Cuf ts®¢Á k山W« Cuh£Á¤ Jiw bfh计if és¡f¡ F¿¥òf计 ... - Tnrd.gov.in

Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw
bfhŸif és¡f¡ F¿¥òfŸ 2011-2012
1. K‹Diu
“mo¤js¤ÂèUªJ cUth¡Ftnj äf¢ Áwªj,
éiuthd k‰W« brašÂw‹ ä¡f ts®¢ÁahF«.
x›bthU »uhkK« j‹åiwÎ bg‰w Foaurhf khw
nt©L«. mj‰F JâÎä¡f Ô®khd§fŸ
mtÁaäšiy. khwhf, kd¤JâΫ, T£lh©ik
rh®ªj, m¿Î¥ó®tkhd gâna njitahF«.”
- fhªÂaofŸ.
k¡fŸ ey¤ij¥ ngQ»‹w khãykhd
jäHf¤Âš, muÁ‹ Ka‰ÁfŸ mid¤J«
Cuf¥gFÂfëš thG« k¡fë‹, r_f, bghUshjhu,
muÁaš K‹nd‰w¤ij neh¡»na mikªJŸsd.
»uhk¥òw§fëš k¡fŸ g§nf‰òl‹ Toa r_f,
bghUshjhu ts®¢Ána Cuf ts®¢Áæ‹
neh¡fkhF«. jäœeh£il¥ bghW¤jtiu, Cuf
ts®¢Á v‹gJ mo¥gil trÂfisÍ«, jukhd
nritfisÍ« Áwªj Kiwæš »uhk¥òw k¡fS¡F
më¥gj‹ _y« mt®fë‹ bghUshjhu ts®¢Á,
r_f Ú k‰W« thœ¡if¤ju« M»at‰iw
nk«gL¤J« éjkhf mikªJŸsJ.
Cuf¥ gFÂfëš mo¥gil¡ f£lik¥òfis
nk«gL¤JtJ, rKjha¤Â‰F njitahd nritfis
më¥gJ, tWik¡ nfh£o‰F Ñœ thG« FL«g§fŸ
k‰W« Racjé¡ FG¡fS¡F¤ njitahd
cjéfis tH§FtJ ngh‹witna muÁ‹ mo¥gil
neh¡fkhF«. “tWik xê¥ò” k‰W« “»uhk¥òw
k¡fS¡F¤ jukhd nritfis tH§Fjš”
M»at‰iw mo¥gilahf¡ bfh©nl Cuf ts®¢Á¤
£l§fŸ mik»‹wd. Ϫj muÁ‹ bjhl®
Ka‰ÁfŸ, tWikia xê¤J¤ jukhd thœé‰F¤
njitahd mo¥gilfis ã®za« brŒÍ«.
nk‰f©l neh¡f§fis miltj‰F,
j‰nghija ãiyæš »uhk Cuh£Áfns, Cuf
ts®¢Á¤ £l§fis totik¤J¢
brašgL¤Jtj‰fhd myfhf cŸsd. Mdhš,
Cuf¥gF k¡fŸ Ϫj £l§fŸ F¡»uhk§fŸ
mséš Â£lä£L brašgL¤j¥g£lhšjh‹
mt®fS¡F¤ njitahd mid¤J mo¥gil
trÂfS« »il¡F« v‹W fUJ»‹wd®. k¡fë‹
v®gh®¥Ã‰»z§f, Ϫj murhdJ, Cuf¥
gFÂfS¡fhd £läLjš k‰W« brayh¡f¤Âid
F¡»uhk mséš vL¤J¢ bršy KoÎ brŒJŸsJ.
1
2

jäœeh£oš, bkh¤jKŸs 12,620 »uhk Cuh£Áfëš 96
»uhk Cuh£ÁfŸ, efuh£Á/khefuh£ÁÍl‹
Ïiz¡f¥g£LŸs ãiyæš ÛjKŸs 12,524
Cuh£Áfëš 79,394 F¡»uhk§fŸ cŸsjhš,
F¡»uhk mséyhd £läLjny Cuf k‰W« ef®¥òw
Ïilbtëæid¡ Fiw¥gj‰F têtif brŒÍ«.
nkY«, jäœeh£oš flªj fhy§fëš ef®¥òw¤ij
neh¡»a Ïl¥bga®Î mÂfç¤JŸsJ. Ïij¤
jL¥gj‰F, ef®¥òw§fëš cŸs trÂfis
Cuf¥gFÂfëš V‰gL¤Â¤ jUtnj Ô®thf mikÍ«.
vdnt, Ϫj muR, F¡»uhk mséš Â£lä£L,
mo¥gil¤ njitfis¡ f©l¿ªJ ãiwnt‰W«
tifæš xU òÂa £l¤ij m¿Kf¥gL¤jΟsJ.
ÏJ Cuf¤ £läLjš k‰W« brayh¡f¤Âš xU
mo¥gil kh‰wkhf¡ fUj¥gL«. òÂjhf
m¿Kf¥gL¤j¥gL« £lkhdJ “jäœehL
F¡»uhk§fŸ f£lik¥ò nk«gh£L¤ £l«” (THAI)
vd miH¡f¥gL«.
Fiwªj tUthÍŸs Ål‰w ViH k¡fS¡F
Å£L tr v‹gJ bgU« rthyhfnt ÏU¡»‹wJ.
eh£onyna Kj‹Kiwahf 300 rJumo gu¥gsΟs
Ïytr ÅLfis¤ jFÂÍŸs »uhk¥òw k¡fS¡F
tH§F« òÂa £l¤Âid Ϫj muR m¿Kf¥gL¤j
cŸsJ. Ϥ£l«, Cuf¥gFÂæš thG« k¡fë‹
thœ¡if¤ ju¤ijÍ« thœthjhu¤ijÍ« ã¢ra«
nk«gL¤J«. Fiwªj bryéyhd f£Lkhd Kiw,
eÅd¡ f£Lkhd Kiw k‰W« ÅLfS¡F Nça r¡Â
és¡FfŸ ngh‹w gRik bjhêš E£g§fis¥
ga‹gL¤Â Ï›ÅLfŸ f£l¥gL«.
tWik xê¥ng RjªÂu ϪÂahé‹ K¡»a¥
Ãu¢Áidahf cŸsJ. kåjå‹ mo¥gil¤
njitfshd FoÚ®, czÎ, cil, ÏU¥Ãl«, fšé
k‰W« Rfhjhu tr ngh‹wit rKjha«
V‰W¡bfhŸs¡ Toa mséš ãiwÎ
brŒa¥gléšiy. Cuf¥gFÂ k¡fë‹ ÏaY«
Âwid mÂfç¡f njitahd mséš muÁ‹
cjénahL mo¥gil¤ njitfis ãiwnt‰w
nt©oÍŸsJ. k¤Âa, khãy muRfŸ gšntW tWik
Fiw¥ò¤ £l§fis eilKiw¥gL¤ÂæUªJ«,
2005-M« M©L ehlhSk‹w¤Âš ãiwnt‰w¥g£L,
tUl¤Âš 100 eh£fŸ x›bthU FL«g¤Â‰F«
ntiythŒ¥Ãid cW brŒÍ« £lkhd kfh¤kh
fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤£l«, tWik¡
Fiw¥Ãš F¿¥Ãl¤j¡f mséš Ô®Î fhz K¡»a¥
g§fh‰¿ÍŸsJ.
1994-M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ
r£l¤Âid Ïa‰¿, r£l totkh¡», cŸsh£Á
ã®thf¤ij cUth¡»a F¿¥Ãl¤j¡f bgUik Ϫj
3
4

muR¡F c©L. r_f ÚÂiaÍ«, Âwikahd cŸsh£Á
ã®thf¤ijÍ« Ïiz¤J¢ brašgL¤J« éjkhf,
Cuh£ÁfS¡F¥ gšntW bghW¥òfS«,
mÂfhu§fS« x¥gil¡f¥g£LŸsd. cŸsh£Á
mik¥òfis muÁaš mÂfhuä¡f mik¥òfshfΫ,
Rarh®òŸs #dehaf mik¥òfshf V‰gL¤ÂlΫ
mt‰iw¤ £läLjš k‰W« £l¢
brašghLfS¡fhd K‹ndho mik¥òfshf kh‰wΫ
jäHf muR têtif brŒJŸsJ. j‰nghija
cŸsh£Á mik¥òfë‹ gjé¡fhy«, m¡nlhg® 24,
2011 Ïš Kotiltjhš, Cuf k‰W« ef®¥òw cŸsh£Á
mik¥òfS¡F Ϫj muR cça fhy¤Âš cŸsh£Á¤
nj®jšfis el¤J«. nkY« cŸsh£Á mik¥òfS¡F
TLjš mÂfhu§fS«, bghW¥òfS« tH§F«
tifæY«, M‰wš thŒªj KoÎfŸ vL¥gj‰fhd
TLjš mÂfhu§fis tH§F« tifæY«,
ca®ãiy¡ FG x‹W Ϫj murhš mik¡f¥gL«.
kåj thœit nk«gL¤Â K‹ndh¡»¢
brY¤Âl “vçr¡Â” Ï‹¿aikahjjhF«.
kåjFy¤Â‹ K‹nd‰wK« vçr¡Â¥ ga‹ghL«
x‹nwhblh‹W neuo Åj¤Âš bjhl®ò
bfh©litfshF«. rÛgfhykhf, k¡fŸbjhif¥
bgU¡f«, thœ¡if¤ju nk«ghL, bjhêškakh¡f«
ngh‹w fhuz§fëdhš vçbghUŸ ga‹ghL
g‹kl§F mÂfç¤JŸsjhš, Ïa‰ifænyna
Fiwé‹¿¡ »il¡F« òJ¥Ã¡f¤j¡f vçr¡Âæid
kh‰W vçr¡Âahf ga‹gL¤JtJ mtÁakh»wJ.
vçr¡Â¥ ga‹ghL k‰W« guhkç¥ò¢ bryéid¡
Fiw¡F« t©z«, Ϫj muR, j‰nghija
bjUés¡Ffis, Nça r¡Â _y« vçÍ«
és¡Ffshf kh‰¿ mik¤Âl c¤njÁ¤JŸsJ.
nkY«, òÂjhf¡ f£l¥glΟs gRik ÅLfëY« Nça
r¡Â és¡FfŸ bghU¤j¥gl cŸsd.
Ô§F V‰gL¤J« fêÎ¥bghU£fSl‹
kåjD¡F V‰gL« bjhl®ig¤ jL¤J, mj‹_y«
eykhd thœit V‰gL¤Jtnj RfhjhukhF«. “kåj¡
fêéid¥ ghJfh¥ghd Kiwæš mf‰Wtj‰fhd
trÂfis më¤jny Rfhjhu« vd¥gL«” vd cyf
Rfhjhu ãWtd« bjçé¡»wJ. nghÂa mséš
Rfhjhuä‹ik nehŒfŸ V‰gLtj‰fhd K¡»a¡
fhuzkhF«. Rfhjhu nk«gh£o‹ _y« F¿¥Ãl¤j¡f
éisÎfis, jåkåj k‰W« r_f thœéš V‰gL¤j
KoÍ«. Âl k‰W« Âut¡ fêÎfis rçahd Kiwæš
mf‰WtJ« Rfhjhu¤Â‹ K¡»a m«rkhF«.
ghJfh¡f¥g£l FoÚ®, jåeg® k‰W« bghJ Rfhjhu
trÂfis më¤Âl Ϫj muR cW ó©LŸsJ.
gGjilªj ãiyæYŸs mid¤J kfë® Rfhjhu
5
6

tshf§fS« gGJgh®¡f¥g£L ga‹gh£o‰F¡
bfh©Ltu¥gL«.
ts®¢Á k‰W« tWik xê¥Ã‰F¡ fšé
mo¥gilahdjhF«. Ïs« taÂd®, m¿Î, xG¡f«
k‰W« clš tèikæid ts®¤J¡bfhŸS« Ïlkhf¥
gŸëfŸ Âfœ»‹wd. vdnt, khzt®fë‹ tskhd
v®fhy¤Â‰fhd ešy NHiy V‰gL¤ÂL« tifæš,
gŸëfëš nghÂa mo¥gil trÂfis mik¤Âl
Ϫj muR K‹Dçik tH§F«.
eÅd cy»š, jftš bjhêš E£g¤Â‹
K¡»a¤Jt« k‰W« muR¤ JiwfS¡»ilnaÍ« Ãw
mik¥òfnshL« éiuthfΫ, jukhd KiwæY«
jftš gçkh‰w« brŒtj‰F¡ fâåæ‹
mtÁa¤Âid Ϫj muR e‹F cz®ªJŸsJ. vdnt,
Cuf ts®¢Á¤Jiwia¢ rh®ªj mYtyf§fŸ k‰W«
cŸsh£Á mik¥òfS¡F Ïizajs trÂÍl‹
Toa fâå tH§f¥gLtij Ϫj muR cWÂ
brŒÍ«.
gšntW ju¥Ãd® cçik bfh©lhodhY«,
Ϫj muRjh‹, fšé, Âw‹ nk«gh£L¥ gæ‰Á
cŸë£l x£Lbkh¤j kfë® nk«gh£oid
neh¡fkhf¡ bfh©L jäœehL kfë® nk«ghL
ãWtd¤ij mik¤jJ. M©, bg© ngjäšyh
ãiyæid cWÂ¥gL¤Âl Ï›tuR Kid¥òl‹
brašgL«. kfë® nk«gh£L ãWtdkhdJ j‰nghJ
khbgU« xU Ïa¡fkhf ts®¢ÁailªJ kfëU¡F¥
bgUkséš mÂfhukë¤JŸsJ.
r_f¤Âš äfΫ ghÂ¥ò¡FŸshF«
ãiyæYŸs t¿nahçY« t¿nahiu K¡»a
Ïy¡fhf¡ bfh©L m¥gFÂ k¡fŸ _ykhfnt
ts®¢Á¤ £l§fis brašgL¤j¤j¡f tifæš,
“òJthœÎ” vD« £l¤Âid Ϫj muR 2005 et«g®
khj« bjhl§»aJ. Ϥ£l brayh¡f¤Âid TLjš
ã Mjhu¤Jl‹ nkY« gy gFÂfS¡F éçÎgL¤Âl
Ϫj muR cW ó©LŸsJ.
flªj 2004 or«g® 26-M« ehŸ Mê¥nguiy,
jäHf fl‰gFÂæš nguêéid V‰gL¤ÂanghJ,
Ï›tuR njitahd mid¤J Mjhu§fisÍ« Âu£o
fl‰fiunahu« thG« gh¡f¥g£l mid¤J
k¡fS¡F« ãuªju ãthuz cjéfis¢ brŒjJ.
mªneu¤Âš jäHf murhš vL¡f¥g£l fodkhd
Ka‰ÁfŸ m»y cyf mséš ghuh£l¥g£ld. nkY«,
cyf t§», MÁa ts®¢Á t§» ngh‹w g‹dh£L
ãWtd§fis mQ» ã Mjhu¤Âid¥ bg‰W,
Mê¥nguiyahš gh¡f¥g£nlh® k£Lä‹¿
fl‰fiunahu« tÁ¡F« mid¤J¤ ju¥ÃdU¡F«
7
8

ãuªju¡ FoæU¥òfis mik¡f elto¡if vL¤jJ.
Ï¥gâfŸ mid¤J« 2011-12š KotilÍ«.
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiw, »uhk¥òw
nk«gh£L¡fhf gšntW ts®¢Á¤ £l¥ gâfis¢
brašgL¤JtJ k£LkšyhJ, Cuf cŸsh£Á
mik¥òfŸ j§fsJ flikfis Âw«gl ãiwnt‰¿
RaM£Á mik¥òfshf brašglΫ cjé òç»wJ.
F¡»uhk mséš mid¤J mo¥gil trÂfisÍ«
V‰gL¤Â Rfhjhu¤Âid nk«gL¤Â, Ïa‰if
ts§fis¡ fh¤J, »uhk§fS¡F« efu§fS¡F«
cŸs Ïilbtëia¡ Fiw¤J, tWikia mf‰¿
tskhd jäHf¤ij cUth¡f Ϫj muR cWÂ
ó©LŸsJ.
2. Cuh£Á ã®thf«
jäœeh£oš cŸq® murik¥òfŸ nrhH®
M£Á¡ fhy¤Âš brašg£lj‰fhd tuyh‰W¢
rh‹WfŸ fhŠÁòu« kht£l« c¤Âunk%çš
mikªJŸs $ Rªju tuj® nfhéèš cŸs
fšbt£LfŸ _y« f©l¿ayh«. m¡fhy¤Âš
»uhk¡ T£l« eilbg‰w Ïl¤ij¢ R‰¿ÍŸs
Rt®fëš nj®jš éÂKiwfŸ k‰W«
nj®ªbjL¡f¥gL« KiwfŸ éçthf¥
bgh¿¡f¥g£LŸsJ. Ï¡fšbt£LfŸ guhªjf¢nrhH®
M£Á brŒj ».Ã.920-M« M©oid¢ rh®ªjjhF«.
Ϥjifa k¡fsh£Á mik¥Ãš »uhk¡FG¡fë‹
cW¥Ãd®fŸ ÏufÁa¡ 'Flnthiy' Kiw _y«
nj®ªbjL¡f¥g£L »uhk mséš bghUshjhu k‰W«
ã®thf¥ bghW¥òfis KGikahd RjªÂu¤Jl‹
brašgL¤Â tªjd®. m›thwhd ÏufÁa
th¡F¥gÂnt Ï‹iwa th¡F¥gÂÎ Kiwæ‹
mo¤jskhF«. bgça Fl« x‹W »uhk¤Â‹
K¡»akhd gFÂæš th¡fë¥gj‰fhf it¡f¥g£L,
th¡Fçik bg‰nwh® j§fS¡F éU¥gkhd bgaiu¥
gid Xiyfëš vG m¡Fl¤Âš nghLt®.
ÏWÂahf¡ Fl¤Âš cŸs Xiyfis btëæš
vL¤J, nt£ghs®fŸ bg‰w th¡FfŸ v©z¥g£L,
mÂf th¡FfŸ bg‰wtnu »uhk¡ FGé‹
cW¥Ãduhf nj®ªbjL¡f¥g£ld®. »uhk¡ FGé‹
cW¥Ãduhf¥ ngh£oæLtj‰fhd jFÂfŸ k‰W«
jFÂæ‹ik¡fhd éÂfŸ tF¡f¥g£oUªjJ
ftd¤Âš bfhŸs nt©oa m«r§fshF«.
M§»nya®fë‹ tUif¡F¥Ã‹ cŸq®
murik¥ò Kiw eèÎw Mu«Ã¤jnjhL eÅd¤
bjhêškakhdjhš mÂf mséš ntiythŒ¥Ãšyhj
ãiy V‰g£lJ. Ïit, cŸq® murik¥Ã‹
mo¤js¤ijna Ó® Fiy¤jJ. våD«,
9
10

M§»nya®fshš mt®fS¡F V‰wthwhd cŸq®
murik¥ò Kiw bfh©L tu¥g£lJ.
1854-M« M©L ‘kht£l ngh®L ãÂ’
V‰gL¤j¥g£lij¤ bjhl®ªJ, 1871-M« M©L
MSe® nknah v‹gtuhš bk£uh° cŸsh£Á ã¢
r£l« bfh©L tu¥g£lJ. cŸsh£Á ã¡
FGk§fS« mªjªj¥ gFÂfëš mik¡f¥g£L
F¿¥Ã£l brašghLfS¡fhd mÂfhu§fŸ
tH§f¥g£ld. 1882-M« M©L ç¥g‹ Ãuòthš
bfh©Ltu¥g£l cŸq® murik¥ò¤ Ô®khd¤Â‹
btë¥ghlhf 1884-M« M©L bk£uh° cŸsh£Á¡
FGk r£l« bfh©L tu¥g£lJ. Ï¢r£l«, kht£l
ngh®LfŸ, t£lhu ngh®LfŸ k‰W« »uhk§fë‹
T£lik¥òfŸ M»a _‹wL¡F Kiw¡F
têtF¤jJ. 1920-M« M©L Ïu©L r£l§fis
muR bfh©L tªjJ.
1. 1884-M« M©L r£l¤Â‰F gÂyhf
br‹id nyh¡fš ngh®L r£l«, k‰W«
2. »uhk Cuh£ÁfŸ r£l«
br‹id »uhk Cuh£ÁfŸ r£l¤Â‰F kh‰whf,
br‹id nyh¡fš ngh®L r£l« 1920
ÂU¤Âaik¡f¥g£L mid¤J »uhk Cuh£ÁfS«
1930š br‹id nyh¡fš ngh®L r£l« 1920‹ Ñœ
bfh©L tu¥g£ld. Ï›thW cŸq® murik¥òfëš
gy ÂU¤j§fŸ bfh©L tu¥g£lhY«, efuh£ÁfŸ
k‰W« cŸsh£Á mik¥òfë‹ MŒths®fŸ _ykhf
cŸsh£Á mik¥òfis KG¡ f£L¥gh£oš muR
it¤ÂUªjJ.
ehL éLjiy milªj Ëd®, Cuh£Á
mik¥òfS¡F mÂf mÂfhu§fŸ tH§F« tifæš
1950-M« M©L ‘br‹id »uhk Cuh£ÁfŸ r£l«’
bfh©L tu¥g£lJ. muÁayik¥ò¢ r£l« gFÂ IV,
ÃçÎ 40š »uhk Cuh£Áfis mik¤J mitfS¡F
mÂfhu§fS« bghW¥òfS« tH§f têtif
brŒa¥g£lJ. kht£l ngh®LfŸ, Rfhjhu« k‰W«
fšé M»at‰iwÍ« »uhk Cuh£ÁfŸ, k¡fë‹
mo¥gil¤ njitfis¥ ó®¤Â brŒa¡Toa gšntW
gâfisÍ« guhkç¤J tªjd. 1951-M« M©L
kJiuæš gçnrhjid Kiwæš Áy »uhk Cuh£Á¥
gFÂfis x‹W nr®¤J khÂç Cuh£Á x‹¿a«
mik¡f¥g£lJ. ts®¢Á t£lhu§fŸ _y« cŸq®¥
gF ts®¢Á¡fhf 1952-M« M©L k¤Âa murhš
rKjha ts®¢Á k‰W« njÁa éçth¡f¤Â£l«
bfh©L tu¥g£lJ.
11
12

k¤Âa murhš mik¡f¥g£l ÂU.gštª¤uhŒ
nk¤jh mt®fŸ jiyikæyhd FG, k¡fsh£Á
gutyh¡f« v‹w j¤Jt¤Â‹ mo¥gilæš Cuh£Á
mik¥òfis V‰gL¤Âl¥ gçªJiu¤J, 1957M«
M©L rdtç khj« jdJ m¿¡ifia rk®¥Ã¤jJ.
gštª¤uhŒ nk¤jh FGé‹ gçªJiufshtd:
1. _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfŸ mik¤jš k‰W«
mik¥ò ßÂæyhd xU§»iz¥Ãid kiwKf¤
nj®jš Kiw _y« V‰gL¤Jjš.
2. neuoahf¤ nj®ªbjL¡f¥g£l ÃuÂãÂfis¡
bfh©L »uhk Cuh£ÁfisÍ«, kiwKf¤
nj®jè‹ _y« nj®ªbjL¡f¥g£l
ÃuÂãÂfis¡ bfh©L, Cuh£Á
x‹¿a§fisÍ«, kht£l Cuh£ÁfisÍ«
mik¤jš.
3. mid¤J tifahd £lälš k‰W« ts®¢Á¥
gâfis _‹wL¡F cŸsh£Áfël«
x¥gil¤jš.
4. Cuh£Á x‹¿a§fŸ, £l§fis¢
brašgL¤J« mik¥òfshfΫ, kht£l
Cuh£ÁfŸ, Mnyhrid, xU§»iz¥ò k‰W«
f©fhâ¥ò mik¥òfshfΫ brašgl
nt©L«.
5. kht£l Cuh£Áæ‹ jiytuhf kht£l M£Á¤
jiyt® ÏU¥gh®.
6. ãahakhd Kiwæš Ïªj cŸsh£Á
mik¥òfS¡F mÂfhu§fS« bghW¥òfS«
g»®ªjë¡f¥gl nt©L«.
7. cŸsh£Á mik¥òfŸ j§fsJ flikfis
ãiwnt‰¿l VJthf nghJkhd ãÂ
Mjhu§fis¥ g»®ªjë¤jš.
8. tU§fhy§fëY« Ϫj mik¥òfS¡F¡ TLjš
mÂfhu§fŸ k‰W« bghW¥ò¡fŸ »il¡F«
tifæyhd têKiwfis¡ f©l¿a nt©L«.
Mdhš, gštªjuhŒ nk¤jh FGé‹
gçªJiufis muR KGikahf V‰W¡ bfhŸshj
ãiyæš, 1958-M« M©L kjuh° gŠrha¤J¢ r£l«
k‰W« 1958-M« M©L kjuh° kht£l ts®¢Á k‹w¢
r£l« bfh©L tu¥g£ld. Ï¢r£l§fë‹ K¡»a
m«r§fshtd:
1. ts®¢Á t£lhu§fS¡F¥ gÂyhf, Cuh£Á
x‹¿a§fis¡ bfh©L tUjš
2. kht£l ngh®Lfis¡ fiy¤jš.
3. Mnyhrid tH§F« tifæš kht£l ts®¢Á
k‹w§fis V‰gL¤Jjš.
13
14

4. gšntW ts®¢Á¥ gâfŸ k‰W« r_f
ey¥gâfis¢ brašgL¤J« bghW¥òfis
Cuh£Á x‹¿a§fŸ k‰W« »uhk Cuh£ÁfS¡F
tH§Fjš. MæD«, ÚÂ tH§F« mÂfhu«
ngh‹w gy mÂfhu§fŸ »uhk
Cuh£ÁfëläUªJ vL¡f¥g£ld.
gštªjuhŒ nk¤jh FG, kht£l mséš,
kht£l Cuh£Áia cŸsl¡»a _‹wL¡F cŸsh£Á
mik¥ò Kiwæid¥ gçªJiu brŒj nghÂY«, kjuh°
muR, kht£l mséš kht£l Cuh£ÁfS¡F¥ gÂyhf
kht£l ts®¢Á k‹w§fis V‰gL¤ÂaJ. Ïjdhš
»uhk Cuh£ÁfŸ k‰W« Cuh£Á x‹¿a§fŸ vd
‘Ïu©L mL¡F Cuh£Á Kiw’ V‰gL¤j¥g£lJ.
kht£l ngh®LfŸ fiy¡f¥g£ljhš mj‰F¥ gÂyhf
Cuh£Á x‹¿a§fŸ m¥bghW¥ig V‰W¡bfh©ld.
kht£l ts®¢Á k‹w¤Â‹ jiytuhf kht£l M£Á¤
jiytU«, Cuf k‰W« ef®¥òw cŸsh£Á
mik¥òfë‹ jiyt®fŸ, kht£l¤Âš cŸs
mid¤J r£lk‹w cW¥Ãd®fŸ, ehlhSk‹w
cW¥Ãd®fŸ k‰W« gy® Ϫj mik¥Ã‹
cW¥Ãd®fshfΫ brašg£L tªjd®. Ï›thwhf
Cuh£Á x‹¿a§fŸ, ts®¢Á¤ £l§fis¢
brašgL¤J« K¡»a mik¥ghf és§f¤ bjhl§»d.
73tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j« 1993,
V¥uš khj¤Âš ÏUªJ eilKiw¡F¡ bfh©L
tu¥g£lJ. ϪÂa muÁayik¥ò¢ r£l¤Âš
243 í-‹go Cuh£Á mik¥òfS¡F¥ gšntW
bghUŸfëš Â£l§fis¢ brašgL¤J« KGikahd
mÂfhu§fS«, bghW¥òfS« »il¥gj‰F mÂfkhd
thŒ¥òfŸ V‰gL¤j¥g£ld. muÁayik¥ò¢ r£l¤Âš
11-tJ m£ltizæš 29 bghUŸfŸ F¿¤J
tiuaW¡f¥g£LŸsJ. 74-tJ muÁayik¥ò
r£l¤ÂU¤j¤Âš x›bthU kht£l¤ÂY« ‘kht£l
£l¡ FG’ cUth¡f¥gl nt©L« vd¡
F¿¥Ãl¥g£LŸsJ.
73tJ muÁayik¥ò r£l¤ÂU¤j¤Â‰F x¥g
khãy muRfŸ j§fŸ Cuh£Á¢ r£l§fëš
njitahd ÂU¤j§fŸ brŒJ òÂa r£l¤ij Ïa‰w
nt©L«. 73-tJ muÁayik¥ò¢ r£l«, cŸsh£Á
mik¥ò Kiwæš òÂa k‰W« K¡»akhd gçzhk
kh‰w§fis¡ bfh©L tªjJ. mt‰¿š
K¡»ahditfshf »uhk rig¡ nfh£gh£il
m¿Kf¥gL¤Jjš, _‹wL¡F Cuh£Á Kiw
V‰gL¤Jjš, neuo¤ nj®jè‹ _y« _‹wL¡F
Cuh£ÁfS¡fhd cW¥Ãd®fis¤ nj®ªbjL¤jš,
MÂ Âuhél® k‰W« gH§Foæd k¡fŸ bjhif
é»jh¢rhu¤Â‰nf‰g Cuh£Á mik¥òfë‹
15
16

gjéfS¡F Ïl xJ¡ÑL brŒjš, _‹¿š xU
g§»‰F¡ Fiwahkš bg©fS¡F Ïl xJ¡ÑL
brŒjš, jiyik¥ gjéæl§fëš RH‰Á Kiwæš
Ïl xJ¡ÑL, Iªjh©LfS¡bfhU Kiw cŸsh£Á¤
nj®jš, cŸsh£Á mik¥òfŸ fiy¡f¥g£l
njÂæèUªJ 6 khj¤Â‰FŸshf nj®jš el¤Jjš,
khãy r£l¤Â‹ _y« Cuh£ÁfS¡F bghW¥òfŸ
k‰W« mÂfhu§fis më¤jš, khãy muÁ‹ ãÂ
Mjhu§fis efu k‰W« Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡F¥ g»®ªjë¤jš, Iªjh©LfS¡F xU
Kiw khãy ã Miza« mik¥gj‹ _y« Cuf
cŸsh£Á mik¥òfS¡F ã Mjhu§fis MŒÎ
brŒJ gçªJiu brŒjš k‰W« khãy¤ nj®jš
Miza¤ij mik¤jš M»ait K¡»a
m«r§fshf¤ Âfœ»‹wd.
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994-M« M©L
Ïa‰w¥g£L 22.4.1994 Kjš eilKiw¡F¡ bfh©L
tu¥g£LŸsJ. Ïj‹go, jäœeh£oš cŸs Cuh£Á
mik¥òfëš, gšntW K¡»akhd khWjšfŸ
bfh©L tu¥g£ld.
· jäœeh£oš _‹wL¡F Cuh£Á Kiw
eilKiw¡F tªjJ.
· ‘Cuh£Á’ v‹w bghJ¥gilahd brhš _‹wL¡F
Cuh£Á mik¥ò¡fis¡ F¿¥gj‰bfd¥
ga‹gL¤j¥gL»wJ. nkY«, ng%uh£ÁfŸ,
ef®ghèfh r£l¤Â‹ Ñœ bfh©Ltu¥g£lJ.
· _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfS¡fhd
cW¥Ãd®fŸ k‰W« »uhk Cuh£Áæ‹ jiyt®
M»nah®, th¡fhs®fshš neuoahf¤ nj®Î
brŒa¥gL»‹wd®. Cuh£Á x‹¿a¤
jiyt®fS«, kht£l Cuh£Áæ‹ jiyt®fS«
Kiwna Cuh£Á x‹¿a¡ FG cW¥Ãd®fŸ k‰W«
kht£l Cuh£Á cW¥Ãd®fshš kiwKf¤
nj®jè‹ _y« nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®.
· _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfŸ x›bth‹W«
RjªÂukhf / jå¤jåahf Ïa§f¡ Toait.
»uhk Cuh£Áæ‹ jiyt®fŸ Cuh£Á x‹¿a¡
FGéš cW¥Ãd®fŸ mšy.
· MÂ Âuhél® k‰W« gH§Foæd® k¡fŸ bjhif
é»jhrhu¤Â‰F V‰g, gjéæl§fS¡F Ïl
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. _‹¿š xU g§F,
bg©fS¡F Ïl xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
· Cuf cŸsh£Á mik¥òfë‹ gjéæl§fS¡F
ã®zæ¡f¥g£l xJ¡ÑL, 10 M©LfS¡F
XUKiw RH‰ÁKiwæš kh‰w« brŒa¥gL«.
· _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfë‹ jiyt®fŸ
gjé¡fhy« 5 M©LfshF«. fhèæl« V‰g£l 6
17
18

khj§fS¡FŸ nj®jš el¤j¥g£L gjéfŸ
ãiwÎ brŒa¥gL«.
· jäœehL khãy¤ nj®jš Miza«
V‰gL¤j¥g£LŸsJ.
· khãy ã Miza« Iªjh©L¡F xU Kiw
mik¡f¥g£L tU»wJ.
· x›bthU kht£l¤Â‰F«, kht£l¤ £l¡ FG
V‰gL¤j tif brŒa¥g£LŸsJ. Ϥ£l¡FG,
Cuh£Á k‰W« efuh£Áfë‹ ts®¢Á¤
£l§fis xU§»iz¤J, kht£l mséš
£l¤Âid¤ bjhF¤ÂL«.
2.1 »uhk rig
»uhk Cuh£ÁæYŸs mid¤J
th¡fhs®fisÍ« cŸsl¡»a mik¥ò »uhk rig
MF«. F¿¥Ã£l mÂfhu§fS«, bghW¥òfS« »uhk
rig¡F tH§f¥g£LŸsd.
Ïu©L »uhkrig¡ T£l§fS¡F Ïilna
cŸs fhy« MW khj§fS¡F äfhkš ÏU¡F«
tifæš r£l ßÂahf »uhk rig¡ T£l§fŸ
T£l¥gl nt©L«. MæD«, x›bthU »uhk
Cuh£ÁæY« xU M©oš FiwªjJ eh‹F Kiw,
mjhtJ #dtç 26, nk 1, Mf°L 15, m¡nlhg® 2 M»a
eh£fëš »uhk rig¡T£l« el¤j jäœehL muR
Mizæ£LŸsJ. ÏJ jéu, njitæ‹ mo¥gilæš
éÂKiwfS¡F£g£L »uhk rig¡ T£l« el¤jyh«.
»uhk rig ËtU« K¡»akhd gâfis
ãiwnt‰W»‹wd.
1. »uhk ts®¢Á¤ £l¤Â‰F x¥òjš
tH§Fjš.
2. »uhk Cuh£Áæ‹ tuÎ-bryΠ£l¤Â‰F
x¥òjš tH§Fjš.
3. jâ¡if m¿¡if¡F x¥òjš tH§Fjš
4. £l¥gâfŸ brašgh£o‹ K‹nd‰w¤ij
MŒÎ brŒjš.
5. gšntW ts®¢Á¤ £l§fS¡fhf¤
nj®ªbjL¡f¥gL« gadhëfë‹
g£oaY¡F x¥òjš tH§Fjš.
6. »uhk¤Âš cŸs gšntW Ïd k¡fëilna
rKjha k‰W« r_f ešèz¡f¤ij
C¡Fé¤jš.
2.2 khãy¤ nj®jš Miza«
73-tJ ϪÂa muÁayik¥ò ÂU¤j¢r£l«
k‰W« jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 239‹ go
jäœehL khãy¤ nj®jš Miza« V‰gL¤j¥gl
nt©L« v‹gJ f£lhakh¡f¥g£LŸsJ. jäœehL
19
20

khãy¤ nj®jš Miza« mÂfhu¥ gutyh¡f« k‰W«
rdehaf¤ij tY¥gL¤J« éjkhf RjªÂukhd k‰W«
Ra rh®òila mik¥ghf 1994-M« M©L
mik¡f¥g£lJ. Cuh£Áfëš th¡fhs® g£oaš
jahç¤jš k‰W« »uhk Cuh£ÁfŸ, Cuh£Á
x‹¿a§fŸ, kht£l Cuh£ÁfŸ M»a mid¤J
cŸsh£Á mik¥òfS¡F« Kiwahf nj®jiy
el¤Jjš M»a gâfis¡ f©fhâ¤jš, Ïa¡Fjš
k‰W« f£L¥gL¤Jjš, Mizaiu¤ jiyikahf¡
bfh©l jäœehL khãy nj®jš Miza¤ij¢
rh®ªjjhF«.
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ
239 c£ÃçÎ (3)-‹go jäœehL khãy¤ nj®jš
Miza¤Â‰F, Miza® k‰W« ã®thf
gâahs®fS« ãaä¡f¥gLth®fŸ. khãy nj®jš
Mizaç‹ gâ éÂfŸ, gjé¡fhy« M»ait
F¿¤j éÂfis MSe® ã®zæ¥gh®. Miza®
Ïu©L M©LfS¡F¥ gjé t»¥gh®. nkY«,
Ï¥gjéæid MW M©LfS¡F äfhkš Ïu©L
Kiw Ú£o¥ò brŒayh«. Mdhš khãy¤ nj®jš
Mizaiu mtUila gjéèUªJ Ú¡f KoahJ.
m›thW Ú¡Ftjhf ÏUªjhš, ca® ÚÂk‹w ÚÂgÂia
Ú¡F« têKiwfis¥ Ëg‰w nt©L«. nkY«,
khãy¤ nj®jš Miza® ãaä¡f¥g£l Ëd®
mtUila gâ éÂfŸ bjhl®ghd ãgªjidfŸ
vJΫ mtiu¥ gh¡f¡Toa tifæš ÏU¡f¡
TlhJ.
2.3 nj®jšfŸ
j‰nghija Cuf k‰W« ef®¥òw cŸsh£Á
mik¥òfë‹ gjé¡fhy« m¡nlhg® 24, 2011š
Kotila cŸsJ. nkY« rhjhuz¤ nj®jšfŸ
m¡nlhg® 2011š eilbgw cŸsJ.
m¡nlhg® 2006š eilbg‰w nj®jèš,
_‹wL¡F Cuh£Áfë‹ gjéfŸ k‰W« jiyik¥
gjéæl§fë‹ étu§fŸ ÑnH ju¥g£LŸsd.
1. »uhk Cuh£Á th®LfŸ 40,879
2. »uhk Cuh£Á th®L 97,458
cW¥Ãd®fŸ
3. Cuh£Á x‹¿a th®LfŸ 6,570
4. kht£l Cuh£Á th®LfŸ 656
5. »uhk Cuh£Á¤ jiyt®fŸ 12,618
6. Cuh£Á x‹¿a¡ FG¤ 385
jiyt®fŸ
7. kht£l Cuh£Á¤ jiyt®fŸ 29
21
22

