepiscopumGneznensem, primatem legatumque natum tempore praesidendaesuae felicis confecta, approbata, sinodalique auctoritate et decreto cum statutishuius provinciae vetustioribus conformata, digesta, in unumque volumenredacta ac noviter impressa, et per memoratum dnum Archiepiscopum in1) Ed. Constitutiones et articuli synodi Lanciciensis an. dni M D X X V II celebratae, —-2) Cod. Extirpationis. — 3) Ed. Decrevit. — 4) Ed. Archiepiscopus,

4 2M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I L366]praesenti sinodo publicata, quae eadem sinodus pro approbatis et publicatishabere voluit, decernens eisdem robur perpetuae firmitatis. Et ut dniArchiepiscopi, Episcopi aliique iudices ecclesiastici et clerus provinciae universussecundum illa vivant et gubernentur, poenis inibi contentis irremissi-biliter puniendi.2. Item decrevit eadem sinodus, prioribus statutis innitendo et eademinnovando, ut dni Archiepiscopi et Episcopi, praesertim vero Vratislaviensiset Cuiaviensis, in suis diocesibus servent inquisitores seu visitatores hereticaepravitatis, qui per singulas dioceses visitent et inquirant diligenter desuspectis et notoriis in secta Lutherana, quos dnis ordinariis deferant puniendos.Qui visitatores seu inquisitores unus ad minus esse debet in qualibetdiocesi presbiter saecularis vel regularis, prout dnis Archiepiscopis etEpiscopis melius et commodius 2) videbitur faciendum. Sed quoniam visitatio[et] 3) inquisitio quantumvis diligentissima 4) ad extirpationem eiusdem sectaeparum prodest, nisi adhiberetur fideli populo pabulum verbi Dei per viros verecatholicos valentes verbo, opere et exemplo, quorum sana doctrina scirenthomines reprobare malum et eligere bonum: ideo decrevit haec sacra sinodusprioribus statutis inhaerendo, ut dni Archiepiscopi et Episcopi, praesertimvero Vratislaviensis et Cuiaviensis, in curiis, ecclesiis metropolitanis, cathedralibuset collegiatis, et illis potissimum, ubi secta Lutherana 'aduc pulularevidetur, servent Theologos doctos, verbi divini contionatores, qui EvangeliumChristi et sacram paginam per solidam scripturam, verum et approbatumintellectum Christi fidelibus tradant5) [et]6) interpretentur, obmittentes incontionibus quaestiones scholasticas et exempla somniata, quae corda fideliumdistrahere potius, quam aedificare videntur.3. Item quia rectores ecclesiarum parochialium tenentur de iufe praedicarepopulo verbum Dei, quod absque sana sacrae scripturae intelligentiaad effectum deducere non possunt, unde quia valde periculosae existuntminae Evangelicae, quibus dicitur: si coecus coeco ducatum praestet, ambo infoveam cadunt, - statuit haec sinodus sacrosancta7), antiquos canones innovando:quod dni Archiepiscopi et Episcopi eorumque in spiritualibus vicariimandent per processus generales omnibus et singulis ecclesiarum parochialiumrectoribus eorumque vicariis et aliis verbi 'divini contionatoribus, tam saecularibusquam regularibus, ut post novum et vetus testamentum 8) opera beatorumCipriani, Athanasii, Gregorii Nazanzeni, Basilii, Crisostomi, Hilarii, Augustini,Ambrosii, Ieronimi, Gregorii et Leonis, qui ea haberi possent, alioquin omeliasper anni circulum dominicis diebus festis 9) singulis l °) aptas, sacramentorumŁ) Cod. prius. — 2) Ed. melius et utilius ac commodius. — 3) W rękopisie słowa tegobrak. — 4) Cod diligentissime. — 5) Cod tradent. — 6) W rękopisie wyrazu tego brak. — 7) E d .sacra. — 8) N a marginesie ta sama ręka zanotowała: »Libri qui in usu habendi sunt clericis.«— 9) Cod. festibus. — 10) W druku wyrazu tego niema.

[ 367] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .4 3librum, lectionarium, antiphonarium, baptisterium, computum, canones poenitentiales,psalterium cum interpretatione sancti Ieronimi, rationale divinorum,statuta provincialia nova et vetera habeant, in eisque diligenter studeant etiuxta intelligentiam praedictorum Evangelium *) Christi populo tradant2) etinterpretentur, ne ex diversis et variis contionandi formulis scolasticisquedisputationibus, quae hucusque prae manibus habentur, et se ipsos in solidosacrae scripturae intellectu confundant, et auditoabus verbi Dei et errorisconfusionisque de ipsis occasionem praebeant.4. Et quoniam viam omnis3) virtutis et veritatis Christifidelibus abipsis cunabulis per magistros et praeceptores monstrari convenit, ut iuventusChristiana in scholis et triviis doctrinis sanis et melioribus imbuatur:cum referat plurimum a inventa sic vel sic asuescere, decrevit haec sinodus,ut universitas Cracoviensis et aliae scholae particulares in tota provincianon legant4) omnino autores neutoricos 5) curiosos illos quidem 6) fidem catholicam et statum sanctae matris Ecclesiae ubique vellicantes, sed in scholis trivialibus legantur libri, qui non contaminarent iuventutem illamque novamtestulam coinquinarent minime. Legantur7) autem in eisdem scholisdiligenter: libri Evangeliorum, epistolae Pauli, Catho moralis, Socrates, officiaAmbrosii, decem praecepta, himni, sequentiae 8), Ascensii officium per quadragesimam,Cicero, Vergilius Ezopus et alii oratores et poetae non obsceni.Curentque dni Archiepiscopi, Episcopi et eorum in spiritualibus vicarii etofficiales omnes scholas reformare diligenter in moribus et disciplina 9). Etdeinceps in vestibus saecularibus et laicalibus, nequaquam incedant, sed habeanthabitum clericalem decentem10). Et ut alma Universitas Cracoviensisreformetur per commissarios apostolicos in abusionibus suis iuxta constitutionemprovincialem iam dudum super hoc editam, quam sinodus haec legitimispersuasa rationibus innovavit et pro innovata habere voluit.5. Quia fratres mendicantesu) et alii exempti ordines, confidentes nimiumprivilegiis et exemptionibus suis, ea apud sedem apostolicam privilegiaobtinere non verentur, quae universae provinciae in scandalum non modicumet ingens periculum animarum vergere dinoscuntur, videlicet ne in 12) materiaheresis contra constitutiones sacras lo;orum ordinariis subiciantur; ideo decrevithaec sinodus13), ut domini Archiepiscopi et Episcopi, praesertim verodominus Episcopus Poznaniensis 14), in cuius diocesi hoc accidit, eiusmodi privilegiiset exemptionibus contra iura communia et licitis et extortis diligenter') Cod. Evangeliorum. — -) Cod tradent. — 3) Ed. omnibus. — 4) N a marginesie czytamy: «Prohibetur, ne legantur autores nectorici.« — 5) Ed. neotericos. — 6) Ed. illos, qui. —7) N a marginesie czytamy: «Qui libri in scolis legendi sunt.c — 8) Cod. sequentias. — 9) Namarginesie: »De scholaribus emendandis.* — 10) N a marginesie: »Vestes clero laicae prohibendae*.u ) N a marginesie: «Contra mendicantes fratres.* — 12) W druku stovva tego brak. —13) N a marginesie: «Sinodus dat auctoritatem episcopis contra exemptos et mendicantes*. —14) W druku wyrazy te umieszczone sa w porządku odwrotnym.

4 4M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Iintendant et inquirant, quae inventa auferant etiam manu potenti, si opusfuerit, illisque non obstantibus contra exemptos, suspectos et notorios de heresiprocedant ad poenas iuris communis et statutorum provincialium, privilegiiset exemptionibus huiusmodi non obstantibus cuiuscunqueł).6. Item decrevit sinodus, ut Rmi domini Archiepiscopi et EpiscopiSacram Regiam Mtem per se vel nuntios sinodales deprecentur, ut eius Maiestasin curia regali praedicatorem doctum servare dignaretur 2), qui singulisdiebus dominicis et festis coram eius Maiestate alibi quam Cracoviae moramcontingeret3), quod denique in conventionibus generalibus consultationespublicas senatorum et nuntiorum terrestrium praedictis diebus dominicis etfestis ante prandia eius Maiestas fieri prohibeat, cum ea res in scandalumplurimorum vergere dinoscatur, verum mandet, ut senatores et nuntii terrestresdivina officia diebus praedictis et contionem audiant reverenter etdevote, Alioquin quilibet ex dominis Archiepiscopis et Episcopis eiusmodipraedicatorem ordinare tenentur, in cuius diocesi conventio generalis indicetur4),aut si Regia Maiestas ibidem constitueretur.7. Item petenda etiam est 5) sacra Maiestas, ut hereticos et Lutheranos,eius Maiestati per lociordinarios deferendos 6), iuxta edictum regni puniat,et capitaneis locorum puniri faciat; et ut per suam Maiestatem denturlitterae ad omnes capitaneos, etiam et ad ducatus7) magnos Lithuaniae&),ut in extirpatione Lutheranorum ordinariis seu eorum officialibus diligenterassistant.8. Similiter supplicandum erit sacrae Regiae Maiestati, ut in Vilnensjet Mednicensi [diocesibus] faciat ponere in exequutione privilegia Vytholtholim magni ducis Lythphaniensis de non construendis oratoriis Ruthenorumet de iam constructis 9) contra eadem privilegia demoliendis, propter quorumabusum non modica scandala ibidem committuntur tam in censurarum vilipensione,quam in iurisdictionis episcopalis enervatione, matrimoniorum contractuet aliis plurimis, et ut restauretur officium dzyeczyky, videlicet familiariset possessionatus (s) in utraque diocesi in suffragium episcopalis iuris--dictionis admodum necessarii, quod per saecularem potestatem a plerisqueannis destructum et annichilatum est [in] iniuriam dominorum Episcoporumnon modicam et cleri10).') Ed. quibuscunque. — 2) N a marginesie: »Ut rex praedicatorem in curia doctum foveat*. —3) Ustęp ten w rękopisie i w druku pomylony; powinno brzmieć: »qui singulis diebus dominiciset festis eoram eius Maiestate [praedicaret, cum eius Maiestatem trahere] alibi quam Cracoviaemoram contingeret « — 4) Ed . iudicetur. — h) W druku dwa te wyrazy w odmiennym umieszczonesą porządku. — 8) N a marginesie: » Legationis.« — 7) Cod. et Edducatos. — 8) Cod. Lyth.phawaniae. — 9) N a margiuesie z jednej strony: »Ut in Vilnensi et MedniceDsi diocesibus nonconstruantur sinagogae* ; z drugiej: »legationis.« — 10) Cały ten artykuł nie znajduje się w edycyiz r. 15 3 2 .

U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O ,45Morum reformatio1).9. Quia ex depravatis moribus et vita cleri hereses in ecclesia Dei oririconsueverunt, statuit haec sinodus sacrosancta2), ut domini Archiepiscopi etEpiscopi ad morum reformationem in clero solenniter procedant, quam iuxtasacrorum canonum provincialium veteium 3) et novorum4) constitutiones faciantin capite et in membris, ad poenas iuris et statutorum, omni timorepostposito, et sine personarum acceptione contra rebelles et inobedientesprocedentes6); et ne quis ex clero provinciali ignorantiam statutorum novorumet veterum6), noviter impressorum et publicatorum, morum et vitae reformationemin se continentium, praetendere possit: decrevit sinodus, ut quilibetRmorum dominorum Archiepiscoporum et Episcoporum eadem statutain sua diocesi toti clero faciat publicata, mandans omnibus prelatis et canonicis7)et plebanis eorumque vicariis et aliis presbiteris tam saecularibus, quamregularibus sub poena sinodali, ut librum eorundem statutorum quilibet habeatet secundum illa vivat et gubernetur.10. Item quia vita et mores clericorum plus interiore quam exteriore8)reformatione egere videntur 9), et pastor animarum ad 10) instar boni mediciinteriora primum hominis curare tenetur, quibus perfecte sanatis morbi exterioresper se facile coalescuntu), ideo requirit haec sinodus in SpirituSancto congregata, ut domini Archiepiscopi et Episcopi visitent primo 12) curiasecclesiasque 13) suas metropolitanas 1'), cathedrales et collegiatas per seet alias inferiores ecclesias per archidiaconos iuxta modum et formam sacrorumcanonum statutorumque provincialium; et ut iudicium et iustitia incipiatde domo domini, reforment primo se ipsos curiasque suas, deinde gradatimclerum diocesis suae universum, ambitionem, avaritiam, cupiditatem,substantiae ecclesiasticae16) abusum et malam dispensationem, curam animarumet iustitiae negligentiam, quae animi vitia interiora existunt, in se ipsiset aliis reformantes; praelatos et canonicos 16) aliosque presbiteros horas canonicasnon dicentes, officia divina minime peragentes 17), lanam ovium duntaxattondentes, illamque in abusus diversos, fornicationem adulterorum1S)etiam notoriorum convertentes, severitate canonica ad orandum 19), sacrificandumet ab enormibus desistendum compellentes, providentes, ut inpartem solicitudinis suae et praesertim ad officia iustitiae non praeficiantindignos, idiotas et avaros, quia plus officiunt, quam proficiunt in ecclesia*) Cod. reformationis. — 2"> N a marginesie: «articulus.* — 3) Cod. veterorum. — 4) Codet E d . novarum. — 5) N a marginesie: «Morum reformatio in clericis per Episcopos facienda.« —6) Cod. veterorum. — 7) Na marginesie: »Ut ubique statuta provincialia liabeantur.s — 8) Cociexteriore et. — Ed. egent. — 10) V\ yrazu tego brak w druku. 1) Cod. calescunt.12) Ed. primum — 13) Ed. ecclesias curiasque. — 14) N a marginesie: »Ut curiae dominorumArchiepiscoporum et Episcoporum imprimis visitentur et reformentur. k 1o) W druku wyrazy teumieszczone sa w odwrotnym porządku. — 16) N a marginesie: »De horis canonicis orandis.«1T) W druku dwa te wyrazy umieszczone sa w odwrotnym porządku. 18) Cod. adulteriorum. -i!l; Cod. horandum.

4 6M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y IDei. Et demum ad habitum et tonsuram clericorum, quae exteriora corporissunt, animum intendant. Et ut illa iuxta praescriptum sacrorum canonumet statutorum provincialium, praesertim novorum, in eisdem reforment,ut sic non solum habitu, verum et religione se clericos, hoc est in sortemdomini vocatos esse, testificentur,11. Decrevit etiam haec sinodus, quod domini Archiepiscopi et Episcopiarchidiaconis non committant deinceps vices suas quo ad correctionemmorum et poenarum exactionem, sed solum, ut iuris est, visitationem et visitationisrelationem, qua facta ipsi aut eorum in spiritualibus vicarii ad morumcorrectionem et poenarum exactionem procedant, quas non in usumprimatum, sed pro luminaribus, fabrica ecclesiarum, aut in alium pium usumconvertant. Innovat etiam 2) haec sacra3) sinodus et pro innovato haberedecrevit decretalem 4) Ordinarii, De officio ordinarii, Lib. VI (c. 3 in V itoI, 16) volens, ut quilibet dominorum Archiepiscoporum clericos sibi sub.iectos plures dignitates vel ecclesias, quibus animarum cura imminet, obtinentesseu personatum aut dignitatem cum alio beneficio, cui cura similis5)est annexa, districtee) compellant dispensationis auctoritate, quarum huiusmodiecclesias, personatus7) seu dignitates canonice tenere se asserunt, infratempus ipsorum ordinariorum arbitrio moderandum exhibere; quod si fortenullam dispensationem in termino contingerit exhiberi 8), talia beneficia pereos, ad quos eorum collatio pertinet, libere personis idoneis conferantur9),alioquin si dispensatio sufficiens producetur, exhibens nequaquam in beneficiishuiusmodi molestetur. Provideant tamen ordinarii, ne cura animarumin eisdem beneficiis propter non residentiam negligatur iuxta formam et te_norem eiusdem decretalis.12. Ut autem omnis avaritia et cupiditas ex animis ecclesiasticorumpenitus evellatur, decrevit sinodus, ut census10) in vim reemptionis11), alias navyderkmv, pro ampliandis antiquis beneficiis in posterum non pluris emantur12),quam marcae quatuor census annui13) pro centum marcis latius salvo peromnia statuto novo sub titulo de censibus scripto, quod circa contractuseiusmodi providere videtur.13. Et14) quoniam plerique domini Archiepiscopi et Episcopi, qui clericosin privilegio fori defendere deberent, ipsimet pro decimis et aliiscausis ecclesiasticis coram officialibus subditos suos, cives et villanos iudi-*) W druku trzy te wyrazy sa umieszczone w odwrotnym porządku. N a marginesie: »Dehabitu, de tonsura«. — 2) Siowa tego brak w druku. — 3) Słowa tego brak w rekopisie. —1) N a marginesie: »Decretalis de officio ordinarii innovatur li. V I« . — 5) Ed. simul. — 6) Cod.districto. -— 7) Cod. personatas.« — 8) Ed. exhibere. — 9) N a marginesie: »Dispensationes inpluralitate beneficiorum curatorum indagandae. — 10) N a marginesie: »Census in vim reemptionisnovi non emendi, et quomodo emendi, modus datur. — u ) Cod. recuperationis. — ' 2) Ed.emanantur. — 13) Cod. et Ed. anni. — 14) Cod. Est,

U S T A W O D A W S T W A SY N O D A L N E G O .4 7care non permittunt, sed coram factoribus suis saecularibus, ne dicam capineis,presbiteros et clericos in eisdem causis iuri parere1) et iustitiam quaererecompellunt contra canonicas sanctiones, praebentes causam saecularibusididem faciendi3), et progressu temporis clericos8) ad suum forum protrahendi:unde quia res haec est exemplo periculosa, statuit sinodus sacrosancta, uteiusmodi inhibitiones et mandata domini Archiepiscopi et Episcopi in eorumdiocesibus penitus relaxent, permittantque clerum uti libere iurisdictionespirituali coram vicariis in spiritualibus et officialibus in causis praedictiscontra subditos eorum, tam cives quam villanos, ad quod dominus ArchiepiscopusGneznensis et reliqui domini Episcopi4) libere consenserunt 5).14. Item quia ex celebratione iudiciorum- spiritualium, post prandiahactenus fieri solitorum, multa scandala provenire consueverunt, statuit sinodus,ut vicarii in spiritualibus et officiales foranei aliique iudices ecclesiasticideinceps post prandia nulla exerceant iudicia, sed iudicent de maneusque ad horam meridiei sub pena sinodi et officii privationis8).15. Reverendissimi domini Episcopi, nuntii capitulorum et abbates petieruntRmum dominum Primatem, ut sua Celsitudo deinceps sinodum provincialemLanciciae non indiceret7) propter loci incommoditatem et inopiamrerum, sed Piotrkoviae vel in Lovycz, ubi hospitiorum et victualium habeturhabundantia. Ad quod Rmus dnus Archiepiscopus Primas8) se sponteet libere summisit 9).16. Quoniam10) a plerisque temporibus ingentes discordiae, dissensioneset scandala in diocesi Mednicensi oriuntur inter dominum Episcopum, nobiles,plebem et clerum, quae nedum ad aures sacrae Mtis R. et domini, Archiepiscopi,verum etiam huius et praecedentis sinodorum non sine ingenticlamore et illius viciniae scandalo pervenerunt; quibus si mature et tempestivenon obviaretur, profecto timendum est, ne nova illa plantatio in peiusin dies proficiat et ad novas hereses vel antiquam idolatriam revertatur.Ideo decrevit11) sinodus, ut Rmus dominus Archipraesul Gneznensis descendatexemplo Salvatoris ad illam diocesim, visitet et videat, utrum clamorem,qui ascendit, opere compleverunt omnesque controversias et dissensionesillius diocesis statim12) complanet et reformet reformanda tam in capite quamin membris, in cathedrali et aliis ecclesiis inferioribus faciens bonum ordinemtam in officiis divinis quam in iustitiae administratione. Quamquidemvisitationem licebit suae Celsitudini facere per se vel per alium, unum vel') -Ed- parcere. — 2) Ed. faciendum. — 3) Cod. clericis; Ed. clerici. — 4) Cod. Episcopireliqui. —■ 5) N a marginesie: »Ut subditi Episcoporum iure citati respondeant, inhibitione nonobstantes. — • °) N a marginesie: »Iudicia non celebranda post prandium. — 7) Ed. iudiceret. —8) Cod. Archipraesul. — 9) N a marginesie: Locus sinodo provinciali celebrando deputatus. —I0) Od tego słowa rozpoczyna się w rekopisie ta część postanowień synodu z r. 1527, któranie została uwzględnioną w edycyi z r. 15 3 2 . — ll) Cod. decretum. — 121 Cod, staturn,

4 §M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [372]duos viros exemplares, quorum alter sit pro auctoritate maiori ex dominisEpiscopis provincialibus, petendaque est sacra Maiestas Regia, ut eisdemvisitatoribus auctoritatem suam regiam et domini capitanei Samagitensisimpartire dignaretur, qua visitatio et reformatio illius diocesis solidius maturiusqueprocedere valeret, interim vero quod visitatores illuc advenient,decrevit sinodus, ut omnes controversiae inter dominum Episcopum et clerumquomodolibet exortae sint in pace, et quod super eis nichil innovetursub poena quatuor millium florenorum x).Contributionis.17- In sinodis praecedentibus clerus provinciae, qui de iure et consuetudinecontribuere tenetur, questus fuerat de inaequalitate contributionis:quapropter in sinodo Pyothrkoviensi praeterita decretum erat, ut archiepiscopatus,episcopatus, abbatiae et alia beneficia tam saecularia quam regulariaad aequalitatem contributionis reducerentur, quod ut facilius et commodiusfieri posset, debeant domini Archiepiscopus et Episcopi in eorumdiocesibus conscribi facere et ad praesentem sinodum deferre quantitatemet veros valores archiepiscopatus, episcopatuum, abbatiarum et omnium be_neficiorum, ut in hac sinodo contributio ad aequalitatem reduceretur. Quamconscriptionem quia dominus Archiepiscopus et Episcopi iuxta decretumsinodi praecedentis non fecerunt neque ad istam afferri curarunt, protestatisunt nuntii capitulorum et abbates, quia nollent denique deinceps ad aliquamcontributionem procedere, nisi conscriptio quantitatis et valoris praedictorumet reductio contributionis ad aequalitatem praecedat 2).18. Consenserunt itaque de novo et promiserunt sinodaliter dominiArchiepiscopus et Episcopi, promissionibus et constitutionibus sinodorumpraecedentium inhaerendo, et in reductionem contributionis ad aequalitatemet iustitiam, quae in sinodo provinciali futura, omni excusatione semota,effectum sortiatur, voluerunt et decreverunt, ut domini Archiepiscopus etEpiscopi, quilibet cum capitulis eorum, in sua diocesi statim post collectasmesses deputent ad conscribendum quantitatem et veros valores archiepiscopatus,episcopatuum, abbatiarum et aliorum beneficiorum omnium tres virosidoneos, videlicet unum de ecclesia metropolitana vel cathedrali, aliumde collegiata, si in diocesi habetur, alioquin plebanum et tertium abbatem,qui taxare debent omnes census, decimas, et quicquid nomine decimae datur,maldratas et molendina. Tamen domini Archiepiscopus et Episcopi promolendinis nequaquam consentire voluerunt suntque protestati in omnibusbonis archiepiscopatus, episcopatuum, abbatiarum et omnium aliorum bene-*) Cały ten artykuł przekreślony; na marginesie: »Palea«, — 2) N a marginesie z jednejstrony: »Palea«, z drugiej: » Taxatio beneficio rum «,

'373] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .4 9ficiorum tam saecularium quam regularium; quos domini Archiepiscopus etEpiscopi expensis sufficientibus providere debent1), easdem ex contributione3)futura, quie vel ob id decerni debet, recuperaturi; qui valor et quantitashoc modo conscripta per dominos Archiepiscopum et Episcopos desingulis diocesibus afferri debet ad sinodum provincialem futuram, ex quacontributione ad aequalitatem reductio fieri debet, prout sinodo melius etutilius videbitur faciendum, alioquin nisi conscriptio et reductio praefataepraecedant, protestati sunt iterum iterumque nuntii capitulorum et abbates,quia nollent deinceps ad aliquam contributionem iuxta modum antiquumconsentire 3).19. Nuntii nonnullorum capitulorum requisiverunt supplicantes Rmumdominum Archiepiscopum Gneznensem, ut sua Paternitas in auxilium contributionisretentae unius anni, dum sua Paternitas Romae ageret4), sua Paternitateallegante eosdem quingentos (?) per certam sinodum ei dimissamesse ratione impensarum pro bullis provincialibus Romae in concilio Lateranensiexpeditis, quam dimissionem Rmus dnus Mathias, Episcopus Wladislaviensis,nuntii capituli Gneznensis et abbates factam fuisse testificatisunt. Voluerunt nuntii praefati, ut negotium suspenderetur ad informationemcapitulorum et in futura sinodo decidetur, domino Archiepiscopo allegante,dimissos esse dictos quingentos seque obligari nolle ad solutionem eorundem.In qua re, quia tot clara testimonia militabant pro domino Archiepiscopo,suspendit eandem sincdus ad informationem omnium capitulorum, utilla per suos nuntios super dimissione certificata mitterent ad futuram sinodummandata sufficientia ad quittandum dominum Archiepiscopum de praedictisquingentis, ne super eis amplius controversiae oriantur5).20. Sacra sinodus provincialis pro subsidio rei publicae contra Tartaroset infideles decrevit contributionem duplam cum dimidio simplae perRmos dominos Archiepiscopum, Episcopos, abbates et universum clerum,tam saecularem quam regularem, pro festo Nativitatis Divae Mariae solvendamet conferendam, quae hac vice tantum iuxta taxam antiquam a marcaargenti solvi debet secundum cuiusque diocesis consuetudinem. Item decrevit,ut in hac contributione exigenda habeatur ratio beneficiorum, quaein censibus wyderkozv in villis nobilium fundata sunt, ut videlicet tantumeis de praesenti contributione defalcant (s), quantum per nobilitatem de eisdemcensibus retentum et simul cum tributo nobilium pro publica necessitatesolutum est. Si vero solutio illa ex praedicto censu contributionem praesentemexcedat, hoc cum patientia beneficiati rei publicae cedere debet;*) W yraz ten w rękopisie dwukrotnie jest zamieszczony. — 2) Cod. contributionis. —3) N a marginesie czytamy z jednej strony: »Palea«; z drugiej: » Deputandi ad conscribendumproventus ecclesiarum propter aequandam contributionem ad aequitatem. — 4) W tem miejscuzachodzi jakiś brak, który czyni cały ten ustęp niezrozumiałym. — 5) N a marginesie: »Palea$.

5oM A T E R Y JA ŁY D O H IS T O R Y Iin civitatibus vero et oppidis eundem censum pro parte cum tributo nobiliumantea soluta decrevit sinodus non defalcandum1).21. Item in censibus nudis, videlicet zupparum et theoloneorum, si quidiam beneficiati contribuerunt, id in solutione contributionis praesentis defa.lcentpari ratione et modo, ut de censibus wyderkozv supra constitutumest 2).22. Vicarii perpetui, altaristae et mansionarii tam cathedralium quamcollegiatarum et parochialium ecclesiarum in civitatibus, in oppidis, etiamvicarii perpetui ecclesiae cathedralis Plocensis et alii, quorum vicariae acceptenturper gratias, iuxta taxas suas, si eas habent, praesentem contributionemsolvant; quibus autem taxa non est, illi a qualibet marca usuali solvantper duos grossos; annuales vero vicarii, gratialistae et alii presbiteriecclesiis quibusque servientes per tres grossos solvant; ministri ecclesiarum,organistae, campanatores, cantores, sacristae solvant per duos grossos 3).23. Sed quia vicarii perpetui-ecclesiae collegiatae Lovicensis his proximistemporibus fuerunt dampnificati per ignis voraginem in domibus etsubstantiis eorum, ideo sacra sinodus absolvit eosdem a contributione praesenti,ut nichil hac vice contribuere teneantur, tantum tres fertones, sicutconsueverunt4).24. Item Rmi domini Archiepiscopus et Episcopi debent quisque adcapitulum suum in manus collectorum generalium contributionem suam consuetamquamprimum reponere. Et demum praelati et canonici, abbates etclerus universus contribuat, ad quod processus et mandata sua per diocesimmittant quamprimum, et quod capitula ecclesiarum non prius contribuereteneantur, antequam contributiones dominorum Archiepiscopi et Episcoporumad capitula mittantur et in manus collectorum reponantur in effectum.25. Sed quoniam propter collectores generales in variis officiis constitutosnon exigebatur hactenus per capitula exacta ratio contributionumtransactarum, ideo sacra sinodus legitimis et rationabilibus causis mota decrevit,ut domini Archiepiscopus et Episcopi deputent duos collectores generalesin officiis non constitutos circa metropolitanam et cathedrales ecclesiascontinue residentes, qui salarii nomine tantum habebunt, quantum olimunus habebat collector generalis, videlicet quilibet eorum per quinque marcas.In diocesi autem in oportunioribus locis deputent succollectores, quorumsinguli trium marcarum salario sint contenti. Qui collectores et succollectoresex suis beneficiis integre contribuere debent et tenebuntur5).ł) N a marginesie: »Contributio instituta«. — 2) N a marginesie: »palea«. — 3) N a marginesie:» Vicarii, altaristae, mansionarii. — 4) N a marginesie » Vicarii Lovicenses«. — 5).N a marginesie: » Salarium «,

U S T A W O D A W S T W A SY N O D A L N E G O .26. Item decrevit sinodus, ut succollectores pecunias contributionis deferantad metropolitanam et cathedrales ecclesias in manus generalium collectorum,quibus de eadem rationem sufficientem faciant. Collectores verogenerales pecuniam contributionis in capitulo metropolitanae et cathedraliumecclesiarum deponant et rationem totius contributionis illius diocesiscapitulo faciant; capitula vero contributionis rationem sinodo provinciali proximaefacere tenebuntur.27. Item ut cancellarii, notarii et alii familiares Rmorum dominorumArchiepiscopOrum et Episcoporum a beneficiis suis praesentem contributionemsolvere teneantur, sublata quacunque libertate et consuetudine diuturnaeorundem J).28. Item ut collectores generalis contributionis praecedentis capitulisecclesiarum de praecedenti contributione decem millium, quae ad manusSacre Regiae Mtis pervenit incomplete, rationem faciant et capitula sinodoprovinciali proxime venturae.29. Item pro eadem contributione retenta de praeposituris Gneznensiet Plocensi agendum cum Rmis dominis Plocensi et Vilnensi Episcopis, utet illi ad solutionem eiusdem sinodali auctoritate compellantur, sic videlicet,ut vel factores eorundem excommunicentur vel proventus dictarum praepositurarum,in quantum eas aduc possident, pro modo debiti arestentur.30. Et quoniam Rmi domini Archiepiscopus Leopoliensis, Premyszlyensis,Chelmensis et Camyenyczensis Episcopi eorumque capitula et clerusex prava quadam et irrationabili consuetudine contributiones2) ecclesiasticasin provincialibus sinodis pro tempore decretas solvere nolunt, parum attendentes,quod illae decernebantur et hactenus decernuntur pro unica terrarumRusiae et Podoliae defensione, in quibus metropolis et cathedrales praedictaeconsistunt; iustumque et rationi consonum videtur, ut qui a vicinioribusauxilia postulant, ferant et ipsi eadem sibi ipsis, ideo haec sacra sinoduseiusmodi consuetudinem, quae coruptela potius appellanda est, penitusamputare volens, decrevit, ut deinceps praefati Rmi Archiepiscopus et Episcopieorumque capitula et clerus Leopoliensis pro modo quantitatis et valorisarchiepiscopatus, episcopatuum, abbatiarum et aliorum beneficiorum tamsaecularium quam regularium contribuere teneantur, quotiens in sinodo, provincialiGneznensi contributiones decernerentur, quod denique iuxta constitutionespraesentis sinodi et contributionem noviter decretam solvere et adeffectum reductionis eisdem ad aequalitatem tres personas similiter in qualibetdiocesi eligere teneantur, qui veram quantitatem et valores archiepiscopatus,episcopatuum, abbatiarum et beneficiorum omnium Leopoliensisprovinciae fideliter conscribere et demum ad sinodum provincialem Gne-Na marginesie: »Ut cancellarii solvant contributionem,* — 2) Cod. consuetudines

M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R ttL376jznensem futuram deferre valerent, pro qua re Sacra Mtas Regia per nun.tios sinodales erit supplicanda, ut mandet domino Archiepiscopo Leopoliensiquamprimum sinodum suam provincialem congregare seque coepiscoposeius et clerum universum in contributionibus cum provincia Gneznensiprimatiali iuxta vires facultatesque eorum conformare, alioquin protestatursinodus haec, se nolle deinceps ad aliquas contributiones consentire,nisi domini Archiepiscopus et Episcopi praefati et sinodum faciant et contributionemiam decretam solvant et de eius reductione ad aequalitatem ineorum sinodo modum et originem constituant, quam protestationem commiseruntfacere nuntiis sinodalibus coram Sacra Regia Mte 1).Legationis ad Sacram Regiam Mtem.3 1. Post servitutis et orationum totius sinodi officiosam commendationemexponant Sacrae Regiae Mti benevolentiam totius congregationis sinodalisin sexquitertia contributione decernenda, quam hac vice domini Archiepiscopuset Episcopi et clerus in complacentiam suae Mtis, utpote fidei catholicae,ecclesiarum et cleri supremi defensoris, non gravatim consenserunt, volentesse conformare decreto conventionis generalis praeteritae cum protestationetamen, quod cum bona sua semper libera subiecerunt taxationi, deincepssinodus habere vult libertatem suam in contribuendo et per conventionesgenerales in sic vel sic contribuendo minime regulari.32. Interrogetur Mtas Regia, quonam eiusmodi contributio convertidebet, an in thezaurum suae Mtis vel ad palatinatus, ne exinde propterdecretum conventionis generalis praeteritae dissidium in re publica oriatur.Nam domini palatini Lanciciensis, Brzestiensis et Vladislaviensis cum magnafrequentia castellanorum et nobilitatum aliarum terrarum interpellaruntsinodum, ut eandem ad palatinatus reponerent. Licet autem tota congregatiosinodalis mallet eam reponere ad thezaurum suae Mtis, a quo saluset defensio cleri consistit, nichilominus, ubi eius Mtas mandaverit, ibi reponantin effectum.33. Item roganda est Regia Mtas, ut supra in constitutione incipiente:»Et quoniam Rmi domini Archiepiscopus Leopoliensis etc.« latius continetur.34. Item exponantur Regiae Mti iniuriae cleri2) videlicet decimarumillibertationes, percussiones sacerdotum violentae in domibus et stratispublicis, violentiae domesticae, torturae in pedibus et aliis membris ad effectumpecuniae extorquendae, minae et diftidationes, propter quod clerus oppressusmetu mortis non audent iniurias suas praedictas iure spirituali prosequi, insordescendaset tolerantias censurarum diuturnas, contra quos capitanei locorumstatuta regni extendere nolunta). Petenda igitu r erit Sacra Regia Mtas,') N a marginesie: «Archiepiscopus Leopoliensis cum sua provincia ut contribuant*. —2) Cod. clerici, — 3) Cod. volunt.

[377] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .53ut attenta universi cleri in contribuendo benevolentia et quod domini A r­chiepiscopus et Episcopi et clerus ad taxationem bonorum suorum terrestriumnon gravatim consenserunt, dare dignetur litteras ad capitaneos, utstatutum regni contra insordescentes extendant et contra fures spoliatores.que presbiterorum tam in domibus quam in via publica etiam statutum regniextendant, cum isti sint articuli capitaneorum: violentia domestica et strataepublicae 1).35. Item specialiter exponatur diffidatio Sokol ccfntra dominum Episcopumet capitulum Vladislaviense et capitulum Gneznense.30. Item diffidatio Iohannis Byelyczky plebano in Grochowo a certisnobilibus, qui in litteris diffidatoriis continentur.37. Item domini vicarii in Glowno nocturno tempore pecunia et vestibusspoliati per quendam Glovyenszky Kozyk, quem et fama publica ettestamenta afflictorum produnt.38. Item Valentinus vicarius in Nyeborow non solum pecunia etvestibus tempore nocturno spoliatus, sed etiam in virilibus usque ad effusionemsanguinis tortus et in pedibus cruciatus, alias ssvydry mu goleny. vyerczyano.39. Item Iohannes commendarius in Koczyerzovv de nocte omnibusspoliatus vix morte evasit.40. Item plebanus in Crzemyencza in via publica vulneratus.41. Item plebanus in Bednari per quatuor armatos circa mediumnoctis spoliatus vix mortem evasit, nec audet manere in parochiali.42. Item in Nyeborow plebanus propter iniurias et diffidationes patronorumnon audet manere in parochia.43. Item pro fratribus s. Francisci mendicantibus de Vilna, ut perauctoritatem regiam eorum cum Lythphanis eiusdem ordinis fratribus controversiamsopiant, ne per discordiam fratrum provincia eius ordinis scindaturin detrimentum regni et magnitudinis, petantur litterae etc.44. Rogetur etiam et requiratur Regia Mtas pro solutione vigintitrium millium florenorum a clero universo mutuo acceptorum, et in quantumeius Mtas voluerit habere temporis prorogationem ad solvendum, petant, utdet litteras obligationis ad singulas cathedrales ecclesias illis similes, quaehabentur in ecclesia Cracoviensi, et ut illae litterae hinc ad sinodum provincialemfuturam comportentur.x) N a marginesie: »Iniuriae clericorum et illibertationes decimarum.« Znaczniejsza późniejszareka na tymże marginesie zanotowała: »Nihil novi sub sole.«8

M A T E R Y JA Ł Y D O JJlST O kV l [378]45. Petatur etiam Sacra Mtas, ut Rmo domino archiepiscopo Huspalensidet litteras ad papam, ut eidem confirmationes episcopatuum in regnoSweciae commitantur, salvis annuatis etc., cum aliomodo sectam Lutheranamde partibus illis non possit extirpare, prout haec latius in eiuslitteris adsinodum scriptis continentur.46. Item petenda est Sacra Mtas, ut supra, in constitutione incipiente:»Item decrevit sinodus, ut Rmi dni Archiepiscopi etc.« et duabus sequentibuscontinetur.4 7 . Item petenda est etc. prout supra in constitutione incipiente: »Quoniama plerisque temporibus etc.« latius continetur.48. Item petatur Regia Mtas, ut in redditu militum mercenariorumde Russia et Podolia dignetur mandare fieri talem ordinem, ne ipsi redeuntesin domos suas damnificent bona et possessiones cleri tam saeculariumquam regularium 2).49. Item petenda est sua Mtas, ut cmethones abbatum et aliorum3)regularium conserventur per factores regios in iuribus et consuetudinibuseorum, eo, quod modo [non] angariarentur ad inconsuetos labores, quod deniquemensurae dationis frumentorum exigantur ab eisdem aequales, ut iuris est,et non superflue, alias vyerzchovatho.50. Nuntii electi ad Regiam Mtem: venerabiles domini et religiosusfrater Gregorius Myszkowsky Gneznensis, Stanislaus Bork Cracoviensis ecclesiarumcanonici utriusque iuris doctores, Iohannes Naropniczky custos Vladislaviensiset magister Erasmus de Cracovia abbas Mogilnensis de diocesiCracoviensiGeorius Myszkowsky canonicus Gneznensis curiae caursus(s) manu propria significat.VI.Uchwały synodn prowincyjonalnego Piotrkowskiego z r. 1530.Sinodus Piotrkoviensiss. Margaretae celebrata.A. D. M D X XX die Lunae ante festum1. Constitutiones perpetuae contra hereses invigilandae.Innovantes constitutiones tam iuris communis quam statutorum provincialiumanteriorum eisque addentes sacra haec sinodus decrevit arctissimequeCod. eis. — 2) N a marginesie: »In reditu militum ex Podolia«. — 3) Cod. alium,

U S T A W O D A W S T W A SY N O D A L N E G O . 55iniunxit, ut ordinarii harum provinciarum his iniquissimis temporibus diligentiusexactiusque, quam unquam antea, de heresi Luterana aliaque quapiamperversa doctrina in suis diocesibus invigilent iniungantque strictius heresiuminquisitoribus, ut ubi suspicio aliqua eius heresis emerserit, illic diligenterprotentent, excutiant et perquirant. Quod officium de heresi inquirendasacra sinodus archidiaconis, ubi inquisitores non sint, voluit esse iniunctum,ut deinde hi, ubi quicpiam de hoc crimine innotuerit, citra ullam negligentiamdominis ordinariis deferant, qui mox ad hoc crimen persequendum iuracommunia statutaque provincialia distringant, servatis tramitibus modisqueab eis iuribus constitutis.2. Abbates scholares in studiis fovere teneantur.Sacra sinodus ob bonum publicum decrevit exequutioni demandandumstatutum provinciale Cap. I. De conces. praeben. circa finem in novis *), utscilicet abbates in generali academia suis sumptibus, quotannis scholaresfovere teneantur, alioqui contrafacientes poenis 2) statuti quotannis3) perdominos ordinarios puniantur secundum statuti eius dispositionem.3. De subditis dominorum episcoporum in negotio spirituali perofficiales saeculares non iudicandis.Statutum sinodi praeteritae de tollendo quodam abusu iudiciorum saeculariumin bonis ecclesiasticis, quo clerici apud officiales saeculares dominorumloci ordinariorum contra subditos eorum in re etiam mere spiritualiet non in foro suo agere cogebantur: sacra sinodus illud ipsum statutum,utpote iuri aequitatique consentiens, adamussim decrevit servandum, hocadiecto, ut prius requirant ipsi clerici extra iudicialiter ab officialibus episcoporumetiam saecularium iustitiae ministrationem summarie repentinam; quanon assecuta libere in foro ecclesiastico agatur.4. Itemque si iidem subditi censuras ecclesiae ferre perseveraverint,ne eo turpius eas sit vilescere, quo earum contemptores potestati Pontificumsubiecti sunt, ab saecularibus officialibus eiusmodi malam excommunicationissarcinam deponere compellantur.5. Clerici decimas rapientis poena.Cum turpe sit et per omnia iniquum quosdam tolerare clericos, quiper rerum alienarum immoderatam cupiditatem lucris flagitiosis adeo intendunt, ut etiam quod in se ab aliis committi execrantur, in alios ipsi exerceant,prout in plerisque negotiationibus, tum vero in decimis faciunt: quippedum suas decimas a saecularibus invadi nolint, aliorum ipsi decimas raperex) Ed. nonis. (Lasld, Statuta N oya etc. Lib. III. tit. 3.) — 2) Ed. poenas. — 3) Ed. quotennis.

56 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [38o]temere non verentur, quod non modo in clericos (quos sanctiores laicis esseconvenit) verum et in laicis detestandum crimen est. Proinde ut haec malifomes ex clero tollatur, sacra statuit sinodus, ut quicunque clericus decimamalterius cuiuscunque rapuerit, eam cum poena triplici iustae aestimationiseius decimae, quam rapuit, reddere cogatur, cuius poenae dimidium ipsofacto ecclesiae diocesanae luat fabricae applicandum ; dimidium vero dampnumpasso exolvat.6. De infantibus expositis alendis.Infantes expositos, quod plerunque evenit, sinodus sacra ad xenodochiumproxime prius refectum et baptisatum deferri iubet illius xenodochiiimpensis alendum, alioqui, si unde alatur, paupertas xenodochii non habeat,parochia, in qua puer expositus sit, ut alimenta conferat infanti inxenodochio educando, cohortetur vel certe pietas ordinariorum alimoniaeimpensis infantulo, ne pereat, succurrat.7. Łaicis quomodo arces diocesanorum committi possint.Placuit Reverendissimo sinodo capitulorum statutum huius provinciae,quo Pontifices in receptione sua iureiurando promittunt laicis arces ecclesiaenon committendas cum hoc temperamento interpretari debere, ne laici abarcium praefectura omnino excludantur, sine quorum opera arces neque stareneque defendi possunt. Sed ut laicus fidedignus, cui arx ecclesiastica creditaet commissa per episcopum fuerit, iureiurando sit obstrictus et obstringaturin praesentia capituli vel eius nuntiorum, quod fideliter arcem diriget etservabit domino suo Episcopo, eidemque obediet. Morte autem Episcopisequuta nemini arcem creditam huius iuramenti vigore tradet, nisi capituloaut cui capitulum sede vacante x) mandaverit.8. Poena abbatum ad sinodum provincialem non venientium.Tametsi omnes pontifices item abbates provinciae, nisi legali ac probabili2) impedimento excusantur, ad sinodum provincialem venire iure sintobligati, cui tamen debito plerique domini abbates contravenientes ad eamsinodum venire non curant, sed neque iustam suae absentiae causam exhibent,qua constet illos venire non potuisse. Decrevit itaque eadem sinodus,ut deinceps omnes domini abbates praemoniti tamen ante ordinariorumlitteris ad sinodum veniant, aut vero si omnino venire non possint, aegritudinealiave iusta ac legali necessitate impediti, procuratorem suum cum sufficientiinstrumento publico, impedimentum legale, necnon iurisiurandi in animammandantis praestandi mandatum speciale continente, cum aliquo abbatevicino mittat, alioqui excusationi locum non esse, contrafacientemque decemmarcarum poena per Rmum dominum Archiepiscopum fabricae ecclesiaeEd . vacantem, — 2) Ed. prohabili.

[3 S e] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .57Gneznensis inferenda, sumpta omni exceptione, sacra synodus mulctandumcensuit.9. De poena canonicas horas non dicentium.Quoniam iura dicunt beneficium dari et officium ad horas denique canonicasdomino Deo, veluti certum censum, quottidie persolvendas, quenquebeneficii possessorem arctissimis vinculis esse obstrictum, altero nanque quodpatrimonio Christi beneficio scilicet fruatur, altero quidem [quodj ordine sacro,cui horae canonicae connexae sunt, sit insignitus, plerique tamen clerici, etiaminsignes, tantam de se domino Deo obligationem minime curantes in graveanimarum suarum periculum, inque decoris clerici perniciem, malitiosum illumservum Evangelicum imitati, qui talentum, lucri faciendi causa a domino sibicommissum, habens in terram deffodit, nullum domino fructum, quin pociusex negligentia damnum x) sibique ob hoc domini cum pernicie indignationemallaturum, tum horarum divinarum censum minime persolvere, idque preciosumtalentum, a domino Deo lucrandi causa illis commissum, negligerenon horrescunt. Proinde haec Reverendissima sinodus dominos ordinariosorat, cohortatur atque eorum conscientiae iniungit, [ut] diligenter in clero eostales perquirant ac tostis ex arbitrio eorum poenis percellant, quo et hiietiam inviti in Dei nomine debitum obsequium adigantur. Aliique tantaminsanam animi indulgentiam exemplo 3) poenae diffugiant.10 . De usuris ex hiis provinciis tollendis.'Usurarum pestiferum crimen, quam longe lateque se diffudit, quamquevetera pontificum conniventia in hiis provinciis coaluerit, ut nemo est, quinon videat. Cum enim circa mutuum, quod ex benevolentiae officiique fonteprofluens natura sui gratuitum esse debeat, sed nec quicquam ex eo sperandumesse, tam divinae quam humanae leges denuntiant, plurimi tamensunt in hiis provinciis, qui mutuum quidem dant, sed non gratuito nequeex officio benevolentiae, cum ex pignore bonorum quorumcunque censusproventusque a se perceptos in sortem mutui non computando, eam, quammutuarent pecuniarum quantitatem, integram nichilominus repetunt, in graveanimarum suarum detrimentum et proximi iacturam, non intelligentes in hocacerrimum usurae crimen permanere, et quamvis tam iure communi quamstatutis provinciae nostrae antiquis, quae in titulo de usuris continentur,abunde ei crimini in obvium itum sit, et quo pacto admittatur, quo etiammodo puniendum sistendumve, quaeque eius sit satisfactio, abunde prospectum,tamen quoniam eadem illa tam salutaria statuta per malam omnium rerumnovercam, negligentiam, diutino sic 3) hactenus obsoleta sunt in Christifideliumgrave dispendium, ut itaque ea pernicies a Christifidelibus devitetur4), ex‘ ) Ed, danrnuim, — *) Ed. exempto, — 3) Ed. sit. — 4) Ed, denitetur,

58 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [382]hiisque provinciis nostris tollatur commodius, auctoritate praesentis provincialisconcilii innovamus, eadem illa vetera de usuris statuta, decernentes,ut Reverendissimi domini Pontifices per litteras processuum suorum districtepraecipiant verbi Dei contionatoribus, quod J) idem crimen usurae in contionibuspopulo annuntient detestenturque, ac quomodo committant, declarentsecundum eorundem antiquorum statutorum late comprehensam doctrinamidque maxime faciant temporibus Adventus Domini et Quadragesimae.Addant insuper eos tales in futurum absolvi non posse, nisi restituant,quod hoc nomine receperunt. Sed neque in sacro loco sepeliri posse, sipublice fenerarint. Hiisque, qui vel iam dederint vel daturi sunt usuram, inforo ecclesiastico ad repetitionem eiusdem iure 2) bono competentem, daridebere actionem.11. De evitandis excommunicatis.Quante odio, quantaque execratione excommunicationem iura divinaatque pontificia persequantur, quamquam excommunicati defugiendi sint, velnemo est sanae mentis, qui nesciat. Et quoniam plerique ea mala contagionenon ponderata excommunicatis conversari non verentur, quod plerumqueetiam maioribus usu venit. Quo fit, ut et excommunicati nullo eius malifastidio pertesi, eam excommunicationem, quae alioqui vilifacienda non est,contemnatur, absolvique se non procurant et ceteri hoc exemplo eam nonadmodum exhorrescant. Quam consuetudinem (quae his Lutheranae insaniaetemporibus eo periculosius inolevit, quo multorum insolentes animi ad illampestem contingentem sint promptiores) tollefe penitus cupientes eius synodiauctoritate decernimus excommunicatos, in omnibus actionibus maxime ciboet potu arctius esse ab omnibus Christifidelibus praesertim vero a praelatisdevitandos.12. De honestate clerici a diocesanis arctius custodienda.Censemus auctoritate praesentis sacrae sinodi mores vitamque universicleri exacta non perfunctoria opera a Reverendissimis Pontificibus custodiridelictaque, undecunque apparuerint, competentibus ex republica ecclesiaepersecutionibus purgari, ut omni ex parte honestas cleri, quam sacri canonesabundanter erudiunt, lumine veritatis omni populo luceat, quo bonisexemplis populus et dominum Deum colaudet, et ipse hiis cleri vestigiis incelos gradiatur.13. De statutis provincialibus executioni mandandis.Quoniam non modo frustra sed etiam inutile ac plane ridiculum essetleges condere salutares, si eaedem nullam accipiant executionem. Proindeł) Ed. quo — 2) Ed. ure.

[383] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .59auctoritate praesentis provincialis concilii omnibus dominis loci ordinariiseorumque vicariis ac. officialibus iniungimus eosque in domino obsecramus,ut eadem praesentia necnon anteriora omnia et singula statuta provinciaenostrae diligentius vigilantiusque quam unquam antea observent, observariquecontendant ab eis, ne lato quidem digito, ut dicitur, discedentes, efficiantque,ut quod ab omni clero auctoritate sinodi sacrae sanccitum est,ad omnium et disciplinam et utilitatem proveniat.14. De modo solvendae contributionis. In solutione contributionumfuturarum per dominos diocesanos quid excipiendum.In ea vero retaxatione Sinodus rationem haberi voluit ad feuda. Itemquead ea bona vel decimas, quae in gratiam cuiquam a quopiam dataesunt aut dabuntur, ut in solutione contributionis quandocunque eam laudaricontingat, eadem feuda et quaecunque gratiae pro portione sua defalcentur,teneanturque eorum feudorum vel gratiarum possessores ad solvendum eandemcontributionem, ita, ut eam solvant ad valorem proventuum illorumfeudorum et gratiarum secundum rataxationem praesentem aestimandarum.15. Quomodo in exactione contributionis procedendum contrabeneficiatos vel episcopos vel absentes.Decrevit etiam sinodus, ut cum durum sit pro exsolvenda contributionecum his agere, qui vel dignitate episcopali praediti beneficia possidentvel alioquin procul absunt contra eorum beneficiorum quoscunque factoresper censuras procedere, ut id, q u od 2) contributionis nomine debetur, integread collectores perveniat.VII.Uchwały synodu prowiiicyjonalnego Piotrkowskiego z r. 1532.Articuli sinodi Piotrkoviensis A. Dni Millesimi quingentesimitricesimi secundi.1. Vigilantia pąstorum grex omnis integer conservatur. Sacra igitursinodus,' sacris canonibus et institutionibus inhaerendo, admonitos esse voluitRmos dnos Archiepiscopum et Episcopos huius provinciae, ut dioceses suasnon modo per archidiaconos, sed etiam per se ipsos frequentius visitent acerrores populi et cleri sine personarum acceptione discreta correctione emendent,domibus et curiis suis ante omnia prius emendatis, ne trabs oculum■) Ed. ad ab. — 2) Ed. quidem,

6 o M A T E R Y JA Ł Y D O M lSTO R Y I [384]obumbrans festucatum oculum praetereat: hoc enim modo sacrae religionisintegritati sufficienter providebitur, cleri vita et morum honestas disciplinacongruenti adhibita conservabitur et a populo omne scandalum, quo sanctaereligioni detraheretur et in animarum piarum discrimen tenderet, ope Deifacilius providebitur, tunc et libri apocriphi vel heretici facilius explodi possintet ut explodantur, nec invehi permittantur, immo verius ut neque leganturalicubi et legi prohibeantur, Sinodus Reverendissimis dominis ordinariiscuram hanc, ut provideant mature, ingerit, maxime si fieri potest, ut severitati,quae in regno Hispaniae sanctissime adversus praevaricantes vel suspectosin religione observatur, inhaereatur.2. Praelati tam saeculares quam religiosi, qua vita vivunt, tali ceterosvivere informant. Ideo sancta Sinodus admonere dignata est praelatos cuiuslibetstatus et conditionis, ut sacras et canonicas scripturas legant, novosauthores, qui ambiguam religionem simplicibus relinquunt, in usu non habendo,easdemque scripturas sacras et canones aliis legi praecipiant, ac circamensas potius, quam dicteria histrionum vel fabulas insolentium audiant. Sicetiam verbi Dei contionatores informent, ut populum Dei ex probratorumauthorum ab Ecclesia libris praedicent Evangelio sancto innitentes et scrupulososdoctores evitantes, ut populus sacris doctrinis munitus constanterdomino Deo in religione iam sibi usitata et hereditaria firmius inserviat.3. Quam damnosae sint arendationes bonorum ecclesiasticorum et decimarumet quam perniciosae existant, experientia rerum magistra est. Ideoquesancta Sinodus priores recensens constitutiones, ne huiusmodi bonorumecclesiasticorum ex quacunque causa sub poenis dudum ob eam ream constitutisarendationes praesertim saecularibus fierent , constitutione hac providet et obfirmat,poenas in tales, qui praevaricarentur et contrarium facerent, duplicando.4. Praelatorum officium sancta Sinodus et abbatum debitum esse magnaratione censens et existimans, ut in republica ecclesiastica viros eruditos,maxime in sacra pagina et canonibus, habeant, in sinodo existentiumsuasit omnium sententia, ut primores praelati pauperes studere volentes instudiis foveant, vel ex pietate expensis iuvent, et abbates ut pro debitosuo monachos aptos ad studia in gimnasiis studere faciant, ut sanctae religioniet statui ecclesiastico nunquam desint operarii praesumptissimi et protectorespraestantissimi.5. Iure canonico cautum sufficienter est, et statuto provinciali poenalitersaepius constitutum, ut plebani curam animarum et populi habentescirca suas parochiales ecclesias resideant aut, alibi moram ex congruenticausa habentes, illas crebrius intra decursum anni visitent et illis, quantumopus est, ex debito sibi iniuncto provideant, negligentias perimendo. Verumenim vero, canonum et statutorum ordinatione posthabita, lanam dumtaxatovium tondere curant et oves deglubendas lupis relinquunt in ecclesiis non

[385] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . 61residentes neque illis providentes, immo verius neque ipsas visitantes cummaximo scandalo Christifidelium, et nonnullos esse, qui se duabus vel tribusparochialibus ecclesiis, dubium an ex dispensatione apostolica, onerant, necuni earum satisfacientes. Sinodus itaque Reverendissimos dominos loci ordinarioscommonefaciens liogavit, obsecravit, ut pro suo debito mature provideant,ne fraudentur ecclesiae debito suo, quodque plebanos ad residentiam,quantum de iure fieri potest, compellant. Atque eorum dispensare videantpraesertim eorum, qui se pluribus parochiis tenendis implicarunt, et comperto,quod dispensationes legitimas non habeant, quod iuris est, de eisdeterminate faciant, conscientiam suam purificantes.6. Facilitate partum est, quod multi clerici, rtec literati neque bonismoribus imbuti, ordinari se a suffraganeis cathedralium ecclesiarum procurant,indulta seu dimissorias ab ordinariis quomodolibet et per importunas intercessionesobtinentes 1), et suffraganei, litteris dimissoriis innitentes, tales, etiam nonprobe de scientia et articulis legalibus examinatos et certos titulos beneficiorumnon habentes, ad ordines sacros, ex charitate seu spe questus, promoventet ordinant in maximum scandalum status ecclesiastici. Sinodusitaque sancta pro evitandis periculis et scandalis statuit et a Reverendissimisdominis Episcopis impetravit, ut suffraganeis suarum ecclesiarum eamlicentiam ordinandi restringant, ut nonnisi sacerdotio aptos et bene de scientialiterarum examinatos, necnon bene conservatos atque bonis moribus exbona conservatione imbutos, ac, quod circa cathedrales ecclesias vel collegiatasiuxta dispositionem veterum provinciae statutorum annum integrummorantes in scholis expleverint et ad certum titulum vel' sufficiens patrimoniumseu etiam ad eorum provisionem, qui beneficiorum [collationem] habent, praesentari ordinentur, et quod suffraganei simoniae labem vitando,nichil pro ordinatione facta ab ordinatis exigant. Reverendissimi itaque dominiordinarii sinodus petitionem approbarunt, dicentes : placet.7. Honestas status clericalis et ordinis requirit, ut tam clerici, quametiam studentes gymnasiorum et scholares, in scholis particularibus manentes,habitum conformem honestum statui clericali congruentem, non crispatumneque brevem, coloratumque colore de iure permisso 2), portent praeterperegrinantes, quibus licitum sit, dum in itinere sunt, uti vestibus itineriaptis. Statuit itaque sancta Sinodus, ut deinceps sub poenis de iure institutis,nec clerici neque studentes habitum portent ad instar sacerdotum,poenas vero a contra facientibus archidiaconi exigent.8. Ecclesia sancta charitatem communem omnibus clericis esse volensac discordiarum fomitem removens, distinxit statum ecclesiasticum per diversosordines, ita, ut alter in alterius messem falcem suam non mitteret ; quiatum religiosi, praesertim mendicantes seu observantes, norma contemplationis‘ ) Ed. induito seu dimissoria.... obtinenti. — 2) E d . permissum.9

6żM A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y l [336]et praedicationis non contenta iura plebanorum curatorum plerumque praeripiuntŁ) in sacramentis populo suae curae non subiecto ministrandis, in casibusreservatis absolvendis. Decrevit itaque sancta Sinodus, ut quilibet sui ordinisofficia et non alieni administret, in aliena officia praeter ordinarii admissionemse non inmiscendo, sub poena excommunicationis.9. Sacrosanctae sinodi apostolicae mandata reverenter et obedienterexequenda semper sunt. Verum enim vero, quia nonnunquam accidit, quodlitterae seu processus manu incognita et sigillo fracto ac incognito ac stiloCuriae Romanae non convenienti a suspectis et incognitis personis afferuntur,sacra Sinodus decrevit, ut tales processus seu litterae, antequam ad fulminandumseu ad exequendum exhibeantur, prius ordinariis seu capitulis etofficialibus ostendantur. Cumque cogniti fuerint legitime nullique fraudi obnoxii,libere exequutioni decernantur cum subscriptione notarii.VIII.Okólnik arcybiskupa Macieja Drzewickiego, umieszczony na czelezbioru statutów piowincyjoiialnych z r. 1532.Mathias de Drzewicza, Dei et apostolicae sedis gratia ArchiepiscopusGneznensis, primas et legatus natus, universis et singulis per et infra provinciaenostrae dioceses status et conditionis cuiuslibet clericis et ecclesiasticissalutem in Domino, tr.anifestumque ad futuram memoriam facimus,ignorantiae et vanis excusationibus viam praecludendo, quomodo in novissimaPiotrkoviensi sinodo gratia Spiritus sancti congregata ac vigesimaquarta die mensis Augusti foeliciter celebrata cum Reverendissimis in Christopatribus dominis, videlicet Petro Thomyczki Cracoviensi et Regni Vicecancellario,Iohanne Carnkowski Vladislaviensi, Andrea Critio Plocensi, eademgratia Episcopis, atque cum nuntio Reverendissimi dni Iohannis de LathaliceEpiscopi Poznaniensis, aliisque capitulorum praelatis et nuntiis atquesub praesentia nostrae provinciae, abbatibus et absentium nuntiis pro sacraereligionis integritate ac sinceritate iuxta sanctae Romanae universalis ecclesiaeobservationem consuleremus et motus sanctam ecclesiam et sacramreligionem hereticorum perniciosis dogmatibus impugnatam recenseremus,visum est nobis communiter omnibus hoc salutare remedium amplecti, utprimum Dei omnipotentis, cuius arbitrio omnia diriguntur, devotis orationibuset assiduis iram placaremus clerumque ad vitae honestatem et probis moribusexorbitantem congrua et canonica severitate iuxta sacrorum canonumdispositionem ad vitae honestatem et proborum morum usum vigilanti curaduceremus, clementiam divinam nobis restituentes. Decrevit itaque sacrasinodus omnium patrum unanimi sententia, ut vetus statutum provincialeEd. praeripit.

[387] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .63cum certis bullis apostolicis insertis et in libellum redactis, tum etiam statutaLańciciensis sinodi anno domini M D X X V II, necnon statuta in Piotrkoviensisinodo anno domini M D X X X praesidente bonae memoriae Reverendissimoolim domino Iohanne de Lasko, Archiepiscopo Gneznensi nostropraedecessore, in favorem sacrae religionis et sanctae Ecclesiae pacem adabigendum hereses edita observentur. Quae quidem statuta diligenter collectain lucem, ut omnibus pateant, depromenda, ut sequitur, duximus, mandantesin virtute sanctae obedientiae omnibus et singulis nostrae provinciaeclericis sub poenis in sacris canonibus adversus inobedientes constitutis, utin omnibus ecclesiis cathedralibus collegiatisque ac parochialibus necnon etreligiosorum domibus et conventibus habeantur et legantur ac diligenterexequutive observentur.IX.Uchwały synodu prowincyjonalnego Piotrkowskiego z r. 1542.Decreta et constitutiones sinodales tempore felicis praesidentiae Reverendissimiin Cristo patris et domini domini Petri, Dei gratia archiepiscopiGneznensis et episcopi Cracoviensis, legati nati et primatis regni Poloniae,editis et factis, Piotrkoviae anno Domini MDXL1I.Sacrosancta sinodus provincialis Piotrkoviae anno Domini millesimoquingentesimo quadragesimo secundo, die Martis, decima septima mensisOctobris, in crastino sancti Galli, solenniter de more celebrata, praesidenteReverendissimo in Christo patre domino Petro a Gamrathis, Dei gratia sanctaemetropolitanae Gneznensis ecclesiae archiepiscopo, sedis apostolicaelegato nato et regni Poloniae primate, eodemque episcopo Cracoviensi, praesentibusReverendissimo, Reverendis et venerabilibus dominis Sebastiano Braniczkieadem gratia episcopo Poznaniensi, Adamo Mniszkowski canonicoLeopoliensi nomine Reverendissimi domini Petri archiepiscopi Leopoliensis,Martino Schlap Dambrowski decano Wladislaviensi Reverendissimi dominiLucae comitis a Gorka episcopi Wladislaviensis, Stanislao Wolski cantore,Alberto Staroszrzebski canonico Plocensibus, Reverendissimi domini SamuelisMacieiewski episcopi Plocensis, regni Poloniae vicecancellarii, Mathia Dobraticzskiartium baccalaureo, canonico Wilnensi, Reverendissimi et illustrisdomini Pauli episcopi WilnensiS et ducis Olschanensis, Georgio Albinioiuris utriusque doctore archidiacono Luceoriensi, Reverendissimi domini GeorgiiChwalczewski episcopi Luceoriensis, Paulo a Soleczniki canonico MednicensiReverendissimi domini Venceslai episcopi Mednicensis, nuntiis et legatis, cumplenis mandatis Reverendissimarum suarum Paternitatum, Reverendis vero dominisBalthazare Wratislaviensi et Tydemanno Culmensi episcopis per litterassese excusantibus et ad praesentem sinodum legitime impeditis, venireet illi interesse non valentibus, necnon venerabilium capitulorum nuntiis etlegatis Davide Poniatowski custode, Stanislao Kilewski canonico ecclesiae

64 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [388]Gneznensis, Benedicto Isdbienski cancellario Gneznensi, cantore et in spiritualibusvicario generali, et Bartholomaeo Ganthkowski canonico Cracoviensi,Felice Rilski et Stanislao Szczawiński iuris utriusque doctoribus, canonicisWladislaviensibus, Andrea Grodzicki artium et medicinae doctore, FeliceGomolinski canonicis Poznaniensibus, Nicolao Brolinski, Dei gratia episcopoLacedaemoniensi, suffraganeo Plocensi, archidiacono Pultoviensi et AdamoWozniczki canonico Plocensi, praeterea Reverendis patribus dominis abbatibusStanislao Trzemesznensi, Erasmo Mogilensi, Salomone Suleioviensi, AlbertoAndrzeioviensi, Mathia Vittoviensi, Iohanne Levicio Czervinensi et IohannePlocensi, n e cn o n ...................1) electo Wagroviecensi, reliquis dominis abbatibuset praepositis, qui propter legitimas causas interesse huic sinodo. nonpoterant, per suos nuntios cum plenis mandatis missos se excusantibus etad omnia se per expressum consentientibus ad laudem et honorem omnipotentisDei, domini nostri Ihesu Christi, proque fidei orthodoxae stabilimentoac libertatis ecclesiasticae conservatione morumque cleri sui reformatione,has infrascriptas laudabiles constitutiones et decreta, futuris perpetuis temporibusobservanda, invocata in primis ad id Spiritus sancti gratia, deomnium suprascriptorum unanimi consensu et voluntate fecit, sancivit, constituitet decrevit.1. Inquisitores constituendi.Inprimis haec sacra sinodus de omnium suprascriptorum in praesentisacrosancta sinodo congregatorum unanimi consensu statuta provincialiavetera et nova necnon constitutiones et decreta praeteritarum sinodorum,rationabilia et usu recepta in suo robore conservando, eisdem statutis provincialibusinnitendo et eadem in parte innovando, constituit, decrevit etordinavit, ut Reverendissimi domini archiepiscopi Gneznensis et Leopoliensiset episcopi in suis diocesibus sub poena centum marcarum in negligentesReverendissimos dominos archiepiscopos et episcopos pro fabrica illius ecclesiae,in qua praesenti constitutioni non fuerit satisfactum, applicanda etper sinodum exigenda infra sex menses a publicatione praesentium computandosconstituant et servent inquisitores haereticae pravitatis, qui suorumepiscoporum dioceses visitent et inquirant diligenter de haereticis et illosiuxta sacrorum canonum dispositionem puniant aut ordinariis deferant puniendos,quorum unus in qualibet diocesi presbiter saecularis vel regularis, excommissione et authoritate speciali dominorum episcoporum et eorum capituliet non aliter deputetur.2. Haereses extirpandae.Quiquidem inquisitores haereticae pravitatis in omnibus ecclesiis, praesertimparochialibus, super verbi divini contionatores diligentius in primisLuka w edycyi.