2.4 Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd gjéæl§fŸ
k‰W« jiyik¥ gjéæl§fS¡F Ïl xJ¡ÑL
k‰W« RH‰Á Kiw
MÂÂuhél® k‰W« gH§FoædU¡F Cuh£Á
mik¥òfë‹ gšntW gjéæl§fS¡F k¡fŸ
bjhif mo¥gilæš cça Ïl xJ¡ÑL tH§f¥gl
nt©L«. ϪÂa muÁayik¥ò¢ r£l«, r£l¡TW
243 D-‹go Cuh£Á mik¥òfëš MÂÂuhél®fŸ
k‰W« gH§FoædU¡fhd gjéæl§fS¡F Ïl
xJ¡ÑL k‰W« RH‰Á Kiw brŒa¥gl nt©L«.
mš _‹¿š xU g§F¡F¡ Fiwahkš MÂÂuhél®,
gH§Foæd¥ bg©fS¡F xJ¡ÑL brŒÂl nt©L«
vdΫ f£lhakh¡f¥g£LŸsJ. MÂÂuhél®,
gH§Foæd¥ bg©fS¡F xJ¡f¥gL«
v©â¡ifiaÍ« cŸsl¡» bkh¤j xJ¡Ñ£oš
_‹¿š xU g§F¡F¡ Fiwahkš bg©fS¡F
xJ¡ÑL brŒÂl nt©L«. Ïj‰fhf jäœehL
Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, c£ÃçÎfŸ 11, 20, 32 k‰W« 57
k‰W« jäœehL Cuh£ÁfŸ (gjéæl§fS¡fhd
xJ¡ÑL k‰W« RH‰Á Kiw) éÂfŸ 1995 M»ait,
MÂÂuhél® k‰W« gH§FoædU¡F Ïl xJ¡ÑL
brŒtJ F¿¤J¤ bjëthf és¡F»wJ.
t.
v
©
2011-M« M©L Cuf cŸsh£Á¤ nj®jY¡fhd
bg©fŸ, MÂ Âuhél® k‰W« gH§FoædU¡fhd
Ïl xJ¡ÑL
tif
1 kht£l
Cuh£Á¤
jiyt®fŸ
2 Cuh£Á
x‹¿a¡
FG¤
3 »uhk
jiyt®fŸ
Cuh£Á¤
jiyt®fŸ
4 kht£l
Cuh£Á th®L
cW¥Ãd®fŸ
5 Cuh£Á
x‹¿a th®L
cW¥Ãd®fŸ
6 »uhk Cuh£Á
th®L
cW¥Ãd®fŸ
bkh¤j
gjé
Ïl§fŸ
Ïl xJ¡ÑL égu«
31 11
385 140
12,524 4,289
655 228
6,471 2,286
99,333 33,121
kfëU¡fhd
xJ¡ÑL
35
%
36
%
34
%
35
%
35
%
33
%
MÂÂuhél
U¡fhd xJ¡ÑL
7
87
3,136
154
1,526
25,360
24
%
23
%
25
%
24
%
24
%
26
%
gH§Foæd
U¡fhd
xJ¡ÑL
0 0%
4 1%
156 1%
8 1%
64 1%
1,039 1%
v® tU« Cuf cŸsh£Á¤ nj®jiy¢
Áw¥ghf el¤Âl VJthf 903 j‰fhèf¥
gâæl§fS¡F mDk tH§» Ïj‰fhd
bryédkhf
Mizæ£LŸsJ.
%.9.38 nfho xJ¡ÑL brŒJ muR
23
24

cŸsh£Á¤ nj®jiy el¤Jtj‰fhf muR
Ñœ¡f©l gâæl§fS¡F mDk tH§»ÍŸsJ.
gjéfë‹
t.v©
gjéæ‹ bga®
v©â¡if
(m) Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£ÁfŸ Ïa¡ff« :
1. cjé Ïa¡Fe® 1
2 t£lhu ts®¢Á mYty® 1
3 cjéahs® 3
4 fâå Ïa¡Fgt® 1
bkh¤j« 6
(M) kht£l M£Áa® mYtyf« (ts®¢Á¥ ÃçÎ) :
1. ne®Kf cjéahs® (nj®jšfŸ)
31
2. t£lhu ts®¢Á mYty® 32
3. cjéahs® 32
4. fâå Ïa¡Fgt® 32
bkh¤j« 127
(Ï) Cuh£Á x‹¿a§fŸ :
1. cjéahs®fŸ 385
2. fâå Ïa¡Fgt® 385
bkh¤j« 770
bgUbkh¤j« (m + M + Ï ) 903
2.5 khãy ã Miza«
73-tJ muÁayik¥ò r£l¤ÂU¤j« k‰W«
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 198‹go,
jäœehL khãy ã Miza« mik¤Âl tê
brŒa¥g£LŸsJ. jäHf¤Âš Kjš khãy ãÂ
Miza« 1994š mik¡f¥g£L, Ñœ¡f©l
bghUŸfis MŒÎ brŒJ muÁ‰F gçªJiu
më¡FkhW nf£L¡bfhŸs¥g£lJ.
1. murhš é¡f¥gL« tç, Ô®it, R§f« k‰W«
f£lz§fŸ _y« bgw¥gL« bkh¤j tUthæš
khãy¤Â‰F«, cŸsh£Á mik¥òfS¡F«
Ãç¤J tH§F« Kiw.
2. Cuh£ÁfS¡F xJ¡f¥gl nt©oa tçfŸ,
Ô®it, R§f§fŸ k‰W« f£lz§fŸ
M»at‰iw ã®zæ¤jš.
3. khãy¤Â‹ bkh¤j¤ bjhF¥ò ãÂæèUªJ
Cuh£ÁfS¡F tH§f¥gl nt©oa
khåa§fŸ.
4. Cuh£Áfë‹ ã Mjhu¤ij¥
bgU¡Ftj‰fhd têKiwfŸ.
jäHf¤Âš eh‹fhtJ khãy ã Miza«
or«g® 2009š, murhiz (ãiy) v©.549, ã¤Jiw,
ehŸ.1.12.2009‹go V‰gL¤j¥g£lJ. Ïj‹go, 1.4.2012
Kjš Iªjh©Lfëš »uhk Cuh£ÁfŸ, Cuh£Á
x‹¿a§fŸ, kht£l Cuh£ÁfŸ, ng%uh£ÁfŸ,
efuh£ÁfŸ k‰W« khefuh£ÁfSila ãÂ
Mjhu§fis MŒÎ brŒJ njitahd gçªJiufis
2011-M« M©L br¥l«g® ÏW¡FŸ m¿¡ifahf
muR¡F më¡F« vd v®gh®¡f¥gL»wJ.
25
26

2011 k¡fŸ bjhif¡ fz¡bfL¥Ã‹go
j‰fhèf m¿é¡ifæ‹go Cuf k‰W« ef®¥òw
k¡fŸbjhif é»jh¢rhu«, jäœeh£oš 52:48 vd
cŸsJ. Ïjdhš, j‰nghJ cŸs khãy ã tUthŒ¥
g»®thd 58:42 v‹w é»jhrhu¤ij kh‰¿, ef®¥òw
cŸsh£ÁfS¡F mÂf xJ¡ÑL »il¡f¡
nfhç¡if it¡f¥g£LŸsjhf¤ bjç»wJ. Cuf
ts®¢Á (k) Cuh£Á¤ Jiw, eh‹fhtJ khãy ãÂ
Miza¤Âl« eilKiwæš cŸs é»jh¢rhu¥
g»®éidna bjhlu nt©oa mtÁa« F¿¤J«,
é»jh¢rhu kh‰w¤jhš ef®¥òw k‰W« Cuf k¡fë‹
thœthjhu« k‰W« thœ¡if¤ ju¤Âš Ïilbtë
nkY« mÂfç¡f thŒ¥ò cŸsJ vdΫ, Cuf
k¡fë‹ thœ¡if¤ ju¤ij nk«gL¤j jt¿dhš,
mt®fŸ mÂf mséš ef®¥òw§fS¡F Ïl« bgaU«
mgha« V‰glyh« vdΫ, mJnt efuh£ÁfS¡F¥
bgU« ã¢Rikahf khW« vdΫ bjçé¤JŸsJ.
2011-12-M« ãÂah©oš khãy ã Miza
khåa c¤njr xJ¡ÑL %.3,053 nfhoahF«.
2.6 kht£l¤ £l¡ FG
1994-M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ
r£l«, ÃçÎ 241-‹go x›bthU kht£l¤ÂY« xU
kht£l¤ £l¡FG mik¡f¥g£LŸsJ. kht£l¤
£l¡FGé‹ jiytuhf kht£l Cuh£Á¤ jiytU«,
Jiz¤jiytuhf kht£l M£Á¤ jiytU« ÏU¥g®.
ehlhSk‹w cW¥Ãd®fŸ, r£lk‹w cW¥Ãd®fŸ
k‰W« ã®zæ¡f¥g£l é»jhrhu¤Â‰nf‰g cŸsh£Á
mik¥òfë‹ ÃuÂãÂfŸ Ï¡FGé‹ cW¥Ãd®fshf
ÏU¥g®. kht£l¤ £l¡FGé‹ gâfŸ ËtUkhW:
1. kht£l¥ gutyh¡f¥g£l £l« jahç¥gj‰F¤
njitahd kht£l mséyhd ts Mjhu§fŸ
égu§fis nrfç¤jš, bjhF¤jš k‰W« ehsJ
njÂtiuahd égu§fis¥ bgWjš.
2. njitfis¡ f©l¿ªJ K‹Dçik më¤jš
3. kht£l¤Â‹ ts®¢Á¡F¤ njitahd
bfhŸiffŸ, £l§fis¤ jahç¤jš k‰W«
K‹Dçik më¤jš.
4. kht£l¤Âš cŸs Cuf k‰W« ef®¥òw
cŸsh£Á mik¥òfŸ jahç¤j £l§fis
xU§»iz¤J kht£l ts®¢Á¤ £l«
jahç¤jš. kht£l¤ £l¡FG jahç¡F«
ts®¢Á¤ £l« khãy¤ £l¡FG jahç¡F«
khãy mséyhd £l¤Â‰F cjéahf
ÏU¡F«.
5. kht£l¤Âš eilbgW« gšntW ts®¢Á¤
£l§fis¡ f©fhâ¤jš k‰W« MŒÎ
brŒjš.
27
28

6. ts®¢Á¤ £l§fëš bjh©L ãWtd§fë‹
g§nf‰ig C¡Fé¤jš.
7. khãy muR¤ £l§fis¢ brašgL¤Jjš
bjhl®ghd Mnyhridfis khãy muR¡F
tH§Fjš.
8. khãy murhš m›t¥nghJ x¥gil¡f¥gL«
Ïju gâfis ãiwnt‰Wjš.
2.7 k¤Âa ã Miza«
13-tJ k¤Âa ã Miza¤Â‹
gçªJiufë‹ go k¤Âa muR 201011 Kjš
2014-15-M« M©L tiuæyhd 5 M©LfS¡F
%.2,016.30 nfho ãÂæid mo¥gil khåakhf
xJ¡ÑL brŒJŸsJ. 2010-11-M« M©L¡fhd
mo¥gil khåakhf %.287.10 nfho k¤Âa muÁl«
ÏUªJ bgw¥g£LŸsJ. Ϫj ã ќ¡f©l gâfis
ãiwnt‰Wtj‰fhf »uhk Cuh£ÁfS¡F
éLé¡f¥g£LŸsJ.
· FoÚ® éãnahf«, bjU és¡FfŸ k‰W«
Rfhjhu trÂ, Ïit bjhl®ghd Ïa¡f« k‰W«
guhkç¥ò.
· FoÚ® éãnahf« k‰W« bjUés¡FfS¡fhd
ä‹ f£lz« brY¤Jjš.
2011-12-M« M©o‰F %. 333.00 nfho, 13-tJ
k¤Âa ã Miza mo¥gil ã khåakhf xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. k¤Âa muÁ‹ ã éLé¥Ãid
v®neh¡»¤ jäœehL muR, Kjš jtizahf
%.166.50 nfho ãÂæid murhiz (ãiy) v© 43,
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiw, ehŸ 20.07.2011‹
go »uhk Cuh£ÁfS¡F éLé¤JŸsJ. 2011-12
Kjš 2014-15 tiuahd eh‹F M©o‰fhd braš
Âw‹ rh®ªj khåakhf %.1,067.50 nfho jäœeh£oš
cŸs Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F k¤Âa muR
xJ¡ÑL brŒJŸsJ.
2.8 »uhk Cuh£Á
»uhk Cuh£Á v‹gJ, mj‰bfd cŸs
»uhk§fis cŸsl¡», nj®ªbjL¡f¥g£l
cW¥Ãd®fis¡ bfh©L Cuh£Áfë‹ MŒths®
m¿é¡ifæš F¿¥Ã£l njÂæèUªJ mik¡f¥gL«.
Áwªj ã®thf« v‹w mo¥gilæš cça
m¿é¡ifæ‹ thæyhf »uhk Cuh£Áfis¥ gšntW
ãiyfëš tif¥gL¤jyh«. »uhk Cuh£Á
cW¥Ãd®fë‹ v©â¡if (jiyt® Ú§fyhf) k¡fŸ
bjhif mo¥gilæš Cuh£Áfë‹ MŒthsuhš
m¿é¡if brŒa¥gl nt©L«. X›bthU Cuh£ÁÍ«
cça fhuz§fshš fiy¡f¥glhjtiu x›bthU
rhjhuz¤ nj®jY¡F¥Ã‹d® 5 M©L fhy«
29
30

ašgh£oš ÏU¡F«. MæD«, F¿¥Ã£l
Nœãiyfëš Cuh£Áfë‹ ã®thf¥ bghW¥Ãid¡
ftå¤Âl jå mYty®fŸ ãaä¡f¥gLt®.
X›bthU kht£l¤ÂY« cŸs »uhk
Cuh£Áfë‹ v©â¡if étu§fŸ Ïiz¥Ãš
ju¥g£LŸsd.
»uhk Cuh£Áæ‹ jiyt®, »uhk Cuh£Áæ‹
braš mYty® Mth®. x›bthU »uhk Cuh£ÁÍ«
Ñœ¡f©l FG¡fis mik¤Âl nt©L«.
1. ãakd¡ FG
2. ts®¢Á¡ FG
3. ntsh©ik k‰W« FoÚ® tH§fš FG
4. gâfŸ FG
5. j‰fhèf¡ FG
1994 M« M©L jäœ ehL Cuh£ÁfŸ r£l«
ÃçÎ 110 ‹ go ÑnH F¿¥Ã£LŸs gâfis
nk‰bfhŸs nt©oaJ »uhk Cuh£Áfë‹ K¡»a¡
flikahF«.
1. mid¤J »uhk¢rhiyfŸ, ghy§fŸ,
ÁWghy§fŸ, jL¥ò¢Rt®fŸ k‰W«
jiu¥ghy§fis mik¤jš, gGJ gh®¤jš
k‰W« guhkç¤jš (beLŠrhiyfŸ k‰W«
Cuh£Á x‹¿a¢ rhiyfŸ jéu)
2. bghJ Ïl§fëš bjU és¡FfŸ mik¤jš.
3. fêÎ Ú®¡ thŒ¡fhš mik¤J¡ fêÎÚiu
btëna‰Wjš.
4. bjU¡fis R¤j« brŒjš k‰W« Rfhjhu¤ij
nk«gL¤Jjš.
5. bghJ¡fê¥Ãl tr V‰gL¤Jjš
6. ÏLfhLfŸ k‰W« RLfhLfis V‰gL¤Â¥
guhkç¤jš.
7. FoÚ® tH§Fjš.
8. m›t¥nghJ muR m¿é¡if thæyhf¥
gâ¡f¡Toa Ãw flikfŸ.
1994-M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«,
ÃçÎ 111‹ go ËtU« flikfis Cuh£Áæ‹
njit¡nf‰gΫ, ã Mjhu§fis¡ fz¡»š
bfh©L« »uhk¤Âš cŸs rhiyfë‹ ÏU
g¡f§fëY« ku§fŸ eLjš, bjU és¡FfŸ,
rªijfŸ, éHh¡fŸ, bghU£fh£ÁfŸ, t©ofŸ
ãW¤J« Ïl§fŸ, fhšeil¤ bjhGt§fŸ, Ïiw¢Á¡
Tl§fŸ, go¥gf§fŸ k‰W« éisah£L¤ ÂlšfŸ
V‰gL¤Â ã®t»¤jš ngh‹wit.
31
32

2.8.1 ã tUthŒ
»uhk Cuh£ÁfŸ k£Lnk j§fŸ
všiy¡F£g£l gFÂfëš Ã‹tU« tçfŸ,
f£lz§fŸ M»at‰iw é¤J tNè¡f mÂfhu«
bg‰WŸsJ.
2.8.1.1 tç tUthŒ
1. Å£L tç
2. bjhêš tç
3. és«gu tç
2.8.1.2 tçašyhj tUthŒ
1. f£ll§fŸ k‰W« tiugl mDk¡fhd cçk¡
f£lz«
2. mghafukhd k‰W« mUtU¡f¤j¡f
bjhêšfS¡fhd cçk«
3. rªij¡ f£lz«
4. FoÚ® f£lz«
5. t©o ãiya§fS¡fhd f£lz«
6. r_f¡ fhLfŸ Vy«
7. Û‹ghÁ F¤jif
8. 2Á ku¥g£lh
9. rªij k‰W« bghU£fh£ÁfëèUªJ bgw¥gL«
tUkhd§fŸ
10. glF¡ FHh« _y« bgw¥gL« f£lz§fŸ
11. mguhj§fŸ k‰W« j©l¤Ô®it .
Cuh£Á ãy§fëš it¡f¥g£LŸs
miyngÁ¡ nfhòu§fS¡fhd f£lz«, »uhk
Cuh£Á¢ rhiyfëš f©zho¡ f«Ã ÏiH
g¤jY¡fhd f£lz«, ãy§fis tif¥gL¤jš
k‰W« Ïju f£lz§fis tNè¤jš _y« TLjš
tUthæid V‰gL¤jyh«. mj‰fhd
rh¤Âa¡TWfis Muha ca®ãiy¡ FG x‹W
mik¡f¥g£l cŸsJ. Ϫj¡ FG, Cuh£ÁfS¡F
mÂf ã Mjhu§fŸ »il¥gj‰fhd thŒ¥òfis¡
f©l¿ªJ mj‰fhd gçªJiufis muR¡F
më¡F«.
2.8.2 x¥gil¡f¥g£l k‰W« g»®ªjë¡f¥g£l tUthŒ
xU§»izªj x¥gil¡f¥g£l tUthŒfshd
K¤Âiu¤jhŸ Ûjhd tç k‰W« nfë¡if tç
M»at‰¿‹ xU gF tUthŒ »uhk Cuh£ÁfŸ
bgw¤ jFÂÍiladthF«.
2.8.3 khåa«
1. k¤Âa ã Miza khåa«: jäœeh£il¥
bghW¤jtiu k¤Âa ã Miza khåa«
KGtJ« FoÚ® k‰W« Rfhjhu¥ gâfS¡fhf
»uhk Cuh£ÁfS¡F xJ¡ÑL brŒa¥gL»wJ.
2. khãy ã Miza khåa«: Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡F khãy¤Â‹ bkh¤j tç
33
34

tUthæš ÏUªJ xJ¡f¥gL« 10 rjÅj ãÂæš
xJ¡ÑL brŒa¥gL« 58 rjÅj ãÂæš, 60
rjÅj« »uhk Cuh£ÁfS¡F xJ¡ÑL
brŒa¥gL»wJ. Ϫj khåa« x›bthU
khjK« Cuh£ÁfS¡F éLé¡f¥gL»wJ.
mš Fiwªjg£r ãÂahf (Floor amount)
Cuh£ÁfS¡F éLé¡f¥g£L¤ jåahf¡
fz¡F¥ guhkç¡f¥g£L, bjU és¡FfŸ
k‰W« FoÚ® tH§fš bjhl®ghd ä‹f£lz«
brY¤j tê brŒa¥g£LŸsJ. ÛjKŸs
bjhif, k¡fŸ bjhif mo¥gilæš »uhk
Cuh£ÁfS¡F¥ g»®ªjë¡f¥gL»wJ.
nk‰fhQ« 60 rjÅj ãÂæš 5 rjÅj«
»uhk§fëš mo¥gil¡ f£lik¥ò trÂfŸ
V‰gL¤j VJthf, mo¥gil¡ f£lik¥ò¤
njitfis ãiwÎ brŒJ bfhL¥gj‰fhd
ãÂahf (Infrastructure Gap Filling Fund)
xJ¡ÑL brŒa¥gL»wJ.
3. k¤Âa muR k‰W« khãy muR brašgL¤J«
gšntW £l§fS¡fhf éLé¡f¥gL«
ts®¢Á ãÂ.
2.9 Cuh£Á x‹¿a«
X›bthU Cuh£Á x‹¿aK«, 5000 k¡fŸ
bjhif bfh©l Cuh£Á x‹¿a th®Lfis
cŸsl¡»a ts®¢Á t£lhu§fshF«. th®L
cW¥Ãd®fŸ neuoahf th®oš cŸs k¡fshš
nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®. Mdhš, nj®ªbjL¡f¥g£l
Cuh£Á x‹¿a th®L cW¥Ãd®fshš, kiwKf¤
nj®jèš Cuh£Á x‹¿a¡ FG¤ jiyt® nj®Î
brŒa¥gLth®.
Cuh£Á x‹¿a§fëš
Cuh£Á x‹¿a§fë‹
cŸs Cuh£Áfë‹
v©â¡if
v©â¡if
10- k‰W« mj‰F
Fiwthf
24
11-20 75
21-30 83
31-40 82
41-50 68
51 k‰W« mj‰F mÂfkhf 53
bkh¤j« 385
35
36

x›bthU kht£l¤ÂY« cŸs Cuh£Á
x‹¿a§fë‹ v©â¡if étu« Ïiz¥Ãš
ju¥g£LŸsJ.
t£lhu ts®¢Á mYty® (t£lhu Cuh£Á),
Cuh£Á x‹¿a¤Â‹ braš mYty® Mth®.
mtU¡F cjéahf ã®thf¥ ÃçÎ k‰W« bgh¿æaš
Ãçéš cŸs gâahs®fŸ ÏU¥gh®fŸ. jäœehL
Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 112‹go Cuh£Á x‹¿a¡
FG nk‰bfhŸS« gâfëš K¡»akhd Áy
gâfë‹ étu« ËtUkhW:
1. k¤Âa k‰W« khãy muR¤ £l§fis¢
brašgL¤Jjš.
2. Cuh£Á x‹¿a rhiyfŸ, ÁWghy§fŸ,
ghy§fŸ, jL¥ò¢ Rt®fŸ, jiu¥ghy§fŸ
mik¤jš, gGJgh®¤jš k‰W« guhkç¤jš.
3. Cuh£Á x‹¿a Mu«g k‰W« eLãiy¥
gŸëfis¡ f£Ljš k‰W« guhkç¤jš.
4. bjh‰WnehŒ guthkš ÏU¡f¤ jL¥ò k‰W«
ãthuz elto¡iffŸ nk‰bfhŸSjš
5. Cuh£Á x‹¿a¡ FG¡fshš
tiuaW¡f¥g£l f©fh£Á k‰W« éHh¡fŸ
el¤Jjš.
6. Cuh£Á x‹¿a¢ rªijfŸ.
1994-M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«,
ÃçÎ 114‹go bghUshjhu ts®¢Á F¿¤j £l§fŸ
k‰W« Ïju brašghLfisÍ« Cuh£Á x‹¿a¡
FG¡fŸ brašgL¤J«go muR gâ¡fyh«.
2.9.1 ãÂ
1. Cuh£Á x‹¿a¡ FG tçfŸ VJ« é¡f
ÏayhJ.
2. Cuh£Á x‹¿a¤Â‰fhd tUthŒ
Ïd§fshtd: tçæšyhj tUthŒ,
x¥gë¡f¥g£l / g»®ªjë¡f¥g£l tUthŒ
Ïd¤Âš xU gFÂ, f£lz§fŸ, thlif,
mguhj« k‰W« j©l¤bjhif, muR
khåa§fshd khãy ã Miza
khåa«, jhŒ nrŒ ey éL¡fhd khåa«,
Cuf kUªjf khåa«, r_f¡ fšé
khåa«, kfë® k‰W« FHªijfŸ ey
khåa«, cŸq® ghrd ã k‰W« k¤Âa
khãy muR¤ £l khåa§fŸ.
3. khãy ã Miza khåa«, khãy¤Â‹
brhªj tç tUthæš 10 rjÅj ãÂæš, 58
rjÅj« Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F
xJ¡ÑL brŒa¥gL»wJ. mš, 32 rjÅj«
Cuh£Á x‹¿a§fS¡F xJ¡ÑL
brŒa¥gL»wJ. Ϫj khåa« x›bthU
37
38

khjK« éLé¡f¥gL»wJ. Óuhd ãÂ
»il¡F« tifæš %.30 y£r« Fiwªjg£r
ãÂahf (Floor Amount) xJ¡ÑL
brŒa¥gL»wJ. Û¤bjhif, k¡fŸ
bjhif mo¥gilæš Cuh£Á
x‹¿a§fS¡F éLé¡f¥gL»wJ.
2.10 kht£l Cuh£Á
1994-M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«,
ÃçÎ 24‹go x›bthU tUthŒ kht£l¤ÂY« kht£l
Cuh£Á mik¡f têtif brŒa¥g£LŸsJ.
x›bthU kht£l Cuh£ÁÍ«, c¤njrkhf 50,000
k¡fŸ bjhif¡F xU th®L v‹w mo¥gilæš gy
th®Lfis¡ bfh©LŸsJ. th®L cW¥Ãd®fŸ
k¡fshš neuo¤ nj®jš _y«
nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®. nj®ªbjL¡f¥g£l kht£l
Cuh£Á th®L cW¥Ãd®fshš kiwKf¤ nj®jš _y«
kht£l Cuh£Á¤ jiyt® nj®Î brŒa¥gL»wh®.
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæš, cjé
Ïa¡Fe® ãiyæš xU mYty® brayuhf x›bthU
kht£l Cuh£Á¡F« ãaä¡f¥g£LŸsh®. mtU¡F
cWJizahf¥ gâahs®fŸ cŸsd®. kht£l
Cuh£Á, ËtU« ãiy¡FG¡fis mik¡fyh«.
1. czÎ k‰W« ntsh©ik
2. bjhê‰rhiyfŸ k‰W« bjhêyhs®fŸ
3. bghJ¥gâfŸ
4. fšé
5. kJ éy¡F cŸë£l Rfhjhu« k‰W« ey¤
£l§fŸ.
Ï¡FG¡fŸ kht£l Cuh£Áæš
x¥gil¡f¥gL« gâfis¢ brašgL¤J«.
Ï¡FG¡fŸ jéu, kht£l Cuh£Áahš TLjš ãiy¡
FG¡fis¤ njitæ‹ mo¥gilæš mik¤J¡
bfhŸsyh«. x›bthU ãiy¡ FGΫ,
nj®ªbjL¡f¥g£l kht£l Cuh£Á cW¥Ãd®fëš
xUtiu¤ jiytuhf¤ nj®Î brŒÂl nt©L«.
kht£l Cuh£Á¤ jiyt®, nk‰go ãiy¡ FG¡fë‹
gjé tê cW¥Ãd® Mth®. kht£l Cuh£Áæ‹
flikfshtd:
1. kht£l ts®¢Á¤ £l« jahç¤jš.
2. Cuh£Á x‹¿a§fŸ k‰W« »uhk
Cuh£Áfë‹ ã®thf m¿¡ifæid
xU§»iz¤jš k‰W« kht£l¤Â‹
M©l¿¡ifia¤ jahç¤jš.
3. étrha«, ãyts nk«ghL, fhšeil
guhkç¥ò, ghšts«, nfhê¥g©iz,
39
40

Û‹ts« k‰W« »uhk¤ bjhêšfŸ
M»at‰iw¤ £lälš k‰W« MŒÎ
brŒjš.
4. Cuf Å£L tr¡fhd £lälš k‰W«
MŒÎ brŒjš, F¿¥ghf MÂÂuhél®
k‰W« gH§FoædU¡F.
5. bgça mséyhd FoÚ® £l¥
gâfis¡ f©l¿jš.
2.10.1 ãÂ
1. kht£l Cuh£Á¡F tç é¡F« mÂfhu«
VJ« Ïšiy.
2. khãy ã Miza khåa« k‰W« kht£l
Cuh£Á¡F¢ brhªjkhd ãy« k‰W«
f£ol§fŸ thæyhf¡ »il¡F« tUthŒ
M»ait Kj‹ik tUthŒ Ïd§fshF«.
3. khãy ã Miza khåa« - khãy brhªj
tç tUthæš 10 rjÅj xJ¡Ñ£oš Cuf
cŸsh£Á mik¥òfS¡F tH§f¥gL« 58
rjÅj ãÂæš, 8 rjÅj« kht£l
Cuh£ÁfS¡F xJ¡ÑL brŒa¥gL»wJ.
Ϫj khåa« x›bthU khjK« kht£l
Cuh£ÁfS¡F éLé¡f¥gL»wJ.
2.11 x¥gil¡f¥g£l tUthŒ ãÂæid
xU§»iz¤jš
Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F¥
g»®ªjë¡f¥gL« K¤Âiu¤jhŸ tç , nfë¡if tç
M»at‰¿š ÏUªJ bgw¥gL« tUthŒ ãÂæid
khãy mséš xU§»iz¤J Cuh£ÁfS¡F¥
Ãç¤J tH§f muR Mizæ£LŸsJ (r_f¡ fhLfŸ
tUthŒ k‰W« fåk ts§fS¡fhd F¤jif
Ú§fyhf). 2010 -11 « M©oš xU§»iz¡f¥g£l
tUthæš _‹¿š Ïu©L g§F £l¥ gâfS¡fhf
khãy mséš xJ¡ÑL brŒa¥g£L ÛÂ _‹¿š xU
g§F ã k£L« Cuh£Á mik¥òfS¡F
éLé¡f¥g£lJ. òÂjhf¥ bghW¥ng‰WŸs Ϫj muR,
Cuh£Áfë‹ ã Mjhu¤ij¥ bgU¡Ftj‰fhd
mid¤J têKiwfisÍ« MuhŒªJ TLjš ãÂ
»il¡f thŒ¥Ãid V‰gL¤j cWÂó©LŸsJ.
Kj‰f£lkhf x¥gil¡f¥g£l tUthŒ ãÂæš Cuf
cŸsh£Á mik¥òfS¡F tH§f¥gL« ãÂ, k‰W«
£l§fS¡F më¡f¥gL« ãÂæ‹ é»jh¢rhu«
kh‰w¥g£LŸsJ. mjdo¥gilæš, 2011-12M« M©L
x¥gil¡f¥g£l tUthahf %.532.42 nfho
fz¡»l¥g£lš, _‹¿š Ïu©L g§F ãÂahf
%.354.95 nfhoæid »uhk Cuh£ÁfŸ k‰W« Cuh£Á
x‹¿a§fŸ M»at‰¿‰F 2:1 v‹w é»jh¢rhu
41
42

mo¥gilæš éLé¡fΫ, ÛjKŸs _‹¿š xU g§F
ãÂahd %.177.47 nfhoæid K¡»akhd £l¥
gâfS¡fhf xJ¡ÑL brŒaΫ KoÎ
brŒa¥g£LŸsJ.
2.12 Cuf cŸsh£Á mik¥òfë‹ všiyfis kW
Óuik¥ò brŒjš:
gy cW¥Ãd® th®Lfis xU cW¥Ãd® th®Lfshf
kh‰¿aik¤jš.
»uhk Cuh£Áæš j‰nghJ cŸs gy cW¥Ãd®
th®L Kiwædhš bg©fŸ, MÂÂuhél® k‰W«
gH§Foæd® M»nahU¡F »uhk Cuh£Á th®Lfëš
Ïl xJ¡ÑL brŒtš äFªj Áuk§fŸ cŸsd.
»uhk¤ÂYŸs th¡fhs®fS« Ϫj Kiwæyhd
th¡F¢ Ó£LfŸ FH¥gkhf cŸsjhf¡ fUJ»‹wd®.
nkY«, nj®jš rka¤ÂY«, th¡F v©â¡ifæ‹
nghJ« mYty®fŸ Áuk§fis v®bfhŸ»‹wd®.
gy cW¥Ãd®fis¡ bfh©l th®Lfë‹ všiyfŸ
bjëthf¡ F¿¥Ãl¥glhjjhš xU th®oš cŸs
cW¥Ãd®fŸ, j§fsJ gF vd vjidÍ« cçik
nfhu Ïayhj ãiyæš cŸsd®.
40,879 gy cW¥Ãd® th®Lfëš 97,458 th®L
cW¥Ãd®fŸ cŸsd®. vdnt, nj®jš
eilKiwæid xG§FgL¤J« tifæš, »uhk
Cuh£Áæš cŸs gy cW¥Ãd® th®Lfis xU
cW¥Ãd® th®Lfshf kh‰w KoÎ brŒa¥g£lJ. 2001«
M©L k¡fŸbjhif¡ fz¡bfL¥Ã‹ mo¥gilæš
x›bthU Cuh£ÁæY« gy cW¥Ãd® th®Lfis xU
cW¥Ãd® th®Lfshf kh‰¿aik¡f nk‰bfhŸs¥g£l
elto¡iffë‹ thæyhf, »uhk Cuh£Á cW¥Ãd®
th®Lfë‹ v©â¡if¡F Ïizahf
cW¥Ãd®fë‹ v©â¡ifÍ« 99,333 vd
ã®zæ¡f¥g£LŸsJ. m¡nlhg® 2011š eilbgw
cŸs cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd nj®jèš, »uhk
Cuh£Áfë‹ th®L cW¥Ãd®fS¡fhd nj®jš, xU
cW¥Ãd® th®L mo¥gilæšjh‹ el¤j¥gL«.
2.13 »uhk Cuh£Áfis mU»YŸs efuh£Á /
khefuh£ÁfSl‹ Ïiz¤jš
Ñœ¡fhQ« 96 »uhk Cuh£Áfis mU»š
cŸs efuh£Á / khefuh£ÁfSl‹ Ïiz¤J muR
Mizæ£LŸsJ.
1991-M« M©L k¡fŸbjhif¡
fz¡bfL¥Ã‹go, »uhk Cuh£Áæš, j‰nghJtiu
43
44

khefuh£Á
bjhl®ò
efuh£Á
Íl‹
ila
Íl‹ bkh¤j«
Ïiz¡f¥
t. kht£l¤Â‹ t£lhu§
Ïiz¡f¥ (4)
gL«
v©
bga®
fŸ
gL« »uhk +
»uhk
v©â¡
Cuh£ÁfŸ (5)
Cuh£ÁfŸ
if
v©â¡if
v©â¡if
(1) (2) (3) (4) (5) (6)
1 fhŠÁòu« 3 12 3 15
2 ÂUtŸq® 3 13 0 13
3 éG¥òu« 1 0 5 5
4 ntYh® 3 9 1 10
5

3 éG¥òu«
4 ntÿ®
5

11 ö¤J¡Fo
7 ÂU¥gu§ Á‹d
mD¥ghdo
8 Áªjhkâ
9 Iuhtj
ešÿ®
10 òJ¡Fs«
11
F‹w«
ã-2
Âahfuh#®
fhyå
1 ö¤J¡Fo r§fu¥ngç
2 ö¤J¡Fo
%uš
3 Ûsé£lh‹
4 K¤ijahòu«
5
m¤Âku¥g£o
ö¤J¡Fo
khefuh£Á
8 mŒa«
ghisa«
9 J«k§
F¿¢Á
1 xN®
NRtho
15
2 br‹d¤Jh®
»UZz
xN®
3 _¡fh©l¥
ȍ
efuh£Á
gŸë
4
Mty¥gŸë
nk‰f©l »uhk Cuh£ÁfŸ, m¡nlhg® 2011
cŸsh£Á¤ nj®jY¡F¥ Ëd® ef®¥òw cŸsh£Á
mik¥òfë‹ gFÂfshf ÏU¡F«.
12
f‹åah
Fkç
13
òJ¡
nfh£il
14 ehk¡fš
1 Ïuh#h¡fk§ bgUéis
2 fs«
tl¡F
3
4 mf°
Ô°tu«
1 òJ¡
nfh£il
Nu§Fo
fhªÂòu«
fçakhâ¡f
òu«
òJ¡nfh£il
1 Á‹d
ehk¡fš
Kjiy¥g£o
2 Kjiy¥g£o
3 bfhrt«
g£o
4 bfh©o¢
br£og£o
5 bgça¥g£o
6 fhbt£o¥
7
g£o
ešè
ghisa«
ehf®nfhéš
efuh£Á
òJ¡nfh£il
efuh£Á
ehk¡fš
efuh£Á
2.14 Ïu©L òÂa »uhk Cuh£Áfis¤
njh‰Wé¤jš
flYh® kht£l«, F¿ŠÁ¥gho Cuh£Á
x‹¿a¤Âš bgUkh¤ö®, ϪÂuh ef® M»a Ïu©L
òÂa »uhk Cuh£Áfis cUth¡»¡ flÿ® kht£l
M£Á¤ jiytuhš m¿é¡if btëæl¥g£LŸsJ.
Ïit, m¡nlhg® 2011š eilbgW« cŸsh£Á¤
nj®jY¡F¥ Ë brašgh£L¡F tU«.
49
50