[3g9] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .65superintendere debent, ut praedicent populo verbum Dei secundum scripturamsolidam et per ecclesiam Romanum approbatam, nihil penitus de novisdoctrinis et haeresibus, quae nunc passim pullulant, in contionibus suis admiscendo.3. Libri in parochiis tenendi.Quod ut facilius ad effectum deducere possint, statuit haec sinodussacrosancta antiquos canones innovando, quod domini archiepiscopi et episcopieorumque in spiritualibus vicarii, mandent per processus generales,omnibus et singulis ecclesiarum parochialium rectoribus eorumque vicariiset aliis verbi divini contionatoribus, tam saecularibus quam regularibus, exemptiset non exemptis, ut post novum et vetus testamentum, quod unusquisquehabere sit astrictus, opera beatorum Cipriani, Athanasii, GregoriiNasianseni, Origenis, Basilii, Chrisostomi, Hilarii, Augustini, Ambrosii, Hieronimiet Leonis, qui ea habere possint, alioquin omelias per anni circulumdominicis diebus et singulis festivitatibus aptas, sacramentorum librum, lectionarium,antiphonarium, baptisterium, computum, canonesque poenitentionales,psalterium cum interpretatione divi Ieronimi, vitam Christi, expositionemmissae, rationale divinorum, statuta provincialia nova et vetera, Theophilactum,Iohannem Roffensem et Fabrum contra Lutherum et sermones IohannisEcckii habeant in eisdemque diligenter studeant et iuxta intelligentiameorundem librorum Evangelium Christi populo tradant et interpretentur, neex diversis contionandi formulis disputationibusque scholasticis et se ipsosin solido sacrae scripturae intellectu confundant et auditoribus errorisqueconfusionisque de se ipsis occasionem praebeant. Quiquidem suprascriptilibri emantur per plebanos, sive praesentes sive absentes, ditiores, pauperioresvero saltim bibliam et omelias habeant, qui libri semper maneant circaecclesias. Et nihilominus efficiant Reverendissimi domini, ut alicuius doctiet probati doctoris sermones colligantur et imprimantur propter imperitioressacerdotes. Ex quorum exemplariis plebani imperitiores praedicareverbum Dei teneantur, quod facere sint astricti sub poena sinodali triummarcarum.4. Scholae visitandae.Quia vero viam omnis virtutis et veritatis Christi fidelibus ab ipsiscunabulis instituendis et recte educandis per magistros et praeceptoresmonstrari convenit, ut iuventus christiana in scholis triviis, et doctrinissanis et melioribus imbuantur praeceptis, cum plurimum referat a iuventasic vel sic institui, decrevit haec sacrosancta sinodus, ut omnes scholaeparticulares in tota provincia in civitatibus et oppidis visitentur diligenterper suos plebanos, bis adminus annis singulis, et ubi plebani in eiusmodivisitatione fuerint negligentes, archidiaconi seu alii, ad quos visitatio pertinet,in suis visitationibus de hoc inquirant, et si quid erroris negligentia pleba-

66 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Inorum in scholis admissi deprehensum fuerit, id totum in plebanos redundabit,per ordinarios pro qualitate ac quantitate erroris poena condignapuniendos.5. Quid in scholis legendum.In quibus quidem scholis non legantur omnino libri Martini Lutheri,Melanchtonis et sequacium, ne ex eorum lectione iuventus ab ipsis incunabulisinficiatur, verum legantur in eisdem scholis et triviis diligenter libri Evangeliorum,epistolae Pauli, Catho moralis, Isocrates, officia beati Ambrosii,decem praecepta, himni, sequentiae, Ascensii officium per quadragesimam,Cicero, Vergilius, Esopus, opera Senecae et alii oratores et poetae approbatiet in fide catholica minime suspecti.6 . Vestitus scholarium.Curentque archiepiscopi et episcopi, eorumque in spiritualibus vicarii,omnes scholas reformare diligenter, praesertim universitatem studii Cracoviensisvelut matrem et alumnam omnium studiosorum in moribus et disciplina, etut deinceps in vestibus saecularibus et laicalibus non incedant, sed geranthabitum decentem, clericalem; et rectores scholae sub poena trium marcarumsuscipere aut servare non praesumant scholares, solum in vestitu clericali.Rector vero universitatis studii Cracoviensis sub poena simili trium marcarumloci ordinario solvenda, scholares studii Cracoviensis ad idem servandumcoherceat.7. De inquirendis pedagogis.Inquirantur etiam diligenter per archidiaconos et inquisitores de pedagogisin domibus nobilium et civium, ne aliquos libros suspectos legantpueris eorundem, et eos in sacra fide corrumpant.8. Bibliothecae revidendae.Decrevit etiam haec sinodus sacrosancta, ut in singulis diocesibusadminus semel in anno per dominos lociordinarios, aut eorum delegatosbibliothecae ac libri venales in eis contenti visitentur, et diligentius revideantur,quod si qui libri suspecti aut haeretici in eis reperientur, cremaridebent, et bibliopolae puniri poena arbitrio loci ordinarii imponenda, aliasiuxta statuta regni et constitutiones Regiae Magestatis.9. De impressoribus.Impressores autem librorum novos libros, neque alia quaecunqueetiam minima exemplaria imprimere non audeant, nisi exemplaria primumrevideantur per lociordinarios, vel eorum delegatos, sub poena graviori arbitraria,etiam per loci ordinarios imponenda.

[3 9 i] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . 6710. Scholares a Vitenberga revocandi.Et quia multorum nobilium et plebeorum filii contra edictum regnipublicum, Vitenbergam et ad alias universitates Germaniae haeresi infectasstudiorum gratia hactenus proficiscuntur et ibidem commorantur, decrevithaec sancta sinodus contra tales monitorium speciale et generale, ut infracertum tempus, arbitrio domini archiepiscopi et episcoporum moderandumuniversitates praedictas deserant sub poena privationis beneficiorum, si beneficiatiexistunt, si autem non beneficiati, poena arbitraria per dominos lociordinarios imponenda, decrevit etiam monitorium, contra parentes, tutoreset alios eisdem in praemissis sumptus et impensas probabiliter facientes,ne id de cetero faciant, sub poena in Regiae Maiestatis edicto expressa,rogandaque Sacra Regia Maiestas est per nuntios sinodales, ut contra talesedicta in prioribus comitiis facta exequi, et omnes ex universitatibus praedictispoenis gravioribus revocare dignaretur.11. Statutum contra insordescentes.Et quia ex contemptu censurarum, haereses ut plurimum etiam suboririconsueverunt, capitanei vero locorum, licet aegre et negligenter contranobiles censuras ultra annum legalem sustinentes, iuxta statuta divorumLadislai et Casimiri Poloniae regum1), exequutionem faciunt, tamen contracives et plebeios illam facere minime volunt, quamvis statutis praedictisindistincte cautum sit, quod eandem exequutionem, contra cuiuscunquestatus et conditionis homines facere teneantur, quod etiam statutis provincialibusante cautum est, ut contra dominos subditos suos insordescentesad purgandum censuras cogere volentes, secundum eiusdem statuti regni etstatuti provincialis dispositionem procedatur, agendum tamen erit apudsacram Maiestatem regiam in comitiis regni proxime futuris, ut sacra Maiestasregia et eius Maiestatis capitanei, ceterique officiales efficiant etexequantur. Si dominus per excommunicatorem requisitus subditum suuminsordescentem cogere noluerit ad purgandum censuras, quod lapso mensepost requisitionem, capitaneus loci, contra dominum insordescentis statutumregni extendat, tanquam ipse solus insordesceret, ut statutum praedictumquod indistincte omnes afficit, in omnibus exequatur, debent tamen Reverendissimidomini archiepiscopus et episcopi officiales suos cohercere, ne quavisfacili causa ad fulminationem censurarum praesertim ad interdicti procedant.12 . Iudeorum numerus restringendus.Sacrosancta sinodus secum expendens, quae et quanta discriminaChristianis et ecclesiis ex frequentia Iudeorum undequaque ex regnis et vicinisdominiis pulsorum, in regnum Poloniae receptorum, imminent, qui sacraprofanis miscere non verentur, ne quid deterius ex illorum frequentia eveniat,*) Edykt Władysława Jagiełły z r. 1433 potwierdzony przez Kazimierza Jagiell. w r. 1458;Baudtlde, Jus Polon. p. 246.

6 3 M A T E R Y JA Ł Y DO H IS T O R Y I [392]quod formidandum est, decrevit agendum esse apud Sacram MaiestatemRegiam, ut numerum et multitudinem Iudeorum in provincia Gneznensi etpraesertim in civitate Cracoviensi ad numerum certum, quem locus illisdesignatus caperet, dignetur redigere. In aliis quoque locis, ubi prius nonfuerunt, illis incolatum prohibere, efficereque, ut domos a Christianis nonemant, et quas emerunt, rursus revendant Christianis infra certum tempus,quas nisi revenderent, infra certum tempus illis per Maiestatem Regiam praefixum,illis sint privati, sinagogas novas ubique etiam Cracoviae muro extructasdestrui facere mandet, licet enim in memoriam passionis salvatorisnostri Iudei ab ecclesia tolerentur, tamen numerus eorum augeri debetminime, qui iuxta sacrorum canonum dispositionem veteres synagogas reformarenovas autem praesertim ex muro minime construere possunt. Etne christianae nutrices ablactent foetus eorum, vel e.contra, id omnino districtiussub poenis gravissimis inhibeatur auctoritate sacrae regiae Maiestatis,quamvis et ordinarii habeant potestatem, a iure illis permissam taliainhibendi1). Praeterea ne in. foris publicis civitatum aut oppidorum in ponticisaut mercimoniis, res venales exponant, sed illas in domibus eorum duntaxatvendant, praeterea habitum a Christianis distinctum, ut olim hic fuit et passimin omnibus aliis provinciis observatur, deferant. Servitores et mancipia Christianahabere prohibeantur, et si quae habeant, dimittere et libertate donareadigantur. In civitate etiam Cracoviensi praeter sex testitudines pro rebus eorumconservandis, deinceps apud Christianos non habeant, iuxta compactata interReverendissimum in Christo patrem et Magnificum dominos episcopum et palatinumCracoviensem desuper facta et per sacram Maiestatem Regiam confirmata.13. Ne Iudei, scismatici suo ritu abutantur.Iudei et scismatici ex auctoritate et admissione dominorum temporaliumin plerisque locis publica gerunt officia, et qui Christianis subiecti sunt, inChristianos ratione huiusmodi officiorum habent imperium et exercent iurisdictionem.Ruteni etiam ad fidem Romanae ecclesiae conversi ad ritum suumveterem impune redeunt, ut rebaptisantur, matrimonia cum orthodoxis contrahunt,et cum illis cohabitant, dum interdictum ecclesiasticum ab illis, utimerito debet, servatur, illi campanas pulsant, processiones suas et ceremoniaspublice faciunt et exercent, wladica Leopoliensis, qui antea non erat, denovo est institutus, Iudei diebus sacris labores suos publice exercent et negotiantur,contra sacrorum canonum et iuris publici sanctiones, in scandalummultorum atque oppressionem et contemptum Christianae libertatis; agendumerit apud Maiestatem Sacram Regiam, ut ne id [fiat], prohibeat, atque huicrei edicto suo regio cayeat. Nihilominus ordinarii locorum poenas a sacriscanonibus et statutis ecclesiae, tam contra scismaticos quam orthodoxae fideiutriusque sexus homines extendant.x) Ed. premissam talia inhibuendi.

[393] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . 6914. Libelli haereticorum.Delatum est ad sinodum sacrosanctam ultra libellos sermonum, linguaPolono per Iacobum Ilza conscriptos, et per regnum ad loca diversamissos, item Samuelem, monachum ordinis Praedicatorum, apostatam etLutheri sequacem, libellos quosdam erroris Lutherani plenos sermone Polonoimprimi fecisse et in regnum Poloniae transmisisse, qui etiam in locisplerisque visi sunt. Decrevit sacrosancta sinodus contra tales esse procedendumper dominos loci ordinarios secundum canonicas sanctiones et edictacontra Lutheranos et illius sequaces dudum promulgata, ut ordinarius quilibetin sua diocesi per se et per locorum capitaneos et civitatum ac oppidorumpraefectos extendi et exequi faciat, contra huiusmodi libellorum venditores,emptores et illos legentes, habentes et quoquomodo observantesquodque archidiaconi in suis visitationibus de talibus inquirant et dominisloci ordinariis puniendos deferant.15. Libertates ecclesiasticae manutenendae.Si in comitiis regni publicis quandocunque instaretur, ut clerus privilegialibertatum suarum, praesertim de non eundo ad bellum, publice monstraredebeat temere et absque causa, id domini archiepiscopus et episcopinon faciant, nisi subesset causa urgens et legitima, praesertim, ex quo privilegialibertatis ecclesiasticae in ecclesiis cathedralibus desuper clara habeantur.Idem de privilegiis scultetorum intelligendum est, ad quod Reverendissimusdominus archiepiscopus et episcopi liberaliter consenserunt et nihilea in re absque sinodi provincialis consensu innovare promiserunt et nesculteti ecclesiasticorum ad bellum proficiscantur, id se graviter et strenuedefensuros polliciti sunt. Cum instaret clerus et facilitatem domini archiepiscopiet episcoporum argueret, quod in comitiis publicis facile consenseruntin sinodum provincialem celebrandam propter contributiones et alia onerain clerum imponenda ; quod denique in spem contributionis futurae pecuniammutuo dare consueverunt, eorum celsitudines extra casum inevitabiliset desperatae necessitatis, sed in deinceps non facturos promiserunt, quinimoin tali casu, etiam absque sinodi provincialis, vel adminus capitulorum suorum,expresso consensu, se nihil innovaturos polliciti sunt.16. Privilegia ecclesiastica manutenenda.Agendum et diligentissime observandum per Reverendissimos dnos lociordinarios et eorum officiales ex decreto sinodi praesentis, ut privilegium serenissimidomini Wladislai regis de libertate et immunitate bonorum et personarumecclesiasticarum, quo de violentiis et iniuriis personis et bonis ecclesiasticisillatis iure ecclesiastico experiri permittit, nullo modo intermittatur,sed pro more veteri se eundem illius tenorem exequatur et practicetur. Etquod non dentur inhibitiones Regiae Maiestatis ad tribunalia ecclesiasticacontra praedicti privilegii dispositionem. Quandoquidem iudices ecclesiastici10

7 0 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y l [394]sciunt causas specificatas ad suum iudicium pertinentes inferius descriptas etpoenas in se statutas, si ultra illas ad aliarum cognitionem sese ingererent,apud suam Regiam Maiestatem agendum. Reverendissimi vero domini episcopiin aula suae Maiestatis praesentes privilegium praedictum diligentius manuteneant et teneantur. Cum vero illius privilegii vigore super violentia autspolio possessionis bonorum terrestrium vel partis alicuius eorum, videlicetsilvarum, pratorum, agrorum et id genus aliorum, in foro ecclesiastico actioinstituitur et rei citati, actionem impedire volentes, actionem limitum, expostin foro saeculari intentatam vel quippiam simile opponunt, in tali casu probatapossessione et spolio, spoliatus ante omnia per iudicem ecclesiasticumrestituatur, salva nihilominus actione in foro competenti super limitibus velproprietate bonorum praedictorum. Reverendissimi autem domini archiepiscocopuset episcopi, velut ecclesiasticae libertatis defensores, id nedum nonprohibere, verum omni suo conatu promovere debent et polliciti sunt.17. Abbatum electio.Admoniti diligenter per clerum Reverendissimi domini archiepiscopuset episcopi promiserunt, se deinceps in comitiis publicis in nova statuta,libertatem ecclesiasticam tollentia, absque consensu sinodi provincialis nonconsentire, prout praedecesssores eorum consenserunt in statutum novumcontra liberam canonicamque electionem abbatum in monasteriis et ut solinobiles monachi abbatiis praeficerentur, quod statutum novum, utpote regulaset modum vivendi omnium ordinum et religionum enervans, est ipso iurenullum, statum monachalem obligans minime, conditoresque eius nec nonfacientes et consentientes, a sacris canonibus et statutis provincialibus suntexcommunicati ipso facto. Et licet hoc ipsum statutum abrogatione non indigeat,cum sit ipso iure nullum ex defectu potestatis et iurisdictionis, nihilominusReverendissimi domini archiepiscopus et episcopi in regni comitiisfuturis, ut illud statutum, in quantum aliquid sit, penitus abrogetur et electusWagrovicensis confirmetur, agere et curare pro sua virili debent. Decrevitetiam sacrosancta sinodus, ne de cetero saeculares et alii in abbates eligantur,praeterquam monachi probati et professi secundum singulorum ordinumregulares sanctiones et antiquam consuetudinem 1).18. Causae mere spirituales.Sacrosancta sinodus satisfaciendo votis et desideriis status saecularis etinstantiae eorum in comitiis praeteritis desuper factis, causas omnes ad forumet iudicium ecclesiasticum pertinentes, in corpore iuris canonici clausas,quae communiter in iudiciis ecclesiasticis practicantur, quas causas pro moreveteri Reverendissimi domini archiepiscopus et episcopi se defensuros strenuepromiserunt, sinodaliter descripsit. Causae autem mere spirituales sunt hae:') Por. konstytucye sejmowe z r. 1538 i 1539. (Vol. Leg. I. p. 2 5 7 i 269).

U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .7 1fides catholica, haeresis, scisma, blasphemia in Deum et sanctos eius, apostasia,decimarum, septem sacramentorum ecclesiae, beneficiales, simoniae,usurarum, presbitericidii, sacrilegii, cuiuslibet etiam confugientis ad aedessacras, exceptis tamen quinque casibus: videlicet nocturni depopulatoris,agrorum agressoris, itinerum publici et proclamati furis, incendiarii et immunitatisecclesiasticae violatoris, quibus forum et immunitas ecclesiastica propterimmanitatem criminum non suffragantur: qui de ecclesiis et locis sacris extrahanturet iudicio suo saeculari restituantur. Item causae mere spiritualessunt: maleficia, incantationes, sortilegia, raptus et violentiae ecclesiasticaecuiuscunque censuum perpetuorum, qui terreni terragii, et condicionalium,qui widerkoffi vulgo appellantur, ac dotium sive agrorum plebanalium etaliorum sacerdotiorum, qui vulgo pohviatne nominantur, praesertim in quorumpossessione ecclesiae et ecclesiasticae personae fuerunt, a tempore diuturnoet praescripto, necnon miserabilium et destitutarum personarum, quae labore etusu manuum suarum victum quaerere non possunt, et legitimitatis seu natalium.Sortitur etiam quis forum seu iudicium ecclesiasticum ratione contractusvel obligationis in iudicio ecclesiastico factae et ratione delicti in ecclesiasticaspersonas et res ecclesiasticas commissi.19. Causae spirituali annexae et mixti fori.Causae autem iudicio spirituali annexae sunt: iuris patronatus et dotispost divortium restituendae et repetendae, causae autem mixti fori sunttestamentorum et ultimarum voluntatum seu ordinationum ; quodque huiusmoditestamenta facilius executioni demandentur, liberum erit unicuique prolegatis et aliis omnibus in testamento contentis iure experiri coram iudicio,quo velit, sive ecclesiastico, sive saeculari. Et ubi causam inceperit, ibidemiure praeventionis eandem finire teneatur, exceptis tamen legatis ad piascausas, quae inter causas mere spirituales computantur. Spirituales autempro bonorum suorum terrestrium, iuri communi regni subiectorum, dominioet proprietate ac provinciis suprascriptis, in statuto regni expressis, iure terrestriregni experiantur. Iniuriae autem sunt iuxta statutum Iohannis Albertiet Alexandri regum: super limitibus, colonis, fugitivis, capite occisi et vulneribusł), si autem persona ecclesiastica saecularem in casu aliquo ex quatuorproxime suprascriptis ad iudicium spirituale citaverit, poena quatuordecimmarcarum per ordinarium suum irremissibiliter puniatur.20. Citationes ad banniendum.Supplicent etiam nuntii praedicti S. R. Mti nomine totius congregationissinodalis, ne dentur deinceps citationes ad banniendum contra clerumextra casus statutorum regni divorum Iohannis Adalberti et Alexandri ac Sigis-1) Vol. Leg. I. p. 12 7 (De inhibitionibus eccles. ad iudicia), oraz p. 1 38 (De iniuriis spiritualiumiure terrestri diffiniendis).

72 M A T E R Y J A Ł Y D O H IS T O R Y Imundi*) feliciter moderni regum, quae iam sunt per sedem apostolicam partimconfirmata. Quae citationes non dentur, nisi in casu iurispatronatus regii vel laicorum.21. Plebeos ad cathedrales non admittendos.Et quoniam Leo X. pontifex maximus per bullam specialem confirmaviteadem statuta pro novalibus contra plebeos, ne recipiantur ad quinqueecclesias cathedrales maiores cum deputatione iudicum perpetuorum, quifacta, sententias et censuras iudicum quorumcunque, etiam sacri auditoriirotae, contra statuta et bullam easdem emanatas, penitus tollerent et annihilarent,et Reverendissimus in Christo pater dominus Bernardinus, Dei gratiaarchiepiscopus Leopóliensis, iudex perpetuus apostolicus per eandem bullamdeputatus, anno et die certis, sententiam sacri auditorii rotae, simul cum censurisin favorem doctoris Michaelis de Paczanow plebei et contra venerabilemdominum Benedictum Isdbienski, canonicum Cracoviensem, secretariumregium, ex utroque parente nobilem, occasione canonicatus et praebendaeCracoviensis, instante S. R. Mte,- per certos commissarios suos, videlicet Claraetumbae et Chebdoviensem abbates, retractaverit, nullas et irritas pronuntiaveritac eundem dominum Benedictum Isdbienski a censuris praedictis persacrum auditorium rotae fulminatis absolverit, sacra provincialis sinodus sententiamet absolutionem praedictam ratas et gratas habendo, eisdem adhaesitet adhaeret firmiter. Et ut deinceps perpetuis futuris temporibus talis processusobservetur pro nobilibus contra plebeos, in ecclesias quinque cathedralespraedictas se intrudentes 2), decrevit et constituit.22. Canonicatus designandi pro doctoribus.Ut autem bulla praedicta Leonis X., huic regno inclito et nobilitatieius in vim privilegii perpetui concessa, in omnibus debitae executioni demandetur,decrevit haec sinodus, ut capitula quinque ecclesiarum cathedraliumpraedictarum singula de consilio et assensu suorum Reverendissimorumdominorum archiepiscopi et episcoporum deputent duos canonicatus et totidempraebendas, ad quas futuris temporibus perpetuis duo doctores, etiamplebei, recipi possint et debeant, videlicet unus in theologia et alius inutroque vel altero iure, ultra duos canonicatus et praebendas antiquitus proaliis duobus doctoribus deputatas, sic, ut in singulis quinque ecclesiis cathedralibuspraedictis sint duo doctores in theologia et duo in utroque vel alteroiurium. Ad quas doctores huiusmodi, nedum nobiles verum etiam plebei,recipi possint et debeant iuxta dispositionem bullae praedictae, quod facereteneantur ante unius anni decursum.23. Doctores in collegiatis non ponendi.Consenserunt etiam domini archiepiscopus et episcopi ponere in executionemstatutum provinciale et bullam aliam Leonis X. in novis statutis*) V ol. L. I. p. 175, 250. — 2) Ed. intendentes.

[397]U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . 73sub titulo »De officiis archidiaconi« contentam, quibus cavetur, quod in singulisecclesiis collegiatis provinciae Gneznensis debent poni duo doctoresactu residentes, videlicet unus in theologia et alius in utroque vel alteroiurium, quod tamen statutum et bullam pro hac vice in uno doctore tantumin executionem ponere et quilibet dominorum episcoporum ad primam vacantempraebendam in eisdem ecclesiis unum doctorem, ut praemittitur, instituere,aut illi providere promiserunt. Qui quidem doctores circa ecclesiasillas residere et onus praedicationis habere debent.24. A cohertione non provocandum.Decrevit etiam sacrosancta sinodus, ut praelati et canonici ecclesiarumReverendissimis dominis archiepiscopis et episcopis reverentiam et honoremdebitum diligenter exhibeant et impendant, Reverendissimi vero domjni archiepiscopiet episcopi praelatis et canonicis ecclesiarum suarum etiam debitumhonorem deferant, ut fratribus et membris suis immediatis, nequeverbis asperis illos exacerbent aut iurisdictionem illorum capitularem, iuramentissuis firmatam, quoquo modo impediant. Ubi vero pro demerito autexcessu cuiuspiam praelati vel canonici aut ex delatione episcopi in eorumquempiam per confratres capitulariter animadversum fuerit rationabiliter statutiscapitularibus aut provincialibus dispositionibus vel consuetudine approbatasuadente, ab huiusmodi cohertione capitulari fraterna, nisi modus excedatur,provocare non liceat. Si tamen sic punitus crederet modum poenaexcessum esse, eius rei cognitio ad dominum archiepiscopum vel episcopumsuum deferri debebit immediate. Quicquid vero archiepiscopus vel episcopusapprobaverit seu decreverit, huiusmodi decreto stare tenebitur, in quemanimadversum fuerit, ad quod observandum etiam gravioribus poenis iuxtatemeritatis exigentiam adhibitis et multiplicatis, appellatione ulteriori cessante,compelli debet.25. Iurisdictio legationis.Promisit etiam Reverendissimus dominus archiepiscopus Gneznensisiurisdictione legationis natae in commissionibus et citationibus decernendisuti, prout communia iura disponunt, ne, quod datum est in suffragium, vergereposset in oppressionem multorum.26. Funus dominorum episcoporum.Quoniam propter diuturnam conservationem funerum et tardam sepulturamReverendissimorum dominorum archiepiscoporum et episcoporum defunctorumbona episcopatuum sede vacante multifariam damnificantur, decrevithaec sancta sinodus, ut executores dominorum archiepiscoporum etepiscoporum defunctorum seu illi, ad quos pertinebit, a die mortis in octodiebus ad minus et ad summum in quindecim diebus funera illorum sepelireprocurent, si in eorum diocesi eos mortem obire contigerit. Si vero extradiocesim, tunc duplum eius temporis habeant, alioquin lapsis diebus prae­

74M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [398]dictis capitula ecclesiarum et administratorem eligere et bona episcopalia ineorum dispositionem recipere debebunt et tenebuntur.27. Monasteriorum bona.Cum plerique abbates, praepositi et abbatissae villas et bona monasteriorumsuorum et ius patronatus ecclesiarum hactenus alienarunt seu adfirmam vel emphiteosim concesserunt, extra casum evidentis utilitatis et absqueconsensu episcopi loci, decrevit haec sinodus, ut domini ordinarii auctoritateeiusdem sinodi citra omnem moram, quae periculosa est, decernantmonitoria contra tales abbates, praepositos et abbatissas, ut infra terminumunius anni totaliter alienata omnia recuperent. Quod si lapso termino nonrecuperaverint, auctoritate praesentis sinodi per ordinarios a praelaturis etofficiis suis deponantur, et nichilominus ordinarii compellant detentorem adrestituendum male alienata. Et si deinceps quispiam ipsorum huiusmodialienationes facere praesumpserit, statim ab officio et praelatura deponatur,talisque alienatio sit nulla ipso iure.28. Monastici in studio tenendi.Decrevit haec sancta sinodus, ut abbates et praelati religiosi iuxtastatuta provincialia et constitutiones sinodales servent fratres ordinum suorumin studio generali Cracoviensi, alii vero de Maiori Polonia in studioPoznaniensi praeter Thrzemessnensem et Wagroviecensem, qui [in] Cracoviensisuos fratres tenere debent. Quod facere teneantur abbates praedicti hinc adsex menses decursum sub poena decem marcarum pecuniarum annis singulisper loci ordinarios repetenda et studio Cracoviensi applicanda.29. Subditi dominorum abbatum, praesertim Suleioviensis et Vitoviensis,gravantur novis et inconsuetis laboribus et angariis per factores regaleset ab oppidis nonnullorum abbatum exiguntur currus bellici, qui prius nunquamdabantur, aliqui etiam remoti compelluntur ferre stationes pecunias Cracoviamad thesaurum S. Mtis Regiae. Petatur eadem S. R. Mtas per nuntios sinodales,ut inconsuetos labores et angarias tolleret et circa usitatos et antiquosconservaret, factoribusque suis et capitaneis, ne ultra privilegia eorum etveterem consuetudinem illos pergravent, benigne iniungere dignaretur.30. Reformationes morum et vitae.Quia ex depravatis moribus et vita cleri haereses in ecclesia Dei, utplurimum, suboriri consueverunt, statuit haec sancta sinodus, ut dominusarchiepiscopus et episcopi ad morum reformationem in clero, tam in capitibus,quam in membris diligenter procedant iuxta sacrorum canonum statutorumqueprovincialium veterum et novorum vim , formam et tenorem, puniendoet emendando clericos notorie excessivos, simoniacos, adulteros,usurarios et concubinarios publicos, saecularibus negotiis.se immiscentes, investibus laicalibus incedentes, tonsuram debitam non deferentes, verum loco

[m ] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .tonsurae barbas nutrientes. Et quod praelati et canonici ecclesiarum metropolitanae,cathedralium et collegiatarum barbas nutrientes ab ingressu capituliet perceptione refectionum arceantur, reliqui vero clerici barbati poenasinodali per loci ordinarios puniantur, ceterisque criminibus irretitos debitepuniant. De qua reformatione plurima verba facere non expedit, quandoquidemde illa pleni sunt libri sacrorum canonum, statutorum provincialiumnovorum et veterum; modo ut domini loci ordinarii non oscitanter aut negligenterdesuper executionejn faciant, ne sanguis ovium de manibus eorum requiratur.31. Curiae dominorum episcoporum.Ut autem reformationem praedictam commodius facere valeant, decrevitsancta sinodus, ut domini loci ordinarii in curiis et officiis suis serventviros doctos, Deum timentes, et praesertim in officiis cancellariae suae, unumex praelatis vel canonicis ecclesiarum suarum cathedralium, qui vice illorum,qui alioquin negociis publicis sunt occupati, et extirpationibus haeresum etexecutionibus decretorum sinodalium superintendere possint et valeant.32. Reverendissimi domini archiepiscopi specimen et exemplum optimiodoris virtutum et bonae famae clero sibi subiecto de se praebeant, lectionesex sacra scriptura in mensa sua post solennem orationem seu benediciteadhibeant, cantilenas prophanas et saeculares non admittant, familiaresqueecclesiasticos et saeculares in curiis suis reforment diligenter, ne ceterisoffendiculo existant, ad quod eorum celsitudines consenserunt non gravatim.33. Poenae pecuniariae clericorum.Decrevit etiam haec sinodus, ut poenae pecuniariae clericorum excessivorum,non in rem privatam officialium praedictorum, sed pro luminaribusecclesiarum vel ad elemosinas pauperum de mandato et consensu ordinariorumconvertantur, quod disponunt canonicae et provinciales sanctiones.34. Ne clerici in iudiciis secularibus.Decrevit etiam sinodus sancta, ut clerici in placitis et iudiciis saecularibusdeinceps non procurent, exceptis causis ecclesiarum suarum, miserabiliumpersonarum, suis et consanguineorum, confratrum et subditorum suorum,quod denique in iudiciis prophanis seu factoriis saecularibus non serviant subpoenis, in iure communi desuper expressis.35. De archidiaconis.Cogant etiam Reverendissimi domini archiepiscopi et episcopi auctoritatehuius sinodi et iuris communis, ut archidiaconi per se nisi legitimacausa excusentur, in quo casu per doctores aut magistros artium in sacrisordinibus constitutos probatae virtutis et de consensu ordinariorum suorumdiligenter visitent parochias suas statutis a iure temporibus, quorum visita-

M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [400]tiones soli ordinarii per se vel delegatos suos exequantur, quodque archidiaconiad residentiam circa ecclesias suas iuxta bullae dispositionem compellantur,alioquin poena in bulla expressa puniantur.Qui vero archidiaconatus electivos sine electione legitima occuparunt,illos ad sex menses resignare et capitula ecclesiarum illarum alios, eligibilesad ipsos, lapsis sex mensibus eligere teneantur. Qui autem archidiaconatuslegitime assecutos, tamen non promoti in doctores contra bullae tenoremobtinent, hinc ad unius anni cum dimidio decursum se promoveri in doctorescurent sub privatione eorundem archidiaconatuum suorum. Ubi autem ordinariivel capitula in praemissis exequendis remissiores fuerint aut negligentes,Reverendissimus dominus archiepiscopus, velut regni primas, illorum negligentiamsupplere et praemissis opportune providere ac de huiusmodi archi-diaconatibus disponere debebit.36. Ecclesiae Ruthenicae.Ecclesiae Ruthenicae novae in civitate vel diocesi Vilnensi multiplicanturin dies et aedificantur contra sacros canones et vilipendium fidei sacrosanctaeRomanae ecclesiae; petatur S. R. Mtas per nuntios sinodales, utid fieri non patiatur, et loci illius episcopus, quantum in ipso est, prohibeat.37. Universitas studii Cracoviensis.Pro reformanda universitate Cracoviensi, matre nostra, et proventibuslectorum augendis et aliunde vocandis legista et duobus litterarum humanarumprofessoribus Reverendissimus dominus archiepiscopus Gneznensis, inhaerendodeliberationi in proxime praeterita sinodo factae, promisit in hac sacra sinodose daturum centum ducatos auri in auro ratione ecclesiae Gneznensis.Ratione vero ecclesiae Cracoviensis similiter centum auri in auro ducatos,Kuiaviensis centum florenos in moneta per mediam sexagenam et Plocensissimiliter etiam centum, Poznaniensis similiter centum per mediam sexagenamex decreto et ordinatione sinodi, Reverendissimo domino Poznaniensi etreliquorum dominorum episcoporum nuntiis consentientibus, dare et solveredebebunt. Ad quod capitula ecclesiarum praedictarum consensus suos praestarepolliciti sunt, attento, quod hoc sanctum propositum in totius regniutilitatem publicam vergere dinoscatur et quod absentes domini episcopi admoneanturvigore praesentis sinodi, ut decretum praesens exequatur et capitulorumconsensus obtineant sub poena centum aureorum Ungaricaliumper sinodum seu alias Reverendissimum dominum archiepiscopum a singulisexigenda ad unius anni decursum.Domini vero abbates in eadem sinodo praesentes propter absentiamaliorum abbatum et religiosorum, et quod ea de re cum fratribus suis tractatuset consilia non habuerunt, distulerunt hoc negotium in aliam deliberationemet responsionem. Debent autem domini archiepiscopus et episcopiprecibus supplicibus diligenter instare apud S. R. Mtem, ut et eius Maiestas

u s t a w o d a w s t w a s Y n o d a l Me g Ó.77ad tam sanctum et laudabile ac necessarium opus de suis proventibus aliquemcensum perpetuum praedictae universitati constituat.38. Contra exemptos.Et quia fratres mendicantes et alii religiosi praetextu exemptionumet privilegiorum suorum multa committere solent in contemptum fidei, cultusdivini et iurisdictionis ordinariae enervationem, nam excommunicatosper ordinarios vel eorum officialem ad divina et sacramenta ecclesiae inecclesiis suis admittunt, processus ordinariorum flocci faciunt et multis aliiscriminibus et scandalis sunt obnoxii, vivuntque dissolute in ecclesiis et monasteriissuis, tam virorum quam feminarum. Propter hoc decrevit haec sinodussacrosancta, ut Archiepiscopus et Episcopi curent obtinere facultatemapud sedem Apostolicam ad cohercendum personas et monasteria fratrumpraedictorum sorores et illorum reformationes, tam in capite quam in membris,et ne deinceps contraveniant his, quae iuris communis sunt, praesertim,quae ad morum correctionem et scandala tollenda pertinent, quae deincepsabsque offendiculo plurimorum tolerari non possunt nec debent.39. Exemptorum scandala.Ut exemptorum monachorum licentia coherceatur, qui prater alia quamplurima scandala absque licentia parochorum ad contionandum sese ingerunt,alienos parochianos ad confessiones et alia sacramenta percipienda admittunt,Christifideles a quantumvis enormibus criminibus et peccatis, etiamcasibus ordinariae et apostolicae sedi reservatis, passim absolvunt, undehaereses augentur et in effrenis ad delinquendum audacia fit. Decrevit haecsancta sinodus, ut ultra praemissa sedes Apostolica vel concilium consulatur.40. Canonicatus Plocensis Gumnino.Reverendissimus olim dominus Andreas Cricius episcopus Plocensis,canonicatum et praebendam Plocensem fundi Gumnino, pro theologo praedicatorea multis saeculis designatam, providerat nepoti suo venerabili dominoAndreae Zebrzydowski canonico Cracoviensi. Iniunctum est sinodaliter Reverendissimoepiscopo Plocensi moderno, ut eandem praebendam repetatmodis quibuscunque et pro more veteri de eadem praebenda alicui theologoinsigni, qui in eadem ecclesia legere et verbum Dei proponere possit etvaleat, [provideat], quod ut faciat sua Dominatio Reverendissima ad unius annidecursum, auctoritate praesentis sinodi requirenda erit. Petendaque est S. R.Mtas per nuntios sinodales, ut auctoritatem suam regiam interponat apuddominum episcopum Plocensem pro huius rei executione.41. Episcopus Culmensis.Reverendissimus dominus episcopus Culmensis moderni cum capituloęuo citati non comparuerunt contra morem veterem in hac sacra sinodoU

M a T e r y j a Ł Y d o HistoRYlservatum, praetendens suos antecessores ad sinodum provinciae Gneznensisvenire non obligari. Decrevit sacrosancta sinodus, ut Reverendissimus dominusarchiepiscopus Gneznensis decernat contra ipsum dominum episcopumet capitulum, nec non abbates diocesis illius citationem ad declarandampropter inobedientiam, attendens, quod Episcopus ille fuit et est de corporeprovinciae Gneznensis, utpote ex parte bonorum episcopatus Piocensis fundatus.Petendaque S. R. Mtas per nuntios sinodales, ut huic episcopo etcapitulo omnino iniungat, cum sit subditus regis1) et regni, ne a corporeprovinciae Gneznensis se dismembret. Nihilominus tamen decrevit haec sacrasinodus, ut tam ipsi terrarum Prussiae quam etiam terrarum Russiae episcopiet clerus universus provinciae Gneznensis et dominorum regni Poloniaead ferenda et solvenda onera et tributa, quaecunque clerus in se laudaveritaequaliter obeant3), praesentis sinodus vigore.42. Ut statutum de insordescentibus exequatur.Quoniam capitanei locorum magnam committunt negligentiam in exequendostatuto regni contra sustinentes censuras ecclesiasticas ultra annumedicto, statuit haec sancta sinodus, ut Reverendissimus dominus archiepiscopuset episcopi ac illorum in spiritualibus vicarii et officiales, censuras etpoenas contra tales negligentes capitaneos sancitas extendant et ad faciendamexecutionem illos compellant. Quod ubi Reverendissimi domini archiepiscopuset episcopi facere neglexerint, poena quingentorum florenorummulctentur. Roganda praeterea est per nuntios sinodales Regia Mtas, quodhuiusmodi statuta contra insordescentes manutenere atque etiam contra plebeosinsordescentes extendere mandare dignetur, et ut in capitaneos negligentespoenam statutam ultra praemissa extendere non obmittat.48. In collegiatis capitulum celebretur.Statuit etiam sacra sinodus, ut praelati et canonici ecclesiarum collegiatarumprovinciae Gneznensis capitulum circa huiusmodi ecclesias celebrent,saltem semel in anno, super rebus et necessitatibus ecclesiarum suarumconsulturi iuxta statutum provinciale desuper editum, et hoc sub poenadecem marcarum pecuniarum per negligentia capitula luenda et pro fabricaearundem ecclesiarum convertenda.44. Citatio per edictum.Quia in exequendis processibus Reverendissimorum dominorum archiepiscopiet episcoporum ac eorum officialium clerus nimium gravatur et nonnunquamab insolenti nobilitate indignis modis tractatur, decrevit haec sanctasinodus, ut constituto summarie de non tuto vel difficili accessu nobiles‘) Ed. regnis. — 2) Ed. abeant.

[403] U S T A W O D A W S T W A SY N O D A L N E G O .79tales per publicum edictum die Dominico aut festo in eorum parochiis citenturet huiusmodi processus contra illos exequantur, qui sic illos afficeredebet non minus, acsi personaliter fuissent apprehensi.45. Contra praedicatores.Cum non licet alicui, nisi vocato, et de speciali consensu Reverendissimidomini archiepiscopi, episcoporum et rectorum parochialium ac illorum, quoruminterest, ad praedicandum verbum Dei accedere, plerique tamen histurbulentis temporibus ad contionandum sese temere ingerunt et, quod deteriusest, suggesta nova sibi erigunt extra parochias in locis, ubi anteanunquam extiterunt, decrevit haec sancta sinodus, ut de cetero tales abhuiusmodi contionibus omnes abstineant et non nisi vocati per habentespotestatem iuxta doctrinam Pauli accedant. Suggesta vero, ad quos ea respertinet, fieri non patiantur et facta demoliantur.46. De salariis vicariorum parochialium.Quia nonnulli rectores parochialium ecclesiarum salaria vicariis eorumab antiquo constituta diminuere, ut augeant sua commoda, consueverunt, etcum presbiteros curam animarum ad exercendum idoneos minori pretio haberenon possunt, minus idoneos, et quales possunt, constituunt, unde ultranotam avaritiae, qua arguuntur, multa alia scandala proveniunt et negligentiain cura animarum admittitur. Statuit haec sancta sinodus nihil praeterantiquam consuetudinem ab ipsis rectoribus esse innovandum et salaria huiusmodivicariis suis et ministris ecclesiarum iuxta morem veterem liberefore dimittenda.47. Officiales foranei.Statuit etiam sancta sinodus, ut officiales foranei indicandis causis etcognoscendis negotiis diligenter intendant, in locis suis personaliter resideant.Qui vero beneficia, quibus iudicandi et officialatus officium huiusmodiannexum est, obtinent, si non resident vel minus idonei ad exercendumofficium existunt, huiusmodi beneficia omnino dimittant, alias Reverendissimusdominus archiepiscopus et episcopi tales ammoveant et in illorum locumidoneos, qui resideant, sufficiant.48. Collectores contributionum.Decrevit insuper haec sacra sinodus, decreto praecedentis sinodi inhaerendo, ut collectores praecedentis contributionis in capitulis metropolitanaeGneznensis et cathedralium ecclesiarum de contributionibus collectisrationem debitam faciant. Capitula vero huiusmodi rationem contributionisa collectoribus susceptam sinodo provinciali proxime futurae repraesentabunt.Quiquidem collectores diligenter curent, ut ab omnibus beneficiatis maiori-

8oM A T E R Y JA Ł Y DO H iS T O R Y fbus et minoribus contributionem integre exigant et negligentes ad solvendumcensuris ecclesiasticis compellant, ipsique de suis sacerdotiis solvant,salario in praeterita sinodo illis assignato dumtaxat contenti. Nisi enim docuerintde diligentiis suis et negligentes solvere censuris ecclesiasticis procuraverintinnodari, ipsimet absque omni excusatione retenta solvere integrecompellentur.49. Beneficiorum retaxatio.Et quamvis ex decreto priorum sinodorum propter inaequalitatemtaxae veteris, beneficiis nonnullis auctis, aliis vero diminutis, sacerdotia universaprovinciae Gneznensis debuerunt retaxari, prout in plerisque locis retaxatasunt. Quia tamen passim omnes queruntur inaequalitatem retaxationishuiusmodi, decrevit haec sacrosancta sinodus, ut rursus capitula metropolitanaeet cathedralium ecclesiarum cum consilio Reverendissimorumdominorum archiepiscopi et episcoporum suorum deligant viros probos etmaturos, qui retaxas prius factas revideant et, ubi opus fuerit, retaxam denuofaciant fructuum universorum ac rursus archiepiscopatus, episcopatuum etsacerdotiorum omnium. In quam retaxam includi debent universi fructus etproventus sacerdotiorum etiam molendina Reverendissimorum dominorum etaliorum beneficiatorum iuxta decretum sinodi praecedentis, ut in omnibusaequalitas observetur, solis praediis, quae labore et impendio magno colunturet in eis certi proventus extimari nequeunt, exceptis. Singuli vero beneficiorumpossessores mediis eorum corporalibus iuramentis valorem proventuumsuorum coram retaxatoribus declarent. Reverendissimi tamen dominiarchiepiscopus et episcopi per suos capitaneos seu fructuum suorum collectoresid praestabunt, ut proventus ipsi, aequalitate bonae crescentiae admalam crescentiam collata et eius ratione habita, per taxatores etiam iuratoscum moderatione taxentur, quatenus ex aequo et iusto omnes omniumproventus sunt taxati.50. Poena canonicas horas non dicentium.Quoniam iura dicunt, beneficium dari pfopter officium et ad horas canonicasdomino Deo, velut certum pensum quotidie persolvendum, quemquebeneficii possessorem arctissimis vinculis esse obstrictum, altero namqueordine sacro, cui horae canonicae annexae sunt, sit insignitus, plerique tamenclerici etiam insignes, huiusmodi obligatione sua non attenta, horascanonicas orare negligunt et contemnunt. Proinde sacrosancta sinodus dominosloci ordinarios hortatur atque eorum conscientiis iniungit, ut diligentersuper clericos diocesum suarum intendant et vigilantissime scrutentur, quodsi quem negligentem reperierint in diocesi et curiis suis, ut iuste ex arbitrioeorum poenis percellant et inviti debitum obsequium domino Deo reddereadigantur, ne aliis tantam animi indulgentiam exemplo suo praebeant.

[405] U S T A W O D A W S T W A SY N O D A L N E G O . 8 l51. De usuris.Usurarum pestiferum crimen, quam longe lateque se diffudit, quamquevetere pontificum comminentia in his provinciis coaluerit, vel nemo est, quinon videat. Et quamvis tam iure communi, quam statutis provincialibus eicrimini obviam itum sit, et quo pacto admittatur, quo etiam modo puniendum,sistendumve, quaeque eius sit satisfactio, abunde prospectum est, sedper omnium rerum novercam negligentiam et ius commune et statuta ipsasaluberrima prorsus negliguntur in Christifidelium grave dispendium. Utitaque haec pernicies ex provinciis nostris tollatur, statuta vetera de usurisedita innovando, haec sacrosancta sinodus decrevit, ut Reverendissimi dominiordinarii per litteras processuum suorum districte praecipiant ecclesiasticisrectoribus ceterisque verbi Dei contionatoribus et ecclesiarum poenitentiariis,ut hoc ipsum usurarum crimen in contionibus et confessionibusin erepent et arguant. Illudque puniendum fore irremissibiliter annuntient detestenturquecoram populo et quomodo committatur, declarent, addentesinsuper tales in futurum absolvi non posse, nisi restituant, quod hoc nominereceperint. Sed neque in sacro loco illos sepeliri posse, si publice in hocdeprehendantur. Eos insuper, qui vel iam usuram perceperunt vel percepturisunt, ad restitutionem illius in re ecclesiastica compelli posse, et insuper poenisa iure statutis subiacere ac in eos per loci ordinarios irremissibiliterextendendasfore.X.Mowa Piotra Myszkowskiego kanonika krakowskiego na synodzieprowincyjonalnym Piotrkowskim z r. 1544.Oratio domini Mischkowski habita in sinodo provinciali Petricoviae1544.Vellem amplissime praesul, vosque ornatissimi viri, cuivis vestrum, pociusquam michi, primae haec meaque sententia gravissimae sinodi partesobtigissent, neque enim tantum michi tribuo, ut existimem me in tanto actam celebri sapientissimorum hominum conventu posse commode aliquid autgraviter dicere. Nam ut in me summa essent omnia, quaequidem sentio,quam sint exigua, usum certe et exercitationem dicendi tam michi deessescio, ut nemo sit in hac tanta frequentia, qui non maiori cum dignitate munusistud obire possit, huc accedit summus pudor, quem michi natura meaet huius frequentissimae nichilque antea insolitae contionis conspectus attribuit.Vereor enim, ne quod declamatori cuidam inepto occidisse fertur,domestico praeconio plurimos meae infantiae testes colligam, sed in hac tantaanimi perturbatione vestra me, viri amplissimi, humanitas, vestra prudentiax) Cod. extendas,

82 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Irecreat atque reficit, neque enim vos plura, quam ego, praestare possim, inme requiritis, neque pro vestra summa prudentia non intelligitis, nulla rationeme munus hoc praeterfugere potuisse, quod michi sit ab optimo principemeo huiusque nostri in Polonia ordinis summo antistite impositum.Cuius apud me tanta est auctoritas, ut ea nichil prius nichil antiquius habeam.Est praeterea causae, de qua dicturus sum, ea maiestas, ea amplitudo,in qua nemini, quantumvis infanti, oratio deesse potest. Quamobremmagna me spes tenet nostram quoque orationem non omnino vobis ingratamaut iniocundam futuram. Sed ne diutius oratione mea suspensa expectatiovestra teneatur, aggrediar ad causam, vosque oro, ut me sic, utiinstituistis, benigneque ac attente audiatis.Primum autem michi dicendum videtur, quoniam apud sacerdotes habeturoratio de sacerdotali ordine eiusque officio, deinde de hac nostra sinodo,et quam recto nunc habeatur, ut intelligatis nullum unquam fuisse tempus,quo magis nobis elaborandum sit, magis de summa rerum omnium consultandum,quam his turbulentissimis temporibus, in quibus omnia plena timoris,plena sollicitudinis impendere videntur. Primum illud igitur est, ex quointelligi potest, quanta sit nostri ordinis praestantia, quanta dignitas, quodnon ab hominibus sed a Deo institutus est, non quovis sed omnium maximoet gravissimo fungitur munere, tum quod eam habent autboritatem, qua nichilmaius, nichil praestantius dici aut excogitari potest; neque enim nunc sermoinstitutus est de magis Egiptiorum, qui miris prestigiis mentes hominumirretitas tenebant, non de misteriis Cereris, Apolinis, Triphonii aut aliorumidolorum falsis vatibus, non de Saliis, Potitiis(s), Fetialibus, sacrificulis aut idgenus vanis P. R. religionum interpretibus, quos superstitio, metus et avaritiaquorundam innexerat, nos auctorem et propagatorem nostri ordinishabemus summum illum ac perpetuum sacerdotem Iesum Christum, qui confectisex sententia rebus omnibus, ob quas a Deo patre celitus dimissusfuerat, ut ostenderet, quantae sibi curae genus humanum esset, non priusdecedere atque ad patrem redire voluit, quam sibi, cum esset pastor, bonus,eos vicarios substitueret, qui et gregis vitiis mederi et luporum impetuspropulsari et fructus tempestivos supremo illi patri familias repraesentarepossint. O singulare Dei erga nos beneficium et praeter hoc unum post hominummemoriam inauditum, o summam benignitatem, o amorem incredibilem,non satisfuisse nos ex nihilo ad imaginem suam procreasse, supeditassenobis omnia ad bene et beate vivendum, non denique morte sua vitamnobis comparasse, nisi etiam beneficiis beneficia cumularet, nisi nobis eospraeficeret, quorum praesidio et meliores et tutiores esse possimus.A c auctorem quidem nostri ordinis, qui fuerit et quo consilio sacerdotiuminstituerit, audivistis nunc, qua nos auctoritate esse voluerit, cognoscite.Ego ad auctoritatem comparandam illud vehementer pertinere arbitror,quid sapientes, quid magni viri de nobis existiment, summae enim semperlaudis fuit summis viris placere, tum etiam , quae sit virtutis nostrae, aut

US'I A W O D .W V STW A S V N O D A l.X K G O .§ 3alicuius recte facti vulgo apud homines opinio, qui plerumque, ut nobisauctoritatem tribuant, non minus opinione famae, quam certa aliqua rationeducuntur. Quod igitur testimonium unquam in orbe terrarum maius autclarius fuit, quam Iesu Christi Dei et Servatoris nostri de sacerdotibus, quieos oculum corporis, salem terrae, lucernam ardentem, amicos, fratresquesuos appellaverit, omnibus suis bonis praefecerit, greges illis charissimoscrediderit, claves denique tradiderit regni coelorum omniaque, quae illi decrevissent,rata, quae vetuissent, irrita habenda duxerit. Et quisquam dubitabit,quin eos habuerit charissimos, quin de eorum fide et integritate optimefuerit persuasus, quibus solis tantam provinciam delegaverit. Sexcentasunt praeterea, quibus enumerandis dies me prius deficeret, quam singularecenserem. Itaque ne plura dicam de locupletissimo Christi testimonio,illa res, quantam declarat nostri ordinis auctoritatem, quod illius opera brevitemporis spatio universus plane orbis terrarum veram religionem, Deiqueoptimi maximi cultum et cognitionem sit amplexus. An vero ullam esseoram tam desertam putatis, ullas gentes tam barbaras tam longinquas, quaenon sacerdotum rerumque ab eis gestarum pro religione Christi fama persuaseritneque iniuria. Quid enim magis admirandum dici fingivi potest, quamhomines expertes mundanae sapientiae, inermes, imbelles, reique militarisomnino imperitos potuisse sapientissimos viros, potentissimos reges, numerosissimosac fortissimos exef-citus in potestatem Iesu Christi sine ullo negotioredigere, michi credite, non mediocri auctoritate tot ac tantas res conficipotuisse. A t enim dixerit quispiam: non eadem tum erat rerum et temporumratio, magis fortasse abundabant opibus, quibus sibi tantam auctoritatemcomparabant, liberalitate, ambitione, donis, conviviis et id genus aliislargitionibus mentes sibi hominum devinciebant. Minime vero, erant enimrerum omnium inopes, paupertatem amplectebantur, rem familiarem, si quaeillis fuerat, aut omnino negligebant aut conferebant in medium. A t faccionibuset amicis erant potentes. Ne id quidem, nam una cum re familiariparentes, uxores, liberos, patriam denique ipsam plurimum reliquisse ob religionemChristi accepimus. Quid igitur, quo ingenio, quibus artibus tantamauctoritatem consequebantur? Erat viri amplissimi in illis hominibus religio,summa continentia, fides, constantia, quibus rebus efficiebatur, ut ea, quaeopinione vulgi magna et admiranda videntur, opes, facciones, clientelam,pompas, comessationes, apparatus mensarum et omnem voluptatum cetumcontemnerent ac pro nihilo ducerent, sequerentur autem id solum, quodrectum et honestum esset, in eoque persequendo omnes cruciatus corporis,omnia vitae pericula negligerent, ut non homines, sed terrestria quaedamnumina fuisse viderentur. Quamobrem videte, quaeso, ne opes istae, quasnos possidemus, ne ea, quae tanto studio consectamur, magno sint impedimento,quominus recte fungi possimus nostro tam gravi nobis a Iesu Christodelegato munere, de quo dum breviter dico, vos quaeso, ut me attentebonaque cum venia audiatis. Sustulimus viri amplissimi, sustulimus profecto

§4 M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTORYIplus oneris, quam ut fere possimus, profitemur nos esse pastores gregisDomini, vigiles atque custodes, quos episcopos vocamus, doctores ac moderatoresvitae, sequestres et conciliatores hominum cum Deo, multaque praeterea,quae vel firmissimos vel integerrimos quosque possint opprimere.Splendidi sane ac magnifici tituli; sed ineat, quaeso, quisque vestrum secumrationem ac cogitet, num titulis, quos habeat, cetera respondeant, quo locoego nolo disputare, neque de episcoporum officio, nec enim id est mei ingenii,nec huius temporis neque pastoribus quidquam exprobrare. Sed vereor,ne plerique vestrum, quod quidem pace omnium dixerim, non solumtondamus lanam, verum etiam pecus ipsum deglubemus, neque doctores docere,video tamen plerosque vis ultra prima litterarum elementa progressoshanc personam sustinere, at quomodo Dii immortales mihi profecto nonnullimisericordiam, aliis indignationem, plerisque etiam risum concitant, usque adeodegressi sumus a recto itinere, ut magnum sit periculum, ne viam illamspatiosam ingrediamur, quae ducit ad interitum. Quare nemini mirum videridebet, si negligimur, si contemnimur, si irridemur, si iniuriis et contumeliisafficimur, si denique nova dogmata, novae religiones inducuntur aliique innostrum dicendi et praecipiendi munus, quasi in alienas possessiones temereirruent, neque vero hoc dico, quo mihi persuadeam nullos esse, qui suofungantur munere. Dii meliora! Quanquam enim durissima sit haec provincia,quamquam iam pridem navis ista fluctuet, et plerique gubernatores dormitent,alii clavum tenere nesciant, alii vim ventorum ferre nequeant, non tantamtamen esse nostrorum temporum calamitatem arbitror, ut non existimem,et hic inter vos et extra hunc cetum esse plurimos, qui religione ac morumcastitate possint cum veteribus comparari. Nonne accipimus illum etiamperitissimum gubernatorem, Iesum Christum, quandoque obdormivisse, Petrumdubitasse, naviculam adeo periclitasse, ut pene obrueretur fluctibus ? Quamobremspero, aliquando fore aliquem his quoque malis finem, bono oportetsimus animo, servabit nos Deus, quemadmodum Petrum iam succumbentemfluctibus servaverat, modo ne deficiamus ab eius religione, et si quando labiaut errari contigerit, homines enim sumus, ne diffidiamus eius misericordiaeipsumque, qui auctor est omnium bonorum, precibus assiduis fatigemus, velitnobis adesse propitius suaeque ecclesiae in tantis periculis constitutae. A c desacerdotibus quidem, eorum auctoritate et officio, quae prima erat pars orationisnostrae, hactenus; reliqua mihi perpauca sunt de huius sinodi rationedicenda, vos quaeso, ut adhuc fecistis, benignam michi date operam.Utinam viri amplissimi, Deus nobis eam mentem tribuat, ut velimusex animo religionem tueri, subvenire infamiae nostri ordinis, qua iam pridemlaborat, auctoritatem nostram, libertatem ecclesiae magna ex parte oppressamsublevari, et quantum in nobis sit, opem ferri afflictae multisque periculisexpositae Reipublicae: hoc enim scitis esse quatuor capita, quorum causahic conventus agitur adeo necessarius, ut nichil prius, nichil nobis fueritpotius faciendum. Quis enim est, qui non aperte videat, in quibus nunc

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .versemur calamitatibus, quae nobis imminent pericula. Exoriuntur nova quaedamdogmata, novae res affectantur, videmus apud finitimas nationes religionemperturbatam, apud quasdam prostratam penitus, atque hoc malum itain dies gliscere, usque adeo serpere videtur, ut verendum magnopere sit, nenostros quoque homines infitiat, ne auctoritati nostri ordinis a Deo OptimoMaximo datae multisque postea praeclare factis a maioribus nostris illustrataeofficiat, ne opprimat libertatem ecclesiae, pro qua maiores nostri maximapericula adire, plurimos labores, gravissimas contentiones suscipere non dubitabant.Est hoc profecto magnum periculum. Quid illud, num nobis leviusvidetur, quod. superioribus annis atrocissimus et infestissimus nostrae religionishostis, Daciam provinciam nobis finitimam, quae erat contra barbarosinstar propugnaculi, in conspectu plane nostri exercitus universam occupavitet diripuit, quod nuper fiorentissimum atque opulentissimum quondam Pannoniaeregnum nobis vicinum de sanctissima iam pridem societate coniunc.tumspecie amicitiae et societatis in servitutem et potestatem suam redegit; quodex tot ac tantis victoriis eo praevenit barbarus insolentiae, ut nisi nobisprospiciamus, nisi sumamus ex aliis periculum, nisi celerem aliquam et expeditampropulsandi belli rationem reperiamus, vereor, quod Deus avertat^ne nos quoque vicinorum nostrorum maneat calamitas, neque enim rex barbarusobscure ferre potest, quid cogitet, quid animi erga nos habeat, quemiam adeo insolentem fortuna reddidit, ut minime ferendus esse videatur, utplane nichil dissimulet, viam sibi his victoriis in Poloniam munisse, ultroqueminitari audeat, cum illi commodum fuerit, velle in nos impetum facere.Nec vero quisquam haec ita invito aut repugnante Deo putet accidere, cuiusdivinum nomen offensum nostris vitiis manifesta irae suae erga nos argumentaostendit, nam illa superioris anni pestilentia, quae per universam ferePoloniam grassata est, cui non planum facit eam plagam nos a Deo accepisse?Fames praeterea, quae est in Lithwania subsecuta diluvia superiorumannorum, conflagrationes urbium, grandines frequentes, tonitrua valida, vermiumnovae quaedam species, fremitus bellorum, odia denique magnorum virorum,inimicitiae ordinum, quid portendant, quem statum Reipublicae promittant,malo in opinione vestra relinquere, quam in his, quae michi magnum doloremfaciunt, velle disertus videri, quae si quem non movent, hunc ego planeomni sensu carere existimo. Omitto Gedanensium ceterorumque Prutenorumtumultus, qui fortasse indigne ferunt nostrum imperium; omitto totius Germaniaein nos odium inexplebile ob ereptam sibi Prussiam, ob tot ac tantasclades a maioribus nostris acceptas; omitto Moscos, Scitas aliasque gentes,quibus hoc est unum et perpetuum studium, haec malitia, ut nobis fortunisquenostris continue insidias faciant; omitto plurima mala, plurima incommodaalia, quorum singula tanta sunt, ut maximis etiam et firmissimis rebuspublicis non mediocre possent facessere negotium. Pericula, quae sint, videtis;nunc, quod agendum sit, considerate; primum equidem iram Dei placandamesse censeo, pacem et veniam ab eo exposcendum, crimina deprecanda,

86 M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R YI [4.0]quod ita fiet facillime, si religionem purumque eius numinis cultum riteamplectemur, si animum ab omnibus vitiis abdicabimus, si vita et moresnostros ad eius praecepta conformabimus, non hac externa specie, ut quibusdamplacere audio, qui promissa veste, rasa barba, exterminata ac hypocriticafacie probitatem volunt prae se ferre. Longe aliud nobis spectandumest, si recte Christiani appellari volumus; interior homo nobis est exornandus,pravae cupiditates, inanes sollicitudines delendae ex animo, renuntiandumambitioni, largitioni, luxui, libidini, avaritiae atque id genus furiis, quae nunquamanimum conquiescere sinunt, expellenda socordia, ignavia, omnesdenique ex animo morbi penitus extirpandi, dandaque opera, ne pro ChristisAntichristi, pro luce mundi fex hominum, pro sale terrae quisquiliae appellemur:ita fiet, ut pater ille coelestis, qui corda non vultum, opera nonbarbam intueri solet, agnoscat prolem legitimam, nec illam sinat periclitari.Primum igitur ac praecipuum id nos facere oportere arbitror, proximum illudest, nos quoque, quantum in nobis sit, demus operam, ne quid religio, neRespublica detrimenti capiat, serius quidem quam tempus Reipublicae postulabat,sed aliquando tamen aliqua est ratio ineunda, qua nobis vitae salutidignitatique nostrae prospectum sit, ut non tum demum quaeramus consilium,cum hostis cervicibus immineat. Et quoniam ad eam rem conficiendam, concordiainprimis ordinum, summoque omnium consensu opus est, summaope niti debemus, ut honestissimum ornatissimumque ordinem equestrem,in quo omnia sunt et pacis et belli ornamenta, nobis adiungamus, quiquidemsuperioribus temporibus non solum infensus erat nostro ordini, verum etiaminfestus, inveteraverat enim opinio falsa illa quidem, sed admodum nobisatque adeo universae Reipublicae perniciosa, nos solos ex omnibus ordinibusimmunes esse omnium Reipublicae onerum, solos otiosam, segnem et inertemvitam velle agere, quod genus hominum censet Plato ex civitate bene institutaexpelli oportere. Quamobrem delenda vobis est viri amplissimi haecmacula, sedanda invidia vestri ordinis, praesertim cum conventus anni superiorisomnia consilia, omnia decreta eo spectare videbantur, ut omnes prohabitu pecuniae belli munia subirent1). Ostendite vos quoque in curandisReipublicae commodis nihilo aliis esse segniores, ostendite maiori vobis essel) Myszkowski ma na myśli sejm styczniowy z r. 1544 (Vol. Leg. I. p. 285), co do któregow I V księdze Kap. Krak. pod dniem ió M aja czytamy co następuję: » Exhibitae erant in mediumdnorum patentes litterae universales R. Mtis super contributione ducillorum in couventione Piotrcoviensigener, prox, praeterita laudata et constituta, item et aliae litterae missiles Rmi dni nostri,quibus Rma Dnatio adhortari dignata est dnos, ut iuxta earuudem litterarum universalium tenoremexactionem huiusmodi contributionis simul et exactores in bonis et praefecturis suis ita constituantet ordinent, ut ex parte bonorum spiritualium nulla Reipublicae et communi thezauro committaturin solvendo negligentia et infidelitas. E t dni diligenter perlectis ef auscultatis eisdemutrisque litteris censuerunt; ut quilibet dnorum habeat et accipiat sibi earundem litterarum transumptumexactionemque praefatam iuxta tenorem eiusdem in bonis suis et praefecturis, ita, utmandatur, constituat et ordinet, mandaverunt.«

U S T A W O D A W S T W A SYN O D ALN E G O . 87curae publicam omnium salutem quam vestrum privatum commodum, cuiusquidemiacturam praestat facere, quam una cum hac interire, neque enimdubium est, quin hic pertinax ac perpetuus Christiani nominis hostis, cumilli fuerit commodum, bellum nobis eiusmodi inferat, in quo non mododignitas, non salus, non libertas aut fortunae tantum vestrae agantur, sedde vita ac de capite uniuscuiusque vestrum de aris denique istis, et desumma rerum omnium futura sit dimicatio, ut non pecunia tantum, verumetiam vitam ipsam profundere nemo bonus, nemo generosi aut vere Polonianimi dubitare debuerit.Sed iam satis ac multa fortasse etiam mihi dicta sunt, nam de sacerdotaliordine, de ratione huius sinodi, de calamitate nostrorum temporum etquemadmodum partim ope divina, partim etiam consiliis, opera industriaquenostra avertendae sint, satis superque disputavimus, reliquum est, ut vosomnes et singulos orem ac per salutem, vitam fortunasque vestras obsecrematque obtester: velitis aliquando expergisci, velitis tandem honestatis dignitatisquevestrae rationem habere, quae si vobis chara est, quemadmodumesse debet, providete, quaeso, providete, nolite committere, ut regnum florentissimumvirtute maiorum vestrorum auctum, saepe magnis eorum periculisa plerisque hostibus defensum, multis victoriis, magnis triumphis exornatum,vobisque per manus traditum turpiter barbaris atque ab omni humanitatealienis hostibus prodatur, pro quo quis est tam parvi tam angusti animi,tam denique degener a virtute maiorum, qui dubitet, si opus fuerit, mortemoppetere. Verum ego nolo vos hortari pluribus, ne vestris praestantibus acvere generosis animis diffidere videar, ad te nunc vir amplissime ac omnilaude dignissime antistes, qui huic sacrae sinodo praesides, mea reddit oratio.Te enim praeclara tua in hanc Rempublicam merita, te virtus ac dignitasin eo honoris gradu collocavit, ad quem antea nemini unquam Polonorumpraeter stirpem regiam aspirare licebat, tu gratia apud principes, tu auctoritateapud omnes, tu integritatis, sinceritatis fama, tu liberalitate et opibustantum potes, ut in te maximum huius Reipublicae praesidium constitutumesse videatur. Quas ob res non ego a te petam, ut in hanc curam totopectore incumbas, quo perturbatum rerum praesentium statum, quantumintersit, constituas, quandoquidem id iam pridem tua sponte facias in eoqueomnes cogitationes, omnia studia, omnes curae consumantur, non contendam,ut probitatis, dignitatis, eruditionis, integritatis rationgjn habeas conti a inertes,ignavos, improbos negligas, viamque eis ad gubernacula Reipublicae, quaenunc peritos gubernatores maxime requirit, praecludas, neque enim te praeterithis duabus potissimum rebus, praemio scilicet et poena, omnes respublicaecontineri. Non inquam: haec a te petam, quid enim attinet currenticalcar addere, tantum pro mea in te fide et observantia, pro meo officio etincredibili quodam amore in patriam te admonebo: pergas, ut coepisti. Hocenim, mihi crede, unicum tibi iter est maximeque compendiarium ad immortalitatemcomparandam. Etenim honores, opes, facultates, quae vulgus

88 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [412]hominum admiratur, caduca sunt nimis et fragilia bona; paulo post relictishis decedendum nobis erit, sola virtutis et recte factorum gloria manet, etiamnobis extinctis, ad posteritatis memoriam. Veniat tibi in mentem maiorumtuorum Stanislai et Adalberti, qui suis divinis facinoribus id sunt assecuti,ut etiam in numerum divorum referentur. Veniat in mentem multorumaliorum, quorum tu nunc locum tenes, quorum tam recens est etiam memoria,ut adhuc inter vivos versari videantur; tibique persuade nunc esse animumtuum in his compagibus corporis tanquam in aliquo frequentissimo teatro,cui plausum posteritas sit datura, illamque demum vitam dicendam essetuam, quae vigebit memoria saeculorum omnium, ad quam te omnia studia,omnes curas et cogitationes tuas oportet componere. Sed ego longius provectussum, quam praeclara tua natura postulat. Quare finem faciam a tequepetam, ne me hanc totam orationem, tam gravem nec fortasse satis meaeaetati aptam, alia de causa suscepisse, putes, quam ut officio perpetuaequevitae observantiae aliqua ex parte satisfecisse videar.XI.Uchwały synodu dyjecczalnego Wiślickiego z r. 1547.Conclusiones sinodi diocesanae Visliciae [anno 1547 in Septembrihabitae)1).A d primum articulum placuit Sacrae Sinodo, ut rogetur Rmus dnusArchiepiscopus et alii Episcopi in sinodo provinciali congregati, ad quoscura ovium et luporum arcendorum pertinet, ut diligentius et maiori cura,quam hactenus, sint solliciti de cohercendis haereticis et fautoribus eorum,non modo obscuris et contemptis hominibus, verumetiam potentibus, quimagis incommodant et exemplo suo ac impunitate multos depravant, quorumnonnulli in querelis sunt nominati, et ut provideatur, ne libelli haereticipassim circumferantur aut etiam importentur.Ad secundum articulum, hoc quoque proprie ad Rmos dnos Episcopospertinere dictum est, in quo maxime totus clerus queritur de Episcoporumnegligentia et archidiaconorum avaritia, qui vel visitationes vendunt vel ipsicrumenas magis quam mores visitant.Ad tertium articulum visum est Sacrae Sinodo non esse reprehendendum,quidquid ad disciplinam ecclesiasticam addi possit, modo sine incommodoet pressura id fiat, et id relinquitur arbitrio Rmi dni nostri.x) Wyrazy w klamrach dodane z ręk, Bibl. Jagiell. N ° 2716.

[413] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 89A d quartum articulum introspiciant Rmi dni Episcopi io decreta ultimaesinodi provincialis atque adeo crebrius revolvant omnia staiuta provincialiaet canones, ibi invenient, quibus rebus exequendis opus est.A d quintum articulum de hoc rogandi sunt Rmi dni Episcopi, utofficium suum faciant, et ne sinant constitutiones sacras aranearum telis essesimiles, sed a se ipsis primum ordiantur et sint ceteris exemplo non solumad beate sed etiam ad bene vivendum, ad modestiam, temperantiam et mutuambenevolentiam, neque existiment esse alienas constitutiones, quae abantecessoribus eorum vel ipsis absentibus conditae sunt, videretur autemesse ex republica Christiana hiis depravatis temporibus, ut Rmi dni Episcopiprovideant summa cura, ne indignis beneficia ecclesiastica conferantur velrudes homines ad sacros ordines admittantur, et serio examinari curent nonsolum ordinantes sed etiam ad beneficia ecclesiastica instituentes in minoribusordinibus constitutos.A d sextum articulum sit in arbitrio Rmorum dnorum Episcoporum,qui secundum iuramenta sua et constitutiones ecclesiasticas per se ipsi interessecomitiis generalibus tenentur, aut si legitimis causis impediantur, suosumptu mittant, quos volent.Ad octavum articulum visum est Sacrae Sinodo orandos esse Rmosdnos Episcopos, ne iugum hoc imponant ordini ecclesiastico, a quo iure divinoet humano exemptus est, curent potius, ut nobilitas suum, nos nostrumofficium faciamus, neque ea nos reprehendat, si minus facimus, quod estnostri-muneris, quando neque nos eam reprehendimus. Sed tamen, si quod absit,aliqua urgeat necessitas, non recusat, quominus id sit in arbitrio Rmi dniunacum tota provinciali sinodo, ita tamen, si prior equestris ordo ultra debitumsuum aliquid de suo proprio praestet Reipublicae, sed videndum tamenerit, ne in legem et consuetudinem hoc transeat, et ut moderatum hocsit subsidium, omnesque summos pariter et infimos ex aequo attingat.Ad nonum articulum rogat Sacra Sinodus Rmum dnum Episcopumsuum et universam sinodum provincialem: velit miseris oppressis esse auxilio,et non modo clementia, sed etiam severitate sacerdotalem ordinemdefendat neque radonem potentium, propinquorum et clientium tantum habeat,quantum iustitiae et officii sui. Habent autem arma ex canonibus, exprivilegiis et statutis regni, quibus utriusque ordinis iura et libertates continentur,ut si nostri ordinis iura neglecta fuerint, necesse esset equestrisquoque ordinis iura ruere; existiment autem Rmi Dni Episcopi suam remagi, quando tenuiorum sacerdotum res agitur, procul dubio enim ab eis adillos quoque malum serpet.A d ultimum articulum videat Rmus dnus Archiepiscopus, quid factoopus sit, et iura sua et suae provinciae tueatur.Praeterea queritur tota sinodus nuntios esse electos absentes antesinodum diocesanam praeter morem et consuetudinem a venerabili capitulo,existimat enim Sacra Sinodus se ludibrio haberi, quando hoc pacto placita

po M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I t4i4]sua et decreta atque etiam querimonias privatorum non facile ad notitiamprovincialis sinodi perventuras esse putant.Queritur praeterea Sacra Sinodus, quod Sacra Sinodus indicta sitalieno tempore, quando rei familiari et colligendis fructibus vacandum sitsit petitque, ne id in posterum fiat.Conclusiones suprascriptae ex mandato Rdi patris dniPetri Miskowski custodis Kielcensis, canonici et vicarii inSpiritualibus generalis Crac., sinodo diocesanae praesidentis,per me Casparum Iacobi de Nova Smigrod notarium publicumsunt scriptae, de quo facio fidem indubiam manu meapropria.XII.Instrukcyja dla posłów kapituły Krakowskiej na synod prowincyjonalnyPiotrkowski z r. 1547.Articuli pro sinodo provinciali feria quinta post festum s. CrucisA . D. 1547 celebranda Piotrcoviae.A d articulos per Rmum in Christo patrem et dnum ArchiepiscopumGnezn. ad sinodum provinciae suae Piotrcoviae proxime indictam propositosnomine vener. capituli ecclesiae cathedr. Crac. per dnos deputatos ad eandemsinodum disserendum, respondendum et tractandum in eum , qui sequitur,modum.Circa articulum primum, qui incipit: »Quoniam in omnibus fere etc.«domini deputati primum omnium declarent gratum esse vener. capitulo Rm idni Archiepiscopi de exterminandis ex hac provincia sua heresibus sanctumet laudabile institutum, quod quibus modis prosequendum et ad optatumfinem perducendum sit, declarant abunde constitutiones sacrorum canonum,legum, statutorum provincialium ac regni, hoc autem amplius litterae etmandata Serenissimi principis et dni Sigismundi moderni regis, super hocsaepenumero antea edita et promulgata. R evera haec tanta licentia legendilibros et damnata dogmata non aliunde inolevit magis in hominibus, quamex conniventia et neglectu Archiepiscopi et Episcoporum provinciae, quipulchre et sancte propositis, edictis et constitutionibus contra impia eiusmodidogmata exequendis defuerunt, quae utinam executione non carerent.Circa secundum articulum incipientem: »Quum autem tales etc.« dicantdni deputati: non opus esse ad hoc nova aliqua consultatione, quandoquidemde archidiaconorum officio et eorum negligentia ius commune et statutaprovincialia abunde disponant, quae videantur et exequantur.

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .A d tertium articulum incipientem: «Praedecessores etiam nostri etc.«dicendum: eius articuli negotium ad Rm os dnos Episcopos magis pertinerealias contentum esse capitulum, ut ita faciat Rmus dnus Archiepiscopus,dummodo regulae et canones iuris communis in hoc non excedantur.A d quartum articulum, qui incipit: »Post ultimo loco etc.« dicatur:nunquam dnos de capitulo recusare velle declarare et exhibere Rm o dnoEpiscopo suo eorum, quae decreta et constituta sunt in sinodis prioribus, dummodoDnatio illius Rm a perquirere de hiis aliquando velit et consilia suacum dominis in talibus conferre.Quinto articulo incipiente: »In correctionibus et reformationibus religionisetc.« dicatur: vener. capitulum contentum esse, ut sit reformatio etcorrectio, dummodo a capite edenda ratio proponatur atque utinam apudcapita reperiantur aliorum generum bibliotecae , quam illae, quae apparereconsueverant paulo ante circa mensas seu tabulas, nempe cantilenarum, scacorumet cartarum, quas tractari ab ecclesiasticis videntes, saeculares hominesipsr ad legendos in theologia heretica libros recurrunt.Sexto articulo incipiente: »Praeterea mature deliberandum est etc.«dicatur: vener. capitulum ante omnia expectare sententias Rmorum dnorumArchiepiscopi et Episcoporum , qui nominare et designare dignabuntur personasex dignitate ordinis et utilitate religionis mittendas, et posteaquamnominaverint, tum demum inter capitula de illis deliberandum ; quod autemviaticum attinet, de hoc ad Rmos dnos Archiepiscopum et Episcopos, nonautem ad clerum pertinere. Non enim clerus, sed Dnationes eorum Rmaevocantur ad consilium, quod si Rmis dnis Archiepiscopo et Episcopis videretursecus, constitutionem vel exemplum aliquod de hoc ostenderedignarentur.Septimus articulus ad Rm os dnos Episcopos pertinet.Circa octavum articulum incipientem: »Iam certo certius sperare possumusetc.« dicendum: vener. capitulum expectare velle decreta et constitutaconventus regni generalis prox, futuri; in quo si quidem aliquod contributumpro defensione Reipublicae fuerit constitutum, tum demum consilium futuraesinodi expectabit, in qua si ita visum fuerit Rmis dnis Archiepiscopo etEpiscopis ac clero provinciae, subsidium caritativum ferre non recusabit, habitatamen ratione divini cultus ecclesiarum ac onerum earundem, quae exproventibus ecclesiasticorum subsistunt.A d nonum articulum incipientem : »Ab omnibus enim speratur etc.«dicatur: vener. capitulum expetere hoc ipsum votis omnibus, verum tum demumconsultandum de negotio, quando inchoatum fuerit.Decimo articulo incipiente: «Insuper quia etc.« dicatur: quemadmodumtuitionem cleri incumbere Rmis dnis Archiepiscopo et Episcopis, ita oppressionemeiusdem non alteri cuipiam, praeterquam Dnationibus illorum Rmisimputari oportere, atque ideo rogentur Dnationes illorum Rm ae, ut ne pa-

92 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Itiantur clerum suum decimulasque et bona ecclesiae rapi, illibertari miserequedistrahi, siquidem propter hoc maxime per Serenissimos olim Polon iae regescatholicos maioresque nostros episcopatus fundati dotatique abunde sunt, utviolatores et oppressores iurium, libertatum immunitatumque et personarumecclesiae vindicare eosque coercere commode possint ac sufficiant, nonautem ut facultates suas et ecclesiae aut in suos ditandos vel parasitosalendos aut alios inutiles usus convertant. Dicatur subinde illud quoquemiserrimo clero dolere maxime, quod illi ipsi, a quibus opprimitur maxime,a Rm is dnis complectuntur et gratia .... eis valent maxime, tantum abest,ut de oppressionibus, quibus afficiunt clerum, vel minimo supercilio notentur.A d ultimum articulum incipientem: »Postremo cum sciamus etc.« dominideputati petant exhiberi sibi privilegia, quibus visis, lectis vel legiauditis, communicato cum aliis capitulis consilio, quae viderint oportuna foreet necessaria, Rmo dno Archiepiscopo suggerant et exponant. Illud veropraesentissimum consilium videri dicant ad hoc, ut Episcopus Culmensismetropolitanum suum Gneznensem recognoscat, Rmi dni Archiepiscopus etEpiscopi Regiae Mti suggerant, quod deinceps Polonae et non Theutonicaenationis Culmensi ecclesiae praeficiat Episcopum.Postremo domini deputati rogabunt Rmum dnum Archiepiscopum , utde cetero, quoties sinodum provinciae suae instituet, articulos unacum processuslitteris iuxta morem veterem ad capitula dimittat, in praesentia namque,dum oblati fuerunt nobis processus litterae, articuli, super quibus tractandumet nuntii deputandi fuerant, desiderabantur.Cetera dominorum deputatorum prudentiae et solertiae committuntur,qui praemissis addere, quae oportuna et necessaria, iuxta -sublectam materiamviderint, et etiam detrahere plenam atque omnimodam habere vult vener.capitulum potestatem 1).') W związku z ogłoszoną przez nas instrukcyja pozostaje następujący list w rękopisiebezpośrednio po nim umieszczony :Rde domine etc. Habemus Dnationi vestrae Rdae gratias ingentes, quod nobis articuloshoc in sinodo proxima provinciali tractandos m iserit, quos eidem rursus unacum instructionequadam brevi per nos iuxta temporis angustiam et nostram paucitatem conscripta remittimus.Item mittimus litteras fidei triplices in ea forma , quemadmodum Dnatio V . Rda postulavit, rogamustamen illam obnixe, quatinus non dignetur se excusare ab hoc onere, ad quod est designata,sed illud cum dno Cantore obire et absolvere dignetur. Ceterum litteras ad alias dnosconfratres nostros scribendas non videbatur fore necesse, quandoquidem liberum erit omnibuspraelatis et canonicis omnium ecclesiarum, quicunque tunc congregabuntur, eidem sinodo interesseatque promovere sententias suas iuxta ac nuntiis ipsis capitularibus, ultimo tamen post illosloco, docere et explicare.Adressatem jest niewątpliwie Jan Przerembski, proboszcz kapituły Krakowskiej, któryd. 2 1 lipca wraz z Padniewsldm, kantorem kapitulnym, wyznaczonym został na reprezentantakapituły na synod prowincyjonalny. Autorem listu jest prawdopodobnie Hozyjusz, bawiący w ów ­czas tj. w końcu sierpnia lub poczatkach września w Piotrkowie.

[4 '7] U S T A W O D A W S T W A SY N O D A L N E G O .93XIII.lustrukcyja dla posłów kapituły Krakowskiej na synod prowincyjonalnyzwołany na d. 6 listopada 1554 r.A d annum Domini 1554 indicta fuit sinodus provincialis per NicolaumDzirgowski, archiepiscopum Gneznensem, Piotrcoviae pro feria tertia anteMartini (die 6 Novembris). A d quam designati fuerunt nuntii a capituloCracoviensi Mathaeus Lanczki doctor iuris et Albertus Kyewski, canoniciCracovienses. Quibus subscripta memoria agendorum in ipsa sinodo data fuit.Abusus infrascripti corrigendi.Rm i dni Episcopi confessionem fidei in praeterita sinodo provincialiPiotrcoviensi anno 1551 decretam non exequuntur.Rmi dni Episcopi circa ecclesias eorum cathedrales non resident necad festa et śolennitates magnas veniunt, et si quando ad eas accedunt, moxab eis recedunt , et clerus sub eorum absentia non curat esse melior. Monendisunt dni Episcopi, ut pro diebus- Adventus Dni, et Quadragesimae, infestis Natalis Dni, Pascatis, Pentecostes, Corporis Christi, Patronorum circaecclesias maneant, quandoquidem plebs omnis ex eorum absentia offenditurac scandalisatur.Episcopi in villis et praediis degunt, rem dumtaxat familiarem curantes,et regestra rationum ac rei rusticae tractantes.Episcopi non sunt Deo devoti ac religiosi, missas raro celebrant, idqueita inepte et absque decoro, ut tum primum primam missam facere videantur,sine meditatione ac praeparatione praevia.Episcopi sacros libros non legunt, ius pontificium non discunt, neclibros huiusmodi domi habent.Episcopi ecclesias cathedrales non reparant, fabricam sufficienter daretergiversantur, dolent enim Domino Deo dare aliquid ex bonis ab ipso DnoDeo eis collatis. Ecclesia cathedralis Crac. valde est destructa et tota undiqueperpluit ac labescit, canonicorum impensa non sufficiente.Episcopi calices aureos circa suam receptionem promissos et debitosac iuratos dare ecclesiis non curant.Episcopi non sunt elemosinarii, elemosinas monasteriis et hospitalibuspauperum, scholis item ecclesiarum cathedralium et presbiteris pauperibusnon dant, cum tamen bona ecclesiarum sunt panis pauperum.Episcopi ex bonis ecclesiae et ex elemosina fratres et consanguineosditant suos, villas,' bona et possessiones amplas eisdem coemunt, et eosdemfaciunt pessimos homines.Episcopi praedicatores bonos non curant habere, nec salaria dignisadaugere.13

9 4M A T E R Y J A Ł Y D O H IS T O R Y IEpiscopi non habent, nec habere volunt cancellarios veros, probos etpracticos, ac iurisperitos ac doctores.Episcopi non tenent penes se presbiteros probos, honestos et laudataevitae, qui testes essent vitae episcoporum.Episcopi non orant horas canonicas, et proinde eorum capellani examinentur,num scilicet eorum episcopi, quibus serviunt, horas canonicas orant.Episcopi subditos ecclesiae gravant novis laboribus, novis collectis, cogunteos ducturas facere rerum gravium ad loca remota, cogunt eos aedificarecurias, arces, munitiones, sumptu ac impensa colonorum, et piscinas fodere, adimunt eis agros ab antiquo possessos, adimunt piscinulas, censusmaiores augent, incarcerant, poenis afficiunt ac mulctis ob id, quod ad capitulaaccedunt questum contra episcopos suos, et iam in episcopatu Crac.multi coloni propter tirannidem episcopi discesserunt ex bonis et villis episcopalibus,plurimi eorum vagantur ac degunt in silvis, metuentes tirannidemac sevitiam factorum episcopi.Episcopi archidiaconatus conferunt hominibus plerumque indignis, pigriset ad id officium exercendum insufficientibus, aut hiis, qui in curiis principumdegunt, sacerdotia dumtaxat aucupantes et in fidei articulis vacillantes.Episcopi decanos et officiales rurales creant homines non valentes adhoc officium et plerumque accepta ab eis pecunia; exemplo est officialisLublinensis, qui in arce Lublinensi agit in servitio castri, ubi homines citati,aut non admittuntur, aut misere a curiensibus vexantur. Similiter officialisRadomiensis, hommo arrogans, mendax et existens in censuris, sacras missascelebrat sciens ac volens.Episcopi tenent in curiis suis servitores beneficiatos, qui habitum clericalemnon deferunt, nec horas canonicas orant, nec ad sacros ordines promoventur.Episcopi instituunt ad ecclesias parochiales, ac ad alia sacerdotia hominesnon idoneos, pueros, ignorantes, non facto prius illorum examine, (necad sacros ordines promotos J).Episcopi non cogunt plebanos residere circa eorum ecclesias.Episcopi non animadvertunt in eos, qui plura simul beneficia incompatibiliaoccupant sine dispensatione.Episcopi villas et decimas episcopales, bonaque ecclesiastica dant saecularibusutenda, ex quo difficultates et alienationes bonorum ecclesiae eveniuntet odia in clerum et episcopos, dum per eos a saecularibus haec auferuntur.Episcopi bona arendant avaris conductoribus, qui subditos ecclesiaeprem unt,'spoliant, angariant, exhauriunt.*) W yrazy w nawiasie przekreślone.

U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .95Prioribus saeculis episcopi prisci nunquam bona ecclesiarum suarumarendabant, nunc passim arendant episcopi bona sua propter avaritiam etpecuniae congregandae cupiditatem.Episcopi fratres et consanguineos suos faciunt capitaneos in bonis ecclesiae,qui in spem cognationis suae cum episcopis misere exhauriunt subditoset premunt ac spoliant.Episcopi non faciunt iurare capitaneos arcium suarum ecclesiasticarumin manibus capitulorum, de fideliter servandis et reddendis castris in manuscapitulorum post mortem episcoporum.Episcopi contractuum et promissorum fidem non servant, facile et nondeliberati promittunt et dant bona saecularibus, ea rursus auferunt et exindeaccenditur odium saecularium in episcopos ac in reliquum ordinem ecclesiasticum.Episcopi sacrosanctam ac venerabilem pontificalem dignitatem levemefficiunt et contemptibilem hac re, eo, quod servitores suos a praedio ad praediumduci faciunt in bobus, currus trahentibus, ad villas vero venientes tanquammendici faciunt kmethones suos [mendicare], ut eis dent victualia perunum coclear pultium, pisi, butiri, lardi, carnium, etiam aliquid, per parumfeni, straminum etc. Qua eorum mendicatione, plusquam monachali, dignitasac veneratio episcopalis pluma levior effecta est. De qua re tam indignasaćculares homines miranda ac ridenda loquuntur *).Episcopi abbatias aut laicis aut non professis conferunt et electionemmonasticam sustulerunt.Episcopi non visitant abbates nec a monasteriorum emendam attendunt.Episcopi monasteria virginum religiosarum non curant reformare, quaede fornicatione et stupris pessime audiunt et bona monastica arendant etalienant.Episcopi non faciunt visitationes diocesum suarum.Episcopi non habent inquisitores haereticae pravitatis et salaria usitatanolunt eis dare.Episcopi contra haereticos silent et non procedunt adversum illos animose,sed connivent, quia non audent, et quia dolent aliquid impensae inid facere.Episcopi presbiteros, citationes eorum exequentes, violatos ac percussosa nobilibus non defendunt, non pro eorum ac sua iniuria agunt.Episcopi suffraganeis dotem eorum ademerunt, exemplo est suffraganeusCrac. vir dignus ac bonus, cui episcopus Crac. villam Maczieiowiczeademit.l) Ten i poprzedni artykuł przekreślone.

9 6M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y IEpiscopi litterarum studiosis non impendunt ad studia eorum prosequenda,ex quibus fierent viri digni et doctores pro ecclesiis et pro universitategymnasii Cracoviensis.Episcopi fundationes altarium in bonis eorum ecclesiasticis sustuleruntet census ademerunt. Id fecit episcopus Cracoviensis, nam in Syewior, inCozieglowy, altaria sua dote sunt privata, hospitale S. Valentini Ciae, censumsuum consequi ab episcopo non potest.Organista in Slawkow salario suo est privatus.Organistae ecclesiae cathedralis Crac. alii episcopi dabant annuatimpecuniae aliquid, tunicam ac pelliceam vulpinam, modernus episcopus nihilei dat, nec dare vult.Idem episcopus Crac. plebanatus et alia beneficia suis servitoribus dattitulo tenutae, solus ipse fructus percipit1).Episcopi ecclesias parochiales per hereticos desolatas non instaurant,ubi altaria sunt fracta, eiectae imagines, ciboria destructa, templa pecoristabulum facta sunt. Hanc Dei iniuriam episcopi non vindicant.Episcopi homicidia, periuria, falsa iudicia etc. in hominibus saecularibusncgligunt, nec ad poenitentiam publicam adigunt, neque de salute illorumsunt solliciti.Episcopi libros missales, breviaria, agendas, gradualia, antiphonarios,psalterios non curant pro ecclesiis parochialibus et pro presbiteris imprimi.Episcopi non curant imprimi sinodorum constitutiones, quas dum cleruseorum ignorat, nescit vitam mores et facta sua regulare.Episcopi non curant statum ecclesiasticum, collapsam disciplinam, vitam, mores reformare ac restituere.Episcopi testamenta mortuorum. et ultimas voluntates impediunt, necsinunt executionem testamentorum fieri, sed testamenta scripta supprimi perofficiales suos faciunt.R es etiam ab intestatis relictas non ad pios usus, sed ad suas cupiditatesconvertunt.Executores etiam legitime constitutos minis ac terrore ab executionerepellunt.R es etiam et pecunias mortuorum clericorum apud depositarios ad fideledepositum datas, invadunt, eripiunt per vim, etiam eas, quae ad eosdemepiscopos non pertinent. Sicut id nuper accidit post Felicem monachum suffraganeumolim Vilnensem, qui pecuniam suam in Lithuania collectam, apuddnum doctorem Wieliczka deposuerat, episcopus Crac. citatis ad se depositariis,et altero horum excommunicato, altero vero in carcere detento, etclavibus scriniorum ab eo acceptis, pecuniam omnem defuncti ex depositoTen i trzy poprzedzające artykuły przekreślone.

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .9 7sustulit. Id quod fecit per Schlomowski vicarium L) suum et doctorem Crokerumsurrogatum et per Paczinski ac Pabyanowski cancellarios suos et pereorum decisiones. Quae res magnum motum fecerat in civitate Crac., incuria regia et ubique inter nobiles de avara cupiditate et violentia episcopiCracoviensis.Episcopi et eorum factores decimas cleri in boni episcoporum indifficultant,illibertant, ac rapiunt, et saecularibus ad huiusmodi raptus patrandosmaiorem audaciam addunt.Decimas saeculares homines nolunt conducere ad horrea neque conducunt,asserentes se ipsos aurigas non esse secerdotum, dni Episcopi id noncurant. Cavendum certe e st, ne id privilegium conducendi decimas clerusamittat.Sacerdotes et clerici, qui iure ecclesiastico causas suas prosequunturin causis beneficialibus, ad instantiam saecularium proscribuntur et captivanturper capitaneos, rege ad id assentiente, tametsi nulla causa subsit bannitionis,dilatant .sese bannitiones et libertas cleri coarctatur ac violatur. E tdni Episcopi sese non opponunt contra huiusmodi iniquas ac iniustas bannitiones,quae paulo post in ipsos episcopos, Deo permittente, redundabunt.Excitandi sunt Episcopi, ut tandem ex hoc veterno expergiscantur, ut libertatemecclesiasticam salvam conservent et posteris relinquant.Episcopi non ferunt admoneri se de erratis et exorbitantiis suis, reputantquefratres suos canonicos pro inimicis ac hostibus, dum 'eos de aliquohuiusmodi admonent.Episcopi in comitiis regni, si quid per saeculares proponitur ac decerniturad subvertendam ecclesiasticam libertatem, aut silent, aut non deliberatirespondent et assentiunt, non capto prius cum ecclesiasticis personisconsilio, quorum multi in comitiis adesse solent.Episcoporum funera dudum teneantur insepulta, donec consanguineiconveniant ad sepulturam, quae mora valde est noxia, fit enim, quod intraillud tempus factores defunctorum episcoporum subditos ecclesiae impie spoliantet exhauriunt, frumenta ex horreis educunt, praedia expilant, pecoraetiam minuta expellunt, sepes, acervos, columnas, caldaria, vasa, cados,rhetia et reliquam omnem suppellectilem educunt, fores, fenestras, clausuras,seracula, cathenas et armariola effringunt et asportant, bona ecclesiae priusquam Tartari devastant, solam dumtaxat maledictionem in mortuos derelinquunt.E t exinde eveniunt multae difficultates capitulis in adeundis bonis acdissolvendis defunctorum episcoporum debitis.Praeterea sub hoc interregno vacantium diu episcopatuum homines saeculares,qui inhiant bona ecclesiastica, ponunt citationes de graniciebus etc.super bona episcopalia, sic vacantia, cum praefixione termini paucorum die-*) D w a te wyrazy zamazane.

M A T E R Y J A Ł Y D O H IS T O R Y Irum, de quibus capitulum scientiam non habet. E t sic terminus ex ignorantianon attentatur ex parte ecclesiae, et ob id bona ecclesia ammittit, quemadmodumid in episcopatu Crac., in clave Cunow accidit, sede Crac. vacanteper mortem Gamrati episcopi, cuius cadaver ad usque putredinem ac fetorempraeter omnem necessitatem diu asservabatur insepultum.Proinde statuendum est, ut funus asservetur quidem, donec amici adsepulturam veniant, ceterum castra et praedia accipiant capitula in suamcuram m ox a morte episcopi defuncti, et fructus omnes tam defuncto, quamsuccessori episcopo servientes, conservent et bonorum integritati intendant.Contra insordescentes.Executio brachii regalis et statuti contra insordescentes non fit percapitaneos locorum etc.Instent et agant domini Episcopi apud Regiam Maiestatem, ut Maiestaseius mandet severe capitaneis suis sub poena mille ducatorum auri et subprivatione officii, ut ad delationem per episcopos fiendam ut capitanei contrainsordescentes statutum exequantur, non attentis insordescentium disputationibussuper invaliditate censurarum, motionibus item et ceteris quibusvis incontrarium allegatis causis.D e captivandis haereticorum sacerdotibus.Obtineatur per dnos Episcopos apud sacram Regiam Maiestatem mandatumseverum ad capitaneos locorum, ut quoties dni Episcopi, aut eorumofficiales vellent captivare presbiteros haereticos ubicunque, etiam in domibusnobilium delitescentes, iidem capitanei ad requisitionem per episcopos factam,vel soli ipsi eant, vćl vicecapitaneos suos cum satellitibus in magno comitatumittant, et unacum episcoporum famulis coniuncti capiant eosdem haereticospfesbiteros, et episcopis vinctos tradant, apponatur etiam poena contra nobiles,eosdem presbiteros haereticos defendentes, aut eos denegantes et extraderenolentes.Contributionem dedit clerus R egi, in spem defensionis ecclesiarum etad exterminium haereticorum, et tamen R e x nihil fecit, Episcopi vero Regemnon urgent, non sollicitant crebro crebrius opportune importune.Quod extremum est, Episcopi faciant executionem constitutionum sinodalium,quarum hactenus nullam sunt executi, libertatem ecclesiasticam defendant,clerum protegant, contra haereticos insurgant, vitam suam iuxtacanones dirigant, ac vivant. Alioqui sine ulterioribus procrastinacionibus sediApostolicae deferendi et accusandi. Nec eorum blandis ac falsis promissis,quibus clerum ducunt, amplius credendum 1).J) N a wszystkich kartach rękopisu zawierajacych tekst dotychczas ogłoszony notarjusz napisałna boku: »Abusus episcoporum*; tak samo przy artykułach dotyczących archidyakonówkanoników i plebanów na boku czytamy: »Abusus archidiaconorum, Abusus canonicorum, A b ­usus pleb anorum*.

[423] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .9 9Haeretici nobiles personae saeculares, episcopos iam creant et manuseis imponunt, qui sacerdotes deinde creant, in quo regiae et episcoporumsuperioritati derogatur.Haeretici contrahunt matrimonia incesta cum sororibus et consanguineiseorum, etiam absque dispensatione Apostolica, et presbiteri Luterani dant eissponsalia, ut nuper hic Cracoviae accidit in sorore Iosti et Gliński etc., quaesponsalia facta sunt clandestine extra ecclesiam, non servatis bannis. Statuatur,ut sponsalia more antiquo fiant in ecclesiis publice cum bannis, alioquimatrimonium nullum esse censeatur, uxores dotalitium amittant et filii taliumpro spuriis habeantur.Archidiaconi officia eorum non exercent, sed nec degunt in diocesi sua,manent autem in curia regum et dominorum, sacerdotia opima aucupantesrebusque ad eorum officium non pertinentibus intenti m agis, quam negotiisecclesiasticis.. A lii vero pluribus simul officiis occupati ac distenti curisque mundanisdediti obliviscuntur officii sui.Quod si quando faciunt visitationem parochiarum, faciunt magis quaestusgratia, quam aut correctionis morum aut religionis instaurandae, conniventenim ad vitia sacerdotum, accepta ab eis pecunia.Archidiaconi in persona sua non obeunt omnes parochias sed mittuntnotarios suos ad plebanos et ab eis accipiunt depositiones contra alios eorumvicinos plebanos, et sic fiunt plerumque testimonia falsa, dum alter inalterum ex odio deponit et testificatur, praecipue contra ditiorem. Itaquemulctantur plerique innocentes et poenae capiuntur, plerique id questi suntde Gandkowski archidiacono, quod absque demerito mulctati sunt pecunia.Archidiaconi facientes visitationes parochiarum dicuntur non facereinquisitionem in vitam, in mores et facta et scelera parochianorum personarumsaecularium, scilicet de hiis vitiis eorum : homicidiis, periuriis, falsistestimoniis, falsis inscriptionibus, de iniquis ac iniustis iudicum sententiis,adulteriis subditorum, viduarum, pauperum oppressionibus, preterea an confiteanturannis singulis, an communicent, an poenitentiam agant publicam etprivatam, an sciant decalogum, factisque impleant, an articulos fidei rectecredant, num ieiunent, diesque festos observent.Canonici simoniaca pactione et permutationibus simoniam olentibus,compositionibusque duris, largitione, emptione, lenocinio, sanguine intrantad ecclesias.Canonici dicti cum sint a canonum scientia, ignorant tamen egregiecanones, sed nec libros iuris pontificii habent, neque in sacra scriptura, nequevitam suam ad praescriptum canonum instituunt.Decani, praepositi, custodes et alii praelati non degunt circa ecclesiaset praelaturas suas, nec officia de iure debita exequuntur.

IOOM A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y ICanonici doctores circa ecclesias cathedrales ad lectiones clero faciendasobligati nichil legunt publice, intermissa est vel potius abolita haecoptima ac necessaria constitutio in ecclesiis cathedralibus.Canonici remissi sunt ac pussilanimes, non audent episcopos suos monerede eorum vitiis, erratis et exorbitantiis, et de cessatione officii eorumepiscopalis.Abbates et monasteria emendanda.Abbates deposito habitu regulari saecularem induerunt, iam ut olim cuculasdeferre pudescunt, vestes sericeas contra eorum regulas et definiciones[portant], per quod apud saeculares magnam contraxerunt invidiam, in monasteriisenim vivunt ipsi cum multa familia et ipsa indisciplinata, in magno luxu,cum scortis etc. turpiter abligurientes bona monasterii, in ebrietate, ludumcartarum et alearum exercentes cum magno scandalo, pauperes vero tresvel quatuor monachi fame moriuntur laceri et pannosi.Sunt etiam plerique, qui per praedia sua plus vagantur, et in illis demoranturscandalosissime vivendo, quam in monasteriis cum fratribus.Plebanorum permulti sunt pueri atque iuvenes per episcopos ad parochialesecclesias instituti, quorum patres decimas et fructus omnes percipiunt etcirca ecclesias vix unum sacerdotem pauperem ignorantem tenent, duabusmarcis in annum salariatum. Qui non sunt sufficientes ad curam animarumhabendam pro plebanis suis, quorum vices obeunt.Item plebani iuvenes flagitiosi sunt plerumque, aleatores, potatores,amatores, male morati, malis malorum dominorum obsequiis dediti, lenonesinter saeculares versantes.Plebanorum 'multi laici sunt, et ad sacfos ordines non promoti.Plebani questibus, lucris, mercaturis sunt dediti, apud saeculares hominesfactoratus et notariatus exercentes.Plebani non solum iuvenes, sed etiam aetatis provectioris, non suntlitterati, non docti, latinae linguae prorsus ignari, libros non habent, non leguntsacros scriptores, et idcirco verbum Dei praedicare nesciunt, et idcircostatus ecclesiasticus contemptibilis est.Plebanorum vicarii et commendarii seu arendarii cum ex una marca autduabus serviant pro plebanis eorum absentibus, sintque egentes, no ha.bent, unde libros necessarios coemant, quandoquidem salarium hoc non sufficiateis ad victum et amictum. Idcirco compellantur plebani habere libroscirca eorum ecclesias, nam vix liber missalis et agenda invenitur circaparochiales etc.Plebani et ceteri sacerdotes non agunt vitam solitariam, sed in tabernisdies ac noctes desident inter laicos compotores, ebriosos, inter scurrilescollocutiones, hiidem ex tabernis prodeuntes, non exhalata crapula, adsacrificium altaris aecedunt, plerumque non confessi neque dictis horis canonicis.

U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .IOIPlebani plures simul ecclesias parochiales tenent, absque dispensationesedis Apostolicae, qui tamen ex usu non sunt rei ecclesiasticae.Plebanorum plerique sunt haeretici et tamen episcopi in eos non animadvertunt.Plebani matrimonia sacrilega contrahunt.Plebani et ceteri clerici non deferunt tonsuram et habitum clericalem.Plebani quamvis habeant opimas parochiales, tamen non habent libros,antependia, pallas, mantilia et ceteras vestes sacras in eorum ecclesiis, nonornatus, cappas, turribula, non ciboria ad honorem Dei pulcre exornata.Pavimenta ecclesiarum non sunt coaequata et complanata et plerumquearenosa et pulverulenta.Plebani et presbiteri in oppidis et villis in vino evaporato et vappaconsecrant calicem.Plebani et alii presbiteri in peragendis sacris tam celeriter verba volvunt, ut a circumstantibus vix centesimum verbum articulate prolatumaudiatur.Sacerdotes in sacrificio missae, cruces, signa et gestus celeriter ac prodigiosefaciunt, geniculantur manusque tollunt in altum sine tanti sacrificiidecoro, ut appareat eos absque omni mentis elevatione rem divinam facere.Nonnulli plebanorum et sacerdotum confessiones eis factas propalantet produnt.Plerique sunt male morati, rixosi, contentiosi, qui post huiusmodi rixas,convitia et pugnos ac verbera ad sacrificium altaris accedunt, non factaprius cum laeso reconciliatione, sed nec de eo conscientiam habent.Ad extremum excutiantur et evolvantur statuta praeteritarum sinodorumet annotentur, quae executionem non habent, agendumque, ut per episcoposexequantur.Gymnasium Cracoviense anichilatur ac vanescit eo, quod non hisdemartibus, quibus partum est, retinetur. Non praeleguntur iuventuti boni scriptoresauthoresque veteres solidae doctrinae, sed gramaticae ac dialecticaefantasmatum Germanicorum.Lectores non meditati, non instructi veniunt ad lectionem, itaque frigidelegunt, leviter docent, et nonnisi glossemata auditoribus ex vetustisquodlibetis tradunt, non artem, non artificium auditoribus aperiunt.Praeterea doctores ac magistri seniores promovent ad magisterium etbaccalariatum servitores ac filios suos indoctos, personas contemptibiles, eteos ad collegium induxerunt et collegiaturas, ac prima loca eis conferunt,nobiles vero viros idoneos ac doctos ad collegiaturas non admittunt, oderunteos, obtrectant eos, praesertim, qui magnitudine animi praediti sunt etgratiosi notique apud homines nobiles, a collegiaturis repellunt.Hinc est, quod et studia litterarum et negotia collegii sunt in pessimostatu, villae collegii et possessiones, a nobilibus violantur et occupantur,14

1 0 2 M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y I [426]census non solvuntur. E t collegiati haec non repetunt, non defendunt, nonrecuperant, quia non habent cor audax, ac generosum, cum sint ex humiligenere nati, et ad actiones coram magistratibus et potestatibus mundanisagendas, quae multae et graves hoc tempore ex parte eorum collegii acciderunt,ineptissimi sunt reperti, non valent, nesciunt, non audent ius gym nasiidefendere. E t subinde scolares eos contempserunt et nolunt eorum imperioparere.Agendum, ut restituatur vetus disciplina, restituantur viri nobiles adcollegium etc. Quorum etiam, si non magna sit doctrina, auctoritas tamen etnomen nobile magno est collegio adiumento.Scholares etiam seu studentes sunt dissolutissimi, temerarii, tabernatores,ebriosi, voluptatibus turpibus dediti, percussores, homicidae, ad caedempropensi, dantes occasionem civibus Crac. et ceteris saecularibus contra seodiorum. Hinc fit, quod hiidem studentes a saecularibus ac rusticis percutiuntur,vulnerantur, occiduntur.Hiidem studentes pecunias a parentibus studii gratia eis datas turpiterconsumunt, et eas non in libros, sed aut in vestes garbatkas, in camisiasflorisatas et sericis pictas, aut in turpes voluptates, aut in arma convertunt.Rectori universitatis, rectoribus ac senioribus bursarum non obediunt,non parent imperio, sic, ut aliquoties in seniores bursarum suarum conspirarintad eos caedendos.Non deferunt habitum studiosorum etiam hi, qui sunt beneficiati, sedincedunt, veluti essent Turei, Rasciani et Serbii.Hinc fit, quod sunt male morati, aggrestes, feri, indocti, ignorantesomnis bonae litteraturae.Parentes tamen atque amici putant, eos eśse doctos, et studiis litterarumdeditos. In quibus contrarium verum est.Articuli venerabilis capituli Cracoviensis dnis nuntiis ad sinodumdati 1554, 26 O ctobris1).Primum omnium dni nuntii habita mutua intelligentia et consultationecum aliis dominis capitulorum nuntiis contendent modis omnibus ac summisetiam precibus efflagitabunt a Rmis dnis Archiepiscopo et Episcopis insinodo praedicta affuturis, ut quando quidem in retroactorum annorum sinodistot et tam multa extent sanctissime sapientissimeque constituta, ea omniaiam tandem aliquando ad debitam exeeutionem deducantur, ut scilicet Rmidni Archiepiscopus et Episcopi omnia illa , quae ad manus et officium suarumDnationum Rmarum tam coniunctim quam divisim tamque publicequam privatim eidem constitutionibus pertinere descripta sunt, diligenter etsedulo exequantur.x) Artykuły te uzupełniające podaną powyżej instrukcyją przechowały się w rek. Bibl.Jagiell. N ° 2716 p. 124— 126.

[427] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . j q ^Quoniam vero potestas ecclesiastica sine saeculari in hac praesertimtemporum malignitate parum vel nichil potissimum in executionibus proficerepotest, contendere debebunt dni nuntii, ut Rmi dni Archiepiscopus etEpiscopi concordibus animis, omni simultate et affectionibus privatis postpositis,Sacram Regiam Maiestatem dnum nostrum clementissimum (qui alioquiuniversorum iura ex aequo servare iuravit) ad executionem faciendamtam contra haereticos quam in censuris ecclesiasticis insordescentes et aliosecclesiasticorum bonorum raptores sollicitent, stimulent atque precibus urgeantincessanter.Quarum rerum et conatuum suorum testimonia dicti dni nuntii refferredebent ad capitula sua: notas scilicet et inscriptiones eorundem dnorumRmorum Archiepiscopi et Episcoporum titulis et sigillis munitas ac manibusipsorum subscriptas, quibus bona fide polliceantur seque in forma cameraeApostolicae sub certis pecuniariis poenis eidem camerae Apostolicae applicandiset persolvendis inscribant et obligent^ quod iam tandem suo officiofacient satis,- neque deinceps constitutiones eiusmodi sinodales ac etiam regnipro ecclesiis editas ita negligi aut inexecutas manere, quantum sua intererit,patientur. Quod quidem ubi non praestiterint, sed pro more suo ita segneset incurabiles reperti fuerint, extunc liberum et licitum esse debebit dnispraelatis, canonicis et capitulis ecclesiarum Dnationes suas Rm as de ipsorumnegligentia ad Sedem Apostolicam deferendi et accusandi in poenis obligatistransgressis mulctandas et puniendas.Postremo quoniam neque in processu Rm i dni Archipraesulis nostri,quo ea ipsa sinodus indicta est, neque in secretioribus illius litteris ullamentio contributionis facta est, proinde ad nullam contributionem dni nuntiiconsentire debent neque consentient, alioquin irritum et inane id apud nosfuturum testamur, ex eo, vel maxime quod clerum ipsum et redditibus suisspoliatum et illa etiam proxime praeterita contributione plane intolerabilivehementer gravatum videamus, immo vero quamdiu executionem ipsamnegligi, quamdiu bona ecclesiastica ex oppressionibus in libertatem vindicarenon viderimus, tamdiu ad nullam contributionem nos consensuros exnunciam, prout extunc solenniter protestamur.XIV.Uchwały synodu prowincyjonalnego Łowickiego z r. 1556.Decreta et constitutiones sinodales praesidentibus Rmis dnis AloysioLippomano, Dei gratia episcopo Weronensi, Sanctae sedis Apostolicaelegato, et Nicolao Dziergowski, eadem gratia sanctae ecclesiae metropolitanaeGneznensis archiepiscopo, legato nato et primate etc., una cum Rmis

104 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Idnis suae provinciae episcopis et capitulorum nuntiis in sinodo Loviciensi anno Domini millesimo quingentesimo quinquagesimo sexto, die X Imensis Septembris sinodaliter congregatis edita.Cum Rmus in Christo pater et dnus dnus Nicolaus, Dei gratia sanctaeecclesiae metropolitanae Gneznensis archiepiscopus, legatus natus, primas,ex consilio et mandato Illustris et Rm i in Christo patris et dni dni AloysiiLippomani, eadem gratia episcopi Weronensis et sanctae sedis Apostolicaead Serenissimum principem et dnum dnum Sigismundum Augustum, eademgratia regem Poloniae, Magnum ducem Lithwaniae, Russiae, totiusque Prussiaeet Mazoviae etc. dnum et heredem , nuntii seu legati, exigentibus idgravissimis ecclesiasticis et religionis negotiis, conventum seu sinodum provincialemet primatialem anno Domini millesimo quingentesimo quinquagesimosexto, pro die sexta mensis Septembris indixisset, eidemque sua PaternitasRm a unacum memorato Illustri et Rmo dno legato apostolico praesideret,certam formulam infrascriptam christianae et catholicae fidei, divinoinprimis invocato auxilio, unacum Rm is dnis provinciae suae episcopis etabsentium episcoporum ac capitulorum metropolitanarum et cathedraliumecclesiarum suae provinciae nuntiis, sinodum provincialem repraesentantibus,sinodaliter ad laudem et gloriam Omnipotentis Dei ecclesiaeque catholicaecorroborationem tradidit, constitutionesque et ordinationes ac statuta infrascripta,pro morum depravatorum correctione et reformatione, condidit,sanccivit et ordinavit in hunc, qui sequitur, modum.1. De Summa Trinitate et fide catholica.Formula christianae et catholicae fidei tradita in sacra sinodo provincialiLovicii celebrata anno Domini millesimo quingentesimo quinquagesimosexto, die undecima mensis Septembris, praesidentibus in ea Rmo dno AloysioLippom ano, episcopo Weronensi nuntio Apostolico, et Rmo dno NicolaoDziergowski, archiepiscopo Gneznensi legato nato, primate, quae omnibusecclesiis provinciae eiusdem inviolabiliter servanda et tenenda mandatur.Articulus i. Principio simbolum Apostolorum Nicenum et Constantinopolitanum,simbolum etiam divi Athanasii recipimus, veneramur et amplectimur,omnibus recipiendum, venerandum et amplectendum mandamus.2. Iuxta quae symbola certa et firma fide credimus Sanctam Trinitatem,id est Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, unum Deum Omnipotentem,unius essentiae, unius potestatis, creatorem omnium creaturarum,a quo omnia, per quem omnia, in quo omnia.3. Eadem fide credimus Patrem a semetipso esse, non ab alio, Filiuma Patre genitum, Deum verum de Deo vero, lumen verum de lumine vero,non tamen duo lumina, sed unum lumen.4. Eadem pariter fide credimus Spiritum Sanctum a Patre et Filioaequaliter procedere, consubstantialemque Patri et Filio ac coaeternum esse,

[ 429] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 105qui super apostolos in lińguis igneis descendit et a quo totum corpus ecclesiaesanctificatur, vivificatur et regitur, atque in ea manet in aeternum.5. Simul et illud credimus et confitemur aeque Filio et Spiritui Sanctoatque Deo Patri cultum latriae praestari debere, aeque Filium et SpiritumSanctum atque Patrem adorandum et glorificandum esse, quandoquidem trespersonae Deus unus e st, ac per Christum nos quidem accessum ad DeumPatrem habere, esse illum advocatum et mediatorem nostrum secundum humanamnaturam, qua minor est P atre, secundum divinam vero aequalemesse Patri, et eodem cum illo et Spiritu Sancto honore afficiendum.6. Credendumque est septem esse ecclesiae sacramenta a Christo instituta,quae sunt: Baptismus, Confirmatio, Eucharistia, Poenitentia, Extrem aunctio, Ordo et Matrimonium, per quae quamvis externa et corporalia signaDeus invisibiliter sive per bonos, sive per malos ministros nostram salutemoperatur.7. Baptismus omnibus est ad salutem necessarius etiam infantibus, perquem peccata plene tolluntur et fiunt filii Dei et heredes vitae aeternae,nec unquam est iterandus.8. Poenitentiae sacramentum, quod post baptismum omnibus relapsisest ad salutem necessarium, complectitur contritionem, confessionem et satisfactionem.9. Contritio est dolor de peccatis propter Dei offensam susceptus cumproposito confitendi et satisfaciendi, non autem (ut quidam hoc saeculo perniciosedocent) terror conscientiae propter apprehensum gehennae suppliciumpeccatis debitum, praeparat tamen hic terror et gehennae metus adveram animi contritionem.10. Confessurus diligentiam legitimam adhibere debet, quo sacerdotiiudici suo manifestet omnia peccata sua mortalia, etiam occulta cordis, utab eis per illum absolvatur, cuius absolutionis minister est solus sacerdossecundum ecclesiae ritum consecratus.1 1 . Satisfactio est persolutio poenae plerumque adhuc debitae, remissaiam culpa, nam omnem poenam peccato debitam semper condonari culparemissa erroneum est et scripturis sacris adversatur.12. Certa fide tenendum est hominem habere liberum arbitrium, quopotest male et cum gratia Dei bene agere, et post mortale peccatum admissumDeo adiuvante poenitere et peccatorum remissionem consequi.13. A d iustificationem ante omnie necessaria est in adultis fides, quacerto credimus Christum Iesum Dei filium nobis propitiatorem a Patre propositumesse pro peccatis nostris in sanguine ipsius, sine qua nullis nostrisoperibus nullaque poenitentia iustificatio obtineri potest, sicut nec fide solasine poenitentia et proposito vivendi secundum mandata Dei.14. Fides, qua quis firmiter credit et certo statuit propter Christumsibi remissa esse peccata, seque possessurum vitam aeternam, nullum habet

i o 6 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [430]in scripturis testimonium, immo eisdem adversatur, etiamsi firma et certaspe exspectare debemus in hac quidem vita per sacramentum baptismi etpoenitentiae peccatorum remissionem, in saeculo autem vitam aeternam.15. Itaque quandiu inter hostes nostros et adversarias potestates hicvivim us, nulla nobis est securitas, sed cum timore et tremore (iuxta sententiamapostoli) nostram salutem operari debemus. E t secundum varias animorumnostrorum affectiones, nunc magis sperare, nunc magis timere, simplicitertamen magis et frequentius de misericordia Domini sperandum est,quam formidandum de severitate.16. Opera bona omnibus adultis sunt ad salutem necessaria et cum exfidei et charitatis spiritu proficiscuntur, ita grata sunt Deo, ut eis tanquamiustam mercedem vitam retribuat aeternam.17. Confirmatio et extrema unctio sacramenta sunt a Christo instituta,sed non ut duo praecedentia ad salutem necessaria, ex contemptu tamenilla ommittere peccatum est mortale.18. In Eucharistiae sacramento est re ipsa verum corpus domini nostriIesu Christi, illud ipsum, quod de virgine natum et in cruce passum est.19. In Eucharistia non manent panis et vinum, sed haec in corpus etsanguinem Christi admirabili potentia verbi ipsius sunt conversa, manentibustantum panis vinique speciebus; unde certa fide tenendum est, sacram Eucharistiamsancte a nobis adorari, sive in missa sive extra missam, ubicunquereposita fuerit aut quoties in supplicationibus publicis a sacerdote circumfertur.20. Non est laicis necessaria ad salutem communio sub utraque specie,iustisque de causis ab ecclesia sancitum est, ut illis tantum sub una panisspecie sacramentum communicetur, in quo carnem et sanguinem, atque itatotum Christum sub una specie sumunt.2 1. Sacrificium missae ex institutione Christi tam vivis prodest, quamdefunctis.22. Solis sacerdotibus secundum ecclesiae ritum ordinatis data esta Christo potestas consecrandi verum corpus Christi et sanguinem.23. Matrimonium contractum et consumatum inter christianos est indissolubile,qualiscunque fiat alter coniugum, sive adulter, sive sterilis, sivehaereticus.24. Nunquam licet christiano post divortium contrahere matrimonium,vivente eo, cum quo prius legitime contraxerat.25. Matrimonia contracta contra canones ipsa dirimentes, simplicitersunt irrita et nulla.26. Firm a fide tenendum est, unam esse in terris veram atque catholicamChristi ecclesiam, eamque visibilem, quae ab Apostolis fundata, inhanc usque nostram aetatem perdurans retinet et suscipit, quicquid de fideet religione tradidit, tradit et traditura est cathedra Petri, super quam ita

[4 3 i] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . 10 7a Christo suo sponso est aedificata, ut in iis, quae fidei sunt et religionis,errare non possit.27. Extra hanc nulli speranda est salus, suntque extra eam: haeretici,schismatici et excommunicati, unde vehementer formidanda est excommunicatio,nec humana sed divina est excommunicandi potestas.28. Unus est ecclesiae summus pastor, cui omnes obedire tenentur,ad cuius iudicium controversiae, quae super fide et religione existunt, suntreferendae.29. Summam hanc praeposituram primus omnium gessit Sanctus Petrus,verus Christi in terris vicarius et totius familiae eius pastor. Post Petrumvero ex Christi institutione omnes deinceps pontifices Petri in cathedrasuccessores.'30. Certa fide tenenda sunt non solum, quae scripturis expresse suntprodita, sed etiam, quae per traditionem ecclesiae catholicae credenda accepimuset quae definita sunt, super fidei et morum negotiis per cathedramPetri, vel per concilia generalia legitime congregata.3 1. Constitutiones ecclesiasticae de ieiuniis, festis et abstinentia ciborumaliisque multis obligant in conscientia, etiam extra casum scandali.32. Recte fit in ecclesia, quod sanctos in coelis cum Christo agentesveneramur et invocamus, ut pro nobis orent, quorum etiam meritis et intercessioneChristus nobis hic multa largitur, alias non largiturus, per quos etiammiracula multa in terris operatur.33. Quapropter sancte et religiose faciunt1), qui loca eis dicata unacumipsorum reliquiis, religiosa pietate visitant, et hoc modo ab ipsis opitulationemquaerunt.34. Gratus est etiam Deo imaginum usus, recteque coram eis procumbimusinvocaturi sanctos, quos repraesentant.35. Firmiter credendum est, post hanc vitam purgatorium esse animarum,in quo solvitur poena peccatis adhuc debita, eisdem tamen subvenitursacrificio altaris, oratione, ieiunio, eleemosina, aliisque bonis operibus vivorum,sicut et indulgentiis, quo citius ab ea liberentur.36. Animae defunctorum purgatae m ox regnant cum Christo in coeliset animae impiorum hinc migrantes sempiternis inferni traduntur suppliciis.37. Recte vota Deo facimus tum monastica quam alia et facta obligantapud Deum , nec adversantur libertati evangelicae, quae a peccatis libertasest, et iis, quae spiritum nostrum quoquomodo impediunt, quominus totusDeo serviat, non autem a voti vel iuramenti obligatione, nec ab obedientiamagistratus ecclesiastici vel saecularis.E go A . Lippomanus, episcopus Weronensis nuntius Apostolicus, subscripsimanu propria.x) Cod. N ° 2716 in terris faciunt.

i o 3M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y IE go Nicolaus archiepiscopus Gneznensis etc. manu sua; Andreas episcopusCrac. approbo manu propria1); Iohannes Wladislaviensis etPomeraniae episcopusscripsit manu propria; Andreas Czarnkowski episcopus Poznaniensis manu propriasubscripsi2); Andreas episcopus Plocensis approbo et ita profiteor; Stanislausepiscopus Warmiensis manu propria subscripsi; Iohannes episcopus Przemisliensisapprobo; Iacobus episcopus Chelmensis, ut exhibeant sacrae RegiaeMaiestati, scripsit; Leonardus episcopus Camenecensis credendo et affirmandosubscripsit; ego Iohannes Przemisliensis episcopus nomine Rmi archiepiscopiLeopoliensis, ut nuntius subscripsi; ego Stanislaus Lithwanus canonicus Wilnensisnomine procuratorio Rm i dni Vilnensis episcopi subscripsi approbando;ego Iohannes Rzecziczki archidiaconus Luceoriensis nomine procuratorioRm i dni Iohannis episcopi Luceoriensis approbo et subscribo; ego GregoriusCervinus Poznaniensis nomine procuratorio Rm i dni Iohannis episcopi Mednicensisapprobo et subscribo 3).Horum autem articulorum intellectum et explanationem clariorem volentesscire videant confessionem fidei authoritate sinodi Piotrkoviensis deanno Domini millesimo quingentesimo quinquagesimo primo editam.2. De officio Ordinarii.Quia per importunitatem dnorum saecularium, maxime novitatibus studentium,in cohercendis haeresibus et pravis doctrinis reformandisque moribuset refrenandis scandalis plerumque Rm i dni locorum ordinarii a potestatesaeculari impediri solent, ut nequeant libere iurisdictionem suam in eosextendere, decrevit itaque sacra sinodus, ut Rm i dni legatus Apostolicusunacum Rm is dnis archiepiscopis et episcopis provideant cum auctoritateSacrae Maiestatis Regiae, ut omnino iurisdictio ipsa dnorum locorum ordinariorumdeinceps sit libera, ad comprimendam huiusmodi licentiam malevolorum,scandalose viventium, haeresesque et scismata seminantium.3. Ceterum cum per licentiam pseudo praedicatorum, potestatem sibipraedicandi in ecclesia Dei de facto usurpantium, innumerae pene haeresesin dies magis ac magis in provinciam hanc invehuntur, itaque innitendoprioribus constitutionibus sinodalibus, huiusque provinciae decretis, sacra sinodusstatuit, ne deinceps per parochos et eos, ad quos pertinet, quisque adpraedicandum admittatur, nisi prius admissus per loci ordinarium, aut eiusin spiritualibus vicarium, seu officialem, praemisso illius examine legitimo etpraestita4) per eum in manibus illius medio corporali iuramento confessionefidei iuxta constitutionem novissimae Piotrkoviensis sinodi, vel nisi fueritperspecta illius fidei et doctrinae integritas, omnique suspicione careret, dnix) W Cod. Ń 0 2716 tego podpisu brak. — 2) W Cod. N ° 2716 tego podpisu brak. —- 3) T asama »formula christiauae et catholicae fidei«, bez innych uchwał synodu Łowickiego znajduje siętakże w ręk. N ° 2716 Bibl. Jagiell. str. 1 3 1 — 146. — 4) Cod. praestito.

t43?] U S T A W O D A W S T W A SY N O D A L N E G O .autem locorum ordinarii vicarios et officiales suos huiusmodi viros idoneoset iurisperitos, eosdemque probatae vitae, qui scire possent vices eorumdigne im plere, habeant et provideant, non quaerentes, quae sua sunt, sedquae Iesu Christi, quorum officia bene provideant, ne habeant necessitatemquaestum aliunde sibi quaerere.4 . E t quia per indiscretam clericorum idiotarum et in pravis moribusimbutorum, aetatisque defectum patientium ad sacros ordines promotionemet ad beneficia ecclesiastica institutionem diligenti inquisitione et examinede conversatione et eruditione eorum non servato, nec aetatis illorum legitimacognitione habita, multi errores et scandala in ecclesia Dei committuntur,igitur decrevit sacra sinodus, ut dni locorum ordinarii et eorum suffraganei,ac in spiritualibus vicarii neminem deinceps ad quoscunque ordinespromovere, aut ad beneficia ecclesiastica quaecunque, maxime curam animarumaut iurisdictionem habentia, instituere seu cuipiam manus cito imponere, aut ad instituendum facultatem alicui dare praesumant, sub poena suspensionisab officio per unius anni decursum, ipso facto, ultra alias poenasstatutorum provincialium incurrenda, nisi praemisso dicto examine legitimo,atque testimonio sufficienti recepto, iuxta dispositionem iuris communis etstatutorum provincialium veterum et novorum, scilicet de vita, moribus, conversationeac conditione praedictis inquisitioneque facta de eorum studiis, inquibus ipsi promovendi versati fuerint, et confessionem fidei suae mediocorporali iuramento praestiterint, ac quod legitimae aetatis extiterint. E tinsuper ut omnes et singuli, qui ad beneficia ecclesiastica curam animarumhabentia sunt iam antea instituti, necdum tamen ac sacros ordines fuerintpromoti, omnino hinc ad festum Paschae proximum sub poena privationissui beneficii huiusmodi promovere, et ad obeunda officii et vocationis suaemunia se habilitare curent, decrevit, alioqui beneficia eorum huiusmodi vacarecenseantur ipso facto. De talibus igitur et eorum titulis, quorum praetextusacerdotia ipsa occupant, ac eorum dispensationibus dni locorumordinarii diligenter disquirant, pleraeque enim ecclesiae et sacerdotia a laicisauctoritate propria de facto occupantur, proptereaque et cura animarum inillis negligitur, et multa scandala inde committuntur.5. A d abbatias autem et praeposituras regulares, ad quas quorundamsaecularium clericorum recipi solet damnabilis ambitio, non nisi regulares etprofessi, iuxta dispositionem iuris communis deinceps eligantur, et non aliasper ordinarios benedicantur, in ipsosque dni locorum ordinarii diligenteriuxta veteres constitutiones provinciales intendant, ut scilicet regulariter etsine scandalo vivant, habitumque et tonsuram sui ordinis deferre non erubescant.E t fratres sui ordinis studere volentes in studiis generalibus servent,et in monasteriis certum numerum scholarium et magistros, qui eos ac novitiosfratres eorum ordinis doceant, iuxta dispositionem eorundem statutorumprovincialium, dudum super hoc editorum, teneant et habeant, capellas15

M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I f . 34]etiam suorum monasteriorum, maxime parochiales ecclesias seu praeposituras,pensionibus indebitis non gravent, nec illis onera aliqua in eorum collationeet praesentatione imponant, quandoquidem sine aliqua diminutione conferridebent sacerdotia huiusmodi. De quo Rm i dni locorum ordinarii, ut superhoc diligenter in suis diocesibus intendant, sinodaliter sunt admoniti.6. Quia vero difficile esset disciplinam canonicam in reformandis moribuset corrigendis excessibus ad alios extendere, iuraque communia etstatuta provincialia debitae exequutioni demandare, donec prius per eos, quiiurisdictioni praesunt,, ea omnia, quae semel legitime ordinata sunt, fuerintobservata, proinde innitendo constitutionibus veteribus et novis decrevit sacrasinodus, ut Rm i dni archiepiscopi et episcopi se et curias suas anteomnia hinc ad tres menses in toto emendent et reforment, domibusque suisbene et irreprehensibiliter praesint, ullam offensionem exemplo malae vitaesuae nemini dantes, ita, ut nec verbo nec facto, aliquem scandalisent, immoab omni specie m ali, sibi abstineant, voluptates carnis despiciant, otio nontorpescant, ludum omnem a iure prohibitum, ac ebrietatem et crapulamomnino fugiant, sed potius lectioni sacrarum litterarum incumbant, viros doctosexem plares, tam in sacris litteris, quam utroque iure peritos, quorumconsilio recte ecclesiam Dei gubernare possent, secum teneant, pueris etminus idoneis personis praelaturas et canonicatus in cathedralibus et collegiatisecclesiis, et alia sacerdotia non conferant, nisi viris doctis et exemplaribuseisque diligenter iuxta dispositionem iuris communis et statutorumprovincialium examinatis, alioqui dni capitulares tales ad ecclesias non suscipiant,nec admittant, nisi qui per aliquot annos in aliqua universitate insigni,catholica, non suspecta, studiis operam dederit et testimonium studiorumsuorum ac x) conversationis suae ab universitate ipsa ostenderit. Haereticosautem seu de haeresi suspectos et alios scandalosos et criminososomnino a consuetudine sua, etiam si essent consanguinei, removeant, ete curiis suis pellant, familiam disciplinatam et exemplarem Deumque timentemservent, ecclesias suas metropolitanas, cathedrales, collegiatas frequentervisitent, et circa eas resideant, in eisque praedicatores viros in litteris sacrisdoctos et exemplares ponant et provideant, vitam et mores depravatos clerisui et gregis sibi commissi, de quo brevi in extremo Dei iudicio districtamsint reddituri rationem, corrigant, arguant et increpent ac exemplo vitaesuae et verbo doctrinae doceant et alias in summa vocationi suae, abiectiscuris temporalibus, respondeant, haeresibusque sese doctrina sana et diligentiasua opponant, illasque pro viribus explodere studeant, in quo se mutuoiuxta dispositionem veterum statutorum provincialium, labori et sumptui nonparcendo, aut se alter per alterum non excusando, iuvent. A locatione praetereaet arendatione bonorum mensarum suarum, per quas subditi ecctesia-*) Cod. ad.

[435] U S T A W O D A W S T W A SY N O D A L N E G O . I I Irum plerumque opprimuntur, et bona ipsa desertantur, abstineant, quinimoclerum suum et subditos ipsos ab oppressionibus saecularium defendant, etipsi eos non gravent, sed pauperes et egentes exemplo praedecessorumsuorum supportent, gaudeantque se non praeesse hominibus, sed prodesse;patrimonio Christi (quod ultra suum moderatum victum in usus pauperumet necessitates ecclesiarum expendi debet) non abutantur meminerintque seesse illius dispensatores, non proprietarios, usufructuarios, non dominos, utscilicet de illo modeste vivant, non luxurientur, dispensent, non coacervent,pauperes studere volentes in studiis generalibus foveant, vel ex pietate expensisiuvent, gloria enim episcopi est , ut dicit canon, pauperum operibusprovidere, ignominia autem sacerdotis est propriis studere divitiis.7. Praeterea cum sacra sinodus ecclesias collegiatas in hac provinciaplane videat esse desolatas, nec sint praelati aut canonici, qui circa illasdegant, ac officia divina, propter quae in eis dotata sunt eorum beneficia,fideliter expleant, fundatorumque ultimae voluntati satisfaciant, immo pleriqueex eis laici reperiuntur, qui illa per multos annos saltem minoribus o r­dinibus constituti nec habitum nec tonsuram legitimos deferentes et aliquipersonis saecularibus in praefecturis bonorum temporalium servientes, etalias saecularia negotia tractantes, de facto occupant fructus et decimas eorumper abusum in prophanos usus, ut cetera omittamus, non sine magnoscandalo et invidia hominum saecularium convertunt. Quare sacra sinoduspraemissis omnibus obviando decrevit, ut omnino dni locorum ordinarii intales animadvertant, et eos per sequestrationem proventuum usui ecclesiarumillarum, in qua beneficia ipsa obtinent, puta fabricae et ornamentisapplicandorum ad promotionem ad sacros ordines, residentiamque circa illasfaciendam compellant, atque inhaerendo statutis provincialibus de electionein novis et novissimisx) olim Petri Gamrath archiepiscopi, bullaeque foelicisrecordationis Leonis papae decimi, huic regno inclito concessae, de officioarchidiaconi contentae, ut omnino bullam illam et statuta praedicta in exequutionemponant et duos doctores actu residentes vel saltem adminusunum in singulis collegiatis praedictis, prima et proxima vacatione instituant, vel exnunc a capitulis suis requisiti canonicatus et praebendas pro doctoribusipsis designent, in quas doctores ipsi perpetuo fuerint instituendi.8 . De poenitentiis et remissione.Quia facilitas veniae plerumque parit incentivum delinquendi, ita siquidemfacilitas concessionis apud sedem Apostolicam dispensationum maximein gradibus prohibitis matrimonia contrahendi, necnon absolutionum a iuramentisconfessionalium, absurda quandoque et pias aures offendentia continentium,aperit multis viam peccandi et plurima scandala perpetrandi, proł)Cod. novissimi.