2.15 Cuh£Á x‹¿a th®Lfis kW Óuik¥ò brŒjš
gy cW¥Ãd® th®Lfis xU cW¥Ãd®
th®Lfshf kh‰¿ mik¤jjhY«, 96 »uhk
Cuh£Áfis efuh£Á k‰W« khefuh£ÁÍl‹
Ïiz¤jjhY« Áy Cuh£Á x‹¿a th®L všiyfŸ
kh‰¿aik¡f¥glnt©oa ãiy V‰g£L, j‰nghJ
mitfŸ kW Óuik¥ò brŒa¥g£LŸsJ.
mjdo¥gilænyna Cuh£Á X‹¿a th®LfS¡fhd
nj®jš eilbgW«.
2.16 kht£l Cuh£Á th®Lfis kW Óuik¥ò
brŒjš
ÂU¥ó® k‰W« mçaÿ® M»a Ïu©L òÂa
kht£l§fŸ V‰gL¤j¥g£ljhš nfha«ò¤ö®,

nkY«, »uhk Cuh£Á¤ jiyt®fS¡F
tH§f¥gL« mk®Î¥goahd %.50/-I %.100/-
MfΫ, »uhk Cuh£Á th®L cW¥Ãd®fS¡F
tH§f¥gL« mk®Î¥goahd %.25/-I %.50/- MfΫ
ca®¤Â tH§f¥gL«.
nk‰f©l Ïd§fS¡fhd bryéd«, khãy
ã Miza khåa¤Âš ÏUªJ nk‰bfhŸs¥gL«.
3. khãy¤ £l§fŸ
3.1. jäœehL F¡»uhk§fŸ f£lik¥ò nk«gh£L¤
£l« (jhŒ)
jäœehL muR, ghJfh¡f¥g£l FoÚ®, Rfhjhu
trÂfŸ, jukhd fšé, mid¤J fhy§fS¡F« V‰w
rhiy tr M»at‰iw më¥gj‹ _y« Cuf¥ gFÂ
k¡fë‹ thœ¡if¡ ju¤Âid¤ bjhl®ªJ
nk«gL¤JtJ v‹w ãiy¥gh£oš cWÂahf cŸsJ.
tWik xê¥ò, Áwªj thœthjhu¤ij tH§Fjš,
mo¥gil trÂfŸ k‰W« c£f£lik¥ò trÂfŸ
M»at‰¿‰F K¡»a¤Jt« më¤J gšntW òÂa
£l§fis Áwªj Kiwæš brašgL¤j muR
KobtL¤JŸsJ. j‰nghJŸs eilKiwæ‹go £l
brayh¡f« k‰W« ã xJ¡Ñ£o‰F »uhk Cuh£Áia
k£Lnk mo¥gil myfhf¡ bfh©L Cuf ts®¢Á¤
£l§fŸ brašgL¤j¥gL»‹wd.
Cuf ts®¢Á¤ Jiw¤ £l§fis¢
brašgL¤Jtš j‰nghJŸs eilKiwiaél xU go
nkyhf, »uhk Cuh£Áæš cŸs F¡»uhk§fis¢
brayh¡f myfhf vL¤J¤ £l§fis¢ brašgL¤j
Ϫj muR KoÎ brŒJŸsJ. khãy¤Âš cŸs 12,524
»uhk Cuh£Áfëš 79,394 F¡»uhk§fŸ cŸs
ãiyæš, F¡»uhk mséš Â£läLjš _y« k£Lnk
»uhk§fS¡F«, ef®¥òw§fS¡F« cŸs
ntWgh£oid¡ Fiw¡f ÏaY«. flªj 10 M©Lfëš
»uhk¥òw§fëèUªJ ef®¥òw§fS¡F k¡fŸ mÂfkhf
Ïl« bga®ªjjhš, ef®¥òw ts®¢Á é»jh¢rhu«
mÂfç¤JŸsJ. nk‰f©l FiwghLfis¢ rçbrŒa
nt©Lbkåš ef®¥òw§fëš cŸs trÂfŸ
mid¤J« »uhk¥òw§fëš mik¤Âlš nt©L«.
bkh¤jKŸs 12,524 »uhk Cuh£Áfëš 79,394
F¡»uhk§fŸ cŸs ãiyæš, xU »uhk Cuh£Áæš
ruhrçahf 7 F¡»uhk§fŸ cŸsd. våD«, »uhk
Cuh£Áæš cŸs F¡»uhk§fë‹ v©â¡if
kht£l¤Â‰F kht£l« ntWgL»wJ. Úy»ç
kht£l¤Âš xU »uhk Cuh£Áæš ruhrçahf 37
F¡»uhk§fS«, éG¥òu« kht£l¤Âš xU »uhk
Cuh£Áæš ruhrçahf 3 F¡»uhk§fS« cŸsd.
gšntW v©â¡ifæyhd F¡»uhk§fis¡ bfh©l
»uhk Cuh£ÁfS¡F¢ rkkhd mséyhd ã xJ¡ÑL
brŒtJ ts®¢Á ãiyæš ntWgh£oidÍ«, bghJ¢
53
54

h¤JfŸ cUth¡f¥gLtš khWgh£oidÍ«
K‹nd‰w¤Âš V‰w jhœÎfisÍ« cUth¡F«.
nk‰f©l FiwghLfis¡ fisÍ« neh¡»Y«,
Fiwªjg£r mo¥gil c£f£lik¥ò trÂfŸ mid¤J
F¡»uhk§fS¡F« br‹wilÍ« tifæY« Ϫj muR
xU K‹ndho¤ £lkhf jäœehL F¡»uhk§fŸ
f£lik¥ò nk«gh£L¤ £l« (jhŒ) v‹D« òÂa
£l¤ij m¿é¤JŸsJ. njÁa mséš vªj
khãy¤ÂY« Ïšyhj tifæš, jäHf¤Âš jh‹
F¡»uhk§fis ts®¢Á myfhf¡ bfh©L
Kj‹Kiwahf Ï«K‹ndho¤ £l«
m¿Kf¥gL¤j¥gl cŸsJ.
mid¤J F¡»uhk§fS¡F« rkkhd ãÂ
Mjhu« rçahd é»jh¢rhu mo¥gilæš më¡F«
nghJ ghug£rk‰w, ãahakhd Kiwæš ts®¢Á¥
gâfŸ mid¤J F¡»uhk§fëY« brašgL¤j¥g£L
Óuhd ts®¢Áia më¡f ÏaY«. jhŒ £l«
m¿Kf¥gL¤j¥gLtJ, Cuf ts®¢Á¤ Jiwæ‹
neh¡»š xU òÂa gçkhz¤ij V‰gL¤J« éjkhf
mikªJŸsJ.
jäHf¤Âš br‹id Ú§fyhf cŸs 31
kht£l§fëš 12,524 »uhk Cuh£ÁfŸ cŸsd. ÑnH
ju¥g£LŸs m£ltizæ‹go jäœeh£oš cŸs »uhk
Cuh£Áfë‹ k¡fŸ bjhif 500¡F¡ FiwthfΫ, Áy
Cuh£Áfëš k¡fŸ bjhif 10,000¡F mÂfkhfΫ
cŸsJ.
k¡fŸ bjhifæ‹ mo¥gilæš »uhk Cuh£Áfis
tif¥gL¤Jjš (2001 fz¡bfL¥Ã‹go)
t.v©. k¡fŸ bjhif »uhk Cuh£Áfë‹
v©â¡if
1. 500 k‰W« mj‰F¡ Ñœ 66
2. 501-1000 1,175
3. 1001-3000 7,228
4. 3001-5000 2,554
5. 5001-10000 1,354
6. 10000¡F nkš 147
bkh¤j« 12,524
55
56

F¡»uhk§fë‹ v©â¡ifia¡ fz¡»š
vL¡F«nghJ »uhk Cuh£Áfis¡ Ñœ¡f©lthW
tif¥gL¤jyh«.
F¡»uhk§fë‹ v©â¡ifæ‹ mo¥gilæš »uhk
Cuh£Áfis tif¥gL¤Jjš.
t.v©.
F¡»uhk§fë‹
v©â¡if
»uhk
Cuh£Áfë‹
v©â¡if
1. 5¡F« Ñœ 6,241
2. 5-15 5,434
3. 16-25 637
4. 25¡F nkš 212
bkh¤j« 12,524
ã xJ¡ÑL:
F¡»uhk§fë‹
v©â¡ifiaÍ«,
Cuh£Áæš cŸs k¡fŸ bjhifiaÍ« x¥òneh¡F«
nghJ,
F¡»uhk§fë‹ v©â¡if¡F V‰g k¡fŸ
bjhifÍ« TL»wJ v‹gJ bjëth»wJ. ËtU«
m£ltizna Ïj‰F¢ rh‹whF«.
t. F¡»u
v hk§f
© ë‹
v©
â¡
if
1. 5¡F«
ќ
“jhŒ” £l¤Â‰F¤ njit¥gL« ãÂ
»uhk bkh¤j
Cuh£Á k¡fŸ
fë‹ bjhif
v©â
¡if
xU Cuh£Á¡fhd ruhrç k¡fŸ
bjhif
X® Cuh£Á¡fhd
xJ¡ÑL
bkh¤j
(Ïy£r¤Âš) njit
(%ghŒ
Fiwªjg£r mo¥gil
khåa ãÂ
TLjš ãÂ
bkh¤j ãÂ
nfhoæš)
6241 12534047 2008 20 0 20 1248.20
2. 5-15 5434 17392688 3201 20 10 30 1630.20
3. 16- 25 637 3553429 5578 20 20 40 254.80
4. 25¡F 212 1864689 8796 20 30 50 106.00
nkš
bkh¤j« 12524 35344853 19583 -- -- -- 3239.20
fz¡bfL¥ò, jftš,fšé k‰W« bjhl®ò elto¡iffŸ, Mu«g f£l¥
160.80
gâfŸ k‰W« éUJfS¡fhd ãÂ
bgUbkh¤j« 3,400.00
mÂf mséyhd F¡»uhk§fis¡ bfh©l
Cuh£Á¡F mÂf mséyhd ã njit¥gL»wJ.
Ïj‹ mo¥gilæš mid¤J Cuh£ÁfS« eh‹F
tiffshf¥ Ãç¡f¥g£L x›bthU tif¡nf‰gΫ
ã xJ¡ÑL brŒa¥gL»wJ. mjhtJ, mÂf¡
FoæU¥òfŸ k‰W« mÂf k¡fŸ bjhifÍila
Cuh£ÁfŸ mÂf ã xJ¡Ñ£oid¥ bgW«.
57
58

nk‰F¿¥Ã£LŸs m£ltizæš F¿¥Ã£LŸsgo
IªJ M©Lfëš mid¤J Cuh£ÁfëY« cŸs
mid¤J F¡»uhk§fëY« %.3,400 nfho kÂ¥Õ£oš
Ϥ£l« KGikahf brašgL¤j¥gL«.
nkY«, x›bthU M©L« %.680 nfho ãÂ
xJ¡ÑL brŒa¥g£L nj®ªbjL¡f¥g£l Cuh£Áfëš
brašgL¤j¥gL«. Ïš c¤njrkhf %.200 nfho,
Ïiz¥ò¢ rhiyfis nk«gL¤jΫ,
k©rhiyfŸ/ruis¢ rhiyfis mid¤J¥
gUtfhy¤Â‰F« V‰w rhiyfshf kh‰Wtj‰F«
ga‹gL¤j¥gL«.
F¡»uhk§fëš j‰nghJŸs k‰W« nkY«
njit¥gL« mo¥gil c£f£lik¥ò trÂfŸ F¿¤j
ãiyæid m¿a éçthd fz¡bfL¥ò el¤j muR
KoÎ brŒJŸsJ. F¡»uhk§fS¡F¤ njitahd
Fiwªjg£r mo¥gil trÂfshd FoÚ® éãnahf«,
bjUés¡FfŸ, rhiyfŸ, ÏLfhL, ÏLfh£o‰F¥
ghij M»adΫ TLjš njitfshd bghJ
éãnahf¡ f£ol«, m§f‹tho ika«, Racjé¡
FG¡ f£ol«, f® mo¡F« fs« k‰W« éisah£L
ika« M»adΫ Ϥ£l¤Âš vL¤J¢ brŒa¥gL«.
3.1.1. FoÚ® éãnahf«
FoÚ® éãnahf¥ gâfshd ÁWä‹éir
Ïiw¥gh‹, FoÚ®¡ FHhŒ éçth¡f«, j‰nghJŸs
jåä‹éir¤ £l¤Â‰fhd Úuhjhu¤Âid¥
bgU¡Fjš ngh‹w gâfŸ, njitæ‹ mo¥gilæš
vL¤J¡ bfhŸs¥glyh«.
3.1.2. bjU és¡FfŸ
òÂa F¡»uhk§fŸ, éçth¡f¥ gFÂfŸ,
MÂÂuhél® k‰W« gH§Foæd® FoæU¥òfŸ k‰W«
bjhF¥ò ÅLfŸ ml§»a FoæU¥òfëš
njit¡nf‰g òÂa bjUés¡FfŸ mik¡f¥glyh«.
V‰bfdnt cŸs Ïl§fëš bjU és¡FfŸ
g‰wh¡Fiwahf ÏUªjhš TLjš bjU és¡FfS«
mik¡fyh«. Nça r¡Â bjUés¡FfS«
Ϥ£l¤Âš mik¡fyh«.
3.1.3 rhiyfŸ
3.1.3.1 Ábk©£ fh‹»ß£ rhiyfŸ
ÏUòw§fëY« FoæU¥òfŸ mÂfkhf cŸs
Ïl«, jhœthd gFÂfëš mikªJ, kiH¡fhy§fëš
j©Ù® nj§F« bjU¡fŸ mšyJ rªJfŸ, V‰fdnt
59
60

Ábk©£ fh‹»ß£ js« mik¡f¥g£l bjU¡fëš
éLg£l gFÂ M»ad K‹Dçik mo¥gilæš
vL¡f¥g£L Ábk©£ fh‹»ß£ rhiyfŸ
mik¡f¥glyh«.
3.1.3.2 Ïiz¥ò¢ rhiyfŸ
ngUªJfŸ bršY« rhiyfŸ, f‰rhiyfis¤
jh®¢ rhiyfshf ju« ca®¤Jjš, xU »uhk
Cuh£Áæš Ïu©L mšyJ mj‰F nkš cŸs
F¡»uhk§fis Ïiz¤J¢ rhiy mik¤jš, k©
rhiyfŸ / ruis¢ rhiyfis ju« ca®¤Jjš ngh‹w
gâfis nk‰bfhŸsyh«.
3.1.4 RLfhL / ÏLfhL
x›bthU ÏLfhL/RLfh£o‰F« mQF
rhiyfŸ, R‰W¢Rt®, RLfh£L¡ bfh£lif, j©Ù®
tr k‰W« és¡F trÂfŸ njitæ‹ mo¥gilæš
brŒJ ju¥gl nt©L«.
3.1.5 RLfhL / ÏLfh£o‰F rhiy tr brŒjš
rhiy tr Ϛyhj RLfhL / ÏLfh£o‰F
K‹Dçik mo¥gilæš mQFrhiy mšyJ ghij
mik¡f¥gl nt©L«. V‰bfdnt rhiy trÂ
cŸsbjåš nk‰go rhiyæ‹ j‰nghija
j‹ikia¡ fU¤Â‰bfh©L njitæ‹ mo¥gilæš
rhiy nk«ghL brŒa nt©L«.
Cuf ts®¢Á¤ Jiwæ‹ _y«
ãiwnt‰w¥gL« gšntW £l§fŸ mšyJ Ãw
Jiwfëš cŸs gy ts®¢Á¤ £l§fis
xU§»iz¤J Ϥ£l« brašgL¤j¥gL«.
3.2 gRik ÅLfŸ £l«
ϪÂah »uhk§fëš thœ»wJ v‹gJ ekJ
ÂUeh£o‹ jªij kfh¤kh fhªÂaofë‹ òfœbg‰w
T‰whF«. mWg¤J eh‹F M©LfS¡F K‹d®
T¿a T‰W j‰nghJ« bghU¤jkhdjhf cŸsJ.
ϪÂa k¡fŸ bjhifæš 68.84 éG¡fhL
»uhk§fëY«, jäœehL k¡fŸ bjhifæš 51.55
éG¡fhL k¡fŸ »uhk§fëY« thœ»‹wd®.
Å£L tr v‹gJ kåj thœéš mo¥gil¤
njitahf¡ fUj¥gLtJl‹, xU Å£o‹ cçikahs®
v‹gJ mtU¡F¥ bghUshjhu¥ ghJfh¥ò më¥gnjhL
rKjha¤Âš fÎutkhfΫ thœtj‰F tê
V‰gL¤J»wJ. Ål‰w xUtU¡F brhªjkhf xU ÅL
v‹gJ mtUila r_f thœéš F¿¥Ãl¤j¡f
mo¥gil kh‰w« k‰W« m§Ñfhu¤Âid më¡»wJ.
61
62

Cuf¡FoæU¥ò trÂæ‹ njit ehS¡F ehŸ
mÂfç¤J tU»wJ. vdnt, Cuf¥gFÂfëš ÅLfŸ
f£LtJ rÛgfhy¤Âš midtuJ ftd¤ijÍ«

5. x›bthU Å£oY« kiHÚ® nrfç¥ò
mik¥òfŸ V‰gL¤j¥gL«.
6. x›bthU Å£oY« Nça xë r¡Âæš
vçÍ« ml®FW és¡FfŸ (CFL)
bghU¤j¥gL«.
7. Nçaxë r¡Â és¡FfŸ mik¡F« gâ
jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfikæ‹
_ykhf¢ brašgL¤j¥gL«.
3.3 Nça r¡ÂÍl‹ Toa bjUés¡FfŸ
jäHf r£l¥nguitæš V‰fdnt m¿é¤jthW
Ϫj muR gç£rh®¤j Kiwæš bjUés¡Ffis
Nça vçr¡Â _y« mik¥gj‰F elto¡iffis
vL¡F«.” khãy¤Âš cŸs mid¤J Cuh£ÁfëY«
17,42,804 bjUés¡FfŸ cŸsd. ä‹rhu¡ f£lz«
k‰W« guhkç¥ò¢ bryéid¡ Fiw¥gj‰F«, Cuf¥
gFÂfëš òJ¥Ã¡f¤j¡f vçr¡Âæid
C¡Fé¥gij¡ F¿¡nfhshf¡ bfh©L« Ϫj muR
j‰nghJŸs bjUés¡Ffis Nça r¡Â
bjUés¡Ffshf kh‰Wtj‰F c¤njÁ¤JŸsJ.
Ϫj¤ £lkhdJ, »uhk Cuh£Áfëš gç£rh®¤j
Kiwæš brašgL¤j¥gl cŸsjhš, tU«
Iªjh©Lfëš, 2016-M« M©L tiuæyhd
fhy¤Âš 1,000 »uhk Cuh£Áfëš xU Ïy£r«
bjUés¡FfŸ Nça r¡Â és¡Ffshf
kh‰¿aik¡f¥gL«. 2011-12-M« M©oš 20,000
bjUés¡FfŸ Nça r¡Â bjUés¡Ffshf
kh‰w¥gLtj‰F vL¤J¡ bfhŸs¥gL«.
Ϥ£l¤Â‰fhd bkh¤j bryéd« %.49.60
nfhoahF«. Ïš, %. 11.28 nfho k¤Âa muÁ‹
khåakhfΫ, Û¤ bjhif %. 38.32 nfho, khãy
muR« tH§F«. Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiw,
jäœehL vçr¡Â nk«gh£L KfikÍl‹
xU§»izªJ Ϥ£l¤Âid¢ brašgL¤J«.
3.4 xU§»izªj gŸë c£f£lik¥ò nk«gh£L¤
£l«
Ϫj muR xU§»izªj gŸë c£f£lik¥ò
nk«gh£L¤ £l« vD« òÂa £l¤ij Ϫj M©L
Kjš brašgL¤jΟsJ. Ϥ£l¤Â‹ K¡»a
neh¡f«, Cuf¥ gFÂfëYŸs Cuh£Á x‹¿a Mu«g
k‰W« eLãiy¥ gŸëfS¡F¤ njitahd
c£f£lik¥ò trÂfshd, òÂa f£ol§fŸ, rikaš
miw, FoÚ® tr k‰W« fê¥giwfŸ M»aitfis
V‰gL¤JtJ MF«. njit¥gL« Ïl§fëš
gGJgh®¤jš k‰W« òJ¥Ã¤jš M»a gâfS«
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ vL¤J¡ bfhŸs¥gL«.
65
66

Cuh£Á x‹¿a¥ gŸëfëš gæY«
khzt®fë‹ v©â¡if¡nf‰g òÂa gŸë¡
f£ol§fŸ mid¤J« fh‹»ß£ TiufSl‹ j©Ù®
fÁahj tifæš j£nlhL k‰W« Ïju trÂfSl‹
f£l¥gL«. òÂa gŸë¡ f£ol§fŸ, gŸë tshf¤Âš
mikªJŸs fhè Ïl¤Âš mik¡f¥gL«. gŸë¡
f£ol« f£l¤ njitahd fhè Ïl« Ïšyhj
ãiyæš, V‰fdnt cŸs fh‹»ß£ gŸë¡
f£ll¤Â‹ cW¤j‹ikia rçgh®¤J mj‹ nkš
js¤Âš òÂa f£ll« mik¡f¥gL«.
rikaš miw Ïšyhj Cuh£Á
x‹¿a¥gŸëfëš òÂa rikaš miwfŸ
mik¡f¥gL«. njitæ‹ mo¥gilæš
gGJgh®¤jš/òJ¥Ã¤jš gâ nk‰bfhŸs¥gL«.
V‰fdnt cŸs rikaš miw¡ f£ll¤Âš kÂa
czΤ £l¤Â‰F¤ njitahd czÎ¥bghU£fis
ÏU¥ò it¤J¡ bfhŸS« TLjš miwfS«
njitæ‹ mo¥gilæš vL¤J¡bfhŸs¥gL«.
Cuh£Á x‹¿a¥ gŸëfëš V‰bfdnt cŸs
FoÚ® tr mik¥òfŸ gGjilªJ ÏU¥Ã‹ mitfŸ
gGJ Ú¡»¢ Óuik¡f¥gL«. FoÚ®¡FHhŒ Ú£o¥ò
gâfŸ, òÂa FoÚ® Ïiz¥òfŸ, fêtiw¡F¤
njitahd j©Ù® trÂ, M»ad nk‰bfhŸs¥gL«.
mtÁakhd Ïl§fëš òÂa MœJis¡ »zW
mik¡f¥gL«.
mid¤J Cuh£Á x‹¿a¥ gŸëfëY«
gæY« khzt, khzéfS¡F¤ jå¤jåahf,
nghJkhd mséš fê¥giwfŸ mik¡f¥gL«. nkY«,
V‰fdnt f£l¥g£LŸs gGjilªj fê¥giwfis¥
ga‹gL¤Jtj‰F VJthf gGJÚ¡f« brŒtj‰F«
Ϥ£l¤Âš K‹Dçik më¡f¥gL«. eLãiy¥
gŸëfëš khzéfë‹ tr¡fhf vçô£ofŸ
(Incinerator) mik¡f¥gL«. KG Rfhjhu¤ £l¤Â‹
Ñœ òÂa fê¥giwfŸ mik¡f¥ nghÂa ãÂ
Ïšiybaåš, Ϥ£l¤Â‹ Ñœ òÂa fê¥giwfŸ
f£o¤ ju¥gL«. ng%uh£ÁfŸ k‰W« _‹wh« ãiy
efuh£Á¥ gFÂfëš cŸs Cuh£Á x‹¿a¥
gŸëfëY« Ϥ£l« brašgL¤j¥gL«.
gŸëfS¡F¤ njitahd mo¥gil trÂfŸ
F¿¤J éçthf MŒÎ nk‰bfhŸs kht£l mséš
FG¡fŸ mik¡f¥gL«.
2011-12-M« M©oš Ϥ£l¤Â‰fhf
%.100 nfho xJ¡ÑL brŒa¥gL«.
67
68

3.5 r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤ £l«
r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF¡F¤ njit¥gL«
K¡»a¥ gâfis¡ f©l¿ªJ brašgL¤ÂlΫ,
njitahd f£lik¥ò trÂfëš cŸs
ÏilbtëfisÍ« ãu¥òtnj Ϥ£l¤Â‹
neh¡fkhF«. r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤
£l«, khãy muÁ‹ KG ã cjéÍl‹
brašgL¤j¥gL« £l« MF«. x›bthU r£lk‹w
cW¥ÃdU« jdJ bjhFÂæš njit¥gL«
gâæid¡ f©l¿ªJ m¥gâæid¢
brašgL¤Âl¥ gçªJiu¥gh®. Ϥ£l« Cuf k‰W«
ef®¥òw§fëš brašgL¤j¥gL«.
r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤ £l
ãÂahf¤ j‰nghJ x›bthU bjhF¡F« tH§f¥g£L
tU« %.1.75 nfhoahdJ, 2011-12« M©L Kjš %.2.00
nfhoahf ca®¤Â tH§f¥gL«.
nj®Î brŒa¥g£l gâfS¡F r«kªj¥g£l
kht£l M£Á¤jiyt® ã®thf mDk tH§»¢
brašgL¤J« Kfikæid ã®zæ¥gh®.
bjhF¡fhd bkh¤j xJ¡Ñ£oš %.1 nfhona 12
y£r¤J 50 Mæu« murhš F¿¥Ãl¥g£l K‹Dçik¥
gâfisÍ«, ÛjKŸs %.87 y£r¤J 50 Mæu«
ãÂæid¢ r£lk‹w cW¥Ãd® jdJ éU¥g¥go £l
tê¡fh£L be¿Kiwfëš F¿¥Ã£LŸs gâfisÍ«
nj®Î brŒayh«.
3.5.1 r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L £l« -
tiuaW¡f¥g£l ãÂæš nk‰bfhŸs nt©oa
gâfŸ
nk‰F¿¥Ã£lthW xJ¡Ñ£oš %.1.125 nfho
tiuaW¡f¥g£l ãÂæ‹ Ñœ F¿¥Ã£LŸs
gâfS¡F¢ bryélyh«. 2011-12-M« M©o‰F¢
r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L £l¤Â‹Ñœ
gŸëfS¡F¤ njitahd c£f£lik¥ò trÂfshd
fê¥giw trÂ, FoÚ® tr ngh‹w trÂfis
V‰gL¤j %.25 Ïy£r« xJ¡f¥gl nt©L«. nkY«,
bgU«gh‹ikahd m§f‹tho ika§fŸ, r¤JzÎ
ika§fŸ, r¤JzÎ rika‰Tl§fŸ, F¿¥ghf
ef®¥òw¥ gFÂfëš k‰W« XusÎ Cuf¥ gFÂfëš
gGjilªj f£ll§fëš Ïa§Ftjhf
m¿a¥gLtjhš, mitfS¡F¥ go¥goahf¥ òÂa
f£ol§fŸ f£o¤ ju Ϫj murhš elto¡if
vL¡f¥gl cŸsJ. x›bthU r£lk‹w cW¥ÃdU«
%.20 Ïy£r¤ij m§f‹tho¡ f£ol§fŸ, r¤JzÎ
ika¡ f£ol§fŸ, r¤JzÎ rika‰Tl§fŸ f£Ljš
M»a gâfis Cuf k‰W« ef®¥òw gFÂfëš
vL¤J¢ brŒa nt©L«. r£lk‹w cW¥Ãd®fŸ
%.5.00 y£r¤ij kh‰W¤ ÂwdhëfS¡F fUéfŸ
69
70

k‰W« cgfuz§fŸ th§»lΫ jåna ã xJ¡ÑL
brŒa¥gl nt©L«.
tiuaW¡f¥g£l ãÂæš ÛjKŸs %ghŒ 62
y£r¤J 50 Mæu¤Âš r£lk‹w cW¥Ãd® mt® j«
éU¥g¤Â‹ mo¥gilæš Ñœ¡f©l tifahd x‹W
mšyJ mj‰F nk‰g£l gâfis nk‰bfhŸsyh«.
3.5.1 .1 Cuf¥ gFÂfëš
1. Nça xë bjU és¡FfŸ bghU¤Jjš
2. ruis k‰W« f¥Ã¢rhiyfis jh®¢rhiyahf
nk«gL¤Jjš
3. äfΫ gGjilªJŸs jh®rhiyfis¥
òJ¥Ã¤jš (njitæ‹ mo¥gilæš
jh®¢rhiyæš cŸs gŸs§fis ãu¥Ã
jh®rhiy¥ gâ k£L« nk‰bfhŸsš.)
4. Ábk©£ fh‹»ß£ rhiyfŸ mik¤jš
5. muR k‰W« cŸsh£Á mik¥òfëš
kU¤JtkidfŸ, Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ,
muR fhšeil kU¤Jt kidfŸ
M»aitfS¡F¡ f£ol« k‰W« R‰W¢Rt®
f£o¡ bfhL¤jš k‰W« muR¥ gŸëfŸ,
Cuh£Á x‹¿a, MÂÂuhél® ey¥gŸëfŸ,
fŸs® Óuik¥ò¥ gŸëfŸ, muR¡ fšÿçfŸ
k‰W« muR éLÂfŸ M»aitfS¡F f£ll«
k‰W« R‰W¢ Rt® f£Ljš.
6. kh‰W¤ ÂwdhëfS¡fhf muR el¤J« Áw¥ò¥
gŸëfŸ k‰W« muR mdhij éLÂfŸ
M»aitfS¡F cŸf£lik¥ò tr brŒJ
bfhL¤jš.
7. ghy§fŸ f£Ljš
8. ÏLfhL k‰W« RLfhL tr Ϛyhj »uhk
Cuh£Áfëš Ï›trÂfis mik¤jš.
9. ϪÂuh ãidΡ FoæU¥ò¤ £l
éÂKiwfë‹ mo¥gilæš òÂa ÅLfŸ
f£Ljš.
3.5.1.2 ef®¥òw¥ gFÂfëš
1. Nça xë bjU és¡FfŸ mik¤jš
2. ruis k‰W« f¥Ã¢rhiyfis jh®¢rhiyahf
nk«gL¤Jjš
3. äfΫ gGjilªJŸs jh®rhiyfis¥
òJ¥Ã¤jš (njitæ‹
mo¥gilæš
jh®¢rhiyæš cŸs gŸs§fis ãu¥Ã
jh®rhiy¥ gâ k£L« nk‰bfhŸsš.)
4. Ábk©£ fh‹»ß£ rhiyfŸ mik¤jš
5. muR k‰W« cŸsh£Á mik¥òfëš
kU¤JtkidfŸ, Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ,
muR fhšeil kU¤Jt kidfŸ
71
72

M»aitfS¡F f£ol« k‰W« R‰W¢Rt®
f£o¡ bfhL¤jš k‰W« muR¥ gŸëfŸ,
Cuh£Á x‹¿a, MÂÂuhél® ey¥gŸëfŸ,
fŸs® Óuik¥ò¥ gŸëfŸ, muR¡ fšÿçfŸ
k‰W« muR éLÂfŸ M»aitfS¡F¡
f£ll« k‰W« R‰W¢ Rt® f£Ljš.
6. kh‰W¤ ÂwdhëfS¡fhf muR el¤J« Áw¥ò¥
gŸëfŸ k‰W« muR mdhij éLÂfŸ
M»aitfS¡F cŸf£lik¥ò tr brŒJ
bfhL¤jš.
7. ghy§fŸ f£Ljš
8. RLfhL / ÏLfhLfëš mo¥gil¡ f£lik¥ò
trÂfis V‰gL¤Jjš
9. njitæ‹ mo¥gilæš kiHÚ® tofhš
trÂfSl‹ Toa Ábk©£ fh‹»ß£
eilghijfŸmik¤jš
10. òÂa bghJ¥ ó§fh¡fŸmik¤jš
11. bghJ¡ fê¥Ãl§fŸ f£Ljš
12. b#£uho§ ÏaªÂu§fŸ k‰W« iA£uhè¡
éirahš Ïa¡f¥gL»‹w ö®thU«
ÏaªÂu§fis th§Fjš.
3.5.2 r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤ £l« -
tiuaW¡f¥glhj ãÂæèUªJ vL¤J¢
brŒa¡Toa gâfŸ
ghuhSk‹w cW¥Ãd® cŸq® bjhFÂ
nk«gh£L¤ £l¤Â‹ Ñœ jil brŒa¥g£LŸs Fs«,
MW, CuâfŸ k‰W« fhšthŒfŸ ö®thU«
gâfis Ϥ£l¤Â‹ Ñœ vL¤J¢ brŒa¤ jil
brŒa¥g£LŸsJ. nkY«, r£lk‹w cW¥Ãd® bjhFÂ
nk«gh£L¤ £l¤Â‹ Ñœ Ñœ¡f©l g£oaè‹go
jil brŒa¥g£LŸs gâfis¤ jéu Ïju¥
gâfis tiuaW¡f¥glhj £l ãÂahd %.87.50
y£r« xJ¡Ñ£oèUªJ r£lk‹w cW¥Ãduhš
gçªJiu brŒayh«.
3.5.3 jil brŒa¥g£l gâfŸ
1. k¤Âa, khãy muR k‰W« muR rh®ªj
JiwfŸ, muR KfikfŸ/ãWtd§fŸ
M»aitfS¡fhd mYtyf« k‰W«
FoæU¥ò f£ol§fŸ f£Ljš
2. jåah®, T£LwÎ k‰W« tâf ãWtd§fŸ
M»aitfS¡fhd mYtyf«, FoæU¥ò¡
f£ol§fŸ k‰W« Ïju gâfŸ.
3. tâf neh¡Fl‹ Toa mid¤J tifahd
gâfŸ
73
74

4. mid¤J tifahd guhkç¥ò¥ gâfŸ
5. mid¤J tifahd òJ¥Ã¤jš k‰W« gGJ
gh®¤jš gâfŸ
6. khåa« k‰W« fl‹, k¤Âa, khãy k‰W«
ôåa‹ Ãunjr§fë‹ ãthuz ã¡F¥
g§fë¤jš
7. mid¤J tifahd mirÍ« brh¤J¡fŸ
th§Fjš
8. ãy vL¥ò mšyJ ãy vL¥Ã‰fhd

FG¡fŸ j§fsJ fU¤J¡fis¥ gçkh‰w« brŒJ
btë¥gilahd k‰W« bghW¥òl‹ Toa Ka‰Áæ‹
_y« ga‹ju¤j¡f rKjha¢ brh¤J¡fis cUth¡f
ÏaY«.
k¡fë‹ g§nf‰Ãid¡ F¿¡nfhshf¡ bfh©L
»uhk¥òw k¡fŸ j«Kila njitfis¤ jhnk ó®¤Â
brŒÍ« kd¥gh‹ikia cUth¡fΫ, tY¥gL¤jΫ
jh‹ j‹åiwΤ £l« V‰gL¤j¥g£lJ. Ϥ£l«,
£läLjš, ã Mjhu§fis Âu£Ljš,
brašgL¤Jjš k‰W« guhkç¤jš ngh‹w gâfëš
»uhk¥òw rKjha¤ij neuoahf

3.6.2 gâfë‹ g£oaš
1. muR M Âuhél® ey¥ gŸëfŸ, kiythœ
k¡fS¡fhd gŸëfŸ, Cuh£Á x‹¿a¥
gŸëfŸ, fŸs® Óuik¥ò¥ gŸëfŸ, muR¡
fšÿçfŸ k‰W« muR éLÂfS¡F
f£ol§fŸ, MŒtf§fŸ, fêtiwfŸ
k‰W« R‰W¢ Rt® / R‰W ntè mik¤jš.
2. muR kU¤JtkidfŸ, Mu«g Rfhjhu
ika§fŸ, Jiz ika§fŸ, fhšeil
kUªjf§fŸ, fhšeil ts®¥ò ika§fŸ
k‰W« üyf§fŸ M»aitfS¡F¡
f£ol§fŸ f£Ljš k‰W« R‰W¢ Rt® / R‰W
ntè mik¤jš.
3. ef®¥òw¥ gFÂfëš üyf§fŸ f£Ljš
k‰W« Cuf k‰W« ef®¥òw¥ gFÂfëš
r¤JzÎ ika§fŸ, r¤JzÎ ika rikaš
Tl§fŸ, m§f‹thofŸ k‰W« bghJ
éãnahf¡filfŸ M»aitfS¡F¡
f£ol§fŸ f£Ljš.
4. »uhk« k‰W« ef®¥òw§fëš FoÚ®
Mjhu§fŸ cUth¡Fjš, Ábk©£
fh‹»ß£ rhiyfŸ k‰W« fÂuo¡F«
fs§fŸ ngh‹w rKjha¢ brh¤J¡fis
cUth¡Fjš.
5. mid¤J r_f¢ brh¤J¡fisÍ«
guhkç¤jš. K‹Dçik mo¥gilæš
xU§»izªj kfë® Rfhjhu
tshf¤Âid guhkç¡F« gâ vL¤J¡
bfhŸs¥glyh«.
6. ghy§fŸ mšyJ Á¿a ghy§fŸ f£Ljš,
ruis/f¥Ã¢ rhiyfis jh®¢rhiyfshf
ju« ca®¤Jjš, gGjilªj
jh®¢rhiyfis òJ¥Ã¤jš. bjU¡fŸ
k‰W« Á¿a rªJfis br§fš mšyJ f¥Ã
f‰fŸ mšyJ Ábk©£ gyif mšyJ
Ábk©£ fh‹»ß£ bfh©L Óuik¤jš.
7. ó§fh¡fŸ, éisah£L ikjhd§fŸ,
rhiy £L (Traffic Island) Ú%‰W,
bjUés¡FfŸ (Nça xë és¡FfŸ
c£gl) ngh‹wt‰iw mik¤jš k‰W«
guhkç¤jš.
8. bghJk¡fŸ ga‹gL¤Jtj‰F VJthf muR
k‰W« Cuh£Á x‹¿a gŸëfŸ, üyf§fŸ
k‰W« f£ol§fS¡F¤ njitahd
miwfy‹fŸ (Furniture), fâåfŸ k‰W«
cgfuz§fŸ M»at‰iw th§Fjš. giHa
fâåfŸ, cgfuz§fŸ k‰W«
miwfy‹fŸ th§f¡TlhJ. .
79
80