I [2M A T E R Y JA Ł Y DO H IS T O R Y It43&]inde sacra sinodus decrevit sanctae sedi Apostolicae supplicandum, quo provideredignetur sua Sanctitas, ne ad concessionem dispensationum et absolutionumhuiusmodi et confessionalium facilem se praebeat vel saltem utdispensationes et absolutiones ipsae locorum ordinariis cum earum cognitionead partes committantur, pauci enim reperiuntur, qui dispensationes seu absolutioneshuiusmodi per veri expressionem obtineant, putant tamen nihilominuspraetextu ipsarum dispensationum se tutos esse vel vigore confessionaliumomnia sibi licere, non sine scandalo plurimorum, audentque liberiuseo praetextu in varia crimina prolabi. Idem in dispensationibus super incompatibilibuset pluralitate beneficiorum, minorennitate, ac de non promovendoprovideatur, quandoquidem dispensationes ipsae non modica ecclesiis afferresolent dispendia9 . De custodia Eucharistiae et illius collatione.Cum per incautam custodiam sacrae Eucharistiae corporis dominici etaliorum sacramentorum, sicut experientia didicimus, nefariis hominibus quandoquepraestatur ad sacrilegia perpetranda occasio, proinde statutum vetusde custodia huiusmodi decrevimus innovandum, ut rectores, custodes, etvicecustodes, seu, ut vocant, sacristae ecclesiarum ciboria seu sacraria, ubirecondunt sacrosanctum corpus dni nostri Iesu Christi similiter oleum sacrumet chrisma necnon fontem baptismalem in bona clausura et custodia serventet claves sacrarii ipsi penes se vel in aliquo abdito loco in ecclesia subpoena carcerum et suspensionis ab officio et beneficio ad unius anni decursumteneant, ne ad illa cuique facilis pateat aditus, alioqui si cuius in curiaaliquod eiusmodi nephandum, quod absit, facinus per impios admissum fuerit,graviori animadversione ferientur, locorum autem archidiaconi, seu illi, adquos visitatio parochiarum de iure vel consuetudine spectat et pertinet, decustodia huiusmodi diligenter perquirant et illam videant, ut si minus cautealiquem id observari compererint, tales seu talem ad locorum ordinariosdeferant irremissibiliter puniendos. Similiter rectores ipsi ecclesiarum etearum vicarii, seu illi, ad quos administratio sacramenti Eucharistiae pertinet,ut illam reverenter et non tumultuarie communicantibus distribuant, ac videantdiligenter, cui illam administrent, vultumque pecoris sui agnoscant,ne scilicet alienis parochianis et ignotis hominibus, eisque peccata sua nonconfessis nec diligenter, an veritatem corporis Domini in ea contineri credant,examinatis et conscientiis eorum minime probatis seu discussis, eam conferantet concedant, ac illa concessa, statim ibidem in sui praesentia communicantesipsos ablutionem sumi faciant, sub poena superius descripta.1 0 . De magistris.Quoniam plurimum Reipublicae interest, ut scholarum esset recta institutio,in quibus iuventus Christiana et in virtutibus catholicae disciplinae

[437] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . I j 3et in bonarum literarum doctrina a probis et catholicis magistris et praeceptoribusDeum timentibus educari possit, quandoquidem multum referta iuventa sic vel sic aliquem institui, proinde sacra sinodus vetera statutainnovando, ad praecludendam viam augendis haeresibus, ne iuventus ipsaad studia Germanica et de haeresi suspecta ex hac provincia mittatur, ubinon sine gravi dispendio animarum agere possit, demumque non nisi pestehaeretica imbuta domum reverti, decrevit diligenter agendum cum sacraMte Regia in proximo conventu Warssoviensi de restaurandis universitatibuset studiis generalibus Cracoviensi et Poznaniensi eisque reformandis et meliusprovidendis, praeterea ut quoque eadem Mtas Regia publicum edictum de revocandish is, qui Withembergam aut Regium Montem vel alia suspectastudia profecti sint, edat et promulget sub poenis gravioribus. Quo autemad scholas alias particulares, iniungit sacra sinodus dnis locorum ordinariis,ut statuta provincialia vetera et nova, quae de illis clare disponunt, diligenterexequantur, atque illas iuxta eadem statuta provideant, et scholas Cosminensem,Seczeminensem, Pinczoviensem aliasque eis similes per novatoreshaeresum recens erectas cum eorum paedagogis et pseudomagistris, iuventutemcorrumpentibus, explodi et proscribi auctoritate regia procurent.1 1 . E t insuper quia ex diversitate ordinariorum praesertim Neothericorumdiversae opiniones et contionum varietates oriuntur, fitque, quod ad diversastudia hominum, diversae haereses multiplicantur, proinde ad excludendosnovatorum in religione libros, sacra sinodus censuit, ut opera et diligentiaRmorum dnorum archiepiscoporum et episcoporum formetur, atque edaturad incudem certa formula catholicae fidei contionum per integri anni circulumdominicalium et festivalium, ex quibus parochi et contionatores, iuxta universalisecclesiae praescriptum, Christi fideles uniformiter et unanimiter inecclesia Dei viam salutis docere possent. Quod ut efficeret Rmus in Christopater dnus episcopus Warmiensis, a sua Dominatione Rm a sacra sinodusobnixe postulavit.12. Pari etiam studio et diligentia curandum nunc erit Warschoviaeapud Regiam Mtem, ut ecclesiae parochiales cum suis fundis et iuribus,quae vel per oppressionem parochorum a patronis sunt desertae, vel perhaereticos occupatae, catholicis presbiteris et plebanis iurisdictionique dnorumepiscoporum authoritate regia restituantur.1 3 . Praeterea ad obviandum controversiis, quae solent ex publicis congregationibuset conventibus suboriri, haec sacra sinodus ordinat, statuit etdecernit, quod per quoscunque actus et honoris exhibitiones, tam in sedendo,quam in loquendo, necnon in aliis quibuscunque dictis et factis in hac sinodoper quoscunque praelatos vel eorum absentium nuntios, vel cathedraliumet metropolitanarum ecclesiarum procuratores missos, legatos aut commissariosseu ipsis aut de ipsis vel eorum alicui in eadem sinodo nullumius de novo acquisitum, nullum praeiudicium generatum, nulliusque ius in

H 4 M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y I [438]proprietate vel possessione laesum intelligatur, sed in omnibus et per omniaunumquemque in eodem statu post hanc sinodum remanere vult et intendit,in quo ante ipsius sinodi celebrationem permanebat.14. Et quoniam Rmus dnus Episcopus Varmiensis ab hac provincia seexemptum esse praetendit et sedi Apostolicae immediate subiectum, ex eo,quia huic sinodo a dno nuntio Apostolico requisitus pro obedientia venit, nonintendit sancta sinodus, quod praefato Rmo dno Episcopo aliquod praeiudiciumpropter huiusmodi adventum inferatur, seu exemptio eius in aliquolaedatur, prout ipse quoque primitus protestatus fuit.15. Quoniam vero mós est huius regni et sinodalis super hoc etiamconstitutio lata in celebratione sinodorum, [ut] inprimis et ante omnia Rmi dnipraelati et quilibet suppositorum sinodi per proprium iuramentum fidem,quam tenent, palam et publice profiteantur, et in hoc conventu certis respectibuset rationabilibus causis, ac propter honorem personarum visum estdno nuntio Apostolico a praefato iuramento pro hac vice dumtaxat abstinendumesse, non tamen intendit propter hoc sacra sinodus praefati iuramentiexhibitioni et praestationi in futurum in aliquo praeiudicare, quominusin celebrandis posthac sinodis dictum iuramentum secundum iam introductamconsuetudinem et constitutionis praedictae exigentiam, inprimispraeexigatur et praestetur, de quo expresse protestatur.16. Et quia esset frustra leges et constitutiones aliquas promulgare,nisi essent, qui eas executioni demandarent, proinde sacra sinodus decrevit,ut Rmi dni archiepiscopi et singuli episcopi suis in diocesibus, et praeterhoc Rmus dnus archiepiscopus Gneznensis et primas in tota sua provincia,ea, qua maiori possunt et debent, cura et diligentia intendant, quo omniaet singula tam in novis quam veteribus et praesentibus statutis et constitutionibusdescripta et contenta hic adhuc Rmo dno legato Apostolico memoratonobiscum praesente, exequutioni demandare curarent, sub poenis ineisdem statutis contentis.17. Postremo vere memoratus Illustris et Rmus dnus legatus Apostolicuscum videret ac diligenter secum expenderet, omnia statuta, ordinationeset constitutiones sinodales, veteres et novas, huius provinciae Gneznensis,adeo canonice et laudabiliter fuisse et esse constitutas et constituta, atqueordinatas seu ordinata, ac cum iure communi convenientia, ut plane ad gubernandamprovinciam ipsam conservandamque religionis integritatem nichilinveniri, ordinari et excogitari melius potuerit, illas itaque seu illa tanquamiuridica et legitima in omnibus et singulis eorum punctis, conditionibus etclausulis auctoritate Apostolica praedicta, quatenus a iure communi nonexorbitant, approbavit, confirmavit et canonizavit, ad illarumque et illorumtanquam canonicorum observantiam et exequutionem legitimam Rmos dnosarchiepiscopos et episcopos provinciae Gneznensis et Leopoliensis hortabatur

[439] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .diligenter et est hortatus, mandans nichilominus et praecipiens eisdem auctoritateApostolica praedicta illas et illa ab omnibus, ad quos pertinet, diligentersub poenis praedictis et in statutis et constitutionibus descriptis observariet teneri.Acta sunt haec anno et die, quibus supra, in arce nostra Lovicensipraesentibus Illustri et Rmis in Christo patribus dnis Aloysio LippomanoVeronensi episcopo, sanctae sedis Apostolicae nuntio, Nicolao Dziergowskisanctae ecclesiae metropolitanae Gneznensi archiepiscopo, legato nato etprimate, in sacra sinodo praesidentibus, necnon Andrea Zebrzidowski Crac.Iohanne Droiowski Cuiaviensi et Pomeraniae, Andrea Czarnkowski Poznaniensi,Andrea Noskowski Plocensi, Stanislao Osio Warmiensi, Iohanne DziaduskiPremisliensi ac nomine Rmi Foelicis Ligąza archiepiscopi Leopoliensis,lacobo Uchański Chelmensi et Leonardo Camenecensi, Dei gratia episcopis,tum Rdis et venerabilibus dnis Stanislao Narkuski artium magistro canonicoet cancellario Rmi dni Valeriani Vilnensis, Iohanne archidiacono, Rmi dniIohannis Luceoriensis, Gregorio Cervo Mednicensis episcoporum nuntiis, necnonvenerabilium capitulorum legatis: Alberto Psarski utriusque iuris, Gabrielede Lowicz sacrae theologiae doctoribus, Gneznensis, Iohanne Tuchola etIohanne a Trzciana arcium magistris, Leopoliensis, Petro Miszkowski scholastico,Andrea Przeczlawski canonico, Cracoviensis, lacobo Paczinski decano,Foelice Rilski cantore, Wladislaviensis, Martino Galczinski custode, BonaventuraChobienski canonicis, Poznaniensis, Paulo Głogowski Plocensis, AlbertoStarozrzebski Dobrzinensis archidiaconis, lacobo Ziemaczski praeposito Chelmensis,Petro Arcziechowski Wilnensis et Iohanne Bieliczski decretorumdoctore Przemisliensis ecclesiarum nuntiis. — Stanislaus Borziminski curiaenotarius scripsit. L. S.XV.Uchwały synodu prowincyjonalnego Piotrkowskiego z r. 1557.Acta et decreta seu constitutiones sinodi provincialis Piotrcoviensisanno Domini millesimo quingentesimo quinquagesimo septimo, diedecima septima mensis Maii tempore foelicis regiminis Rmi in Christo patriset domini domini Nicolai Dziergowski, sanctae ecclesiae metropolitanaeGneznensis archiepiscopi, legati nati et primatis celebratae.Sacrosancta sinodus provincialis Pyotrkoviae anno Domini 1557 dieLunae XVII mensis Maii invocata de more gratia Spiritus Sancti et missaesacrificio in ecclesia parochiali, supplicationibus et littaniis devote peractis,ad laudem et gloriam Omnipotentis Dei et fidei catholicae exaltationemsolenniter est celebrata, praesidente Rmo in Christo patre et dno dno NicolaoDziergowski, sanctae ecclesiae metropolitanae Gneznensis Archiepiscopo/

M A T E R Y J A Ł Y D O H IS T O R Y If44°]legato nato et primate, cum Rmis in Christo patribus et dnis dnis AndreaZebrzidowski Cracoviensi et Iacobo Uchański Chelmensi episcopis tuncpraesentibus, et aliis ius ornamentorum pontificalium habentibus, cum baculispastoralibus, mitris et reliquo habitu pontificali pro veteri consuetudineindutis, necnon Rdis et venerabilibus dominis Iohanne Phillipiade Leopolitanocanonico, vicarioque in spiritualibus et officiali generali Leopoliensi,Rmi domini Felicis Ligeza archiepiscopi Leopoliensis, eodemque Rmumdnum Leonardum Slonczewski episcopum Camenecensem legaliter incursionibushostilibus excusante, Adamo Montano Wratislaviensi canonico etRmi dni Baltazaris Wratislaviensis, baronis Plesnensis, supremi per utramqueSlesiam capitanei, Andrea Blinowski canonico Wladislaviensi et Rmi in Christopatris dni Iohannis Wladislaviensis, Paulo Sarbinio sacrae theologiae professore,canonico Poznaniensi et Rmi dni Andreae Czarnkowski Poznaniensis, Pauloa Mąkolin iuris utriusque doctore, abbate, canonico, vicarioque in spiritualibuset officiali generali Plocensi et Rmi dni Andreae Plocensis, StanislaoNarkuski artium magistro, . canonico Vilnensi et Rmi dni Valeriani Vilnensis,eodem quoque Rmos dnos Iohannem a Domoniow episcopum Mednicensemet Nicolaum Pacz electum Kyoviensem vigore mandatorum bellica expeditionecontra Liwonienses excusante, Iohanne Byeliczki canonico Przemisliensi,Rmi dni Iohannis Dziaduski Przemisliensis episcoporum, necnonRdis dnis Gabriele a Łowicz sacrae theologiae professore, et Francisco Krasińskiiuris utriusque doctore canonicis, Gneznensis, Alberto Kyowski etAndrea Spoth Vachoczensi et Clarae Tumbae abbate, Cracoviensis, IacoboPaczinski decano et Mathia Wargawski, Wladislaviensis, Stanislao Obyezierskiet Bartholomeo Siekierzinski, Poznaniensis, Alberto Starosrzepski archidiaconoDobrzinensi in ecclesia Plocensi et Martino Gosliczki iuris utriusque doctore,Plocensis, Stanislao Starzechowski canonico Leopoliensi, qui solenniter capituliLeopoliensis nomine, cum sufficienti mandato comparens protestatus est,quod in locum suum, quem immediate habere volebat penes capitulum Gneznensenon est admissus sedere, et propterea a sessione praedicta abstinuit intercapitulares, nec ad aliqua onera cleri provinciae illius consentire voluit,Iohanne Byeliczki, Przemisliensis, Stanislao Narkuski praedicto Vilnensis capitulorumnuntiis. Qui quidem dnus Stanislaus Narkuski nuntius dni episcopiet capituli Vilnensis similiter protestatus est in eo loco de sua non admissionead tractatus capitulares sinodales cum capitulis, eo, quod gesseritnuntium simul episcopi et capituli, quum tamen fuerit consuetudo vetus,hucusque observata, et propter longam loci distanciam et paupertatem episcoporumLithwaniae et Russiae, quod unico nuntio a singulis episcopis etecclesiarum capitulis episcopi illi et capitula provinciales sinodos absolvebant,ac locum et vocem cum capitulis et episcopis habuisset, ex eo dnisnuntiis capitulorum repugnantibus et dicentibus, id ulla ratione fieri posse,maxime ubi seorsum capitula consultant sine episcopis. Quandoquidem etiamdiversa et contra episcopos pleraque ibi tractantur, sedere itaque aut cum

[44 1] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 117capitulis aut cum episcopis eos manere et consulere volebant. Sed haecdifferentia reiecta est ad aliam sinodum, ubi plures dni episcopi affuturisunt, praesentibus etiam Rdis et religiosis patribus, dno Stanislao PhalenczkiSulyeioviensi, Felice Ragowski Siecziechoviensi, Mathia Thuroborski Withoviensi,lacobo Komorniczki Pokrziwniczensi, Adamo Koronoviensi e t . . . 1)Dzierżanowski Vagroviciensi abbatibus.Principio itaque mane, die qua supra, congregatis in ecclesiam parochialemPiotrcoviensem omnibus dnis suprascriptis, reque divina summaomnium devotione, ut praemissum est, peracta, et cum iam quisque locumsuum occuppasset, dni etiam nuntii cum mandatis Rmorum dnorum episcoporum,huius provinciae suffraganeorum, et abbatum absentium, causas absentiaehuiusmodi suorum principalium exposuissent, oratioque ad sinodum de temporumhorum statu et officio pastoris ac cleri, necnon moribus omniumreformandis, disciplinaque ecclesiastica restituenda per Rdum dnum Gabrielema Lowicz theologum, canonicum Gneznensem esset magna cum eruditioneabsoluta, Rmus in Christo pater et dnus dnus Nicolaus, Dei gratiaarchiepiscopus Gneznensis, legatus natus, primas, sinodum praedictam incontumaciam aliorum omnium et singulorum, ad illam vocatorum et noncomparentium, unacum dnis superius enumeratis in nomine domini prosequendumduxit, prout est prosequutus, et nihilominus ad magistri IohannisMąkolski, instigatoris officii seu phiscalis ad hoc deputati, instantiam omneset singulos ad ipsam sinodum vocatos non comparentes, prout erat merito,contumaces reputavit, ad promulgationemque poenarum contra eosdem procedendumduxit et processit.1. Imprimis cum omnino sacra sinodus persuasum apud se habeat,nihil a se recte posse ordinari aut confici absque divino auxilio, itaque quoin praesenti sinodo Spiritu Sancto auspicante recte omnia dirigantur, consulanturet decernantur, ac deinde in legitimam exequutionem deducantur,decrevit atque Rmis dnis episcopis iniunxit, ut deinceps in singulis metropolitanis,cathedralibus et collegiatis ac conventualibus et monasteriorumecclesiis per clericos et monachos singulis septimanis supplicationes ad dominumDeum iugiter, per sacrosanctum missae sacrificium, loco maturaemissae, alioquo (s) dierum feriis, scilicet secundis aut quartis vel sextis, quandoillis commodius videbitur, de Spiritu Sancto cum collectis pro pace et fideicatholicae et Apostolicae quiete, ac unitate ecclesiastica, haeresibusque mitigandis,et pro hiis, qui astu Sathanae in haereses varias sunt seducti, revocandis,semper ad unius anni decursum peragantur. In contionibus veropublicis per contionatores plebs ad idem faciendum inducatur et exhortetur.Porro universus clerus in horis canonicis, nempe matutino et vesperis, cumin choro ecclesiarum canitur, canat, dum vero per se oratur, a singulis an-*) Luka w oryginale.16

2. Ceterum, quia ex intermissione celebrationis sinodorum provincialiumet diocesanarum earumque a Rmis dnis episcopis huius provinciae raraseu negligenti admodum frequentatione magnum statui ecclesiastico provenitdetrimentum, paucosque admodum earum Dominationes esse videre licet,quos ingens religionis periclitantis casus, atque adeo domus domini Deicultusque divini zelus permoveret, quique sponte sua et alacribus animisaccurrere vellent ad extinguendum commune incendium, ac ad restaurandamunitatem ecclesiae, hoc infelici saeculo dispersam, quique de fide etpietate, de religione et ipso cultu divino retinendo et conservando, dequemoribus reformandis, et disciplina atque obedientia christiana reassumenda,denique de ceteris rebus omnibus ad bene christianeque vivendum commodiset necessariis consulerent et tractarent, quo et salus ipsius ecclesiaerestitui, terror autem hostibus eius incuti, et fidei catholicae stabilimentumfirmari possit. Videns itaque sacra sinodus quorsum hac negligentia ordoecclesiasticus recidat et labescat, quantumque mali in ecclesiam Dei secuminvexerit, nunc tandem expergefacta, et quasi longo quodam postliminioad se reversa, usum veterum constitutionum et statutorum provincialiumcontra negligentes venire ad sinodos duxit esse reassumendum poenasquecontra tales augendas decrevit. Itaque constituit in praesenti sinodo, ut side cetero Rmus dnus archiepiscopus, quod absit, aut episcopi in sinodispraedictis, quoties posthac indicetur, remissi et negligentes fuerint aut adillaś, cessante legali impedimento, venire contempserint, poena dupli certa,hoc est ducentarum marcarum pecuniae gross. Pragensium ipsi domini episcopiet ceteri quivis, qui de iure et consuetudine sinodis interesse tenentur,poena dupli in constitutionibus prioribus descripta per Rmum dnum archiepiscopumpro tempore existente exigenda mulctentur, fabricae ecclesiaeGneznensis applicanda. Si autem contigerit aliquem, ut praemittitur, impedirilegitime, corporis scilicet adversa valetudine et ea quidem, quae merito excusarequemvis posset, vel aliquo alio, non levi impedimento legali, in eiusmodiquovis casu poterit abesse a sinodo, it;i tamen, ut ad illam mittat,mittereque sub praedicta poena teneatur quilibet nuntium, cum instructioneplenaria et mandato sufficienti, qui posset ibidem in sinodo per corporaleiuramentum in ipsius mittentis et suam animas probare huiusmodi legaleimpedimentum, alioqui in defectu praestitionis eiusmodi iuramenti pro temerarioac contumace taliter absens reputatur et in poena memorata irremissibiliterper Rmum dnum archiepiscopum auctoritate praesentis decreti sinoj, g M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [44:2]tiphona de Spiritu Sancto, veni Sancte Spiritus etc. cum versiculo : ' EmitteSpiritum etc., ac oratione hic sequenti dicatur et oretur: Omnipotens, sempiterneDeus, qui salvas omnes et neminem vis perire, respice ad animasdiabolica fraude deceptas, ut omni haeretica pravitate deposita, errantiumcorda resipiscant, et ad veritatis tuae redeant unitatem, per dominumnostrum etc.

[443] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . n gdalis mulctetur. Quas poenas si Rmus dnus archiepiscopus monitione praemissainfra annum post negligentiam huiusmodi commissam censuris ecclesiasticismediantibus exigere neglexerit, ipse simili poenae per sinodum extunc1immediate sequentem irremissibiliter exigendae subiaceat. Quod si ab initiosinodi huiusmodi requisitus poenam dominus archiepiscopus Gneznensis ibidemnon reposuerit, liberum erit deinceps illis, qui sinodaliter congregabuntur,sinodum ipsam infectis rebus solvere, neque ad aliquos actus sinodales,nisi iustam excusationis causam dixerit, procedere. In reliquis autem omnibusleges et statuta vetera praedicta in suo robore eadem sinodus conservavitet conservat.3. Preterea quum sacra sinodus diligenter secum expenderet statutaseu constitutiones sinodales veteres et novas, quibus provincia Gneznensisrecte et laudabiliter ad omnem ordinem ecclesiasticum retinendum, ac unumquemquein suo iure conservandum, malitiisque hominum obviandum dirigitur,quae etiam per Rmum in Christo patrem dnum dnum Aloysium Lippomanum,episcopum Veronensem et sedis Apostolicae ad regnum Poloniaelegatum, anno superiori in congregatione Loviciensi cum diligenti calculoauctoritate apostolica extant collaudata et approbata, illa omnia et singula,tanquam legitima et canonica, inclusis etiam constitutionibus sinodi de annoDomini 1551 habitis, in quibus confessio fidei continetur, et aliis expostnovissime in congregatione Piotrcoviensi de anno Domini 1554 die septimamensis Novembris, necnon Loviciensi praedicto anno superiori, ut praefertur,praesidente eodem Rmo dno-legato Apostolico conscriptis, in omnibus etsingulis illarum capitulis et clausulis, acceptavit et approbavit, praesentiquedecreto sinodali acceptat et approbat, quarum totum tenorem pro insertohic habere vult, ac ad exequutionem illarum Rmos dnos archiepiscopos etepiscopos arctatos esse voluit 'et arctat. In quibus, si quem illorum contigeritesse negligentem, vel remissum, vel etiam, quae statum eius non decent,agentem, praelati et canonici, totumque capitulum suum servata filiali reverentiaet charitate tanquam patrem sub poena dudum alias statuta hortaridebent, ut officio pastorali honorique suo ac debito satisfaciat. Et primoquidem per unum aut duos de collegio suo, deinde si se non correxerit,omnes capitulariter eum praemoneant, praedicentes illi, quod si ita admonitusad officium non redierit, eum Rmo dno archiepiscopo aut sinodo provincialiprimum, ac postremo ubi vel nulla fuerit emenda, sedi Apostolicaedeferrent, licebit autem auctoritate praesentis sinodi in tales iuxta statutorumpraecedentium praescriptum et tenorem Rmo dno archiepiscopo in eosanimadvertere et illos ad exequutionem omnimodam cogi, contradictioneearum cessante. Ne autem quispiam ignorantiam prae se ferre posset, ipsorumstatutorum et constitutionum, asseverans se illa non habere, sacra sinodusdecrevit, ut Rmus dnus archiepiscopus statuta ipsa et constitutiones vetereset novas, ętiam novissimas suae praesidentiae et aliorum suorum praedeces-

120 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [444]sorum temporibus in sinodis provincialibus decretas, in unum volumen pulchreper titulos singula digerendo, per Venerabiles dnos Stanislaum DambrowskiCurzeloviensem curiae suae cancellarium, et Franciscum KrasińskiCalisiensem archidiaconos, canonicos Gneznenses iuris doctores, quos ad hocsinodali decreto elegit, recolligi atque illa hinc et decursum unius anni typisexcudi et imprimi procuret et faciat, eaque ipse manu teneat, ac omnes etsingulos ad illorum observationem, ut praemissum est, cogat et compellat.4. Providebunt etiam diligentius, quam antea, dni episcopi innitendoprioribus constitutionibus, ut parochi et contionatores verbi Dei in contionibussuis, pure et sincere verbum Dei praedicent, ineptas ac aviles fabulasac vaniloquia, scommata et convitia devitando, scripturas autem sacras nonsensu proprio, aut ab haereticis sumpto, sed iuxta sanctorum doctorum abecclesia receptorum expositionem interpretando, utpote Augustini, Hieronimi,Ambrosii etc. et aliorum in statutis Rmorum olim Drzewicii et Gamrathiarchiepiscoporum descriptorum, propter quod dabit operam Rmus dnus archiepiscopusde homiliario per aliquot doctores catholicos conscribendo ettypis excudendo de tempore, festivitatibus solennibus cum cathechismo seuexplicatione orationis dominicae, simboli et decem praeceptorum ac ceremoniarumaliquarum, quae in ecclesia domini non abs re sunt institutae,habenturque in usu laudabili, ex quibus rudis populus doceri poterit a simplicibuspresbiteris. Sic enim haereticorum homiliarii pestiferi facile excludipoterint, et a simplici ac rudi plebecula refutari.5. Quod autem attinet reformationem morum ecclesiae, haec satisabunde colligi potest ex statutis praedictis, si modo illa in exequutionemdeducentur. Hanc tamen a summis pariter et infimis, a capitibus simul et parvulisoriendam esse sacra sinodus censet, a capitibus videlicet ita, ut hii, qui ceterisdignitate praesunt, exemplo quoque et integritate vitae praeemineant,luxum et ambitionem atque fastum ut pestem fugiant, benignos et affabilessese ad omnes exhibeant, in pauperes liberaliores sint, gregi suo, de quosunt reddituri in extremo iudicio districtam rationem, intendant, vocationiquesuae satisfaciant, alias ita vitam suam instituant, quemadmodum ex sacriscanonibus et statutis provincialibus abunde praescriptum habent, id si praestiterint,dubitare nemo poterit, ecclesiam Dei facile in sua firmitate conservandamomnibusque baeresibus viam praeclusam iri. Parvulos autem eosappellamus, qui in loca maiorum subinde decedentium, in utraque Republica tamecclesiastica, quam saeculari, sunt successuri, qui nisi ab initio bene fuerintinstituti et bonis moribus formati, metuendum esset, ne ab hiis pestis sivepernities Reipublicae ecclesiasticae et regni creetur et oriatur, opere pretiumitaque est, ut auctoritate Maiestatis regiae scholae omnes privatae, nempeCosminensis, Pinczoviensis et hiis aliae similes removeantur et interdicantur,edictumque foelicis recordationis Sigismundi regis, de non mittendis in Germaniampueris sive adolescentibus in exequutionem ponatur et servetur,

[445] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 121scholae autem publicae ut diligenter lustrentur, visitentur, et cathecbismi haereticiin illis non doceantur, nec habeantur. Studium praeterea Crac. generale,de quo omnibus sinodis et statutis seu constitutionibus fit mentio, reformetur.Qua in re Rmus dnus Crac. episcopus, ut cancellarius illius, est sinodaliteradmonitus, reliqua autem ad eam rem pertinentia, tam de Cracoviensiquam de Poznaniensi studiis seu scholis dnis nuntiis sinodalibus, ad Maiestatemregiam deputandis, commissa sunt, cum illius Maiestate agenda.6. Et licet apostolus ad servandam hospitalitatem omnes Christi fidelesmaxime autem episcopos et clericos, qui bonorum ecclesiasticorum ad hocdeputatorum sunt dispensatores clare moneat, plerique tamen episcopali dignitatefungentes reperiuntur, qui non modo exteros hospitio non excipiunt,sed etiam fratres suos praelatos et canonicos suarum ecclesiarum, qui bonorumepiscopalium sunt Custodes et pro illis tuendis se opponere, et illadefendere consueverunt, ad bona et praedia eorum venientes, humanitatiset hospitalitatis officio neglecto, admittere illisque comeatus domestici necessariaper suos factores et procuratores dare recusant. Proinde sacra sinodusdecrevit, ut ipsi dni archiepiscopi et episcopi id provideant, atquesuis procuratoribus bonorum iniungant, ut hospitalitatem huiusmodi in omnes,maxime autem in domesticos et capitulares suos conservent, et necessariissaltem ad victum, quae tunc domus, ad quos eos divertere contingit, habuerint,providere curent.7. Ceterum tametsi utroque iure recte provisum esse comperitur, nestillus ultimarum voluntatum unicuique de suis bonis quoquomodo factus percupiditatem aliquorum dominium temporale habentium et bonis testatoruminhiantium violenter seu quoquomodo infringatur, quinimo illi, qui ultimasaliorum impediunt voluntates, gravibus poenis iuris subiacere censentur. Quiatamen ad praesentem sinodum est deductum, non deesse plerosque dnosecclesiasticos, qui non absque gravi cupiditatis alieni nota, in bonis ecclesiaedecreta impia seu statuta eiusmodi condunt edictaque faciunt publica, nequis sine scientia et voluntate eorum, aut factorum seu procuratorum suorumpraesentia testamenta quaepiam condere praesumat, impietatem itaque eiusmoditalium reprobans, decrevit sacra sinodus, ne quis ecclesiasticarum personarum, sive regularium, sive saecularium, dominium temporale habentium,edictis quibuscunque aut statutis et constitutionibus suis municipalibus prohiberequovis quaesito colore vel ingenio praesumat subditos suos, quominusde bonis suis mobilibus quibuscunque testentur, testamentaque proarbitrio eorum condant, prohibere praesumat, conditaque non revocet, nequeinfringat, quae sacra sinodus firma et valida esse vult et censet, prohibitionesvero tales annihilat, cassat et tanquam impias reiicit, anihilatque decreto suopraesenti mediante.8. Item quia convenientius est inter ecclesiasticas personas habere omniacommunia, maxime ubi id fieri potest, absque incommodo alterius, proinde

122 M A T E R Y J A Ł Y D O H ISTO R Y Isacra sinodus improbando quorundam pefversam consuetudinem, qui imitantesin malo saeculares personas prohibent, ut intra limites et terminos bonorumsuorum pascuis sterilibus et desertis, eosque quibus abigunt pecora:sive pecudes, in hoc modis omnibus per exactiones et depactiones gravant,praetextu, ut vocant, forestae impie depactant, exemplum per hoc pessimumsaecularibus praebentes, inhibet sancta sinodus sub poena viginti marcarumpecuniae parti laesae irremissibiliter solvenda, ne eiusmodi prohibitionespascuorum sterilium aut abactiones pecorum subditorum ecclesiasticorumex bonis vicinis, praeter damnum in pratis et segetibus fiant, sed utrinquesint communia pascua huiusmodi, altero alterum non opprimente.9. Preterea quoniam non vanis rumoribus ad sinodum perlatum est,quod pleraeque ecclesiasticae personae, signanter autem regulares sexusutriusque abbates, praepositi et abbatissae, seu priorissae, abutentes bonismonasteriorum suorum, in quibus usufructuarii non proprietarii domini existunt,ea propria existimantes, contra iuris communis statutorumque provincialiumdispositionem, pro effectu et arbitrio suis praeter assensum dnorumordinariorum suorum quandoque locare vel in emphitheosim concedere, autin perpetuum timore Dei postposito alienare vel deteriori semper conditionemonasterii sui commutare consueverunt, ita, ut ad sacram sinodum de abbatibusBledzoviensi, Vagrovicensi et Landensi ac monialibus ecclesiae SanctiAndreae in Cracovia, et aliis plerisque deductum est, id sacra sinodus tanquamcontra aequum et phas, contraque conscientiam bonam fieri solitum reprehendens,ne id in posterum ratione ulla fiat, prohibet, et sub gravissimispoenis vicinos suos et confines etiam bonorum ecclesiasticorum colonos interdicit,quicquid eiusmodi in contrarium factum fuerit, pro infecto, invalidoac infirmo fieri vult, censet et decernit, statutis prioribus inhaerendo, mandatquestrictissime abbatibus et monialibus praedictis, ut ad recuperationembonorum suorum ita locatorum, arendatorum et alienatorum ita intendant etper suos lociordinarios, vel in negligentia ordinariorum, per Rmum dnumarchiepiscopum sub poenis iuris alias depositionis ab officio, seu privationebeneficii, cuius bona sunt alienata, ad recuperanda ea cogantur et compellanturinfra hinc et unum annum, alioquin, ubi id praefati alienatores facereintra decursum unius anni non curaverint, non obstantibus quibuscunqueexemptionibus, quibus se in hac parte minime tueri poterint, suis abbatiisaut praeposituris seu officiis ipso facto denudentur, ac ab illis deponantur,eisque surrogentur tales, qui id diligenter exequi possent.10. Item conquerentibus nonnullis presbiteris, parochis, aliisque clericisde Rmo dno episcopo Wladislaviensi et eius praefectis, praesertim in claveVolboriensi, quod in bonis suae Paternitatis ecclesiasticis eis negarentur missalia,et aliae obventiones dudum solvi consuetae non sine iniuria et scandalo saeculariumhominum, decrevit sacra sinodus innitendo statutis prioribus, nedeinceps quisquam dnorum episcoporum aut ecclesiasticarum personarum

[447] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 123saecularium vel regularium praesumat aliquem parochum aut alium clericumin proventibus, decimis, missalibus, maldratis, colendis et aliis quibuscunqueiuribus et obventionibus ecclesiae solvi consuetis, impedire aut quoquomodosolutionem eorum denegare praesumat , quinimo factores, subditosque suosad solutionem eorum cogat et compellat. Et ut ipsi parochi, ceteriqueclerici de eodem Rmo dno episcopo Wladislaviensi conquerentes efficaciterproventibus suis eiusmodi cum plenitudine iuris potiantur, eadem sinodusVenerabilibus dnis Paulo a Mąkolin abbati Plocensi et Alberto Staroszrzepslcicantori Cracoviensi et archidiacono Dobrzyniensi cum Rmo dnoepiscopo Wladislaviensi super hoc negotio necnon de contionatoribus haereticis,contra professionem suam et statum episcopalem, contraque statuta etedicta regia Gedanensibus data admissis, simulque quod familiam, seu servitoreset paedagogos de haeresi suspectos in curia sua tolerat et fovet, etcum manifestis haereticis, blasphematoribus communicat et participat, subditosqueecclesiae suae multis et intolerabilibus angariis et vecturis a factoribussuis premi et ad laborem diebus feriatis in honorem Omnipotentis Deiet sanctorum eius, ab ecclesia institutis, cum scandalo fidelium cogi permittit,agendi provinciam demandavit.11. Similiter ad querelam Venerabilis capituli ecclesiae cathedralisPoznaniensis, cum Rmo dno episcopo Plocensi factam, sacra sinodus Rdumdnum Paulum a Mąkolin suae Ptis nuntium deputavit, qui cum illa ageret,quo decimam manipularem post agros villae Budziska eidem capituloademptam restituat, ipsumque capitulum in illius possessione conservet.12. Item eidem dno abbati Plocensi agendum cum praenominato Rmodno episcopo Plocensi ipsa sinodus mandavit, ipsumque dominum episcopumpraesenti decreto sinodali monet, ut de canonicatu ac praebenda doctoraliin sua ecclesia Plocensi, qui post obitum olim doctoris........J) Virzikowskitheologi et praedicatoris vacarent, iuxta dispositionem et ordinationemsuper eis pridem factam, vito alicui docto et promoto provideatur, eosqueab illo, cui de his providit, contra ordinationem praedictam omnino evincat.J 3. Ceterum, quia praesenti hoc nequam saeculo tanta inolevit plurimorumsaecularium audacia, quod funera haereticorum et ab unione sive gremiosanctae matris ecclesiae descendentium seu excommunicatorum, quibus deiure ecclesiastica negatur sepultura, temere, violenter et pef potentiam, cuipauperes parochi resistere nequeunt, non verentur ecclesiasticae [se] ingereresepulturae, propter quod ecclesias ipsas et cimiteria contigit sepe execrari,sacra sinodus periculis animarum obviando, ne propter eiusmodi haereticorumsepulturas, pii homines a devotione consueta remorentur seu retrahantur,et per intermissionem auditionis divinorum officiorum negligentiores ad illamJ) Luka w oryginale.

T 2 4 M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y I [4 48]prosequendam postea reddantur, statuit iuri communi innitendo, ut si talitersepulti fuerint iudicio ecclesiastico in vita pro publicis haereticis pronuntiatiet declarati, abstineatur omnino in illis ecclesiis et locis a divinis officiis,donec ipsi sepulti, si ab aliorum corporibus discerni potuerint, inde quoquomodoexhumentur et foras eiiciantur, ne censura ecclesiastica vilescat. Siautem discerni non poterint, ex dispensatione loci ordinarii, seu eius officialislicebit sacerdotibus et aliis clericis officia divina peragere. Quod si vero declaratinon fuerint, sacra sinodus non putavit a divinis abstinendum esse, ut quibusvivis communicatum est, communicetur et mortuis, domini tamen locorumordinarii aut eorum officiales sine more consulantur in utroque casu, qui adrequisitionem ipsorum parochorum aut clericorum, quorum templa per huiusmodisepulturam existimarentur execrata, iudicabunt prout de iure, quidnamfaciendum fuerit, dabuntque licentiam in locis ipsis execratis ad tempus reconciliationissacra peragendi. Et nihilominus, si videbitur expedire iudiciocum violatoribus libertatis ecclesiasticae agere, dni locorum ordinarii omninoid non negligant, neque praetermittant1) suis cura et diligentiis, postquamad eos fuerint delati.14. Perversam quorundam consuetudinem recens introductam et iuriscommunis abusum reprobando, sacra sinodus sanccivit, ne quis presbiterorumaut ecclesiasticarum personarum iusiurandum quodcunque, etiam iudicialiterdelatum, in manibus iudicis saecularis audeat praestare sub poenasuspensionis ab officio, sed quum illi delatum fuerit iuramentum, ad illudpraestandum iuxta veterem consuetudinem se remitti ad suum ordinariumaut officialem eius petat, vel licentiam illud praestandi in manibus alicuiusecclesiasticae personae ab ordinario impetret.15. Deinde sacra sinodus Rmos dnos archiepiscopum et episcopos,praesentes ibidem et absentes, coram illorum nuntiis supradictis reverenter,ut par est, venia impetrata, est solenniter adhortata ad infrascripta exequenda.16. Inprimis innitendo statutis provincialibus de vita, moribus et conversationeeorum, ut scilicet exemplariter citra ullam offensam vivant, fastum,luxum et avaritiam (a quibus clerici potissimum male audiunt) fugiant, sintquereligionis magistri et in lege Domini sui die ac nocte meditentur, proutlatius in Lovitiensi congregatione sunt adhortati, curias suas reforment, familiamscandalosam, vel de haeresi suspectam, a se ablegent alienentque,muneri officioque suo diligenter intendant, viros doctos, qui praestarent etexemplo vitae et verbo doctrinae, etiam externos theologos et iuristas incuriis suis servent, quorum consiliis ecclesiam Dei recte gubernare, ignarosqueet debiles in fide, ac ad ecclesiam redire cupientes docere, et conscien-*) Cod. praemittant.

[449] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . 125tiarum suarum magnum scrupulum tollere, et eos secum per dioceses suaslustrandi, ab haeresique, ubi fuerit opus purgandi, ducere aut loco sui addocendum et praedicandum mittere possint, ad quod sumptui omnino nonparcant.17. Quia vero ad haereses ipsas extirpandas nullum aliud inveniri potestremedium praesentibus, quam concilium generale oecumenicum, curabuntRmi dni archiepiscopi et episcopi adhuc vel per proprium nuntium,vel per litteras sinodaliter scriptas supplicare sedi Apostolicae, ut sopitisbellicis tumultibus, quibus tota flagrat Italia, concilium ipsum oecumenicumprosequatur, in quo periclitanti religioni consuli possit, interea tamen temporisdni locorum ordinarii contra haereticos ipsos processus iudiciarios instituerenon negligant nec praetermittant.18. Item in curiis suis pauperum clericorum oppressorum procuratoreset officii instigatores foveant et eos provideant et salarient, ipsis pauperibusparochis proventus occupatos iuxta olim Gamrathi statutum evincant, quodmerito facere debent, vel uti praesides et patroni ecclesiarum in sua diocesiconstitutarum.19. Item dni locorum ordinarii contra capitaneos negligentes monitoriapro exequutione petenda non denegent, sed capitaneos ipsos iuxta statutumregni ad id exequendum etiam censuris ecclesiasticis mediantibus compellant.20. Item episcoporum praefecti et consanguinei non modo ipsi clerumnon opprimant, verum eos defendant, et redditus eis debitos sine difficultateulla pendant.21. Item in iudiciis regiis et aliis saecularibus propter pauperum iustitiamcustodiendam, dni episcopi tempore comitiorum celebrationis iudiciorum,dum eos, ubi eiusmodi aguntur iudicia, fieri contigerit, sedeant, quandoquidemproprium munus et peculiare sit eorum iustitiae pauperum hominumet praesertim clericorum ubique opitulari, quoquidem nomine multorum sibigratiam et favorem conciliare possent.22. Item liberalitatem erga ecclesiam et pauperes, nec non militareshomines in omnes exhibeant, et ad futura comitia favores magnatum, eorumpraecipue, quos noverint praestare ingenio, esseque in auctoritate et reputationemulta apud homines, sibi concilient, et nuntios terrestres in comitiissecum teneant, et pro illorum electione in particularibus conventibus laborent.23. Item ecclesias collegiatas praesertim desolatas et in quibus officiadivina raro a praelatis et canonicis peraguntur, diligenter visitent, et praelatosac canonicos steriles, nullumque exemplum bonum in ecclesiis illispraestantes, sed otiosos et nullam honestam exercitationem facientes, immo17

126 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I f45°]scandalose viventes, venationibus et comessationibus indulgentes, ad officiumrevocent, et non promotos ad suscipiendum sacros ordines per subtractionemproventuum vel privationem beneficiorum compellant, dignum namqueest, ut si volunt de altari vivere, altari serviant, curentque, ut in eisdemcollegiatis viros doctos in theologia et iure canonico ponant iuxta statutorumprovincialium dispositionem.24. Item ut semper unus ex dnis episcopis in aula principis maneat,ecclesiarum et religionis negotia custodiat, aut secretarios sumptibus suisteneant, qui eos de singulis rebus, quae in curia aguntur, certiores redderepossent.25. Item quia contra plerosque dnos episcopos, seu eorum factoreset bonorum ecclesiasticorum praefectos fiunt sepe querimoniae a subditisbonorum eorundem, quod eos novis insolitis, inauditisque exactionibus, oneribus,laboribus et angariis divexant, non sine scandalo plurimorum saecularium, quum tamen inter ecclesiasticos et saeculares subditos deberet essedifferentia, igitur sacra sinodus innitendo statutis prioribus decrevit, ut omninocapitula bona episcopalia de triennio in triennium, aut quando opus fuerit, perduos de collegio suo visitent ac lustrent, et si quid eiusmodi oneris noviteradinventum compererint, dominum episcopum modo quo supra praemoneant,ac postea ubi ab oppressionibus huiusmodi non se continuerit, Rmo dno archiepiscopoaut sinodo deferant cohercendum.26. Item hospitalia, quorum intra cetera episcopi officia curam gereredebent, non negligant, quin provideant ubique diligenter, ut ab hiis, qui illisministrant, recte et fideliter omnia gerantur, et ne quicquam aliorsum, quodabsit, de proventibus illorum convertatur, quam ad destinatum usum. Et eaipsa, ut tenentur, quantum possent ex eo patrimonio Christi, cuius sunt dispensatoreset praepositi, sustentent, adiuvent et alant. Acta sunt haec Pyotrcoviaeanno, die, mense et praesentibus, quibus supra.XVI.Kontrybucyja uchwalona na synodzie prowincyjonalnym Piotrkowskimz i'. 1557.Articuli contributionem concernentes et instructionem pro nuntiis, adRegiam Maiestatem in sinodo Pyotrkoviensi anno Domini 1557, die 17 Maiicelebrata deputatis, continentes.1. Quia Sacra Maiestas Regia, dominus noster clementissimus, una cumuniverso senatu suo nuntiisque ordinis militaris et in comitiis praeteritisWarssaviensibus et in hac sinodo per Magnificum dominum Stanislaum Du-

U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . 127nyn, castellanum Inowlodzensem, expositis gravissimis huius regni periculiset necessitatibus undique ab hostibus christiani nominis, et aliis ipsi regnofinitivis imminentibus, aliquod subsidium charitativum ab universo clero regni,ad propulsandam vim ipsorum hostium sibi dari postulavit. Tametsi quodclerus in percipiendis proventibus suis, et praesertim decimulis, usque adeogravetur et opprimatur, ut iam alicubi vix dimidia illarum pars ad se perveniat,sacra tamen sinodus in gratiam suae Maiestatis et necessitatem Reipublicaeregni contributionem duplam, hoc est per 24 grossos a marca argenti,pro hac vice tantum ex fructibus nunc crescentibus seu alias proventibusanni praesentis pro festo S. Martini confessoris et pontificis proxime futuro,per universum clerum saecularem et regularem suae Maiestati decrevit solvendam, ac ad singulas ecclesias cathedrales in manus collectorum primumper Rmos dominos Archiepiscopum et Episcopos, ac deinde capitula eorum,atque universum clerum modo infrascripto conferendam, nuntio Rmi dniepiscopi Vilnensis solenniter circa hoc protestante, quod clerus ducatusLithwaniae habuit iam et habet suas contributiones, quas in usum ReipublicaeLithwanicae contulit, et quod non consueverit unquam ille ipse cleruscum clero Poloniae contribuere neque voluit nuntius praedictus clerumipsum ad aliqua nova onera subeunda submittere, de quo iterum atque iterumest protestatus.2. Et quia pleraque sacerdotia ecclesiasticaque regni beneficia in suisproventibus decreverunt, tenebitur igitur unusquisque per se vel suum procuratoremaut arendarium iustum valorem universorum fructuum et reddituumbeneficii sui, oneribus deductis, medio iuramento corporali in manibuscollectorum extimare ac deinde a singulis marcis argenti (marcam argenti decemflorenis per mediam sexagenam pecuniarum computando) duplam, hocest per 24 grossos pecuniae, solvere contributionem, quod quidem decretum adWladislaviensem, Poznaniensem et Ploczensem dioceses voluit sinodus debereesse valiturum.3. Vicarii autem perpetui, altaristae et mansionarii tam cathedraliumquam collegiatarum et parochialium ecclesiarum iuxta taxas suas antiquas,si illas habent, praesentem solvant contributionem, exceptis tamen vicariisperpetuis ecclesiae cathedralis Crac., qui ad instar vicariorum perpetuorumecclesiae metropolitanae Gneznensis decreto sinodali, tempore olim Rmi dniLiathalicii Piotrcoviae facto, ab omni contributione sunt liberi perpetuo etin aevum. Quibus autem taxa antiqua non est, illi a qualibet marca usualiper duos grossos solvant, manuales vero vicarii, gratialistae et presbiterinon beneficiati per duos grossos, ministri ecclesiarum, campanatores, organistae,cantores et sacristae quilibet solvant similiter per duos grossos.4. Item Rmi dni Archiepiscopus et Episcopi debent quisque ad capitulumsuum in manus collectorum generalium contributionem suam consuetamquamprimum reponere, ut demum praelati, canonici, abbates et

128 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Iclerus universus contribuat, ad quos processus et mandata sua per diocesesmittant quamprimum, et quod capitula ecclesiarum non prius contribuereteneantur, donec contributiones dnorum archiepiscoporum et episcoporumad capitula mittantur et in manus collectorum reponantur et consignenturin effectu.5. Item ut dni Archiepiscopus et Episcopi una cum suis capitulis singulideputent duos collectores generales ex praelatis vel canonicis ecclesiarumsuarum, qui salarii nomine habebunt per quinque marcas, qui quidemcollectores in consuetis locis diocesum succollectores deputabunt, quorumsinguli salario trium marcarum erunt contenti, hoc autem amplius a solutionecontributionis de suis sacerdotiis erunt liberi, immunes et exempti.6. Porro succollectores pecunias contributionis deferant ad metropolitanaset cathedrales ecclesias in manus generalium collectorum, qui deeadem rationem facient sufficientem, collectores vero generales pecuniamcontributionis in capitulis metropolitanarum et cathedralium ecclesiarum deponantet rationem de tota contributione suae diocesis capitulo faciant, capitulavero contributionis rationem sinodo provinciali proxime futurae faceretenebuntur.7. Visum est praeterea sacrae sinodo, ut duo nuntii e medio domi-,norum nuntiorum capitularium ad sacram Maiestatem Regiam mittantur, quisuae Maiestati in praesentia et cum scientia Rmi dni episcopi Vilnensis etRdi dni regni Poloniae vicecancellarii principio commendent orationes acfidem erga suam Maiestatem regiam promptamque subiectionis et servitutistotius huius provinciae cleri misere afflicti exhibitionem deinde exponant,quod licet clerus ipse sit maiorem in modum ab ordine saeculari oppressuset undequaque in suis bonis, subditis, proventibus, decimis et aliis obventionibusspoliatus, constrictus, accisus et attritus, maxime autem a mercenariismilitibus, ad bellum praesens Livonicum transeuntibus, adeo, ut pleriquesint, qui non habent, unde victitent; nihilominus tamen accomodantes sesesuae Maiestatis voluntati et desiderio contributionem suprascriptam ex fructibusanni praesentis pro festo, ut praemissum est, Sancti Martini sucepitfaciendam et praestandam et non sine gravamine suo nimio. Quae contributiosiquidem collata non ascenderit ad summam antea contribui solitam,mirari et aegre ferre non debet sua Maiestas, multa etenim sacerdotia, multaequeparochiales sunt propter oppressionem ipsam et per haereticos nonmodo desolatae, verumetiam suppellectili aurea et argentea, quae etiam adopes regni pertinebant, nempe calicibus, crucibus, apparatibus et rebus aliisspoliatae et pleraeque occupatae, dominis fundorum illorum proventus, nonsine infoelici quodam omine, sibi de facto usurpantibus et percipientibus.8. Quare supplicandum erit suae Maiestati, ut exemplo maiorum suorum,ecclesiarum Dei in regno suo existentium, iamque in dies decrescentium,

[453] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 129tuitionis officium assumere dignetur, memor iusiurandi in coronatione suapraestiti, haeresesque et seminatores illarum e regno et dominiis suis propellereet exterminare, scholas haereticorum dissipare, ecclesias per haereticosoccupatas una cum sanctuariis earum et proventibus occupatis in pristinumstatum vindicare et restituere, bibliotecas libris haereticis e Regio Monteet Germania plenas repurgare, blasphemias ac famosos libellos, quae suntfomentum totius mali in Republica, quaeque multa mala pepererunt, etVarschoviae publice in comitiis sub oculis suae Maiestatis contra mandataet edicta sua per audaces et sceleratos homines venUmdata sunt, de ceteroexcludere, punire et auctoritate sua regia, una cum talium auctoribus comprimerevelit. Haec ubi ita facere dignabitur sua Maiestas, regnum et imperiumsibi constabiliet, et ultionem divinam tot et tantis malis haud dubioimminentem avertet. Dignetur quoque sua Maiestas statuta regni contrahaereticos et censuris ecclesiasticis insordesccntes dudum edita exequi, etcapitaneis, ne in exequutionem illorum appellationibus deferant, nec dilationesfrivolas admittant, severius dare in mandatis. Et praesertim surrogato Calissiensi,Alberto Marschewski, qui eo, quod manifestus est haereticus, nullamcontra insordescentem exequutiones facit.9. Praeterea a praefectis bonorum suorum regiorum decimas, census,aliosque proventus ecclesiasticos occupari sive illibertari non permittat, sedad praestandos eos sub privatione officii cogat, praecipue dnum Liesczinskicapitaneum Radzieioviensem, qui tres parochiales exinanivit et in nihilumredegit, haereticosque sacerdotes auctoritate propria in eis posuit, praepositoin Lubraniecz triginta ducatorum censum annuum regiae fundationis ex theloneoRadzieioviensi non solvit, decimis insuper in villis regalibus suae tenutae,ceterum ubique spoliat, cui cum tam audaces ausus impune transeunt,ceteri plerique eius exemplo exciti perpetrare talia non verentur, hic veroiam per dnos nuntios seu oratores exhibeantur Maiestati Regiae ecclesiarumnomina per haereticos occupatarum, illarum, quae et propter oppressionema saecularibus sunt desolatae.10. Exponatur etiam suae Maiestati, quod cives Gedanenses eo audaciaesunt progressi, ut circiter viginti fiorenorum millia de ecclesiasticis apud seproventibus, quos olim pro sustinendo divino cultu piorum contulerunt manus,occuparunt, sibique ac usibus suis nepharie usurparunt, usurpentque etexclusis ab se catholicis sacerdotibus, haereticos in templorum cathedristenere collocarunt, qui contionantes doctrina sua prava et erronea plurimoshomines, novarum rerum cupidos, scandalisarunt et in damnatam sectam haereticampertraxerunt, suppliceturque per dominos sinodales nuntios suaeMaiestati, ut quemadmodum Serenissimus bonae memoriae suus parens,civitatem illam olim ab similibus ausis et erroribus revocavit, repurgavitque,ipsa quoque Maiestas sua, innitendo constitutionibus per memoratum.parentem suum eidem civitati concessis, ipsam ad officium et religionem

130 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Isanctam a maioribus suis sibi per manus traditam reducere, noxiaque illiusmembra auctoritate sua regia, uti catholicus princeps, curare et sacerdotescatholicos restituere, ac pro eorum sustentatione proventus ecclesiasticospraedictos eis rursum dimittendos mandare dignaretur, rem piam et christianoprincipi dignam, hoc nomine sua Maiestas factura.11. Exponatur item de oppressionibus ac rapinis et spoliis subditorumecclesiasticorum, quibus miseri a militibus, mercede ad bellum Livonienseconductis, stativaque inter proficiscendum non nisi in bonis ecclesiasticisfacientibus ac stationes vi extorquentibus, sunt afflicti, exhausti, funditusqueexinaniti, quas stationes sicubi, vel propter inopiam, vel quod inique etpraeter aequum phasque extorquebantur, denegari contingit, denegantes crudelissimetractati a militibus, non habentibus verbera infligentibus, mulctatisunt itaque misere bobus, iuvencis, vaccis, mutonibus, vitulis, porcis, gallisanseribus, lacticiniis, pecuniis, quae ad vasa cerevisiae et avenam comparandamab invitis extorquebatur, ceterisque rebus, quas cupidorum hominummiserabilis libido volebat, omnibus. Videre itaque est hoc tempore miserrimamconditionem cleri, eiusque subditorum, qui praeterquam, quod pauloante diuturna eaque asperrima hyeme multa incommoda pertulerunt, frugum,ceterarumque rerum ad victum spectantium, ex sterilitate anni praeteritinimia pressi, mox in pendendum bellicum contributum coniecti, nunc demumnovissime a militibus mercenariis, his inquam militibus, in quos ipsi aeque acregnicolae quique mercedem sive stipem de facultatibus suis conferunt, conculcati,destructi, exinanitique sunt, adeo, ut plane reliquum pro vitae suaesustentaculo, maxima eorum pars habeat nihil, pars vero aegre sese cumclericis et familia sustentet; et proinde supplicandum suae Maiestati, praeterquem solum et unicum, ad quem in hisce tot tantisque adversis nostrisconfugiamus opis et iustitiae consequendae causa, alium habemus neminem,miserere dignaretur eius tantae calamitatis nostrae nosttorumque subditorumde praedictisque militibus iustitiam opportunam praestare. Quo quidem nomineet sua Maiestas se principem iustissimum declarabit, et alios in posterumdocebit milites, periculosum esse sumpta pecunia publica sine ratione hominesrapinis et depactionibus divexari.12. Exponatur et illud, quod quidam Brandisz aulicus regius, custossalis in Maiori Polonia, qui praetextu inquirendi eiusmodi salis in villis bonorumecclesiasticorum, cameras et scrinia aperiendo, pauperes mirum inmodum depactavit et expilavit depactatque et expilat aliquando.13. Exponatur quoque nimia licentia et audacia quorundam hominumsaecularium erga sacerdotes, qui nulla in eos iurisdictione habita non contentieo, quod rebus eorum illos spoliant, sed et verberibus et vulneribusin eos seviunt, quemadmodum nuper contingit dno Obiezierski canonico Po-znaniensi.

U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .14. Praeterea exponendum decrevit sacra sinodus suae Maiestati, quoduniversus clerus Lithwanicus similiter in eodem ducatu a magnatibus saecularibusillius opprimitur, et dni episcopi iurisdictione sua ecclesiastica, bonisquespoliantur, ac miris iniuriis afficiuntur. Quare supplicandum est suaeMaiestati, ut clerum ipsum, cuius fidem erga se et devotam subiectionemsemper prospectam habuit, pro officio pii et catholici principis defendereab hiisque iniuriis vindicare nec non privilegium per suam Maiestatem inBrzesczie contra haereticos concessum et manu sua regia conscriptum inducatu ipso Lithwaniae in exequutionem ponere dignetur.15. Postremo exponatur iniquitas et perfidia immanissimi sceleris perfidorumIudeorum, christiani nominis hostium perpetuorum, qui anno superioriin Sochaczow et in Kaliss in sacrosancto corporis dni nostri IesuChristi sacramento perpetrarunt, et in aliis etiam locis huius provinciaeinfantes Christianorum diversis tormentis enecarunt, per quos magna contumeliaet levitas Christo et fidelibus eius est irrogata, ab his praesertim,quos propria eorum culpa in Iesum Christum salvatorem suum admissa servitutiChristianorum subiecit, glorianturque ex eo, et insultant christianis,quod non modo de omnibus illis, qui noxii erant, non modo meritum nonest sumptum supplicium, sed hic quoque, qui anno superiore Calissiae corpusdomini nostri Iesu Christi vendiderat1), licet fuerit per confessionem propriamconvictus, nescitur ad cuius instantiam libere et impune dimissus est. Sed etquaedam privilegia ac libertates seu immunitates ad perpetranda maiorafacinora et scelera dicuntur ipsi Iudei obtinuisse, non sine magno scandaloet ignominia Christianorum. Accidit quoque tanta illorum impunitate et audaciahorrendum hoc facinus, quod diebus sacris praeteritis Paschae, quaedamscelesta mulier, falso nomine Christiana appellata, in Kowalie diocesisWladislaviensis sumpto impurissimo animo corpore Christi, illud ex ore suoausa fuit extrahere et in panniculo reservare, animo, ut dicitur, Iudeis vendendi,quod quia Christianis circumstantibus visum est, mox de manibus illius nequammulieris, e templo iam abeuntis, ereptum est. Quare supplicandumetiam erit Maiestati regiae, dignetur non connivere ad obrobrium eius, quiprobra manu delevit in cruce, nec permittat esse in servitute filios liberaeapud filios ancillae, qui statuat, ut iuxta sacros canones et leges habeanturpro filiis repfobis illius, in cuius necem nequiter conspirarunt, seque saltemper effectum operis recognoscant servos illorum esse, quos Christi morsliberos fecit. Revocare ergo dignetur sua Maiestas propter haec scelera,quae Iudei ipsi pefpetrarunt, omnes libertates, immunitates et exemptionesipsis pridem et nuper in obrobrium et confusionem Christiani nominis concessas,quandoquidem per has aperta sit via et aditus ad fraudes et sceleraimpune perpetranda. Acta sunt haec Pyotrcoviae anno, die, mense, quibussupra. L. S.*) Cod. sed. h is......... vendiderant.

132 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [456]XVII.Uchwały synodu prowincyjonalnego Warszawskiego z i\ 1561.Sinodus provincialis acta Varsszavie II1I Martii anno 1561.Decreta et constitutiones sinodi provinciae Gneznensis Varssaviae annodomini 1561, die Martis quarta mensis Martii, praesidente Rmo in Christopatre dno Iohanne Przerambski, archiepiscopo Gneznensi legato nato et primate,convocatis de more episcopis, capitulis et abbatibus eiusdem provinciae.In nomine Sanctae et Individuae Trinitatis, Patris et Filii et SpiritusSancti sacrosancta sinodus provincialis Varssoviae anno domini millesimoquingentesimo sexagesimo primo, die quarta mensis Martii, invocata de moregratia Spiritus Sancti et sacrificio missae in ecclesia collegiata Varszoviensisupplicationibusque et litaniis de more peractis ad laudem et gloriam eiusdemSanctissimae Trinitatis, fideique catholicae exaltationem est solenniter celebrata,praesidente in ea Rmo in Christo patre ac dno Iohanne Przerambski,Dei gratia archiepiscopo Gneznensi, legato nato et primate, et inpraesentia Rmi in Christo patris dni Berardi Boniannis episcopi Camerinensis,Sanctissimi domini nostri Pii papae quarti etc. sanctaeque sedis Apostolicaead Serenissimnm principem et dominum Sigismundum Augustum, Poloniaeregem, eiusque dominia nuntii etc., praesentibus Rmis in Christo patribusdnis Philippo Padniewski Crac. et regni Poloniae vicecancellario, lacoboUchański postulato Vladislaviensi, Andrea Nosskowski Plocensi, ValentinoHerbolth Praemisliensi, Nicolao Volski nominato Chelmensi, Dei gratia episcopis,ac Rdis et venerabilibus dnis Adamo Montano, sacrae theologiae professorecanonico et Rmi dni Barthasaris Wratislaviensis, baronis Pleznensisac supremi per utramque Silesiam capitanei, Andrea Kraiewski Poznaniensis,Narkuski archidiacono Vilnensis, Iohanne Rzecziczki archidiacono Luceoriensis,Gregorio Czerno Samogitiensis episcoporum nuntiis, necnon Martino Galczinskiet Francisco Krassinski iuris utriusque doctore, canonicis Gneznensibus,Andrea Przeczlawski scholastico et Stanislao Slomowski canonico et suffraganeoCrac., Felice Rilski Vladislaviensi et Andrea Iuchniczki Pomeraniae inin ecclesia Vladislaviensi archidiaconis, Stanislao Obiezierski, Paulo Sarbiniosacrae theologiae professore [canonicis] Poznaniensibus, Paulo Głogowski archidiaconoet Martino Gosliczki iuris utriusque doctoribus canonico Plocensibus,Iohanne Bielieczki canonico Praemisliensi, Leopoliensis et Praemisliensis ecclesiarumnominibus, Stanislao decano et Iohanne Piotrkowski canonico Chelmensibusac suprascripto dno Stanislao Narkuski ecclesiae Vilnensis, Iohanne RzecziczkiLuceoriensis ac Gregorio Czerno Samogitiensis etiam nominibus, ecclesiarum

[457] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .133suarum ac Venerabilibus et religiosis dnis Stanislao Falienczki Szulieioviensi,Alexandro Mielienski Trzemesnensi, Andrea Dzierżanowski Vagroviensi,Iacobo Roskowski Landensi, Martino Byalobrzeski Mogilnensi,........ J) KarwiczkiVachocensi, Felice Regowsky Siecziechoviensi, Gasparo GirskawOlivensi, Petro Kamieński Bledzoviensi, Iohanne Vegorzewski Przemetensi,Iohanne Bielenczki Obrensi, Paulo [de] Makolin Plocensi, Stanislao FalieczkiCzervinensi abbatibus et Alberto a Msczonow praeposito Iesoviensi.1. Principio cum animadvertisset sacra sinodus ecclesiam Dei permissionedivina variis scindi haeresibus, multisque aliis turbari malis, nec videretaliud ad placandam iram eius divinae Maiestatis posse inveniri remedium,quam ut exemplo sanctorum patrum unusquisque relictis viis suis iniquisconvertatur ad eum in fide, spe, charitate per poenitentiam et aliis piis operibus,nihil hesitantes de misericordia eius, quoniam benignus et placabilisest, quod aliquando et ipse conversus respiciat lachrimas et preces ecclesiaesuae et faciat cessare manum suam in nos sevientem; decrevit innitendoconstitutionibusque praedecessorum suorum, ut continue ubique per universamprovinciam preces et supplicationes tam a clero in precibus matutiniset vespertinis pro pace et unitate sancte ecclesiae ac quiete, haeresibusqueextinguendis ad dominum Deum faciat, in contionibus vero publicis per contionatoresad supplicandum Christi fideles invitando.2. Deinde, ut sublatis omnibus occasionibus peccatorum ira divinaplacari posset facilius, innitendo sacris canonibus et constitutionibus ....3 ....................... 2) gregent, et doctrina catholica in unitate fidei confirment,illique dispendia et pericula haeresum horum temporum exponant etdeclarent, abusus in decanatibus ruralibus emendent et corrigant oppressionessacerdotum et ecclesiasticorum bonorum et proventuum alienationes, illibertationes,rerum ex ecclesiis, per haereticos sublatarum, direptiones et sacrilegasprophanationes, fundorum ecclesiasticorum occupationes in summaomnium rerum inventaria sufficientia diligenter conscribant et conficiant.Per hanc nihilominus constitutionem officio archidiaconali in constitutionibussinodorum superiorum praescripto nulla in parte derogando, sed eosmagis in eorum officio hortando et adiuvando.4. Deinde haec sacra sinodus renovandas veteres constitutiones constituitet decrevit, ut Rmi dni loci ordinarii circa suas cathedrales ecclesias sepiuscomorentur, et cum capitulis suis de defectibus ecclesiarum suarum et totiusdiocesis consultent et admonitiones fratrum suorum capitularium, aequoanimo ferant, et eos ut fratres debito honore prosequantur, ipsique per se,si possunt populo propter exemplum contionentur, aut doctos et disertoscontionatores in curiis suis habeant, ordines sacros statutis temporibus celebrent,sacramentum confirmatioris in solennioribus festis populo conferant,Ł) Luka w oryginale. — 2) W tem miejscu brakuje w rękopisie N ° 12 8 8 jednej kartki.18

134M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Icausas sacerdotum, clericorum et subditorum suorum diligentius ipsi audiant,aditumque omnibus iustitiam petentibus ad se liberum permittant.5. Capitaneos, factores, arendatores et alios bonorum suorum officialespios et catholicos habeant, ac in officio adeo diligenter eos contineant, neper tyrannidem eorum exactionibus poenarum iniustis, inconsuetis laboribuset aliis angariis, silvarum excisionibus, ac limitum seu granicierum non diligentiprovidentia, bona ecclesiastica diripiantur et desolentur.6. Item decrevit et constituit haec sacra sinodus, ut omnes fructus etproventus beneficiorum et ecclesiarum per haereticos occupatarum, utpote exsanctuariis, beneficiis, censibus reemptionum et aliis per Rmos dnos loci ordinarios,quoad fieri per eos poterit, recuperentur, atque ex manibus haereticorumliberentur, parsque ex huiusmodi proventibus illis vicinis parochis, qui sacramentisecclesiasticis populos, ecclesiis suis per vim haereticorum spoliatos,administrant, impartiatur et assignetur, atque eorum beneficiorum occupatorumproventus diligenter conscriptos, in suis capitulis cathedralibus asservaritantisper iubeant, quoad per divinam misericordiam ad ecclesiae catholicaeunitatem, ipsae ecclesiae occupatae restituantur, illosque populos catholicos,ut praefertur, ecclesiis suis spoliatos, vicinis parochis auctoritate ordinariaadiungant.7. Item innitendo prioribus sinodalibus constitutionibus haec sacra sinodusdecrevit, ut dni loci ordinarii ad ecclesias cathedrales et collegiatasnon pueros sed viros doctrina et virtutibus conspicuos aut nobilitate familiaeclaros, qui his calamitosis temporibus ecclesiam Dei consiliis et aliis necessariisadiumentis iuvare possent, darent, idque, (quod absit) absque aliqualabe simoniae.8. Et quoniam archidiaconorum officium, adeo sit in ecclesiis Dei necessarium,ut etiam archidiaconi a patribus oculi episcoporum vocantur,decrevit haec sacra sinodus, ut eorum electio iuxta statuta provincialia etdispositionem bullae Leonis decimi per omnia observetur *). Curias suas iuxtacanones et statuta reformatas habeant, cancellarios theologos, iurisperitoscontionatores, capellanos et aliquos magistros, qui iuvenibus, in curiis eorumexistentibus, lectiones legere possent, sumptibus non parcendo, foveant, suspectosde haeresi et scandalosos ad servitia sua non admittant, immoquetales a curiis suis abalienent.9. Item ut proventus suos episcopales ita dispensent, ut illud, quodeis ultra sumptus annuales pro dignitate episcopali faciendos superest, ecclesiis,scholaribus, pauperibus et in alia pia opera non autem ad coemendasvillas et possessiones fratribus et consanguineis suis, uti aliqui fecerunt cummagno scandalo hominum, dispensent. Hinc enim ut ecclesiae patres paupex)Wężyk, Constitutiones sinodorum etc. (ed. z r. 17 6 1 ) str. 48.

[459] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .rum haberentur et essent, fideliterque bona commissa dispensarent, imperatores,reges et alii pii homines permoti sunt, ut tam amplis praediis episcopos,collegia et monasteria ditarent, constitutionibusque patrum est cautum, utquarta pars proventuum ecclesiasticorum pauperibus cederet.10. Item ut sacerdotes beneficiis per vim haereticorum spoliatos adcurias suas accipiant, aut eis provisionem honestam faciant, ne habeantoccasionem ad haereticos propter inopiam confugiendi.11. Item antiqua statuta renovando, ut in curiis suis sindicos et procuratoreshabeant, qui pro iniuriis et proventibus pauperum sacerdotum iniudiciis causam agant, proventusque occupatos sumptibus Rmorum dnorumloci ordinarioriorum evincant, ne piae fundationes intereant.12. Item haec sacra sinodus decrevit, ut Rmi dni loci ordinarii capitaneiset factoribus suis inhibeant, ne decimas manipulares et alios proventus,utpote missalia, in bonis suis personis ecclesiasticis illibertari permittant.18. Item haec sacra sinodus decrevit et constituit, ut Rmi dni lociordinarii reformationem in membris iuxta praescripta canonum et statutorumprovincialium in spiritu tantum lenitatis et in charitate paterna, iuxta doctrinamApostolicam faciant, ita tamen, ut in gravioribus criminibus, tam inclerum quam populum non est adeo remittenda disciplina ecclesiastica, sedquanto depravatiora nunc sunt tempora, tanto magis extendendum est, nequeenim pastor, qui animarum est medicus, pestes et scelera eiusmodi publicapatienter ferre, ad eaque connivere debet.14. Item haec sacra sinodus calumniis et scandalis haereticorum obviando,quamvis in vera doctrina catholicae ecclesiae nullos esse abususconstet, tamen si qui, vel negligentia vel ignorantia vel superstitione populiprivatim, diuturnitate temporis, invecti sunt, Rmos et venerabiles viros incivitate Crac. videlicet dnum Andream Przeczlawski scholasticum Crac. tanquamsuperintendentem, Petrum Porembski officialem, Nicolaum Schadeksacrae theologiae doctorem, canonicos Crac., Sebestianum Clieparz theologiaedoctorem decanum et Sigismundum Obrempski sacrae theologiae bacalaureumcanonicum Sancti Floriam in Clieparz, Melchierem Leopoliensem provincialemet Lucam contionatorem sacrae theologiae doctores ordinis praedicatorumet modernum praedicatorem B. Mariae virginis in circulo Crac. ad colligendoset conscribendos huiusmodi abusus deputavit. Ut autem ad ipsum commodiusexequi valeant, Rmi dni loci ordinarii ante ferias Pentecostes conscriptos,quos iudicaverint esse, abusus, ad praenominatos deputatos Cracoviamin litteris suis clausis mittere debent, qui suprascripti dni deputati ad futuramsinodum, sub tempus comitiorum celebrandam, mittere debebunt diligenterrevisos et in unam summam collectos. In quibus vere discordes fuerint, adsacram sinodum, sub tempus comitiorum celebrandam cognoscendos, perscribent.

136 M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y I15. Item si ob non residentiam alicuius in beneficio curato negligentiacommittetur, Rmi dni loci ordinarii iuxta constitutionem Gregorii decimi inconcilio Lugdunensi et in concilio Tridentino *) repetitam per idoneorum vicariorumdeputationem et congruae portionis fructuum ex eodem beneficiocurato eiusdem assignationem provideant, ne cura animarum negligatur.16. Et quoniam monasteria apud patres nostros erant officinae cultusdivini et pauperum quaedam cellaria atque sanctimoniae et viftutum scholae,nunc vero in luxus ambitionis et prophanorum studiorum domicilium pleraqueconversa sunt, unde multi saeculares homines scandalisati bona monasteriorumdiripere et in alium usum, quam sunt fundata, convertere conantur,proinde haec sacra sinodus innovando statuta antiquiora decrevit et constituit,ut ad abbatias non nisi per legitimam et canonicam electionemabbates assumantur, pacta illicita labe simoniae redolentia cum saecularibuset ecclesiasticis personis circa electiones non adhibeant, vitam et conversationemregularem in omnibus servent, habitum et tonsuram monasticam deferant,ab usu vestium- sericarum omnino abstineant, illudque , quod eis ultraimpensas ad victum et alia onera monasteriorum necessaria superest, in piaopera, utpote in ecclesias, pauperes, studiosos dispensent, familiam copiosamet non necessariam non habeant.17. Praeterea, praepositos seu plebanos suos, quos ipsi abbates seupraepositi ad parochiales praesentare consueverunt ecclesias, tempore eorumpresentationis et expost ad nullas sibi aut monasteriis suis pensiones praestandasdepactent, aut eas reservari quovis quaesito colore procurent, diminutionemsacerdotiorum huiusmodi faciendo contra iuris dispositionem, quocavetur, ne beneficia ecclesiastica cum diminutione aliqua conferantur. Proptereaad occurrendum simoniarum pesti, sinodali decreto statuitur, ne plebanivel praepositi ad praestationem talium pensionum omnino sint obligati,si notam labis predictae evitare velint, sub poena privationis beneficii, abbatesautem predicti et praepositi pensiones huiusmodi deinceps non exigant, immosi quas exigerint aut aliquod per eos a sacerdotiis praedictis ademptum fuerit,omnia taliter indebite percepta restituant hinc ad tres menses.18. Et quia Rmus dnus archiepiscopus Gneznensis ex visitatione archidiaconisui Loviciensis comperit a, praepositura Iezoviensi per abbatemLubinensem nonnihil pensionis esse reservatum, decrevit eadem sinodus, utomnino sua Ptas Rma auctoritate sua et praesentis sinodi decreto, contra praefatumabbatem ad restitutionem alienatorum procedat et proventus praeposituraeredintegret; scholas puerorum una cum praeceptoribus in monasteriissuis iuxta statutum regni et statuta provincialia habere non negligant etqui ditiores sunt, aliquibus studiosis sui ordinis aut saecularibus scholaribusin Universitate Crac. impendant.') Sess. V II. De reform, cap. 3, oraz c. 14. D e elect. iu V l-to I. 6.

[46,] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .13719. Et quoniam abalienationes bonorum monasteriorum eo usque processerunt,ut etiam verendum sit, ne sensim per huiusmodi alienationes bonamonasteriorum penitus pereant, et a proprietate monasteriorum recedant,sancta haec sinodus inhaerendo antiquis constitutionibus et sinodalibus statutisdecrevit, ne abbates et praepositi, similiter etiam abbatissae et priorissaecum conventibus suis aliquas venditiones, donationes, concessiones, locationesquascunque et quosvis alios contractus permutationis et alios cuiuscunquedenominationis, aut emphitheoticos, etiam praetextu evidentis utilitatis ecclesiae,sine expresso consensu Rmorum dnorum loci ordinariorum et suorumcapitulorum metropolitanarum et cathedralium ecclesiarum, sub poena depositioniset aliis poenis iuris faciant, alienata vero quacunque via superiusdescripta iuxta statuta priora ad decursum unius anni a quibuscunque personistam ecclesiasticis quam saecularibus iuridico processu, vel alia quacunqueratione evincant, usuique et possessioni pristinae restituent, alioquisi negligentes intra hoc tempus in recuperandis bonis ipsis monasteriorumfuerint, diligentiasque legitimas dominis loci ordinariis non probaverint, extunciidem dni loci ordinarii ad depositionem talium iuxta statuta provincialiaprocedere teneantur.20. Ut autem certum seminarium clericorum et sacerdotum, quoruminopia, maxime hoc tempore, ecclesia laborat, constituantur, decrevit haecsacra sinodus, ut scholae, quae sunt seminaria virtutum, religionisque catholicaeincolumitas sine studiorum auxilio nequaquam durare potest, in universumomnes tam particulares, quam etiam universale studium Crac. reformentur.Inprimis itaque universale studium Crac. iuxta dispositionem statutorumRmus dnus episcopus Crac. unacum suo venerabili capitulo pro sua prudentiareformet, ceteri vero Rmi dni loci ordinarii scholas particulares tamcirca metropolitanas, cathedrales et collegiatas ecclesias, quam etiam in parochialibusecclesiis reformare curent, ac dominos scholasticos aut illos praelatos,ad quos de iure vel ex erectione aut fundatione provisio scholarumpertinet, providere magistros et praeceptores honestis solariis, praesertim sihabeant praelaturas suas bene dotatas, compellant, sique aliqua dotatio antiquaparticularibus scholis per parochos ecclesiarum fuerit adempta, per visitatoressuos illam dotationem restituere mandent.21. Ut autem scholares stimulis quibusdam ad studia allicerentur, statuithaec sacra sinodus, ut Rmi dni loci ordinarii in aliquo loco diocesum suarumcommodiori, collegia instituerent, in quibus certo [numero] scholarium de victuet amictu providerent, ac stipendiis certis illos, qui ingenio et diligentia indiscendo praestarent, contentarent, ex quorum numero aliqui successive iuxtauniuscuiusque aetatem et qualitatem ad sacros ordines promoveri et postsusceptos ordines ad officia et munia ecclesiastica obeunda provehi debebunt.Hac enim ratione certum seminarium idoneorum clericorum haec sacra sinodusfuturum sperat.

138 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I' [462]22. Speciatim vero sacra sinodus Rmum dnum episcopum Poznaniensemmodernum admonet, ipsique iniungit, ut collegium et scholam circacathedralem ecclesiam Poznaniensem diligentius et accuratius provideat, utilem, piam, atque saluberrimam collegii Poznaniensis fundationem et structuram,quam fecit Rmus dnus Iohannes Liubrancius antecessor suus, ut promoveatatque manu teneat, labefactarique per negligentiam non sinat, etsummam capitalem pecuniarum, quam tulit et levavit ex oppido Stawiszinin bonis aliquibus, ubi tuto obligari possit, inscribi et obligari curet, autsaltem in manibus dnorum capituli sui illam intra trimestre una cum censibusretentis reponat et consignet et ordinationem ipsam collegii praefati,quoad fieri potest, meliorem et utiliorem ex certa assignatione proventuummensae suae efficere studeat, pro ecclesiae et Reipublicae amore.23. Quandoquidem caput sit perpetuum reformationis et disciplinaeecclesiasticae, si unusquisque in hac ecclesia militante officium suum praestet,ideo executionem canonum et statutorum provincialium, in quibus plenissime,quomodo unusquisque iuxta vocationem suam vivere, ac quomodo officiumsuum exercere debeat, continetur, apprime necessariam esse ducit. Quamobremhaec sacra sinodus considerans frustra condi leges, nisi debitae executionidemandentur, Rmos dnos loci ordinarios, inhaerendo statuto proximepraeteritae sinodi Petricoviensis, illudque declarando et augendo isto modopoenarumque praescripto ad faciendam omnium statutorum tam veterumquam novorum exequutionem arctat et compellit, ut scilicet capitula metropolitanarumet cathedralium ecclesiarum Rmos dnos suos archiepiscopos etepiscopos super illis rebus, in quibus iuxta praescriptum statutorum nonsatisfacerent officio suo, modeste et cum reverentia debita admonerent. Quodsi primam admonitionem non curarent, secunda vice totum capitulum perse (si dominus loci ordinarius maneret circa sponsam suam), absente vero,per litteras et nuntium suum eandem admonitionem repeterent. Quod si nequesecundam curaret, ad dnum archiepiscopum per litteras suas, dato dediligentiis suis, ipsum deferant, post quam dilationem, si per unam Rmi dniarchiepiscopi admonitionem, nihilominus in temeritate sua perseveraverit,deinceps dnus archiepiscopus poenam centum marcarum reponere huiusmodidnum loci ordinarium vigore istius constitutionis sinodalis iure mediantecogat, ac poenis iuris id ipsum eum facere, toties, quoties officiumsuum absque legitima causa praestare recusaverit, compellat. Si vero gravatumse esse huiusmodi processu aliquis ex dnis loci ordinariis conquereretur,dnus archiepiscopus Gneznensis consilio Rmorum dnorum episcoporumCrac., Vladislaviensis et Poznaniensis, quid facto opus sit in hoc negocio,utatur, ita tamen, ut si alicuius ex praenominatis tribus dnis episcopis causaeageretur, dnus episcopus Plocensis pro consilio in eius locum sufficeretur.Et econtra si Rmus dnus archiepiscopus negligentiae alicuius in diocesisua a capitulo suo notaretur, idem Rmi dni tres episcopi supranominati

[463] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .139contra eum ad poenam modo suprascripto procedant. Quod si dnus archiepiscopuspost delationem legitimam alicuius capituli procedere modo praescriptoex conniventia aut negligentia contra aliquem ex dnis ordinariisneglexerit, extunc duplam poenam in principio proximae cuiusque sinodi provincialisreponere ita sit adstrictus, ut dni nuntii ex capitulis ad sinodummissi sinodalia negotia prius tractare non obligarentur, quoad huiusmodi poenasRmus dnus archiepiscopus reposuerit, vel de diligentiis suis docuerit,aut causas legitimas coram sinodo eius rei non probaverit. Quod si dnusloci ordinarius poenas iuris a dno archiepiscopo promulgatas, animo indurato,quod absit, sustinuerit, extunc per Rmum dnum archiepiscopum sediApostolicae deferatur, capitula vero si in praemissis negligentiam admiserint,similibus poenis a Rmo dno archiepiscopo vigore decreti praesentis sanctaesinodi afficiantur. Quarum quidem poenarum medietas pro fabricis ecclesiarum,altera pro universitate studii Crac. applicetur.24. Item constituit haec sacra sinodus, ut liber de administratione sacramentorum,qui vulgo agenda appellatur, per Rmum dnum archiepiscopumedatur, qui exhortationes Polonicas circa quodlibet sacramentum contineat,per quas Christi fideles intelligere possent, quid de virtute et efficacia uniuscuiusquesacramenti sentire et credere debeant, similiter etiam rudioribuscontionatoribus, cex-tus aliquis homiliarum liber, in lingua Polonica proponatur,ex quo populo non solum evangelia per anni decursum totius praedicare, sed etiam quid illae ceterae caeremoniae in baptismo et in aliis sacramentissignificent, ad cathechismi formam explicare saepiusque inculcarepopulo possent, cathechismus polonicus.25. Item haec sacra sinodus decrevit, ut doctores ordinarii in ecclesiismetropolitanis et cathedralibus lectiones in theologia et iuris prudentia statutistemporibus iuxta dispositionem ordinationis praebendarum pro doctoribusassignatarum legere non negligant, quod si vero ter per capitula sua capitulariteradmoniti, officio suo non satisfecerint, per Rmos dnos loci ordinariospraebendis et canonicatibus priventur.26. Item statuit haec sacra sinodus, ut dni loci ordinarii quatuor veltres ad minus praebendas et canonicatus in singulis suis collegiatis ecclesiisinfra spatium unius anni designarent, utque in earum vacatione viris adobeunda munia ecclesiastica idoneis, qui continue circa illas ecclesias resideresub poena privationis tenentur, conferi per eosdem dominos loci ordinariosdebebunt, qua in re sedis Apostolicae gratiam impetrant, ut eiusmodicanonicatus a provisionibus apostolicis, deinceps sint liberi, hac enim rationesolitudinibus ecclesiarum collegiatarum obviabitur.27. Item obviando scandalis, quae crebra et indiscreta fulminationeinterdictorum ecclesiasticorum propter leves causas a iudicibus ordinariis etforaneis promulgantur, decrevit haec sacra sinodus, ut deinceps nemo offi-

14© M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [464]cialium praeter ł) solos Rmos dnos loci ordinarios fulminare interdictum ecclesiarumvaleat, Rmi vero dni censuram et moderationem adhibebunt, in quibuscausis illud fulminari et promulgari fuerit necesse, iuxta iuris communiset statutorum sinodalium dispositionem.28. Securitati vitae aliisque dispendiis et gravaminibus variis universoclero provinciae nostrae, quibus in executione processuum tam Rmorum dnorumarchiepiscoporum et episcoporum, quam eorum officialium et iudicumdelegatorum, et praesertim licentioso tempore hoc, ab insolenti nobilitatecum maximo dedecore ordinis ecclesiastici afficitur, prospiciendo, sacra sinodusstatutum provinciale olim Petri Gamrati archiepiscopi, de exequutioneprocessuum huiusmodi in casu insecuritatis praedicto facienda editum innovandumdecrevit et praesenti constitutione innovat, ut scilicet constitutosummarie de non tuto vel difficili ad citandum accessu, nobiles tales peredictum publicum die dominico aut celebri festo in eofum parochiis citenturet huiusmodi processus contra illos exequantur. Quod si parochialis illa,sub qua degit dictus citandus, fuerit ab haereticis aut alias quomodolibet occupata,ita, quod neque illic exequutori tutus potuerit ad exequendum ipsumprocessum aditus, extunc modo praescripto in alia parochiali illi loco vicina,vel aliquo proximo oppido, ubi fora exerceri solent, et ubi executor ipsesecure versari poterit, citandumque sepius conversari contigit, citetur etcopia citationis eidem relinquatur in porta oppidi vel templi alias in locoeiusdem oppidi publico, ita tamen quod terminus huiusmodi citationis nonabbrevietur nimis, sed sit triginta ad minus dierum a die citationis computandorum,ut verisimile esset citationem perveniri posse ad notitiam citati;ubi vero nulla apparuerit ad citandum vel processum exequendum insecuritas,citandus tamen ne 2) citaretur, adeo latitaverit, ut personaliter apprehendinon possit, extunc in tali casu factis bis de apprehendendo personaliter,absque ullo dolo diligentiis eisque processui adnotatis, citetur tertioin domo habitationis vel hospitii, ubi communiter citandum diversari contingit,per affixionem copiae citationis, vel ea in domo eius aut in manibusfamiliae vel amicorum illius relicta, et hoc modo citatum afficere debebiteiusmodi citatio, non minus, atque personaliter fuerit citatus, executor tamenin omni casu huiusmodi faciat fidem de insecuritate et diligentiis suis acquod reliquerit copiam citationis, quod si a tali processu citationis appellatumfuerit, iudex ad quem, cognito de diligentiis eiusmodi processu huiusmodicitationis, adprobare vigore decreti huiusmodi sinodi sit obligatus.29. Item sacra haec sinodus decrevit, ut Rmi dni episcopi ex Lithwaniaet Russia una cum suis capitulis unusquisque eorum cum capitulo suopossit per unum nuntium sinodo provinciali interesse, praesertim si propterlegitimas causas ipsi Rmi dni episcopi interesse sinodo non potuerunt.L) Cod. propter. — 2) Cod. 11011.

U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .BO. Item haec sacra sinodus constituit, ut Rmus dnus archiepiscopusGneznensis iuxta dispositionem statuti praeteritae sinodus Petricoviensisomnia statuta nova et vetera, per dnos deputatos in unum volumen compilata,quam primum tipis excudi curaret.81. Quae quidem constitutiones, statuta et decreta lecta sunt et publicatain eadem sinodo, atque de consensu omnium et singulorum praelatorumet capitulorum per Rmum in Christo patrem et dnum dnum Iohannem,Dei gratia sanctae ecclesiae metropolitanae Gneznensis archiepiscopum,legatum natum et primatem, evulgata, in presentia Rmi patris et dni BerardiBonioannis, Dei gratia episcopi Camerinensis, Sanctissimi dni nostri papaeet sanctae sedis Apostolicae ad Serenissimum dnum dnum SigismundumAugustum, Dei gratia regem Poloniae etc., nuntii suprascripti, illa audientiset bene intelligentis. Qui illa tanquam licita, honorabilia et honesta ibidemauthoritate approbavit, confirmavit et ratificavit illisque robur authoritatissedis Apostolicae pariter et decretum interposuit, non obstantibus aliis quibusviscontrariis obstantiis, decernens iuxta illa debere iudicari a quibuscunqueiudicibus ordinariis et extraordinariis, alias irritum et inane, si secusa quoquam attentatum fuerit. Acta sunt haec Varsaviae in curia et palatioSerenissimi principis et dni dni Sigismundi, Dei gratia regis Poloniae, Magniducis Lithwaniae, Russiae, Prussiae, totiusque Mazoviae etc. domini et heredis,in stuba superiore habitaculi regii, anno et die, quibus supra, praesentibusRdis et Venerabilibus dnis Stanislao Dambrowski iuris utriusque doctoreGneznensi, Alberto Stharozrebski Crac. archidiaconis, lacobo Milewski decanoLancziciensi, Gabriele a Lowicz Gneznensi et Luca Leopoliensi s. theologiaeprofessoribus, Iohanne a Tharczin artium magistro Curzelioviensi canonicis.— Ex actis suprascripti Rmi dni Iohannis Przerambski, Dei gratiaarchiepiscopi Gneznensis, extractum et sigillo suae Rmae Ptis communitum,Stanislaus Borzimienski curiae et sinodi notarius.XVIII.Kontry bucyja uchwalona na synodzie prowmeyjonalnym Warszawskimz r. 1561.Articuli partim contributionem et instructionem ad regiamMaiestatem, partim alia secretiora sinodi consilia concernentes in sinodoWarssaviensi conscripti anno 1561.1. Quia sacra regia Maiestas dnus noster clementissimus in hac sinodoper Magnificum dnum Arnolphum Uchański, castellanum RacziaznensemIV. p. 227.') T e część uchwał synodu Warszawskiego ogłosił jni p. W ierzbowski, UchanSciaua19

M A T E R Y JA Ł Y HO H IS T O R Y I [466]et capitaneum Wissegradiensem, expositis gravissimis huius regni periculiset necessitatibus, aliquod subsidium ab universo clero regni sibi dari et contribuipostulavit, sacra itaque sinodus (tametsi quidem clerus pene universusin percipiendis proventibus suis tam per ademptionem fundorum et sanctuariorum, quam etiam decimis ipsis, adeo usque sit oppressus et gravatus,ut iam ad eum alicubi vix decimae illius aliqua pars perveniat), cupiens tamensuae Maiestatis gratiam sibi demereri, vidensque tam graves Reipublicaeet Regni necessitates, contributionem duplam, hoc est per viginti quattuorgrossos a marca argenti, iuxta antiquam taxam pro hac vice tantum exfructibus futuris anni praesentis pro festo Sancti Martini confessoris et pontificisproxime futuro per universum clerum saecularem et regularem suaeMaiestati decrevit dandam et ad singulas ecclesias cathedrales in manuscollectorum per Rmos dnos episcopos et capitula in singulis diocesibus moreveteri deputandorum persolvendam, quae tamen primum per Rmos dnosarchiepiscopum et episcopos ac deinde per capitula atque postea per universumclerum a singulis sacerdotiis suis, exceptis vicariis parochialiumecclesiarum substitutis et gratialistis, ceterisque pauperibus, conferri debet.Et quia pleraque sacerdotia, ut praemissum est, in suis proventibus ab haereticissunt occupata, aliqua scilicet in parte, aliqua in toto, igitur illi nontenebuntur ad contributionem huiusmodi solvendam, nisi de ea quotta proventuum,quae ad eos pervenit vel perventuram quis ad se sperat. Et intali casu, praestito corporali iuramento in manibus exactorum per eum veleius commendarium, qui soluturus est contributionem, a non perceptis, utpraemittitur, proventibus nihil contribuet, cuius iuramentum exactor in regestroadnotabit. Maream autem argenti extimabit exactor florenos in monetaper mediam sexagenam pecuniae decem, et tunc a singulis marcis argentisolvet grossos viginti quatuor. Quibus vero taxa vetus non est, extunc solventmodo praemisso per viginti quatuor grossos a marca argenti. Proventusvero suos possessores beneficiorum medio iuramento corporali extimabunt,et secundum quod taxaverint, solvent. Collector autem dictae contributionissit unus, qui contentus esse debet salario consueto quinque marcarum pecuniarum.Qui etiam in consuetis locis, hoc est in collegiatis ecclesiis, suossuccollectores, etiam salario consueto eis assignato, ad colligendam huiusmodicontributionem constituent, quam postea deferent et ad capitula metropolitanaevel cathedralium ecclesiarum deponent, simulque ibidem in capitulisde illa rationem facient, quam deinde capitula in sinodo provinciali proximarepetere tenebuntur. Rogavit deinde obnixe sacra sinodus Rmum in Christopatrem et dominum dominum Philippum Padniewski, Dei gratia episcopumCrac. et Regni Poloniae vicecancellarium, ut, commendatis sacrae MaiestatiRegiae totius cleri huius provinciae misere afflicti orationibus ac erga suamMaiestatem fide et subiectione, exponere suae Maiestati dignaretur, quodlicet clerus ipse maiorem in modum ab ordine saeculari sit oppressus et insuis proventibus et obventionibus spoliatus, accisus et constrictus, adeo qui-

[467] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .143dem, ut plerique iam sint, qui non habent, unde victum habeant, nihilominustamen accomodando sese voluntati suae Maiestatis contributionem suprascriptamex fructibus futuris anni currentis recepit se solvendum et prestandum,licet non sine gravamine suo magno. Quod si contributio ipsa non ascenderitad summam antea contribui solitam, mirari sua Maiestas non debebit,multa enim ab haereticis et a saecularibus hominibus, contra omne phas occupatasunt beneficia et fructus eorum usibus suis prophanis usurpati, multaeetiam ecclesiae parochiales desolatae et suppellectili aurea, argentea, quaeetiam ad opes regni pertinent, nempe calicibus, crucibus et id genus aliisspoliatae.2. Quare supplicandum erit suae Maiestati Regiae: dignetur in talesiusta animadversione uti, haereticosque pertinaces executione statutorum etprivilegiorum regni ad unitatem fidei catholicae authoritate sua regia reducereexemplo maiorum suorum, uti Cąsimiri avi sui, qui capita Hussitarum,puta Melsthinium et Rapstinium coacto exercitu exterminavit. Praeterea, utgratiam suam regiam et benignum sese in conferendis dignitatibus et officiisillis non exhibeat, utque omnes indigenas regni iuxta statuta eiusdem regniex studiis suspectis revocet, ut etiam omnes externi nominis haereticosatque illorum (ut vocantur) ministros e regno et dominiis suis proscribat,scholas et collegia haereticorum in universum 'exterminari procuret.3. De libris etiam haereticorum roganda est sua Maiestas, ut iuxta praedecessorumsuorum et praesertim sanctae memoriae parentis sui decreta, neimpremerentur, provideret et edictum in suo robore conservet.4. Similiter etiam de Iudeis, ne in officiis publicis et theloneis aut praefecturisponantur, quod nunc fit in multis locis cum magna ignominia nominisChristiani et contumelia Dei, servi enim nostri et hostes Christi dominanturnobis.5. Praeterea ut conventicula et coniurationes haereticorum sua Maiestasauthoritate regia, ne fiant, prohibeat; ut etiam capitaneis, ne appellationibuscontra insordescentes in excommunicationis sententiis deferant, sub aliquibuspoenis interdicat, libertatemque ecclesiasticam iuxta suum iuramentum firmiterdefendant.6. Supplicat praeterea Venerabile capitulum Vladislaviense, Poznanienseet Plocense pro intercessione ad Sacram Regiam Maiestatem, ne clerus abinquisitoribus salis gravetur et spolietur per exactiones illicitarum poenarumsub praetextu inquisitionis salis externi malitiose illud supponentibus et inquirentibusnon solum in domibus, sed etiam in cameris atque scriniis etcistis etc. immo in domibus etiam dnorum canonicorum contra immunitatemecclesiasticam, ad quorum falsam inquisitionem accusatur trahiturque hocnomine clerus ad iudicia saecularia iniquissime et indignissime.

144M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y II468 j7. Item clerus humiliter petit, ut non molestaretur per exactores petronalium,per eosque ne censuris afficiantur contra aequitatem, maxime cumiam multe sunt ab haereticis occupatae parochiae eaedemque desertae, nec suntin plerisque locis, qui denarium ipsum solvant, immo abominantur nomensummi pontificis.8 . Item sacrae Maiestati Regiae supplicandum, ut certas praebendas incollegiatis Warssoviensi et Sandomiriensi pro viris doctis, qui continue circaillas resident, concederet.XIX.Meinoryjał kapituły Płockiej na synod zwołany przez prymasaUchańskiego na dzień 17 Gruduia 1564 r.A capitulo Plocensi in sinodo Piotrcoviensi referenda.De his, quae in hac sinodo agenda, tractandave essent, nihil in communeinter nos, more nostro capitulari conferri potuit, eo, quod Rmus dnus archiepiscopusGneznensis praeter morem, ab antecessoribus suis semper observatum,litteris suis nos non avisaverit, quibusnam de rebus deliberatio suscipidebuisset, et de quibus articulis fuerit tractandum, quo nuntii nostri ad eiusmoditractatus, ex mutua inter nos deliberatione, reddentur instructiores,sed neque de eligendis mittendisque ad ipsam sinodum nuntiis, verbumullum fuit ad nos scriptum. Quod quum sit praeter vetustum morem et contemptumquendam capitulorum prae se ferre videatur, admonendus est Rmusdnus archiepiscopus, ut deinceps in sinodis indicendis, maiorum suorum vestigiasequendo, mittat litteras suas ad capitula ecclesiarum, cathedralium,una cum articulis deliberatoriis pro ratione rerum et temporum propositis,alioqui enim sine eiusmodi articulis, qualem nuntiis nostris instructionemdare deberemus, plane ignorabamus, sed divinando tantum coniciebamus,praecipua haec fore capita in hac sinodo proponenda, alterum de suscipiendisconcilii Tridentini decretis, et in exequutionem deducendis, alterum deconstituenda aliqua contributione in subsidium Serenissimi regis, maximissumptibus sub hoc tempore Moscitici belli gravati.Quod attinet ad decreta et canones concilii, haec alioqui pro sua, quaeuniversalibus debetur conciliis, authoritate, et quae ab origine christianae religionissemper illis deferebatur, citra omnem exceptionem obligant omnesad observationem sui, quia representant consensum universalis ecclesiae,quae a Spiritu Sancto dirigitur, et continent in se universales leges, quasicertas quasdam regulas et recte credendi, quo ad religionem, et bene vivendi,quoad disciplinam ecclesiasticam, non est igitur liberum nobis iudicare delegibus, sed secundum leges, ut lex inquit, vivere, neque disputandum de

U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .145illis, sitne bona an non, quia id inconveniens esset maiestati et dignitatiillius sacrosancti concilii, sed reverenter potius illis deferendum, debitamillis praestando obedientiam et reverentiam.Verumtamen, quia universales sunt, et ad reformationem ac commodumuniversalis ecclesiae sunt conditae, ideo ad universam quoque ecclesiamnon tantum nationum et provinciarum, sed etiam ordinum ac statuum tamspiritualium, quam saecularium, cuiuscunque generis ac condicionis essent,referri debent.Qua in re inprimis nobis curandum est, ne dum uni parti corporisecclesiae mederi volumus, totum corpus negligamus, et ne nimis urgendounum aut alterum canonem, qui in speciem magis fortasse ad reformationemdisciplinae ecclesiasticae spectare videtur, ceteros, qui praecipui sunt,et quorum praecipue causa sacrosanctum illud concilium a Spiritu Sanctofuit congregatum, posthabere videamur, quemadmodum id, in exequutionestatutorum regni, hoc nostro tempore evenisse cernimus, in qua dum exactiusurgetur statutum Regis Alexandri, dum de summis pecuniariis noviset antiquis contentiose disceptatur, summa administrandae iustitiae, et eorum,quae ad religionem conservandam, quaeve ad ordinem politicum pertinent,fere posthabita esse videntur *).Itaque in primis petendum censemus a Rmo Sanctissimi dni nostrilegato, et a Rmis dnis episcopis nostris: agere dignentur, quanto maiorepossunt studio et sollicitudine apud sacram Regiam Maiestatem et regni senatum, et apud equestris ordinis nuntios, ut haec ipsa concilii decreta suscipiant,et ab omnibus suscipi ac secundum illa credi, cultumque Dei inecclesiis administrari omnino mandent. Contrarias vero doctrinas et sectas,quae decretis illius concilii condemnantur et anathematisantur, excludant etcum eorum authoribus et fautoribus abiiciant et, quantum in eis est, condemnentet anathematisent. Id si factum erit (quod faxit Deus), negotiumreformandi ordinis nostri facillimum futurum est, qui semper hoc ipsum iampridem expetebat, quod constitutiones nostrae sinodales antiquae et recentioresfacile unicuique diligentius introspicienti probabunt, in quibus certesatis per maiores nostros curata sunt omnia, quae ad disciplinam ecclesiasticamretinendam et conservandam pertinent, semperque exequutionem pernos fuisse imploratam et efflagitatam, non sine gravi reprehensione negligentiaeeorum, ad quos id pertinebat, et qui maluerunt prodesse suis, quamecclesiae Dei. Igitur morum ecclesiasticaeque disciplinae reformationem,abusuum et superstitionum repurgationem adeo non recusamus, ut magnopereexpetendam illam esse putemus, quandoquidem nulla alia melior et') Mowa tu o konstytucyaeh sejmów Piotrkowskiego i Warszawskiego z lat 15 6 2 /3i 15 6 3 / 4 (Vol. Leg. II. p. 4 i i 21).

146 M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTORYI [47olefficacior via esse potest, ad iram Dei placandam, haereticorum errores explodendos,cultumque Dei puritati suae restituendum.Verum tamen quia a sapientibus iuris interpretibus, immo ab ipsis legibuset sacris canonibus, magis semper laudata est aequitas, quam rigoriuris rigidus, humanitas, quam severitas, summum enim ius, summa iniuriaveteri proverbio dicta est, huius rei causa admonitos esse vellemus, ut inexequendis et interpretandis decretis concilii Tridentini, regulam veteris canonissequantur, h i, ad quos hoc munus pertinet. Qui sic habet, sciendumest, quod pleraque capitula ex causa, ex persona, ex loco et tempore considerandasunt, addit etiam sequens canon, necessitatem, et non temere, sedmagna, certa et probabili ratione. Omnes commemorentur circumstantiae,quae a prudentibus viris prudenter consideratae effecerunt, ut pleraque diversistemporibus fierent in ecclesia Dei non semper ex praescripto legumaut canonum, sed pro temporum, locorum ac rerum et causarum necessitateet condicione, ut exempli causa saltem vel unum exemplum commemoremus,quamvis multa commemorari possint: divum Ambrosium adhuc cathecumenuminvitum in episcopum electum esse, quamvis sacra scriptura et canonesneophitum eligi prohibeant. Sed ipsos patres Tridentini concilii dicere intelleximus,quum a nonnullis ex nostris admonerentur, in regno Poloniaefieri id non posse, ut hii, qui ministeriis ecclesiae praesunt, unico sacerdotiopossent esse contenti, responderunt: canonem hunc non esse ex articulisfidei, fiat, ubi commode fieri potest, quia non facimus canones propter unumregnum aut unam provinciam, sed universaliter ad universa loca et provinciasetc. Et non infrequens est omnino modus iste dicendi in plerisque Tridentiniconcilii decretis: (ubi commode fieri potest, aut prout commodius videbiturordinariis, vel nisi ob ecclesiae utilitatem et necessitatem, aliud ordinariisvideretur, et alia id genus). Quod profecto utiliter et prudenti cumcautela dicitur, quia canones ecclesiastici confici et tradi debent in commodumecclesiae, non in iacturam, in aedificationem, non in destructionem. Viderintigitur amplissimi patres, quid haec res commodi sit allatura, nam etmedicina plerumque non suo tempore aut loco adhibita non raro in perniciemconvertitur, quod nos prudenti aliorum iudicio committimus.Ceterum de postulatione regia pro conferendo subsidio in tam graviReipublicae necessitate et in tam difficili eius tempore, vix fortasse excusationiullus relictus est locus. Nam Reipublicae matri nostrae charissimae,supplices ad nos protendenti manus, quomodo deesse poterimus, pro quanon solum facultates omnes nostras, sed et vitam ipsam profundere debemus.Verum hoc calamitoso tempore, nullum ex nobis iuvandae illius idoneumconsilium reperimus rebus nostris sic afflictis, et in eo statu constitutis,in quo nunc sunt. Quid, quaeso, ex decimis percipimus; nonne illae partimper nobiles oppressae vel potius ereptae nobis sunt, partim etiam in tributumregium conversae. Quid bona nunc ecclesiastica, quanta a vicinis nobilibustyrannide opprimantur, quantis stipendariorum militum depraedatio-

[471] U S T A W O D A W S T W A SY N O D A L N E G O .1 4 7nibus sunt exposita atque afflicta, nemo est, qui nesciat. Quam vero dolendanunc est parochorum et aliorum sacerdotum misera conditio, qui vix fameiam non pereunt. Sed et quod magis calamitosum est magisque dolendumet omnibus lachrimis deplorandum, nullum iam nobis pro iustititia patetrefugium, iurisdictione ecclesiastica sublata, officiis et praesidiis omnibus nobisinterclusis, atque adeo ab omnis iuris ac legitimae defensionis remedio exclusis,ut non solum infima plebe, sed etiam Iudeis ipsis, gente perfida etscelesta, miserabiliores esse videamur.Commemorandum etiam censemus non sine querela et expostulatione,sine tamen animorum exacerbatione (quandoquidem offensionum et acerbitatumplena nunc sunt omnia), quo loco nunc sint res ecclesiasticae, quamgravia in praeteritis Petrcoviensi et Varssoviensi comitiis immunitati ecclesiasticaeinflicta sunt vulnera. Sublatum contra insordescentes statutum, quodunicum fuit nobis consequendae iustitiae et temeritatis ac rebellionis contrareligionem prohibendae remedium, abrogatum ius commune de excommunicatisin iudicio terrestri et regio non admittendis 1). Invecta in nos tributapraeter consensum nostrum planeque parendi inducta necessitas, quidquidequestris ordo censuerit. Haec vero omnia et alia multa non minus absurdaevenerunt maximo quidem malo ecclesiae, sed non minore dedecore eorum,qui nunc gubernationi rerum ecclesiasticarum praesident, petendum itaqueab illis, ut hanc a se ignominiam depellant, omnique studio curent, et adnitantur,ut haec, quae ipsis presidentibus inique erepta sunt, in pristinumstatum restituantur, ut religio vetus, cultusque Dei ab eccclesia simul cumipsa fide receptus vigeat, et ab omibus unanimiter observetur, ecclesiae perhaereticos occupatae, unacum sacris rebus ex illis ablatis et sanctuariis suis,ut iuri suo restituantur, scholae et conventicula haereticorum prohibeantur,sacrilegia et blasphćmiae in Deum patrem eiusque filium dominum nostrumIesum Christum, atque adeo in Sanctissimam divinarum personarum Trinitatem, ut cessent et severius puniantur, ecclesiasticis personis consequendaeet administrandae iustitiae via aperiatur, a stipendariorum spoliis ut simusprotecti, redditus ecclesiarum omnium tam saecularium, quam conventualiumsint liberi, et unicuique ut ius suum tribuatur.Quod si Rmorum dnorum studio et opera fuerimus consequuti, qui semurum pro domo Israel opponere debent, tum demum optimam Rei publicaechristianae formam in Dei timore, ac vero solidoque fundamento ChristoIesu domino nostro fundatam, agnoscemus. In qua ut et vivere et commoriliberet, ita pro ea conservanda quidvis omnino et ferre et pati non ingratumesset.Porro talem Rempublicam, qualis nunc est, confusam ac peregrinis impietatibuscontaminatam, in cuius medio, ut inquit propheta, labor est et inl)Konst. sejmu z r. 156 2/3 art. 50 oraz 68 »0 niedopuszczeniu kletego do prawa«(Vol. L eg. II. p. 19 i 20).

148 M A T E R Y JA Ł Y DO H IS T O R Y I [472]iustitia, etiam si omnia consilia nostra ad eam iuvandam et consefvandamcontulerimus, ac opes ac facultates nostras omnes, quantaecunque fuerint, ineam profuderimus, et quibuscunque rationibus iuvare illam voluerimus, nichilproficiemus Deo nobis irato, manifestaque furoris sui signa, ob manifestashominum impietates nobis non obscure ostendente.Et quoniam intelleximus malis istis, quae res nostras et ecclesiasticasplurimum labefactarunt, non parvam dedisse causam dissidia quaedam Rmoruminter se ecclesiae praesidum, rogandi sunt inprimis Rdi dni maiorumecclesiarum nuntii, ut in id praecipue incumbant, obsecrando, ac perviscera misericordiae Dei nostri illos obtestando, quo simultates omnesReipublicae et ecclesiae causa deponant et unanimiter, unanimique consensuet voluntate ruenti ecclesiae auxiliatrices manus praebeant, atque ab extremaruina, quantum in eis est, officio et debito suo illam praeservent et inclinatamsublevent. Quos et nos quoque, quantum in nobis est, admonitos esse vellemusnon nostris verbis, sed ex adhortatoria oratione Tridentinae sinodiexceptis: Reliquum est patres amplissimi, ut vos pro officio nostro admoneamus,tametsi gravitas et sapientia vestra minime admonitionem nostramdesideret, ut haec, quae pro salute ecclesiae agere molimur, in spiritu lenitatiset mansuetudinis, quemadmodum sanctae huic sinodo dignum est, agantur.Facessat hinc omnis huius sacrosancti coetus maiestati indigna contentio,facessat omne odium, omnisque verborum immoderatio, sit summa inter vos,ut esse debet, charitas, summa animorum consensio, summa concordia, nemo,quae sua sunt, quaerat, sed quae Iesu Christi, denique memineritis huic conventuiDeum ipsum nostrorum consiliorum et actionum omnium spectatoremac iudicem esse futurum. Cui non dubitamus ecclesiam charam sponsamsuam curae esse, modo nos ipsi non defuerimus.XX.Projekt listu biskupów polskich do papieża, zredagowany z powoduzamierzonego zwołania synodu pro wi ncyj011 al 11 ego w r. 1564.Forma epistolae episcoporum scribendae ad papam ex sinodoPetrkoviensi x).Sanctissime in Christo Pater et Domine Domine clementissime. Obsequiorumet orationum nostrarum submissam commendationem. In hac temy)Prymas Uchański nosił sie z planem zwołania w r. 15 6 3 lub początku roku przyszłegosynodu prow incjonaln ego, ale myśl te musiał na razie porzucić; i zamiar swój uskutecznił dopiero29 sierpnia 15 6 4 r. (Uchansciana I. p. 66). Kapituły, może za inicyjatywa krakowskiej,

f473] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . I49porum iniquitate, in qua infelici hoc saeculo nostro constituti sumus, multumomnino divinae benignitati debemus, quae talem summum pontificem catholicaededit ecclesiae, qui summa cum sollicitudine piam vereque paternamcuram de ea recte instituenda gerit, sanctis institutis ac legibus illam reformanset ab haeresibus repurgans, id quod Sanctitas Vestra in perficiendoTridentino concilio, universo orbi christiano abunde satis declaravit, sed etnobis peculiariter regni huius antistitibus non vulgaria benignitatis suae documentaper legatos ac nuntios suos, viros graves ac prudentes, ostenderedignatur, quos huc mittit, ut nostris inserviant commodis et in angustiisnostris, in quibus iam pridem hic versamur, nos recreent consiliisque exoraculis sedis Apostolicae profectis adiuvent.Fatemur sane nichil a vestra Sanctitate paterni erga nos officii praetermitti,atque hoc nomine magnas et immortales illi gratias agimus, verumtamenoptaremus, ut concilii Tridentini decreta, praesertim de clericis exauthorandiset ad unicum beneficium curatum ac ad residentiam in eo personalemredigendis, in meliora incidissent tempora, quae s i, ut tenemur, ad debitamhoc tempore exequutionem deducere conati fuerimus, metuimus, ne et regnumhoc et totam ecclesiam nostram magnis difficultatibus involvamus. Namquae nobis hinc immineant incommoda et pericula, Sanctitati Vestrae paucisdeclarandum esse censuimus. In primis animos nobilium omnium catholicorumvalde offensos redderemus, qui filios, fratresque suos exauthorari autspoliari beneficiis ab ipsis eis collatis aegerrime ferrent, immo ne id quidemferrent in beneficiis collationis suae; quod si severius urgere voluerimus,certi procul dubio hostes nobis sunt futuri. Contra vero, haereticis, quorumiam magnus hic crevit*numerus, nihil gratius facere poterimus, non quodillis gratum id sit futurum, ut reformetur ecclesia, quam, quantum in eis est,perditam esse malunt, sed ut per hanc occasionem tam ex clericis quamex saecularibus nobilibus plures ad se pertrahant, pollicentes illis et opeset immunitates multo ampliores, quam sint apud nos, persuadentesque, utillis mos est, hoc tandem iugum et servitutem ut excutiant. Et veremur, neplures sint, qui facile hoc sibi persuaderi permittant, sed et id haereticis lucro,ac in rem ipsorum compendio cessurum est, quod parochiae illae, quae exipsorum dependent collatione et adhuc per catholicos retinentur sacerdotesex nobilium familia procreatos, si a modernis dimittantur possessoribus, haereticiin eorum loca statim ministros suos haereticos sufficient, catholicosquedestitui libenter videbunt, quos utique propter generis nobilitatem reverericoguntur. Et revera multum roboris ac ornamenti ecclesiae decesserit, siprzygotowały na wszelki przypadek pismo do Stolicy apostolskiej w sprawie pluralitatis beneficiorum,i gdy synod ani w r. 15 6 3 , ani w początkach roku następnego do skutku nie przyszedł,dokonały, źe pismo owe d. 1 3 kwietnia 15 6 4 ze sejmu warszawskiego do Rzymu przeslanem zostało(Theiner Monumenta I I p. 708). Tekst, który podajemy, prawie całkiem jest identycznymz tekstem Theinera.20

i5o M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [4 74]nobilium animi ab ea, eiusque sacro ordine fuerint abalienati. Non dubitetSanctitas Vestra haereticis nihil magis studio esse, quam ut status noster adextremam redigatur paupertatem, hoc est, ut nobis omnia eripiantur, utquesic nos rebus et fortunis spoliatos facilius opprimant, et catholicos sacerdotesa studio et officio suo retrahant, viamque licentiae suae hac rationecommuniant. Agnoscimus equidem et, ut filios obedientes par est, profitemur,multa esse, aut potius omnia in illo sacro coetu laudabiliter et optime instituta,sed non omnia his perditis temporibus nostris expedire.Nam haud scimus, an aliquando tale fuerit tempus, quo fortasse minusexpedierit clericos spoliari beneficiis, quorum fructus partim bellis ac militumrapinis, partim etiam haereticorum in nos et nostrum ordinem furentibus odiisita sunt apud nos attenuati et imminuti, ut vix aegreque vitam sustentarepossint, etiamsi aliquot sacerdotia possideant etiam talia, quorum unum anteahonesto victui sacerdotis satis erat. Sed haec omnia Rmo dno Iohanni Francisco,episcopo Zacinthino Sanctitatis Vestrae dignissimo legato, putamus esseperspecta et explorata, qui etiam si non diu in hoc regno, et in comitiisregni huius fuerit, tamen multas provincias regni nostri iam obivit, et multorumanimos tam catholicorum quam haereticorum iam bene novit, ut speremusSanctitatem Vestram ab illo vel per litteras factam iam esse, velcoram de his omnibus fore certiorem. Nos vero, qua maiore possumus animisubmissione, Sanctitati Vestrae supplicamus, ut clericorum nostrorum benignamin hoc rationem habere dignetur, cuius paternae clementiae nos etnostra omnia suppliciter commendamus, eandemque diutissime felicem valereprecamur.XXI.Instrukcyja dla posłów kapituły Krakowskiej na synod prowincyjonalnyzwołany na dzień 17 Grudnia 1564 r.Instructio agendorum in sinodo Petrcoviensi a capituloCrac. data legatis: Martino Cromero, Dambrowski.Inprimis in salutando nomine venerabilis capituli Crac. Rmo dno archiepiscopo,dni nuntii expostulabunt cum sua Dnatione Rma, quod praetermorem et consuetudinem veterem alieno tempore, hiberno videlicet, sinodumindixerit.Deinde quod Dnatio sua Rma litteras indictae sinodi denuntiativas adcapitulum nostrum, cum adscriptis articulis, de quibus consultandum esset,non dederit. Praedecessores autem Dnationis suae Rmae, tales litteras daresemper, quoties indicebant sinodos, non praetermittebant.Itaque roganda est Dnatio eius Rma, ut in posterum, quoties indiceresinodos dignabitur, capitulum nostrum talibus litteris avisare non praetermittat,

[4751 U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .alioqui si avisatum non fuerit, protestentur, quod ad eiusmodi sinodos nuntiossuos non mittet. Utcunque autem sit factum, gratias agant nomine capituliDnationi suae Rmae, quod sinodum ipsam indixerit, miserta calamitatumet iniuriarum, quibus clerus in dies magis ac magis vexatur et opprimitur,ecclesiae in regno partim desolantur, partim (quod fortasse est peius)per haereticos sacerdotes occupantur, partim autem proventibus ac dotibussuis spoliantur, idque vigore vel fuco potius cuiusdam decreti, annis circiterabhinc duobus, ex privilegio Serenissimi olim Iagelonis regis nulliter et frivoleconflati, quo extorta est ecclesiastica iurisdictio 1).Porro quoniam ad recuperandam iurisdictionem ipsam et censurarumexequutionem per capitaneos faciendam, fortissimis opus est arietibus etinstantiis, .rogat venerabile capitulum, ut Rmus dnus archiepiscopus praestetse una cum aliis Rmis dnis episcopis praesidem fortem ac vigilantem, adiunctisquesibi Rmis dnis cardinali et legato Apostolico, ac saecularibus catholicisregni proceribus, diligenter in conventione generali proxima instent,sollicitent, ac Regiae Maiestati cum declaratione statutorum regni, quaeiureiurando suo firmare et manutenere dignata est, precibus incumbant, uthaeresibus exterminandis obviam eat, ecclesiis ad cultum divinum restituendis,opem et authoritatem suam afferat, iuribus ecclesiarum ac iurisdictioniecclesiasticae recuperandae manum suam regiam apponat, abiecto et cassato,ac rationibus ac statutis regni convulso decreto praedicto, frivole et nulliterconfecto, proventusque retentos, quos miserrimus clerus per duos iam annosnon percipit, et nihilominus tamen contributum publicum persolvere ad bellumMosciticum coactus est, persolvi mandet, ut taceamus gravamina aciniurias, quibus a militibus mercenariis, ad bellum hoc proficiscentibus, sumusunacum subditis nostris affecti.Sed neque in expugnando, abolendoque decreto praedicto nuper nato,quo iurisdictio ecclesiastica tollitur, difficile fuerit Rmo dno archiepiscopooperam facere, quippe quum decretum illud tractum sit ex privilegio SerenissimiIagelonis regis, ubi locus ille non spectat ad bona et personas ecclesiasticas,verum ad personas dumtaxat saeculares ac maleficas, rex autemille Christianissimus in eodem privilegio vult personas et bona ecclesiasticaper omnia salva, et post decem et aliquot dies concessit ecclesiis privilegium2),quo mediante super decimis et proventibus ecclesiarum, quemadmodum abantiquo fuit, actiones ad iudicem ecclesiasticum remittit et limitat, et capi-‘) Konst. sejmu z r. 1 5 6 2 /3 art. 50 i 68 (Vol. Leg. II. p. 19 i 20). Porówn. także»Odpowiedź księży na podanie poselskie« i »Respons poselski na scripth xięzey« w Źródłopismachdo dziejów Unii Część II, oddział I. p. 92 i 10 5. Poprawny tekst »Odpowiedzi księży etc.« znajdujesię także w Liber Archivi Cap. Crac. T . V I.2) Mowa tu o edykcie W ładysława Jagiełły wydanym w Krakowie d. 3 1 Stycznia 14 3 3(Bandtkie, Ius. Pol. str. 246) a więc w 22 dni po wystawieniu przywileju Krakowskiego z 9 Styczniategoż roku.

1 5 2 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Itaneis locorum sub poenis et magna indignatione imperat, ut contra excommunicatosexequutionem faciant, deindeque per alios Serenissimos regesalia similia privilegia et decreta nobis concessa sunt. De quibus adeo benecompertum est Rmo dno archiepiscopo, ut melius nemini.Neque error ille suffragari adversariis nostris contra nos potest, intentionemsuam fundantibus ex illis verbis: nemini bona capiemus etc., quumverba ipsa disponant de bonis eorum , qui parricidii, aut aliorum criminumcapitalium fuerint convicti, ad ius saeculare pertinent, talium bona capiunturet confiscantur iuxta statutorum dispositionem super hoc extantium. Bonaautem excommunicatorum non capiuntur, neque confiscantur, sed dumtaxatsequestrantur ad tempus, in eventum videlicet praestandae solutionis absolutionisqueobtinendae. Quamquidem absolutionem simulatque exhibuerintexcommunicati capitaneis locorum, tum mox bona sua, quae erant sequestrata,libera recipiunt, unde liquere facile potest, aliud esse bona capere etconfiscare et aliud sequestrare.Si a Maiestate Regia venerit nuntius poscens cleri contributionem Maiestatisuae decernendam, respondeant dni nuntii, communicata re cum nuntiisaliorum capitulorum, se non habere, unde solvant seu contribuant, eo, quodper biennium proventus suos non tulerint a nobilibus, et nihilominus contributumpublicum, sive bellicum interim dare coacti sunt. Quod si nuntiusinstare perrexerit, et iurisdictionem ecclesiasticam restituendam esse, regisnomine polliceretur, respondeatur ei, polliceaturque: tum decretam iri contributionemipsam, quum iurisdictio ipsa restituta fuerit, sine qua repeti ethaberi non posse retentos proventus, ex quibus solveretur pecunia haec,quam peteret Regia Maiestas.Rogandus etiam Rmus dnus archiepiscopus et Rmi dni episcopi, utomnia in praeteritis sinodis acta et decreta in executionem ponantur.Illud autem praecipuum et maxime necessarium est, ut Rmus dnusarchiepiscopus, ceterique dni episcopi, qui sese mutuis odiis et dissensionibusinsectantur, in gratiam redeant, seque sibi ipsis invicem reconcilient, alioquinisi ita fecerint, jurisdictionem, quam opinione multorum ipsimet sua culpaamiserunt, vix, quod Deus avertat, recuperabunt. Quum concordia parvae rescrescant, discordia vero maximae dilabantur, quamobrem rogandi sunt dniepiscopi, ut publici ecclesiastici boni causa, deponant odia sua ac dissensionesistas perniciosas, et mutuo sese invicem amore ac benevolencia complectantur,ut gratulari sibi ipsis possent, cum Davide rege dicentes : eccequam bonum et quam iucundum habitare nos, uti fratres, in unum.Cetera dni nuntii, quae viderint esse oportuna ac necessaria, et huiccapitulo honorifica, collatis cum aliorum capitulorum nuntiis consiliis et colloquiis,pro sua prudentia expedient et explicabunt, meminerintque, ut inpraemissis omnibus, et quae tractabuntur, se viros ex dignitate capitulipraestent.

[477] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .153Infr ascripta nuntii nostri cum legatis aliorumcapitulorum conferent.Revocent illis in memoriam decretum generalis concilii Tridentinicontra pluralitatem sacerdotiorum factum, exponantque venerabile capitulumCrac. per dnum Georgium Thyczin, hoc medio tempore institisse, apud sedemApostolicam, ut prorogationem decreti praedicti in aliud tempus prolixiusobtinuisset, id, quod ille, uti scribit, sumptibus suis fecit, impetravitquecommissionem Apostolicam in personas Rmorum dnorum cardinalis Varmiensiset legati Apostolici ad eiusmodi prorogationem faciendam ł). Et posthacmittendus erit Romam nuntius solennis, qui illic declarabit et exponetcausas Summo pontifici, propter quas decretum illud extendi commode nonpotest ad provinciam Gneznensem.Litteras huius commissionis praedictae nondum quidem habemus, verumin horas expectamus, iam enim exemplum eiusce commissionis per ipsumGeorgium Thiczinum est huc missum, continetque ea commissio inhibitionemad Rmum archiepiscopum et episcopos regni.Quoniam vero proximo quoque tempore domino Thiczinio, qui quemadmodumscripsit, pecuniam suam in expeditionem huiusmodi exponit, idquod videre est ex litteris ipsius, quas ostendendas ceteris legatis, reponendumerit aurum per eum expositum, et insuper munere erit aliquo afficiendus;agant dni nuntii cum aliorum capitulorum legatis, ut, quandoquidem ea expeditioin eorum quoque commodum cedat, simbolum in eam una nobiscumfaciant, dominoque Thiczinio aurum suum cum munere remittant, et proexpediendo Romam solenni nuntio collectam faciant.Sunt autem causae et rationes, propter quas decretum illud Tridentinumad provinciam Gneznensem extendi commode non potest, nempe quod multasacerdotia hic adeo sunt exigua, ut possessores illorum victum ex eis sufficientemhabere nequeant.Deinde, quod multi sunt apud nos ecclesiastici ex ordine militariumac nobilium prognati, qui fratribus et consanguineis suis resignarunt patrimoniasua, et in bonis sacerdotiorum suorum vitam degunt.Sunt praeterea plerique viri ecclesiastici ac secretarii in aulis principum,qui illic manentes, sumptus non parvos facere coguntur, custodiendo ac defendendo,ne bona ecclesiarum totaliter diripiantur.A d haec ex sacerdotiis suis alii vix dimidiam aut tertiam partem, aliinihil proventuum percipiunt, haereticis nobilibus, quorum hic. ingens est numerus,decimas ac redditus ecclesiasticos occupantibus, ac reddere denegan-') «Litterae commissionis*-, o których tu mowa, znajdują się w Liber Arch. Cap. Crac.V I. Breve papieskie ma datę 15 Października 156 4, ogloszonem zaś zostało przez delegatów papieskichHozyjusza i Komendoniego d. i kwietnia r. 15 6 5.

154M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [478]tibus, qui repeti et exigi ab eis non possunt, praesertim iurisdictione ecclesiasticasublata.Item magna pars ecclesiarum, iam per haereticos desolata est, eorumiuris patronatus, quas illi conferunt sacerdotibus ac ministris suis haereticalibus,dum eas vacare contigerit, sive per cessum, sive per decessum seualiam divisionem.Sunt etiam nonnulli in ordine nostro sacerdotali sacerdotia, praesertimvero parochiales ecclesias obtinentes, qui ad haereticos deficerent cum ipsissacerdotiis, et facti haeretici ipsi defensioni eorum se traderent et pugnarent,ne sacerdotiis suis per hoc decretum Tridentinum priventur.Illud etiam non minoris aestimandum est, quod lites, actiones et controversiae,super iniuriis, violentiis subditorum ecclesiasticorum, super bonis,agris, silvis, limitibus, multae ac frequenter fiunt, ad quod magni sumptusfiunt in iudices, in cognitores, in turbas defensorum alendas, in equos, infamiliam, ad quos quidem sumptus faciendos pauperes clerici ex uno sacerdotionon possent sufficere, unde deficiente impensa bona ecclesiarum sinedubio ammitterentur et per saeculares occuparentur, qui ea ipsa bona ecclesiasticainhiant avidissime.Sunt et pleraeque aliae causae, quas investigare, addere et proponerepoterunt alia capitula.Esset itaque decretum illud, si ad hanc provinciam extenderetur, cleroet ecclesiasticis bonis valde noxium et perniciosum.Ad negotium hoc promovendum non sunt sollicitandi Rmi dni episcopi,quia contra eos esset, quominus possent de beneficiis clericorum iuxta decretumTridentinum disponere eaque scapomagistris suis, aut aliis vilibuspersonis conferre.Addicio aliarum causarum contra decretum T r i­dentinum de beneficiis. Per S[tanislaum] G[orski].Et quia in provincia Gneznensi, omnia fere beneficia ecclesiastica (praeterquaedam pauca) exiles habeant suos proventus, et per haereticos avarosundique circumsepta sunt et abrasa ac mutilata, ideo sacerdos circa unumsacerdotium remanere non potest, eo, quod ex illo uno solo non potest sufficeread ea impendia, quae negotia illius sacerdotii exposcunt, partim adsuam ipsius sustentationem, partim ad alendos illic sacerdotes cooperariossuos, magistros scholarum, pedagogos, cantores, ac alios ministros, qui circaecclesias ac sacerdotia necessarie habendi sunt, propter cultum Dei, propterpraedicandum verbum eius, propter confessiones, propter administrationemsacramentorum, quibus quidem cooperariis istis dare oportet sustentaculavitae illic degendae. Oportet equos pro his alere, in quibus ad aegrotoseant cum sancto oleo, cum sacrosancta Eucharistia, ad villas remotasetiam duobus milliariis ab ecclesia distantes, quemadmodum fit in amplis

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .iS?parochiis, ubi populus multus est, cuius numerus etiam ad tria millia, adquinque millia se extendit. In hos igitur ministros impensa haec nonlevis est.Inde alia impensa nascitur, emendum est vinum pro ecclesia, emendacera, thus, vestes sacrae, apparamenta altarium, candelabra, calices etiam,patenae, ampullae, cruces, monstrantiae et cetera suppelex argentea.Deinde ruentium templorum reparatio, vel in locum vetustorum desolatorumnova aedificatio, impensam magnam capiunt, quam nemo patronorumnunc, nisi possessor sacerdotii subministrat.Praeterea domus et cetera aedificia in curiis clericorum vel vetustorumreparationem, vel novorum constructionem exposcunt, similiter habitationesvicariorum et scolarium, quae alioqui desolarentur, nisi impensarectoris manu tenerentur.Etiam in vestes et amictum multum impenditur et ligna pro foco etigne, contra frigora nostra sarmatica. Similiter ad alendos equos ac famulosnumerosos pro more regni, tum propter honestatem status sacerdotalis et obsequiadomestica, tum etiam propter securitatem sive in domo, sive in via,etenim crebro apud nos sacerdotes viri iusti ac innoxii inique violantur,vulnerantur, mutilantur, etiam occiduntur, per audaces et nequam homines.Et quum beneficiatos peregre proficisci necesse est, de uno sacerdotioad aliud quae remota ab invicem in 30, ;6o, 80, centum etiam milliariis,dissita sunt in diversis terris ac dioecesibus, opporteatque ad ea superintendere,videre, revidere et providere in sua administratione, fit in haec impensamagna.Invitare etiam saeculares ad crebriora convivia necesse est, et eoslauta mensa excipere, tractare, et insuper munere etiam aliquo donare, sivis esse aliquid, et inter eos reputationem habere, ut te ab iniuria tueantur,alioqui qui parci sunt ex sacerdotibus et aride vivunt, tales et contempnunturet odio habentur, diripiunturque et sunt facile obnoxii iniuriae.Fratres etiam et consanguineos nostros indigentes ex hac sacerdotiorumelemosina, si quid superest, adiuvamus, filias eorum dotamus, nepotesnostros expensis nostris in studio litterarum tenemus, vestibus, libris, pedagogisprovidemus, quos postea aut ad presbiterium, aut ad aulam, aut admilitiam applicamus equis, armis instructos, ut habeat Respublica et ad ecclesiamsacerdotes idoneos et fortes sui defensores.Contributiones plane anniversarias in defensionem contra infideles conferimus,rege et saecularibus ad id nos cogentibus, in quas proventus nostrieffluunt.Ad hoc milites stipendiarii (qui omnes fere rapaces sunt), hac eademcontributione nostra conducti, ad bellum euntes per bona et possessionesnostras ecclesiasticas data opera vadunt, et in eis stativa agunt, bellum acpraedas in nos vertunt, diripiunt et ingentia damna irrogant. In qua oppres-

M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y Isione constituti, non habemus regem , qui vel defendat nos, regni sui utiquemembra, vel haec maleficia fieri prohibeat.Et non solum ab his saecularibus, militibus, haereticis, verum a spiritualibusnostris pastoribus et episcopis nostris spoliamur ac diripimur, quiloco defensae, quam nobis debent, decimas nostras illibertant, denegant acrapiunt.Quamobrem non est nobis clero ac sacerdotibus afflictis ac undiquedespoliatis addenda afflictio. Crudele enim, impium, ac doloris plenum essetdecretum hoc Tridentinum, si tribus dentibus suis (unde nomen sumpsit) sicnos dilaceret, ut ad restim nos adigat, alioqui si ita undique et ab haereticiset a sede Apostolica opprimemur et fortunis ac sacerdotiis spoliabimur,nihilominus tamen ea despoliatio nostri, nihil boni, pulchri, commodi, decoris,salutis, sanctitudinis allatura est ecclesiis hic nostris, immo vero perniciemac interitum earum et sanctae religionis catholicae. Nam mox haeretici,cum suis ministris ecclesias ac sacerdotia per nos dimissa occupabunt etavide id expectant. Hinc ex sacerdotibus catholicis fierent sacerdotes haereticiet eis sese cum sacerdotiis suis, sub alas eorum traderent, malentqueesse abundantes haeretici, quam inter catholicos miseri mendici, et sic, quodreliquum est ecclesiarum, ad haereticos sine dubio descisceret ac periret.Sed et Rmi dni episcopi nostri non sunt putandi, ut de ademptis sacerdotiisaliquid melius vellent constituere, de quibus iam constitutum habent,ut ea conferant suis consanguineis, ac servis, laicis in mercedem vel potiuspraedam pro obsequiis eorum hominibus indignis, simonibus, potatoribusscortatoribus, sanguine humano pollutis, haeresi infectis, quos in curiis suishabent, stabulorum praefectis, cocis, supracocis, dispensatoribus, factoribus,suffletis, quos expectantfes tenent ad hanc sacerdotiorum distractionem acnundinas. Nihil etenim boni ab episcopis expectandum est, utpote ab hiis,qui nec norunt, nea timent Deum.Et si ea turbatio superveniet, superveniet in nos regnum diaboli, etfiet, quod diabolus vult, non quod Deus.Et negandum quidem non est necessariam esse in clero nostro emendationem,sed quis hanc faciet ac exequetur, quis correctores ipsos corriget.Hae igitur sunt rationes et causae de non tollendis a clero Polonoeorum sacerdotiis, propter quas clerus ipse circa unum sacerdotium remanere,et ex uno sustentari non potest. Itaque ratione dictante in sua pluralitatesacerdotiorum conservetur, quo ex singulorum minutiis ac fragmentis,quod uni sacerdotio deest, id ex altero utrumque sortiatur, ne ecclesiae suocultu defraudentur, quod certe ex uno sacerdotio fieri non posset.Quae quidem causae apud Rmos dnos cardinalem ac legatum explicandaeerunt, id quod fiat sine praesentia episcoporum, propter odia evitanda,sed prius per dnos legatos capitulorum diligenter excussae, expendanturac moderentur, quae demum conscribantur et in scripto offerantur.