9. 100 rjÅj« muR ã cjé bgW« k‰W« 100
rjÅj« jäœtê¡ fšé gŸëfëš gŸë
tF¥giwfŸ, MŒtf§fŸ k‰W«
fê¥Ãl§fŸ f£Ljš.
3.6.3. jil brŒa¥g£l gâfŸ
Áw¥Ãdkhf vL¤J¢ brŒa mDk¡f¥g£l
gâfis¤ jéu Ñœ¡fhQ« jil brŒa¥g£l
gâfis j‹åiwΤ £l¤Âš vL¤J¢ brŒa
ÏayhJ.
1. k¤Âa, khãy muR¤ JiwfŸ (bghJ¤Jiw
ãWtd§fŸ c£gl) k‰W« T£LwÎ
ãWtd§fŸ, r§f§fŸ M»aitfS¡fhd
mYtyf¡ f£ol§fŸ k‰W« tÁ¥Ãl§fŸ
f£Ljš.
éÂéy¡F- Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ/
muR kU¤Jtkid kU¤Jt®fS¡F
tÁ¥Ãl§fS¡fhd f£ol§fŸ f£Ljš,
gGJ gh®¤jš k‰W« Óuik¤jš. mid¤J
muR kU¤Jt kidfŸ, Mu«g Rfhjhu
ãiya§fŸ k‰W« muR fhšeil
kU¤JtkidfŸ M»aitfS¡F¡
f£ol§fŸ k‰W« R‰W¢ Rt® f£Ljš,
bghJ éãnahf¡ filfS¡F¡ f£ol«
f£Ljš, neuo¡ bfhŸKjš ãiya§fŸ
k‰W« T£LwÎ ghš c‰g¤Âahs® r§f¡
f£ol§fŸ, bkh¤j¡ Fë®gjd
ika§fS¡F¡ f£ol§fŸ f£Ljš.
2. mirÍ« bghU£fŸ, cgfuz§fŸ k‰W«
jsthl¢ rhkh‹fŸ th§Fjš.
éÂéy¡F – muR¥ gŸëfŸ, Cuh£Á
x‹¿a¥ gŸëfŸ, MÂÂuhél® k‰W«
gH§Foæd® ey¥gŸëfŸ, fŸs® Óuik¥ò¥
gŸëfŸ, m§f‹thofŸ, kÂa czÎ
ika§fŸ, muR¡ fšÿçfŸ, muR khzt®
j§F« éLÂfŸ, muR kU¤Jt kidfŸ,
Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ k‰W« muR
fhšeil kU¤JtkidfŸ M»at‰¿‰F¤
jsthl rhkh‹fŸ k‰W« cgfuz§fŸ
th§Fjš.
3. muR cjé bgW« gŸëfŸ, RaãÂ¥ gŸëfŸ
k‰W« fšÿçfS¡F v›éj¥ gâfisÍ«
nk‰bfhŸSjš.
éÂéy¡F- 100 rjÅj« muR ã cjé
bgW« k‰W« jäœ tê¡ fšé f‰Ã¡f¥gL«
gŸëfëš, gŸë tF¥giwfŸ, MŒtf§fŸ
k‰W« fê¥Ãl§fŸ f£L« gâfis
vL¤J¢ brŒjš. ã cjé bgW« jFÂ
81
82

thŒªj gŸë x‹W¡F¤ j‹åiwÎ
£l¤Âš muR kh‹a« xU F¿¥Ã£l
M©oš %.10 y£r¤Â‰F äfhkš ÏU¡f
nt©L«. muR ã cjé bgW« jFÂ
thŒªj gŸë x‹W j‹åiwΤ £l¤Âš
v›tsÎ ã cjé bg‰¿U¥ÃD«, m¥gŸë
mL¤j _‹wh©LfS¡F¥ Ãwnf Û©L«
Ϫã cjéia¥ bgw ÏaY«.
nk‰fhQ« gâfis¥ bghW¤jtiu, kht£l
M£Á¤ jiyt® cça érhuiz nk‰bfhŸStnjhL,
r«gªj¥g£l kht£l¤ bjhl¡f¡ fšé mYty®
mšyJ kht£l Kj‹ik¡ fšé mYtyçläUªJ
ÑœfhQ« rh‹¿jœfis¥ gâ nk‰bfhŸtj‰F K‹
bgw nt©L«.
i) Ϫj¥ gŸë 100 rjÅj« jäœtê
gæ‰Wé¡F« tF¥òfŸ/ÃçÎfŸ
bfh©lJ. M§»y tê gæ‰Wé¡F«
ÃçÎfŸ »ilahJ.
ii) Ϫj¥ gŸë 100 rjÅj« muR cjé
bgW« gŸë MF«. mnj ã®thf¤jhš
xnu tshf¤Ânyh mšyJ bt›ntW
tshf¤Ânyh el¤j¥gL« Ϫj¥
83

gŸëæš Ra ã ÃçÎfŸ/tF¥òfŸ
Ïa§féšiy.
4. mid¤J tâf ãWtd§fŸ /myFfŸ F¿¤j
gâfŸ.
5. khåa«, fl‹ k‰W« khãy, ôåa‹
Ãunjr§fë‹ ãthuz ã¡F¥ g§fë¤jš
6. ãy vL¥ò mšyJ ãy vL¥Ã‰fhd

tH§fyh«. Mdhš bghJ¥gâ¤Jiw¡ f©khŒfŸ
Jh®thU« gâia¥ bghU¤j k£oš bghJ k¡fŸ
g§fë¥ò 50 éG¡fh£o‰F« mÂfkhf ÏUªjhš Tl
x¥gªj¥òŸë Kiwia¥ Ëg‰¿na gâfŸ brŒa¥gl
nt©L«.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ cUth¡f¥gL«
brh¤J¡fis TLkhdtiu, ga‹gL¤Jnth®
FG¡fŸ j§fëlKŸs ã Mjhu¤ij¡ bfh©L
guhkç¡fyh«.
2011-12-M« M©oš Ϥ£l¤Â‰F %.100.00
nfho xJ¡ÑL brŒa¥gL«.
3.7 Cuf f£lik¥ò¤ £l«
Cuf¥ gFÂfëš ãiyahd brh¤J¡fis
cUth¡FtJ«, njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Â‹
_y« cUth¡f¥gL« brh¤J¡fis
ãiy¥gL¤JjYnk, Cuf f£lik¥ò¤ £l¤Â‹
neh¡f« v‹gjhš Ϫj muR Cuf f£lik¥ò¤
£l¤Âid bjhl®ªJ brašgL¤J«. Ïj‰fhf 2011-
12« M©oš khãy ã Miza khåa¤ÂèUªJ
%.380 nfho ã xJ¡ÑL brŒa¥gL«. ËtU«
ntiyfS¡F K‹Dçik më¡f¥gL«.
• j‰nghJŸs k© »uhtš rhiyfis
f‰rhiyfshf¤ (WBM) ju« ca®¤Jjš.
• j‰nghJŸs f‰rhiyfis¤ jh®¢rhiyfshf
ju« ca®¤Jjš.
• kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤Â‹ _y« brašgL¤j¥gL« gâfëš
bghU£TWl‹ brašgL¤j nt©oa
gâfshd kjF Óuik¤jš, kWfhš
Óuik¤jš, jL¥ò¢ Rt® f£Ljš.
• njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Â‹ Ñœ
mik¡f¥g£l òÂa rhiyfëš ÁWghy§fŸ
(Culvert) / jL¥ò¢ Rt®fŸ f£Ljš.
3.8 xU§»izªj kfë® Rfhjhu tshf§fŸ Óuik¥ò
2001-M« M©oš Ϫj muR gjéna‰w nghJ
bg©fS¡F nk«g£l Rfhjhu¤ij V‰gL¤JtJ
v‹gnj jhuf kªÂukhæUªjJ. Kiwahd Rfhjhu
trÂfŸ »il¡f¥ bgwhjjhš, »uhk¥ bg©fë‹
thœ¡if Áuk¤J¡FŸshdJ. bg©fŸ
fhiy¡flid khiy¡fldhf kh‰w nt©oa mty
ãiy V‰g£lJ. Ï›thwhf ÏU£L« tiu fh¤ÂUªJ
j§fë‹ cghijfis¡ fê¡f nt©oa f£lha«
ÏUªjjhš, ky¢Á¡fš V‰g£L czÎ k‰W« FoÚ®
c£bfhŸStš Á¡fš V‰g£L Rfhjhu¡ nfLfŸ
86
87

V‰g£ld. Vœik k‰W« fyh¢rhu¥ gH¡f§fshš
Rfhjhu tr ϚyhÂUªj ãiyæèUªJ mt®fŸ
Ûsnt©oæUªjJ. vdnt, Cuf¥ bg©fS¡fhd
jå¤Jt« k‰W« ghJfh¥ig cWÂbrŒJ mt®fë‹
bghJ Rfhjhu« k‰W« Mnuh¡»a¤ij nk«gL¤JtJ
äfΫ mtÁakhdJ« K¡»akhdJ« MF«.
jäHf¤ÂYŸs mid¤J »uhk Cuh£ÁfëY«
Rkh® 750 rJu mo gu¥gséš xU§»izªj kfë®
Rfhjhu tshf§fŸ f£l, 2001-M« M©oš Ϫj
murhš KobtL¡f¥g£lJ. bg©fŸ vëa Kiwæš
cgnahf¥gL¤J« t©zkhf, mit f£Ltj‰fhd
Ïl§fŸ nj®Î brŒa¥g£ld. x›bthU tshfK«, 14
fêtiwfŸ, 2 FëayiwfŸ, j©Ù® bjh£o
k‰W« Jâ Jit¡f¤ njitahd fš M»at‰iw
cŸsl¡»ajhæUªjJ. Fë¡fΫ Jâ Jit¡fΫ
njitahd j©Ù® éãnahf« Ï›tshf¤Âš
cWÂbrŒa¥g£lJ. Ï›tshf¤ÂYŸs fêtiwfis
xJ¡ÑL brŒa cgnah»¥ghs®fŸ Ïd§f©L
FGth¡f¥g£ld®. j©Ù® éãnahf« k‰W«
és¡FfS¡F¤ njitahd ä‹trÂia¡ »uhk
Cuh£ÁfŸ brŒJ bfhL¤J r«kªj¥g£l FL«g§fŸ
mjid guhkç¡f V‰ghL brŒa¥g£ld. kfë®
tr¡fhf Ï›tshf§fëš vçô£ofŸ (Incinerators)
mik¡f¥g£ld.
bjhl¡f¤Âš, xU Cuh£Á x‹¿a¤Â‰F xU
kfë® Rfhjhu tshf« v‹w mo¥gilæš %.2 y£r«
kÂ¥Õ£oš gâfŸ nk‰bfhŸs¥g£lJ. Ëd®,
myF¤bjhif %.2.25 y£rkhf ca®¤j¥g£lJ. 2001
Kjš 2004-M« M©L tiu khãy¤Âš cŸs
mid¤J¡ »uhk Cuh£ÁfëY«, kfë® Rfhjhu
tshf§fŸ f£l¥g£ld.
Fiwthd j©Ù® k£Lnk
cgnahf¥gL¤j¡Toa Cuf¡ fê¥giwfis f£l
C¡Fé¥gJ k£Läšyhkš Fë¥gj‰F cgnah»¤j
j©Ùiu¡ bfh©L njh£l« mik¤J mš ÏUªJ
c‰g¤ÂahF« fhŒf¿fis é‰gid brŒtj‹ _y«
bgw¥g£l bjhif kfë® Ra cjé¡FG¡fshš
Rfhjhu tshf« guhkç¡f cjéahf ÏUªjJ. kfë®
Rfhjhu tshf§fŸ ešy fh‰nwh£lkhd trÂfSl‹
totik¡f¥g£lJ. kåj¡fêÎ Ïizªj vçthÍ
fy‹ mik¥gij C¡Fé¤J mj‹ _y« bgw¥gL«
vçthÍ ä‹és¡F k‰W« j©Ù® Ïiw¥ghD¡F«
ga‹gL¤j¥g£lJ. bkh¤j¤Âš, »uhk k¡fëilna
R‰W¢NHš Rfhjhu¤Â‹ mtÁa§fŸ g‰¿a
éê¥òz®Î V‰gL¤Jtj‹ _ynk Ϥ£l¤Â‹
neh¡f« KGik bgW«. Kªija muR, Rfhjhu tshf¥
guhkç¥Ã‰F nghÂa K‹Dçik më¡fhjjhš
bgUkséš kfë® Rfhjhu tshf§fŸ gad‰W
88
89

nghæd. kh©òäF jäœehL Kjyik¢r® mt®fŸ
mid¤J kfë® Rfhjhu tshf§fisÍ« cldoahf
Óuik¤J ga‹gh£o‰F bfh©Ltu nt©L« vd
Mizæ£LŸsh®fŸ.
3.9 Cuf f£ll§fŸ guhkç¥ò k‰W« òduik¥ò¤
£l«
gšntW £l§fë‹ Ñœ f£l¥g£l cŸsh£Á
mik¥òfis¢ rh®ªj f£ll§fŸ Kiwahf, bjhl®ªJ
guhkç¡f¥g£L tªjhš k£Lnk KGikahf¥
ga‹gL¤j ÏaY« v‹gjhš Ϫj muR Cuf
f£ll§fŸ guhkç¥ò k‰W« òduik¥ò¤ £l¤Âid¢
brašgL¤J«. 2011-12-M« ãÂah©oš
Ϥ£l¤Â‰F khãy ã Miza khåa¤ÂèUªJ
%.100 nfho ã xJ¡ÑL brŒa¥gL«. el¥gh©oš
xU§»izªj kfë® Rfhjhu tshf§fŸ
Óuik¡f¥gLtj‰F Ϥ£l¤Âš K‹Dçik
më¡f¥gL«.
3.10 JhŒikahd »uhk Ïa¡f«
jäœeh£oš Rfhjhu òu£Áæ‹ _y« xU
jh¡f¤ij V‰gL¤J« bghU£L Ϫj murhš
2003-M« M©oš JhŒikahd »uhk Ïa¡f«”
Jt¡f¥g£lJ. Ï›éa¡f« R‰W¢NHš Rfhjhu
nk«gh£L elto¡iffis cŸsl¡»ajhF«.
JhŒikahd »uhk Ïa¡f¤Â‹ K¡»a neh¡f« :
1. Âwªjbtëæš ky« fê¥gjdhš V‰gL«
Rfhjhu ghÂ¥òfŸ k‰W« éisÎfŸ F¿¤J
k¡fëilna éê¥òz®it V‰gL¤Jjš.
2. gšntW ju¥ò k¡fë‹ Rfhjhu¤ njitfis¡
f©l¿tJl‹, Rfhjhu¤Âš F¿¥Ã£l
Ïy¡fhd kfë® k‰W« FHªijfŸ,
ÏstaÂd®, tajhndh®, kh‰W¤ÂwdhëfŸ
M»nahU¡F Rfhjhu¤ njitæ‹
K¡»a¤Jt¤ij C¡Fé¤jš.
3. m§f‹thofŸ, gŸëfŸ k‰W« bghJ Ïl§fŸ
M»adt‰¿š R‰W¢NHš Rfhjhu§fis
nk«gL¤Jjš.
4. gšntW òéaik¥òfëš, j©Ù® »il¡F«
ãiy, Úuhjhu« M»at‰iw¡ f©l¿tj‰fhd
bjhêš E£g§fis nk«gL¤Jjš.
5. m¿Îrh® ÂwikfŸ _y« Rfhjhu¥ gH¡f
tH¡f¤ij C¡Fé¤J R‰W¢NHš
Rfhjhu¤ij nk«gL¤Jjš.
6. R‰W¢NHš Rfhjhu¤ij¥ ngQtš,
rKjha¤Â‰F« Cuh£Á mik¥òfS¡F«
nkyh©ik¤ Âwid¥ gy¥gL¤Jjš.
90
91

7. Rfhjhu¤ij¥ ngQ« neh¡»š gâah‰W«
gyju¥g£l mik¥òfis xU§»iz¥gj‹
_y« mt‰¿‹ brašghLfis nk«gL¤Jjš
k‰W« V‰gL¤j¥g£l Rfhjhu trÂfis
ãiy¥gL¤Jjš.
15 »uhk Cuh£ÁfS¡F buh¡f« k‰W« brayh¡f
C¡f¤bjhif tH§»aJ. ÏU¥ÃD«, Kªija murhš
ifél¥g£l Ϥ£lkhdJ Cuf¥ gFÂfëš
Rfhjhu¤ij nk«gL¤Â eilKiw¥gL¤J« neh¡»š
Û©L« Ϫj M©L Kjš m¿Kf¥gL¤j¥gL«.
nkY«, Ôéu jftš bjhl®ò k‰W« éê¥òz®Î
elto¡iffŸ _ykhf »uhk Cuh£ÁfŸ k‰W«
Ïju¤ JiwfisÍ« r_f¤Jl‹ xU§»iz¥gJ
Ïj‹ K¡»a neh¡fkhF«.
JhŒikahd »uhk Ïa¡f¤Â‹ TWfŸ:
1. Âwªjbtëæš ky« fê¤jiy¤ jL¤jš.
2. kiH Ú® nrfç¥ò k‰W« fêÎÚçid kW RH‰Á
brŒjš.
3. Âl¡fêÎ nkyh©ik
4. kåj¡ fêÎl‹ Ïizªj vçthÍ fy‹
mik¤jš.
jåeg® Ïšy§fŸ, gŸëfŸ M»at‰¿š
Rfhjhu tr k‰W« Âwªjbtë ky§fê¤jiy
KGikahf mf‰Wtj‹ _y« öŒikahd NHiy
cUth¡»Í«, Âl¡fêÎ nkyh©ik k‰W« Ú® nrfç¥ò
thæyhf EhW éG¡fhL Rfhjhu¤ij vŒJ»‹w
Cuh£ÁfŸ khãy muR tH§F« %.5 Ïy£r« buh¡f¥
gçR bgw¤ jFÂah»‹wd. muR x›bthU M©L«
3.11 jUkòç k‰W« »UZz»ç kht£l§fS¡fhd
xU§»izªj nk«gh£L¤ £l«
e¡riy£Lfë‹ brašgh£oid f£L¥gL¤J«
éjkhfΫ, mt®fë‹ ts®¢Áia¤ jL¤ÂL«
tifæY« jUkòç k‰W« »UZz»ç
kht£l§fëš r_f, bghUshjhu
nk«gh£o‰fhd Áw¥ò¤ £lkhf 2003-04-M«
M©oèUªJ Ϥ£l« bjhl®ªJ brašgL¤j¥g£L
tU»wJ. Ϫj M©L %.7.50 nfho ã xJ¡Ñ£oš
òÂa ÅLfŸ f£Ljš k‰W« gGJ gh®¤jš, »uhk¥òw
ÏisP®fS¡F¤ njitahd gšntW bjhêš rh®ªj
jsthl¡ fUéfŸ më¤jš, kh‰W¤ÂwdhëfŸ,
éjit k‰W« fztuhš ifél¥g£l bg©fS¡F¤
jåeg® cjé tH§Fjš ngh‹w gâfŸ
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ vL¤J¡bfhŸs¥gL»‹wd.
Ϥ£l¤Â‰F 2011-12-M« M©oš, %.7.50
nfho ã xJ¡ÑL brŒa¥gL«.
92
93

3.12 gF 2 £l§fŸ
Ñœf©l MW Ïd§fS¡F %.2.00 nfho
mDk¡f muR c¤njÁ¤JŸsJ.
t.
Ïd«
bjhif
v©.
1. jiyik¢ brayf¤Â‹ Cuf %.14.20
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæš y£r«
fâå k‰W« Ïju trÂfŸ
V‰gL¤Jjš
2. Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á %.56.40
Ïa¡ff
mYtyf¤ij y£r«
eÅd¥gL¤Jjš
3. jäœehL khãy nj®jš %.19.40
Miza¤Â‰F thfd« k‰W« Ïju y£r«
tr V‰gL¤Jjš
4. bgu«gÿ® kht£l Cuf ts®¢Á %.35.00
Kfik £l Ïa¡FeU¡F y£r«
FoæU¥ò¡ f£ll« f£Ljš
5. mçaÿ® kht£l Cuf ts®¢Á %.35.00
Kfik £l Ïa¡FeU¡F¡ y£r«
FoæU¥ò¡ f£ll« f£Ljš
6. VG cjé Ïa¡Fe® (Cuh£ÁfŸ) / %.40.00
ne®Kf cjéahs® (ts®¢Á) y£r«
M»nahU¡F thfd« tH§Fjš
bkh¤j« %.200.00
y£r«
4. k¤Âa muR £l¥ gâfŸ
4.1 kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l«
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l« cUth¡f¥g£L, £l¤Â‰F r£l¥ ghJfh¥ò
tH§»l ehlhSk‹w¤Âš br¥l«g® 2005« M©L
njÁa Cuf ntiy cW¢ r£l« Ïa‰w¥g£lJ.
x›bthU ãÂah©oY«, Cuf¥ gFÂfëš
clš ciH¥Ãid nk‰bfhŸs éU¥gKŸs, taJ
tªnjh® cŸs x›bthU FL«g¤Â‰F« xU M©oš
100 eh£fS¡F¡ Fiwahkš ntiy thŒ¥Ãid
më¥gj‹ _y« mt®fsJ thœthjhu¥ ghJfh¥Ãid
ca®¤Jtnj Ï¢r£l¤Â‹ neh¡fkhF«. x›bthU
FL«g¤Â‰F« clYiH¥Ãdhš brŒa¥gL«
ntiythŒ¥Ãid tH§FtJ Ϥ£l¤Â‹
mo¥gil¡ F¿¡nfhshF«. tWikia cUth¡F«
fhuâfshd tw£Á, fhLfŸ mê¥ò, k©mç¥ò
ngh‹wt‰iw¤ jL¡F« gâfis nk‰bfhŸStj‹
_y« Ïa‰if Mjhu§fë‹ nk«gh£oid cWÂ
brŒJ, ãiyahd ts®¢Áæid nk«gL¤JtJ
Ϥ£l¤Â‹ Jiz¡ F¿¡nfhshF«.
jäœeh£oš, Kjèš Ï¤Â£l« 6 kht£l§fëš
2.2.2006š m¿Kf¥gL¤j¥g£L Ëd® k‰w
kht£l§fS¡F« go¥goahf éçÎgL¤j¥g£lJ.
94
95

kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l«
_‹W f£l§fëš éçth¡f«
Kj‰ f£l«
(2.2.2006 èUªJ )
Ïu©lh«
f£l« (1.4.2007
_‹wh« f£l«
(1.4.2008 èUªJ)
èUªJ )
1. flÿ® 1. jŠrhñ® 1. fhŠÁòu« 11. ÂU¢Á
2. éG¥òu« 2. ÂUth%® 2. ÂUtŸq® 12. bgu«gÿ®
3. ÂUt©zhkiy 3. f%® 3. ntÿ® 13. mçaÿ®
4. ehf¥g£od« 4. ÂUbešntè 4. nry« 14. òJ¡nfh£il
5. ©L¡fš 5. ehk¡fš 15. kJiu
6. Átf§if 6. j®kòç 16. njå
7. »UZz»ç 17. Ïuhkehjòu«
8.

CÂa« tH§f¥gLjš cWÂbrŒa¥gl
nt©L«.
10. _‹¿š xU g§F gadhëfŸ bg©fshf
ÏU¡f nt©L«.
11. ntiy eilbgW« Ïl§fëš, FoÚ®, ãH‰
Tl§fŸ ngh‹w trÂfŸ brŒJ ju¥gl
nt©L«.
12. têfh£o be¿Kiwfë‹go, »uhk¤Â‰fhd
£l¤ bjhF¥Ãid, »uhk rig x¥òjš
më¤jË, mš 50 éG¡fhL ntiyfŸ
»uhk Cuh£Áæ‹ _y« brašgL¤j
xJ¡f¥gl nt©L«. jäœeh£oš, »uhk
Cuh£Ána mid¤J ntiyfisÍ«
brašgL¤Â tU»wJ.
13. Ϥ£l¤Â‹ ntiyfS¡fhd CÂa« k‰W«
bghU£fS¡»ilnaahd é»jh¢rhu« 60:40
v‹W mDk¡f¥g£oUªj nghÂY«,
jäœeh£il¥ bghW¤jtiu 100 éG¡fhL
KGikahd kåj ciH¥ig¡ bfh©L
brŒa¥gL« ntiyfŸ k£Lnk
nk‰bfhŸs¥gL»‹wd.
14. x¥gªjjhu®fŸ k‰W« ÏaªÂu§fŸ
ga‹gL¤jš mDk¡f¥glkh£lhJ.
15. Âw‹rhuh clš ciH¥ò¤
bjhêyhs®fS¡fhd (unskilled labour)
CÂa¢ bryÎ 100 éG¡fhL, f£Lkhd¥
bghU£fë‹ bryéd«, Âw‹ rh®ªj (skilled
labour) k‰W« gF Âw‹ rh®ªj
bjhêyhs®fë‹ (semi-skilled labour)
CÂa¢ bryéš 75 éG¡fhL k¤Âa murhš
V‰f¥gL»wJ.
16. kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cWÂ
£l¤Â‹ r_f¤ jâ¡ifæid, »uhk rig,
mj‰fhf mik¡f¥g£LŸs r_f¤
jâ¡if¡ FG” _y« nk‰bfhŸS«.
17. Fiwfis¤ Jçjkhf¤ Ô®¡F« tifæš,
Fiw Ô®¡F« mik¥ò V‰gL¤j¥g£LŸsJ.
nkY«, f£lz« Ïšyh¤ bjhiyngÁ nrit
“1299” (Toll free Helpline 1299) x›bthU
kht£l¤ÂY« brašgL»wJ.
18. Ϥ£l¤Â‹ mid¤J¡ fz¡F k‰W«
Mtz§fis bghJk¡fŸ gçÓè¡fyh«.
19. Ϥ£l¢ brašghL F¿¤J m¿ÎiufŸ
tH§»lΫ, f©fhâ¡fΫ k‰W« kÂ¥ÕL
brŒaΫ, jäœehL muR khãy ntiy cWÂ
k‹w«” v‹w mik¥ò njÁa Cuf ntiy
cW¢ r£l¤Â‹ ÃçÎ 12-‹go
mik¡f¥g£LŸsJ.
98
99

4.1.2 mDk¡f¥g£l gâfŸ
1. Úuhjhu§fis¥ ghJfh¤jš k‰W« Ú® nrfç¥ò¥
gâfŸ.
2. tw£Áæid¤ jL¡F« tifæš, fhL ts®¥ò
k‰W« ku§fŸ e£L ts®¤jš.
3. ÁW k‰W« FWÚ®¥ghrd¥ gâfŸ cŸë£l
ghrd¡ fhšthŒfŸ.
4. jhœ¤j¥g£l, gH§Foæd®, ÁW / FW
étrhæfŸ, ãy¢Ó®ÂU¤j¤ £l¥ gadhëfŸ,
ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò¤ £l¥ gadhëfŸ
k‰W« tWik¡nfh£o‰F¡ ÑGŸnsh®
M»nahç‹ ãy§fëš ghrd trÂfis
V‰gL¤Jjš, ãy nk«gh£L¥ gâfŸ k‰W«
njh£l¡fiy rh®ªj gâfŸ.
5. Fs§fŸ / VçfŸ ö® thUjš cŸë£l
ghu«gça Úuhjhu mik¥òfis¥ òduik¤jš
6. ãy§fis nk«gL¤Jjš.
7. Ú® nj§f¡Toa Ïl§fëš tofhšfis
V‰gL¤Jjš cŸë£l btŸs¤ jL¥ò¥
gâfŸ.
8. mid¤J¥ gUtfhy¤Â‰F« V‰w rhiyfŸ
mik¤jš k‰W« njitahd Ïl§fëš
ÁWghy§fŸ k‰W« tofhšfŸ V‰gL¤Jjš.
9. khãy muÁid¡ fyªjhnyhÁ¤J k¤Âa
murhš bjçé¡f¥gL« Ïju gâfŸ.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤Âid¤ Âw«gl¢ brašgL¤J« bghU£L
Ï›tuR ËtU« elto¡iffis vL¡fΟsJ:-
· kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤Âš 8 kâneu ntiy¡F xU egU¡F
xU ehŸ CÂakhf %.119/-
m¿é¡f¥g£LŸsJ. CÂa«, bjhêyhs®fshš
brŒa¥gL»‹w ntiyæ‹ msit¥ bghW¤nj
tH§f¥gLtjhš, bjhêyhs®fŸ, bgU«ghyhd
neu§fëš %.80/- Kjš %.90/- tiu k£Lnk
CÂa« bgW« ãiy cŸsJ. Mifahš,
Ϥ£l¤Âš

k¡fŸ M»nahç‹ ãy§fŸ nk«gL¤j¥glyh«.
Ï›thwhd ãy¢ Ó®¤ÂU¤j¥ gâfŸ Áy
khãy§fëš nk‰bfhŸs¥g£L tU»‹wd.
Ϥjifa gâfis Ϥ£l¤Â‹ _y«
vL¤J¢ brŒtJ F¿¤J Ï›tuR éçthf
MŒÎ brŒJ ãynk«gh£L¥ gâfŸ, ghrd¥
gâfŸ, njh£l¡ fiy ngh‹w gâfis
jFÂÍilat®fë‹ ãy§fëš brašgL¤j
têtif brŒÍ«.
· Ϥ£l¤Â‹ Ñœ brŒJ Ko¡f¥g£l
ntiy¡fhd CÂa¤Âid m›thu ÏWÂæš
CÂa« tH§F« ehëš buh¡fkhf¥ gz«
tH§f¥gL« ãiyia kh‰¿ bjhêyhs®fë‹
t§»¡ fz¡»š brY¤Jtj‰fhd j¡f
V‰ghLfŸ go¥goahf ãiwnt‰w¥gL«. Ïj‹
_y« KiwnfLfŸ jL¡f¥gLtJl‹, £l¢
brašgh£L KfikÍ«, gz« tH§F«
KfikÍ« bt›ntwhf miktij Ϫj muR
cW brŒÍ«.
· j‰nghJ Ϥ£l¤Â‹ Ñœ xU »uhk
Cuh£Áæš xnu neu¤Âš xU gâ k£Lnk
vL¤J¢ brŒa¥gL»‹wJ. Ïjdhš, xnu
gâ¤js¤Âš mÂf msÎ gâahs®fŸ
TLtjhš gâfis Kiwahf¡ f©fhâ¡f
Ïayhj ãiy V‰gL»wJ. vdnt, xU »uhk
Cuh£Áæš x‹W¡F« nk‰g£l gâfŸ
brŒtj‰F mDkÂ¥gnjhL mt‰iw
f©fhâ¡f x›bthU gâ¡F« xU gâ¤js
cjéahs® (Work Site Assistant)
ãaä¡f¥gLth®.
· njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¥ gâfis¢
brŒtj‰F¥ bgUksÎ gâahs®fŸ br‹W
éLtjhš, étrha¥ gâfis
nk‰bfhŸtj‰F gâahs®fŸ cça fhy¤Âš
»il¡féšiy vd étrha¤ij¢
rh®ªÂU¥nghuhš bjhl®ªJ KiwpL
brŒa¥gL»wJ. vdnt, étrha¥ gâ¡
fhy¤Âš, kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy
cW¤ £l¤Â‹ Ñœ £l Ïilntis
më¤Âl k¤Âa muÁl« nfhu KoÎ
brŒa¥g£LŸsJ.
· Ϫj muR, Ϥ£l¤Â‰fhd ãÂæid, £l¢
brayh¡f KfikfS¡F¤ Jçjkhf kh‰w«
brŒÂl KoÎ brŒJŸsJ. mj‹go, bjhl®ò
t§»fëš ã®t»¡f¥gL« kfh¤kh fhªÂ
njÁa Cuf ntiy cW¤ £l ãÂæid
ä‹dQ gçkh‰w« (Electronic Transfer) _y«
r«gªj¥g£l t§»¡ »isfS¡F xU kâ
102
103

neu¤Â‰FŸ kh‰w« brŒÂl têtif
brŒa¥gL«.
· bra‰if¡nfhŸ cjéÍl‹ jahç¡f¥g£l
tiugl§fë‹ _y« Úuhjhu§fë‹
j‰nghija ãiyæid¡ f©l¿ªJ, Úuhjhu¥
gâfŸ nk‰bfhŸs¥gLtš K‹Dçik
më¥gš rçahd eilKiw Ëg‰w¥g£L,
gâfŸ nk‰bfhŸs elto¡if vL¡f¥gL«.
Ïjdhš F£ilfŸ, Fs§fŸ, CuâfŸ
Jh®thU« gâfis m§bfh‹W«
ϧbfh‹Wkhf
nk‰bfhŸs¥gLtJ
j鮡f¥gL«.
· murhš brašgL¤j¥gL« äf¥bgça £l«
‘kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£lkhF«’. Mifahš, Ϥ£l
brašgh£oid¥ gâ eilbgW«nghnj
Kiwahf¡ f©fhâ¤jš (Real time
monitoring) mtÁakhdjhF«. mid¤J »uhk
Cuh£ÁfëY« xnu neu¤Âš Ï¥gâfŸ
nk‰bfhŸs¥gLtjhš, t£lhu« Kjš khãy
mséyhd mYty®fŸ tiu gâfë‹
K‹nd‰w¤Âid clD¡Fl‹ bjçªJ
bfhŸS« tifæš, Ϫj muR FWŠbrŒÂ
_ykhd f©fhâ¥ig (SMS based
monitoring) m¿Kf¥gL¤Âl cŸsJ.
2011-12 M« M©oš Ϥ£l¤Â‰bfd
%. 3,472 nfho¡fhd kÂ¥ÕL m§Ñfç¡f¥g£LŸsJ.
4.2 ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò £l«
#tA® ntiythŒ¥ò¤ £l¤Â‹ Ñœ xU
m§fkhf ÏUªj ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò¤ £l«
jå¤ Â£lkhf #dtç 1996 Kjš brašgL¤j¥g£L
tU»wJ. »uhk¥ gFÂfëš tWik¡ nfh£o‰F¡ Ñœ
thG« Ål‰w MÂÂuhél®, gH§Foæd®,
bfh¤joikfshf ÏUªJ éLé¡f¥g£lt®fŸ,
tWik¡ nfh£o‰F Ñœ thG« MÂÂuhél,
gH§Foæd® mšyhj Cuf ViH k¡fŸ M»nahU¡F
Ïytr ÅLfŸ f£o¤ jUjš Ϥ£l¤Â‹ K¡»a
neh¡fkhF«. »uhk rigædhš x¥gë¡f¥g£l
tWik¡nfh£o‰F¡ Ñœ thG« eg®fë‹ g£oaèš
ÏUªJ gadhëfŸ nj®Î brŒa¥gL»‹wd®.
Ϥ£l¤Â‰fhd xJ¡Ñ£oš 60 éG¡fh£o‰F¡
Fiwahkš tWik¡ nfh£o‰F¡ Ñœ thG«
jhœ¤j¥g£l k‰W« gH§FoædU¡F (SC/ST) òÂa
ÅLfŸ f£Ltj‰F¥ ga‹gL¤j¥gL«. mÂfg£rkhf
40 éG¡fhL xJ¡ÑL jhœ¤j¥g£l k‰W«
gH§Foæd® mšyhj Ãw tF¥Ãid¢ rh®ªj
tWik¡nfh£o‰F¡ Ñœ thG« eg®fS¡F xJ¡ÑL
brŒa¥gL«. nk‰f©l Ïd§fëš 3 éG¡fhL clš
104
105