U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .15 7Rogandique erunt Rmi dni legatus et cardinalis, ut apud SummumPontificem litteris diserte et favorabiliter scriptis commendent hoc negotium,et preces suas adiungant, ne decretum Tridentinum ad Poloniam extendatur,neve clerus Polonus, ut nunc sunt res nostrae Polonae, ex haeresi confusaeac turbulentae, suis sacerdotiis mutiletur et affllictis afflictio addatur.Agenda privatim cum Rmo dno Crac. Philippo nominecapituli sui.Post dictam salutem et officiorum orationumque exhibitionem et oblatasfidei litteras :Dicent dni nuntii, se missos a venerabili capitulo Crac. ad sinodumprovincialem Petrcoviensem, in qua priusquam aliquid tractari incipiat, commissumsibi esse, ut conveniant Rmam illius Dnationem et haec agant.Rogabunt inprimis, ut Rma illius dnatio una cum aliis Rmis dnis episcopiscuram hanc et patrocinium cleri sui et sacerdotum suorum susciperedignetur, quo decretum concilii Tridentini non cogat eos ad dimissionemsacerdotiorum suorum, nam per hanc privationem clerus, ecclesia, fides, religio,cultus divinus anihilaretur, et bona ecclesiastica per saeculares occuparenturac perirent.Rogandus Rmus dnus, ut in largienda elemosina pauperibus hominibusnon sit restrictus.Ut scolaribus, qui in ecclesia cathedrali canunt ac deserviunt, elemosinamdari faciat.Ut negligentias, quae in ecclesia fiunt propter non residentiam principalium,uti psalteristarum, nossalistarum, mansionariorum Trinitatis et altaristarum,providere dignetur.Ut gratias dno suffraganeo, dno Cromero, dno Ziolkowski per praedecessoressuos dnos episcopos factas teneat ac servet, et decimas eis dataslibere percipere sinat.Ut cum dno castellano Voynicensi in gratiam redeat.Ut Regiae Maiestati, principi ac dno suo, sese reconciliet.Ut cum Rmo dno archiepiscopo Gneznensi et episcopo Cuiaviensietiam in gratiam redeat.Ut abiecta parcitate liberalis esse incipiat, det, donet, largiatur, et ealiberalitate ac munificentia amorem sibi et benevolentiam hominum comparabit.Ut lautius unctiusque vivat et mensam lautam faciat propter famambonam.Ut homines ad se venientes humaniter suscipiat et benigne alloquatur.Ut ingenio et consilio sui capitis non confidat, sed homines prudentes,spirituales et saeculares, penes se habeat et eorum consilio utatur et nonerrabit; quemadmodum eius nonnulli praedecessores factitarunt.21

M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y IUt commissa oeconomis cura rei familiaris, ipse negotiis se divinis tradat,horas canonicas oret, sacram scripturam legat, penes ecclesiam suamcommoretur, pauperes ac mendicos alat, nudos vestiat, monasteriis, hospitalibus,scholaribus, elemosinam eroget.Ut praedicatorem in ecclesia sua constituat virum probum, qui sit potensin doctrina et sermone et qui apud populum laudabilis vitae opinionembonam habeat.Ut praedicatori ipsi certum salarium annuum solvat, aut decimas liberasin bonis suis episcopalibus eidem assignet.Ut subditos ecclesiae laboribus, tributis, ducturis novis ac insolitispremi prohibeat a factoribus, sed eos in usu et iure antiquitus servato servariac teneri faciat.Ut capitaneos arcium et castrorum ecclesiae iurare in capitulo faciat,de eisdem castris fideliter pro ecclesia custodiendis ac serviendis et vacanteepiscopatu capitulo restituendis et consignandis etc.Ut clericos beneficiatos in curia sua servientes iubeat vestes saecularesexuere, plumas et gladios deponere, et habitum ac tonsuram clericalem deferre: cogat eos horas canonicas orare, ordines sacros suscipere et ad beneficiaeorum redire ac officia sacerdotalia obire.Ut sacerdotia in bonis suis vacatura non laicis personis sed sacerdotibusidoneis, doctis baccalariis, magistris conferat, praecipue plebanias, quibusannexa est cura animarum et munus praedicandi verbi Dei, qui sufficientesessent ad instruendum populum in fide Christi etc.Ut non vituperetur ministerium eorum, ne habeant saeculares causamcarpendi et querendi de plebanis ac sacerdotibus, de indocta ac insulsa eorumpraedicatione, ad quod faciendum dnus ipse episcopus unacum ceterisdnis episcopis ex iure canonum obligatur. Nam de hoc dnus Deus districtamab eo rationem exacturus est.Ut pro apparamentis ecclesiae suae sponsae donet Christo liberaliter,a quo haec bona accepit, vestes sacras, ornatus, planetas, antependia, calicemetiam aureum et cetera ad cultum divinum, et ornatus margariteosvetustos, ex quibus margaritae cadunt, reformari faciat, neque id Christolargitori suo dare gravetur, etenim, si non dabit Christo, dabit fisco.Ut infulam affabre factam et pretiosam, quam ex ecclesia sumpsit, rursusecclesiae ipsi unacum cetero aparatu reddat, quae nusquam nec meliusnec tutius servari potest, quam in ecclesia sua, cui est donata ac dicata.Ut dnus episcopus fabricam ecclesiae dare velit, quae quidem fabricaest summe necessaria, nec differi diutius potest, cum et culmina templi etturris penes zachristiam, in qua sunt magnae campanae, ruinam in proximominentur.Ut dnus episcopus abstineat pro pecunia ex elemosina collecta coemerevillas ac possessiones saeculares, cum non habeat tales consanguineos, quisint ad tam amplam fortunam idonei, et quod etiam ea res offendit statum

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .'59saecularem. Utatur ergo bonis suis episcopalibus libenter atque liberaliter,quae ei ad sustentandum illum suffectura sunt, sicut olim antecessoribus eiussemper suffecerunt, quae nemo illi eripiet, si his bene usus fuerit.Ut dnus episcopus monitu hoc' monitus futura ptaevideat, ne cupiditasista sua nimia (quam homines in eo reprehendunt), in perniciem eius exeat.Multi siquidem homines pecuniosi propter ipsam pecuniam foede perierunt,non solum ab extraneis, sed etiam a suis domesticis. Et eiusmodi pecuniaeavare collectae semper male pereunt. Unde vetus est dictum : quod avaritiacongregavit, luxuria dissipabit. Neque vero putet, eos sibi amicos esse, quise ei exhibent, mortem hi eius optant, ut divitias eius auferant. Quamobremrogandus erit, ut bonis a Deo sibi collatis liberaliter utatur et pecuniamsuam, ex elemosina ecclesiae collectam, ad usus ecclesiae, ad Reipublicaenegotia, ad pios usus convertat. Hac re et nomen magnum sibi comparabit,et ex obtrectationibus hominum exibit.Monendus etiam erit, ut meminerit, se non Deum esse, sed hominemmortalem et diu vivere non posse, quandoquidem iam in diebus suis beneprocessit, et omni die, omni hora propius ad mortem accedit. Memineritillius Evangelici: vigilate et estote parati, quia qua hora non putatis, mors inopinasuperveniet; quare ita vitam suam institueret, ut ea opinio, quae deillo inter homines est, veluti atheos esset, falsa esse appareat, et dies postremusin via salvationis eum inveniat.Et cum praecepit Deus unumquemque curam habere de proximo suo,dni praelati et canonici orant, ut dnus episcopus haec supradicta benigneab eis suscipere velit. Nam non aliunde, quam ex debito, ex officio, exvero et sincero amore erga illum profecta, dictaque sunt.Et protestantur coram Deo, se in hac parte officio ac debito suo satisfecisse.Agendum apud regem.Rogandi Rmi dni episcopi, ut ipsi simul omnes unacum omnibus capitulorumnuntiis ac legatis accedant ad Regiam Mtem, ex exponant ei, clerumtotius regni assiduis iniuriis ac damnis affici, spoliari, bona eis adimi et occupari,sacerdotes Dei ministros expulsos, suppellectilem ecclesiasticam direptam,ecclesias devastatas ac prophanatas, decimas et redditus ecclesiasticosereptos, cultum D ei, sacrosanctam Eucharistiam et cetera sacramenta blasphemata,conculcata et eiecta, ius divinum spretum, fidem et religionem catholicamabolitam, omnia ex impunitate in summam licentiam ac barbariemversa. Hinc nulla obedientia neque regi neque legi, hinc ius ecclesiasticumsublatum, patrantur nefanda quaeque, impunitate maiorem audaciam malispraebente, ita, ut ex regno christiano factum iam sit regnum paganum acThurcicum. Hinc irato Deo, nihil recte succedit, hinc dissensio domestica,hinc regiae et senatoriae simul authoritatis contemptus, hinc tot conventuum,

i6o M A T E R Y JA Ł Y D O H S T O R Y I [484]tot comitiorum consilia in fumum, ventumque abeunt, hinc confusio rerumomnium, hinc expeditiones bellicae non prosperantur, hinc de nobis malafama apud omnes externas nationes, quibus facti sumus fabula, quae interitumnostrum avide expectant, malisque nostris gratulantur. Itaque Rmi dniepiscopi rogent et excitent regem et senatum saecularem, quo tandem licentiaperditorum hominum cohibeatur, pax intrinseca constituatur, ut regnumvitiis purgetur, haeretici poena capitis afficiantur, impia eorum doctrina unacumlibris extinguatur, prisca fides et vetus religio reducatur, ius suum episcopisac iurisdictio restituatur, proceres omnes summates et infimates adobedientiam ac ritum sanctae catholicae [ecclesiae] redeant, ecclesiae stabiliantur,suppelex ablata una cum decimis reddatur, cultus divinus instauretur. Et laudabiturOmnipotens Deus nobis placatus in saecula saeculorum et regnumnostrum illustre et gloriosum faciet, alioqui stante haeresi stabunt intestinaodia, stabit dissensio, stabit confusio et licentia et brevi post interitus.Dicendum etiam regi de violentiis et praedis bonorum ecclesiasticorum,quas stipendarii ad bellum euntes crudelissime agunt.Agenda apud nuntios terrarum.Videtur etiam expediens esse, ut dni legati capitulorum ad consessumnuntiorum equestris ordinis accedant, et vultu demisso, miserabili voce orationisetiam cum lacrimis haec eadem, quae ad regem, etiam ad eos loquanturac orent.Postremo in fine eos rogent nomine suo et totius cleri, ut benigne,ut clementer nos habere tractareque velit, ut perditum ac extinctum statumecclesiasticum nolint. Fratres enim nos illorum esse, filios, nepotes ac necessarios,qui ita amamus eos, charosque habemus, quod patrimonia nostraintegra eis servamus, donamusque, et ne domus eorum multiplicatione prolisad pauperiem redigantur, transimus in statum coelibem, ordinemque sacerdotalem,in quo Domino Deo et hominibus servimus, ut ex sacerdotiis nostrisfratribus et amicis nostris benefaciamus, prout facimus. Nam eos sublevamus,filios eorum penes nos fovemus, litteris erudiri curamus, moribus excolimus,filias etiam eorum vestimus, ornamus, dotamus. Quod superest, inpios usus convertimus, calices, patenas, cruces, monstrantias ex argento ecclesiisdicamus, quae sunt thesaurus publicus regni, et servatur servariquedebet ad superventuras graves necessitates ipsius regni et universae nobilitatis.Quiquidem thesaurus iste communis, quod per nonnullos dnos nobilesex ecclesiis privatim tollitur, fit in detrimentum publici boni.A c ut sciant dni ipsi nobiles, quod nos spirituales non sumus damnosi, noxiique regno ac patriae huic nostrae, quum Serenissimus defunctusrex Sigismundus pater, bellum in Prussia gereret anno 1520, et pecuniaecontributionum ad id non sufficerent, tum dni spirituales donarunt regi X X X Xmillia flor., quae collecta et reposita erant ad redimenda bona Busko, procampiductore regni.

[485] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . T6 lSimiliter alia 40 millia florenorum, quae iterum denuo ad redimendumBusko collata erant, dni spirituales Regiae Maiestati dederunt, anno 1535 adexpeditionem illam, qua Starodub in Moskovia per nostros eversa est, victoriaqueinsignis parta.Proximis vero hisce annis, ordo ecclesiasticus ter contributionem deditSerenissimo regi ad militiam. Ultra haec quotiescunque contributiones decernunturin comitiis, eas etiam ex villis et laneis villarum nostrarum contribuimus.Nec vero unquam Rempublicam deseruimus nec deseremus subsidionostro, in omni eius necessitate. Itaque videmur nobis non male meriti essede ipsa Republica, et de vestris dominationibus fratribus nostris, et tamencrebro perferuntur ad nos tristes immitesquae voces vestrarum dominationum,scilicet velle nos trucidare, velle sanguine nostro sacerdotali imbuere' gladiosvestros bonaque nostra nobis adimere.Vos antea semper amastis ordinem nostrum ecclesiasticum, et charumillum habuistis, nunc vero, quod aliquid odii in nos ac malevolentiae succreverit,id inimico generis humani, diabolo, et temporum iniquitati, fatorumquemalitiae tribuimus. Quod malum tamen, paulo post cum tempore transibit,quum convertet Deus corda patrum in filios eorum.Non ignoratis charissimi domini, canonias, plebanias, sacerdotia etclaustra monachorum et monialium esse hospitalia pauperis nobilitatis, utqui ex equestri vestro ordine habuerint plures filios ac filias, eos in statumecclesiasticum tradunt, eo, quod facultates eorum non essent suffecturae, velad dotandas filias, vel ad providendum patrimonii sorte singulos filios.Sapientissimi illi maiores nostri viderunt haec utilia ac necessaria esseReipublicae, ut essent, qui Dei laudibus et cultui divino semper insisterent,qui docerent populum, qui sacramenta administrarent, qui litteris operam darent,et in artibus sese liberalibus exercerent, ex quibus essent ministri Reipublicaeidonei, alii oratores ad obeundas legationes, alii scriptores rerumgestarum, alii notarii apti ad cancellarias, ad iudiciales actiones iudiciorumterrestrium, capitanealium, commissarialium, civilium, ut essent magistri, doctorespraedicatores, lectores gymnasii nostri, lumen ac decus regni nostri,quae brevi oratione nequeunt explicari, sine quibus regnum et Respublica nostraesse non potest, sunt enim haec membra ipsius Reipublicae, quibus simutilata foret, monstrosa ac foeda species regni esset.Quamobrem, quum Polonia nostra obscura antea, et remotioribus provinciisignota, propter sacerdotem sanctum Adalbertum episcopum, patronumregni, ex voto Ottonis Caesaris, miraculose illustrata est regali corona, oramusvos et obsecramus, viri clarissimi, ut hoc hospitale vestrum, ut statumet ordinem nostrum ecclesiasticum, qui semper commodus, utilisque regnoet in vos honorificus ac obsequentissimus fuit, non tollere, non destruere,sed illum nosque una, qui fratres et sanguis vester et communis patriae

IÓ2 M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTORYI [486]filii sumus, in gratia et protectione vestra, sartos, tectos, conservare, acmanutenere velitis.D e avaritia et aliis virtutibus episcopalibus.Ait quidam: nosce te ipsum, quod cum singulis dictum sit, episcopismaxime dictum est, qui in ovili et ecclesia Christi vicem eius gerunt, interris utentes potestate a papa, vicario ac successore Christi, eis communicata,quos Christus iussit fieri pastores, doctores, rectores in populo suo.Hii an norint se ipsos, an munus onusque pontificale norint, id opera, factaquaeeorum reprehensibilia ostendunt, ut propter illa Christus licet promiseritse cum eis futurum, effugatus tamen ac repulsus, ab eis recessit, abstulitqueab eis spiritum suum et gratiam suam, avertitque vultum auxiliumquesuum ab eis, et deseruit eos. Qui quoniam spreverunt ipsum Christum,Christus etiam sprevit eos, et tradidit in ignominias , in opprobria, inodium et maledictionem omnium hominum, et manifestavit opera eorummala. Vident enim homines, ut aversi a Deo, conversi sunt in arcum pravumad iras, ad simultates, ad inimicitias, ad superbiam, ad mercaturas, ad lucra,ad rapinas, ad spolia subditorum ecclesiae, haec testimonium dant de illis,quod non norunt se ipsos, quod non norunt, nec adnoscuvit bona ccclesiae,quae occupant, panem esse pauperum. A t quis vidit in domo episcoporumpauperem, vel potius Christum in persona pauperis, aut egenum scholarem,cui data sit de mensa eorum vel mita panis, immo vero pauperes ipsosunacum Christo, vacuos, nudos, esurientes, indignati, iratique, cum rancoreet exprobratione miseriae, expellunt a se et fustibus effugare praecipiunt.Quid facis o bone Christe, tu eos ditas, illi vero ne buccellam panis porrigunttibi. Non agnoscunt te benefactorem ac largitorem suum, non agnoscunt,se a te haec accepisse, putant isti avari divites (quos S. Augustinus canesinfernales vocat) nihil aliud, quam praedam episcopatus esse. Hinc subditosecclesiarum praedantur, ut maximam pecuniam coacervent et nesciunt, cui congreganteam. Alii ut ex ea sint simoniaci; alii ut effundant in saeculares,per quos superbiunt contra eos, quibus male volunt; alii ut consanguineossuos (belluas verius quam homines) divites faciant, et pauperes de stercoreerigant. Hinc natae sunt arendae ac locationes bonorum ecclesiasticorum,hinc licitaciones, hinc contractus ad praedandos homines miseros per demonesexcogitati, hinc afflictiones afflictionibus per istos conductores adduntur.Et quis has avaritiae artes crudelissimarum harpiarum dicendo enarrare valet.Hinc fletus, hinc erumnae, hinc maledictiones, hinc clamor it in coelum. Nonsolum autem in miseros kmethones, verum etiam in sacerdotes et canonicossuos sevitiem suam tiranni isti exercent, adimunt eis redditus, decimas eorumrapiunt ac illibertant, vim etiam apponunt ac minas, terrorem incutiunt,bella etiam commovent, et homicidiorum causae existunt.Ne napądziss .gich do cosciola, do ołtarza do msszey, do modlitwi,do czitania swiatego pisma, do cznott swiatich. Quis enim vidit eos circa

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 16 3ecclesias residere, vel missam celebrasse aut audisse, aut pro ecclesiis devastatis,vel uno verbo se opposuisse, sive aliquid aliud boni operis fecisse.Sunt et alia patrum istorum flagitia, quae non est necesse recensere,quae et vident homines et a domesticis eorum nota habent. Quis igiturtalia idola in ecclesia Dei adorare, aut his bene velle potest. Cuncti ergoin eos insurrexerunt et clamant, oderunt, periisse expetunt.Non est itaque mirum, quod Deus ulciscens iniurias suas, permisit ineos flagellum suum, haereticos, qui non immerito eosdem episcopos vocanthostes ac inimicos Dei, delereque eos nituntur, et nisi resipuerint, nisi se adDeum converterint, efficient. Iam enim securis ad radicem posita est. Aliudenim iusticia divina facere non potest, quam quod moventur opera nostra.Utinam audire velint Dominum eos ad se vocantem et misereri volentem :Convertimini ad me, in toto corde vestro, in ieiunio et fletu et planctu, etego convertar ad vos. Sed frustra haec monentur deplorati isti homines, quinosse se nolunt, et putant se recte agere, dum male faciunt. Nolunt intelligere,ut bene faciant, excoecavit enim illos eorum malitia, et obtenebratumest insipiens cor eorum. Nihil ergo aliud, quam ruina eorum et cleri proptereos expectanda est. Verum quia potens est Deus ex lapidibus istis suscitarefilios Abrahae, et propitiatur humiliatis et conversis, monendi nichilominuset rogandi erunt ipsi dni episcopi, ut in praesenti Reipublicae et religionisperturbatione, dum nullus est ordo in regno, obediencia nulla, nullumconsilium, dum omnia assidue in deterius vergunt, nullusque annus est, quinon priore sit deterior, ut ndem dni episcopi vicegerentes Christi, et populisui antistites, atque duces, qui ex hominibus assumpti, ideo pro hominibusconstituti sunt, ut offerant dona et sacrificia, tam pro semetipsis, quam propopulo, quoniam et ipsi circumdati sunt infirmitate, ut ex hoc veterno experrefacti,clament ad Deum, orent gratiam et misericordiam eius implorent,ut pax ecclesiae, pax regno, iustitia omnibus, fides et prisca religio, ut sacerdotibushonor suus reddatur, ut Deus ipse propitius sit nobis, et regnetin nobis. Propitius est, misericors est, miserationes eius multae sunt, audietet exaudiet clamantes ad se, et miserebitur nostri.Iubet Deus annuntiare populo scelera sua, merenturque episcopi, utpercutiantur corda eorum hac orationis acerbitate, quo intelligant, peccatasua non esse occulta, sed ea patere cunctis hominibus, ut, se de his a suiscapitulis non esse praemonitos, praetendere non possint. Verum si nihil proficiposse videbitur, ut praetermittatur vel mitigetur ac leniatur acerbitashaec orationis, ex sententia ceterorum, ne hac offensi negotium retentionisbeneficiorum, quae decretum Tridentinum tollit, inficiant ipsi dni episcopi.Legatorum id prudentiae committitur.

M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y IXXII.Pierwsza redakcyja instrukcyi dla posłów kapituły Krakowskiejna synod pi^owincyjonalny zwołany do Piotrkowa w r. 1565.Articulus primus: de exequendis canonibus concilii. Executiohaec pertinet ad eos, qui exequendi eos habent potestatem : ad episcoposet ad regem.Inprimis legantur in sinodo canones Tridentini et considerentur intereos, qui ad episcopos pertinent, examinenturque et excutiantur singuli atqueita ad praescriptum eorundem dni episcopi se accomodent, se ipsos corrigant,emendent, mutent in vitam optimam in moresque optimos, resideantcirca ecclesias sponsas suas, divina officia per se perficiant, horas canonicasorent, divina officia et missas omni die audiant, habeant penes se in curiissuis viros in iure et theologia peritos ac practicos propter varios casusemergentes et ad verbum Dei praedicandum idoneos et ad haereticos refellendoset ad rectam viam inducendos.Plebanatus non laicis, non pueris, sed sacerdotibus, magistris ac baccallariisidoneis ad praedicandum parochianis etc. conferant etc.Haereticos, homicidas et alios facinorosos et in peccatis obstinatos verboDei et vera ac sana eius interpretatione, humana invitatione, blanda compellatione,largitione etiam et omnibus istis humanioribus officiis ad se trahant.Filios et consanguineos nobilium etiam haereticorum ad se recipiant etpedagogis suis tradant et suis impensis eos alant ac vestiant, qui sub illisdoctrina Christiani imbuantur.A d vitam, mores et conversationem sacerdotum attendant et vitiososemendari curent et alia id genus, quae ad archidiaconarum inquisitionem pertinent,iuxta praescriptum statutorum provincialium exequi curent.Proventus ecclesiasticos non ad consanguineos suos ditandos sed adpauperes alendos, vestiendos convertant.Proventus et decimas sacerdotum sibi sublectorum dni Episcopi plebaniset ceteris clericis non rapiant etc., nam hac rapina Episcoporum saecularesscandalisati exemplo eorum rapinas exercent.Canones concilii Tridentini et statuta provincialia excudi faciant, missaliumetiam librorum, agendarum ac breviariorum est penuria etc.Postea ad alia, quae in decretis Tridentinis sunt conscripta, dni Episcopiprocedant, quae ad reformationem in religione, in moribus tam sacerdotumquam laicorum pertinent.Dni Episcopi desinant iam esse avari et non mamonae sed Deo serviant,quia non possunt duobus dominis servire. Praeteritorum annorum Episcopiin Polonia fuerunt frugales, alii prodigi, nunc vehementer avari ac tenaces.Sint prodigi potius more aquilarum: nam mortui nichil hinc secum

[4«91 U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . 165auferent, nudi nati sunt, nudi in terram revertentur; et propter avaritiammale ubique audiunt etc.Supra vero omnia et ante omnia, si quid recte geri debet, ut sit spiritussanctus in hac nostra sinodo: dni Episcopi redeant in mutuam gratiam,odia ac offensiones mutuas voluntaria ac perpetua oblivione ex animis suisdeleant et in charitate concorditer negotia sinodi in manus sumant et studiobono ad firmandum statum ecclesiae tractent. Non est dubitandum, quinomnia feliciter sint successura.Dni Episcopi professionem fidei suae sub iureiurando suo faciant, sanctaesedi Apostolicae et decretis concilii obedienciam iurent et haeresesanatbematisent etc.Insuper ut Serenissimus R ex in curia sua aulicis suis omnem haeresiminhibeant. Et si qui non audire velint, eos a se et a curia sua removeat etiurgeltis privet etc.Etiam inhibeat R. Mtas omnibus subditis suis esum carnium, diebusprohibitis a sanctis patribus: ieiunia servent et macella carnium claudant,dies festos colant, nec laboribus kmethonum operave manuaria eos violentac prophanent.Mandet etiam Mtas eius, ut universi homines ad ecclesias, ad missasac sacrificia divina ac ad verbum Dei audiendum conveniant; confessionesde peccatis, poenitentiam agant, communicent catholico more.Edicat etiam ac mandet Serenissimus Rex, ut quicunque ecclesias suisin bonis regiis sive eorum hereditariis supellectili ecclesiastica despoliaveruntac decimas, redditus, villas, praedia, fundos agrosque eisdem ecclesiis etearum sacerdotibus ademerunt, rursus eandem supellectilem, utpote vasa etsacras vestes, calices, patenas, cruces, pacificalia, monstrantias, thuribula, decimaset omnia bona ecclesiastica ecclesiis earum restituant, plebanos adeas redire permittant et redditus eis servientes tribuant et cultum divinumrestitui et peragi in eisdem sinant et eosdem sacerdotes, ne violare audeantaut permittant.H aec, posteaquam per Serenissimum Regem et senatum ei consentientemfuerint constituta et poenis a d terrorem firmata atque executa, facileC etera nobilitas pauperior a b hac amentia d e te r r e b itu r e t insanire d e sin e t.Postremo Serenissimum dnum Regem caute et prudenter iterum adservanda concilii decreta, uti legato id promisit, cohortentur et rogent.Deinde a vitiis, si quae sunt in illo, quae homines offendant, paternedehortentur, nam ea et dignitatem eius regiam dehonestant et famam autho-ritatemque domi forisque minuunt.Hortentur etiam illum, ut pro debito suo regio in iudiciis crebro adsit.Et ut ad id invigilet, ne causae litigantium arte et astutia causidicorum in longumextrahantur; nam multae sunt pauperiorum querelae, eo, quod sumptushis ad huiusmodi longas lites non sufficiunt.22

166 M A T E R Y JA Ł Y DO H IS T O R Y ISimiliter et de ceteris rebus, quae in eo desiderantur, admoneatur etc.,ut in religione et fide, in cultu erga Deum et in aliis virtutibus Serenissimumpatrem suum imitetur, quem dnus Deus dilexit, protexit, victoriis, triumphis,gloria,' felidt&fey amicitiis regum latissime cumulavit, qui non solum in orbeChristian1© et apud ethnicos, sed etiam inter celites erat fama super aetheranotuS.Rogandus Itaque et hortandus Serenissimus ipse R ex, ut servandosuscepta decreta concilii et obediendo Smo Patri vicario Christi etiam servetin regno suo sanctam catholicam fidem, iurisdictionem ecclesiae restituat, immunitktessacerdotibus concessas manuteneat et regnum in iustitia gubernet:sic Deus omnes actiones eius prosperavit et regem illum magnum cunctisquevenerabilem faciet. Nam apud Deum, ut nullum malum impunitum, sic nullumbonum irremuneratum.Tertius articulus: quomodo privilegia ecclesiastica sunt defendendaet conservanda. Poterant nobis salva esse nostra privilegia, si ea ipsidni Episcopi non prodidissent, et praecipue dnus Uchański Archiepiscopus,qui cerebello suo confidens ad superbiam elevatus summum pontificem, vicariumChristi, contempserat, possessionem episcopatus cum wośni et lictoribusoccupaverat et appellationem contra papam et sedem Apostolicam dobraciey na sgihn interposuerat, et spreto iure ecclesiastico, quod non didicit,iuri saeculari statum ecclesiasticum suis practicis cum saecularibus intrusit.Qui etiam num iure saeculari, sacerdotes tanquam rusticos - iudicat. Hic quadratreginae Bonae dictum: si unus fatuus lapidem magnum in puteumdeiicit, dećem prudentes eum non extrahunt. Laboramus, sudamus et nonproficimus. Attamen laborandum est in comitiis, ut iurisdictio ecclesiasticareddatUr, sic enim immunitates ecclesiasticae conservabuntur.Quartus' articulus est de constitutionibus conventus, quibus beneficiaecclesiastica in bonis regiis post statutum Alexandri regis fundata ani-chilantur.Dni Episcopi obiciant adversum has constitutiones decretum Tridentinumde beneficiis fundatis non abolendis et defendant rem summa contentione.Et praesertim, quae sunt fundata ad publicam utilitatem regni etc.De abrogata executione processuum iuris spiritualis agendum erit incomitiis regni, ut simul, cum restituta fuerit iurisdictio ecclesiastica, rex mandetcapitaneis, ut executionem talium processuum super decimis, raptu acviolentia, statutum vetus exequantur, bona excommunicatorum sequestrandoetc. Et ut excommunicari non sint digni in indiciis ferre testimonium, necadmittantur. In quo fiat executio statuti regni. Similiter haeretici non admittantur.Quintus articulus: de restituendis ecclesiis et sacerdotibus ad easreducendis. Potestas hic regia requiritur, per quam si iurisdictio restituetur,restituentur ecclesiae et sacerdotes.

t49i] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .Sextus articulus: quo iure decimae et alii redditus ecclesiasticirepeti debent. Iure antiquo ecclesiastico : quod si obtineri non poterit, agendumin comitiis, ut clerus raptores suos ad capitaneos locorum citet. Rexvero mandet illis, ut in primo et secundo termino finis causae et solutiofiat, ut est in Slesia; et capitaneus non disputet nec cognoscat de iuribuset privilegiis sacerdotum, ac ut necesse non sit sacerdotibus exhibere coramcapitaneis i fundationum litteras, sed satis sit: usus, et possessio diuturnaet continuata.Septimum articulum non intelligo: de forisatione et quittantiisdecimarum.Octavus articulus, ut quod Summus pontifex concessit aliis provinciis,nostrae quoque provinciae concederet ea, quae nobis expedirent, adretentionem fidelium in fide catholica et ad reductionem ad ecclesiam haereticorumet ad iurium ecclesiae restaurationem.Qui sensus sit huius articuli, non apparet. Fortasse hoc intelligitur : atsacerdotes sint uxorati, ut communio sit utriusque speciei sacramenti, mtmissae et cetera divina officia linguai nostra Polona agantur ac dicantur.Hoc loco dicantur ea, quae alibi facta sunt, quod scilicet per hoc nonsunt homines meliores effecti, imrno deteriores.Sacerdotes nunc esse despectos maxime propter mulierum consuetudinem,multo magis despectiores essent ob uxores et Deo odibiliores propter venereosactus, in quibus eos continue volutari esset necesse, vocareturque■susin volutabro: Orzecho wii hic negotium agitur.Uxores autem eiusmodi non forent contentae sacrificuli una mentula:quaererent alios ad supplendas negligentias etc. Quanta ea crux esset miseroplebano, zelothipia, furta lecti, furta rei familiaris, prolis multiplicatio, ad quosalendos et vestiendos et ditandos •plebani res ecclesiasticas distraherent. Etquis talis sacerdotis immundi sacrum audire vellet. Ja niechczą pofadigey.Missas vero lingua vernacula legi aut cantari non convenit, nam etprohibitum est, et sacra misteria venirent in contemptum.Et proinde totus hic articulus octavus abiciatur, qui totam Poloniamscandalisatur.A d adducendum haereticos ad veterem ecclesiam et ad haereses deserendasdni Episcopi, quum ibunt ad comitia regni, habeant secum doctofeselequentes, qui coram rege et senatu et coram nuntiis etc. contiones facienteserrorem haereticorum confutent et hortentur illos ad reditum ecclesiaecatholicae. Lucas et Melchior1) sunt ad id valde apti et ad docendum et adterrendum fortasse profici aliquid poterit hac dominorum episcoporum vigilantia.Sed ante omne opus est, ut domini episcopi reiecta avaritia, superbia, odiis etc. -a mundanismo convertant sese ad Deum in sanctitate et ha-') “Łukasz Podomki i prawdopodobnie Melchior z Mościsk prowincyjał Dominikanów cf.U ch ansciana I. p. 7 5 i 8 * .

1 68M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y I [4 9 2]bentes illud semper in memoria, qualem S. Paulus scribit fore episcopum:Omnis pontifex, alioqui nihil proficiemus.A d conservandam immunitatem cleri a bello scient Reverendissimi dominiepiscopi, quomodo sese in hoc negocio gerere debeant, sicut et inpraeteritis comitiis fecerunt. Exhibeant, si opus fuerit, litteras ac privilegiaimmunitatum ecclesiae et pro his opponant strenue, dominos etiam saecularesad se, ad tuendum iura et immunitates suas, ad assistendum sibi adducantet animos eorum sibi concilient.Praeterea ad nuntios terrarum accedant et rogent ab eis, ut ne velintiura et libertatem ecclesiasticam sublatam, alioqui violatis privilegiis et libertateecclesiastica facile erit regiae potentiae violare iura et libertates saecularium.Nam admisso semel periurio in re ecclesiastica, grassari poterit rexsine ullo conscientiae et Dei metu in statum saecularem, destruendo eorumimmunitates. Timendo itaque tirannidem et ei tempori occurrendo, sint ipsisaeculares de suis iuribus solliciti et tuendo immunitatem ecclesiasticam etius suum etiam una tuebuntur et hoc ecclesiarum periculo suum praecaveant.De servitio bellico advocatorum : statutum intelligendum est de advocatisregiis et hereditariis, ut est Bochnensis et Syradiensis etc., qui habentvillas et possessiones et proventus magnos etc., non autem de episcoporumet spiritualium advocatis, qui non habent villas nec ab aliis kmethonibusdifferunt, nisi quod diurnum laborem in septimana cum kmethonibus nonlaborant, sed tamen ferunt alia onera et cum litteris mittuntur etc.Et quia ad regem etiam pertinet executio decretorum Concilii Tridentini,sine cuius ope, opera ac severitate executio ipsa procedere non potest,agendum est cum Serenissimo rege nostro, ut, quum decreta Concilii agentelegato apostolico susceperit, ea ipsa decreta, quantum ad personam et officiumeius regale, tam in se ipso, quam in subditis suis, Deo et ecclesiae rebellibus,exequatur.Instent domini episcopi, ut Serenissimus dominus rex cum ipsis episcopiset potioribus consiliariis saecularibus consilium ineat, adductisquesaecularibus consiliariis, ut huic executioni faveant et, relicta haeresi cumerroribus, priscam religionem per apostolos, per Spiritum sanctum, per angelosinventam, manifestatam et institutam amplectantur et ex erroribus demonumasserant sese, idque publice in comitiis rex cum senatu profiteaturse in prisca patrum suorum religione ac fide permanere et haereses iamolim diu ac ubique damnatas, nunc vero ab inferis revocatas, anathematisareet e regno expellere velle. Dicat ac profiteatur Serenissimus rex, quod iuris-dictionem ecclesiasticam, ad tempus suspensam, dominis episcopis iam exnuncrestituit cum omni potestate eandem iurisdictionem exercendi, processus etcensuras contra rebelles haereticos ceterosque inobedientes ecclesiae et iuriecclesiastico fulminandi, etiam contra raptores ac violatores bonorum etpersonarum ecclesiasticarum ceterosque criminosos etc. cum omnibus causis,quae antea semper ad forum ecclesiasticum pertinuerunt.

[493] U S T A W O D A W S T W A SY N O D A L N E G O . 169Quam ad rem severitate regia firmandam Serenissimus rex edicta suaet Serenissimi patris sui aliorumque regum, tum etiam leges ac statuta contrahaereticos et insordescentes edita, in usum revocet capitaneisque suisea exequi demandet sub poenis in illos constitutis.Edicatque etiam ac mandet Serenissimus rex, ut omnes ministri haeretici,quicunque tandem sint illi, ut ex Polonia intra certum tempus expellantur,alioqui capiantur per capitaneos locorum et gladio feriantur.Similiter mandet universis subditis suis, ut nullus eorum haereticosapud se habere, tueri et retinere praesumat sub poena capitis et bonorumconfiscatione et inabilitate ad quaecunque officia ecclesiastica et saecularia.A d haec revocentur omnes et singuli filii huius regni ex Germaniaaliisque locis, haeretica pravitate infectis, sub poenis etc.Praeterea, ut nemo libros haereticorum in Poloniam et dominia regiaimportet, nemo legat aut haereticum aliquid doceat.Praeterea, ut omnes libri haereticales, quicunque sunt, sive apud bibliopolas,sive apud nobiles et cives aliosque ubicunque, domini episcopi auteorumofficiales cum capitaneis locorum et officio civili inquirant, adhibitisetiam iuramentis, et eosdem libros ac picturas etiam haereticorum contumeliosascapiant et igne exurant, poenis contra renitentes constitutis.Mandet etiam Serenissimus rex et constitutione sanciat, ut domini episcopicontra suspectos de haeresi iure ecclesiastico procedant, rege opemeis ferente.Inhibeat etiam Serenissimus rex , ut conventicula sive coenae sive alioquocunque praetextu in nullius domo fiant. Et si quis id in domo sua fieriadmiserit, domo ipsa privetur.XXIII.Uchwały synodu prowincyjonalnego Piotrkowskiego z r. 1577.Acta et constitutiones sinodi provincialis GneznensisP etricovia e2) anno Domini millesimo quingentesimo septuagesimo septimodie decima nona mensis Maii habitae et celebratae.In nomine Sanctissimae et individuae Trinitatis sinodus provinciaeGneznensis anno Domini millesimo quingentesimo septuagesimo septimo, dieX IX mensis Maii ritu solenni, invocata Spiritus Sancti gratia et sacrosanctosacrificio missae in ecclesia parochiali Petricoviensi supplicationibus atquelitaniis devote peractis ad laudem atque 3) gloriam eiusdem Sanctissimae Tri-Cod. eius. — 2) Ed. Gneznensis provinciae. — 3) Ed et.

170 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [49+]nitatis sanetaeque catholicae ecclesiae religionis incrementum est habita,praesidentibus ei Rmis in Christo patribus et dnis dnis Vineentio Laureoepiscopo: Montis Regalis, Sanctissimi in Christo patris et dni dni Gregorii,divina providentia papae X lli, sanetaeque sedis Apostolicae ad Serenissimumprincipem et dnum dnum Stephanum regem Poloniae eiusque dominia nuntio,et lacobo Uchański, Dei gratia archiepiscopo Gneznensi, legato nato et primateregni Poloniae, assidentibus sibi1) Rmis dnis Stanislao Karnkowski Wladislaviensiet Pomeraniae, Petro Myszkowski Plocensi et nominato Cracoviensi,Luca Kosczieleczki Poznaniensi, Martino Bialobrzeski abbate Clarae Tumbaenominato Camenecensi, eadem gratia episcopis 2), ac Rmorum dnorum IohanneIarczewski decano Vilnensi, Valeriani Vilnensis, et Toma Choienski vicedecanoLuceoriensi Wictorini Wierzbiczki Luceoriensis episcoporum legitimis excausis absentium nuntiis 8),l Rmis vero dnis [Iohanne] 4) Sienienski archiepiscopoLeopoliensi confirmato, Martino Gerztmano Wratislaviensi et Melchiaro GedroicMednicensi episcopis iustis ex causis per litteras absentiam suam excusantibus,necnon ^) Rdis dnis Martino Izdbienski de Rusiecz et Iohanne Kąkolewskiiuris utriusque doctoribus, canonicis Gneznensibus, Stanislao Krasińskiiuris utriusque doctore archidiacono et Alberto :Nininski canonico Cracoviensibus,Iohanne Demetrio Solikowski scholastico et Alberto Gadomski iurisutriusque doctore, Pomeraniae archidiacono in ecclesia Wladislaviensi, HieronimoPowodowski et lacobo Brzezniczki iuris utriusque doctore, canonicisPoznaniensibus, Paulo Głogowski decano et lacobo Gorski canonico Plocensiiuris utriusque doctoribus, Iohanne Iarczewski decano Wilnensi, ValentinoUrzedow archidiacono Przemisliensi, Nicolao Kołaczkowski, archidiaconoLuceoriensi, Bartolomeo Wargoczki canonico Leopoliensi, capitulorum'suorumnuntiis, et venerabilibus ac religiosis dnis Alexandro Mielenski Strzemesnensi6),[Iohanne] Gniazdowski Mogilnensi, Stanislao Faleczki Suleioviensi, AndreaDzierżanowski Wagrovecensi, Matheo Borzewski Landensi, Mathia KietlinskiWitoviensi, Andrea Karwiczki Wąchocensi, Andrea Bialobrzeski Andreoviensi,Paulo Mąkolin Plocensi, Andrea Brzechwa per nuntium Tinecensi etStanislao Faleczki per nuntium Czervenensi abbatibus, suo et aliorum abbatumlegitimis de causis absentium nominibus.1. Primum omium ad exonerandas conscientias et puritatem fidei christianaeconservandam aperte sacra sinodus profitetur foedus tempore interregniante electionem Serenissimi regis Plenrici in convocatione Warschoviensi,reclamantibus ordine ecclesiastico et catholicis, factum, quo permissaA) Ed. Idem archiepiscopus Gneznensis de consilio et assensu. Rmorum D D . Episco.porumcomprovincialium suorum nempe D. Stanislai Karnkowski etc. — 2) W Edycyi trzech tych w y­razów niema. — 3) Ed. nuntiis admissis. — 4) W yrazy, brakujace w kodeksie a uzupełnionewedług druku, zamieszczamy w klamrach. — 5) Ed. necnon praesentibus. —

[495] U S T A W O D A W S T W A ' S Y N O D A L N E G O .eśt in hoe regno licentia credendi, quid quisque velit, sine ulla cuiusqueofficii coertione, esse illicitum, cum morte et inferno, ut dicit Isaias, percussumcontra divinas leges, contra canones sacros, contra communes leges sanctissimeinstitutas, contra anterius totius regni foedus et regni regumque Poloniaesanctissimas et piissimas constitutiones, (quae dum observatae fuerunt,fides sincera et inviolata permansit, at earum observantia remissaJ) haeresespuluiarunt) contra rationem ipsius iuramenti in confusionem ecclesiae Christianaein .pessimum et: perniciosum exemplum, in perniciem ecclesiae etfidelium, in finem fovendorum atque agendorum dissidiorum et ad scindendampacem et unitatem verae fidei catholicae et inconsutilis tunicae, hoc estecclesiae Iesu Christi, quae una sola est, quam nisi quis inviolabiliter, servaverit,salvus esse non poterit. Contra ipsam postremo rationem, cum necipsa rerum natura ferat duas de eadem re contrarias doctrinas veras esse,ne tali permissione iurata et usurpatione veritas fidei catholicae quoquomodoin dubium vocari videatur et eorum doctrinae, inter se alioqui pugnantes,quam nostra, sibi in perpetuo constans, veriores existimentur, his et aliiscausis, uti antea, nunquam ordo ecclesiasticus et catholici consenserunt, quinimo omni loco et tempore tam in Gallia, quam postea in coronatione regisHenrici, itemque post Serenissimi regis moderni feliciter regnantis electionemet in Andreioviensi conventu repetendo et commemorando contradicebantet solenniter protestabantur, itaque et nunc eadem sancta sinodus approbandoomnes eiusmodi superiores protestationes- decernit et statuit huiusmodifoedus et pactum esse contra Deum pacique et unitati fidei christianaeesse contrarium et perniciosum, de quo coram D e o 2) et angelis solenniterprotestatur, contradicit et anathematisat. Si quis autem clericorum cuiuscunquetandem status et conditionis praedictum foedus approbare, tueri, defendere,aut illi consentire velit, hic authoritate huius sanctae sinodi ab officio etbeneficio suspensus et privatus esse decernitur, anathemaque declaratur acpronuntiatur. Et ad testificandam unitatem et constantiam sacrosanctae ecclesiaecatholicae, quae a Iesu Christo Domino Deo et salvatofe nostro superBeatum Petrum apostolorum principem ab initio aedificata et ad finem usquesaeculi perpetua summorum pontificum Romanorum successione duraturaest, omnes et singuli, qui ad sinodum convenerunt* fidem suam, quae nnaeademque est omnium vere in Christum credentium, ex formula per Piumquartum, foelicis recordationis pontificem maximum, et ita adhibito iureiurandolibenter cupideque professi sunt, omnesque haereses, quae illi quovismodo adversanturac repugnant, ab ecclesia damnatas, reiectas, anathematisatas pariterdamnarunt, reiecerunt et anathematisarunt, prout damnant, reiiciuntet1anathematisant necnon obedientiam Sanctissimo domino nostro Gregoriodivina providentia papae XIII, vero Christi in terris vicario, Sanctique Petri') Cod. praemissa. — 2) Cod. contra Deum.

M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [496]legitimo successori spoponderunt, sancteque ac feligiose iuraverunt, utispondent, vovent et iurant. Quod ut idem in futurum observetur, in omnibusaliis tam provincialibus quam diocesanis sinodis sancta haec sinodus decrevitet statuit 1).') Artvkul ten w edycyi z r. 1578 został w ten sposób przerobiony, źe ustęp »Et ad testificandametc.« umieszczono, znacznie go rozszerzywszy, na początku, a później dopiero dodanoto, co w naszym tekście znajduje się na samem czele. Ponieważ trudnoby uwidocznić za pomocądopisków, czem się urzędowa redakcyja różni od pierwotnego tekstu, podajemy art. I w całejrozciągłości według ed ycyi:» Primum caput. A d testificandam unitatem et constantiam sacrosanctae catholicae ecclesiae, quae a Iesu Christo domino Deo et Salvatore nostro super beatum Petrum apostolorumprincipem ab initio aedificata et ad finem usque saeculi perpetuo Summorum pontificum Rom a­norum successione duratura est, omnes et singuli, qui ad sinodum convenerunt, fidem suam, quaeuna eademque est omnium vere in Christum credentium ex formula per Pium I V felicis recordationispontificem maximum edita adhibito iureiurando libenter cupideque professi sunt, in hancvidelicet form am :E g o N . firma fide credo et profiteor omnia et singula, quae continentur in simbolo fidei,quo Sancta Romana Ecclesia utitur, videlicet: Credo in unum D eum , Patrem Omnipotentem,factorem coeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium, et in unum dominum Iesum Christumfilium D ei unigenitum et ex patre natum ante omnia saeculo Deum de Deo, lumen de lumine,Deum verum de Deo vero, genitum non factum , consubstantialem P a tri, per quem omnia factasunt, qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de coelis et incarnatus estde Spiritu Sancto ex Maria Virgine et homo factus est. Crucifixus etiam pro nobis sub PontioPilato passus et sepultus est. E t resurrexit tertia die secundum scripturas, et ascendit in coelum,sedet ad dexteram P atris, et iterum venturus est cum gloria iudicare vivos et mortuos, cuiusregni non erit finis. E t in Spiritum Sanctum dominum et vivificantem , qui ex Patre Filioqueprocedit, qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur, qui locutus est per prophetas.E t unam Sanctam Catholicam et Apostolicam ecclesiam. Confiteor unum baptisma in remissionempeccatorum et expecto resurrectionem mortuorum et vitam verituri saeculi. Amen. Apostolicaset ecclesiasticas traditiones aliasque eiusdem ecclesiae observationes et constitutiones firmissimeadmitto et amplector. Item Sacram Scripturam iuxta eum sensum, quem tenuit et tenet S. materEcclesia’ cuius est iudicare de vero sensu et interpretatione sacrarum Scripturarum, admitto, neceam unquam nisi iuxta unanimem consensum patrum accipiam et interpretabor. Profiteor quoqueseptem esse vere et proprie sacramenta novae legis a Iesu Christo Dno nostro instituta atquead salutem humani generis, licet non omnia singulis necessaria, scilicet: baptismum, confirmationem,Eucharistiam, poenitentiam, extremam unctionem, ordinem et matrimonium, illaque gratiam conferre.E t ex his baptismum, confirmationem et ordinem sine sacrilegio reiterari non posse. R e­ceptos quoque et approbatos ecclesiae catholicae ritus in supradictorum omnium sacramentorumsolenni administratione recipio et admitto. Omnia et singula, quae de peccato originali et deiustificatione in sacrosancta Tridentina sinodo definita et declarata fuerunt, amplector et recipio.Profiteor pariter in missa offerri Deum verum proprium et propitiatorium sacrificium pro vivisac defunctis atque in Sanctissimo Eucharistiae Sacramento esse vere realiter et substantialiterCorpus et Sanguinem unacum anima et Divinitate dni nostri Iesu Christi fierique conversionemtotius substantiae panis in corpus et totius substantiae vini in sanguinem, quam conversionemcatholica ecclesia transsubstantiationem appellat. Fateor etiam sub altera tantum specie totumatque integrum Christum verumque sac-amentum sumi. Constanter teneo purgatorium esse animasqueibi detentas fidelium suffragiis iuvari. Similiter et Sanctos unacum Christo regnantes venerandosatque invocandos esse eosque orationes Deo pro nobis afferre, atque eorum reliquias

[49 7 J U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .1732. Cum autem nihil quod vel ad doctrinae utilitatem, vel ad vitaemorumque reformationem ipsiusque religionis catholicae propagationem pertineat,sacra sinodus salutarius, utilius et ad remedia praesentium malorumaccomodatius, magisque necessarium canonibus atque decretis sacrosancticoncilii Tridentini esse iam pridem intelligeret eaque recipere et in execuessevenerandas. Firmissime affero imagines Christi ac Deiparae semper Virginis necnon aliorumsanctorum habendas et retinendas esse atque eis debitum honorem ac reverentiam impertiendam.Indulgentiarum etiam potestatem a Christo in ecclesia relictam fuisse, illarumque usum Christianopopulo maxime salutarem esse affirmo. Sanctam Catholicam et Apostolicam Romanam ecclesiamomnium ecclesiarum matrem et magistram agnosco, Romanoque pontifici beati Petri apostolorumprincipis successori ac Iesu Christi vicario veram obedientiam spondeo ac iuro. Cetera item omniaa sacris canonibus et oecumenicis conciliis ac praecipue a Sacrosancta Tridentina sinodo tradita,definita et declarata indubitanter recipio atque profiteor. Simulque contraria omnia, atque haeresesquascunque ab ecclesia damnatas et reiectas et anthematisatas, ego pariter damno, reiicioet anathematiso. Hanc veram catholicam fidem, extra quam nemo salvus esse potest, quam inpraesenti sponte profiteor et veraciter teneo, eandem integram et inviolatam, usque ad extremumvitae spiritum constantissime, Deo adiuvante, retinere et confiteri, atque a meis subditis vel illis,quorum cura ad me in munere meo spectabit, teneri, doceri et praedicari, quantum in me erit,curaturum ego idem N . spondeo, voveo, ac iuro. Sic me Deus adiuvet et haec sancta Dei Evan -gelia. E t quia huic professioni fidei, quam modo omnes fecerunt, nihil magis adversatur, quamfoedus illud tempore interregni ante electionem Serenissimi regis Henrici in convocatione Varsoviensiconceptum. Propterea ad exonerandas conscientias et puritatem fidei christianae conservandam, aperte sacra sinodus profitetur, foedus illud reclamantibus ordine ecclesiastico et catholiciset contra piam ipsius regis voluntatem, ut postea publice et privatim saepe declaravit, factum,quo permissa est in hoc regno licentia credendi, quid quisque velit, sine cuiusque officii coertione,esse illicitum, cum morte et inferno, ut dicit Isaias, percussum, contra divinas leges, contra canonessacros, contra communes leges sanctissime institutas, contra anterius totius regni foedus,et regni regumque Poloniae sanctissimas et piissimas constitutiones (quae dum observatae fuerunt,fides sincera et inviolata permansit, at earum observantia remissa haereses pullularunt) contrarationem ipsius iuramenti et in confusionem ecclesiae christianae, in pessimum et perniciosumexemplum, in perniciem ecclesiae et fidelium, in finem fovendorum atque augendorum dissidiorum,blasphemiarumque et ad scindendam pacem et unitatem verae fidei catholicae et inconsutilis tunicae,hoc est, ecclesiae Iesu Christi, quae una sola est, quam nisi quis inviolabiliter servaverit,salvus esse non poterit, contra ipsam postremo rationem, cum nec ipsa rerum natura ferat, duasde eadem re contrarias doctrinas veras esse. N e tali permissione iurata et usurpatione veritasfidei catholicae quoquomodo in dubium vocari videatur, et eorum doctrinae, inter se alioqui pugnantes,quam nostra, sibi perpetuo constans, veriores existimentur: his et aliis causis, uti antea,nunquam ordo ecclesiasticus et catholici consenserunt, quinimo omni loco et tempore tam inGallia quam postea in coronatione regis Henrici, itemque post Serenissimi regis moderni foeliciterregnantis electionem et in Andreioviensi conventu et in coronatione repetendo et commemorandocontradicebant et sollenniler protestabantur, ita et nunc eadem sancta sinodus, approbandoomnes eiusmodi superiores protestationes decernit et statuit, huiusmodi foedus et pactumesse contra Deum pacique et unitati fidei christianae contrarium et perniciosum . de quo coramDeo et angelis eius solenniter protestatur, contradicit et anathematisat. Si quis autem cuiuscunquetandem status aut conditionis praedictum foedus approbare, tueri, defendere, aut illi consentirevelit, hic autoritate huius sancti sinodi ab officio et beneficio suspensus et privatus esse decernitur,anathemaque declaratur ac pronunciatur. Eadem quoque sancta sinodus, quibus potestenixis precibus, petit et efflagitat a Serenissimo rege, ut Maiestas sua, quemadmodum in foelici23

174M A T E R Y JA Ł Y DO H IS T O R Y Itionem deducere cuperet, neque tamen propter superiorum temporum iniquitatemcontinuasque x) provinciae istius perturbationes usque adhuc id facerepotuisset, nunc tandem aliquanto 2) tranquillius atque oportunius tempus nacta,eosdem canones atque [decreta] sine ulla exceptione sancte et reverenterrecepit et recipit, ac ut primo quoque tempore per e o s, ad quos id exeorum praescripto pertinet, in tota hac provincia debitae executioni demandentur,praecepit et decernit sub poenis in eisdem contentis.S. Quoniam vero in eodem sacrosancto concilio reperiuntur nonnulla,quae huic provinciae partim propter ipsius conditionem a ceteris provinciislonge diversam , partim propter temporum et rerum ecclesiasticarum statumdifficiliorem et iniquiorem sine ecclesiae incommodo et periculo accomodariet in executionem deduci non possunt, exhibita sunt nomine totius cleri istiusprovinciae Rm o dno sanctae sedis Apostolicae nuntio certa capita ex decretis3) eiusdem concilii desumpta, quae moderatione ac relaxatione aliquaindigeant, supplicatumque est praefati cleri nomine Rmis etiam dnis archiepiscopoet episcopis, qui huic sinodo interfuerunt, petitione sua ipsum clerumadiuvantibus, quo Rmus dnus nuntius super ea moderatione apud Sanctissimumdnum nostrum authoritatem suam interponeret, deque statu provinciae istiussuae Sanctitati fidem pleniorem faceret, quod sua Rm a Dominatio libenterse facturam recepit. Quod si quid etiam deinceps in exequendis ipsius conciliidecretis difficultatis, obscuritatis maiorisve incommodi aut detrimentiecclesiae imminere animadversum fuerit,, sacra sinodus confisa4) de benignitateatque indulgentia matris suae Sanctissimae sedis Apostolicae certissimumsibi in omnibus suis necessitatibus atque difficultatibus in ea collocat acpollicetur refugium.4 . Eadem sacra sinodus statuta et constitutiones provinciales tam antiquasquam novas atque novissimas, quae sint consentaneae et nullo modorepugnent sacrosancti concilii Tridentini decretis, in pristino suo robore conservatad easque in unum volumen per Rdos olim Stanislaum Dąbrowskiet Franciscum Crasinski, iuris utriusque doctores tunc canonicos Gneznenses,ex commissione sinodi provincialis Petricoviensis iam redactas diligentiusetiam inspiciendas et recognoscendas deputavit Rdos dnos Stanislaum K rasińskiarchidiaconum et Martinum Izbienski de Russiecz scholasticum Crac.iuris utriusque doctores, quae sic revisa a futura sinodo provinciali approbaridebent.coronatione sancte promisit, ita ipsa praestet, ac praesertim pro officio pii et iusti ac prudentisprincipis provideat, ne quid ex ea consideratione detrimenti Respublica regni Poloniae et religiocatholica capiat, sed eam omnino aboleri curet, quandoquidem damna istius confoederationis, iammanifesta appareant. Nam et Iudaismi et Machometismi et Atheismi impietas iam regno huicimpendere videtur.1j Ed. continuatasque. ■— 2J Cod. aliquando. — 3) Cod. et decretas. — 1) Cod. confessa.

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 1755 . Porro cum sacra sinodus intelligat, studia, consilia, laboresque etvigilias nostras contra tot et tanta mala et pericula, quae cum universamecclesiam catholicam tum praecipue provinciam hanc premunt et circumdant,si ope et praesidio divino destituantur, nihil valere, mandat et praecipit,ut per totam hanc provinciam in omnibus tam saecularium quam regulariumecclesiis supplicationes cum litaniis et processionibus more solito, qualibetsecunda, quarta et sexta feria ex eo tempore ad unius anni decursumpro sanctae ecclesiae catholicae tranquillitate atque incolumitate eorumque,a quibus oppugnatur, resipiscentia et conversione, regisque et regni istiusincolumitate fiant devoteque peragantur.6. Celebratio sinodorum tam provincialium quam diocesanarum, quantoperead occurrendum malis ecclesiae Dei, praesertim tam difficilibus ipsiustemporibus vel ad retinendam ecclesiasticam disciplinam sit necessaria, exearum tam diuturna intermissione, praesens sinodus facile perspexit. Itaquedecretum concilii Tridentini de iis in executionem deducendo, statuit et decernit,ut quolibet triennio sinodos provinciales post festum S. BartholomeiApostoli Rmus dnus archiepiscopus Gneznensis per se, vel si legitime impeditusfuerit, per aliquem ex Rmis dnis episcopis provincialibus celebret*).Quod si facere neglexerit, ultra poenas sacris canonibus sancitas, ducentorumaureorum mulctae dnus archiepiscopus succumbet, qui in usum fabricaeecclesiae metropolitanae converti debent, et nihilominus ab episcopis sanctaesedi Apostolicae deferatur. Diocesanae quoque a Rmis dnis episcopis quotannis,quo tempore illis commodius visum fuerit, sub eadem poena in proximaprovinciali sinodo luenda et in usum ecclesiae suae cathedralis convertendacelebrentur.7. Visitationes quoque per eos, ad quos de iure pertinet, suis temporibusfaciendae sunt iuxta sacrosancti concilii Tridentini decretum 2).8. A d exercendam iurisdictionem spiritualem Rmi dni ordinarii virosgraves et iurisperitos vicarios atque officiales suos in locis antiquitus consuetisinstituant 3), in curiis etiam suis cancellarios viros doctos et [in] iureversatos tum etiam theologos secundum statutorum praescriptum habeant.Si vero in eo negligentes esse perrexerint, arbitrio sinodi provincialis puniantur.9. Iurisdictio spiritualis hactenus pene intermissa et neglecta suscitetur,delictaque et crimina, quae et gravitate et frequentia iram divinam provocant,qualia sunt: usurae, adulteria, periuria, simoniae et cetera innumera sceleraet flagitia, sacrorum canonum poenis coherceantur, quae propter diuturnam*) Ed. impeditus fuerit, per Episcopum comprovincialem antiquiorem celebret. — W edy-cyi artykuł ten stanowi jedną całość z poprzedzającym. — 3) Ed. constituant,

1/6 M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y Iconniventiam et negligentiam praelatorum adeo iam in consuetudinem venerunt,ut vix pro peccatis habeantur.10. Cum ebrietas sit vitiorum fomes et nutrix, sancta sinodus decernitsacerdotem, quem ebrium fuisse constiterit, ut ordo patitur aut triginta dierumspatio a communione summovendum aut corporali subdendum supplicio.Ceteri vero clerici iuxta sacrorum canonum formam severissime puniantur.Sacra quoque sinodus monet, ut episcopi sub gravibus poenis inserent suissubditis laicis, ne in posterum nocturnas vigilias et ebrietates exerceant1).1 1 . Clerici omnes, praesertim vero beneficia ecclesiastica obtinentes,habitum clericalem et tonsuram deferant, alioqui privilegiis clericalibus minimegaudeant contra quosvis magistratus tam spirituales quam saeculares,et nisi habitum et tonsuram intra annum assumpserint, ipso facto beneficiissint privati, alias iuxta decretum concilii Tridentini.12. Decreta concilii Tridentini de corrigendis clericorum excessibus inexecutionem deducendo,- sacra sinodus hortatur Rm os dnos locorum ordinarios,ut in poenis infligendis ordinem a sacrosancto concilio praescriptumobservent, a levioribusque remediis gradatim, iuris ordine servato, ad gravioraet saeviora3) progrediantur, nec praecipitanter et de facto ad extremadecurrant3); si secus fecerint, quocunque ex clericis hoc nomine de se conquerente,in proxima sinodo provinciali causam dicere necesse habeant.13. Delatum est etiam ad sinodum subditos spiritualium deteriore iamesse conditione quam saecularium, iamque magnam partem villarum esse desertamet desolatam propter graves et intolerabiles exactiones atque onera,quae per praelatos vel eorum factores et bonorum conductores per nimiamhabendi cupiditatem eis imponuntur. Itaque sinodus statuit, ut singuli Rm i dniarchiepiscopi et episcopi ad praescriptum ecclesiae metropolitarne Gneznensishabeant oeconomos de medio capituli assum ptos, qui quotannis eorum possessionesvisitent, damna et detrimenta, quae bonis et subditis eorum quovismodoinferuntur, diligenter annotent, ipsisque fideliter referant corrigendaet emendanda. Si autem in eo negligentes fuerint, arbitrio sinodi provincialispuniantur. Fines etiam seu limites possessionum ecclesiae diligenter defendant.A rces et aedificia quaelibet sarta, tecta conservent, quin etiam eorum*) W edycyi artykuł ten brzmi: »A crupula et ebrietate omnes clerici diligenter abstineant:unde vinum sibi temperent, et se vino. N ec ad bibendum quispiam incitetur, cum ebrietaset mentis inducat exitium et libidinis provocet incentivum. Unde illum abusum penitus decernimusabolendum, quo in quibusdam partibus ad potus aequales suo modo se obligant potatores; etille iudicio talium plus laudatur, qui plures inebriat et calices fecundiores exhaurit. Si quis autemsuper his se culpabilem exhibuerit, nisi a superiore commonitus satisfecerit, ab officio vel beneficiosuspendatur*,2) E d . severiora, — 3) E d . percurrant,

U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .'77conditionem, quantum possunt, meliorem facere debent, arces et quasvis munitionesnon prius in potestatem praefectorum et capitaneorum suorum tradant,quam ii iuraverint capitulo, post eorum cessum vel decessum easdemnon alteri cuiquam quam ipsimet capitulo, se, ut primum requisiti fuerint,tradituros.14. Hortatur etiam sacra sinodus Rm os dnos archiepiscopos et episcoposet in eo ipsorum conscientias onerat, ut omnia iura, privilegia etimmunitates ecclesiasticas pro viribus tueantur et defendant, ad eaque, quaepartim temporum iniquitate, partim negligentia collapsa vel per vim et potentiamoppressa sunt, in pristinum statum vindicanda, Sacrae Regiae Mtisfidem, iustitiam atque auxilium implorent, ordinisque sui ius atque dignita-'tem sedulo atque diligenter retineant.1 5 . Decernitque et statuit sinodus sancta, ut Rmi dni archiepiscopi etepiscopi comitiis regni et conventibus particularibus terrarum intersint subpoena mille marcarum, in quamlibet quadraginta octo grossos computando,per quemlibet eorundem succumbenda, excepto legitimo impedimento, quodin sinodo proxima iureiurando confirmare debent. E t rege in dioecesi [alicuiusEpiscopi degente, illius loci Episcopus ad Serenissimum Regem se]conterre et ibidem manere teneatur et sit astrictus sub eadem poena.1 G. Petendum est a Sacra Regia Maiestate per Rm os dnos suo et totiuscleri nomine, ut episcopatum Pomezaniensem et Sambiensem iri Prussiacontra iura ecclesiastica occupatos, eorumque ecclesias prophanatas et spoliatasin pristinum statum vindicet et restituat, praesertim vero Pomezaniensem,cuius magna pars est in ditione Sacrae Regiae Mtis sine ullo episcopoet pastore legitimo. Supplicandumque est Sanctissimo dno nostro, ut de consensuSerenissimi regis eamque portionem episcopatus Pomezaniensis ditionisregiae, si integer *) episcopatus restitui non poterit, episcopo Culmensi utiviciniori adiungat.17. Ius electionis liberae abbatum praepositorum ceterorumque praelatorumregularium, tam virorum quam monialium, secundum sacros canonesconciliique Tridentini decreta ac provincialia statuta penitus observetur acretineatur, dentque operam dni locorum ordinarii, ut ad ea munera hominesidonei, vitae honestate et doctrina clari, qui regularem observantiam sintprofessi, vel statim profiteri necesse habeant, eligantur, de quorum iuribuset privilegiis ac libertatibus Rmi dni archiepiscopi et episcopi Sacram RegiamMtem bene informent authoritateque sua efficiant, ne ex cancellaria S. R .Mtis litterae illis contrariae cuiquam concedantur. Si vero ad falsam alicuiusnarrationem importunam[que] instantiam aliquando concessae 2) fuerint, tanquamiuri communi contrariae, nullum robur habere a Sacra R egia Mte decernantur.*) Ed. inter. — 2) Cod- aliquam necesse.

i 7 8M A T E R Y JA Ł Y DO H IS T O R Y IQuod si quis perversa cupiditate impulsus cuiusvis potestatis praetextu inmonasteria eorumque bona se intruserit, is ultra poenas sacris canonibussancitas, pro violatore iuris et libertatis ecclesiasticae habeatur totiusquecleri nomine contra eum Sacrae Regiae Mtis praesidium imploretur.1 8 . Dabunt autem operam dni locorum ordinarii secundum formama sacris canonibus et statutis provincialibus praescriptam, ut monasteria, tamvirorum quam monialium, reformentur, ut quemadmodum ab initio, religioni,pietati, vitae sanctitati, doctrinae atque disciplinae sunt dedicata, ita etiamhoc tempore in eis haec eadem vigeant, suscitentur ac retineantur et eorumseminaria in ipsis instituantur scandalaque omnia et abusus, quicunquereperti in eis fuerint, procul inde amoveantur et arceantur.1 9 . Quoniam vero per negligentiam superiorum temporum bona etpossessiones monasteriorum contra omne ius et fas per praelatos eorumsunt dissipata et alienata, sacra sinodus, inhaerendo prioribus constitutionibus,statuit et decernit: quae sunt alienata1), per ipsosmet alienatores sine ulla excusationeintra annum recuperentur, et in pristinum statum restituantur,quod nisi factum fuerit, locorum ordinarii anno elapso contra eos iuxta statutaprovincialia procedant. Ad ea vero, quae per eorum antecessores suntalienata, primo quoque tempore pro viribus recuperanda per ordinarios remediisoportunis compellantur, et quantum in ipsis est, consilio atque patrocinioipsorum adiuventur.2 0 . Decernit et statuit sinodus, inhaerendo decreto sacrosancti conciliiTridentini, ut regulares quibus nulla animarum cura incumbit, ab administrationesacramentorum et praedicatione verbi divini extra sua monasteria praesertimvero ab absolutionibus excommunitatorum, quae plerumque in praeiudiciumparochorum contra sacros canones et statuta provincialia facereconsueverunt, sine facultate ab ordinariis concessa abstineant, alioqui pereosdem ordinarios coerceantur.2 i . Apostatae 2), qui sine licentia superiorum suorum vagari et de unoad aliud monasterium comeare solent, per locorum, in quibus sine litteris superiorumsuorum reperti fuerint, ordinarios in vincula coniiciantur, et admonasteria per eos deserta remittantur. Qui vero tales ad sua monasteria recipereausi fuerint, poena quinquaginta marcarum per suos ordinarios adpraelatorum, quos deseruerint, delationem mulctentur 3).2 2 . Decimae ex bonis spiritualium quorumcunque libere sine ullo impedimentotam ipsorum quam suorum praefectorum per eos, ad quos pertinent,percipiantur, ut ne laici eorum exemplo deinceps scandajisentur. Quod1.) E d . ut ea quae sunt alienata. — 2) Ed. Regulares. — 3) Ed. Qui vero tales ad suamonasteria recipere ausi fuerint, poena suspensionis afficiantur.

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 179si quis ex spiritualibus per se, vel per procuratores bonorum suorum earumlibertatem impediverit Rmi dni archiepiscopus et episcopi in sinodo provincialide se conquerenti poenasx) dupli aestimationis ipsarum luant. Ceterivero inferiores ad iudicium ordinarium vocati, in eo legitime convicti insimili [poena] condemnentur. Quod si aliqui proventus per aliquos ex spiritualibussint adempti, ąd eos restituendos in sinodis tam provincialibus, quamdiocesanis ac etiam iudiciis ordinariis compellantur.2 3 . A d tollendos abusus in administratione sacramentorum eorumqueuniformem administrationis formulam in tota provincia instituendam, sacrasinodus decrevit, ut ea, quae vulgo apellantur Agenda, per Rmum dnumepiscopum Wladislaviensem recens edita, ab omnibus, ad quos sacramentorumadministratio pertinet, habeantur, ex eorumque praescripto omnia fiantet procurentur.2 4 . Eadem sacra sinodus, ad tollendam varietatem in orationibus etcantu ecclesiastico, missalia et breviaria Romana, ex authoritate sacrosancticoncilii Tridentini conscripta atque edita, in usum provinciae istius recepit,ad eaque universum cantum ecclesiasticum conformari praecipit, ac ut insingulis diocesibus tam in cathedralibus, quam in collegiatis atque parochialibusdeputentur homines eiusmodi2) periti, qui indices librorum, quibus cantusecclesiasticus continetur, debito ordine conficiant et ad instar missaliumatque breviariorum Romanorum conscribant, quod si quid in antiquis gradualibuset antiphonariis ad praesens institutum desideratum fuerit, id sumptuepiscoporum et capitulorum conscribatur et suppleatur. Quod institutumante proximam sinodum provincialem perfici et in usum deduci sinodusomnino vult et mandat.2 5 . Bona ecclesiastica post mortem quorumvis praelatorum spoliari etdeformari non permittantur omniaque, quae in eis in possessionem venientipraelato tradita fuerunt, secundum inventaria, iis, ad quos provisio bonorumvacantium pertinet, integre reddantur, ac insuper quidquid clavo affixumfuerit, loco suo relinquatur.2 0 . De intestatis'vero Rmis dnis archiepiscopis et episcopis canonesveteres et statuta provincialia per omnia robur suum obtineant3).2 7 . A d maiorem reverentiam sacrosancti sacrificii missae, ut nullumsacrum p .... lium a quoquam sacerdote in celebratione summae missae habeatur.2 8 . Sancta sinodus decernit, ut corporalia4), calices, purificatoria €t aliaad sacrificium missae necessaria in ecclesiis sint munda et benedicta5), ita, ut*) Ed. poenam. — 2) Ed. eius rei. —- 3) W edycyi artykuł ten stanowi z poprzedzającymjedna całość. — 4) Cod. decernit corporalia que. — 5) E d . munda, benedicta et consecrata.