CdK‰nwh® k‰W« kdts®¢Á F‹¿nahU¡F
xJ¡f¥gL»wJ. xJ¡f¥g£l ÅLfëš 15 éG¡fhL
ÁWgh‹ikædU¡F xJ¡ÑL brŒa¥gl
nt©LbkdΫ khãy§fis k¤Âa muR
m¿ÎW¤ÂÍŸsJ.
xU Å£o‰fhd myF¤ bjhif %.45,000/- vd
k¤Âa murhš ã®zæ¡f¥g£LŸsJ. Ïš k¤Âa
muR k‰W« khãy muR g§fë¥ò 75:25 éG¡fhL
MF«. k¤Âa muR %. 33,750/- k‰W« khãy muR
%.11,250/- tH§F»‹wd. ÏJjéu, jäHf murhš
TLjyhf %. 30,000/- fh‹»ß£ Tiu mik¥gj‰F
tH§f¥g£L, 2010-11 tiu jäHf¤Âš xU Å£o‰fhd
myF¤ bjhif %.75,000/- Mf ÏUªjJ. Ϫj M©L
Kjš, khãy murhš fh‹»ß£ Tiu mik¥gj‰fhf
tH§f¥g£l bjhifahd %.30,000/-, %.55,000/-Mf
ca®¤j¥gL»wJ. vdnt, jäœeh£oš Ϥ£l¤Âš
f£l¥gL« ÅL x‹¿‰fhd myF¤bjhif %.75,000/-
èUªJ %.1 y£rkhf ca®¤j¥gL»wJ.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ gadhëfis¤
nj®ªbjL¡f¡ »uhk rig¡F mÂfhu«
tH§f¥g£LŸsJ. ÅLfŸ, bg©fŸ bgaçnyh
mšyJ fzt® k‰W« kidé bgaçnyh xJ¡ÑL
brŒayh«. KG Rfhjhu¤ £l xJ¡Ñ£oid
xU§»iz¤J mid¤J ÅLfëY« fê¥giw trÂ
V‰gL¤j¥gL«. Ϥ£l¤Âš gadhëfns Å£il¡
f£o¡ bfhŸs nt©L«.
201112-M« M©oš ϪÂuh ãidÎ
FoæU¥ò¤ £l¤Â‹ Ñœ 1,00,553 ÅLfŸ %.1,005.53
nfho bryéš f£l¥gl cŸsJ. Ïš, khãy muÁ‹
ã xJ¡ÑL k£L« %.666.16 nfho (66.25 éG¡fhL)
MF«.
4.3 ehlhSk‹w cW¥Ãd® cŸq® bjhFÂ
nk«gh£L¤ £l«
ehlhSk‹w cW¥Ãd® cŸq® bjhFÂ
nk«gh£L¤ £l« 1993-M« M©L or«g® khj«
Jt§f¥g£lJ. ehlhSk‹w cW¥Ãd®fŸ, cŸq®
njit¡nf‰g ãiyahd rKjha¢ brh¤J¡fŸ k‰W«
rKjha¡ f£lik¥ò¥ gâfis cŸsl¡»a mo¥gil
trÂfS¡fhd ts®¢Á¥ gâfis gçªJiu¥g®.
ehlhSk‹w cW¥Ãduhš nj®Î brŒa¥g£l
ts®¢Á¥ gâfis nk‰bfhŸtj‰fhf x›bthU
ehlhSk‹w cW¥ÃdU¡F« (k¡fsit,
khãy§fsit) %.2 nfho Åj« M©LnjhW« ãÂ
xJ¡ÑL brŒa¥g£L tªjJ. k¤Âa muR 2011-12-M«
M©L Kjš j‰nghija xJ¡Ñ£L¤ bjhifahd
%.2 nfhoæid %.5 nfhoahf ca®¤ÂÍŸsJ.
106
107

k¡fsit cW¥Ãd®fis¥ bghW¤jtiu,
mtut® bjhF¡F£g£l gFÂfënyna Ϥ£l«
brašgL¤j¥gL»wJ. khãy§fsit cW¥Ãd®fis¥
bghW¤jtiu, mtut® nj®ªbjL¡f¥g£l
khãy¤Â‰FŸ x‹W mšyJ mj‰F nk‰g£l
kht£l§fëš gâfis¥ gçªJiu¡fyh«. ãakd
cW¥Ãd®fis¥ bghW¤jtiu, ϪÂahéš vªj¥
gFÂæY« gâfis¢ brašgL¤j¥ gçªJiu¡fyh«.
ehlhSk‹w cW¥Ãd®, jd¡F¤ njitahd
xU§»iz¥ò kht£l¤Âid (Nodal District) nj®Î
brŒJ, òŸëæaš k‰W« £l brayh¡f
mik¢rf¤J¡F bjçé¡fyh«. k¡fsit¤
bjhF¡F c£g£l gF xU kht£l¤Â‰F« nkš
ÏU¥Ã‹, k¡fsit cW¥Ãd® VnjD« xU
kht£l¤Âid xU§»iz¥ò kht£lkhf nj®Î
brŒayh«.
ehlhSk‹w cW¥Ãd® jkJ bjhFÂæš
ãiyahd brh¤J¡fis cUth¡»l¡ F¿¥ghf¡
FoÚ® gâfŸ, fšé, k¡fŸ ešthœÎ, Rfhjhu« k‰W«
rhiy¥ gâfS¡F K¡»a¤Jt« më¤J gâfis
gçªJiu brŒayh«. ehlhSk‹w cW¥Ãd® bjhFÂ
nk«gh£L¤ £l ãÂæš 15 éG¡fhL jhœ¤j¥g£l
Ãçéd® tÁ¡F« gFÂfS¡F«, 7.5 éG¡fhL
gH§Foæd® tÁ¡F« gFÂfS¡F« ga‹gL¤j¥gl
nt©L«. ehlhSk‹w bjhF¡F£g£l gFÂæš
gH§Foæd® thG« gFÂ Ïšiybaåš
tiuaW¡f¥g£l ãÂæid¤ jhœ¤j¥g£l tF¥Ãd®
thG« gFÂfS¡F ga‹gL¤jyh«. mnjnghy,
jhœ¤j¥g£l tF¥Ãd® thG« gF Ϛiybaåš
gH§Foæd® thG« gF¡F xJ¡ÑL brŒayh«.
btŸs«, òaš, Rdhä , óf«g« k‰W« tw£Á
ngh‹w ngçl®fshš gh¡f¥g£l mid¤J¥
gFÂfS¡F«, ehlhSk‹w cW¥Ãd® gâfis
gçªJiu brŒayh«. ngçl® gh¡f¥glhj gFÂæš
cŸs ehlhSk‹w cW¥Ãd®, ngçl® gh¡f¥g£l
gFÂfëš brŒa¥gl nt©oa gâfS¡fhf
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ M©L x‹W¡F mÂfg£rkhf
%.10 y£r« tiu gçªJiu brŒayh«. xUntis,
ngçlç‹ éisÎ fLikahf ÏU¥Ã‹, gh¡f¥g£l
kht£l¤Â‰F mÂfg£rkhf %.50 y£r« tiu
gâfS¡fhf gçªJiu brŒayh«.
Ϥ£l¤Â‰fhd ãÂ, k¤Âa murhš Ïu©L
jtizfshf éLé¡f¥gL»wJ. Kªija M©o‹
Ïu©lhtJ jtiz r«kªj¥g£l ehlhSk‹w
cW¥ÃdU¡F éLé¡f¥g£oU¡f nt©L« v‹w
ãgªjid¡F£g£L, Kjš jtiz, ã M©o‹
bjhl¡f¤Ânyna éLé¡f¥gL«. nk‰bfhŸs¥g£l
bryéd« k‰W« mD¥g¥g£l ga‹gh£L¢ rh‹Wfë‹
108
109

mo¥gilæš Ïu©lh« jtiz¤ bjhif
éLé¡f¥gL«.
k¤Âa murhš éLé¡f¥gL« bjhifæš, xU
ãÂah©oš bryél¥glhkš ÏU¥Ãš cŸs
bjhifæid mL¤J tU« ãÂah©oY«
ga‹gL¤jyh«. xU ehlhSk‹w bjhFÂæš
K‹dhŸ ehlhSk‹w cW¥ÃdU¡F xJ¡ÑL
brŒa¥g£l bjhifæš, ga‹gL¤j¥glhj ãÂæid
mªj¤ bjhFÂæš mL¤J tU« ehlhSk‹w
cW¥Ãduhš ga‹gL¤j xJ¡ÑL brŒa¥gL«.
xU M©oš Ko¡f¥g£l gâfS¡fhf
nk‰bfhŸs¥g£l bryéd¤ bjhifæš 0.5 éG¡fhL
ãÂæid r«kªj¥g£l kht£l§fëš
vGJbghUŸfŸ, mYtyf¤ jsthl§fŸ, bjhiyngÁ
f£lz« ngh‹w Ášyiu¢ bryéd§fS¡F¥
ga‹gL¤jyh«.
4.3.1 ehlhSk‹w cW¥Ãd® cŸq® bjhFÂ
nk«gh£L £l¤Â‹Ñœ jil brŒa¥g£l
gâfŸ étu«
1. k¤Âa, khãy muR k‰W« mJ rh®ªj
JiwfŸ, muR KfikfŸ/ãWtd§fŸ
k‰W« bghJ¤Jiw ãWtd§fŸ
M»aitfS¡fhd mYtyf« k‰W«
FoæU¥ò¡ f£ll§fŸ.
2. jåah®, T£LwÎ k‰W« tâf
ãWtd§fŸ
M»aitfS¡fhd
mYtyf«, FoæU¥ò¡ f£ll§fŸ k‰W«
Ïju gâfŸ.
3. tâf neh¡Fl‹Toamid¤J tifahd
gâfŸ
4. mid¤J tifahd guhkç¥ò¥ gâfŸ
5. mid¤J tifahd òJ¥Ã¤jš k‰W« gGJ
gh®¤jš gâfŸ
6. khåa« k‰W« fl‹, k¤Âa, khãy k‰W«
ôåa‹ Ãunjr§fë‹ ãthuz ã¡F¥
g§fë¥ò brY¤Jjš.
7. cUth¡f¥g£l brh¤J¡fëš jåeg® bga®
it¤jš
8. mid¤J tifahd mirÍ« brh¤J¡fŸ
th§Fjš
110
111

9. ãyvL¥ò mšyJ vL¡f¥g£l ãy¤Â‰fhd

Ϥ£l¤Â‹ K¡»a m«r§fshf, jåeg®
Ïšy¡ fê¥Ãl«, gŸë Rfhjhu«, Rfhjhu¡ fšé,
r_f¢ Rfhjhu tshf« k‰W« m§f‹tho¡ fê¥Ãl«
M»ait Ïd§fhz¥g£LŸsd.
k¤Âa, khãy muRfŸ k‰W« gadhëfë‹
g§fë¥ò Ñœf©lthW tH§f¥gL»wJ.
t.
v
©
TWfŸ
1 jåeg®
fê¥giw
k¤Âa
muR
2,200
(63%)
2 gŸë¡fê¥giw 24,500
3 m§f‹tho
fê¥giw
4 Rfhjhu
tshf§fŸ
nfho MF«.
(70%)
5,600
(70%)
1,20,000
(60%)
khãy
muR
1,000
(28%)
10,500
(30%)
2,400
(30%)
40,000
(20%)
gadhëæ‹
g§F¤
bjhif
300
(9%)
(%ghæš)
bkh¤j
myF¤
bjhif
3,500
0 35,000
0 8,000
40,000
(20%)
2,00,000
Ϥ£l¤Â‰fhd bkh¤j xJ¡ÑL %.1064.25
mt‰¿š ÏJtiu %.725.73 nfho
éLé¡f¥g£L %.609.47 nfho bryél¥g£LŸsJ.
4.4.1 jåeg® Ïšy¡fê¥Ãl§fŸ
Ïj‹ K¡»a neh¡f«
· Cuf¥ gFÂfëš, thœ¡if¤ ju¤ij
ca®¤Jjš
· Cuf¥ gFÂfëš Rfhjhu« KGik bgWtij
éiuÎgL¤Jjš.
· Rfhjhu¡ fšé k‰W« éê¥òz®Î
V‰gL¤Jtj‹ _y« Rfhjhu trÂæ‹
mtÁa¤ij czu¢ brŒjš
· Cuf¥ gFÂfëYŸs gŸëfŸ /
m§f‹thofëš Rfhjhu trÂfis V‰gL¤Â
mj‹ _y« Rfhjhu¡ fšé k‰W« Rfhjhu¥
gH¡f§fŸ khzt®fis¢ br‹wila¢
brŒjš.
· Rfhjhu¤Â‰fhd Fiwªj bryΟs, rçahd
bjhêš E£g§fis C¡Fé¤jš.
· Âwªjbtë ky§fê¡F« gH¡f¤ij K‰¿Y«
mf‰¿, j©Ù® k‰W« czÎ khRgLjiy¤
jL¤jš
· cy® fê¥Ãl§fis¤ (dry latrines), j©Ù®
C‰¿¥ ga‹gL¤J« fê¥Ãl§fshf (flush out
latrines) kh‰Wtj‹ _y« kåj fêÎfis¤
J¥òuÎ¥ gâahs®fis¡ bfh©L
R¤j¥gL¤J« mty ãiyia mf‰Wjš.
114
115

Cuf¥ gFÂfëš cŸs mid¤J¡
FL«g§fisÍ« Ϥ£l¤Â‹ Ñœbfh©L tUtnj
Ïj‹ K¡»a neh¡fkhF«. tWik¡nfh£o‰F¡
ÑGŸs midtU¡F« C¡f¤ bjhif më¥gj‹
_y« rKjha¤ij KG

KG Rfhjhu Ïa¡f¤ £l¤Âš gŸë
Rfhjhu¤Â‰fhd k¤Âa muR k‰W« khãy muR ãÂ
70:30 v‹w é»j¤Âš më¡f¥gL»wJ. %.118.09
nfho kÂ¥Õ£oš 53,678 gŸë¡fê¥Ãl§fŸ f£l
ã®zæ¡f¥g£l Ïy¡»š, ÏJtiu 40,201 gŸë¡
fê¥Ãl§fŸ %.88.44 nfho bryéš f£l¥g£LŸsd.
%.47.170 nfho kÂ¥Õ£oš ÛjKŸs 13,477 gŸë¡
fê¥Ãl§fŸ 2011-12-M« M©oš f£o Ko¡f¥gL«.
4.4.3 m§f‹tho¡ fê¥Ãl§fŸ
FHªijfë‹ ÏstaÂnyna Rfhjhu« F¿¤j
éê¥òz®éid V‰gL¤J« tifæš m§f‹tho¡
fê¥giwfŸ mik¤J mjid¥ ga‹gL¤j¢ brŒtj‹
_y« mt®fëilna Rfhjhu¥ gH¡f tH¡f§fis¥
Ëg‰w¢ brŒJ khzt®fS¡F«, m§f‹thofëš
ÏUªJ khzt®fis miH¤J¢ bršy tUifjU«
jhŒkh®fS¡F« Rfhjhu« F¿¤j éê¥òz®it
V‰gL¤Jjš mtÁakhF«. m§f‹thofëš
FHªijfŸ ga‹gL¤Jtj‰nf‰w fê¥Ãl§fŸ
mik¡f¥gL»‹wd.
jäœeh£oš 24,212 m§f‹tho¡ fê¥Ãl§fŸ
f£l¥g£LŸsd. 3,758 fê¥Ãl§fŸ 2011-12-M«
M©oš %.3 nfho kÂ¥Õ£oš f£l¥gl cŸsJ.
våD«, kht£l§fëš gŸë k‰W« m§f‹thofë‹
njitia Û©L« fz¡»£L¡ TLjš
v©â¡ifæyhd fê¥Ãl§fŸ tU« ãÂah©oš
f£l¥gL«.
4.4.4 r_f Rfhjhu tshf§fŸ
KG Rfhjhu Ïa¡f¤Âš, r_f Rfhjhu tshf«
xU K¡»a¥ g§F t»¡»wJ. »uhk¤Âš k¡fŸ V‰W¡
bfhŸs¡Toa k‰W« vëš mQf¡Toa Ïl¤Âš
Rfhjhu tshf§fŸ mik¡f¥gL»‹wd.
Ï›tshf§fis, »uhk Cuh£ÁfŸ Kiwahf¥
guhkç¡F« bghW¥ig V‰f nt©L« mšyJ
mj‰fhd kh‰W V‰ghLfis¢ brŒant©L«.
k¤Âa muR, khãy muR k‰W« rKjha¥ g§F¤
bjhif 60:20:20 v‹w é»j¤Âš mikªJŸsJ.
»uhk Cuh£Á, rKjha¥ g§fë¥igÍ« më¡fyh«.
1,438 tshf§fŸ f£l¥glnt©L« v‹W Ïy¡F
ã®zæ¡f¥g£l ãiyæš, ÏJtiu 1,548 tshf§fŸ
%.23.22 nfho bryéš f£l¥g£LŸsd.
4.4.5 Cuf Rfhjhu m§fhofŸ
Cuf Rfhjhu m§fhofŸ, r_f neh¡Fl‹
cŸs t®¤jf¢ brašgh£L mik¥ò MF«. Rfhjhu
tshf§fŸ f£Ltj‰F¤ njitahd bghU£fŸ k‰W«
118
119

Cuf¥ gFÂfëš cŸs jå eg®fŸ k‰W«
FL«g§fS¡F fê¥giw f£l¤ njitahd
bghU£fis tH§Ftnj Cuf Rfhjhu m§fhofë‹
neh¡fkhF«. r«kªj¥g£l gFÂfS¡nf‰w bjhêš
E£g« k‰W« ã trÂfS¡F V‰g¡ f£l¥gL« gšntW
éjkhd fê¥Ãl§fS¡fhd bghU£fŸ, mit rh®ªj
nrit k‰W« Mnyhrid tH§Fjš M»ait Ïj‹
F¿¡nfhshF«. Ϫj m§fhofŸ j‹dh®t¤ bjh©L
ãWtd§fŸ, kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ, kfë®
ãWtd§fŸ, Cuh£Á mik¥òfŸ cŸë£l gšntW
mik¥òfshš Jt¡f¥g£L el¤j¥g£L tU»‹wd.
khãy¤ÂYŸs 31 kht£l§fëš, 195 m§fhofŸ
%.2.93 nfho bryéš ãWt¥g£LŸsd.
4.4.6 c‰g¤Â ika§fŸ
Fiwªj bryéš, jukhd f£Lkhd¥
bghU£fë‹ c‰g¤Âia bgU¡Ftj‰F Ϫj c‰g¤Â
ika§fŸ cjé ò绋wd. x›bthU ika¤Âid
mik¥gj‰F«, bfh¤jdh® gæ‰Á k‰W« RHš
ã¡fhf mÂfg£r« %.3.50 y£r« tH§f¥gL»wJ.
ÏJtiu, %. 65 y£r« bryéš 65 c‰g¤Â ika§fŸ
mik¡f¥g£LŸsd.
4.4.7 ã®kš »uhk òu°fh® éUJ
Rfhjhu¤Â‰F K¡»a¤Jt« më¡F«
tifæš, eh£onyna Kj‹ Kiwahf #&iy 2003-M«
M©L kh©òäF jäœehL Kjyik¢r® mt®fŸ
“öŒikahd »uhk Ïa¡f«“ v‹w éUJ, Rfhjhu
£l§fis Áw¥ghf brašgL¤J« »uhk
Cuh£ÁfS¡F tH§f¥gL« vd m¿é¤jh®fŸ.
mjid¤ bjhl®ªJ, k¤Âa murhY«, KG Rfhjhu
Ïa¡f¤ij C¡Fé¡F« tifæš ã®kš »uhk
òu°fh® éUJ 2005-èUªJ tH§f¥g£L tU»wJ.
Ï›éUJ j§fŸ gFÂfëš KG Rfhjhu¤ij vŒJ«
Cuh£ÁfS¡F« Ïju mik¥òfS¡F« xU
m§Ñfhukhf¤ Âfœ»wJ.
Ïj‹ neh¡f«
1. r_f k‰W« muÁaš bjhl®òfis V‰gL¤Â
ϪÂahéš cŸs Cuf¥ gFÂfëš Rfhjhu
trÂæid nk«gL¤Â ts®¢Á bgw¢ brŒjš.
2. Âwªjbtëæš ky« fê¤jiy¤ jL¤jY«
JhŒikahd »uhk¤ij cUth¡FjY«.
3. KGRfhjhu Ïa¡f¤ij, bjhl®ªJ
bt‰¿fukhf¢ brašgL¤j Cuh£Á
mik¥òfis C¡Fé¤jš.
120
121

4. KG Rfhjhu¤ij vŒj¥ ghLgL« mik¥òfis
C¡Fé¥gj‹ _y« r_f xU§»iz¥ig
nk«gL¤Jjš.
ÏJtiu jäœeh£oš 5 t£lhu Cuh£ÁfŸ
k‰W« 2,334 »uhk Cuh£ÁfŸ Rfhjhu« k‰W«
KGikahd JhŒik¡fhf Ï›éUÂid¥ bg‰WŸsd.
Ϫj éUJ¡Fça bjhif %.50,000/-š ÏUªJ %.5
y£r« tiu »uhk Cuh£ÁfS¡F« %.10
y£r¤ÂèUªJ %.20 y£r« tiu t£lhu
Cuh£ÁfS¡F« k¡fŸ bjhif¡nf‰g
tH§f¥gL»wJ.
KG Rfhjhu¤ £l¤Â‰F tYnr®¡F«
tifæš, Rfhjhukhd k‰W« Âwªjbtëæš ky«
fê¤jš Ïšyhj »uhk§fis cUth¡f gy Clf
k¡fŸbjhl®ò rhjd§fŸ (Multi-media) _y« Ϫj
muR cW brŒÍ«.
4.5 ÉgL¤j¥g£l gFÂfS¡fhd khåa ã (BRGF)
jäHf¤Âš Ëj§»a 5 kht£l§fëš
brašgL¤j¥g£l njÁa ts®¢Á k‰W« òduik¥ò¤
£l« (Rashtriya Sam Vikas Yojana) k¤Âa £l¡
FGéèUªJ k¤Âa gŠrha¤J uh{ mik¢rf¤Â‰F
2006-07 Kjš kh‰w¥g£lJ. gŠrha¤J uh{
mik¢rf« Ϥ£l¤ij¥ ÉgL¤j¥g£l
gFÂfS¡fhd khåa ã (Backward Regions Grant
Fund) vd kh‰¿aik¤jJ. Ϥ£l«, j‰nghJ
jäœeh£oš flYh®, éG¥òu«, ÂUt©zhkiy,
ehf¥g£od«, ©L¡fš k‰W« Átf§if M»a MW
kht£l§fëš brašgL¤j¥gL»wJ.
cŸf£lik¥ò trÂfŸ k‰W« ts®¢Áæš
gšntW gFÂfëš ãyΫ V‰w¤jhœÎfis¡
f©l¿ªJ mt‰iw¡ fistj‰fhf
cUth¡f¥g£lnj ÉgL¤j¥g£l gFÂfS¡fhd
khåa ã MF«. j‰nghJŸs £l§fë‹
brašghLfshš ts®¢Áæš KGik bgwhj
gFÂfS¡F V‰wthW ÏJ totik¡f¥g£LŸsJ.
cŸsh£Á mik¥òfë‹ Â£lälš, brašgL¤Jjš
k‰W« f©fhâ¤jš M»at‰iw nk«gL¤Jjš,
mitfS¡F x¥gil¡f¥g£l K¡»a¡ flikfis
ãiwnt‰Wjèš Âwid nk«gL¤j cjÎjš k‰W«
ts®¢Áæš V‰w¤jhœÎfis¡ fisjš M»ait
Ϥ£l¤Â‹ K¡»a neh¡f§fshF«.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ ÏU têfëš ãÂ
më¡f¥gL»wJ.
1. nj®ªbjL¡f¥g£l k¡fŸ ÃuÂãÂfŸ,
cŸsh£Á mik¥òfŸ k‰W« bjhl®òila
122
123

mYty®fS¡F¥ bghW¥òz®Î k‰W«
btë¥gilahd j‹ikia V‰gL¤J«
tifæš Â£lälš, brayh¡f«,
f©fhâ¤jš, fz¡Ffis¥ guhkç¤jš
M»at‰¿‰fhd Âwid nk«gL¤j¥ gæ‰Á
më¤jš.
2. Cuh£ÁfŸ k‰W« ef®¥òw cŸsh£Á
mik¥òfŸ j§fŸ gFÂfëš cŸs
mil¥gil trÂfëš ãyΫ V‰w¤
jhœÎfis¡ fisÍ« éjkhf k¡fnshL
ÏizªJ £lälš thæyhf xU§»izªj
ts®¢Á¤ £l¤ij¢ brašgL¤J« tifæš
tiuaW¡f¥glhj khåa¤ij tH§Fjš.
éLé¡f¥g£l ã étu«
m) kiwkiy efçYŸs khãy Cuf ts®¢Á
ãWtd¤Â‰F Âw‹ts® gæ‰Á¡fhf %.21.55 nfho
éLé¡f¥g£LŸsJ.
M) tiuaW¡f¥glhj ã 6 kht£l§fS¡F
Ñœ¡f©lthW éLé¡f¥g£LŸsJ.
t. kht£l¤Â‹ éLé¡f¥g£l
v©.
bga® bjhif (%.nfhoæš)
1 ehf¥g£od« 36.94
2 Átf§if 38.19
3 éG¥òu« 55.66
4 ÂUt©zhkiy 47.26
5 ©L¡fš 45.85
6 flYh® 43.44
bkh¤j« 267.34
2011-12-M« M©L brayh¡f¤ £l«
%. 117.14 nfho kÂ¥Õ£oš jahç¡f¥g£L, ãÂ
éLé¡F« bghU£L k¤Âa muÁ‰F
mD¥g¥g£LŸsJ.
4.6 njÁa fçkthͤ £l«
fh»j« k‰W« r®¡fiu c‰g¤Â¡
fêÎfŸ,
fhšeil¡ fêÎfŸ ngh‹w fêÎfëš ÏUªJ
fçkthÍéid vëjhf c‰g¤Â brŒayh«.
ÏJ
ngh‹w fêÎfis¢ nrfç¤J Ïa‰ifahf Ïurhad
kh‰w¤Â‰F c£gL¤Â vëš v绋w j‹ikÍila
Û¤nj‹ thÍéid c‰g¤Â brŒayh«. mÂf msÎ
124
125

vçr¡Â¤ njitfis¤ ãiwÎ brŒÂl¡ fçk thÍ
bgUkséš cjé ò绋wJ. R‰W¢ NHY¡F
CWéisé¡fhj, gy e‹ikfis më¡f¡Toa kuò
rhuh vçr¡Âia c‰g¤Â brŒtnj fçkthͤ
£l¤Â‹ K¡»a neh¡fkhF«. Ïa‰if vçthÍ
k‰W« tH¡fkhf¥ ga‹gL¤j¥gL« vçbghUë‹
cgnahf¤ij¡ Fiw¡F« tifæš rikaY¡F¤
njitahd R¤jkhd vçbghUis c‰g¤Â brŒtJ«
Ϥ£l¤Â‹ K¡»a F¿¡nfhŸ MF«.
rhz vçthÍ cUth¡Ftj‹ _y« Ïurhad
cu§fŸ ga‹gh£il¡ Fiw¤J Ïa‰if cu§fŸ
ga‹gL¤Jjiy C¡Fé¥gJl‹, »uhk¥òw kfë®,
rikaY¡fhf éwFfis¥ ga‹gL¤Jtjhš V‰gL«
Ï‹dšfis Ú¡», fhLfisÍ« ghJfh¡»‹wJ.
nkY«, fçk thÍ¡fy‹fSl‹ »uhk§fëYŸs
fêtiwfis Ïiz¥gj‹ _y« »uhk Rfhjhu¤ij
nk«gL¤j cjλwJ. m¤Jl‹ CW
éisé¡f¡Toa òif btënaWtij¡ f£L¥gL¤Â,
j£gbt£g khWjiy¥ ghJfh¡»‹wJ.
2011-12-M« M©oš, jäœeh£oš 1000 fçk
thÍ¡ fy‹fŸ mik¤Âl Ïy¡F ã®za«
brŒa¥g£L mj‰fhd ã ËtUkhW xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
t.
v©.
égu§fŸ mik¡f¥
gl
bjhif
(%ghæš)
bkh¤j«
(%ghæš)
cŸs
myF
1. khåa« 1000 8,000 80,00,000
2. £l Kft® C¡f¤ 500 1,500 7,50,000
bjhif
3. rhz vçthÍ 200 1,000 2,00,000
fyDl‹ fêtiw
Ïiz¥ò
4. gadhëfS¡fhd
50 2,000 1,00,000
gæ‰Á
5. bfh¤jdh® gæ‰Á 2 37,500 75,000
bkh¤j« 91,25,000
5. rhiyfŸ
Cuf¥ gFÂfëš éiuthd k‰W« bjhlªJ
ãiyahd ts®¢Á, tWik xê¥ò k‰W« r_f
bghUshjhu kh‰w« V‰gLtj‰F mid¤J gUt
fhy§fëY« ga‹gL¤j¡Toa tifæš cŸs Cuf
Ïiz¥ò¢ rhiyfŸ äfΫ mtÁa«. ntiythŒ¥ò,
fšé k‰W« Rfhjhu nk«gh£o‰F¤ jukhd rhiy trÂ
Ï‹¿aikahjJ. xU gFÂæ‹ r_f¥ bghUshjhu
ts®¢Á m¥gFÂæš mikªJŸs jukhd rhiyfë‹
ãiyæid¥ bghW¤nj mikÍ«.
126
127

F¡»uhk§fS¡fhd Ïiz¥ò¢ rhiyfŸ
»uhk¥òw k¡fë‹ thœéš F¿¥Ãl¤j¡f
K‹nd‰w¤ij V‰gL¤J«. F¿¥ghf étrha¤Â‰F¤
njitahd _y¥bghU£fë‹ ÏU¥ò, gæçL«
Kiwfë‹ kh‰w«, étrha¥ bghU£fis
rªij¥gL¤Jtj‰fhd trÂ, étrha c‰g¤Â
bghU£fS¡F nghÂa éiy ã®za« k‰W« ghš
c‰g¤Â¥ bgU¡f« M»at‰¿‰F nghÂa Ïiz¥ò¢
rhiyfŸ ÏU¥gJ äfΫ mtÁa«.
Ϫj muR V‰fdnt “k¡fŸ bjhif 500¡F
mÂfkhf cŸs mid¤J »uhk§fS¡F«
jh®rhiyfŸ mik¡f¥gL«. Ãw FoæU¥òfS¡F
všyh gUt fhy¤ÂY« ga‹gL¤j¡Toa tifæš
rhiyfŸ mik¡f¥gL«” v‹W m¿é¤JŸsJ.
khãy¤Â‹ r_f bghUshjhu
K‹nd‰w¤Â‰F¤ njitahd ešy rhiy trÂfis
V‰gL¤JtJ Ϫj muÁ‹ neh¡fkhF«. nkY«,
bjhiyöu¥ gFÂfëYŸs F¡»uhk§fS¡F« ešy
rhiy trÂfis Ϫj muR V‰gL¤Â¤ jU«. òÂa
rhiyfis mik¥gJ k‰W« gGJg£l rhiyfis
nk«gL¤Jtj‹ _ykhf bghU£fŸ gçkh‰w« k‰W«
k¡fë‹ ngh¡Ftu¤J mÂfç¤J ntiythŒ¥ò
bgUF«.
5.1 Ãujk kªÂç »uhk¢ rhiyfŸ £l«
rhiy trÂæšyhj F¡»uhk§fS¡F
mid¤J gUt fhy¤Â‰F« V‰w rhiy trÂæid
V‰gL¤Â¤ jUtj‰fhf k¤Âa murhš 2000« M©oš
Ãujk kªÂç »uhk¢ rhiy £l« Jt§f¥g£lJ.
Ϥ£l« 100 éG¡fhL k¤Âa muÁ‹ ã cjéÍl‹
brašgL¤j¥gL»wJ.
M©L KGtJ«, mid¤J gUtfhy§fëY«
ga‹gL¤j¤ j¡ftifæš njitahd ÁW ghy§fŸ
k‰W« tofhš trÂfSl‹ Toa rhiyfŸ mik¥gnj
Ϥ£l¤Â‹ F¿¡nfhshF«.
Ϥ£l¤Â‹ Kjš VG f£l§fëš, mjhtJ
2000-2001š ÏUªJ 2007-08 (ghu¤ ã®kh‹ f£l« II)
tiu 9,984.32 ».Û. ÚsKŸs 4,949 rhiy¥gâfŸ,
bkh¤j« %.2,024 nfho kÂ¥Õ£oš vL¡f¥g£LŸsd.
Ït‰¿š, 4801 gâfŸ ÏJtiu Ko¡f¥g£LŸsd.
ÛjKŸs gâfŸ éiuéš Ko¡f¥gL«. j‰nghJ
%.577.90 nfho kÂ¥Õ£oš 2,031 ».Û. ÚsKŸs 1,176
rhiyfis nk«ghL brŒa ghu¤ ã®kh‹-III-‹
(Ãujk kªÂç »uhk¢ rhiyfŸ £l« f£l« VIII) Ñœ
éçthd £l kÂ¥ÕLfŸ jahç¡f¥g£L, mj‰fhd
fU¤JU, njÁa Cuf rhiy nk«gh£L Kfik¡F
128
129

mD¥g jah® ãiyæš cŸsJ. ÏU¥ÃD«, k¤Âa
muÁ‹ j‰nghija be¿Kiwfë‹go, Ñœ¡f©l
tifæyhd rhiy¥ gâfis k£Lnk Ãujk kªÂç
»uhk¢ rhiyfŸ £l¤Â‹ Ñœ vL¤J¢ brŒa ÏaY«.
i) ghu¤ ã®kh‹ £l¤Â‹ Kjš f£l¤Âš
éLg£L¥nghd
F¡»uhk§fS¡fhd
Ïiz¥ò¢rhiyfŸ.
ii) cyf t§» k‰W« MÁa t§» ã cjéÍl‹
brašgL¤j¥gL« £l§fŸ.
iii) ÏlJrhç Ôéuthj¤jhš gh¡f¥g£ljhf
f©l¿a¥g£l 33 kht£l§fëš Ïiz¥ò¢
rhiyfŸ.
iv) všiy¥ gFÂæš V‰fdnt m¿é¡f¥g£l
Áw¥ò¢ rhiyfë‹ bjhF¥ò.
njÁa Cuf¢ rhiy nk«gh£L Kfikæ‹
K‹Dçik nk‰T¿agoÍŸs ãiyæš, jäœeh£oš
Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤Â£l brayh¡f« bjhl®ªJ
Áw¥ghd Kiwæš nk‰bfhŸs¥g£lj‹ éisthf,
500¡F nkš k¡fŸ bjhif bfh©l mid¤J
F¡»uhk§fS¡F« Ïiz¥ò¢ rhiyfŸ
mik¡f¥g£Lé£ljhš njÁa Cuf rhiy nk«gh£L
Kfik bjçé¤JŸs be¿KiwfS¡F V‰w rhiyfŸ
e« khãy¤Âš Ïšiy. Ï¢Nœãiyæš, mL¤j
f£lkhf 250 Kjš 500 tiu k¡fŸ bjhif bfh©l
F¡»uhk§fS¡F¤jh‹ j‰nghJ Ïiz¥ò¢rhiyfŸ
mik¡f¥gl nt©oa ãiy cŸsJ. Mdhš,
500¡F« nkš k¡fŸ bjhif bfh©l F¡»uhk§fŸ
mid¤Â‰F« Ïiz¥ò¢rhiy mik¡f¥g£L
é£ljhš, e« khãy¤Â‰F Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤
£l ãÂ, nkny bjçé¡f¥g£l be¿Kiwfë‹go
kW¡f¥gL»wJ. e« khãy« Ϥ£l¢ brayh¡f¤Âš
éLg£Lél¡ TlhJ v‹gj‰fhf, kh©òäF jäHf
Kjyik¢r® mt®fŸ ÏJF¿¤J k¤Âa £l¡ FG¤
Jiz¤ jiytçl«, 6.7.2011 m‹W òJblšèæš
2011-12-M« M©o‹ jäœeh£o‰fhd M©L¤
£l¤Âid ÏW brŒÍ«bghGJ neçš
vL¤Jiu¤JŸsh®fŸ. nkY«, Ϫj rªÂ¥Ã‹nghJ,
kh©òäF jäHf Kjyik¢r® mt®fŸ, j‰nghJŸs
Cuf¢ rhiyfis nk«gL¤Jtj‰F jäœeh£o‰F
mÂf ã xJ¡f nt©LbkdΫ tèÍW¤Â
cŸsh®fŸ.
5.2 egh®L Cuf c£f£lik¥ò rhiy¥ gâfŸ
k¤Âa muÁ‹ têfh£LjY¡»z§f, 1995-96
M« M©L egh®L t§», »uhk¥ gFÂfëš khãy
muR, muR¤Jiw ãWtd§fŸ, »uhk Cuh£ÁfŸ, Ra
cjé¡ FG¡fŸ k‰W« muR rhuh mik¥òfS¡F,
c£f£lik¥ò¤ £l§fis brašgL¤Jtj‰fhf ãÂ
130
131

cjé tH§F« bghU£L, Cuf c£f£lik¥ò ts®¢Á
ãÂia cUth¡»aJ. egh®L t§» gšntW gFÂfshf
Ϫj ãÂæid éLé¤J tU»wJ. Ϫj ãÂæ‹ _y«
bgU«gh‹ikahd »uhk¥òw¢ rhiyfŸ, ghy§fŸ,
ÁWghrd¡ f£lik¥òfŸ, gŸëfŸ, Rfhjhu ika§fŸ
k‰W« ä‹ Â£l§fŸ brašgL¤j¥g£LŸsd.
egh®L t§» jäHf muR¡F Cuf
c£f£lik¥ò ts®¢Á ãÂæid fldhf tH§»
tU»wJ. rhiyfŸ k‰W« ghy§fS¡F ãÂ
tH§FtJ, Cuf c£f£lik¥ò ts®¢Á ãÂ-IItJ
gFÂæš ÏUªJ Jt§»aJ. Ϫj ãÂ, rhiyfŸ
mik¤jš, V‰fdnt cŸs rhiyfis jh®¢
rhiyfshf nk«gL¤Jjš, gGjilªj
jh®¢rhiyfis nk«gL¤Jjš M»a gâfS¡F
ga‹gL¤j¥gL»wJ. Cuf c£f£lik¥ò ts®¢Á
ãÂæ‹ _ykhf ÏJtiu bkh¤j« 4,307
rhiy¥gâfŸ, %.1,322.37 nfho kÂ¥Õ£oš 10580.46
».Û Ús¤Â‰F vL¡f¥g£L, ÏJtiuæš 3888 gâfŸ
Ko¡f¥g£LŸsd. ÛjKŸs gâfŸ éiuéš
Ko¡f¥gL«.
Cuf cŸf£lik¥ò ã XVII-‹ Ñœ 2011-12-
M« M©oš, Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a¢
rhiyfis nk«ghL brŒÂl, 2,837.06 ».Û ÚsKŸs
rhiy¥ gâfS¡fhf %.452.12 nfho kÂ¥Õ£oyhd
fU¤JUéid jäHf muR egh®L t§»æ‹
x¥òjY¡fhf mD¥ÃÍŸsJ. Ïš Kjš f£lkhf,
egh®L t§»ahdš x¥òjš më¡f¥g£l 902.07 ».Û
ÚsKŸs 333 rhiy¥ gâfŸ %.143.67 nfho
kÂ¥Õ£oš nk«gL¤jglΟsJ.
5.3 jukhd £l brayh¡f¤Â‰fhd òÂa
elto¡iffŸ
· ju¡f£L¥ghL elto¡iffis gy¥gL¤J«
éjkhf K¡»akhd nrhjid¡fUéfŸ
kht£l§fëš cŸs ju¡f£L¥ghL
MŒtf§fS¡F tH§f¥gL«. nkY«, mid¤J
MŒtf§fëY« xnu ju¤Âyhd
nrhjid¡fUéfŸ ÏU¥gJ cWÂ brŒa¥gL«.
· muR ãWtd§fshš el¤j¥gL«
m§Ñfç¡f¥g£l MŒtf§fŸ k‰W« Áwªj
bgh¿æaš ãWtd§fŸ _y« gšntW
ju¡f£L¥ghL nrhjidfŸ brŒtj‹ _ykhf
gâfŸ cça ju¤Âš brašgL¤j¥gLtJ
cWÂ brŒa¥gL«.
· x¥gªj¥òŸë nfhU« mid¤J mik¥òfS«
%.10.00 y£r« kÂ¥Õ£o‰F nkYŸs mid¤J
gâfS¡F« ä‹ x¥gªj¥òŸë rk®¥Ã¡f
têtif brŒa¥gL«.
132
133

· Cuf ts®¢Á¤ Jiwia¥ bghW¤jk£oš,
kht£l k‰W« t£lhu mséš kÂ¥ÕLfŸ
jahç¤jš, ã®thf mDk tH§Fjš,
x¥gªjjhu® k‰W« gadhëfS¡F ntiy
c¤ÂuÎ tH§Fjš k‰W« Ïju ã®thf
elto¡iffŸ äfmÂfkhd v©â¡ifæš
cŸsJ. Ïjdhš, kht£l k‰W« Cuh£Á x‹¿a
ã®thf¤Â‰F«, bgh¿æaš Ãçé‰F« äFªj
gâ¢Rik V‰gL»wJ. Ï¥gâfis
vëjh¡», kÂ¥ÕLfis Jçjkhf jahç¡f
bk‹bghUŸ m¿Kf¥gL¤j¥gL«. fâå
_ykhf ã®thf mDk k‰W« ntiy c¤juÎ
tH§» mj‹_y« ã®thf fhuz§fshš
V‰gL« fhyjhkj¤Âid j鮤J, nkY«
Âwikahd, btë¥gilahd k‰W«
bghU¤jkhd ã®thf KiwfŸ
m¿Kf¥gL¤j¥gL«.
· Ϫj muR, gšntW £l§fŸ _y« f£l¥gL«
f£ll§fë‹ khÂç totik¥òfëš
njitahd kh‰w§fis¡ bfh©L tu KoÎ
brŒJŸsJ. Ï¡f£ll§fë‹ gaÜ£lhs®fis
fyªjhnyhÁ¤J njit¡nf‰g xnu khÂçahd
totik¥Ãš kh‰¿ mik¡f¥gL«.
· gâfë‹ ãiy F¿¤j étu§fis
m›t¥nghnj bjçªJbfhŸtj‰fhf fs
MŒé‹nghnj gâfis¥ òif¥gl« vL¤J
cldoahf éiuÎ ifngÁ (smart phone) _y«
mD¥ò« tr m¿Kf¥gL¤j¥gL«.
j‰nghJ gy £l§fë‹ Ñœ brašgL¤j¥gL«
rhiy¥gâfŸ bt›ntW ju¤Âš
nk‰bfhŸs¥gL»‹wd. Ïij¤ j鮡F« éjkhf,
mid¤J¤ £l§fë‹ _y« nk‰bfhŸs¥gL«
rhiy¥gâfS« xnu ju¤Âš cŸsthW
mik¡f¥gL«.
6. gâaik¥ò
6.1. Cuh£Á cjéahs® gâæl« ju« ca®¤Jjš
Cuh£Á cjéahs®fŸ j‰nghJ Áw¥ò¡ fhy
Kiw CÂa« %.2500 5000 k‰W« ju CÂa«
%.500/- bg‰W tU»‹wd®. Ït®fSila gâæ‹
K¡»a¤Jt¤Âid¡ fU¤Âš bfh©L Cuh£Á
cjéahs® v‹w gjé¥ bgaçid Cuh£Á
brayhs® vd kh‰w« brŒJ, Ït®fŸ V‰fdnt
bg‰WtU« CÂa¤Jl‹, Áw¥ò¥ goahf khj« %.500/-
tH§»lΫ muR c¤njÁ¤JŸsJ.
134
135

6.2 fhè¥ gâæl§fis ãu¥òjš
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæš cŸs
Ïiz Ïa¡Fe®, cjé Ïa¡Fe®, t£lhu ts®¢Á
mYty®, Jiz t£lhu ts®¢Á mYty®, cjéahs®,
Ïsãiy cjéahs®, cjé bra‰bgh¿ahs®, cjé¥
bgh¿ahs®, Ïsãiy¥ bgh¿ahs®, gâ¥
gh®itahs®/Ïsãiy tiuths® k‰W« rhiy
MŒths® M»a gšntW ãiyæyhd gâæl§fŸ
ËtU« m£ltizæš f©LŸsgo fhè¥
gâæl§fshf cŸsd.
t.v© gâæl étu« fhè¥
gâæl«
1. Ïiz Ïa¡Fe® 8
2. cjé Ïa¡Fe® 41
3. t£lhu ts®¢Á mYty® 7
4. Jiz t£lhu ts®¢Á mYty® 130
5. cjéahs® 3,757
6. Ïsãiy cjéahs® 870
7. cjé bra‰ bgh¿ahs® 5
8. cjé¥ bgh¿ahs® 451
9. Ïsãiy¥ bgh¿ahs® 15
10. g⥠gh®itahs®/Ïsãiy tiuths® 304
11. rhiy MŒths® 536
bkh¤j« 6,124
Ϫj¡ fhè¥ gâæl§fshš, ts®¢Á¤
£l§fis¢ brašgL¤Jtš ghÂ¥òfŸ V‰gL«
v‹gjhš, fhè¥ gâæl§fŸ mid¤ijÍ« ãu¥Ãl
Ϫj muR njitahd elto¡iffis nk‰bfhŸS«.
7. Âw‹ nk«ghL
Âw‹ nk«ghL v‹gJ ts®¢Á¤Â£l
brayh¡f¤Âš

ϤJiwnahL bjhl®òila Ïju Jiw
mYty®fS¡F« bjhl®¢Áahf gšntW gæ‰Áfis
tH§» tU»wJ. Ï¥gæ‰Á bgWnth® j§fsJ
flikfŸ k‰W« bghW¥ò¡fis KGtJkhf m¿ªJ
bfhŸS« tifæY«, Âw‹ nk«ghL milªJ
Áw¥ghf¥ gâah‰W« tifæY« gæ‰Á¤Â£l§fŸ
totik¡f¥g£LŸsJ. jäœeh£oš k©ly mséš
IªJ k©ly Cuf ts®¢Á ãWtd§fS«, khãy
mséš Kj‹ik ãWtdkhf Cuf ts®¢Á ãWtdK«
brašg£L tU»‹wd. k©ly Cuf ts®¢Á
ãWtd§fë‹ _y« Cuf ts®¢Á¤Jiwæš »uhk
Cuh£Á cjéahs® bjhl§», C® ey mYty®,
Ïsãiy cjéahs®, cjéahs®, Jiz t£lhu
ts®¢Á mYty®, gâ nk‰gh®itahs®, rhiy
MŒths® ngh‹w mYty®fS¡F«, kfë® Ra
cjé¡FG¡fŸ k‰W« rh®ò¤ JiwædU¡F«
gæ‰ÁfŸ më¡f¥gL»‹wd. Ϥjifa k©ly Cuf
ts®¢Á ãWtd§fŸ ÂUt©zhkiy kht£l¤Âš
cŸs r¤Âa é#a efu«, »UZz»ç kht£l¤Âš
cŸs »UZz»ç miz,

ts®¢Á ãWtd¤Â‰F« tH§F»‹wJ. ϤJl‹,
njitahd cŸf£lik¥ò trÂfis
nk«gL¤Jtj‰fhd ã cjéæidÍ« k¤Âa muR
më¡»wJ.
7.2 khãy Cuf ts®¢Á ãWtd«
nj®ªbjL¡f¥g£l k¡fŸ ÃuÂãÂfŸ k‰W«
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiw mYty®fŸ
muÁ‹ ey¤Â£l§fis br›tnd brašgL¤Jtj‹
_y« »uhk¥òw k¡fë‹ r_f bghUshjhu
ts®¢Áæš K¡»a¥ g§fh‰¿ tU»‹wd®. Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw mYty®fŸ k‰W«
Cuh£Á mik¥ò ÃuÂãÂfë‹ Âw‹ nk«ghL, m¿it
ts®¤jš k‰W« jukhd nritia tH§Ftj‰fhd
kd¥gh§if ts®¤Âl Âw‹ nk«gh£L gæ‰Á
mtÁakhd fUéahf és§F»wJ. khãy mséš,
Âw‹ts®¤jš gæ‰Áæid më¡F« bghW¥ò khãy
Cuf ts®¢Á ãWtd¤Âl« x¥gil¡f¥g£LŸsJ.
khãy¤Â‹ Kj‹ikahd gæ‰Á ãWtdkhd
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd«, k¡fshš
nj®ªbjL¡f¥g£l Cuh£Á mik¥òfë‹ ÃuÂãÂfŸ
k‰W« Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw
mYty®fS¡F¥ gšntW tifahd gæ‰Áfis
el¤Â tU»wJ.
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd«, 1961-M« M©L
gthårhfçš ãWt¥g£lJ. jäœehL r§f§fŸ gÂ΢
r£l« 1975‹ go j‹dh£Á mik¥ghf¥ gÂÎ
brŒa¥g£L 1991-M« M©L Kjš kiwkiyefçš
Ïa§» tU»wJ.
ϪãWtd ã®thf nkyh©ik F¿¤J¤ jäHf
muR 1) M£Ák‹w¡FG, 2) bra‰FG M»a
mik¥òfis V‰gL¤ÂÍŸsJ. Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ Jiwæ‹ Kj‹ik¢ bray® mt®fŸ Ïj‹
jiyt® Mth®. M£Ák‹w¡FG M©o‰F xU
KiwÍ«, bra‰FG MW khj§fS¡F xU KiwÍ«
TL»wJ.
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Â‹ Ïa¡Fe®,
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæ‹ TLjš
Ïa¡Fe® ãiyæš ãaä¡f¥gL»wh®. Ït®,
Ï¡FGé‹ cW¥Ãd®-bray® ãiyæš
ϪãWtd¤Â‹ ã®thf¤Âid¡ f©fhâ¤J
tU»wh®.
7.2.1 éçÎiuahs®fŸ
jäHf muR, ϪãWtd¤Â‰fhf bkh¤j« 13
éçÎiuahs®fŸ gâæl§fS¡F mDkÂ
më¤JŸsJ. neuo ãakd« k‰W« Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á¤ Jiw, jy ã¡ fz¡FfŸ,
140
141

ntsh©ik¤ Jiw M»a Jiwfëš ÏUªJ
ma‰gâ _y_« nk‰f©l 13 éçÎiuahs®fŸ
gâæl§fŸ ãu¥g¥gL»‹wd. nkY«, ã®thf¥
gâfS¡fhf 24 gâæl§fŸ khãy Cuf ts®¢Á
ãWtd¤Â‰F¤ jäHf muR mDk¤JŸsJ.
Ïij¤jéu k¤Âa muÁ‹ Cuf ts®¢Á¤ Jiw, 5
Áw¥ò éçÎiuahs®fis x¥gªj mo¥gilæš
ãaä¤Âl ϪãWtd¤Â‰F mDkÂaë¤JŸsJ.
7.2.2 ã Mjhu«
k¤Âa muÁ‹ Cuf ts®¢Á mik¢rf«,
gŠrha¤J uh{ mik¢rf« k‰W« njÁa Cuf ts®¢Á
ãWtd« M»at‰¿‹ gæ‰Áfis khãy Cuf ts®¢Á
ãWtd« el¤J»wJ. khãy Cuf ts®¢Á ãWtd«
Ñœf©lthW ã Mjhu« bgW»wJ.
• kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l«, ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò¤Â£l«,
bgh‹éHh »uhk Rantiy thŒ¥ò¤ £l«,
njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡f«, MuhŒ¢Á¡
Tl¤ÂèUªJ k¡fis neh¡» bršYjš
ngh‹w £l§fis¢ br«ikahf¢
brašgL¤Âl më¡f¥gL« gæ‰ÁfS¡F 100
éG¡fhL ãÂÍjé k¤Âa muÁ‹ Cuf
ts®¢Á¤Jiw më¡»wJ.
• k¡fshš nj®ªbjL¡f¥g£l cŸsh£Á
mik¥òfë‹ ÃuÂãÂfŸ k‰W« Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á¤Jiw mYty®fë‹
brašÂwid nk«gL¤Âl ÉgL¤j¥g£l
gFÂfS¡fhd khåa 㤠£l¤Â‹ Ñœ
el¤j¥gL« gæ‰ÁfS¡F 100 rjÅj ãÂ,
k¤Âa muÁ‹ gŠrha¤J uh{ Jiw
më¡»wJ. j‰nghJ Ϥ£l«, éG¥òu«,
ÂUt©zhkiy, flYh®, ©L¡fš,
ehf¥g£od« k‰W« Átf§if M»a 6
kht£l§fëš brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
vŠÁa 25 kht£l§fis¥ bghW¤jk£oš
gæ‰Á bryéd§fS¡fhf, RGSY £l¤Â‹
Ñœ k¤Âa muR 75 rjÅjK«, khãy muR 25
rjÅjK« ãÂæid¥ g»®ªJ tH§F»‹wd.
• njÁa Cuf ts®¢Á ãWtd« :-
iAjhugh¤Âš mik¡f¥g£LŸs njÁa Cuf
ts®¢Á ãWtdkhdJ, njÁa mséyhd
gæ‰Á më¡F« Kj‹ik ãWtdkhf¤
Âfœ»wJ. ϪãWtd«, Cuf ts®¢Á¤
£l§fis¢ brašgL¤Âl¤ njitahd
xU§»izªj Ú®to¥gF F¿¤j gæ‰Á,
nkyh©ik¤ Âw‹ ts®¤jš gæ‰Á k‰W«
òéæaš jftš mik¥ò¥ gæ‰Áfis
më¤Âl 100 éG¡fhL ã cjé më¡»wJ.
142
143

nkY«, MuhŒ¢Á k‰W« brašKiw MuhŒ¢Á¤
£l§fis nk‰bfhŸs cjé më¡»wJ.
• k¤Âa muÁ‹ òŸëæaš k‰W« £l
brayh¡f¤ Jiw, ehlhSk‹w cW¥Ãd®
cŸq® nk«gh£L¤ £l¤Â‹ Ñœ gæ‰Á
më¥gj‰fhf ãÂÍjé më¡»wJ.
• k¤Âa muÁ‹ rh®ò¢ bray®fS¡fhd
fs¥gæ‰Áfis më¤Âl khãy Cuf ts®¢Á
ãWtd¤Â‰F k¤Âa muÁ‹ gâahs®fŸ
k‰W« gæ‰Á¤ Jiw ãÂÍjé tH§F»wJ.
7.2.3 ã®thf¢ bryéd§fŸ
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd«, ã®thf¢
bryéd¤Â‰F¡ Ñœ¡f©lthW ãÂÍjé
(Grants-in-Aid) bgW»wJ.
7.2.4 CÂa khåa«
• khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Â‹ éçÎiuahs®fŸ
k‰W« ã®thf¥ gâahs®fë‹ CÂa« k‰W« Ïju
bryéd§fis nk‰bfhŸs k¤Âa muR k‰W«
khãy muR 50:50 v‹w é»j¤Âš ãÂæid¥
g»®ªJ tH§F»wJ.
• Áw¥ò éçÎiuahs®fë‹ CÂa¢ bryéd«
KGtJ« k¤Âa muÁ‹ Cuf ts®¢Á¤ Jiwahš
100 éG¡fhL tH§f¥gL»wJ.
7.2.5 CÂa« mšyhj khåa«
• khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Â‹ mYtyf¢
bryéd§fS¡fhf jäHf muR M©L njhW«
ã tH§F»wJ.
7.2.6 bjhluh¢ bryéd khåa«
• ϪãWtd¤Â‹ c£f£lik¥Ãid tY¥gL¤Âl
gæ‰Á tF¥òfŸ k‰W« j§F« éLÂfŸ f£Ljš,
gæ‰Á më¡f¤ njitahd cgfuz§fŸ
M»at‰¿‰fhd bryéd§fis nk‰bfhŸs
k¤Âa muÁ‹ Cuf ts®¢Á mik¢rf« ãÂÍjé
më¡»wJ.
7.2.7 gæ‰Áahs®fŸ
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd«, gšntW
tifahd gæ‰Áfis k¡fshš nj®ªbjL¡f¥g£l
kht£l Cuh£Á¤ jiyt®fŸ k‰W« cW¥Ãd®fŸ,
Cuh£Á x‹¿a FG¤jiyt®fŸ k‰W« cW¥Ãd®fŸ
k‰W« »uhk Cuh£Á¤ jiyt®fS¡F më¡»wJ.
nkY«, Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæ‹ t£lhu
144
145

ts®¢Á mYty® Kjš TLjš Ïa¡Fe® tiuæY«,
t£lhu¥ bgh¿ahs®fŸ Kjš bra‰bgh¿ahs®fŸ
tiuæY« gæ‰Á më¡»wJ. nkY« ϪãWtd«,
Racjé¡FG cW¥Ãd®fŸ, Cuh£Á mséyhd
T£lik¥ò¥ ÃuÂãÂfŸ, muR rhuh ãWtd§fŸ k‰W«
t§»ahs®fS¡F¥ gæ‰Áæid më¡»wJ.
7.2.8 gæ‰Á¤ £l§fis eilKiw¥gL¤Jjš
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd«, ciwél¥
gæ‰Áfis ãWtd¤ÂY«, btëæl¥ gæ‰Áfis
kht£l§fŸ, t£lhu§fŸ k‰W« Cuh£ÁfëY«
gšntW bjhF¥òfshf¥ Ãç¤J el¤Â tU»wJ.
uhZ£ça »uh« °tuh{ nah#dh (RGSY) F¿¤j
gæ‰Áfis k©ly Cuf ts®¢Á ãWtd§fë‹
_y« el¤Â tU»wJ.
7.2.9 gæ‰Á tšYe®fŸ
gæ‰Áfëš bgUkséš gæ‰Áahs®fŸ
g§nf‰gijÍ« gæ‰Áæ‹ ju¤ijÍ« cW brŒÍ«
bghU£L khãy Cuf ts®¢Á ãWtd« ËtU« Áwªj
ãWtd§fëèUªJ bfsut éçÎiuahs®fŸ k‰W«
tšYe®fis¡ bfh©L brašgL¤Â tU»wJ.
· njÁa jftš bjhêš E£g ika«, br‹id
· njÁa Cuf ts®¢Á ãWtd«, iAjuhgh¤
· Cuf¤ bjhiyÍz®Î ika« (m©zh
gšfiy¡fHf«), br‹id
· m©zh nkyh©ik ãWtd«, br‹id
· v°.M®.v«.gšfiy¡fHf«
· fh£lh§bfhs¤Jh®, fhŠÁòu« kht£l«
· »çZÊ é¡ah‹ nfªÂuh, fh£L¥gh¡f«.
fhŠÁòu« kht£l«
· fhšeil MuhŒ¢Á ãiya«, bgh¤njç,
fhŠÁòu« kht£l«
· br‹id¥ gšfiy¡fHf«, br‹id
· bghJ Rfhjhu ãWtd«, óªjkšè, ÂUtŸq®
kht£l«
· ntsh©ik¥ bgh¿æaš Jiw. br‹id
· lh¡l® v«.v°.Rthäehj‹ MuhŒ¢Á ika«,
br‹id
· Á.Ã.Ïuhkrhä MuhŒ¢Á ika«, br‹id
· gy Jiwfis¢ rh®ªj mYty®fŸ
· Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwia¢ rh®ªj
mYty®fŸ
· njÁa k‰W« khãy¤ ju¡ f©fhâ¥ghs®fŸ.
Áwªj Cuh£Á¤ jiyt®fŸ, j‹dh®t¤
bjh©L ãWtd§fŸ k‰W« XŒÎ bg‰w
146
147

mYty®fis¡ bfh©L gæ‰Áfis¢ Áw¥ghf el¤Â
tU»wJ.
gæ‰Á¤ £l§fŸ el¤j¥g£l égu§fŸ
Cuh£Á
mYty®fŸ
mik¥òfë‹
bkh¤j«
k‰W« Ïju®
ÃuÂãÂfŸ
bjhêšE£g¤Jl‹ Toa 25 fâåfŸ bfh©l
fâå miw, 130 gæ‰Áahs®fŸ j§F« trÂÍl‹
Toa éLÂ k‰W« òÂjhf¡ f£o Ko¡f¥g£l 40
gæ‰Áahs®fŸ j§F« éLÂ, jhåa§» ä‹ M¡»
(125 KVA) k‰W« xè, xë rhjd§fŸ cŸsd.
7.2.11 2011-12-M« M©o‰fhd £l§fŸ
tUl«
gæ‰Á fë‹
v©â¡if
gæ‰Áahs®fë‹
v©â ¡if
gæ‰Á fë‹
v©â ¡if
gæ‰Áahs® fë‹
v©â ¡if
gæ‰Á fë‹
v©â ¡if
gæ‰Áahs®fë‹
v©â ¡if
2003-04 19 593 52 1,670 71 2,263
2004-05 55 2,399 31 1,119 86 3,518
2005-06 38 1,374 83 3,077 121 4,451
2006-07 150 13,091 46 1,393 196 14,484
2007-08 71 5,559 95 4,643 166 10,202
2008-09 887 45,151 490 19,341 1,377 64,492
2009-10 1,495 71,582 372 17,826 1,867 89,408
2010-11 2,528 81,011 221 31,339 2,749 1,12,350
2011-12
(#&‹
2011 tiu)
14 1,197 32 1,985 46 3,182
7.2.10 cŸf£lik¥ò trÂfŸ
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Âš gæ‰Áfis¢
br«ikahf el¤Âl VJthf Fë®rhjd trÂÍl‹
Toa T£lu§f«, gæ‰Á¡ Tl«, go¡F« trÂÍl‹
Toa üyf«, Ïizajs tr k‰W« òÂa
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd«, k¡fshš
nj®ªbjL¡f¥g£l cŸsh£Á mik¥òfë‹
ÃuÂãÂfŸ k‰W« Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiw
mYty®fS¡F¥ gæ‰ÁfŸ el¤j¡ Ñœ¡f©lthW
£läl¥g£LŸsJ. mit ËtUkhW:
· Cuh£Á mik¥òfŸ ã®thf«
· fz¡FfŸ k‰W« jâ¡if
· gâaik¥ò égu§fŸ
· fâå ga‹ghL
· k¤Âa murhš brašgL¤j¥gL« £l§fŸ
· khãy muR¤ £l§fŸ
· ngçl® nkyh©ik¤ £l§fŸ
· bjhêšE£g« bjhl®ghd gæ‰Á
· r_f¤ jâ¡if
· jftš m¿Í« cçik¢ r£l«
· gutyh¡f¥g£l £l§fŸ
148
149

khãy Cuf ts®¢Á ãWtd« el¥ò M©oš
Áw¥ò¡ ftd¤Jl‹ brašgL¤J« gæ‰ÁfŸ :
· KG Rfhjhu Ïa¡f«
· kiHÚ® nrfç¥ò
· Nça xë r¡Â
· jäœehL F¡»uhk nk«gh£L¤ £l« (jhŒ)
· xU§»izªj gŸë c£f£lik¥ò nk«gh£L¤
£l«
· ÉgL¤j¥g£l gFÂfS¡fhd khåa ã¤
£l«, uhZ£ça »uhk Rtuh{ nah#dh
£l§fë‹ Ñœ cŸsh£Á¥ ÃuÂãÂfŸ k‰W«
mYty®fS¡fhd gæ‰Á
· MuhŒ¢Á¡ Tl¤ÂèUªJ k¡fis neh¡»
bršYjš £l« F¿¤j ghu¤ ã®kh‹ £l¤
j‹dh®ty®fS¡fhd gæ‰Á
· k¤Âa k‰W« khãy muR¢ rh®ò¢
brayhs®fS¡fhd fs¥gæ‰Á
· gutyh¡f¤ £l« F¿¤j gæ‰Á
· Cuh£Á mik¥òfë‹ ÃuÂãÂfŸ k‰W«
mYty®fS¡F¥ gæ‰Á më¤Âl ãÂÍjé
nfhç uhZ£ça »uh« °tuh{ nah#dh
£l¤Â‹ Ñœ fU¤JU¡fŸ k¤Âa muÁ‹
gŠrha¤J uh{ Jiw¡F mD¥g¥g£LŸsd.
· gutyh¡f¥g£l £l§fŸ F¿¤J Cuh£Á
mik¥ò¥ ÃuÂãÂfŸ k‰W« mYty®fS¡F¥
gæ‰Á më¤Âl ãÂÍjé nfhç k¤Âa muÁ‹
gŠrha¤J uh{ Jiw¡F fU¤JU¡fŸ
mD¥g¥g£LŸsJ.
2011-2012-M« M©oš 2,879 mâfëš
2,46,746 eg®fS¡F %.19.12 nfho bryéš gæ‰Á
më¡f c¤njÁ¡f¥g£LŸsJ. btë tshf¥
gæ‰Áahf 2,714 mâfëš 2,31,890 eg®fS¡F
%.15.45 nfho bryéš gæ‰Á më¡f
c¤njÁ¡f¥g£LŸsJ.
7.2.12 j‰nghJ elto¡ifæš cŸs gâfŸ
· Cuf¤ bjhêš E£g Mjhu ika¡ f£Lkhd¥
gâfŸ K‹nd‰w¤Âš cŸsd.
150
151

8. jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtd«
jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtd« 1983M«
M©L Jt¡f¥g£L khãy muÁ‹ KG ã cjéÍl‹
kfë® nk«gh£o‰F« mÂfhu¥g»®Î¡F« têtF¡F«
kfë® Â£l¤ij”, bjh©L ãWtd§fŸ k‰W«
t§»fSl‹ ÏizªJ brašgL¤Â tU»wJ.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ Ra cjé¡ FG¡fŸ mik¤jš, Ra
cjé¡ FG¡fS¡F RHš ã k‰W« fl‹ Ïiz¥ò
tH§Fjš, Âw‹ ts®¥ò, ÏisP® Âw‹ gæ‰Á,
bghUshjhu brašghLfis nk«gL¤Jjš, c‰g¤Â¥
bghU£fis rªij¥gL¤JjY¡F cjÎjš k‰W«
Cuh£Á mséš Ra cjé¡ FG¡fë‹
T£lik¥òfis mik¤jš Kjèa brašghLfŸ
nk‰bfhŸs¥gL»wJ. nkY« k¤Âa muÁ‹ Cuf
tWik xê¥ò¤ £lkhd bgh‹éHh »uhk Ra ntiy
thŒ¥ò¤ £l¤ÂidÍ« jäœehL kfë® ey nk«gh£L
ãWtd« brašgL¤Â tU»wJ.
8.1. jäœehL kfë® ey nk«gh£L¤ £l«
(kfë® Â£l«)
1991-92 M« M©L, jUkòç kht£l¤Âš
g‹dh£L ntsh©ik ts®¢Á ãÂa¤Â‹ (IFAD)
ãÂia¡ bfh©L jäœehL kfë® ey nk«gh£L¤
£l« gçnrhjid Kiwæš Jt¡f¥g£lJ. Ëd®
Ϥ£l« 19921994M« M©Lfëš nry«, bj‹
M‰fhL, kJiu k‰W« Ïuhkehjòu« kht£l§fS¡F
éçÎgL¤j¥g£lJ. Ϥ£l« bg©fëilna
gutyhd tunt‰ig¥ bg‰wjhš tU§fhy
ts®¢Á¡F K‹ khÂçahf vL¤J¡ bfhŸs¥g£L
ViH¡ FL«g§fisÍ« eèΉw Ãçédç‹
K‹nd‰w¤ijÍ« fU¤Âš bfh©L khãy muÁ‹
ã cjéÍl‹ 1995-96 M« M©oèUªJ gy
f£l§fshf mid¤J kht£l§fS¡F«
éçÎgL¤j¥g£lJ. jäœehL kfë® ey nk«gh£L
ãWtd« khãy¤Âš cŸs Ra cjé¡ FG Ïa¡f¤ij
K‹bdL¤J¢ bršY« K¡»a ãWtdkhf ÏU¥gjhš
kfë® mÂfhu¥ g»®Î brašghLfS¡F m¢rhâahf
Âfœ»‹wJ.
x¤j fU¤Jila ViH kfë® jhkhfnt K‹
tªJ j§fŸ ts®¢Á¡fhf x‹W nr®ªJ nrä¥Ãid
bgU¡»lΫ, FG cW¥Ãd®fŸ midtU« fyªJ
MnyhÁ¤J xU F¿¥Ã£l bjhifæid thu« mšyJ
khjªnjhW« nrä¤J, j§fS¡FŸnsna ÁWfl‹
bfhL¤J cjé¡bfhŸS« xU ÁW FG mik¥gnj Ra
cjé¡ FGthF«. Ï¡FGéš 12 Kjš 20 kfë® tiu
cW¥Ãd®fshf ÏU¡fyh«. FG cW¥Ãd®fŸ 18 Kjš
60 taJ cilat®fshf ÏU¡f nt©L«. kfë®
£l¤Â‹ _y« cUth¡f¥g£LŸs Ra cjé¡
152
153

FG¡fë‹ cW¥Ãd®fŸ k‰W« ã®th»fS¡F
Kiwahd gæ‰ÁfŸ tH§f¥gL»‹wd. Ï¥gæ‰ÁfŸ
kfëç‹ Áªjidæš ešybjhU kh‰w¤ij V‰gL¤Â,
mt®fŸ Áw¥ghfΫ, x‰WikÍlD« brašgl tê
tF¡»wJ.
8.1.1. bjh©L ãWtd§fë‹ g§F
jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtd«,
m§Ñç¡f¥g£l bjh©L ãWtd§fŸ k‰W« rKjha«
rh®ªj mik¥òfshd Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfis¥ g§Fjhu®fshf Ïiz¤J¡
bfh©L Ra cjé¡ FG¡fŸ mik¤jš, gæ‰Á
më¤jš, têel¤Jjš k‰W« mt®fë‹
brašghLfis f©fhâ¤jš ngh‹w gâfis
brašgL¤Â tU»wJ. tU§fhy¤Âš
ϪãWtdkhdJ Ra cjé¡ FG Ïa¡f¤Âid
ãiy¤j j‹ik cilajh¡fΫ, T£lik¥ò
cUth¡f¤ij¤ Ôéu¥gL¤jΫ, Ï¡ T£lik¥òfis
rKjha« rh®ªj mik¥òfshf ca®¤JtijÍ« k‰W«
ÏJtiu Ra cjé¡ FG mik¡f¥glhj FoæU¥òfŸ,
ef®¥òw Foir gFÂfëš éçth¡f« brŒtijÍ«
neh¡fkhf bfh©L brašg£L tU»wJ.
ÏJtiu 452 bjh©L ãWtd§fŸ
jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtd¤jhš
m§Ñfç¡f¥g£LŸsd. gâæ‹ ju¤Â‰F
K¡»a¤Jt« më¤jš, mj‰nf‰g brašÂw‹
C¡Fé¥ò¤ bjhif tH§Fjš k‰W« Cuh£Á
mséyhd T£lik¥ig¢ rKjha« rh®ªj mik¥ghf
cUth¡Fjš ngh‹w Áw¥g«r§fŸ bjh©L
ãWtd§fSl‹ brŒJbfhŸs¥g£l x¥gªj¤Âš
cŸsd. ÏJ jéu, Ra cjé¡ FG¡fis mik¥gš
gæ‰Á jUtj‰fhf¤ bjh©L ãWtd§fS¡F FG
mik¥ò¤ bjhif, FG f©fhâ¥ò¤ bjhif k‰W«
Ra cjé¡ FG¡fŸ t§»ia mQ» fl‹ bgw cjé
brŒtj‰fhf C¡f¤ bjhif M»ad jäœehL kfë®
ey nk«gh£L ãWtd¤jhš tH§f¥gL»‹wJ.
x›bthU M©L« Ϥbjh©L ãWtd§fë‹ braš
Âw‹ jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtd¤jhš
kÂ¥ÕL brŒa¥gL»wJ.
8.1.2 kfë® Â£l¤Â‹ brašghLfŸ
1. FG mik¤jš
2. Âw‹ nk«ghL
3. Ra cjé¡ FG¡fS¡F RHš ãÂ
4. Ra cjé¡ FG¡fS¡F fl‹ Ïiz¥ò
5. ÏisP® Âw‹ gæ‰Á
6. kfëU¡fhd bjhêš Âw‹ gæ‰Á
7. Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfis
kWÓuik¤jš
154
155

8. ef®¥òw§fëš Foir¥gF mséyhd
Ra cjé¡ FG T£lik¥òfis
mik¤jš
9. rªij¥gL¤j cjÎjš k‰W« é‰gid
f©fh£ÁfŸ V‰ghL brŒjš
8.1.3 òÂa Ra cjé¡ FG¡fŸ mik¤jš
ÏJtiu Ra cjé¡ FG¡fŸ mik¡f¥glhj
k¡fëilna FG¡fŸ mik¥gJ«, Ra cjé¡
FGéš ÏJtiu Ïiz¡f¥glhj kfëiu FG¡fëš
Ïiz¥gJ« F¿¥ghf éjitfŸ, fztdhš
ifél¥g£lt®fŸ, ÂUe§iffŸ, eèΉnwh® k‰W«
rKjha¤Âš xJ¡f¥g£lt®fŸ M»nahiu Áw¥ò¡
ftd« brY¤Â Ra cjé¡ FG¡fëš nr®¥gJ« Ϫj
muÁ‹ neh¡fkhF«.
2011-12-M« M©oš, 65,000 òÂa Ra cjé¡
FG¡fŸ mik¡f Ϫj muÁdhš £läl¥g£LŸsJ.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiycW¤ £l bg©
bjhêyhs®fis¡ bfh©L«, ef®¥òw Foir¥
gFÂfŸ k‰W« FG¡fŸ mÂf« mik¡f¥glhj »uhk
Cuh£Á¥ gFÂfëY« K‹Dçik mo¥gilæš Ra
cjé¡ FG¡fŸ mik¡f¥gL«. nkY« ÂUe§iffŸ,
kh‰W¤ ÂwdhëfŸ, v¢.I.éahš gh¡f¥
g£lt®fis¡ bfh©L« Áw¥ò¡ FG¡fŸ
cUth¡f¥gL«. brašglhj FG¡fis Û©L«
Ïa§f¢ brŒaΫ, kfë® Â£l¤Â‹ Ñœ ÏJtiu
nr®¡f¥glhj Ra cjé¡ FG¡fis f©l¿ªJ
mt®fis kfë® Â£l¤Âš Ïiz¤J mid¤J muR
ey¤Â£l§fS« ViH¥ bg©fS¡F br‹wilaΫ
mid¤Jtifahd Ka‰ÁfŸ nk‰bfhŸs¥gL«.
ÏJtiu mik¡f¥g£l Ra cjé¡ FG¡fë‹
étu« m£ltizæš bfhL¡f¥g£LŸsJ.
Ra cjé¡ FG¡fŸ g‰¿a étu«
Ra cjé¡ FG¡fë‹ bkh¤j v©â¡if 4,91,311
bkh¤j cW¥Ãd®fë‹ v©â¡if 76.60 Ïy£r«
Cuf Ra cjé¡ FG¡fë‹ v©â¡if 3,32,092
Cuf Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fë‹
v©â¡if
51,77,028
ef®¥òw Ra cjé¡ FG¡fë‹ v©â¡if 1,59,219
ef®¥òw Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fë‹
v©â¡if
24,82,654
bkh¤j nrä¥ò¤bjhif
%. 2,973 nfho
t§»¡ fl‹ Ïiz¥ò bg‰w Ra cjé¡
FG¡fë‹ v©â¡if
4,51,248
bkh¤j t§»¡ fl‹ bjhif
%. 11,603.83 nfho
156
157