1 80 M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y Iin visitationibus omnia haec debito ordine reperiantur sub poenis suspensionisincurrendis, arbitrio ordinarii moderandis 1).2 9 . Cum tota ratio emendandae vitae in examine conscientiae versetur,ideo sancta sinodus decretum sacrosancti concilii Tridentini executionidemandando2) statuit, u t3) non solum circa ecclesias cathedrales, sed etiamcollegiatas sint docti confessarii seu poenitentiarii, qui confessionem audiantet eos, qui ad confessionem veniunt, diligenter examinent, non contenti generalipeccatorum confessione, cum post intimum de peccatis dolorem, quiin poenitente 4) requiritur, nihil magis necessarium sit, ut rite peragaturconfessio, quam diligens discussio et inquisitio de specie et numero peccatorumet eorum circumstantiis peccatum aggravantibus. U t autem in confessionibusaudiendis instructiores sint parochi, decernit sacra sinodus, ut parochi,prae manibus habeant directorium Iohannis Polanci, theologi SocietatisIesu, et summam aliquam, utpote Silvestri, Thabianae etc.3 0 . A d maiorem detestationem haeresum et ut servetur decretum sacrosancticoncilii Tridentini, sinodus inhibet, ut nullus haereticorum liber inscholis praelegatur, cathechismus vero Romanus seu alicuius viri catholiciomnibus scholis publice legatur 5).. 31. Statutum antiquum innovando sacra sinodus decernit, ne bibliopolaevel impressores libros imprimere, vel undecunque advectos vendereaudeant, priusquam per rectorem scholae Crac. recogniti et approbati fuerint6),contra quos petendum est a Sacra R egia Maiestate, ut ultra ipsorum librorumamissionem gravior aliqua poena statuatur 7).3 2 . U t forma et modus in providendis ecclesiis parochialibus iuxtasacrosancti concilii Tridentini decretum servari possit, deputavit sancta sinodusad examinationem parochorum instituendos Rdos viros in dioecesi Gneznensi:Simonem Borssinski canonicum, Andream Probuczki praebendariumGneznenses, Vincentium Rudki priorem Sanctae Trinitatis Lovicii, sacraetheologiae professores, Iacobum Woronieczki praepositum Loviciensem , IohannemKąkolewski, Iohannem Rem bielinski, Iohannem Szikorski iuris utri-1) W edycyi ten i poprzedni artykuł złączone zostały w ten sposób, źe z pierwszego zatrzymano6 pierwszych wyrazów, resztę zaś opuszczono. — 2) Cod. demandato. — 3) Cod. et.—4) Cod. impetentem.5) Art. ten w edycyi brzmi: »A d maiorem detestationem haeresum et ut servetur decretumsacrosancti concilii Tridentini, sinodus inhibet, ut nullus haereticorum liber, praesertim inscholis legatur, neque a quoquam retineatur, iuxta concilium Tridentinum et Indicem Romanum.Cathechismus vero Romanus solus omnibus scholaribus publice legatur.6) Ed. priusquam examinati probatique fuerint ab ordinario iuxta decretum concilii T ridentini.— 7) E d . poena statuatur, praeter alia sancita ab eodem concilio Tridentino et ab In ­dice Rom ano.

LS°5] Us t a w o d a w s t w a s y n o d a l n e g o .usque doctores, canonicos Gneznenses, et Tomam Drobnin canonicum et officialemLoviciensem.In dioecesi Cracoviensi: Rdos dnos Stanislaum Krasiński archidiaconum,Martinum Izdbienski de Rusiecz scholasticum, Sigismundum a Stezycza iurisutriusque doctores, Albertum Nininski, Martinum Pilznensem s. theologiaedoctores canonicos Crac. et Albertum Prusszkowski archidiaconum Zawichostensemin ecclesia Cracoviensi.In dioecesi W ladislaviensi: Mathiam Wieliczki decanum, vicarium inspiritualibus et officialem generalem, Iosephum Conarzewski iuris utriusquedoctorem archidiaconum, Mathiam Kielpinski cantorem et Lucam ab Unieiowcanonicum Wladislaviensem.In Poznaniensi: vero Iohannem Fowodowski praepositum, IohannemPiotrowski custodem, Michaelem Sławiński et Iacobum Brzezniczki, canonicosPoznanienses.In dioecesi P l o c e n s i ..................................................................................... x) 2)3 8 . Decernit et statuit sacra sinodus, ut bulla Coenae Domini singulisannis3) dominica prima adventus et quadragesimae promulgetur et declareturpopulo in sacris contionibus, ut confessarii sciant omnes casus summopontifici et ordinariis reservatos.3 4 . Formula examinationis eorum, qui ad episcopatus nominantur,a sinodo constituta suae Sanctitati offeratur.3 5 . Decretum sacrosancti concilii Tridentini adversus matrimonia clandestinainviolabiliter iubet sacra sinodus observandum. Propterea curent ordinariihoc ipsum decretum populo publicari et explicari in singulis parochialibussuarum diocesum *), idquo primo anno quam saepissim e, deinde veroquoties expedire viderint.3 6 . Quoniam nonnulli ex sacerdotibus, qui in ceteris catholicos seesse profitentur, eo audaciae atque dementiae progrediuntur, ut sibi uxoresducere licere existiment, et de facto nuptias celebrant, sacra sinodus inhaerendocanoni sacrosancti concilii Tridentini declarat talium copulationes esseillegitimas et incestas, et tam eos, qui talia audent, quam illos, a quibusin suis diocesibus tolerantur, sententia anathematis ferit, eamque ipso facto*) Luka w rękopisie.2) Art. ten w edycyi brzm i: *Ut forma et modus in providendis ecclesiis parochialibusiuxta sacrosancti concilii Tridentini decretum servetur, monentur omnes episcopi, ut in suis primissinodis diocesanis deputent examinatores ex praescripto dicti concilii et inter dictos deputatosnon comprehendant suos vicarios generales, cum concilium dicat, quod examen fiat ab Episcoposive, eo impedito, ab eius vicario generali, atque ab aliis examinatoribus.«3) E d . singulis annis primo quoque tempore promulgetur et deinde Dominica prima. —4) Cod. diocesiarum.24

t§2 M A T E R Y JA Ł Y D O H ISTO R Y Iillos incidisse declarat. A c si qui ex dnis episcopis tales deinceps ausu temerariotoleraverint, ad Summum pontificem sunt deferendi.3 7 . Seminaria apud cathedrales ecclesias tum etiam in monasteriis1), exdecreto concilii Tridentini statutorumque provincialium praescripto2) primoquoque tempore instituantur, et quae iam antea instituta fuerunt, diligenterretineantur. Scholae vero veteres apud collegiatas et parochiales ecclesias,ut praeceptores idoneos et subsidia ad vitam necessaria habeant, ii, ad quospro locorum varietate pertinet, provideant 3).3 8 . Schola vero Cracoviensis cum ceterarum regni istius scholarumsit mater et m agistra, in omnesque partes regni doctrina atque eruditio 4)ipsius defundatur, Rm i dni archiepiscopus Gneznensis et episcopi rogatutotius cleri ad augendum professoribus illius stipendium, deducendo in effectumid, quod iam antea in sinodo Petricoviensi anno dni 1542 erat constitutum,ultro susceperunt, ac etiam in alios non ad praesens solum, sed etiam inposterum omne tempus constituerunt, ut quotannis pro festo Sancti Martiniinitio sumpto a proximo illius festo dent et conferant Rmi dni archiepiscopusGneznensis et episcopus Crac. centenos aureos Ungaricos singuli, Cuiaviensisvero, Vilnensis, Poznaniensis atque Plocensis centeiios florenos singuliper triginta grossos computando, Culmensis octuaginta florenos, Przemisliensistotidem, Luceoriensis et Chelmensis singuli quadraginta florenos. Ut autemisthaec extraordinaria stipendiorum accessio iuste et cum fructu studiorumdistribuatur, sacra sinodus Rmo dno episcopo Crac., ad quem tanquam cancellariumUniversitatis loci illius cura potissimum pertinet, adiunxit quatuoralios reformatores, viros prudentes et graves, Rdos dno Stanislaum Kraszinskiarchidiaconum, Martinum Izdbienski de Russiecz scholasticum Crac., ChristopherumDrozdowski archidiaconum et Iacobum Gorski canonicum Plocensemiuris canonici in eadem schola professorem. Quorum munus erit saepius acdiligentius scholam ipsam visitare, professorumque ingenia, eruditionem, diligentiamet fructum in docendo attentius considerare, ac inter eos pro cuiusquemerito atque dignitate eam ipsam pecuniam quotannis iuste distribuere,ignavis et inertibus et qui parvum vel nullum docendo faciunt fructum, siqui tales reperti fuerint, ab ea penitus exclusis. Eisdem etiam dominis reformatoribussacra sinodus dedit potestatem reformandi, et quantum fieri potest,in meliorem statum redigendi, tam in docendo, lectionibusque atqueearum ordine instituendo atque mutando, quam in vita atque moribus scholariumac professorum corrigendis6). Qui quidem dni reformatores praefatam') W edycyi czterech ostatnich wyrazów niema. — 2) E d . praescripto, quatenus tamenea non adversentur decreto concilii Tridentini primo quoque tempore. — 3) Cod. provideatur.4) Cod. eruditione.5) W Edycyi po tym wyrazie zamiast ustępu, który podajemy według rękopisu, czytamyco następuje:» praecipue vero providendo, ut in dicta schola sacrae scripturae lectio ad catho-

[5o7] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . 183pecuniam tempore constituto percipient, et si qui in ea transmittenda negligentioresfuerint, eos in proxima sinodo provinciali toties, quoties dareneglexerint, poena dupli mulctandos deferant, ipsi quoque muneris sui rationemin qualibet sinodo reddere debebunt. Quoties vero quemcunque exeis mutari vel fatis concedere contingerit, toties alium aeque idoneum, quiCracoviae praesens vel saltim frequens sit, in eiusdem locum sinodus provincialisvel capitulum Crac. per sinodum provincialem confirmandum subroget.Roganda est etiam Sacra R egia Maiestas, ut hanc ipsam constitutionemde schola Crac. authoritate sua approbet et confirmet ac in eundem usumaliquod beneficium vel beneficia praesentationis suae loco illi attribuat, exquo certa pensio annua per reformatores deduceretur ad augendum hocipsum stipendium.3 9 . Sacra sinodus provincialis decretum sacrosancti concilii Tridentini [de]deputandis et assignandis in singulis diocesibus iudicibus, quibus postea praeterloci ordinarios debent causae a Sancta sede Apostolica vel eius legatisvel nuntiis committi, in executionem deducendo, personas infrascriptas in huiusmodiiudices deputavit et assignavit. Primo in diocesi Gneznensi: Rdos etvenerabiles dnos Clementem Rudniczki custodem, Iohannem Kąkolewski, IohannemRem bielinski, Iohannem Szikorski iuris utriusque doctores, .IohannemPiotrowski canonicos Gneznenses, Thomam a Drobnin canonicum etofficialem ecclesiae collegiatae Loviciensis.In diocesi Cracoviensi: Stanislaum Krasiński archidiaconum, MartinumIzdbienski de Rusiecz scholasticum, Sigismundum a Stezycza iuris utriusquedoctores et Albertum Pruszkowski archidiaconum Zawichostensem in ecclesiaCracoviensi.In W ladislaviensi: Mathiam Wieliczki decanum, Iosephum Konarzewskiarchidiaconum, iuris utriusque doctores, Sebastianum Roszkowski et Lucamab Unieiow Canonicos Wladislavienses.In diocesi Poznaniensi: [Iohannem Powodowski praepositum, IohannemPiotrowski iuris utriusque doctorem, custodem, Iacobum Brzeznicki, et MichaelemSlavinski, canonicos Poznanienses]1).licae fidei defensionem et incrementum sacraeque doctrinae conservationem et propagationem habeaturilludque cavendo, ut nemo suae prudentiae innixus in rebus fidei et morum ad aedificationemdoctrinae Christianae pertinentium sacram scripturam ad suos sensus contorquens , contraeum sensum, quem tenuit et tenet sancta mater Ecclesia, cuius est iudicare de vero sensu et interpretationescripturarum sacrarum, aut etiam contra unanimem consensum Patrum, ipsam s.scripturam interpretari audeat, etiamsi huiusmodi interpretationes nullo unquam tempore in lucemedendae forent; ac, qui contra venerint, poenis a iure statutis puniantur, quemadmodum et decretisconcilii Tridentini est sancitum. Praeterea, ut in quaque facultate professores, antequamineant munus publice legendi, professionem fidei ex praescripto bullae s. memoriae Pii I I1I emittant,in hanc formam, videlicet«: T u następuje wyznanie wiary zupełnie takie same, jakie pomieszczonezostało w pierwszym artykule edycyi z r. 15 7 8 .l) W yrazy w klamrach brakuja w rekopisie i zostały uzupełnione z druku.

184 M A T E R Y J A Ł Y D O H IS T O R Y IIn diocesi Plocensi : [Paulum Głogowski decanum, Stanislaum SłońskiTheologiae doctorem, Paulum Mąkolin abbatem vicariumque in Spiritualibusac officialem generalem necnon Nicolaum Konarski canonicos Plocenses]1).40. Rmus dnus episcopus Wladislaviensis ex decreto concilii2) Tridentini[et] praesentis sinodi contra Venerabilem Georgium ab Eden praepositum Zu-koviensem , cui terminus comparendi authoritate sinodi Wladislaviensis proximepraeteritae in hac sinodo provinciali ea causa praefixus erat, quod villamconventus s u i...3) quatuor millibus florenorum vendiderit et alienaverit, tanquamlegatus Apostolicus procedere debet. Similiter contra abbates Olivensem,Pelplinensem et Coronovietisem ac praepositum Zarnovecensem 4), qui adseminarium anno Domini 1568 in sinodo Wladislaviensi pef Rmum dnumepiscopum constitutum 6) vigore obligationis suae nihil contulerunt.41. Nuntii ex hac sinodo designati ad Sanctissimum dominum nostrumGregorium Papam X I I I : Rdus dnus Iacobus Brzezniczki canonicusPoznaniensis, ad Serenissimum [vero] principem et dnum dnum Stephanum,D ei gratia regem Poloniae etc., Rdi dni Iohannes Demetrius Solicowskischolasticus Wladislaviensis et Lanciciensis ac Hieronymus Powodowski canonicusPoznaniensis.42. Decretum est communi consensu totius sinodi, ne constitutionespraesentes publicentur, priusquam Sanctissimae sedis Apostolicae litteris specialibusfuerint emendatae, correctae et confirmatae.XXIV.Potwierdzenie papieskie ucliwal synodu prowincyjonalnego z r. 1577.Iacobus Uchański, Dei et apostolicae sedis gratia Archiepiscopus Gneznensis, legatus natus et Regni Poloniae Primas, Reverendissimis in Christopatribus dominis Leopoliensi Archiepiscopo aliisque Episcopis provinciaenostrae fratribus in Christo charissimis. necnon universis et singulis, quibusinterest, intererit aut in futurum quomodolibet interesse poterit, salutem inDomino.Litteras confirmationis 'suprascriptarum constitutionum sinodi provincialisnostrae nuper celebratae mandatique Sanctissimi in Christo Patris Domininostri Domini Gregorii, Divina providentia Papae X III, in pargamenosub forma brevis scriptas et sigillo sub annulo piscatoris more RomanaeCuriae obsignatas, sanas, salvas, integras, non vitiatas nec in aliqua parte') W yrazy w klamrach brakują w rękopisie i zostały uzupełnione z druku. — 2) Ecl. sacrosancticoncilii. — 3) Luka w rękopisie. — 4) Ed. Zarnovensem. — 5) Ed. institutum.

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 185suspectas noveritis nos cum ea, qua decuit, reverentia recepisse, huiusmodiverborum sub tenore.Venerabili fratri lacobo Archiepiscopo Gneznensi Gregorius Papa XIII.Venerabilis frater salutem et apostolicam benedictionem. E x litteris Fraternitatistuae, communi ceterorum episcoporum clericorumque omnium nomineconscriptis, atque ex actis sinodi istic confectae apertissime cognovimus,quanta cum laude et status ecclesiastici dignitate ac Dei gloria versati sitisin re gravissima atque a nobis bonisque omnibus optatissima, in quo etiamcerto scimus, fuisse tuam operam praestantissimam. Legimus igitur diligentissimequeconsideravimus eius sinodi acta et decreta, eaque etiam a venerabilibusfratribus nostris cardinalibus sacri concilii Tridentini interpretibusconsiderari voluimus: Fuerunt reperta omnia sapienter pieque constituta, ettum clero tum regno universo conducibilia ac salutaria. E a igitur remittimuspaucis aliquot tum mutatis, tum, ut aptissime convenirevidebatur, appositis. Hortamur igitur atque apostolica auctoritatequam a Dei benignitate accepimus iubemus, ut eius sinodi decreta omniaquam diligentissime atque inviolate serventur. Illud etiam eadem auctoritateprohibemus, ne quis Episcoporum clericorumve utatur scriba., consiliario, secretarioaut alio officiali heretico. Docent enim sancti patres haereticorum,hominum non modo convictum et consuetudinem, sed etiam sermonem vitandumesse : neque decere illos nimis honorificis verbis appellare ; tam exitiosamvero pestem tamque catholicis omnibus infensam nutrire atque inhonore habere, perversissimum atque ab omni ratione alienissimum est.Faciet igitur Fratetnitas tua, ut hoc nostrum mandatum ad ceteros quoquefratres episcopos, quorum communi nomine litteras ad nos dedisti, perveniat,quibus autem non poteris has nostras litteras coram legere, ad eos exemplummittes hortaberisque, ut clericos suos moneant nostraeque huius voluntatiscertiores faciant. Nihil enim est, quod tam cupiamus quam Dei gloriam,atque animarum salutem, utrique rei insidiari nunquam desistunt haeretici.Cetera ex nuntio nostro cognosces eique fidem tribues. Datum Romae apudsanctum Petrum sub annulo piscatoris, die X X IX Decem bris M D L X X V IIPontificatus nostri anno sexto. Ant. Buccapadulius.Quae omnia et singula praemissa vobis Reverendissimis Dominis ceterisquesuprascriptis significamus, intimamus et ad notitiam deducimus,hortantes easdem (s), ut omnia et singula tam in praedictis constitutionibussinodi, quam etiam litteris apostolicis contenta et descripta per diocesesvestras publicari et ab omnibus clericis observari curent. E t ut huiusmodlitteris Apostolicis fides adhibeatur ad notitiamque omnium et singulorumperveniant, exemplum illarum fideliter de verbo ad verbum descriptum manunostra propria subscriptum et sigillo communitum ad calcem huiusmodi sinodiprovincialis constitutionum adscribere et apponere iussimus et mandavimus.Datum in arce nostra Loviciensi, die X IX mensis Februarii annoDomini M D L X X V III, indictione V I, pontificatus praelibari Sanctissimi Do-

186 M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y Imini nostri Papae anno sexto. Praesentibus ibidem Reverendis ac venerabilibusdominis Sebastiano Magnuszewski archidiacono, Iohanne Piotrowskicustode Loviciensi, Francisco Lipski archidiacono Lanciciensi, Iohanne Sikorski,Iohanne Rembielinski I. U. doctoribus et Felice Rembielinski Gneznensibus,Stanislao Grochowski Unieoviensis, Iohanne Makowski Lanciciensisecclesiarum canonicis testibus.Idem Iacobus UchańskiArchiepiscopus, qui supra, suscripsit.Locus sigilli.XXV.Uchwały synodu dyjecezaluego w Iłży z r. 1580.A cta et constitutiones sinodi diocesanae CracoviensisA . D. M D L X X X die X II1I mensis Martii Ilzae habitae.Sinodus diocesis Cracoviensis A . D. M D L X X X , die X IV mensis Martiiritu solenni, invocato Spiritus Sancti numine et sacrificio missae in ecclesiaparojhiali Ilzensi orationibusque pro re praesenti convenientibus ad DeumOptimum Maximum factis, ad laudem inprimis et gloriam D ei, deinde adtotius diocesis Crac. publicam utilitatem et morum ac disciplinae ecclesiasticaein ciero reformationem habita, praesidente Rmo in Christo patre etdno dno Petro Miskowski Dei gratia Epo Crac. ac praesentibus Rdis DD.Stanislao Crassinsky archidiacono, Christino Drosdowski canonico ecclesiaeCathedr. Crac., eiusdem ecclesiae nuntiis, Andrea Karviczki Vachocensi,Thoma Polanowski S. Crucis Calvi montis, Nicolao Luboraczki Pocrivnicensi,Nicolao Sandecensi abbatibus ac aliis omnibus abbatibus, praepositis, collegiatiset aliis ecclesiis per nuntios suos comparentibus et absentiam suamiustis et gravibus de causis excusantibus.1. Inprimis haec diocesana sinodus audita gravi, pia ac salutari RmiDni Epi sui in publico consessu universi cleri admonitione, qua Rriia Ptassua et antiquorum conciliorum et proximi sacri oecumenici concilii Tridentiniet provincialium sinodorum, praesertim vero Petricoviensis sinodi tercio abhinc anno celebratae, commemoratione facta, in quibus omnibus ea, quae adofficium clericorum pertinent, summa cum pietate et gravitate sancita etpraescripta sunt, pro suo pastorali officio omnes iis de rebus imprimis, quaead Dei laudem eiusque divinum cultum ac religionem catholicam sancte acintegre servandam pertinent; deinde, quae ad mores et disciplinam ecclesiasticamspectant, diligenter admonuit, ut quisque et officio suo debito in ecclesiaDei satisfacere et mores suos, si vitio et reprehensione non carerent, corrigere

[jlrj U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . i §7et emendare studerent, non obscure ostendens multos esse, qui contra sacroscanones omnium, quotquot antea habita sunt, conciliorum ebrietati, usurisconcubinatui, adulteriis et aliis multis ac pene innumerabilibus turpibus etpublicis vitiis dediti et ecclesiae Dei dedecori et Christifidelibus maximoscandalo sint, decrevit et praesenti decreto decernit et constituit, ut omneset singuli clerici in diocesi Crac. constituti publicis litteris lim ae Ptis eiusadmoneantur, ut memores vocationis et status sui clericalis in debito officiosuo se contineant ac ab iisce publicis vitiis et scandalis sibi caveant. Praetereaqui beneficia ecclesiastica cum animarum cura coniuncta vel quae necessariopersonalem residentiam requirunt, obtinent, exceptis illis, qui inS. Regiae et Reginalis Mtis et Reipublicae negotiis vel in studiis litterarum,facta illis a Dno loci ordinario ad id potestate, versantur, ac qui etiamobsequiis eiusdem Dni loci ordinarii addicti sunt, ut ii omnes et singuli ineiusmodi beneficiis suis per se resideant et debito officio satisfaciant. E t quietiam ex illis ad sacros ordines promoti non sunt, ut se primo quoque temporeordinari curent. Quodsi praemissa eiusmodi monitione facere aut noluerintaut non curaverint, Rmus Dnus loci ordinarius poenas in eos ac eorumquemlibet iuxta sacrorum canonum praescriptum extendere debebit.2 . Cum provincialium sinodorum constitutionibus diligenter cautum etprohibitum sit, ne qua contributio extra eiusmodi sinodos decernatur, praesensdiocesana sinodus non paucis iisque gravibus causis adducta decrevitea in re ab illis constitutionibus non esse discedendum, tamen pro suo ergaSerenissimum Regem dnum suum clementissimum debito studio ad prosequendumcum Moscho bellum subsidio pecuniario, quale anno abhinc tertioin sinodo provinciali Petricoviensi decretum fuit, se Mti eius non defuturamunanimi consensu obtulit modo, ut hoc subsidium in provinciali sinodo decernatur,quae ut quanto fieri poterit, celerius post Pascha cogatur RmusDnus Epus Crac. se per litteras cum Rmo Dno Archiepiscopo Gneznensiacturum recepit.3. Decrevit etiam eadem sinodus, ut cum Serenissimus R e x nosterbellum sibi contra Moschum prosequendum esse decreverit, supplicationespublicae pro salute et incolumitate ac felici in hoc bello successu Mtis eiusac universi exercitus sui per totam diocesim habeantur et litterae processusea de re dimittantur.4 . Agendae ut sint in omnibus ecclesiis secundum constitutionem sinodiprovincialis Petricoviensis et in ecclesiis parochialibus oppidorum et villarumut habeatur postilla a lacobo Vągrovicio iesuita non ita pridem lingua vulgariedita, eadem sinodus decrevit.5. Quoniam in ecclesia Crac. Cathedrali et in aliis collegiatis ecclesiisimpositus est missarum celebrandarum magnus numerus ex fundatione altariumper altaristas adimplendus, his autem calamitosis clero temporibus

18g M A T E R Y JA Ł Y D O H IS T O R Y I [S i2]redditus ad huiusmodi altaria partim sunt deperditi, partim etiam ita diminuti,ut ob non residentiam altaristarum ac penuriam aliorum sacerdotum(quae ex praedicta causa evenerunt) missae huiusmodi non adimpleantur.Eodem modo magnus quoque numerus decantandorum anniversariorum venerabilicapitulo Crac. impositus est et nonnullorum quidem perexigui suntannui census, ita , ut si singuli anniversarii decantari deberent, sepius contingeretplus impendere de suo capitulares pro oneribus eorundem anniversariorumdeducendis, quam ex censu huiusmodi anniversariorum ad thesaurumcapituli provenire consuevit. Quare eadem sinodus decrevit, ut RmusDnus loci ordinarius auctoritate a sacro Tridentino concilio ordinariis delegatahisce incommodis occurrat secundum eiusdem concilii praescriptum incap. Contingit Sess. ultima, cum hisce de rebus requisitus fuerit.6 . Visitationes archidiaconorum et aliorum, ad quos de iure pertinent,ut suis temporibus fiant iuxta concilii Tridentini et sinodi provincialis Petricoviensisdecretum sub poenis sacris canonibus in eos sancitis, eadem sinodusdecrevit.Petrus MiskowskiEpus Crac. suscripsit.L . S.

"W ykaz osób i miejscowości.(Liczba arabska oznacza stronę).---------------- o-------------------------- 1AAdam abbas Koronoviensis 441.— Montanus canonicus Wratislaviensis440, 456.— Mniszkowski canonicus Leopoliensis387.— Woznicki canonicus Plocensis 388.Adalbert u s s. episcopus patronusregni 485.A 1b e r t u s abbas Andrzeioviensis388.— Gadomski archidiaconus Pomeraniaein ecclesia Wladislaviensi 494.— Kiiewski canonicus Cracoviensis4 17 , 440.— Marszewski surrogatus Calisiensis453-— (a) Mszczonow praepositus Iezoviensis457.— Nininski canonicus Cracoviensis494, 505.— Pruszkowski archidiaconus Zawichostiensis505, 507.— Psarski canonicus Gneznensis 439.— Starozrebski canonicus Plocensis387-— Starozrebski archidiaconus Dobrzinensis439, 440.A 1b e r t u s Starozrebski cantor Cracoviensiset archidiaconus Dobrzinensis447.— Starozrebski archidiaconus Cracoviensis465.A l_b i n i u s Georgius archidiaconusLuceoriensis 387.Alexander rex Poloniae 395, 569,490.—■ Mielenski abbas Trzemesznensis457» 494-A 1o y s i u s Lippomanus episcopusVeronensis, Sedis apostoł, legatus427, 439, 443.Ambrosius s. 444, 470.Andreas Bialobrzeski abbas Andreoviensis494.— Blinowski canonicus Wladislaviensis440.— Brzechwa abbas Tinecensis 494.— Czarnkowski episcopus Poznaniensis432, 439, 440-— Dierzanowski abbas Wagroviciensis457, 494.— Grodzicki canonicus Poznaniensis388.— Iuchnicki archidiaconus Pomeraniae456.25

I go M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y I [ 514]Andreas Karw icki abbas Wąchocensis494, 510.— Kraiew ski canonicus Poznaniensis45 6.— K rzycki episcopus Plocensis 386,4 0 1.— Noskowski episcopus Plocensis432, 439, 440, 456.— Probuczki praebendarius Gnezn.S04-— Przeciawski canon. Crac. 439.— Przeciawski scholasticus Crac.456, 459-— Spoth abbas Vachocensis et ClaraeTumbae 440.— Zebrzydowski canon. Crac. 401.— Zebrzydowski episcopus Crac. 432,439- 440.Andreoviensis conventus (ordinisCisterciensis) 495.abbates:— Albertus 388.— Andreas Bialobrzeski 494.Antonius Buccapadulius 509.Arcziechowski Petrus canon.Wilnensis 439.Arnolphus Uchański castellanusRacziaznensis et capitaneus Wissegradiensis465.Augustinus s. 444, 486.B.Balthazar baro Pleznensis, episcopusWratislaviensis 387, 440,456.Bartholomeus Ganthkowski canon.Crac. 388.— Siekierzyński canon. Poznan. 440.— W argowski canon. Leopoliensis494.B e d n a r y (plebanus in) 377.Benedictus Izdbienski cancellariusGnezn., cantor et vicariusin Spiritualibus Crac. 388.— canon. Crac. secretarius regius396.Berardus Bonioannis, episcopusCamerinensis nuntius apostolicus456, 465.B e r n ardinus archiepiscopus Leo_ poliensis 347, 350, 396.Bialobrzeski Andreas abbasAndreoviensis 494.— Martinus abbas Clarae Tumbae(Mogiła) 457.— Martinus abbas Clarae Tumbaenominatus Camenecensis 494.B i e 1 e n c z k i Iohannes abbas Obrensis457.B i e 1 i e c k i Iohannes canonicus Premisliensis439, 440, 456.B 1e d z ó w (monasterium ordinis Cisterc.).abbas ;— Petrus Kamieński 457.Bledzoviensis abbas 446.B 1 i n o w s k i Andreas canon. Wladislav.440.Bochnensis advocatus 492.Bona regina Poloniae 490.Bonaventura Chobienski canon.Poznan, 439.Bonioann is Berardus vide B e-r a r d u s.Borek Stanislaus canon. Crac. 378.Borssinski Simon, canon. Gnezn.504.Borzewski Mathaeus abbas Landensis494.Borzimienski Stanislaus notariuscuriae archiep. Gnezn. 439.— notarius curiae et sinodi 465.B r a n d i s z aulicus regius, custossalis in Maiori Polonia 454.B r a n i c k i Sebastianus episcopusPoznan. 387.B r o 1i n s k i Nicolaus episcopus Lacedemonensis,suffraganeus Plocensis388.Brzechwa Andreas abbas Tinecensis494.Brześć 455.Brzestensis palatinus 376.Brzezniczki Iacobus canon. Poznan.494, 505, 507, 508.Buccapadulius Antonius 5° 9-Budziska villa 447-Busko bona ecclesiae 484.Byelyczky Iohannes 377.

U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O .C K.Kalisz 455.— ecclesia collegiata (in).archidiaconus:— Franciscus Krasiński canon. Gnezn.444-Kamieneeensis ecclesia 375.episcopus:— Leonardus Słonczewski 432, 439,440.nominatus:—• Martinus Białobrzeski abbas ClaraeTumbae 494.Kamieński Petrus abbas Bledzoviensis457.Karnkowski Iohannes episcopusW ladislav. 386.•— Stanislaus episcopus Wladislaviensis494.K a r w i c k i Andreas abbas Vachocensis457, 494, 510.Casimirus rex Poloniae 39 1, 467.Kąkolewski Iohannes canon.Gnezn. 494, 504, 507.Cervus (Cervinus) Gregoriuscanon. Poznan. 432, 439.C h e b d ó w (monasterium ordinisPraemonstratensis) 396.Chełm, ecclesia cathedralis (in)canonicus:— Iohannes Piotrkowski 456.decanus:— Stanislaus 456.episcopus;— Iacobus Uchański 432, 439, 440.nominatus:— Nicolaus Wolski 456.p 7-aepositus:— Iacobus Ziemaczski 439.Chelmensis episcopus 375, 506.C h o b i e n s k i Bonaventura canon.Poznan. 439.C h o i e n s k i Thomas vicedecanusLuceoriensis 494.Chris tinus Drozdowski canon.Crac. 510.Christopherus Drozdowski archidiaconusPlocensis 506.Chwalcze wski Georgius episcopusLuceoriensis 387.Clara Tumba (Mogiła) monasteriumordinis Cisterc. 396.abbas:— Andreas Spoth 440.K i e ł p i ń s k i Mathias cantor W ladislav.505.K i e 1 1i n s k i Mathias abbas Witoviensis494.Kiiewski Albertus canon. Crac.4 17 , 440.— Stanislaus canon. Gnezn. 387.K i o v i e n s i s ecclesia cathedralis.electus:— Nicolaus Pacz 440.K le p a r z , ecclesia collegiata s. Floriani(in).canonicus:— Sebastianus Obrempski 459.decanus:— Sebastianus de Klieparz 459.Clemens Rudnicki custos Gnezn.507.Koczyerzow, commendarius (in):Iohannes 377.Kołaczkowski Nicolaus archidiaconusLuceoriensis 494.Komornicki Iacobus abbas Koprzywnicensis4 41.Konarski Nicolaus canon. Ploc.508.Konarzewski Iosephus archidiac.W ladislav. 505, 507.Koprzywnica, (monasterium ordinisCisterc.)abbas:— Nicolaus Luboradzki 510.Koronowo, (monasterium ordinisCisterc.)abbas :— Adam 4 41.Koronoviensis abbas 508.Koscielecki Lucas episcopusPoznan. 494.

192 M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y I [5 .6 ]Cosminensłs schola 437, 444.Koszkowski Sebastianus canon.W ladislav. 507.Kowal 455-Kozieglowy 420.Cracovia 368, 398, 423.— (de) Erasmus abbas Mogilnensis378-— (in) ecclesia cathedralis 377, 4 17 .archidiaconi:— Bartholomeus Gandkowski 423.—• Albertus Starozrebski 465.— Petrus Tomicki 348.— Stanislaus Krasiński 494, 498,505, 506, 507, 510.canonici:— Albertus Kiiew ski 4 17 , 440.— Albertus Nininski 494, 505.— Andreas Przeciawski 439.—: Andreas Zebrzydowski 401.— Bartholomeus Ganthkowski 388.— Benedictus Izdbienski 396.— Christinus Drosdowski 510.— Dambrowski 474.— Lucas Podoski 491.— Martinus Cromer 474, 4 81.•—- Martinus Pilznensis 505.— Mathaeus Lanczski 4 17 .— Petrus Myszkowski 405.— Petrus Porembski 459.-— Stanislaus Borek 378.— Sigismundus a Stężyca 505, 507.— Stanislaus Górski 478.— Ziołkowski 481.-— Stanislaus Slomowski 456.cantor:—- Benedictus Isdbienski 388.episcopi:— Andreas Zebrzydowski 432, 439,440.— Petrus Gamrat 387, 422.— Petrus Myszkowski 510, 512.— Petrus Tomicki 386.— Philippus Padniewski 456, 466,481.nominatus:— Petrus Myszkowski episcopus Plocensis494.scholastici:— Andreas PrzecJawski 456, 459.— Martinus Izdbienski de Rusiecz498, 505. 506, 507.— Petrus Myszkowski 439.vicarius gener, in Spiritualibus;— Benedictus Izdbienski 388.Cracoviense capitulum 4 17 , 507.Cracovienses cives 426.Cracoviensis civitas 39 1, 4 2 1.— episcopus, 347, 350, 419 , 420, 462.— episcopatus 422.Cracoviense gymnasium 425.Cracoviensis palatinus 392.Cracoviense studium generale437, 445, 4 6 1.Cracoviensis suffraganeus 4 19 .— universitas 460.K r a i e w s k i Andreas canon. Poznan.456.Krasiński Franciscus, archidiaconusCalissiensis, canon. Gnezn.444.— canon. Gnezn. 440, 456, 498.— Stanislaus archidiaconus Crac. 494,498, 505, 506, 507, 510.Croker doctor 4 2 1.Cromer Martinus canon. Crac. 474,481.Crucis s. monasterium ord. s. B e ­nedicti in Calvo Monte.abbas :— Thomas Polanowski 510.Crzemyencza, plebanus (in) 377.K r z y c k i Andreas episcopus Plocensis386, 401.Cuiaviensis diocesis 365.— episcopus 366, 481, 506.C u 1 m e n s i s ecclesia cathedralis.episcopus:—- Tydemannus 387.— episcopus 401, 501.— episcopus metropolitanum suumGnezn. recognoscat 416.— ad provinciam et sinodum provincialemGnezn. pertinet; Polonaenationis deinceps per regem praeficiendus4 16.Kunów clavis episcopalis 422.

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .193Curzeloviensis ecclesia collegiata.archidiaconus:— Stanislaus Dambrowski 444.canonicus:— Iohannes a Tharczin 465.Czarnkowski Andreas episcopusPoznan. 432, 439, 440.Czerno Gregorius canonicus Samogitiensis456.Czerwińsk, (monasterium canonicorumregularium).abbates;— Iohannes Levicius 388.— Stanislaus Falęcki 457, 494.D.Dacia (provincia Poloniae finitima)409.Dąbrowski canon. Crac. 474.— Martinus Schlap decanus Wladislav.387.— Stanislaus archidiaconus Curzeloviensis,canon. Gnezn. 444.— Stanisl. archid. Gnezn. 465, 498.D a v i d Poniatowski custos Gnezn.3S7.Dobraticzski Mathias canon.Wilnensis 387.Dobrzinensis ecclesia.archidiaconus:— Albertus Starozrebski 439, 440,447-D o m o n i o w (a) Iohannes episcopusMednicensis 440.D r o b n i n Thomas canon, et officialisLoviciensis 505, 507.D r o i o w s k i Iohannes episcopusCuiaviensis 439, 440.Drozdowski Christinus canon.Crac. 510.— Christophorus archidiaconus Plocensis506.Drzewicki Mathias archiepiscopusGnezn. 386, 444.Dunin Stanislaus castellanus Inowlodzensis451.Dziad uski Iohannes episcopusPrzemisliensis 439, 440.Dzierżanowski Andreas abbasW agroviciensis 441, 457, 494.Dzie rzgowski Nicolaus archiepiscopusGnezn. 4 17 , 427, 439.E.E c k i u s Iohannes 389.Eden (ab) Georgius praepositus Zukoviensis507.E r a s m u s de Cracovia abbas Mogilnensis378, 388.E r a s m u s episcopus Plocensis 350.F.F a b e r 389.F a 1 ę c k i Stanislaus abbas de Czerwińsk457, 494.— Stanislaus abbas Suleioviensis 441,457, 494.Felix Gomoliński canon. Poznan.388.— Ligęza archiepiscopus Leopoliensis439, 440-—. monachus suffraganeus Vilnensis420.— Rembielinski canon. Gnezn. 510.— Rilski archidiaconus Wladislav.456.— Rilski canon. W ladislav. 388.— Rilski cantor Wladislav. 439.— Rogowski abbas Sieciechoviensis44L 457-F e t i a 1e s 406.Franciscus Krasiński archidiaconusCalisiensis, canon. Gnezn. 444.— canon. Gnezn. 440, 456, 498.— Lipski archidiaconus Lanciciensis,canon. Gnezn. 510.G.G a b r i e 1 de Lowicz canon. Gnezn.s. Theol. professor 439, 440, 465.Gadomski Albertus archidiaconusPomeraniae in ecclesia Wladislaviensi494.

194M A T E R Y A Ł Y DO H IS T O R Y IG a 1c z i n s k i Martinus canon. Gnezn.439, 45*5.Gallia 495.G a m ra t Petrus archiepiscopus Gnezn.(et episcopus Crac.) 387, 422, 435,444, 449, 464.Gandkowski Bartholomeus archidiaconusCrac. 423.— canon. Crac. 388.G a s p a r Girskaw abbas Olivensis457-Gedanenses cives 453.Gedanensium tumultus 409.G e d r o i c Melchior episcopus Mednicensis494.G e o r g i u s ab Eden praepositusZukoviensis 508.— Albinius archidiaconus Luceoriensis387.— Chwalczewski episcopus Luceoriensis387.— Thiczinius 477.Germania 39 1, 409, 453, 493.Gerztman Martinus episcopusW ratislav. 494.Girskaw Gaspar vide G a s p a r.Gliński 423.Głogowski Paulus archidiaconusPlocensis 439, 456.— decanus Plocensis 494, 508.Głowno (in) vicarii 377.Glovyenski K ozyk 377.Gniezno, ecclesia cathedralis (in).archidiaconi:■— Stanislaus Dąbrowski 465.— Sebastianus Magnuszewski 510.archiepiscopi:— Iacobus Uchański 490, 494, 508,510.— Iohannes Łaski 347, 350, 354,365, 387-— Iohannes Przerembski 465.— Mathias de Drzewica 386.— Nicolaus Dzierzgowski 4 17 , 427,439-— Petrus Gamrat 387, 435, 444, 449,464.canccllarius:— Benedictus Izdbienski 388.canonici:— Albertus Psarski 439.— F elix Rembielinski 510.— Franciscus Krasiński 440, 444,456, 498.— Franciscus Lipski archidiaconusLanciciensis 510.— Gabriel de Lowicz 439, 440, 465.— Gregorius Myszkowski 378.— Iohannes Kąkolewski 494, 504,507.— Iohannes Piotrowski 510.— Iohannes Rembielinski 504, 507,510.— Iohannes Sikorski 504, 507, 510.— Martinus Galczinski 456.— Martinus Izdbienski de Rusiecz494.— Simon Borszinski 504.— Stanislaus Dąbrowski 444, 498.— Stanislaus Kiiewski 387.custodes:— Clemens Rudnicki 507.— David Poniatowski 387.praebendarius:— Andreas Probuczki 504.Gneznensis archiepiscopus 4 81.Gneznense capitulum 377.Gneznensis praepositura 375.— provincia 392, 438, 477.Gniazdowski Iohannes abbasMogilnensis 494.G o m o 1i n s k i Felix canon. Poznan.388.Górka Lucas comes (a), episcopusWladislav. 387.G o r s k i ■la.aobus canon. Plocensis494,_— Stanislaus canon. Crac. 478.G o s 1 i c k i Martinus canon. Ploc.440, 456.Gregorius Cervus (Cervinus)canon. Poznan. 432, 439.— Czerno canon. Samogitiensis 456.— Myszkowski canon. Gnezn. 378.Gregorius X III papa. 494, 495,508, 509.Grochowo (in) plebanus 377-Grochowski Stanislaus canon.Unieioviensis 510.

U s t a w o d a w s t w a s y n o d a l n e g o .*95Grodzicki Andreas canon. Poznan.388.G u m n i n o (praebenda Plocensis) 401.H.PI a 11 e r Iohannes impressor Crac.347-H e n r i c u s rex Poloniae 494.Herbołth Valentinus episcopusPrzemisl. 456.Hieronimus s. 444.— Powodowski canon. Crac. 494,508.Hispaniae regnum 384.H o s i u s Stanislaus episcopus Warmiensis439.H u s s i t a e 467.I. J.1 1z a 510.— (de) Iacobus 393.Innocentius VIII papa 352.I n o w 1 o d £castellanus:— Stanislaus Dunin 451.Italia 449.Isdbienski Benedictus cancellariusGnezn. cantor et vicariusgener, in spiritualibus Crac. 388.— canonicus Crac. 396.— Martinus de Rusiecz canonicusGnezn. 494.— scholasticus Crac. 498, 505, 506,507.Iacobus Brzezniczki canonicusPoznan. 494, 505, 507, 508.— de Ilza 393.— episcopus Chelmensis 432.— Górski canonicus Plocensis 494,506.— Komornicki abbas Koprzywnicensis441.— Milewski decanus Lancic. 465.— Paczinski decanus Wladislaviensis439, 440-— Roskowski abbas Landensis 457.— Uchański archiepiscopus Gneznensis490, 494, 508, 510.Iacobus Uchański episcopus Chelmensis439, 440.— — postulatus Wladislaviensis 456.— Vągrovicius lesuita 511.— Voroniecki praepositus Loviciensis504.— Ziemaczki praepositus Chełm. 439.Iarczewski Iohannes decanusVilnensis 494.Iedrzeiow (monasterium ordinisCistercien.) cf. Andrzeiow.abbates:— Albertus 388.— Andreas Bialobrzeski 494.I e z o w (monasterium ordinis s. Benedicti).praepositus:— Albertus a Mszczonow 457.Iezoviensis praepositura 460.Iohannes abbas Plocensis 388.— archidiaconus Luceoriensis 439.— archiepiscopus Gnezn. 347.— a Domoniow episcopus Mednicensis440.— Albertus rex Poloniae 395.— a Tharczin artium magister canon.Curzeloviensis 465.— a Trzciana canon. Leopol. 439.— Bielenczki abbas Obrensis 457.— Bieliczski canon. Praemisi. 439,440, 456.— Byelyczky 377.— Carnkowski episcopus Wladislav.386.— commendarius in Koczyerzow 377.— Kąkolewski canon. Gnezn, 494,504, 507-— de Lasko archiepiscopus Gnezn.350, 354, 365, 387.— de Latalice episcopus Poznan. 386.— Demetrius Solikowski scholasticusWladislaviensis 494, 508.— Droiowski episcopus Cuiaviensis429, 440.— Dziaduski episcopus Praemisliensis439, 440-:— Eckius 389.— episcopus Luceoriensis 432, 439.— episcopus Mednicensis 432.— episcopus Poznaniensis 347, 350.

196 M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y IIohannes episcopus Przemisliensis432.— Franciscus episcopus Zacinthinussedis apostoł, legatus 474.— Gniazdowski abbas Mogilnensis494.— Haller impressor Crac. 347.— Lirczewski decanus Vilnensis 494.— Levicius abbas Czervinensis 388.— Lubranski episcopus Poznaniensis462.— Makowski canon. Lanciciensis 510.-— Mąkolski instigator officii 441.— Naropiński custos Wladislav. 378.— Philippiades canon. Leopoliensisvicarius in spiritualibus et officialisgeneralis 440.— Piotrkowski canon. Chelmensis45

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . i 97Leopoliensis ecclesia 456.archiepiscopi:— Bernardinus 347, 350, 396.— Foelix Ligęza 439, 440.— Iohannes Sienienski 494.— Petrus 387.canonici:— Adam Mniszkowski 387.— Bartholomeus Wargoczki 494.— Iohannes a Trzciana 439— Iohannes Philipiades 440.— Iohannes Tuchola 439.— Lucas s. theologiae professor 465.— Stanislaus Starzechowski 440.— provincia 438.— wladica 392.Leszczyński capitaneus Radzieioviensis453.Levicius Iohannes abbas Czervinensis388.Ligęza Foelix archiepiscopus Leopol.439, 440.Lippomanus Aloysius episcopusVeronensis nuntius sedis apostoł.427, 439, 443-Lipski Franciscus archidiaconusLancic. canonicus Gnezn. 510.Lithuania 409, 420, 451, 464.Lithuanicus clerus 455.Livoniense bellum 454.Loviciensis archidiaconus 460.— arx 439, 509.Loviciensis ecclesia collegiata374.canonicus et officialis:— Thomas Drobnin 505, 5° 7-custos:— Iohannes Piotrowski canon. Gnezn.510.praepositus;— Iacobus Woroniecki 504.— sinodus 427.Łowicz 371.— (a) Gabriel canon. Gnezn. 465.— (in) monasterium s. Trinitatisprior:-r»r Vincentius Rudki 504.Lubinensis abbas 460.Lublinensis arx 418.— officialis 418.Luboradzlci Nicolaus abbas Koprzywnicensis500.Lubraniecz 453.— (in) praepositus 453.Lubranski Iohannes episcopusPozn. 462.Lucas ab Unieiow canonicus Wladislaviensis505, 507.— canonicus Leopol. s. theologiaeprofessor 465.— comes a Gorka episcopus Wladislaviensis387.— Kościelecki episcopus Poznan.494.— frater ordinis Praedicatorum contionatorin ecclesia B. Mariae incirculo Crac. 459.— Podoski canon. Crac. 491.Luceoriensis ecclesia cathedralis.archidiaconi:— Georgius Albinius 387.— Iohannes 439.— Iohannes Rzecziczki 432, 456.— Nicolaus Kołaczkowski 494.— Iohannes 432, 439.— Victorinus Vierzbicki 494.vicedecanus;— Thomas Choienski 494.— episcopus 506.Luther Martinus 389, 390, 393.M .Macieiowice villa 419.Macieiowski Samuel episcopusPlocensis 387.Magnuszewski Sebastianus archidiaconusGnezn. 510.Makowski Iohannes canon. Lancic.510.M ą k o l i n (de) Paulus abbas Plocensiset vicarius in spiritualibus447, 457, 494, 5 08.— canonicus Plocensis 440.M ą k o 1s k i Iohannes instigator officii441.26

198 M A T E R Y A Ł Y DO H IS T O R Y i (S22]M a r s zewski Albertus surrogatusKalissiensis 453.Martinus Bialobrzeski abbas Mogilnensis(Clarae Tumbae) 457.— Bialobrzeski abbas Clarae Tumbae,nominatus Camenecensis 494,— Cromer canon. Crac. 474.— Galczinski canon. Gnezn. 456.— Galczinski custos Poznan. 439.— Gertzman Wratislaviensis episcopus494.— Gosliczki canon. Plocen. 440, 456.— Isdbienski de Rusiecz canon.Gnezn. 494.— Isdbienski de Rusiecz scholast.Crac. 498, 505, 506, 507.— Luther 390.— Pilznensis canon. Crac. 505.— Schlap Dąbrowski canonicus Wladislaviensis387.Mathaeus Borzewski abbas Landensis494.— Lanczki canon. Crac. 417.Mathias abbas Witoviensis 388.— de Drzewicza archiepiscopus Gnezn.386.■— Dobraticzskicanon. Wilnensis 387.— episcopus Wladislaviensis 373.— Kielpinski cantor Wladislaviensis505.— Kietlinski abbas Witoviensis 494.■— Thuroborski abbas Witoviensis441.— Wargawski canon. Wladisl. 440.— Wielicki decanus et vicarius inspiritualibus Wladislaviensis 505,507-Medni censis diocesis 368, 371.■— ecclesia cathedraliscanonicus:— Paulus a Soleczniki 387.episcopi:— Iohannes 432.— Iohannes a Domoniow 440.— Melchior Gedroic 494.— Venceslaus 387.— episcopus 347, 350.M e 1c h i o r Gedroic episcopus Mednicensis494.Melchior frater ordinis Praedicatorumprovincialis Leopoliensis 459.— (provincialis fratrum ordinis S.Dominici) 491.Melsztyński caput Hussitarum467.M i c h a e 1 de Paczanow doctor 396.— Sławiński canon. Poznan. 505,50 7.M i e 1e n s k i Alexander abbas Trzemesznensis457, 494.Milewski Iacobus decanus Lancic.465.Mniszkowski Adam canon.Leopol.387.Mogilno (monasterium ordinis s.Benedicti)abbates:— magister Erasmus de Cracovia378.— Erasmus 388.— Iohannes Gniazdowski 494.Mogiła (monasteriunl ordinis Cisterciensium)abbates;— Martinus Byalobrzeski 457.— Martinus Bialobrzeski nominatusCamenecensis 494.Montanus Adam canon. Wratislaviensis440, 456.M o s c i 409.M o s k o v i a 485.Mszczonow (de) Albertus praepositusIezoviensis 457-Myszkowski Gregorius canon.Gnezn. 378.— Petrus canon. Crac. 405.— Petrus episcopus Plocensis, nominatusCrac. 494.— Petrus episcopus Crac. 510, 512.— Petrus scholasticus Crac. 439.N.N a g a r o 1i Leonardus prothonotariusapostolicus 347, 351.Narkuski archidiaconus Vilnensis456.— Stanislaus canonicus Vilnensis 439,440.

[523] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 199Naropniczki Iohannes custosWladislaviensis 378.Nicolaus abbas Sandecensis 510.— Brolinski episcopus Lacedemoniensis,suffraganeus Plocensis etarchidiac. Pultoviensis 388.— Dzierzgowski archiepiscopus Gnezn.417, 427, 439.— Kołaczkowski archidiaconus Luceoriensis494.— Konarski canon. Plocensis 508.— Luboradzki abbas Koprzywnicensis510.—- Pacz electus Kioviensis 440.— Schadek canon. Crac. 459.— Wolski nominatus Chelmensis 456.N i n i n s k i Albertus canon. Crac.494; 505-Noskowski Andreas episcopusPlocensis 439, 440, 456.Nyeborow ecclesia parochialis— (in) plebanus 377.— (in) vicarius Valentinus 377.0 .Obiezierski canon. Pozn. 454.■— Stanislaus canon. Pozn. 440, 456.Obra (monasterium ordinis Cisterciensium)abbas :— Iohannes Bielenczki 457.Obrempski Sigismundus canonicusecclesiae colleg. s. Florianiin Klieparz 459.Oliwa (monasterium ordinis Cisterciensium)abbas;— Gaspar Girskaw 457.O 1i v e n s i s abbas 508.Orzechowski Stanislaus 491.Otto III imperator 485.P.Pabianowski cancellarius episcopiCracoviensis 421.Pacz Nicolaus electus Kioviensis440.Paczanow (de) Michael doctor396.P a c z i n s k i cancellarius episcopiCracoviensis 421.Paczinski Iacobus decanus Wladislav.439, 440.Padniewski Philippus episcopusCrac. 456, 466, 481.Paulus sanctus 492.— de Mąkolin abbas Plocensis 447,457’ 494. S08.— canonicus Plocensis 440.— episcopus Wilnensis et dux 01-schanensis 387.— Głogowski archidiaconus Plocensis439, 456-— Głogowski decanus Plocensis 494,508.— Sarbinius canon. Poznan. 440,456.— de Soleczniki canon. Mednicensis387-Pelplinensis abbas 508.Petricoviensis sinodus provincialis472, 474, 493.Petrus archiepiscopus Leopoliensis387-—■ Arcziechowski canon. Wilnensis439-— archiepiscopus Gneznensis (et episcopusCrac.) 387, 422, 435, 464.— Kamieński abbas Bledzoviensis457-Petrus Myszkowski canon. Crac.405.— M. scholasticus Crac. 439.— M. episcopus Plocensis, nominatusCrac. 494.— M. episcopus Crac. 510. 512.— Porembski canon, et officialisCrac. 459.— Tomicki archidiaconus Crac. 348.— T. episcopus Cfac. et R. P. vicecancellarius386.Philippus Padniewski vide P a d-n i e w s k i.Philippiades Iohannes canon.Leopoliensis 440.P i 1z n e n s i s Martinus canon. Crac.505.

200 M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y I [524]Pinczoviensis schola 437, 440.Piotrków 347, 364, 371, 387,414, 417, 439, 450, 455, 468,493-Piotrcoviensis ecclesia parochialis441.Piotrkowski Iohannes canon.Chelmensis 456.Piotrowski Iohannes canon.Gnezn., custos Loviciensis 507,510.— Iohannes custos Poznan. 505, 507.Pius IV papa 495.Plato 410.Płock, ecclesia cathedralis 374.archidiaconi;— Christopherus Drozdowski 506.— Paulus Głogowski 439, 456.canonici;— Adam Woznicki 388.— Albertus Starozrzebski 387.— Iacobus Goi-ski 494, 506.— Martinus Gosliczki 440, 456.— Nicolaus Konarski 508.— Paulus a Mąkolin 440.— Stanislaus Slonski 508.— Wyrzykowski 447.cantor:— Stanislaus Wolski 387.decanus:— Paulus Głogowski 494, 508.episcopi:— Andreas Krzycki 386, 401.— Andreas Noskowski 432, 439,440, 456.— Erasmus 350.— Petrus Myszkowski 494.— Samuel Macieiowski 387.siiffraganeus:— Nicolaus Brolinski episcopus Lacedemonensis388.vicarius in Spiritualibus ac officialisgeneralis:— Paulus a Mąkolin abbas Plocensis508.P 1o c e n s e capitulum 467, 468.Plocensis diocesis 451.Plocensis episcopus 347, 375,401, 447, 462, 506.Plocense monasterium.abbates:— Iohannes 388.— Paulus a Mąkolin 447, 457, 494.Plocensis praepositura 375.P o d o li a 375, 378.P o d o s k i Lucas canon. Crac. 491.P o 1a n c u s Iohannes theologus SocietatisIesu 504.Poloniae regnum 470.regina:— Bona 490.reges:— Alexander 395, 469, 490.— Henricus 494.— Iohannes Albertus 395.— Kasimirus 391.•— Kasimirus IV, 467.—■ Sigismundus I. 396, 413, 484.— Sigismundus Augustus 427, 456,465.— Stephanus 494, 495, 508.— Wladislaus 391, 393, 475.Polanowski Thomas abbas monasteriis. Crucis Calvi montis 510.Pomeraniae archidiaconus AndreasIuchniczki 456.Pomezaniensis episcopatus 501.Poniatowski David custos Gneznensis387.Porembski Petrus canon. Crac.et officialis 459.P o w o d o w s k i Hieronimus canon.Poznan. 494, 5°8.— Iohannes praepositus Poznan. 505,507.Poznaniensis ecclesia cathedralis.canonici:— Andreas Grodzicki 388.— Andreas Kraiewski 456.— Bartholomeus Siekierzyński 440.— Bonaventura Chobienski 439.— Felix Gomolinski 388.— Gregorius Cervinus 432.— Hieronimus Powodowski 494, 508.— .Iacobus Brzesnicki 494, 505, 507,508.

C525!U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G Ó . 201— Michael Sławiński 505, 507.— Paulus Sarbinius 440, 456.— Stanislaus Obiezierski 440, 454,45

202 M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y I [526]Samuel Maciejowski episcopus Plocensis387.— monachus ordinis Praedicatorumapostata 393.Sandomiriensis ecclesia collegiata468.custos:■— Sigismundus Targowicki 348.Sarbinius Paulus canon. Poznan.4 4 0 , 4 5 6 .Sącz, (monasterium ord. Praemonstrat.)abbas:— Nicolaus 510.S c h a d e k Nicolaus canon. Crac. 459.Schlomowski vicarius in SpiritualibusCrac. 421.Scitae 409.Sebastianus Branicki episcopusPoznan. 387.— de Kleparz decanus ecclesie collegiataes. Floriani 459.— Roszkowski canon. Wladislav. 507.— Magnuszewski archidiacon. Gnezn.510.Seczeminensis schola 437.Serbi 426.Sieciechów, (monasterium ordiniss. Benedicti).abbas:— Felix Rogowski 441, 457.Siekierzyński Bartholomeus canon.Poznan. 440.Sienienski Iohannes archiepiscopusconfirmatus Leopoliensis 494.Siewierz 420.Sikorski Iohannes canon. Gnezn.504. S07, 510.Silesia 440, 491.Ś i m o n Borsinski canon. Gnezn. 504.S i x t u s IV papa 351.Sigismundus I rex Poloniae396, 414, 444- 484-— Augustus rex Poloniae 428, 456,46S-— a Stężyca canon. Crac. 505, 507.— Obrempski canon, ecclesiae colleg.s. Floriani in Kleparz 459.— Targowicki custos Sandomiriensis348'Sławiński Michael canon. Poznan.505, 507-S I a w k o w 420.Slomowski Stanisl. canon, et suffraganeusCrac. 456.Słoński Stanisl. canon. Plocensis508.Slonczewski Leonardus episcopusCamenecensis 439, 440.Sochaczów 455.S o k o 1 diffidator 377.Soleczniki (de) Paulus canon.Mednicensis 387.S o 1i k o w s k i Iohannes Demetriusscholasticus Wladislav. (et Lancic.)494, 508.S p o t h Andreas abbas Wąchocensiset Clarae Tumbae 440.Stanislaus abbas Trzemesznensis388.— decanus Chelmensis 456.— Borek canon. Crac. 378.— Borziminski notarius curiae archiepiscopiGnezn. 439, 465.— Dąbrowski archidiaconus Curzeloviensiscanon. Gnezn., 444.— Dąbrowski archid. Gnezn. 465.— Dąbrowski canon. Gnezn. 498.— Dunin castellanus Inowlodzensis451.— Falęcki abbas de Czerwińsk 457,494.— Falęcki abbas Suleioviensis 441,457- 494-— Gorski 470.— Grochowski canon. Unieioviensis510.— Hosius episcopus \Varmiensis432,439- 477-— Karnkowski episcopus Wladislav.494.— Kiewski canon. Gnezn. 387.— Krasiński archidiaconus Crac. 494,498, 505, 506, 507, 510.— Lithwanus canon. Wilnensis 432.— Narkuski canon. Wilnensis 439,440.— Narkuski archidiaconus Wilnensis456.— Obiezierski canon. Poznan. 440.456.

[$ 37] U s t a w o d a w s t w a s y ń o D a l ń e g ó .205Stanislaus Orzechowski 491.— Slomowski canon. et suffraganeusCrac. 456.-—• Słoński canon. Plocensis 508.— Starzechowski canon. Leopoliensis440.— Szczawiński canon. Wladislav. 388.— Wolski cantor. Plocensis 387.Starodub in Moskovia 485.Starzechowski Stanisl. canon.Leopol. 440.Starozrebski Albertus canon.Plocensis 387.— Albertus archidiaconus Dobrinensis439, 440.— Albertus cantor Crac. archidiaconusDobrinensis 447.— Albertus archid. Crac. 465.Stawiszyn 462.Stephanus rex Poloniae 494, 495,508.Stężyca (a) Sigismundus canon.Crac. 505, 507.Sulejów (monasterium ordinis Cisterc.)abbates:— Salomon 388.— Stanislaus Falęcki 441, 457, 494.Sulej oviensis abbas 398.S w e c i a e regnum 378.Szczawiński Stanisl. canon. Wladislav.388.T.Targowicki Sigismundus custosSandomir. 348.Tartari 349, 353, 364, 373, 421.T h a r c z i n (a) Iohannes artiUm magister,canon. Curzeloviensis 465.Theophilactus 389.T h i c z i n i u s Georgius 477.Thomas Choienski vicedecanusLuceoriensis 494.— Drobnin canon. et officialis Loviciensis505, 507.— Polanowski abbas monasterii s.Crucis Calvi Montis 510.Tomicki Petrus archidiac. Crac.348-T o micki Petrus episcopus Crac.386.T u f o borski Mathias abbas Withoviensis441.Tridentinum concilium460,468,472, 473, 477, 492, 497, S i2.— decretum 487.Trzemeszno (monasterium canon.regularium).abbates:■— Alexander Mielenski 457, 494.-— Stanislaus 388.Trzemesznensis abbas 398.Tuchola Iohannes canon. Leopol.439-T u r c i 349. 353, 426.Tydemanus episcopus Culmensis387.Tyniec (monaster. ordinis s. Benedicti).abbas :— Andreas Brzechwa 494.U.Uchański Arnolphus castell. Raciąznensiset capitaneus Wissegradiensis465.— Iacobus episcopus Chelmensis 439,440.— postulatus Vladislaviensis 456.— archiepiscopus Gneznensis 490,494, 508, 510.U n i e i ó w (ab) Lucas canon. Vladislav.505, 507.Unieioviensis ecclesia collegiata.canonicus:— Stanislaus Grochowski 510.Upsalensis archiepiscopus 378.Urzędów Valentinus vide V alentinus.Y. W.V alentinus Herbolth episcopusPrzemisliensis 456.— Urzędów archidiaconus Przemisliensis494.— vicarius in Nyeborow 377.

źo4M A T E R Y A Ł Y D O H ISTO R Y IValerianus episcopus Vilnensis439, 440, 494.Wargawski Mathias canon. Vladislav.440.W a rgoczki Bartholomeus canon.Leopoliensis 494.W a rmiensis ecclesia cathedralis.episcopus:— Stanislaus Hosius 432, 439, 477.Warmiensis episcopus 437, 438.Warszovia 437, 453.Warszoviensis conventus 437.— convocatio 494-— ecclesia collegiata 456, 468.Wąchock (monasterium ordinisCisterc.)abbates:— Andreas Karwicki 457.494, 510.— Andreas Spoth 440.Wągrowiec (monasterium ordinisCisterc.)abbas :— Andreas Dzierżanowski 441, 457,494.W a groviciensis abbas 398,446.— electus 388, 394.Vagroviciu s Iacobus iesuita 511.Węgorzewski Iohannes abbasPrzementensis 457.Venceslaus episcopus Mednicensis387.Veronensis episcopus AloysiusLippomanus legatus apostolicus427.Victo rinus Wierzbicki episcopusLuceoriensis 494.Wieliczka doctor 420.Wieliczki Mathias decanus etvicarius in Spiritualibus Wladislaviensis505, 507.Wierzbicki Victorinus vide V i c-t o r i n u s W.Vilnensis diocesis 368.■— ecclesia cathedralis.archidiaconus:■— Stanislaus Narkuski 456.canonici:— Mathias Dobraticzski 387.— Petrus Arcziechowski 439.— Stanislaus Lithwanus 432.—• Stanislaus Narkuski 439, 440.decanus:— Iohannes Iarczewski 494.episcopi:— Paulus dux Olschanensis 3S7.— Valerianus 439, 440, 494.suffraganeus:— Felix monachus 420.W i l n e n s i s episcopus, 347, 330,375, 432, 451, 452, 506.Wilno (in) monasterium fratrummendicantium s. FrancisCi 377.Vincentius episcopus Wladislav.347, 350-•— Laureo episcopus Montis regalis,legatus apostolicus 494.— Rudki prior monasterii s. Trinitatatisin Lowicz 504.Vitenberga 391, 437.Witów (monasterium ordinis Cisterc.)abbates:— Mathias 388.— Mathias Turoborski 440.— Mathias Kietliński 494.Vitoviensis abbas 398.Witold magnus dux Lithuaniae 368.W 1a d i s 1a u s Iagello rex Poloniae391, 393, 475-Vladislaviense capitulum 377,467.VIadisIaviensis diocesis 451.— ecclesia cathedralis.archidiaconi:— Felix Rilski 456.— Iosephus Conarzewski 505, 507.archidiaconus Pomeraniae:— Albertus Gadomski 494.canonici:— Andreas Blinowski 440.— Lucas ab. Unieiow 505, 507.— Mathias Wargawski 440.— Sebastianus Roszkowski 507.— Stanislaus Szczawiński 388.

[529] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O .f o scantores:— Felix Rilski 439.— Mathias Kielpinski 505.custos:— Iohannes Naropniczki 378.decani:— Iacobus Paczinski 439, 440.— Martinus Schlap Dąbrowski 3 87.— Mathias Wieliczki 505, 507.episcopi:— Iohannes Karnkowski 386.— Iohannes Droiowski 432, 439, 440.— Lucas comes a Górka 387.— Mathias 373.— Stanislaus Karnkowski 494.— Vincentius 347, 350.postulatus:— Iacobus Uchański 456.scholasticus:— Iohannes Demetrius Solikowski494, 508.Wladislaviensis episcopus 377,446, 462.— palatinus 376.— sinodus 508.Volboriensis clavis 446.Wolski Nicolaus nominatus Chelmensis456.— Stanislaus cantor Plocensis 387.W o r o n i e c k i Iacobus praepositusLoviciensis 504.W o z n i c z k i Adam canon. Plocensis388.Voyniciensis castellanus 481.Wratislavie. nsis diocesis 365.— ecclesia cathedralis.canonicus:— Adam Montanus 440, 456.episcopus:— Balthazar baro Plesnensis 387,440, 456.— Martinus Gerztman 494.Wratislaviensis episcopus 347,350, 366.Wyrzykowski doctor, canonicusPlocensis 447.Wyszogród.capitaneus:— Arnolphus Uchański castellanusRaciąż nensis 465.z.Zarnovecensis praepositus'508.Zawichostiensis ecclesia collegiata.archidiaconus:— Albertus Pruszkowski 505, 507.Zebrzydowski Andreas canon.Crac. 401.— episcopus Crac. 439, 440.Ziemaczski Iacobus praepositusChelmensis 459.Ziolkowski canon. Crac. 481.Zukoviensis praepositus, Georgiusab Eden 50S.