8.1.4 rKjha ts gæ‰We®fŸ
Ra cjé¡ FG¡fë‹ Ïa¡f¤ij
tY¥gL¤jΫ mij rKjha« rh®ªjjh¡fΫ Ra
cjé¡ FG¡fëèUªJ rKjha ts gæ‰We®fŸ
(CRPs) cUth¡f¥g£ld®. rKjha ts gæ‰We®fŸ,
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤ij¢
rh®ªj r_f jâ¡if¡ FG cW¥Ãd®fS¡F gæ‰Á
më¥gJl‹ Ra cjé¡ FG¡fS¡F Âw‹ ts®¥ò¥
gæ‰ÁæidÍ« Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfis
C¡Fé¤ÂlΫ cWJizahf cŸsd®. mt®fŸ Ra
cjé¡ FG¡fS¡F k‰w muR £l§fis¥ g‰¿a
éê¥òz®Î V‰gL¤Jgt®fshfΫ cŸsd®.
8.1.5 Ra cjé¡ FG¡fë‹ cW¥Ãd®fŸ, C¡Fe®
k‰W« ÃuÂãÂfS¡fhd gæ‰Á
kfë® Â£l¤Â‹ _y« cUth¡f¥g£l
FG¡fS¡F« FG¡fë‹ ã®th»fS¡F«
x‰WikahfΫ, Áw¥òlD« brašgl Kiwahd
gæ‰ÁfŸ tH§f¥gL»wJ. mid¤J Ra cjé¡ FG
cW¥Ãd®fS¡F«, cW¥Ãd® gæ‰Á 4 ghl¤
£l§fshf 4 eh£fëš më¡f¥gL»wJ. Ra
cjé¡FG ã®th»fshd C¡Fe® k‰W« ÃuÂãÂfŸ
M»nahU¡F 6 eh£fëš 3 ghl¤ £l§fshf¥ gæ‰Á
më¡f¥gL»wJ. Ϫj¥ gæ‰ÁfŸ FGit tê
el¤Â¢ bršY« jiyik¥ g©ò, FGthf¢ brašgL«
Âw‹ k‰W« fz¡F¥ gÂntLfis guhkç¡F« Kiw
M»at‰iw nk«gL¤j cjλ‹wd. Ï¥gæ‰Áfëš
fyªJ bfhŸS« x›bthU cW¥ÃdU¡F« mt®fë‹
tUkhd ÏH¥Ãid

8.1.7 ÂUe§if Ra cjé¡ FG¡fŸ mik¤jš
Ϫj muR ÏJtiu rKjha¤jhš
ftå¡f¥glhj ÂUe§iffŸ ey nk«gh£oš jå
ftd« brY¤J«. Kjš Kiwahf ÂUe§iffis¡
bfh©L 100 Ra cjé¡ FG¡fŸ Ϫj murhš
mik¡f¥gL«. ϤÂUe§iffŸ Racjé¡
FG¡fS¡F gæ‰Á, RHšã k‰W« bghUshjhu¡
fl‹fŸ tH§f¥g£L mt®fSila thœ¡if¤ ju«
cau cjé brŒa¥gL«.
8.1.8 ÂUe§if Ra cjé¡ FG¡fS¡F
khåa¤Jl‹ Toa fl‹
kh©òäF jäHf Kjšt® mt®fë‹
Miz¥go jFÂÍŸs ÂUe§if Ra cjé¡
FG¡fS¡F bjhêš Jt§f %. 15 Ïy£r« tiu 25
rjÅj khåa¤Jl‹ bghUshjhu¡ fl‹ tH§f Ϫj
muR £lä£LŸsJ. Ïj‹ _y« mt®fŸ
Ïyhgfukhd bjhêšfis bjhl§», j§fŸ
tUthia¥ bgU¡», rKjha¤Âš kÂ¥òl‹ thH tê
tF¡f¥gL«.
8.1.9 t§»fŸ _y« bghUshjhu¡ fl‹
Ra cjé¡ FG¡fŸ fªJ t£o¡fhu®fë‹
Ãoæš Á¡», ehsiléš fldhëahf kh¿
éL»‹wd®. tUkhd«

8.1.10 Ra cjé¡ FG¡fS¡F ca®¤j¥g£l
bghUshjhu¡ fl‹ cjé
flªj fhy§fëš gšntW £l§fë‹ Ñœ %.5
Ïy£r« tiu bghUshjhu¡ fl‹ cjé 50 rjÅj
khåa¤Jlndh mšyJ mÂfg£r khåakhf %.1.25
Ïy£rkhfnth tH§f¥g£L tªjJ. Ϫj M©L
kh©òäF jäœehL Kjyik¢r® mt®fŸ
bghUshjhu¡ fl‹ cjéia %.10 Ïy£r« tiu
ca®¤Â 25 rjÅj« tiuæyhd khåa¤Jl‹ tH§f
Mizæ£LŸsh®fŸ.
tUkhd«

K‹Dçik ju¥g£L mt®fS¡F bjhêš
nk«gh£L gæ‰Á tH§f¥gL»wJ.
· xU gæ‰ÁahsU¡F ngh¡Ftu¤J bryÎl‹
Toa cjé¤ bjhif xU ehis¡F %.25/-
Åj« tH§f¥gL»wJ.
· gæ‰Á më¡F« ãWtd§fŸ, bjhêš
M»ait gæ‰Á bgwΟs bg©fë‹
éU¥g¤Â‰nf‰g, x›bthU kht£l¤ÂY«
kht£l mséyhd FGthš
nj®ªbjL¡f¥gL»wJ.
· Áwªj, m§Ñfç¡f¥g£l ãWtd§fŸ _y« Ra
bjhêšfëš

mik¤J gæ‰ÁfŸ tH§» mt‰iw têel¤Â
f©fhâ¡F« gâiaÍ« nk‰bfhŸsyh«. Ra
cjé¡ FG¡fë‹ bghJthd Ïy£Áa§fis
ÃuÂgè¡»‹w tYthd k‰W« x‰Wikahd
T£lik¥òfis mik¥gnj tU§fhy§fëš ãiy¤j
j‹ikæid mila têtF¡F«.
· T£lik¥ò ã®th»fS¡F gæ‰Áaë¤jš,
Mjhu ã tH§Fjš k‰W« Áwªj
T£lik¥òfS¡F éUJ tH§Fjš ngh‹w
gšntW elto¡iffŸ Cuh£Á mséyhd
T£lik¥Ãid tY¥gL¤J»‹wd. Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfŸ mid¤J¤ ju¥ò
k¡fisÍ« cŸsl¡» btë¥gilahd
Kiwæš midtç‹ g§nf‰òl‹ brašgL«
tifæY«, Óuhd ã®thf« k‰W« ãiy¤j
j‹ik milÍ« tifæY« brašgLtJ
äfΫ K¡»akhF«.
· bkh¤jKŸs 12,618 Cuh£Áfëš ÏJtiu
kfë® Â£l¤Â‹ Ñœ 7,646 Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ kWÓuik¡f¥g£LŸsd. 2011-
12M« M©oš nkY« 4,972 Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ kWÓuik¡f¥g£L, T£lik¥ò
k‰W« FoæU¥ò mséyhd k‹w§fë‹
cW¥Ãd®fŸ k‰W« ã®th»fS¡F ã®thf«,
ã nkyh©ik¥ gæ‰ÁfŸ tH§Ftj‹ _y«
tY¥gL¤j¥gL«. m¤Jl‹ jäœehL kfë® ey
nk«gh£L ãWtd¤jhš T£lik¥ò ã®th»fŸ
k‰W« cW¥Ãd®fS¡F r_f¤ jâ¡if,
bjhêš thŒ¥òfis¡ f©l¿jš k‰W«
kÂ¥ò¡T£lš ngh‹w Ïd§fëš gæ‰Á
tH§f¥gL«.
· Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ
kWÓuik¡f¥g£L 6 khj§fŸ KoΉw Ë
mit midtç‹ g§nf‰ò, cŸsl¡f«, Áwªj
k‰W« btë¥gilahd ã®thf«, fl‹ xG¡f«
k‰W« r_f nk«gh£o‰fhd elto¡iffŸ
ngh‹w ã®zæ¡f¥g£l F¿pLfë‹
mo¥gilæš ju kÂ¥ÕL brŒa¥gL«.
8.1.14 kWÓuik¡f¥g£l Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfS¡F C¡f¤bjhif
ju kÂ¥Õ£oš nj®¢Á bg‰W Áw¥ghf¢
brašgL« Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfis
C¡f¥gL¤J« tifæš T£lik¥òfS¡F C¡f¤
bjhifahf x›bth‹¿‰F« %ghŒ xU Ïy£r«
tH§f¥gL»wJ. ÏJtiu ju kÂ¥Õ£oš nj®¢Á bg‰w
2,825 T£lik¥òfS¡F %.1 Ïy£r« Åj«
166
167

tH§f¥g£LŸsJ. Ϥbjhifæš ÏUªJ »il¡F«
t£o¤ bjhif Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfë‹
ã®thf¢ bryéd§fS¡F¥ ga‹gL¤j¥gL»wJ.
2011-12 M« M©oš 3,000 jF thŒªj
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ x›bth‹¿‰F«
%ghŒ xU Ïy£r« Åj« tH§f %.30 nfho ãÂ
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
8.1.15 Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfS¡F
bgU§fl‹
fl‹ trÂfis¥ bg‰W¤ jU«
ãÂæilp£lhsuhf brašgLtJ Cuh£Á mséyhd
T£lik¥Ã‹ K¡»a¥ gâfëš x‹whf cŸsJ.
ehsiléš Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ rKjha
mséyhd ã ãWtd§fshf kyU«. Ϫj tifæš
ju kÂ¥Õ£oš nj®¢Á bg‰w Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ ã Ïiz¥ò bgWtj‰F«, t§»fŸ
_y« bgU§fl‹ bg‰W cW¥Ãd®fS¡F fldhf¡
bfhL¥gj‰F« jFÂ bgW»‹wd. Áy kht£l§fëš
K‹ndho¤ £lkhf kWÓuik¡f¥g£l
T£lik¥òfS¡F¥ bgU§fl‹ tH§f¥g£lJ. Ϫj
T£lik¥òfëläUªJ bg‰w mDgt¤Â‹ _y«
t§»fëläUªJ T£lik¥òfŸ bgU§fl‹ bg‰W,
mjid Ra cjé¡ FG¡fS¡F fldhf
tH§FtÂY«, bfhL¤j flid t£onahL ÂU«g¥
bg‰W mjid Kiwahf jtiz jtwhkš
t§»fS¡F Ûs¢ brY¤JtÂY« bt‰¿fukhf
brašgl KoÍ« vd¤ bjça tªJŸsJ. ÏJ tiu 300
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfS¡F %. 73.48 nfho
bgU§fl‹ gšntW t§»fshš tH§f¥g£LŸsJ.
2011-12 M« M©oš Ï›tuÁ‹ _y« 400 Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfS¡F¥ bgU§fl‹ bgw
elto¡if vL¡f¥gL«.
8.1.16 Áwªj kfë® Racjé¡ FG¡fŸ k‰W« Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfS¡fhd éUJfŸ
kfë® Ra cjé¡ FG¡fisÍ«, Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfisÍ« C¡Fé¡F« tifæš
khãy k‰W« kht£l mséyhd éUJfŸ
tH§f¥gL»‹wJ. khãy mséš 5 Áwªj Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfS¡F«, 10 Áwªj Ra cjé¡
FG¡fS¡F« éUJfŸ tH§f¥gL»‹wd. kht£l
mséš, xU Áwªj Ra cjé¡ FG T£lik¥ò k‰W«
_‹W Áwªj kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ nj®Î
brŒa¥g£L, mt‰¿‰F Ï›éUJfŸ
tH§f¥gL»‹wd. t£lhu mséš Áw¥ghf brašgL«
xU Ra cjé¡ FGé‰F rh‹¿jœ tH§f¥gL»wJ.
Ï›éUJfŸ, Ra cjé¡ FG¡fŸ k‰W« Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfŸ k¤Âæš bgUäj«
168
169

ä¡fjhfΫ Ra cjé¡ FG¡fŸ k‰W«
T£lik¥òfis¢ Áw¥ghf brašgl it¡F«
fhuâfshfΫ mikªJŸsd.
8.1.17 t§»ahs®fS¡F éUJfŸ
Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F mt®fŸ fªJ
t£o k‰W« Ãw ãWtd§fëš th§»a fl‹fis
ÂU¥Ã¢ brY¤jΫ, bjhêš KjÄL k‰W« m‹whl
bryéd« ngh‹w gšntW fl‹ njitfis ó®¤Â
brŒtj‹ _y« t§»ahs®fŸ kfë® bghUshjhu
nk«gh£oš xU K¡»a g§F t»¡»‹wd®. Ra cjé¡
FG¡fS¡F fl‹ Ïiz¥ò tH§Ftš äf¢
Áw¥ghf brayh‰W« t§»fŸ k‰W« t§»¡
»isfis bfsué¡F« tifæš khãy k‰W« kht£l
mséš t§»ahs®fS¡fhd éUJ tH§f¥gL»wJ.
Ï›éUJfŸ Áw¥ghf¢ brašgL« t§»ahs®fis
nkY« C¡f¥gL¤JtnjhL t§»ahs®fŸ k¤Âæš
Mnuh¡»akhd ngh£oiaÍ« V‰gL¤J»wJ.
khãy mséš Áwªj _‹W t§»fS¡F«,
IªJ t§»¡ »isfS¡F«, kht£l mséš xU t§»
k‰W« _‹W t§»¡ »isfS¡F« éUJfŸ
tH§f¥gL«.
8.1.18 Ra cjé¡ FG¡fS¡F milahs m£il
tH§Fjš
Ra cjé¡ FG¡fŸ t§»fŸ, muR¤ JiwfŸ
k‰W« Ãw ãWtd§fis mQFtš gšntW
Áuk§fis rªÂ¡»‹wd. Ra cjé¡FG kfë®
rKjha¤Âš m§Ñfhu« bgwΫ, t§»fŸ k‰W« muR¤
Jiw ãWtd§fis vëš mQ» ga‹ bgwΫ
milahs m£il cjλwJ. Ϫj milahs
m£ilæš nrä¥ò, ju kÂ¥Õ£o‹ ãiy, FG bg‰w
fl‹ k‰W« FG cW¥Ãd®fë‹ étu§fŸ ÏU¡F«.
Ϫj milahs m£ilfŸ xnu cW¥Ãd® x‹¿‰F«
nk‰g£l FGéš cW¥Ãduhf ÏU¥gij¤ j鮡F«.
jF thŒªj k‰W« brašgL« mid¤J Ra cjé¡
FG¡fS¡F« Ϫj ãÂah©oš milahs m£il
muÁdhš tH§f¥gL«.
8.2 bgh‹ éHh »uhk Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l« (SGSY)
bgh‹éHh »uhk Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l«,
1999-« M©L V¥uš Kjš k¤Âa muÁdhš
m¿Kf¥gL¤j¥g£L, khãy muÁdhš
brašgL¤j¥gL»wJ. Cuf¥ gFÂfëš tWik¡
nfh£o‰F¡ Ñœ cŸs FL«g§fS¡F xU F¿¥Ã£l
fhy Ïilbtëæš nghJkhd k‰W« ãiyahd
tUkhd¤ij V‰gL¤Â¤ jUtj‹ _y« tWik¡
170
171

nfh£o‰F nkš ca®¤J« K¡»akhd tWik xê¥ò¤
£lkhf ÏJ brašgL¤j¥g£L tU»wJ. ViH
kfëiu¢ br‹wilaΫ mt®fis E©fl‹ bgW«
ãiyæèUªJ ÁWbjhêšfŸ Kidnth® ãiy¡F¥
go¥goahf ca®¤J« neh¡f¤Â‰F« Ra cjé¡ FG
Kiw fil¥Ão¡f¥gL»wJ. Ï¡ F¿¡nfhis
miltj‰F Ït®fS¡F Âw‹ ts®¥ò gæ‰Á
më¥gJl‹, gšntW ã ãWtd§fëläUªJ fl‹
cjé bg‰W¤ jªJ« Ït®fshš jahç¡f¥g£l
bghU£fis é‰gid brŒtj‰F VJthf
rªij¥gL¤Jjš cŸë£l mo¥gil¡ f£lik¥ò
trÂfŸ V‰gL¤j¥gL»wJ. Ϥ£l¤Â‹
bryéd¤ij k¤Âa, khãy muRfŸ 75:25 v‹w
é»j¤Âš V‰»‹wd.
8.2.1 bgh‹éHh »uhk Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l¤Â‹
TWfŸ
1. Ra cjé¡ FG¡fS¡F RHš ã tH§Fjš
2. Ra cjé¡ FG¡fS¡F bghUshjhu cjé
tH§Fjš
3. Áwªj ãWtd§fŸ _ykhf juä¡f Âw‹
ts®¢Á gæ‰Á tH§Fjš
4. f£lik¥ò trÂfŸ V‰gL¤Jjš
5. gæ‰Á më¤jš
khãy mséš Ra cjé¡ FG¡fë‹
eyD¡fhf brašgL¤j¥gL« mid¤J £l§fisÍ«
xU§»iz¥gij cW brŒÍ« bghU£L, bgh‹éHh
»uhk Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l¤Âid nk‰gh®itæL«
k‰W« f©fhâ¡F« bghW¥ò jäœehL kfë® ey
nk«gh£L ãWtd¤Â‰F tH§f¥g£LŸsJ.
2011-12M« M©o‰F k¤Âa khãy muRfshš
Ϥ£l¤Â‰F %.135.25 nfho ã xJ¡Ñ£Ll‹
%.284.10 nfho fl‹ tH§f Ïy¡F«
ã®zæ¡f¥g£LŸsJ. Ϥ£l¤Â‹ neh¡f«
ãiwntW« tifæš brayh¡f« brŒa Ñœ¡f©l
Ka‰ÁfŸ 2011-12 M« M©oš nk‰bfhŸs¥gL«:
· Cuf¥ gFÂfëš cŸs 22,214 jFÂ bg‰w
FG¡fS¡F RHš ã khåakhf %.33.32 nfho
tH§f¥gL«.
· 7,464 Ra cjé¡ FG¡fS¡F bghUshjhu¡
fl‹ tH§f¥gL«.
· Ra cjé¡ FG¡fŸ bgça mséš K¡»a¤
bjhêšfis nj®Î brŒaΫ, mjid
C¡f¥gL¤jΫ kht£l k‰W« t£lhu mséš
rçahd bjhêš bjhF¥òfis cUth¡fΫ
K¡»a¤Jt« më¡f¥gL«.
172
173

· 22,214 Racjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F
%.7.77 nfho kÂ¥Õ£oš jukhd Âw‹ ts®¥ò
gæ‰Á Áwªj ãWtd§fë‹ _y« tH§f¥gL«.
· 4,860 jå eg®fS¡F %. 5.832 nfho kÂ¥Õ£oš
bghUshjhu flDjé tH§f¥gL«.
8.2.2 Ra cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â¥ bghU£fis
rªij¥gL¤Jjš
Ra cjé¡ FG¡fŸ j§fsJ bghU£fis
rªijæš é‰gid brŒa rªij ãytu« bjçahkY«
k‰W« tâf¥ ng¢Rth®¤ij el¤j¥ nghJkhd Âwik
Fiwthf cŸsjhY«, mt®fS¡F cjéL« tifæš,
Ra cjé¡FG c‰g¤Â¥ bghU£fë‹ é‰gidia
nk«gL¤Jtš

jh©L ãWtd§fŸ k‰W« khãy / kht£l
mséyhd mYty®fis¡ f©l¿ªJ mt®fS¡F
Áwªj ãWtd§fŸ _y« gæ‰Á më¡F«. khãy
mséš xU Áwªj ãWtd¤ij nj®Î brŒJ
bghJthd tâf¢Á‹d« tH§Ftj‰F«, f©ftU«
ng¡nfí§ brŒtj‰F« £läl¥g£LŸsJ. Ra
cjé¡ FG c‰g¤Â¥ bghU£fS¡F khãy k‰W«
kht£l mséš IªJ tUl tâf nk«gh£L¤ £l«
brašgL¤j¥glΟsJ.
8.3 jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«
(TNSRLM)
k¤Âa muR, bgh‹éHh »uhk Ra ntiy
thŒ¥ò¤ £l¤Âid kWÓuik¤J njÁa Cuf
thœthjhu Ïa¡f« v‹w £l¤Âid m¿é¤JŸsJ.
Ϫj muÁdhš Ϥ£l« 2011-12M« M©oèUªJ
"jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«" v‹w
bgaçš eilKiw¥gL¤j¥gL«.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ tWik¡ nfh£o‰F Ñœ cŸs
mid¤J FL«g§fisÍ« Ra cjé¡ FGéš
Ïiz¥gJ, kht£l, t£lhu k‰W« Cuh£Á mséš Ra
cjé¡ FG¡fë‹ T£lik¥òfis cUth¡FtJ,
cW¥Ãd® Ra cjé¡ FG¡fS¡F tH§Ftj‰fhf
tiuaW¡f¥glhj ãÂæid T£lik¥òfS¡F
tH§FtJ k‰W« Cuf ÏisP®fS¡F ntiy
thŒ¥òl‹ Toa Âw‹ ts®¥ò¥ gæ‰Á më¥gJ
ngh‹w m«r§fŸ £läl¥g£LŸsJ.
bgh‹ éHh »uhk Ra ntiythŒ¥ò¤ £l¤ij
él nk«gL¤j¥g£l Ϫj £l«, »uhk¥òw¤Âš thG«
ViHfë‹ thœthjhu« k‰W« mt®fë‹ c‰g¤Â
bghU£fis rªijgL¤JjY¡F mÂf K¡»a¤Jt«
më¡»‹wJ. Ϥ£l« k¡fë‹ g§nf‰ò Kiwfë‹
_y« mt®fë‹ njitfS¡nf‰g brašgL¤j¥gL«.
jäœehL khãy Cuf thœthjhu £l« »uhk¥òw ViH
k¡fis x‹W Âu£o j§fis jh§fns ã®t»¡F«
ãWtd§fis cUth¡F« jskhf és§F»wJ.
FG¡fshfΫ T£lik¥òfshfΫ k‰W« bjhêš
c‰g¤Â¡fhd mik¥òfshf és§F« Ϫj
ãWtd§fŸ gšntWg£l ã k‰W« bjhêš E£g
trÂfis khãy Cuf thœthjhu £l¤Â‹
_ykhfΫ t§»fë‹ _ykhfΫ bgWtj‰F
têtif cŸsJ.
8.4 el¥gh©oš (2011-12) brašgL¤j¥glΟs K¡»a
gâfŸ
1. Ra cjé¡ FG¡fë‹ bghUshjhu ju¤ij
nk«gL¤j %.10.00 Ïy£r« tiu bjhê‰ fl‹
25 rjÅj« tiuæyhd khåa¤Jl‹
tH§f¥gL«.
176
177

2. Áw¥ò ftd« brY¤Â ÂUe§ifa® FG¡fŸ
mik¤J mitfëš jF thŒªj
FG¡fS¡F %.15.00 Ïy£r« tiu fl‹ tH§»
bghUshjhu elto¡iffëš K‹ndwΫ
nkY« mt®fë‹ thœthjhu¤ij ca®¤jΫ
têtif brŒa¥gL«.
3. 65,000 Ra cjé¡ FG¡fŸ Cuf k‰W«
ef®¥òw§fëš mik¡f¥gL«. Racjé¡
FG¡fŸ éLg£l gFÂfëY« Fiwthf
mik¡f¥g£l gFÂfëY« K‹Dçik
më¡f¥gL«. rKjha¤Âš xJ¡f¥g£lt®fŸ,
kh‰W¤ ÂwdhëfŸ k‰W« éë«òãiy
k¡fis¡ bfh©L« Áw¥ò FG¡fŸ
mik¡f¥gL«.
4. RHš ã khåakhf jyh %.15,000/- Åj« 42,214
Ra cjé¡ FG¡fS¡F (Cuf« 22,214 k‰W«
ef®¥òw« 20,000) %.63.32 nfho ã xJ¡ÑL
brŒa¥g£L t§»fëèUªJ fl‹ bjhif
bg‰W ju¥gL«.
5. kfë® Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fŸ
bghUshjhu nk«ghL miltj‰fhf t§»fŸ
_y« %.4,000 nfho fl‹ bgw V‰ghL
brŒa¥gL«. Ra cjé¡ FG¡fS¡F
mt®fë‹ njitia f©l¿ªJ mj‹
mo¥gilæš fl‹ cjé tH§f mid¤J
elto¡iffS« vL¡f¥gL«.
6. kWÓuik¡f¥g£l Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfis nkY« tY¥gL¤J« tifæš
jukÂ¥Õ£oš nj®¢Á bgW« 3000 Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfŸ x›bth‹¿‰F«
%.1.00 Ïy£r« Åj« C¡fãÂahf Ϫj
ãÂah©oš tH§f¥gL«.
7. ef®¥òw Foir¥gF mséyhd 300
T£lik¥òfŸ mik¤J mt‰iw nkY«
tY¥gL¤J« tifæš jukÂ¥Õ£oš nj®¢Á
bgW« 150 Foir¥gFÂ mséyhd
T£lik¥òfŸ x›bth‹¿‰F« %.1.00 Ïy£r«
Åj« C¡fã tH§f¥gL«.
8. Áwªj ãWtd§fŸ _y« 25,000
ÏisP®fS¡F gšntWg£l bjhê‰ Âw‹
gæ‰ÁfŸ tH§f¥g£L, mªj ãWtd§fŸ _y«
gæ‰Á bg‰w ÏisP®fS¡F ntiy thŒ¥ò
V‰gL¤j¥gL«.
178
179

9. bgh‹éHh »uhk Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l¤Â‹
Ñœ 7,464 Ra cjé¡ FG¡fS¡F
bghUshjhu¡ fl‹ tH§f¥gL«. £l
kÂ¥Õ£oš 50 éG¡fhL mšyJ mÂfg£r«
%.1.25 Ïy£r« tiu khåakhf tH§f¥gL«.
10. njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡f« / njÁa Cuf
thœthjhu £l« (75% k¤Âa muR k‰W« 25%
khãy muR ã cjéÍl‹) jäœ ehL khãy
Cuf thœthjhu £l« v‹D« bgaUl‹ Ϫj
M©L 15 kht£l§fëš 60 t£lhu
Cuh£Áfëš Ôéukhf brašgL¤j¥gL«.
9. cyf t§» cjé bgW« òJthœÎ £l«
9.1 K‹Diu
kh©òäF jäœehL Kjyik¢r® mt®fshš
et«g® 2005-« M©L “òJthœÎ” v‹w bgaçš
Ϥ£l« Jt¡f¥g£lJ. “thœªJ fh£Lnth«” vd
2006-š kW bgaçl¥g£l Ϥ£l« 2011 Kjš Û©L«
“òJ thœÎ” v‹nw miH¡f¥gL«. cyf t§» ãÂ
cjéÍl‹ 5.8 Ïy£r« ViH¡ FL«g§fŸ ga‹ bgW«
tifæš 16 kht£l§fëš Ï¤Â£l« %.717 nfho ãÂ
xJ¡Ñ£oš brašgL¤j¥g£L tU»wJ. £l fhy«
br¥l«g® 2014 tiu Ú£o¡f¥g£LŸsJ. TLjš ãÂ
Mjhu¤Jl‹ nkY« 3.8 Ïy£r« ViH¡ FL«g§fŸ
ga‹ bg‰¿L« tifæš %.950 nfho ã Mjhu¤Jl‹
10 kht£l§fS¡F Ϥ£l« éçÎgL¤j¥g£L nkY«
3 M©LfS¡F Ú£o¡f¥g£L br¥l«g® 2014š
ãiwtila cŸsJ.
k¡fns K‹ã‹W j§fë‹ ts®¢Á¡F
bghW¥ng‰W el¤Jjš v‹w mQFKiwæ‹
mo¥gilæš Â£l totik¥ò mikªJŸsJ. ViH
vëa k¡fŸ F¿¥ghf bg©fë‹ Fuš vLgL«
tifæš mt®fŸ g§nf‰W mÂfhu g§fë¥ò bg‰¿l
k¡fŸ mik¥òfŸ V‰gL¤j¥gL»‹wd. Ïj‹ _y«
Ït®fŸ K¡»a KoÎ vL¡»‹w mÂfhu« bgWtJl‹
ts®¢Á¡fhd Ka‰Áfëš j§fis

fhŸS« tifæš M‰wyë¥ò bgW»‹wd®. Ϫj
mQFKiwæ‹ K¡»a m«r§fŸ ËtUkhW:
· KoÎfis nk‰bfhŸSjš k‰W« Mjhu§fis
nkyh©ik brŒÍ« bghW¥ò k¡fŸ
mik¥òfS¡F bg‰W¤ jUjš.
· äfΫ ViH, eèΉnwh® k‰W«
kh‰W¤Âwdhëfë‹ eyåš mÂf ftd«
brY¤Jjš.
· Cuh£Á mik¥òfSl‹ tYthd
Ïiz¥òfis V‰gL¤Jjš.
· ntiythŒ¥ò k‰W« thœthjhu nk«gh£o‰fhd
thŒ¥òfis cUth¡»¤jUjš.
· k¡fë‹ njitfS¡F bré rhŒ¤J,
bghW¥òl‹ k‰W« btë¥gil¤ j‹ikÍl‹
mid¤J ãiyfëY« brayh‰Wjš.
9.2 £l éçth¡f¤Â‰fhd TLjš ã Mjhu«
k¡fis K‹ ãW¤Â, mt®fis j§fë‹
ts®¢Á¡F bghW¥gh¡F« têKiw k‰W« òJthœÎ
£l totik¥ò v®gh®¡F« gy‹fis
më¡ftšyjh v‹gij f©l¿Í« Kf¤jh‹,
F¿¥Ã£l Áy t£lhu§fëš Ï¤Â£l« K‹ndhoahf
brašKiw¥gL¤j¥g£lJ. Ï«Ka‰Á milªj
bt‰¿æ‹ mo¥gilæš Ï¤Â£l« 16 kht£l§fëš
F¿¥Ã£l 70 t£lhu§fëš ml§F« 2509 »uhk
Cuh£Áfëš eilKiw¥gL¤j¥g£L tU»wJ. Ïj‹
_y« jäœeh£oš cŸs bkh¤j »uhk Cuh£Áfëš, 20
rjÅj Cuh£ÁfS«, bkh¤jKŸs t£lhu§fëš, 18
rjÅj t£lhu§fS«, £l brayh¡f¤Â‹ Ñœ
tªJŸsd. òJ thœÎ £l« milªj bt‰¿na Ïij
nkY« Áy äfΫ Ëj§»ÍŸs kht£l§fS¡F«
éçÎgL¤j C¡Fé¤jJ.
£l éçth¡f¤Â‰fhd nkY« 10 kht£l§fŸ
f©l¿a¥g£L mt‰¿š £l brayh¡f¤Â‰F
jFÂahdit vd 46 t£lhu§fŸ bjçÎ brŒa¥g£ld.
nkY«, V‰fdnt £l« eilKiw¥gL¤j¥g£L tU«
kht£l§fëš 4 t£lhu§fŸ TLjyhf
vL¡f¥g£LŸsd. V‰fdnt £l brayh¡f¤Â‰F
c£gL« 70 t£lu§fŸ Ú§fyhf Ï›éçth¡f¤Â‹
_y«, òÂjhf vL¡f¥g£LŸs 50 t£lhu§fëš 3.8
Ïy£r« ViH FL«g§fŸ gadilÍ«.
9.3 £l brayh¡f¥ gFÂfŸ
jäœeh£oš cŸs 385 t£lhu§fëš,
Vw¡Fiwa _‹¿š xU g§F t£lhu§fshd 120
t£lhu§fëš Â£l brayh¡f« eilbgW«. nkY«,
182
183

2011 br¥l«g® khj« Kotila ÏUªj £l fhy«,
br¥l«g® 2014 tiu Ú£o¡f¥g£LŸsJ.
£l« V‰fdnt brašgL« t£lhu§fŸ k‰W«
òÂjhf vL¤J¡bfhŸs¥g£l t£lhu§fŸ Ït‰¿š
ml§F« Cuh£ÁfŸ bjhl®ghd étu§fŸ ÑnH
ju¥g£LŸsd:
9.3.1 £l¥gFÂfŸ
£l ã Mjhu« - £l« eilKiwæš cŸs
gFÂfŸ
ã Mjhu« %. (nfhoæš) rjÅj«
cyf t§»
541 75
(g‹dh£L ts®¢Á
ãÂa« - IDA)
jäœehL muR 122 17
k¡fŸ g§fë¥ò 54 8
bkh¤j« 717 100
£l«
t£lhu
§fŸ
»uhk
Cuh£ÁfŸ
bkh¤j
FL«g§fŸ
(Ïy£r¤Âš)
bkh¤j Ïy¡F
FL«g§fŸ
(Ïy£r¤Âš)
£l ã Mjhu« - òÂa £l¥ gFÂfŸ
£l«
70 2,509 16.97 5.8
eilKiwæš
cŸs gFÂfŸ
òÂjhf
50 1,661 11.24 3.8
vL¤J¡
bfhŸs¥g£l
gFÂfŸ
bkh¤j« 120 4,170 28.21 9.6
ã Mjhu« %. (nfhoæš) rjÅj«
cyf t§»
760 80
(g‹dh£L ts®¢Á
ãÂa« - IDA)
jäœehL muR 132 14
k¡fŸ g§fë¥ò 58 6
bkh¤j« 950* 100
* %.222.85 nfho V‰bfdnt vL¤J¡bfhŸs¥g£l
£l¥gFÂfS¡F«, %.727.15 nfho òÂa
gFÂfS¡Fkhd xJ¡ÑlhF«.
184
185

9.4 £l brayh¡f mik¥òfŸ
£l¤ij br«ikahf brašgL¤j khãy r§f«
V‰gL¤j¥g£L £l Ïa¡Fe® jiyikæš gšKid
Âw‹ gil¤j tšYe®fŸ ml§»a FG x‹W cŸsJ.
òJ thœÎ £l éçth¡f¤jhš V‰gL« mÂf gSit
fU¤Âš bfh©L Ï›tYtyf¤Âš TLjš
gâæl§fŸ V‰gL¤j¥g£LŸsd.
£l brašghL k‰W« mj‹ nk‰gh®itia
V‰W tê el¤j x›bthU kht£l¤ÂY« kht£l
mséyhd xU r§f« cŸsJ. Ï¢r§f¤Â‹ Ñœ
gšJiw tšYe®fis ml¡»a brayh¡f mik¥ò
Ïa§F»wJ.
fs¤Âš £l mkyh¡f¤ij br›tnd
nk‰bfhŸs 10-15 »uhk Cuh£ÁfŸ ml§»a
x›bthU gF¡F« 5 gâahs®fŸ bfh©l £l
xU§»iz¥ò mâ mik¡f¥g£LŸsJ. Ï›tâ
»uhk mséyhd mik¥òfS¡F cWJizahf
ã‰F«.
»uhk Cuh£Á mséš, Ïy¡F k¡fis
cŸsl¡»a Rakhf brašgl¡Toa j‰rh®ò
mik¥ghd »uhk tWik xê¥ò¢ r§f«, £l
brašgh£o‰F bghW¥gh»wJ.
9.5 £l brayh¡f f£l§fŸ
£l brašgh£o‹ gšntW f£l§fŸ ËtUkhW:
òÂa £l gFÂfëš brašghLfŸ
1. Jt¡f ãiy brašghLfŸ
2. k¡fŸ mik¥òfŸ mik¤jš
3. thœthjhu nk«gh£L elto¡iffŸ
nk‰bfhŸSjš
V‰fdnt cŸs £l gFÂfëš brašghLfŸ
4. »uhk mséš elto¡iffis tY¥gL¤Jjš
5. »uhk§fS¡F Ïilnaahd k¡fŸ
mik¥òfis V‰gL¤Jjš
6. »uhk§fS¡F Ïilæš thœthjhu
elto¡iffis cUth¡Fjš
7. Ra rh®ò ãiy miljš
{TLjš étu§fŸ Énr®¡ifæš ju¥g£LŸsd}
9.5.1 Jt¡f ãiy brašghLfŸ
1. £l bjhiyneh¡F, F¿¡nfhŸfŸ, cæ®
_¢R¡ bfhŸiffŸ k‰W« £l« gšntW
f£l§fëš nk‰bfhŸséU¡F« elto¡iffëš
g§nf‰ghs®fë‹ flikfŸ k‰W« bghW¥òfŸ
g‰¿a jftšfŸ k¡fis br‹wiltj‰fhd
186
187

¿thd jftš bjhl®ò elto¡iffŸ Mu«g¡
f£l¤Ânyna nk‰bfhŸs¥gL»‹wd.
2. k¡fë‹ g§nf‰òl‹ k¡fŸ ãiy MŒÎ
el¤j¥g£L, r_f tiugl« k‰W« bghUshjhu
ãiy mo¥gilæš Â£l Ïy¡F k¡fsh»a ViH
vënah®, éë«ò ãiyæš cŸnsh® k‰W« kh‰W¤
Âw‹ gil¤njh® f©l¿a¥gL»‹wd®. Ï«Kiw
Ïy¡F k¡fis btë¥gil¤j‹ikÍl‹
f©l¿a cjÎtJl‹, £l bra‰gh§F k‰W«
mj‹ btë¥ghL Ïy¡F k¡fshš
m§Ñfç¡f¥g£L KGikahf cçik
bfh©lhl¥gL»wJ.
9.5.2 k¡fsik¥òfŸ nk«gh£L elto¡iffŸ
1. »uhk tWik xê¥ò¢r§f§fŸ, r_f
jâ¡if¡FG¡fŸ, Ra cjé¡FG¡fŸ, Cuh£Á
mséyhd Ra cjé¡FG T£lik¥òfŸ k‰W«
x¤j bjhêš FG¡fŸ (ó¢ru«) ngh‹w k¡fŸ
mik¥òfis cUth¡», tY¥gL¤Â, Ïitfë‹
Âw‹ ts®¤jš.
2. Ra cjé¡ FG¡fŸ »uhk mséyhd ViH
k¡fë‹ mo¥gil mik¥òfshF«. éLg£l
Ïy¡F k¡fis¡ bfh©L Racjé¡ FG¡fŸ
Ϥ£l¤jhš cUth¡f¥gL»‹wd. gH§Foæd®
k‰W« kh‰W¤ Âw‹ gil¤njhç‹ eyD¡fhf
Ït®fis cŸsl¡»a Áw¥ò¡ FG¡fS«
V‰gL¤j¥gL»‹wd.
3. Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ, Ra
cjé¡FG¡fS¡F njit¥gL« ã k‰W« Ãw
cjéfis òçªÂL« Áw¥ò mik¥òfshF«. Ïit,
ViH vëa FL«g§fŸ ga‹bgW« tifæš
Fiwªj bryéd¤Âš ã k‰W« Ãw m¤ÂahtÁa
nritfis Áwªj Kiwæš tH§F»‹wd.
4. »uhk mséš xnu khÂçahd thœthjhu
elto¡ifæš