W y k a z rzeczy.A.Abbates 371.— emendandi 424.Abbatiae 433.— laicis aut non professis conferuntur419.Absolutio a contributione 374.— a iuramentis confessionalium 435.— excommunicatorum, 361, 476.— in casibus reservatis 386.Abusus corrigendi 417.— si qui in doctrina catholica extant,conscribendi 459.Academia generalis 379.Actio limitum 394.Actiones super decimis et proventibuseccles. ad iudicium ecclesiasticumspectant 475.Administratio sacramentorumuniformis instituenda 503.Admissio ad tractatus sinodales440.Admonitio cleri in sinodo perepiscopum 510.— episcopi per capitulum 457, 462.— sinodalis episcopi Crac. 445.Adulteria subditorum 423.Adulteri publici 349.Advocati episcoporum et spiritualium492.— hereditarii 492.Advocati regii 492.Advocatus Siradiensis 492.Agenda 424.— per episcopum Wladislav. edita503-Agendae 488.— in omnibus ecclesiis habendae Jrr.Agri plebanales 395.Alienatio bonorum ecclesiasticorum398, 418.— bonorum monasticorum 419, 461.Altaristae 374.Angariae inconsuetae 398.— intolerabiles 447.A n n i h i 1a t i o beneficiorum ecclesiasticorum490.Anniversarii decantanti 512.Antiphonarii antiqui 503.Apostasia 395.Apostatae a religione in vinculaper locorum ordinarios coniciantur502.Appellatio 397.— contra papam et sedem apostolicamad comitia interposita 490.Approbatio constitutionum apostoł.per legatum 438.— librorum imprimendorum per rectoremscholae Crac. 504.Arces episcopales 380.— et munitiones quomodo conservandae501.

208 M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y I [ 532]Archidiaconatus conferunturpersonis indignis 418.— electivi 400.Archidiaconi 348, 351, 362,369, 383, 385, 389, 393; 399,423, 512.— inquirant haeresim 379.A r c h i p r e sbiter 348.Arenda bonorum ecclesiasticorum486.Arendatio bonorum eccles. 384,418.— bonorum mensae episcopalis 434.Arestacio proventuum 375.Articuli capitaneorum 377.— capituli Crac. nuntiis sinodalibusdati 426.— contributionem et instructionemad R. Mtem concernentes 465. .— fidei 423.— in sinodo proponendi 474.■— pro sinodo provinciali 414.■— sinodales 416.Auctoritas diocesana 354.— metropolitana 354.— regalis 377, 392, 401, 483.— senatoria 483.— sinodalis 375.Auditorium sacrum rotae 396.Aula principis 450.Avaritia archidiaconorum 412.— episcopalis 486.A v i satio ad decimationem 363.— archiepiscopi ad capitulum 348.— capitulorum de sinodo indicta' 474-B.Banna 360, 364, 423.Bannitio 421.Bellum in Prussia anno 1520 gestum484.— Livonicum 452.— Mosciticum 475.Benedictio abbatum per ordinarios433.— panum in festo Paschae 357.— virginum 349.Beneficia 403.Beneficia ab episcopis hominibusindignis conferuntur 480.■— ab haereticis occupantur 467.— ecclesiastica in provincia Gnezn.exiles et per haereticos mutilata478.— incompatibilia 418.— regularia 372.— saecularia 372,B e n e f i c i a t i maiores 404.— minores 404.Beneficium absolutionis 355.— curatum 460.Bibliopolae 390, 504.Bibliotecae 415.— revidendae 390.Biret a cornuta 349, 352.Blasphemiae 395, 453.— publicae 348.Bona collegii Crac. per nobiles occupantur425.— ecclesiastica 365.— ecclesiastica a vicinis opprimuntur470.__ ecclesiastica in emphiteosim sineconsensu ordinariorum non locentur446.__ ecclesiastica per factores et officialesepiscoporum non diripiantur458.__ ecclesias, post mortem alicuiusprelati non spolianda 503.__ ecclesias, saecularibus dantur 418.__ excommunicatorum 476.__ excommun. sequestranda 490.— monasteriorum 398, 419.__ monasteriorum dissipata et alienataper alienatores recuperanda502.— monasteriorum non alienentur 461.— nobilium 365.— temporalia 435.— terrestria 394.Brachium regale 422.Breviaria 488.Breviarium Romanum 503.Bulla Coenae Domini 348, 351.Bullae apostolicae 365, 387.— papae Leonis X 43 5 -—- provinciales in concilio Lateranensiexpeditae 373.

[533] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 209B u r s a e 426.C. K.Calamitates Reipublicae 409.Calix aureus circa receptionem perepiscopum dandus 417.Camera apostolica 427.Campanatores 374.Campiductor regni 484.Cancellari'a episcopi 399.— R. Mtis 501.Cancellarii episcoporum 375,418.Canones concilii Tridentini 497.— concilii Tridentini excudendi 488.Canonicatus designandi pro doctoribus396, 435.— quatuor vel tres viris idoneiscirca ecclesiam residentibus conferantur463.Cantilenae 415.— prophanae et saeculares 399.Cantores 374.Cantus ecclesiasticus 503.C a p e 11 a n i episcopales 417.Capellanus religiosus 359.Capita ex decretis concilii Tridentinimoderatione indigentia 498.C a p i t a n e i bonorum ecclesiasticorum419.— episcopales 404.— locorum (regales) 368, 376, 391,398, 402, 475.— libertatem ecclesiasticam defendant467.— statutum contra insordescentes nonexequuntur 422.Capitula in ecclesiis collegiatiscelebranda 402.Captivatio clericorum per capitaneos421.— sacerdotum haereticorum 422.Caput occisum 395.C a r t a e 415.Casus episcopales 401.— reservati sedi apostolicae 386, 401.C a t h e c h i s m u s Polonicus 463.— Romanus in scholis publice legendus504.Causa bannitionis 421.— decimarum 395.— incendii 359.— limitacionis (granicierum) 358, 360.— patrimonii 358.Causae ad iudicia ecclesiasticapertinentes 394.— beneficiales 395, 421.— ecclesiasticae 360.— iudicio spirituali annexae 395.— mere spirituales 394.— miserabilium personarum 399.— mixti fori 395.— prophanae 359.Choreae 356, 363.Celebratio coram excommunicatisvel interdictis 361.— in curiis saecularium 3(fo.— in loco interdicto 360.Censurae ecclesiasticae 348, 379,402.Census conditionales 395-— in vim reemptionis 370, 373.— nudi 374.— perpetui 395, 401.— reemptionum 458.— terreni 395.— theloneorum 374.— zupparum 374.C i m i t e r i a 361.Citatio ad banniendum 395.— de graniciebus 421.— per edictum 402, 464.Claustra monachorum et monialium485.Clerici ad contributiones solvendasper regem et saeculares coguntur479.— adulteri 398.— barbati 399.— beneficiati 359.— concubinarii publici 398.— de haeresi suspecti ad servitiaepiscoporum non admittantur 458.— ex ordine militarium et nobiliumprognati 477.— idiotae ad beneficia non admittendi433.— licentiosi et discoli 364.— secretarii in aulis principum 477.— simoniaci 398.

210 M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y IClerici spoliantur beneficiis 474.— usurarii 398.Clerus ab ordine saeculari opprimitur452.— ducatus Lithwaniae 451, 455.■— Polonus 480.— provincialis 369.C o h e r t i o capitularis 397.— hereticorum 412.Collatio beneficiorum indignis 413.— beneficiorum in tenutam 420.— parochiarum ad hereticos patronosspectans 473.— sacramentorum 358.Collectae novae 418.— pro expediendo Romam nuntiosolemni 477.Collectio constitutionum provincialiuma sinodo Petricoviensicommittitur 498..Collectores generales contributionum374, 383, 403, 451, 466.C ol 1e g i a hereticorum 467.— pro scholaribus instituantur 461.Collegiaturae 425.Collegium Poznaniense fundationisIohannis Lubranski 462.Coloni fugitivi 395.Comitia 459, 484.— generalia 413.— Petricoviensia 471.■— publica 394.—- publica in Varsovia 453.— regni 391, 393, 421, 449, 490,491, 492, 501.— Varsoviensia 450, 471.Commenda r ii plebanorum 424.Commissarii apostolici 367.Commissarius specialis 362.Communio sub utraque specie491.Compactata inter episcopum etpalatinum Crac. 392.Concessio bonorum ad firmamvel emphiteosim 398.— bonorum in emphiteosim 446.Concilium oecumenicum (generale)401, 449.— Tridentinum 497.Concubinae 355.Concubinarii publici 349.Condu ctus decimarum 421.Confessa r ii docti circa ecclesiascathedrales et collegiatas instituendi504.Confessio fidei 417.— fidei sinodi Piotrkoviensis 432.Confessi ones revelantur 425.Confirmatio statutorum regniper Sedem Apostolicam 396.Confiscatio bonorum 476.Congregationes fraternitatum3

[535] U S T A W O D A W S T W A s y n o d a l n e g o . iiiContributio 364, 365, 372, 383,393, 403, 422, 427. 450, 484-— dupla 451.— dupla ad necessitates Reipublicaedeputatur 466.— extra sinodos provinciales nondecernenda 511.— in subsidium regni 468.—•regalis super clerum 476.— quomodo exigitur 452.— saecularis 365.Contributiones ecclesiasticae375-— in comitiis decretae 485.— in defensionem contra infideles479-Contributum bellicum 454.— publicum ad bellum Mosciticum475-— publicum sive bellicum 476.Contumacia 364.Conventicula hereticorum 467,471.— prohibenda 493.Conventio generalis 368,37^, 475-Conventus 483.— Andreioviensis 495.— particulares 449, 501.— regni generalis 415.— Warsoviensis 437.Convivia 349.— per beneficiatos facienda 479.Convocatio Warschoviensis494.Coronae 356.Coronatio regis Henrici 495.Corpus Iesu Christi a Iudaeis venditum455.— iuris canonici 394.Correctio morum 370, 423.— religionis 423.Crimina sacrorum canonum poeniscohercenda 499.Crinalia 356.'C r i s m a 359.Cumulatio beneficiorum 425.Cupiditas episcopi Crac. reprehendenda483.Curiae dominorum 423.— episcopales 399, 418.•— saecularium 360.Curiales 349.Curia regalis 368, 421, 423.Currus bellici 398.Custodia Eucharistiae 436.— fontis baptismi et Eucharistiae358.D.Damna in bonis cleri per militescommissa 378.— in ecclesiis per hereticos illataconscribantur 457.— per milites stipendiarios clericisinferuntur 479.— sacerdotibus per episcopos inferuntur480.Debita episcoporum 421.Decanus ruralis 348, 351, 418.Decimae 363, 370, 421.— clericis reddendae 484.— episcopales 418.— libere percipiendae 502.— manipulares non illibertentur 459.— per hereticos nobiles occupantur477-Decima manipularis 447.Decimatio 363.Declaratio statutorum regni 47 5.Declinatio iudicii 360.Decreta concilii Tridentini 468,473-— concilii Tridentini de corrigendisclericorum excessibus exequenda500.—- conve ntus regni generalis 4 1o, 4 15.— regalia de non imprimendis librishereticorum 467.— sinodalia 399, 451.Decretum concilii Tridentini contramatrimonia clandestina publicandum505.— concilii Tridentini contra pluralitatemsacerdotiorum 477.Defalcatio census 374.Defensio ecclesiarum 422.— Reipublicae 415.— terrarum Russiae et Podoliae 375.Delatio episcoporum contra capitaneosnegligentes 422,

źtź M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y i tS3ó]Demolitio oratoriorum Ruthenorum368.Denarius s. Petri 468.Denegatio missalium 446.Denuntiatio excommunicatorum361.Depactatio pauperum 454.Depopulatio nocturna 395.Depositio ab officio 398.Depositiones contra plebanosin visitationibus factae 423.Depositum fidele 420.Depraedatio subditorum ecclesiae486.Depredationes militum stipendiariorum470.Dies festi colendi 489.Diffidatio contra episcopum etcapitulum 377.Diffidationes patronorum 377.Dignitas episcopalis 383.Diocesis comprovincialis 365-Directorium Iohannis Polancitheologi Societatis Iesu 504.Disciplina canonica 434.— ecclesiastica 412.Dispensatio 370.— apostolica 385.— apostolica super impedimentis matrimonii423.— super incompatibilibus et pluralitatebeneficiorum 436.Disputationes scholasticae 367,389-Dissidia episcoporum 472.Divortium 364, 395.Doctores in theologia et iure adcanonicatus admittendi 396.— quomodo in ecclesiis collegiatisponendi 396.Doctrinae pravae 432.Dogmata damnata 414.—• hereticorum 386.Domini proprietarii 446.— usufructuarii 446,— secularesnovitatibusstudentes432.E.Ebrietas clericorumpunienda 5°0-quomodoEcclesiae collegiatae 348, 353,402.— collegiatae desolatae 435.— collegiatae visitentur 449.— parochiales 348, 363, 418, 437.— parochiales desolantur 467.— parochiales per hereticos desolatae420, 452.— per hereticos occupatae restituantur471.— restituantur 490.— Ruthenicae 400.Ecclesia parochialis Ilzensis 510.Edicta contra Lutheranos 393.Edictum regale (regni publicum)3_68, 391, 392- 437-— Sigismundi regis Poloniae de nonmittendis in Germaniam pueris4 4 4.Electio abbatum 394, 460.— administratorum 398.— archidiaconorum 458.— libera abbatum et praelatorumregularium observanda 501.— monastica 419.— nuntiorum terrestrium 449.— regis Henrici 494.— regis Stephani 495.Eleemosinae per episcopos conferendae417.Emphiteosis 446.Episcopatus vacantes 421.Episcopi comitiis regni et conventibusparticularibus sub poenaM. marcarum intersint 501.— emendentur 491.— ex Lithuania et Russia 464.— Lithuaniae 440.— quomodo ad executionem statutorumcogi debent 462.■— Russiae 440.— sacerdotibus damna inferunt 480.Errores hereticorum 491.Exactio illicitarum poenarum 467.— poenarum 370.Exactiones insolitae 450.— intolerabiles subditorum spiritualium500.Exactores denarii s. Petri 468.Examen circa institutionem ad ecclesiasparochiales 418.

[537] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 213Examinatio parochorum 504.Exclusio librorum novatorum inreligione 437.Excommunicati 382.— in iudicio terrestri et regio nonadmittendi 471.— testimonium in iudiciis non ferant490.Excommunicatio pro contumacia364.Execratio cimiteriorum 361.Executio brachii regalis contrainsordescentes 422.— canonum concilii Tridentini 488.— censurarum per capitaneos facienda475.— constitutionum sinodalium 422,438, 443-— decretorum concilii Tridentini 492.— decretorum sinodalium 399.— processuum 386.— processuum episcopalium 402,464.— processuum iuris spiritualis abrogata490.— statuti contra insordescentes percapitaneos 402.— statutorum contra haereticos 467.— testamentorum 420.Exemptio 446.— bonorum 365.— episcopi Warmiensis a provinciaGnezn. 438.Exemptiones 367.Exhibitio privilegiorum 416.Exhortationes Polonicae circaquolibet sacramentum 463.Exhumatio haereticorum sepultorum448.Exorbitantiae episcoporum 421.Expeditio bellica 365.— bellica contra Livonienses 440.— bellica contra Moschos anni 1535,485-Expositio infantum 380.Expulsio vicarii de diocesi 360.Exterminatio haeresis 414, 422,475-Extimatio valoris beneficiorum451-Extirpatio haeresis 365, 399.F.Fabrica ecclesiae 417, 463, 482.— ecclesiae cathedralis 351.F actores regii 378, 398.— seculares 371.F alsarii 348, 353.Fames in magno ducatu Lithuaniaegrassans 409.Familiares episcoporum 375.Familia scandalosa vel de haeresisuspecta per episcopos removenda448.Famuli numerosi pro more regniper sacerdotes tenendi 479.Fantasmata Germanicorum 425.F e u d a 383.F 1a g i t i a episcoporum 487.Fora annualia 354.F o risatio decimarum 491.Formula catholicae fidei contionumedenda 437.— christianae et catholicae fidei insinodo Loviciensi tradita 428, 432.— examinationis ad episcopatus nominandorum505.— professionis fidei per Pium IV papamstatuta 495.— concionandi 389.Forum ecclesiasticum 379, 382.— seculare 394.Fratres mendicantes 367, 401.— ordinum mendicantium 361.— ordinis s. Francisci mendicantes377-F u 1m i n a t i o censurarum 492.F u ndationes altarium tolluntur420.— piae tuendae 459.Funera episcoporum 397, 421.— haereticorum 447.G.G i m n a s i a 384.Gradu ali a antiqua 503.Gradus prohibiti 435.Gramaticae 425.Gratialistae 374.28

21 4M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y I [538]H.Habitus clericalis 390.— Iudeorum 392.— monasticus 460.•—■regularis 424.— statui clericali congruens 385.H a e r e s i s 365, 371, 391, 395, 398,399, 401, 412, 414, 432, 437, 453,457, 492.— Luterana 379-— per regem aulicis suis inhibenda489.Haeretica pravitas 366.Haeretici 349, 353, 386, 419,427, 444, 473, 488.—■ e curiis episcoporum removendi434-— in cimiteriis sepulti exhumandi448.— non retinendi sub poena capitiset confiscationis bonorum 493.—- poena capitis afficiendi 484.— publici 448.H a s u k a (vestis saecularis) 349, 352.Histriones 359, 384.Homicidae 488.Homicidia 423.Homicidium voluntarium 358.H o m i 1i a r i i haereticorum 444.H o m i 1i a r i u s typis excudendus444-Homiliarum liber in lingua Polonicaedatur 463.Homines militares 449.Honestas cleri 359, 382.— status sacerdotalis 479.Horae canonicae 353, 369, 381,404.— canonicae per episcopos dicendae418.Hospitale s. Valentini in Cracovia420.Hospitalitas per episcopos etclericos exercenda 445.I. J.I e i u n i a servanda 489.Illibertatio decimarum 480.Immunitas bonorum et personarumeccles. 393.— cleri a bello 492.— ecclesiastica 395, 467.Immunitates sacerdotibus concessaemanutenendae 490.Impedimenta legitima abessendia sinodo 442.— legitima matrimonii 360.Impensae circa peregrinationesclericorum 479.Impetratio commissionis apostolicae477.Impignoratio sacerdotis perlaicum 362.1 111p ressores librorum 390, 504.Incantationes 364, 395.Incarceratio 355.Incendium 395.Indictio sinodi provincialis 371■Indigenae regni ex studiis suspectisrevocentur 467.Infantes Christianorum per Iudeosnecantur 455.Inhibitiones R. Mtis 393.— sedis apostolicae 477-I n i e c t i o manuum violentarum inclericum ordinatum 361.I n i u r i a cleri 376.— super limitibus 395.Inquisitio 364.— archidiaconorum 488.— de pedagogis 390.— in vitam et mores 423.— salis externi 467.— salis externi in villis ecclesiasticis454-Inquisitores haereticae pravitatis366, 379, 388, 419.Inscriptiones falsae 423.Insordescentes 427.Instigatores officii in curiisepiscoporum servandi 449.Institutio examinatorum sinodalium504.— sinodi provincialis 416.Instructio nuntiis capitularibusad sinodum data 474.— pro nuntiis capitulorum ad sinodumprovincialem 468.

[539]U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 215Instructio pro nuntiis ad Regemdeputatis 450.— pro nuntiis sinodalibus 416.Interdictum 360.— ecclesiasticum 392.— ecclesiasticum crebre et indiscretenon fulminetur 463.Intermissio celebrationis sinodorumprovincialium et diocesanarum442.Interpositio auctoritatis regispro executione decreti sinodalis401.Interregnum 421.Introductionespoenitentium353-Invaliditas censurarum 422.Invasores bonorum monasteriorumpuniendi 502.Irregularitas 360.Iudex foraneus 463.— ordinarius 463.— secularis 448.I u d i c e s ecclesiastici 366.— in singulis diocesibus instituendi507.— perpetui 396.I u d i c i a ecclesiastica 394.— regia 449, 471.— secularia 358, 359, 360, 379, 395,399, 449, 4 6 7-— spiritualia 371.I u d i c i u m terrestre 471.Iura et privilegia- clericorum percapitaneos non cognoscenda 491.— kmethonum 378.lura mentum capitaneorum castrorumeccles. 482.— circa contributionem solvendam466.— clerici in aliena causa 359.Iurisdictio capitularis 397.— ecclesiastica 475.— eccles. episcopis restituenda 492.— eccles. recuperanda 475.— eccles. restituenda 490.— eccles. tollitur 471.— episcopalis 368.— episcopis restituenda 484.— legationis natae 397.-— ordinaria 401,Iurisdictio ordinariorum liberanda432.— spiritualis 371.— spiritualis ab ordinariis iuris peritiscommittenda 499.I u r i s t a e externi in curiis episcoporumservandi 448.I u s antiquum ecclesiasticum 491.— commune regni 395.— ecclesiasticum 361, 393.I u s patronatus 395, 398.— laicalis 396.— regis 396.I u s pontificium abbatum 460.— praeventionis 395.— seculare 390.Iusiurandum in coronatione perregem praestitum 452.‘— iudicialiter delatum 448.I u v e n e s ex Germania revocandi493-L.Labor diurnus kmethonum 492.Labores inconsueti 398.— inconsueti kmethonum 378.— novi subditorum 418.— quadragesimales 355-Lectiones clero faciendae circaecclesiam cathedr, 424.— ex sacra scriptura 399.— in theologia et iuris prudentiahabeantur 463.Lectores gymnasii Crac. paruminstricti 425, 485.— studii Cracoviensis 400.Legatio ex sinodo ad S. R. Mtem376.— nata 397.Legatum ad pias causas 395.Legatus apostolicus 438.Leges universales 468.Libelli famosi 453.— haeretici 393, 412.— sermonum lingua Polona conscripti393.Liber missalis 424.— statutorum 369.Libertas ecclesiastica 421.

216 M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y I [S4° ]Libertates ecclesiasticae manntenendae393.— Iudeis concessae revocantur 455.Libri apocriphi 384.— haeretici 384, 390.•— haeretici in scholis non praelegantur504.— haeretici non importandi 493.— haeretici non imprimantur 467.— in parochiis tenendi 389.— in scholis legendi 390.— iuris pontificii 423,— missales. 488.— pro ecclesiis parochialibus nonimprimuntur 420.— suspecti 390.Licentia credendi permissa 495.— o r d in a n d i 3 8 5 -— praedicandi per loci ordinariumconferenda 432.Litterae ad capitaneos 368.— apostolicae 354.— apostolicae indulgentiarum 358.— clausae 459.— commendatitiae 353, 359.— confirmationis apostolicae constitutionumsinodi provincialis an. 1577508.— currentes 363.— denuntiativae indictae sinodi 474.*— diffidatoriae 377.— dimissoriae 359, 385.— ex cancellafia regia iuri communicontrariae non concedendae 501.— fundationum coram capitaneis nonexhibendae 4 9 r.— obligationis 377.— r e c e p t a t o r ia e 3 5 9 .•— regales ad capitaneos 377-— regales contra haereticos 414.— regiae ad papam 378.— secretiores archiepiscopi ad capitula427.— sinodaliter scriptae ad sedem apostolicam449.— testimoniales 348, 351, 352.Livonicum bellum 452.Locatio bonorum ecclesiasticorum486.Loviciensis congregatio 448.Ludus alearum 424.Ludus cartarum 424.— taxillorum 356, 359.Lutherana haeresis 379, 382.— secta 378.Lutherani 368.— presbiteri 423.M.Magnates 449.— seculares 455.Magistrat us mundani 426.Magistri scholae 478.Mald ratae 372.Maleficia 364, 395.Mandata regalia contra haereticos414.Mandatum apostolicum 360.— regale ad capitaneos 422.M a n s i o n a r i i 374.Manus laica 357.Matrimonia clandestina 360, 505.— incestuosa 423.— plebanorum 425.— sacerdotum condemnantur 505.Matrimonium 349, 360, 368.— per verba de praesenti 360.Mendicatio 419.Milites mercenarii 378, 452, 454,475-— stipendiarii 470, 479.Ministri haeretici 473, 478.— expellendi 493.— haeretici proscribuntur 467.— Reipublicae 485.Ministratio iustitiae 379.Missa 349.Missae ab universis hominibusaudiendae 489.Miss ale Romanum 503.Misteria Apollinis, Cereris, Triphonis406.Modus solvendi contributionem 383.Molendina 372.Monachi in studio tenendi 398.— studere volentes in studiis generalibusservandi 433.Monachorum exemptorum scandala401.Monasteria emendata 424.— exempta 401.

[ H i ] U S T A W O D A W S T W A SY N O D A L N E G O . 217Monasteria quomodo regenda460.— tam virorum quam monialiumreformanda 502.— virginum religiosarum non reformantur419.Monasterium s. Andreae inCracovia 446.Monitio 360.Monitoria contra capitaneos negligentesper episcopos dirigenda449.Monitorium speciale et generalecontra studentes m universitatibusGermaniae 391.M o s regni 479.M o s c i t i c u m bellum 468.Mulieres suspectae 355.N.Negligentia episcoporum circadisciplinam reformandam 420.— episcoporum per sedem apostolicampunienda 427.— plebanorum et sacerdotum circaofficium divinum 425.Negotia ecclesiarum et religionis45°-Nigromantia 364.Nobiles 364, 421.— haeretici 477.Nobilitas 373, 413.— insolens 402, 464.— pauperior 489.— terrae 376.Notarii apti ad cancellarias 485.— archidiaconorum ad visitationemparochiarum mittuntur 423.— episcoporum 375.Novatores haeresum 437.Nundinae 349, 3 54.Nuntii ad R. Mtem 378.— capitulorum 371.— capitulares ad sinodum 386.— equestris ordinis 469.— ordinis militaris 450.— regis 349.— sinodales 368, 376, 391, 398, 445,— 453--— terrestres 368, 449, 484,491, 492.Nuntius apostolicus 438, 498.Nutrices christianae 392.0 .Obedientia per episcopos sediapostolicae et decretis conciliiTridentini 489.Obventiones ecclesiae solvi consuetae447.Odium Germaniae in Polonos 409.Oeconomi bonorum ecclesiasticorum500.Officiales foranei 348, 353, 371,403-— rurales 418.— seculares 379.Officialis 362.— foraneus 364.— generalis 358.— ordinarius 364.Officia divina lingua Polona agenda491.— publica Iudeis non committenda467.Officium archidiaconale 351, 414,457-dzyeczky 368.— virginis Mariae domini LeonardiNagaroli 347.Onera sacerdotum 479.Oppressio cleri 415.— libertatis ecclesiasticae 408.— parochorum a patronis 437.— pauperum 423.— sacerdotum et bonorum ecclesiasticorum457.— saecularium 435.— subditorum eccles. 454.Opus servile 347.Oratio adhortatoria Tridentinae sinodi472.— ad sinodum 441.— Petri Myszkowski in sinodo provincialihabita 405.Oratores ad obeundas legationes485.Oratoria Ruthenorum 368.Ordines maiores 348.Ordo ecclesiasticus 485.

218 M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y I[54*]Ordo equestris 410, 413, 471, 484.— politicus 469.— sacerdotalis 406.•— spiritualis 352.O r g a n i s t a e 374, 420.P.Pactio simoniaca 423.Paedagogi de haeresi suspecti447-Pannoniae regnum 409.Parricidium 476.Parochiae 423.— per archidiaconos visitandae 399.Participatio cum manifestishaereticis 447.Pascua sint communia 446.Patroni haeretici ecclesias conferuntministris haereticalibus 478.Pecunia ex eleemosina ad coemendabona per episcopum Crac.non convertatur 482.Pensiones indebitae in parochialesecclesias non imponendae 434.— praepositis per abbates praesentatisnon imponantur 460.Penuria sacerdotum 512.Percussiones sacerdotum 376.Peregrinatio extra provinciam359-Periurium 361, 423.Permutationes beneficiorum 356.Pestilentia in Polonia vigens409.Placita saecularia 399.Plebani apud saeculares,factoratuset notariatus exercentes 424.— haeretici 425.— ignari 424.— iuvenes 424.— laici ad sacros ordines non promoti424.— potatores 424.— rixosi 425.P 1e.b e i ad ecclesias cathedrales nonadmittendi 396.Pluralitas beneficiorum 436.-— sacerdotiorum 477, 480.Poena abbatum ad sinodum provincialemnon venientium 380.Poena arbitralis 353.— canonicas horas non dicentium381, 404.— carceris 359, 364, 436.— contra bibliopolas libros haereticosvendentes 390.— contra clericum decimam vendentem380.— contra negligentes venire ad sinodum442.— contra nobiles presbiteros haereticosdefendentes appendenda422.•— contra usurarios 405.— corporalis 364.— 200 aureorum per archiepiscopum— in convocatione sinodi provincialisnegligentem incurrenda 499.— excommunicationis 354, 386.— in archiepiscopum negligentemapponenda 443, 463.— pecuniaria clericorum 399, 427.— periurii 362.— privationis beneficii 391, 433.— quatuordecem marcarum 395-— sinodalis 351, 352.— suspensionis ab officio 433.Poenitentia privata 423, 435.— publica 420, 423.Poenitentiae pecuniales 358.Pontificale Romanum 349, 352.Possessio episcopatus cum ministerialiet lictoribus occupata490.Postilla a lacobo Vagrovicio Iesuitalingua vulgari edita 5ri.Postulatio regia pro conferendoper clerum subsidio 470.Potestas ecclesiastica 427.—- mundana 426.— regia 490.— saecularis 368, 427.Praebendae certae pro. viris doctisper regem concedantur 468.— doctoralis in ecclesia Plocen. 447.— Plocensis fundi Gumnino 401.— pro doctoribus 435.Praeceptores idonei circa scholasinstituendi 506.

[543] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 219Praedicatio 366, 397.Praedicator doctus 368.— probus in ecclesia Crac. constituendus482.Praefecti bonorum regiorum 453.— civitatum 393.— episcoporum clerum non opprimant449.Praepositurae regulares 433.Praesidium R. Mtis contra invasoresbonorum monasteriorumimplorandum 502.Praestitio iusiurandi per clericumin manibus iudicis secularis 448.Pravitas haeretica 388, 442,— simoniaca 356.Preces pro pace ecclesiae fiant457-Presbitericidium 395.Presbiteri iniuriati a nobilibusper episcopos non defenduntur419.— v a g i 3 5 7 .P r ivatio beneficii 355, 359.Privilegia ecclesiastica ab episcopisdefendenda 490, 501.— ecclesiastica manutenenda 393.— scultetorum 393.Privilegium cleri de non eundoad bellum 393.— conducendi decimas 421.— per regem in Brześć contra haereticosconcessum 455.— regis Iagellonis 475.— Wladislai regis Poloniae clero concessum475.Processus ad contributionem solvendam452.— archiepiscopi pro sinodo provinciali427.-— generales 389.— iudiciarii contra haereticos 449.Proclamationes 360.Procuratio abortus 359.— expensarum episcopalium 348.Procuratores clericorum oppressorumin curiis episcoporumservandi 449.Professio fidei 438.— fidei per episcopos facienda 489.Professores studii Crac. 400.Prohibitio incolatus 392.— pascuorum sterilium 446.Promotio ad baccalariatum 425.— ad magisterium 425.— in doctorem 400.Promulgatio poenarum contranon comparentes in sinodo 441.Proscriptio clericorum 421.— ministrorum haereticorum 467.Protestatio contra pactum superlicentia credendi 495.Proventus beneficiorum ex manibushaereticorum recuperentur .458.•— episcopales etiam pro ecclesiisscholaribus et pauperibus dispensentur458.Provincia Gneznensis 363.Provisio 385.— apostolica 463.— honesta sacerdotibus perhaereticosspoliatis fiat 459.Provocatio a cohertione capitulari397.P r u s s i a 501.Prute n orum tumultus 409.P s e u d o -p r a e d i c a t o r e s 432.Publicatio processus 354.— statuti 355, 369.Q .Quaerimoniae privatorum 414.Quaestiones scholasticae 366.Querela de sinodo tempore hibernoindicta 474.Quittantiae decimarum 491.R.Rapinae in proventibus et decimisecclesiasticis per episcopos commissae488.Raptores bonorum eccles. 427.— bonorum eccles. ad capitaneoscitentur 491.Raptus 361.— bonorum eccles. 416.— decimae 379, 421.

220 M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y I [5.44]R a t i o de contributione exacta 375,403, 452.Rationale divinorum 349, 353.Reconciliatio locorum exsecratorum448.Rector universitatis 426.Rectores bursarum 416.—- ecclesiarum parochialium 403.Redditus ecclesiastici per haereticosnobiles occupantur 477.Reductio contributionis ad aequalitatem372.Reformatio disciplinae eccles.469.— in capite 415.— in clero in capitibus et in membris398.— in membris fiat 459.— in moribus et disciplina 367.— in religione et in moribus 488.•— monasteriorum exemptorum in capitćet in membris 401.— morum 369^434, 444,— morum et vitae 398.-— scholarum 390, 461.— studii Crac. 400, 445.Reformatores Universitatis Crac.506.Regnum christianum 483.— paganum ac Thurcicum 483.Regulares a cura animarum seabstineant 502.Relaxatio irregularitatis 360.Religiosi mendicantes seu observantes385.Reparatio ruentium templorum479-R e p u r g|a t i o superstitionum 469.R e s ab intestato relictae 420.— ecclesiae 361.— rustica 417.Residentia 370, 435.— altaristarum 512.— archidiaconorum 400.— beneftciatorum 423.— circa ecclesiam 397.— in beneficio curato 460.— officialium foraneorum 403.— personalis 356.— personalis circa beneficia curata473_— personalis clericorum 511.Residentia plebanorum 384, 418.Resignatio beneficii 357.Respublica ecclesiastica 444.— Lithuanica 451.Restauratio studiorum gener.Crac. et Poznan. 437.Restitutio dotis post divortium395-— ecclesiarum per haereticos occupatarum437.—- raptae virginis pristinae libertati361.Retaxatio beneficiorum 404.Revisio librorum imprimendorum390-Revocatio publica haeresis 492.— studentium ex universitatibus Germaniae391.— testamenti 445.R e x in iudiciis praesideat 489.R o k e t a 349.S.Sacerdotes ad ecclesias reducantur490.— cooperarii 478.— iure saeculari ut rustici iudicantur490.— proventibus per haereticos spoliantur475.— uxorati 491.Saeculares per beneficiatos adconvivia invitandi 479.Sacra mentale 349.Sacrilegium 395.Sacristae 374.Salarium collectorum contributionis374, 404, 452, 466.— insufficiens vicariorum 424.— magistrorum et praeceptorum scholarum461.— praedicatori assignandum 482.— vicariorum parochialium 403.Sambiensis episcopatus 501.Satellites capitaneorum 422.S c a c c i 415.Schola circa cathedr. ecclesiamPoznan. 462.— Cosminensis, Pinczoviensis, Seczeminensis437.

[545] U S T A W O D A W S T W A S V N O D A I.K K O O . 2 2 1Schola Cracoviensis 506.Scholae 436.— ecclesiarum cathedralium collegiatarum,parochialium 348, 552.— haereticorum 453, 467, 47 j,— particulares 367, 385, 389, 437,461.— privatae removeantur 352, 444.— publicae lustrentur 445.— puerorum in monasteriis habendae460.— triviales 3.67.— visitandae 389.Scholares 379, 385.— a Vitenberga revocandi 391.Scelera Iudeorum 455.Scientia canonum 423.S c i s m a 395 .Scismatici 349, 353, 392.S c o 1a r e s 42.6.Scriptores rerum gestarum 485.— solidae doctrinae 425.Scrutinium 351.S c u 11 e t i bonorum ecclesiasticorum393-Secta Lutherana 365.Sedes apostolica 396, 401, 422,463-Seminaria apud ecclesias cathedraleset in monasteriis instituenda506.— in sinodo Wladislav. anno 1568constituta 508.Senatores 368.Senatus 489.— regius 450.— saecularis 484.Seniores bursarum 426.Sententia divortii 360.-— sanguinis 358.Sepultura ecclesiastica 361, 447.— episcoporum 397-— in ecclesia 357.Sequestratio bonorum 476.— proventuum usui ecclesiastico 435.Sermones imprimendi 38,9.S e r v i t i u m bellicum advocatorum492.Servi tore s beneficiati 418.— christiani per Iudeos dimittendi392-Servitor es de haeresi suspecti447-Sigilla plebanorum 3.62.S i m o n j a 353, 385, 395,423,458.— ,circa electionem abbatum 4^0.Sinagogae novae destruende 392.Sinodus diocesana 351, 352,413,496.— diocesana Crac. Ilzae an. 1580habita 510.— diocesana quotannis celebranda499.— provincialis Loviciensis 443.— pro vine. Petricoviensis 462, 481.— provinc. Petricov. anno j 542 celebrata506.— provinc. Petricov. an. 1551 celebrata417, 432.—- provinc. Petricov, an. 1554 celebrata417, 443.— provincialis 496.— provincialis Gneznensis an. 1577Piotrkoviae habita 493, 510-— provinc. Leopoliensis 376.— provinc. quolibet triennio celebranda499.— provinc. Varschoviensis anno 1561habita 456.— primatialis 428.— secundum veterem consuetudinemindicenda 468.Solennitas nuptiarum 360.Sortilegium 395.Spolia in clericis per nobiles commissa377.—• per factores episcoporum in subditiscommissa 421.— stipendiariorum 471.Sponsalia 360, 423.— clandestina 423.Stationes in bonis ecclesiasticisvi extorquentur 454.Status episcopalis 447.Statuta archiepiscopi Drzewicki444-— archiepiscopi Gamrathi 444, 449.— contra haereticos 493.— et edicta regia Gedanensibus data447-— jmpia circa testamenta condenda445-29

222 M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y IStatuta nova libertatem ecclesiasticamtollentia 394.— provincialia 488.— provincialia excudenda 488.— provinc. vetera et nova typis excudenda465.— regni 376, 390, 413, 475.— regni contra haereticos 453.— regni contra iurisdictionem ecclesiast.conflata annullentur 475.— sinodalia vetera et nova imprimenda444.— vetera de usuris 382.Statutum Alexandri regis 395,469, 490.— capitulorum 380.— regni contra insordescentes 377,391, 402, 422, 471.Statutum Iohannis Alberti 395.— provinciale de fide instrumentorum348.— de usurariis 349.Stilus curiae Romanae 386.— ultimarum voluntatum 445.t i p e n d i a r i i 484.t i p e n d i u m professorum scholaeCrac. augendum 506.S t i p a e 355.Studentes gymnasiorum 385.Studia 384.— generalia 433.— Germanica 437.— suspecta 467.Studiosi litterarum 420.Studium generale Crac. 398, 445.— litterarum 425.— Poznaniense 398, 445.Subditi bonorum ecclesiasticorumnon graventur 450.— ecclesiastici 379, 418.— ecclesiae Crac. a factoribus nonangariandi 482.— ecclesiastici per episcopos vexantur418.Subsidium charitativum 362, 413,4 IS-— charitat. a clero dandum 451.— ab universo clero dari postulatum465-— pecuniarum regi ad bellum cumMoscho praestandum 511.ir cnSubsidium per episcopos prostudio Crac. dandum 400.— Reipublicae 373.— spiritualium ad bellum in Prussiagerendum 484.Succollectores contributionis374, 452, 466.Suffraganei cathedralium ecclesiarum385.— dote sua privantur 419.Sumptus magni necessarii ad defendendumbona ecclesiastica 478.Supellex ecclesiastica spoliatarestituenda 489.Superioritas episcoporum 423.— regia 423.Superstitiones 364.Supplicationes cum litaniispro ecclesiae catholicae incolumitateperagendae 499.— publicae pro felici in bello cumMoscho successu 511.Susceptio decretorum conciliiTridentini 468.Suspensio a beneficio 359.— ab executione ordinum 359.— ab officio et beneficio 360, 436.— negotii ad informationem capitulorum373.T.Tabernae 349, 352, 355, 359.Taxa antiqua beneficiorum 373, 404.— (vetus) contributionis 451, 466.T a x a t i o beneficiorum 364.— censuum et decimarum 372.T a xatores iurati 404.Tempus feriarurn 360.T e r r a e Prussiae 402.— Russiae 402.T e stamenta 395, 445.— de bonis mobilibus 445.— impediuntur et supprimuntur 420.Testimonia falsa 423.— excommunicatorum et haereticorumin iudiciis non recipiantur490.T h e 1on e a Iudeis non committenda467.Theologi docti 3 66.

[547] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 223Theologi externi in curiis episcoporumtenendi 448.Theologia haeretica 415.Theutonica natio 416.Thesaurus palatinatus 376.— publicus regni 484.— regalis 376, 398.Titulus ordinationis 385.Tonsura 355, 398, 425.— clericalis 482.— monastica 460.T r a d u c t i o uxorum 360.Tribunalia ecclesiastica 393.Tributa in clerum imposita 471.Tributum regium 470.Trivia 367.Tuitio cleri 415.Tumultus bellici in Italia 449.— Gedanensium, Prutenorum 409.U.Unio ecclesiarum parochialium 349.Universitas Cracoviensis 348,367, 460, 461.— gymnasii Crac. 420.— studii Cracov. 390, 400, 463.Universitates Germaniae 391.Usura 356, 363, 381, 395, 405-Usurarii 349.Uxores sacerdotum 491.V.Venationes 359.V e n d i t i o visitationum per archidiaconos412.Vestes sericeae 352.V e s t i t u s scholarium 390.Viaticum 415.Vicarii annuales 374.Vicarii ecclesiarum parochialium403-— in spiritualibus 362, 371, 433.— perpetui 374.— plebanorum 424.Vicarius generalis 353.Vicecapitanei 422.Victoria super Tartaros 364.Widerkauf (census conditionalis)395-Vigiliae nocturnae ab laicis nonexercendae 5°°-Vilipendium censurarum 368.Villae ecclesiasticae 361.— episcopales 418.Vindicta 358.Violatores libertatis ecclesiasticae448.Violentiae in bonis ecclesiasticisper stipendiarios commissae 484.Viri conspicui ad ecclesias cathedraleset collegiatas dentur 458.Visitatio 348, 362, 393.— bonorum episcopalium 450.— d io c e s u m 383, 419, 434.— diocesis Mednicensis 371.— monasteriorum 419.— p a r o c h ia r u m 423, 436.— parochiarum per archidiaconos399-— scholarum 389.— s c h o la r u m p u b lic a r u m 445.Visitationes a r c h id ia c o n o r u mp e r a g e n d a e 512.— su is t e m p o r ib u s fa c ie n d a e 499.Visitatores 352.Vitatio excommunicatorum 382.Vitia sacerdotum 423.Vulnera 395.X.Xenodochia 380.

U w a g i .1. Odnośnie do statutów synodów prowincyjonalnych z r. 15x0, 1511i 1512, pomieszczonych pod 1. I, II i IV, nasuwają się pewne pytania, którychnależy dotknąć chociaż w krótkości.Wspomnieliśmy już we wstępie do niniejszego zbiorku, że Prymas JanŁaski był pierwszym, który polecił wygotować kompilacyję, obejmującąz jednej strony statuta z r. 1420 Mikołaja Trąby (statuta antiqua), z drugiejwyjątki z postanowień synodalnych uchwalonych za własnych jego rządów(statuta nova).Zbiór ten ukazał się w pierwszej edycyi w r. 1527 i obejmuje fragmeńtaz uchwał czterech synodów t. j. pierwszego i czwartego Piotrkowskiego,oraz pierwszego i drugiego Łęczyckiego.Drugie wydanie zbioru Łaskiego z r. 1528 różni się od poprzedniegotylko tem, że zawiera bullę Leona X z r. 15 15 * sprawie nieprzyjmowaniaplebejuszów na prebendy kapitulne; (Cf. wyd. I z r. 1527 fol. EE. I1II, orazwyd. II z r. 1528 fol. DD. II).Zachodzi kweStyja, kiedy się odbyły wspominane w obu wydaniachsynody i czy ogłoszone przez nas uchwały Piotrkowskie z r. 1510 i 151!,oraz Łęczyckie z r. 1512 uwzględnione zostały prżez redaktorów przez Łaskiegoustanowionych.Co się tyczy pierwszego punktu, to nie jest otl należycie dotychczasrozjaśńiony. Nie mówiąc już o Fabiszii lub Dzieduszyckim, nawet i najnowsiautorowie, którzy zajmowali się tym przedmiotem, zadowolnić nas niemogą. Mamy tu na myśli księdza Biskupa Korytkowskiego (ArcybiskupiGnieźnieńscy T. II, str. 580— 739), oraz ks. Kanonika Bukowskiego (DziejeReformacyi w Polsce T. I, uwaga 1 na str. 497— 503).Ks. Korytkowski wylicza z lat 1510— 1527 synodów prmvincyjonalnych9! i) Piotrkowski z r. 1510 i 15 ii, które słusznie ze sobą łączy, 2)Łęczycki Z r. i$\Ź, 3) Łęczycki z r. 1514, 4) Piotrkowski z r. 1517, 5)Piotrkowski z r. 152!, 6) Łęczycki Z Ir. 1522, 7) Łęczycki z r. 1523, 8)Piotrkowski z r, 1525, 9) Łęczycki z r. 1527. Po sprawdzeniu tego wykazuna podstawie ksiąg kapitulnych Gnieźnieńskich, Krakowskich, Poznańskich,Włocławskich i Płockich, możemy nń. Wyliczenie ks. Korytkowskiego się zgodzić,bO chociaż w księgach kapitulnych mamy Wzmianki o wyznacżanin

226 M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y Ijeszcze prócz tego synodów do Kalisza w roku 1520 (Acta capit. Crac. etPloc. Nr. 307), do Łęczycy w r. 1520 (Acta capit. Gnezn. Poznan. et Wladislav.Nr. 1100. 1101), do Wolborza w r. 1523 (Acta capit. Crac. et Ploc.Nr. 608; Acta capit. Gnezn., Poznan. etc. Nr. 1123), to jednak nie ulegawątpliwości, że te synody do skutku nie przyszły.Tem samem zna ks. Korytkowski we wspomnianym okresie synodówPiotrkowskich cztery, Łęczyckich pięć.Szanowny autor nie rozbiera co prawda szczegółowo kwestyi powstaniazbioru z r. 1527, ale na str. 601 przy synodzie z r. 1511, na str. 640przy synodzie z r. 1517, oraz na str. 659 przy synodzie z r. 1521 (a sąto same synody Piotrkowskie) powiada, że postanowienia na nich uchwaloneznałeść można w tej części kompilacyi z r. 1527, która obejmuje t. z. statutanova.Tem samem według ks. Korytkowskiego uchwały aż trzech synodówPiotrkowskich weszłyby do zbioru Łaskiego, kiedy przecież w tymże mowajest tylko o pierwszym i czwartym, nie zaś o pierwszym, drugim i trzecim.Co się tyczy synodów Łęczyckich, to słusznie ks. Korytkowski przyjmuje,że zbiór Łaskiego uwzględnił uchwały synodalne z r. 1522 i 1523.Ks. Bukowski w sprawie synodów Łęczyckich te same objawia zdanie,co ks. Korytkowski; różni się jednak w pojmowaniu następstwa synodówPiotrkowskich. Rozdziela bowiem synod z r. 1510 od synodu z r. 1511,tak że synody z r. 1517 i 1521 są dla niego trzecim i czwartym Piotrkowskim.»Gdy atoli — to są słowa ks. Bukowskiego — synod z r. 1511prawdopodobnie prócz uchwalenia kontrybucyi, synod zaś z r. 1517 próczprzyjęcia buli żadnych innych ważniejszych uchwał nie wydał, przetoż w zbiorzeŁaskiego opuszczone, uchwały saś tylko pierwszego (z r. 1510) i czwartego(z r. 1521) synodu Piotrkowskiego podane zostały«.Ani jedno ani drugie zapatrywanie ścisłością się nie odznacza; ksiądzKorytkowski widocznie przez nieuwagę aż trzy synody Pierkowskie bierzew rachubę; ks. Bukowski nie zdaje sobie należytej sprawy ze stosunku synoduz r. 1510 i 1511 do zbioru z r. 1527.Zestawienie uchwał synodu Piotrkowskiego z r. 1510 i 1511 z kompilacyjaŁaskiego doprowadza nas do następującego wyniku:1) Z postanowień z r. 1510 tylko art. 5 powtórzony jest w Łaskimfol. CC.II, przyczem zauważyć należy, że idąca w Łaskim po tym artykulebulla z r. 1513 nie odnosi się do niego, ale do fragmentu poprzedzającego,zaczerpniętego z uchwał synodu Łęczyckiego I-go.2) Z uchwał z roku 1511, wszystkie z wyjątkiem wstępu i artykułów5-go i 6-go znajdują się także w Łaskim (art. 1 fol. BBII; art. 2 podzielonyna 2 części — fol. DD i DD°; art. 3 - - fol. DD°; art. 4 — fol. EE°;art. 7 — . fol. EE.II0; art. 8 — fol. GG.IIIP; art. 9 i 10 — fol. HH; art.11 — fol. HH.III0: art. 12 — fol. HH.IIP; art. 13 — fol. MM.II).3) Redaktorzy zbioru Łaskiego nie robią różnicy między pierwszą sessyąsynodu Piotrkowskiego z r. 1510 i następną z r. 15 II i całkiem słuszniecały materyał ustawodawczy tego synodu szeregują pod tą samą rubryką»in sinodo Petricovensi prima*. Jest to proceder zupełnie usprawiedliwionyjuż przez art. 28 uchwał z r, 1510, w którym postanowione zostało odroczenieprac synodalnych na d. 6 Stycznia 1511 roku.4) W zbiorze Łaskiego znajdujemy nadto fol. NN.IIII i OO.IIII dwafragmenty pomieszczone również pod rubryką »in sinodo Petricoviensi prima»,których jednak ani wśród uchwał z r, 1510 ani z r. 1511 odszukać niepo­

U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 227dobna. Wzięte one zostały z t. z. «Declarationes seu determinationes certisinodi«, które w wydaniu Norymbergskiem ogłoszone zostały bezpośredniopo statutach z r. 15:1, a które znajdzie czytelnik na str. 332 naszej edycyi.Z uchwał synodu Łęczyckiego z r. 1512 ani jedna nie dostała się dozbioru Łaskiego.Tak więc synod z r. 1510 i 15 11 jest pierwszym synodem P i o t r ­kowskim zbioru Łaskiego, synod Łęczycki natomiast z r. 1512 całkiemuwzględnionym nie został.Biorąc na uwagę poruszone dotychczas okoliczności s y n o d e m c z w a r ­ty m Piotrkowskim w zbiorze Łaskiego nie może być ani synod z r. 1517ani z r. 1521, ale dopiero z r. 1525.Zobaczmy, czy to istotnie jest możliwem, ale wprzódy zwróćmy sięjeszcze na chwilę do synodów Łęczyckich,Z tych nie tylko pierwszy z r. 1512 ale i drugi z r. 1514 przezredaktorów zbioru Łaskiego został opuszczonym. Synod Łęczycki oznaczonyw zbiorze Łaskiego jako pierwszy może być tylko synodem z r.1522, albowiem przy dwóch uchwałach tego synodu (fol. DD.II0 i DD.I1I0)przytoczone są bulle z r. 1515; ze wstępu zaś, który poprzedza w zbiorzeŁaskiego t. z. »statuta nova« wynika, że synod Łęczycki z r. 1523 (d r u g iŁaskiego) najbardziej się przyczynił do posunięcia naprzód myśli skodyfikowaniapraw prowincyi Gnieźnieńskiej. Powstanie jednak kompilacyi, ogłoszonejw r. 1527, ale jak wynika ze wstępu (eadem sic digesta ac sub ceftiset consuetis titulis in unum volumen redacta nobis retulerunt approbanda),przynajmniej częściowo gotowej już w r. 1523, z tego powodu jest niejasne,iż akta kapituły Gnieźnieńskiej z lat 1522— 1524 zaginęły, a te jedynie dostarczyłybyklucza do wytłómaczenia wszystkich wątpliwości.Polegając na wstępie, opatrzonym datą r. 1523, myślano, że data tajest zarazem terminem najdalszym dla synodów uwzględnionych w zbiorzez r. 1527. Zapomniano jednak wziąść w rachubę okoliczności dość ważnej,że zbiór przedstawiony i approbowany w r. 1523 posiadamy dopiero w edycyiz r. 1527. Ażeby wydrukować dziełko tak niewielkie jak zbiór Łaskiego4 lat potrzeba nie było; można więc z wszelkiem prawdopodobieństwemprzypuszczać, że z drukiem wstrzymano się dla tego, bo materyjał nie uważanoza dostateczny i że dopiero po synodzie Piotrkowskim (czwartym)z r. 1525, który dostarczył wielu nowych uchwal, postanowił arcybiskupuzupełniony zbiór z roku 1523 wydać na widok publiczny. W ten sposóbnajłatwiej dałoby się się usunąć wątpliwości, z któremi daremnie walczylidotychczasowi badacze. Czy jednak hipoteza nasza, upatrująca w synodziez r. 1525 ów czwarty synod Piotrkowski zbioru Łaskiego, jest istotniesłuszną, dokładniej wykazać, jakeśmy to uczynili, przy braku materyjałównie możemy. Przypominamy tylko, że w dziełach bibliograficznych pokutujedotąd niestwierdzona zresztą wiadomość o zbiorze statutów Łaskiego z roku1525 (Sanctiones ecclesiastice tam ex pontificum decretis quam ex constitucionibussynodorum provincie imprimis autem statuta in diversis provincialibussynodis a se sancita. Cracovie typis Math. Scharffenberger 1525).Jeżeli ta edycyja nie jest mytem, to jej istnienie popierałoby również naszepojmowanie rzeczy. Zbiór ogłoszony w roku 1525 zawierałby fragmentaz uchwał synodu Piotrkowskiego pierwszego, oraz dwóch Łęczyckich z r.1522 i 1523. Uzupełniony uchwałami synodu z r. 1525 (czwartego Piotrkowskiego)zamieniłby się na kompilacyję znaną nam z wydań z r. 1527

2 3B M a t e r y a ł Y p o h is t o r y i [$52]i 1528, które wyparty niedokładny zbiór poprzedni, tak iż obecnie żadnegojego egzemplarza odszukać już niepodobna.‘2. Uchwały synodu dyjecezałnego Gnieźnieńskiego z r. 1512 mająpewne odrębne znaczenie wśród innych podobnego rodzaju zabytków, którenależy tymczasowo podnieść, zanim będziemy mogli z kwestyą tą w w y­czerpujący sposób się załatwić.W synodyku Włocławskim, ogłoszonym w r. 189Q przez nieodżałowanejpamięci ks. Prałata Zenona Chodyńskiego znajdujemy na str. 28 i np.statuta synodu dyjecezałnego odprawionego w Włocławku 21 Września1516 r. Porównanie postanowień tego synodu z uchwałami z r. 1512 wykazujezupełną zgodność textow z wyjątkiem kilku drobnych różnic:1) Wstępy, jak się można było spodziewać, są różne,2) Artykułu i-go statutów Gnieźnieńskich brak w synodzie Włocławskim.3) Art. 49-ty statutów z r. 1512 otrzymał w texeie Włocławskim następującydodatek: »a qua absolvi non debeat, nisi parti lese et iudici satisfaciatcompetenter«.Nie ulega więc wątpliwości, że synod Włocławski z r. 1516 wziął zapodstawę dla swych prac ustawodawczych wcześniejsze o lat cztery statutaGnieźnieńskie.W tymże Synodyku wydawca pomieścił pod r. 1402 inne statuta dyjecezalne,których właściwy text zaczyna się od słów: »Cum igitur diviniscultibus mancipandi*... I ten zabytek chociaż ma odmienną, mianowiciekrótszą redakcyję, pojedyńczych artykułów i nieco inny rozkład, uderzająceokazuje pokrewieństwo ze statutami z r. 1512 i 1516.W poszukiwaniach naszych w rękopisach odnoszących się do średniowiecznychstatutów synodalnych kościoła Polskiego, znaleźliśmy nadto w jednymz rękopisów kapituły Gnieźnieńskiej text statutów biskupa Mikołajaniemal identyczny z publikowanym przez ks. Chodyńskiego, Z tą tylko różnicą,że kiedy rękopis zużytkowany w Synodyku Włocławskim pochodziz początku X V I wieku, kodeks Gnieźnieński spisanym został w pierwszejćwierci w. X V ; prócz tęgo tekst Gnieźnieński wprawdzie niema daty, alezawiera uzupełnienia bardzo cenne księdzu Chodyńskiemu nieznane. Okoliczność,że w rękopisie Gnieźnieńskim przy tekście statutów niema daty,mogłaby świadczyć przeciwko autentyczności tej, którą znalazł wydawcaw późnym i bardzo niedbale pisanym kodeksie.Nadto znaleźliśmy jeszcze w dwóch rękopisach z pierwszej połowyX V w., znajdujących się obecnie w Bibl. Cesarskiej w Petersburgu, tenżesam zabytek (Cum igitur divinis cultibus etc.), ale już jako statuta dyjecezyiGnieźnieńskiej. Nic to dziwnego, bo Mikołaj Kurowski, aż do roku 1402biskup W łocławski, mógł objąwszy arcybjskupstwo Gnieźnieńskie, statutawydane poprzednio dła dyjecezyi Włocławskiej, wprowadzić po przeprowadzeniuw nich pewnych redakcyjnych poprawek, do świeżo uzyskanej dyjecezyi.Tych kilka uwag wystarczy, ażeby dawność statutów z r. 1512 uwidocznići pochodzenie ich Włocławskie wykazać. Tem się także tłumaczydlaczego w r. 1516 statuta dyjecezalne Gnieźnieńskie tak chętnie w poprawnembrzmieniu przyjęto na synodzie Włocławskim z r. 1516. Widzianow nich dawne prawo partykularne dyjecezyi Włocławskiej, które tem większejobecnie powagi winno było zażywać, skoro od przeszło stulecia obowiązywałotakże w dyjecezyi Gnieźnieńskiej i jeszcze na synodzie z r. 1512

[553] U S T A W O D A W S T W A S Y N O D A L N E G O . 229uznanem zostało, po przeprowadzeniu pewnych modyfikacyj, za wystarczającedla potrzeb duchowieństwa.Krytyczne wydanie wszystkich tych textow dozwoli dopiero poznaćzmiany, jakim uległy starożytne statuta Włocławskie za dwoma zawodamiw dyjecezyi Gnieźnieńskiej, raz w początku X V stulecia za Mikołaja Kurowskiego,drugi raz za Jana Łaskiego w r. 1512; (cf. także art. ks. Dr.Fijałka w Przeglądzie Katol. Nr. 52 z r. 1892).3 . Zbiór statutów synodalnych ułożony przez biskupa WłocławskiegoStanisława Karnkowskiego i ogłoszony drukiem w r. 1579, obejmuje próczmateryjału nagromadzonego w kollekcyi z r. 1527 jeszcze liczne fragmentyz uchwał synodów prowincyjonalnych Gnieźnieńskich, które się odbywaływ okresie od r. 1527 do r. 1577.Zbiór Karnkowskiego liczy tak, jak inne kompilacye prawa kościelnegoksiąg 5; z tych piątą wypełniają postanowienia synodu Piotrkowskiego z r.1577, podane in extenso według pierwszej edycyi z r. 1578. W naszemwydaniu uwidoczniliśmy różnice, które zachodzą między tekstem do approbatypapieskiej przesłanym, a poprawioną, drukiem ogłoszoną redakcyją, dlatego też dalej synodem z roku 1577 zajmować się już nie mamy powodu.Natomiast co się tyczy czterech pierwszych ksiąg kollekcyi Karnkowskiego,to pomijając ustępy żywcem przejęte ze zbioru Łaskiego, najważniejszemjest stwierdzenie, w jaki sposób Karnkowski obchodził się z ustawodawstwemsynodalnem, które przy pracy swojej uwzględnił.Tak jak zbiór Łaskiego przyprawił nas o stratę oryginalnych statutówkilku synodów prowincyjonalnych odprawionych przed r. 1527, tak samokollekcyja Karnkowskiego, potwierdzona przez Stolicę Apostolską, pogrążyław zapomnieniu te postanowienia synodalne, które przed r. 1579 niezostały wydrukowane. Niewiele ich tylko znamy w oryginalnem brzmieniu,dzięki kopiom, które w nieznacznej ilości się zachowały; działalność ustawodawczawiększej części ówczesnych synodów prowincyjonalnych znaną namjest dotychczas tylko z fragmentów przez Karnkowskiego przytoczonych.Zachodzi jednak pytanie, czy Karnkowski podawał wyjątki z uchwałsynodalnych w niezmienionej formie, czy wyczerpywał statuta każdego pojedyńczegosynodu, jak nareszcie, jeżeli to wogóle czynił, dostrajał materyjałustawodawczy dawniejszy do potrzeb kościoła w chwili, kiedy kollekcyjęswą do druku przygotowywał.Na pytania te oapowiedziećby można wyczerpująco tylko wtedy, gdybyśmymieli w rękach te wszystkie statuta, które znał i excerpował Karnkowski.Mając jednak chociaż część ich przed sobą, należy tem pilniej porównaćje z zawartością zbioru Karnkowskiego, aby ocenić, czy zrestytuowanieuchwał synodalnych, które nas nie doszły w autentycznych odpisach,możliwem jest przy pomocy kollekcyi z r. 1579.Inna bowiem jest rzecz poznać prawo partykularne pewnej prowincyikościelnej na podstawie układu w pewnym momencie chronologicznym ułożonegoi uwzględniającego tylko takie przepisy różnych synodów, któremocy swej i znaczenia nie utraciły; inna znowu zbadać usiłowania pojedyńczychsynodów, skierowane do załatwienia bieżących spraw kościoła i dozapobieżenia rozmaitym niebezpieczeństwom grożącym kościołowi tak od samegokleru, jak od państwa i społeczeństwa.Zbiory takie, jak Łaskiego, Karnkowskiego, Wężyka, mają przedewszystkiemcharakter praktyczny, a ubocznie tylko dostarczają danych historycz-30

230 M A T E R Y A Ł Y D O H IS T O R Y I [554]nych; wydanie oryginalnych statutów synodalnych, w ich chitonologicznemnastępstwie, daje dopiero podstawę do skreślenia stanowiska, jakie episkopati duchowieństwo zajmowało w przeróżnych fazach dziejowych kościoła polskiego.Epoka objęta zbiorem Karnkowskiego przypada właśnie na czasy reformacyi,soboru Trydenckiego i repressyi nauk innowierczych. Stąd interesdla postanowień synodalnych z owego okresu, stąd pokusa, aby choćby napodstawie kollekcyi z r. 1579 zdać sobie sprawę, co mianowicie zdziałanona każdym pojedyńczym synodzie.Nie przeprowadziwszy jednakże we wskazany powyżej sposób naukowejkrytyki zbioru Karnkowskiego, wszelkie w tym kierunku zabiegi mogątylko do niepewnego lub nawet ujemnego wprost doprowadzić wyniku.Ażeby ułatwić pracę, którą uważamy za tak doniosłą, zestawiliśmyogłoszone przez nas zabytki z kollekcyą z r. 1579, zaznaczając przy każdymartykule, czy Karnkowski przytacza go w oryginalnem brzmieniu, czy z pe~wnemi zmianami:I. Synod Łęczycki z r. 1527.Artykuł 1 Karnk. fol. 127.— 2 Karnk. fol. 23°.— 3 » » 24.■ 6 » » 24°.—^■9 » » 52-— 10 » » 240 (w skróceniu).— 11 » » 1440 i 25 (z opuszczeniami).— 12 Karnk. fol. 70.— 13 » » 410 (pod mylnąArt. 3 Karnk. fol. 70° (pod mylnądatą z r. 1520).— 4 Karnk. fol. 2 50.— S 8 55°-— 6 » » 17 (w skróceniu).— 7 » » 53-— 8 » » 88.| t - 9 .» » 39°-IV. S y n o d P io trk o w s k i z r. 1542.datą r. 1522). Art. 4 Karnk. fol. 111.— 13 Karnk. fol. 25- — 5 » » 111.— 6 » » i i i 0.II. S y n o d P io tr k o w s k i z r. 1530. — 7 » » 111°8 » » 26 (z opuszcze-127°. niami).— 9 Karnk. fol. 26°.Art. 1 Karnk. fol.— 2 Karnk. fol. 88.— 5 » » 1440 (pod mylną — 10 » » 112.datą 1534). — 11 » 155°.— 6 Karnk. fol. 76. — 12 » 1140.— 7 » » 46°.— 13 » 115.— 8 » » 144°. — 17 » 130.--- 9 !> » 100. — 18 » » 420.-- II » » 155°. — 19 » 420.--- 12 » » 52°.— 24 » » 48 cf. także fol.— 13 » 2°.37° pod r. 1539-— 14 » » 93 °- 25 » 46°.— 13 » » 94. — 26 » 75-— 2769.III. S y n o d P iotr k o w sk i z r. 1532. — 28 » » 88.— 3053 (z nieznacznąArt. 1 Karnk. fol 25°.zmianą).— 2 » » 52°.

1555] U S T A W O D A W S T W A SYN O D A L N E G O . 231a . \ (ziączone w jedenź\.V t. 3 1I fnl 9^0 artykuł z małemi___ ? 2 l zmianami w re-^ f dakcyi).— 34 Karnk. fol. 38° (pod mylnądatą z r. 1539).— 35 Karnk. fol. i8°.— 37 » » i i i 0.— 42 » 156.— 43 » » 56.— 44 » » 39°-— 45 2» 27.— 46 » » 94.— 47 » » 40.V. S y n o d Ł o w ic k i z r. 1556.Art. 3 Karnk. fol. 3i.— 4 » » 57° (ze zmianami]— 5 » 90 oraz powtórnie fol. 14 ze zmianami.— 7 Karnk. fol. 56.— 9 » » IOI.— 10 » » I 12°.VI. S y n o d P io trk o w sk i z r. 1557.^_r t *} Karnk. fol. 3 i 0- 3 2 °— 4 Karnk. fol. 32°.— 5 » » 54(2 malem opuszczeniemprzy końcu).— 6 » 33-— ■ 7 » 73°-Art. 8 Karnk. fol. 13 30 (z małym dodatkiemprzy końcu).— 10 Karnk. fol. 8o° (z opuszczeniemwiększej połowy artykułu).— 13 Karnk. fol. 75°.— 14 » » 47.— 18 » » 330 (z dodatkiemprzy końcu).— 23 Karnk. fol. 33°.— 25 » 37.— 26 » » 33° (z dodatkiemprzy końcu).VII. S ;ynod Warszawski zr. 15611).Art. 4)Karnk. fol. 350 (ze zmianami).51— 6 » » 340 (w przeróbce).— 7 » 58 (w przeróbce).— 8 » » 19 (w przeróbce).— 9 » » 36 (w przeróbce).— 13 * 35 (w przeróbce).— 20)_ 2IJ » 113— 23 „ 15 (ze zmienionąkarengą).- 24 Karnk. fol. 35 (z małym dodatkiemprzy końcu).— 25 Karnk. fol. 113°(ze zmianami).— 26 » » 350 (ze zmianami).— 27 » I 57°(ze zmiahami).— 28— 29»»43-350(ze zmianami).Jj Rękopis, w którym się przechowały statuta tego synodu nie jest kompletny: z tego powoduniemoźliwem jest wyczerpujące ocenienie stosunku, jaki zachodzi między tekstem oryginalnyma ustępami przytoczonymi w kollekcyi Karnkowskiego, która zawiera fragmenty (np. fol. 3+i 36) z uchwal Warszawskich w naszem wydaniu się nie znajdujących.

ERRATA.348 art. 9 wiersz pierwszy — brak (sic) przy smaiores*.356 > 1 3 zamiast altem quutn voragiaem c, czytać należy: xltem quoniam voraginem*.36 2 „ 66 zamiast »nisi de licentia nostra spirituali*, czytać należy: >nisi de licentia n o ­stra speciali«.3 7 0 » 1 1 wiersz 6-ty zamiast »in usum primatum*, czytać należy: >in usum privatum«.3 7 9 uwaga j, zamiast *E d . nonis«, czytać należy: >Ed. novis*.386 art. 9 zamiast: » Sacrosanctae sinodi apostolicae* jak jest w drukowanym zbiorze Drzewickiego,należy czytać: »Sacrosanctae sedis apostolicae*.405 » 5i wiersz drugi, zamiast »pontificum comminentia«, należy czytać: ^pontificum, eonniventia*.4 3 5 » 7 wiersz 64 od dołu, należy dodać [in titulo] przed słowami: *de officio archidiaconi*.462 » 7 wiersz 9-ty od dołu, zamiast »sucepit«, należy czytać: »suscepit«.4 6 7 » 3 zamiast »ne impremerentur*, należy czytać: >ne imprimerentur*.47„i wiersz 17 -ty od dołu, zamiast somibus*, należy czytać: »omnibus«.509 wiersz 7-m y od dołu, zamiast: »Et ut huiusmod*, należy czytać: »E t ut huiusmodi*.