1. ãÂ¥ g‰wh¡Fiw ãiyahš V‰gL«
Ãu¢ridfS¡F Ô®thf cça fhy¤Âš
njitahd ã Mjhu« bgWtj‰fhd rhjfkhd
NHiy V‰gL¤Jjš.
2. jåah® k‰W« g‹dh£L¤ bjhêš
ãWtd§fëYŸs ntiy thŒ¥òfis
ga‹gL¤Â¡ bfhŸS« tifæš »uhk¥òw
ÏisP®fS¡F j¡f bjhê‰ gæ‰Á jªJ
Ït®fis¤ jah® brŒjš.
3. »uhk mséyhd thœthjhu thŒ¥òfis
f©l¿ªJ Ït‰iw j¡f Kiwæš ga‹gL¤Â
gydila njitahd elto¡iffŸ, c‰g¤Â
bghU£fS¡fhd njit k‰W« rªij thŒ¥òfŸ
f©l¿jš, bjhêš bjhl®ghd ÏilôWfis
j鮥gj‰fhd m¿ÎiufŸ ngh‹w Ka‰ÁfŸ
nk‰bfhŸSjš. »uhk tWik xê¥ò r§f§fŸ,
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ k‰W« Ãw
mik¥òfëèUªJ, jåeg® thœthjhu
nk«gh£o‰F ÁW fl‹ trÂfŸ bgw têtif
brŒjš.
4. njitahd mo¥gil trÂfŸ, c‰g¤Â
bghU£fis rªij¥gL¤JjY¡fhd cjé, kÂ¥ò
T£L« elto¡iffŸ k‰W« c‰g¤Â bjhl®ghd
ÏilôWfis j鮤jš M»at‰¿‹
mo¥gilæš jåeg® thœthjhu elto¡iffis
x¤j bjhê‰ FG¡fshfΫ, bjhêš
T£lik¥òfshfΫ ca®¤Âl Mtd brŒjš.
9.5.4 »uhk mséyhd elto¡iffis tY¥bgw¢
brŒjš
ÏJtiu nk‰bfhŸs¥g£l brašghLfŸ
mid¤J« »uhk Cuh£Á mséyhdit. Kjšãiy
k¡fŸ mik¥òfŸ nk‰bfhŸS« elto¡iffis
Ôéu¥gL¤j nt©oa ãiy j‰nghJ njh‹¿ÍŸsJ.
£l¤Â‹ rhjidfŸ ãiy¤Âl, k¡fŸ mik¥òfŸ
jh§fns j§fsJ gâfis ftå¤J¡bfhŸS«
tifæY«, £l fhy¤Â‰F Ëd® £l¥gâia
Ï›tik¥òfns nk‰bfhŸtj‰fhd Ka‰ÁfSl‹
£l brašghLfis Ôéu¥gL¤Jtj‰F nt©oa
Áw¥ò elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥gL«.
muR JiwfŸ, muR ãWtd§fŸ k‰W« jåah®
ãWtd§fë‹ thæyhf njitahd ts§fŸ,
cŸÇLfŸ, Âw‹, m¿th‰wš M»at‰iw Ϥ£l«
Âu£L«. Ïj‰fhf khãy, kht£l k‰W« t£lhu
mséš jå¡ FG¡fŸ mik¡f¥gL«. Ïit,
£l¤jhš njh‰Wé¡f¥g£LŸs k¡fŸ
mik¥òfS¡F«, muR¤Jiw k‰W« Ãw
ãWtd§fS¡»ilna xU T£lh©ik V‰gl
ghLgL«.
190
191

Ϥ£l¤jhš cUth¡f¥gL« r_f tšYe®fŸ
v‹w r_f _yjd¤ij Ϥ£l¤Â‹ gšntW
brašghLfS¡F bgUthçahf ga‹gL¤j¥gL»wJ.
Ϫj r_f tšYe®fŸ j§fsJ fs¥gâ _y«
bg‰WŸs m¿Î, Âw‹ M»at‰iw rKjha
mik¥òfŸ, muR¤JiwfŸ k‰W« Ãw ãWtd§fshš
ga‹gL¤j¥gL»wJ. £l« brašgL¤j¥gL«
mid¤J kht£l§fëY« r_f tšYe®fis
cŸsl¡»a k¡fŸ f‰wš ika§fŸ (kfik)
njh‰Wé¡f¥g£L Ït®fS¡bfd jå¤JtKila
mik¥ò¢ rh®ªj m§Ñfhu« bg‰W¤ju¥g£LŸsJ.
9.5.5 »uhk§fS¡F Ïilæyhd mik¥òfis
cUth¡Fjš
Kjš jiyKiw k¡fsik¥òfsh»a
Racjé¡FG¡fŸ, Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ
M»at‰iw C¡Fé¤J têel¤Âl k¡fŸ f‰wš
ika«, bjhêš T£lik¥òfŸ ngh‹w Ïu©lh«
jiyKiw k¡fŸ mik¥òfis cUth¡» mt‰iw¥
ngQjš. £l fhy¤Â‰F¥ ËdU« k¡fŸ bjhl®ªJ
j§fŸ njitfis ó®¤Â brŒÂlΫ ãiyahd
nritfis¥ bg‰¿lΫ Ïu©lh« jiyKiw
k¡fsik¥òfŸ brayh‰W«.
Ϫj Ïu©lh« jiyKiw mik¥òfŸ
»uhk§fS¡F Ïilna, gFÂ mséš, t£lhu mséš
k‰W« kht£l mséš mik¡f¥bg‰W Ñœ¡f©l
F¿¡nfhŸfSl‹ nrit òçÍ«.
1. »uhk mséš cŸs Kjš jiyKiw k¡fŸ
mik¥òfis tY¥gL¤Jjš k‰W« Ϫj
mik¥òfŸ k¡fS¡F jukhd nrit òçjiy
cWÂ brŒjš.
2. £l fhy¤Â‰F¥ ËdU« Kjš jiyKiw
k¡fŸ mik¥òfŸ milªJŸs rhjidfis
ãiy¡f¢ brŒJ mid¤J Ïy¡F k¡fë‹
x£Lbkh¤j ts®¢Á¡F tênfhYjš.
3. Ïy¡F k¡fë‹ thœthjhu bjhêš
thŒ¥òfis¡ f©l¿ªJ k¡fë‹ Ka‰Áfis
xUKf¥gL¤Â, bjhêš nk«ghlila
njitahd mo¥gil trÂfŸ, cgfuz§fŸ,
bjhêšE£g cjéfŸ k‰W« rªij
Ïiz¥òfŸ V‰gL¤Jjš.
4. »uhk§fS¡F Ïilna njh‹w¡Toa
Ãu¢ridfis RKfkhf Ô®¥gj‰fhd têtif
fhQjš.
5. ã ãWtd§fSl‹ Kiwahd bjhl®òfŸ
V‰gL¤Â¤ jUjš, thœthjhu elto¡iffŸ
F¿¤j mo¥gil jftš gçkh‰w«, njit¥gL«
fl‹fis vëš bgWtj‰fhd Ka‰ÁfŸ
192
193

k‰W« fh¥ÕL trÂfŸ ngh‹wt‰iw
V‰gL¤Jjš.
9.5.6 »uhk§fS¡»ilnaahd thœthjhu nk«ghL
ÏJtiu nk‰bfhŸs¥g£l thœthjhu
nk«gh£L elto¡iffŸ x‹W¡bfh‹W
cWJizahf mikªÂlΫ nkY« mt‰iw ts®¢Á
mila¢ brŒaΫ njitahd Ka‰ÁfŸ mid¤J«
nk‰bfhŸs¥gL«. Ïj‹ _y« thœthjhu
elto¡iffŸ »uhk« v‹w všiyia¤ jh©o, gy
»uhk§fS¡F Ïilna éçtila¢ brŒtj‹ _y«
ts®¢Á gçkhz¤Â‹ mDTy§fis bgWjš
vëjhF«. Ϫj £l« x¤j bjhêš FG¡fë‹
thœthjhu elto¡iffis Ïiz¤J Kid¥ghf
brašgL¤Â ãiy¤J jiH¤Âl têtif brŒa
mid¤J Ka‰ÁfisÍ« ca®ãiy T£lik¥òfŸ
_y« cUth¡F«.
x¤j bjhêš FG¡fë‹ gçkhz
ts®¢Á¡fhd brašghLfis ca®ãiy T£lik¥ò
ftå¤J¡ bfhŸS«. Ï›Îa®ãiy T£lik¥òfŸ
jftš gçkh‰w Ïiz¥ò, bjhêš E£g cjéfŸ, kÂ¥ò
T£Ljš, T£L bfhŸKjš k‰W« rªij¥gL¤Jjš
ngh‹w bghJ nritfis nk‰bfh©L x¤j bjhêš
FG¡fŸ j§fsJ thœthjhu elto¡iffis mL¤j
f£l¤Â‰F vL¤J¢ br‹W ãiyahd gy‹fŸ bg‰¿l
cjéL«.
9.5.7 »uhk Rarh®ò ãiy
»uhk§fS¡F Ïilnaahd £l
elto¡iffis tY¥bgw¢ brŒJ ãiy ãW¤Jtnj
»uhk Ra rh®ò MF«. Ïj‹ _y« £l¤Â‹ tWik
xê¥ò Ka‰Áfë‹ jh¡f¤ij¥ bgU¡», £l
fhy¤Â‰F¥ Ëd® nk‰bfhŸs nt©oa têKiwia
cUth¡», £l¤ij x›bthU ãiyæY« Kid¥ghf
brašgL¤Âl rKjha¤ij jah®brŒÂlΫ, £l
nfh£ghLfŸ k‰W« Í¡Âfis »uhk mséY«
»uhk§fS¡»ilæY« tY¥bgw¢ brŒaΫ
Ka‰ÁfŸ nk‰bfhŸs¥gL«.
£l fhy¤Â‰F¥ ËdU« ca®ãiy k¡fŸ
mik¥òfŸ rKjha¤Â‰F njit¥gL« nritfis
rçahd f£lz¤Âš tH§»l, Âw‹ ts®¥ò k‰W«
mid¤J C¡Fé¡F« cWJiz Ka‰ÁfŸ vL¤J
ãiy¡f¢ brŒa ftd« brY¤J«. ca®ãiy k¡fŸ
mik¥òfis tY¥bgw¢ brŒJ mitfis
ãiy¥gL¤Jtj‹ _y« £l fhy« KotilÍ«
jUz¤Âš k¡fŸ Ïl®gho‹¿ £l brašghLfis
bghW¥ng‰W el¤Âbršy jah® brŒjš £l¤Â‹
K¡»a F¿¡nfhshF«.
194
195

Ïy¡F k¡fë‹ thœ¡if¤ju¤ij
nk«ghlila¢ brŒJ, k¡fis Rarh®òilat®fshf
M¡», ã®t»¡f bghW¥gh¡», j§fë‹
brašghLfis jhnk T®ªjhŒÎ brŒJ, j§fë‹
Áw¥ò brayh¡f§fis ÃwU« Ëg‰W« tifæš K‹
cjhuzkhf elªÂl VJthd elto¡iffŸ
£l¤jhš nk‰bfhŸs¥gL«.
9.6 £l K‹nd‰w«
£l¤Â‹ K¡»a rhjidfŸ
t.
v©
elto¡iffŸ 31.3.2011
tiu
31.7.2011
tiu
£l ã bryéd rhjidfŸ
1 k¡fŸ g§nf‰òl‹ k¡fŸ KotilªJŸsJ KotilªJŸsJ
ãiy MŒÎ brŒJ Ïy¡F
k¡fis f©l¿ªJ »uhk
rigæš x¥òjš bgWjš
2 »uhk tWik xê¥ò r§f« KotilªJŸsJ KotilªJŸsJ
V‰gL¤Jjš
3 bg©fŸ k‰W« 14,688 14,846
ÏisP®fis¡ bfh©L
Ra cjé¡ FG¡fis
cUth¡Fjš
4 kh‰W¤ Âwdhëfis¡ 7,877 7,962
bfh©L Ra cjé¡
FG¡fis cUth¡Fjš
5 kh‰W¤ ÂwdhëfŸ k‰W«
eèΉnwhU¡F
thœthjhu elto¡iffŸ
bjhl§Ftj‰F
tH§f¥g£l ã cjéfŸ
1,50,039 1,58,826
6 ntiythŒ¥òl‹ Toa
bjhê‰gæ‰Á
më¡f¥g£l ÏisP®fŸ
7 ntiy thŒ¥ò bg‰WŸs
ÏisP®fŸ
8 kW Óuik¡f¥g£LŸs
Cuh£Á mséyhd FG
T£lik¥òfŸ
9 tH§f¥g£LŸs
thœthjhu ãÂ
10 mik¡f¥g£l x¤j
bjhêš FG¡fŸ (ó¢ru«)
£l ã¡F£glhj rhjidfŸ
11 RHš ã bg‰w òÂa k‰W«
kh‰W ÂwdhëfS¡fhd
Ra cjé¡ FG¡fë‹
v©â¡if
12 Ra cjé¡FG¡fS¡F
tH§f¥g£l
ãÂÍjé
Kjš
13 Ïu©lh« jtiz
ãÂÍjé bg‰w Racjé¡
FG¡fë‹ v©â¡if
14 Racjé¡FG¡fS¡F
tH§f¥g£l
ãÂÍjé
Ïu©lh«
15 £l¤Â‹ Ka‰Áahš
guhkç¥ò¤ bjhif bg‰w
kh‰W
v©â¡if
Âwdhëfë‹
16 cgfuz§fŸ k‰W«
fUéfŸ bg‰w kh‰W¤
Âwdhëfë‹
v©â¡if
1,44,733 1,57,661
1,02,979 1,21,553
2,335 2,367
%.127.92 nfho %.133.67 nfho
1,849 2,344
17,394 18,022
%.101.54 nfho %.108.67 nfho
5,254 5,666
%.68.68 nfho %.74.72 nfho
6,459 8,075
14,081 15,014
196
197

17 £l Ka‰Áæ‹ gydhf
KÂnah® cjé¤ bjhif
bg‰wt®fë‹
v©â¡if
52,914 56,765
9.7 ã bryéd«
Ϥ£l¤Âš bjhl¡f« Kjš 31.3.2011 tiu
%.589.19 nfho ã V‰fdnt £l« brayh¡f¤Âš
cŸs gFÂfëš bryél¥g£LŸsJ.
01.04.2011 Kjš 31.07.2011 tiu V‰fdnt £l
brayh¡f¤Âš cŸs k‰W« òÂa £l¥ gFÂfëš
nk‰bfhŸs¥g£l bryéd« %. 51. 83 nfho MF«.
el¥ò ãÂah©o‰F (2011-2012) V‰fdnt cŸs
£l¥ gFÂfŸ k‰W« òÂa gFÂfS¡fhd
brašgh£o‰fhf %.315.11 nfho ã xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
10. Rdhä kWthœÎ¤ £l§fŸ
Rdhä v‹»w v®ghuhj Ïa‰if¥ nguêÎ
2004-M« M©L or«g® 26M« ehŸ jäœeh£o‹
flnyhu¥ gFÂfis¤ ÂObu‹W fLikahf¤ jh¡»
äf¥ bgça mséš flnyhu rKjha¤Â‹ cæU¡F«,
clik¡F« thœthjhu c£f£lik¥òfS¡F« bgU¤j
nrj§fis éisé¤jJ. MæD«, jäœehL muR
j‹Dila mid¤J r¡ÂiaÍ« KG mséš x‹W
Âu£o, fL« Ka‰ÁfŸ nk‰bfh©L äf¡ FW»a
fhy¤Ânyna Rdhäahš gh¡f¥g£l k¡fS¡F
cldoahf ãthuz« tH§»Í« mt®fis¥
ghJfh¥ghd Ïl§fëš Foak®¤ÂÍ« éiuéš
Ïašòãiy thœ¡if¡F¡ bfh©L tªjJ. muÁ‹
Ϫj¤ Âw‹äF Óça K‹Ka‰Áfshš Rdhäahš
gh¡f¥g£l k¡fSila kdš e«Ã¡ifô£l¥g£L
Rdhä m®¢ÁæèUªJ mt®fŸ éiuéš Û©L
tªjd®.
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæ‹ xU
m§fkhd Rdhä £l brayh¡f myF ϤJiw¡F
x¥gil¡f¥gL« Rdhä kWthœÎ¤ £l¥ gâfis 12
flnyhu kht£l§fëš brašgL¤jΫ,
f©fhâ¡fΫ 01.08.2005-š V‰gL¤j¥g£lJ.
Ï›tyF Ñœ¡f©l £l§fis nk‰bfh©LŸsJ.
198
199

10.1. Rdhä mtru fhy cjé¤ Â£l« (Tsunami
Emergency Assistance Project)
Rdhä mtru fhy cjé¤ Â£l«, MÁa ts®¢Á
t§»æ‹ ãÂÍjéÍl‹ 6.4.2005 Kjš
brašgL¤j¥g£lJ. Rdhäahš gh¡f¥g£l 12
flnyhu kht£l§fshd ÂUtŸq®, fhŠÁòu«,
éG¥òu«, flÿ®, ehf¥g£od«, jŠrhñ®, ÂUth%®,
òJ¡nfh£il, Ïuhkehjòu«, ö¤J¡Fo, ÂUbešntè
k‰W« f‹åahFkç M»at‰¿š k¡fë‹
thœthjhu¤ij nk«gL¤JjY« k‰W« nrjkilªj
c£f£lik¥òfis Óuik¤jY«, Ϥ£l¤Â‹ K¡»a
F¿¡nfhŸ MF«. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ %.292.50 nfho
bryél¥g£LŸsJ. Ñœ¡f©l Ïu©L K¡»a
c£TWfŸ vL¡f¥g£L Ko¡f¥g£LŸsd.
1) thœthjhu nk«gh£L c£T¿‹ Ñœ
12 flnyhu kht£l§fëš cŸs 2,70,308
gadhëfS¡F %.183.23 nfho bryéš
cjéfŸ tH§f¥g£ld. Ϫj c£T¿‹ Ñœ Ra
cjé¡ FG¡fS¡F¥ bghUshjhu cjé, RHš
ã cjé tH§Fjš, kh‰W¤ ÂwdhëfS¡F
khåa«, Ûdt r§f§fS¡F cjÎjš,
ÏisP®fŸ, flnyhu rKjha¤Âd® k‰W«
bg©fS¡F¤ Âw‹ ts®¥ò k‰W«
ntiythŒ¥ò¥ gæ‰Á më¤jš, Rfhjhu«
F¿¤j éê¥òz®Î V‰gL¤Jjš k‰W«
gšntW rKjha c£f£lik¥òfis
cUth¡FjY« MÁa ts®¢Á t§»æ‹
khåa cjéÍl‹ Ϥ£l¤Â‹Ñœ
nk‰bfhŸs¥g£lJ.
2) Cuf c£f£lik¥ò c£T¿‹ Ñœ jh® rhiy
mik¤jš, bghJ¡ f£ol§fŸ f£Ljš, neuo
beš bfhŸKjš ika§fŸ mik¤jš ngh‹w
821 gâfŸ MÁa ts®¢Á t§»æ‹ fl‹
cjéÍl‹ %. 96.27 nfho bryéš
nk‰bfhŸs¥g£L Ko¡f¥g£ld.
10.2. ÏuhÉ›fhªÂ kWthœÎ¤ £l« (Rajiv
Gandhi Rehabilitation Package)
ÏuhÉ›fhªÂ kWthœÎ¤ £l«, k¤Âa muÁ‹
ãÂÍjéÍl‹ 2006š Mu«Ã¡f¥g£L Rdhä £l¢
brayh¡f my»dhš %.716 nfho kÂ¥Õ£oš
ãiwnt‰w¥g£L tU»wJ.
Ϥ£l«, Ñœ¡f©l c£TWfis¡
bfh©LŸsJ.
200
201

10.2.1 bjh©L ãWtd§fŸ f£lhkš éy»a
ÅLfis¡ f£Ljš k‰W« mo¥gil trÂfŸ
brŒjš
ÂUtŸq®, fhŠÁòu«, éG¥òu«, ehf¥g£od«
k‰W« ö¤J¡Fo M»a IªJ kht£l§fëš bjh©L
ãWtd§fŸ Kjèš f£Ltj‰F K‹tªJ Ëd®
f£lhkš éy»a 2,687 ÅLfŸ %.63.75 nfho bryéš
f£o Ko¡f¥g£LŸsd. Ϫj ÅLfŸ cŸs gFÂfëš
%.8.04 nfho bryéš Ábk©£ fh‹»ß£ rhiyfŸ,
FoÚ®¥ gâfŸ, bjU és¡FfŸ, Å£L ä‹Ïiz¥ò
tH§Fjš, ãy¤ij¢ rk‹gL¤Jjš, bghJ¡
f£ol§fŸ f£Ljš ngh‹w 3,009 mo¥gil trÂ¥
gâfŸ brŒJ Ko¡f¥g£LŸsd.
10.2.2 bjh©L ãWtd§fŸ ÅLfŸ f£oa Ïl§fëš
mo¥gil trÂfŸ brŒjš
bjh©L ãWtd§fŸ j§fŸ ãÂæš f£oa
ÅLfŸ ÏU¡F« gFÂfëš Ábk©£ fh‹»ß£
rhiyfŸ, Rfhjhu trÂfŸ, ãy¤ij¢ rk‹gL¤Jjš,
bjU és¡FfŸ k‰W« Å£L ä‹ Ïiz¥ò tH§Fjš
ngh‹w 32,301 mo¥gil trÂ¥gâfŸ %.54.27 nfho
bryéš brŒJ Ko¡f¥g£LŸsd.
10.2.3 vëš ghÂ¥ò¡FŸshF« ÅLfis Ûs¡f£Ljš
k‰W« mo¥gil trÂfis¢ brŒjš
flš ca® miy V‰w¤ÂèUªJ 0-200 Û£l®
tiu cŸs vëš ghÂ¥ò¡FŸshF« ÅLfS«,
01.01.2006 m‹W 10 M©LfŸ gHikahd k‰W« flš
ca® miy V‰w¤ÂèUªJ 1,000 Û£lU¡FŸ mikªj
ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò¤ £l« k‰W« Á§fhunty®
Ûdt® FoæU¥ò¤ £l« ngh‹w £l§fëš
f£l¥g£L¥ gGjilªj ÅLfS« Û©L«
tYΟsjhf¡ f£Ltj‰F vL¡f¥g£ld.
11 flnyhu kht£l§fëš 18,299 ÅLfŸ
%.499 nfho kÂ¥Õ£oš vL¡f¥g£L ÏJtiu 17,219
ÅLfŸ %.454 nfho kÂ¥Õ£oš f£o Ko¡f¥g£L
gadhëfS¡F x¥gil¡f¥g£LŸsJ. òJ¡nfh£il
kht£l¤Âš k£L« ãYitæš cŸs 1,080 ÅLfŸ gâ
K‹nd‰w¤Âš cŸsd. Ï›ÅLfŸ ahΫ éiuéš
Ko¡f¥gL«.
Ϫj ÅLfŸ f£L« gFÂfëš Ábk‹£
fh‹»ß£ rhiyfŸ, bjU és¡FfŸ, FoÚ® gâfŸ,
jh® rhiyfŸ, vçnkilfŸ, bghJ f£ol§fŸ f£Ljš,
Rfhjhu« k‰W« tofhš mik¤jš ngh‹w 3,246
mo¥gil trÂ¥gâfŸ %.56.67 nfho bryéš
nk‰bfhŸs¥g£LŸsd.
202
203

ÏuhÉ›fhªÂ kWthœÎ¤ £l nrä¥ò
ãÂæèUªJ 138 TLjš mo¥gil trÂ¥gâfŸ
#&iy, 2010š %.7.86 nfho k¥Ú vL¡f¥g£L
ÏJtiu 70 gâfŸ %.3 nfho k¥Ú
Ko¡f¥g£LŸsd. vŠÁa gâfŸ K‹nd‰w¤Âš
cŸsd. Ï¥gâfis or«g® §fŸ 2011-š Ko¡f¤
£läl¥g£LŸsJ.
10.3 mtru fhy Rdhä kWf£lik¥ò¤ £l«-flnyhu
rKjha¤Â‹ ghÂ¥ò¡FŸshF« ãiyia¡
Fiw¡F« £l« ( ETRP-VRCCP )
Ϥ£l«, Kjèš cyf t§»æ‹
flDjéÍl‹ 2005š (muR Miz (ãiy) v©.384,
tUthŒ¤ Jiw (v‹.Á.4(1)), ehŸ 01.07.2005)
bjhl§f¥g£lJ. Rdhäæ‹ ghÂ¥òfis¡
Fiw¥gj‰fhf khãy muÁdhš ãiwnt‰w¥g£l Û£ò
k‰W« kWf£lik¥ò¤ £l¤Â‹ xU gFÂahf
Ϥ£l« bfh©Ltu¥g£lJ. nkY« m¡nlhg®
2007¡FŸ Ϥ£l« ãiwÎW« vd v®gh®¡f¥g£lJ.
Mdhš, mL¤J tªj fhy§fëš bjhl®ªJ
bfh©nl ÏUªj eilKiwfshš Ϥ£l« or«g®
2009š jh‹ bjhl§f¥g£lJ. Ϥ£l¤Â‹ bkh¤j
kÂ¥ÕL Rkh® %.670 nfho MF«. nkY«, Ϥ£l¤Â‹
fhymsÎ 31.12.2011 tiu ã®zæ¡f¥g£LŸsJ. mtru
fhy Rdhä kWf£lik¥ò¤ £l«, vëš
ghÂ¥ò¡FŸshF« ÅLfis Ûs¡f£Ljš k‰W«
têfh£L« gyiffSl‹ Toa btënaW« rhiyfŸ
mik¤jš M»a Ïu©L K¡»a c£TWfis¡
bfh©LŸsJ.
10.3.1 vëš ghÂ¥ò¡FŸshF« ÅLfis
Ûs¡f£Ljš
11 flnyhu kht£l§fëš flš ca® miy
V‰w¤ÂèUªJ 200 Û£l® Kjš 1,000 Û£lU¡FŸ
mikªJŸs 15,056 vëš ghÂ¥ò¡FshF« ÅLfŸ
tUthŒ Jiwahš Û©L« f£Ltj‰F milahs«
fhz¥g£L bjh©L ãWtd§fshš kWMŒÎ
nk‰bfhŸs¥g£lJ. Ϫj ÅLfŸ 157 bjhF¥òfëš
Ûs¡f£l¥gL»‹wd. x¥gªj¥ òŸëfŸ ÏWÂ
brŒa¥g£l Ë gF I-š (nk-#&iy, 2010) 61
bjhF¥òfëš 5,619 ÅLfS« gFÂ II-š
(Mf°£ -m¡nlhg®,2010) 96 bjhF¥òfëš 9,437
ÅLfS« Û©L« f£l¥gLtj‰F vL¡f¥g£LŸsd.
Ϫj 15,056 ÅLfëš 14,385 ÅLfŸ jFÂahdit vd¡
f©l¿a¥g£L f£Lkhd¥ gâfŸ eilbg‰W
tU»‹wd.
204
205

10.3.2 Ïlkh‰W¥go k‰W« khj thlif¥ go tH§Fjš
ÅLfŸ f£o Ko¡f¥gL« fhy msÎ 15
khj§fshF«. Ï›ÅLfŸ f£o Ko¡f¥gL« tiu
gadhëfS¡F xnu jtizahf %. 1,000 Ïlkh‰W¥
goahfΫ 15 khj§fS¡F khj« x‹W¡F %. 500 Åj«
thlif¥ goahfΫ tH§f¥gL»wJ.
f£l¥gL« òÂa ÅLfis Ïa‰if
Ïl®ghLfëèUªJ fh¥ÕL brŒtj‰fhf %. 1,000 tiu
tH§f¥gL»wJ.
gadhëfS¡F éê¥òz®Î V‰gL¤jΫ,
ÅLfë‹ ju« F¿¤J gæ‰Á më¡fΫ Å£o‹
cçikahs® v‹w cz®it cUth¡fΫ
brašgh£o‹ mo¥gilæš 11 bjh©L ãWtd§fŸ
nj®ªbjL¡f¥g£LŸsd.
kht£l k‰W« »uhk mséš FiwÔ®¡F«
mik¥òfŸ V‰gL¤j¥g£LŸsd. kht£l mséyhd
f©fhâ¥ò¡ FGé‰F kht£l M£Á¤ jiyt®,
jiytuhfΫ, kht£l £l brayh¡f my»‹ £l
xU§»iz¥ghs®, kht£l tUthŒ mYty®
(ãthuz« k‰W« kWthœÎ), t£lh£Áa®, bra‰
bgh¿ahs®, t£lhu ts®¢Á mYty® k‰W« bjh©L
ãWtd§fis¢ rh®ªnjh® cW¥Ãd®fshfΫ
cŸsd®. »uhk mséyhd Fiw Ô®¡F« FGé‰F
»uhk Cuh£Á¤ jiyt®, jiytuhfΫ, Jiz
jiyt®, »uhk ã®thf mYty®, £l¥ bgh¿ahs®,
Cuh£Áæ‹ xU bg© cW¥Ãd®, xU MÂ
Âuhél®/gH§Foæd cW¥Ãd® k‰W« bjh©L
ãWtd¤Â‹ rh®ghf xUtU« cW¥Ãd®fshf
cŸsd®.
10.3.3 têfh£L« gyiffSl‹ Toa btënaW«
rhiyfŸ mik¤jš
òaš, miy¢Ó‰w« k‰W« Rdhä ngh‹w mtru
fhy¤Âš flnyhu rKjha¤Âd® ghJfh¥ghd
gFÂfis vëjhfΫ, éiuthfΫ miltj‰F
VJthf flnyhu¥ gFÂfëš têfh£L« gyiffSl‹
Toa btënaW« rhiyfŸ mik¡F« gâ,
Ϥ£l¤Â‹Ñœ %ghŒ 65 nfho k¥Ú 12 flnyhu
kht£l§fëš brašgL¤j¥gl cŸsd. cyf
t§»æ‹ mDk bg‰w jåah® tšYd® _y«
kÂ¥ÕLfS« totik¥ò« ÏW brŒa¥g£LŸsd.
ÏJtiu 64 ».Û ÚsKŸs btënaW« rhiyfS¡fhd
kÂ¥ÕL %. 35.53 nfho k¥Ú jah® brŒa¥g£LŸsJ.
gâfŸ éiuéš Jt§f¥glΟsd.
206
207

11. gd¦dh£L ntsh© ts®¢Á ãÂa¤Âd¦
(IFAD) cjéÍld Toa Rdhä¡F¥ êija
ãiy¤j thH¦thjhu¤ £l« (PTSLP)
11.1 £l¡ F¿¡nfhŸ kw¦W« neh¡f«
ãiy¤j j‹ikÍld¦ Toa thH¦thjhu§fis
Vw¦gL¤Â mtw¦iw Óça Kiwæy¦ ã®t»¡f VJthf
jw¦rh®ghd flnyhu rKjha¤ij cUth¡Ftnj
Ϥ£l¤Âd¦ F¿¡nfhs¦ MF«. Rdhäahy¦
gh¡f¥g£l flnyhu rKjha¤Âd¦ cjéÍld¦
bg©fshy¦ ã®t»¡f¥gL« bjhêy¦fs¦ kw¦W« ts
Mjhu mik¥òfs¦ M»ait _y« Ϥ£l¤Âd¦
neh¡f« ãiwntW«.
11.1.1 £l étu§fŸ
£lfhy« :
8 tUl§fs¦
(2007 2015)
bkh¤j ã : %.283.69 nfho
£l« bray¦gL¤j¥gL«
kht£l§fs¦ :
£l¥ gF :
gadilnth® :
ÂUts¦q®, fhP¦Áòu«,
éG¥òu«, flÿ®,
ehf¥g£od«, fd¦åahFkç
25 Cuh£Á
xd¦¿a§fS¡F£g£l 109
Cuh£Áfs¦
1.55 Ïy£r« FL«g§fs¦
rh®ªj Rkh® 6 Ïy£r« ng®
11.1.2 £l gadhëfŸ
Rdhäahy¦ neuoahfnth, kiwKfkhfnth
gh¡f¥g£l ÑH¦¡f©l flnyhu¥ gFÂæy¦ tÁ¡F«
k¡fs¦ :-
· tŸs«, ÁW glF ngh‹wt‰iw ga‹gL¤Â
fiunahu§fëš Û‹Ão¡F« Ûdt®fŸ.
· flnyhu¥ gFÂfëš Û‹Ão bjhêš k‰W«
étrha¤Âš

ãWtd§fshy¦ mik¡f¥g£Ls¦sd. xt¦bthU T£L
ts Mjhu ika¤ÂY« bjhF xU§»iz¥ghs®,
bjhF C¡Fé¥ghs®, bjhF bjhêy¦ C¡Fe®
M»a _d¦Wng® gâak®¤j¥g£Ls¦sd®. T£L ts
Mjhu ika« mJ mikªJs¦s gFÂfëy¦ tÁ¡F«
k¡fS¡F Ϥ £l¤ij bray¦gL¤JtÂy¦ cjé
òç»wJ.
M. rKjha ts Mjhu§fS¡fhd £läLjy¦
k¡fs¦ g§nfw¦òld¦ ts§fis Ma¦Î
bra¦tÂY«, thH¦thjhu Ma¦Î bra¦J, thH¦thjhu
és¡f¥gl« jahç¤jy¦ kw¦W« c£f£lik¥ò
njitfis¡ f©l¿ªJ mtw¦iw
Kd¦Dçik¥gL¤JtÂY« T£L ts Mjhu ika«

t§»¥ gâahs®fS¡F g£l¿Î¥ gaz§fŸ
nk‰bfhŸs¥gL»‹wd.
2. Ïl® nkyh©ik kw¦W« fh¥ÕL
flnyhu rKjha¤Âd¦ Ïl® nkyh©ik¤
njitfs¦ bjhl®ghf éth¡f kht£l brayh¡f
mYtyf§fŸ gy¦ntW fU¤ju§Ffis el¤Â
tU»d¦wd. Ïl®ghL fhuzkhf Vw¦gL« nrj«,
fhy¦eilÏH¥ò kw¦W« ég¤J M»atw¦why¦ V‰gL«
tUkhd ÏH¥ig

§f§fs¦ ãWt òçªJz®Î x¥gªj«
nkw¦bfh©Ls¦sd. Ϫj Ûd¦ éw¦gid r§f§fëy¦
brhªjkhf f£L ku«, ts¦s« kw¦W« ÁW glF _y«
Ûd¦ Ão¥ngh® k£Lnk cW¥Ãd® Mt®. r§f§fëd¦
cW¥Ãd®fis flåèUªJ Û£f, bjd¦åªÂa Ûd¦
éw¦gid r§f§fëd¦ T£lik¥ò¡F ãÂÍjé
më¡f¥g£L tU»wJ. nkY«, Ï¡ T£lik¥ò _ykhf
glF f£L« js« kw¦W« glF ÏaªÂu« gGJ Ú¡F«
ãiya« bjhl®ghf bgw¥gL« Kd¦bkhêÎfs¦ Ma¦Î
bra¦a¥g£L x¥òjy¦ tH§f¥g£L tU»wJ.
4. E© bjhêy¦ nk«ghL
bjhêy¦ E£g ty¦Ye®fs¦ / Áwªj ãWtd§fs¦ /
fy¦é¡ Tl§fs¦ M»ait kht£l thçahf bjhêy¦
c£ÃçÎfisÍ« mit bjhl®ghd Ma¦ÎfisÍ«
nkw¦bfhs¦»d¦wd. nkY« £l nkyh©ik myF,
E© bjhêy¦ nk«gh£oy¦ mDgt« cs¦s muR rhuh
bjh©L ãWtd§fSld¦ ÏizªJ F¿¥Ã£l
bjhêy¦ c£Ãçéy¦ bjhêy¦ bjhF¥òfs¦ (Clusters)
Vw¦gL¤j Kid»wJ.
3. ÏisP®fS¡fhd bjhêy¦ fy¦é¥ gæw¦Á
ts Mjhu muR rhuh bjh©L ãWtd§fs¦
(Resource NGOs), ÏisP®fS¡F ntiy tha¦¥ò
më¡F« bjhêy¦fs¦ kw¦W« mtw¦¿y¦ gæw¦Á
më¥gÂy¦ Áwªj ãWtd§fis f©l¿»d¦wd.
Ϥbjhêy¦fëy¦ ÏisP®fS¡F ntiytha¦¥ò¥
gæw¦Á më¡f¥gL»d¦wJ. m§F më¡f¥gL«
ntiytha¦¥ò¥ gæw¦Áfëd¦ fhy msÎ,
khzt®fS¡fhd cjé¤ bjhif, C¡f¤ bjhif
M»ait bjh©L ãWtd§fshy¦ ã®za«
bra¦a¥gL»d¦wJ. bgw¥gL« é©z¥g§fis T£L
ts Mjhu ika§fŸ xU§»iz¡»‹wd. ntiy
tha¦¥ò gæw¦Á më¡f¥gL« ÏisP®fëy¦ 25 rjÅj«
bg©fshf ÏU¡f nt©L«.
11.1.6 rKjha« rh®ªj fly¦ ghJfh¥ò kw¦W« ngçl®
nkyh©ik
fly¦ ghJfh¥ò elto¡iffs¦ F¿¤J
Ûdt®fS¡F gæw¦Á¥ g£liwfs¦ el¤j¥g£L fly¦
ghJfh¥ò gw¦¿a éê¥òz®Î Vw¦gL¤j¥g£Ls¦sJ.
fly¦ ghJfh¥ig cWÂ¥gL¤Âl VJthd
elto¡iffs¦ kw¦W« mJ bjhl®ghd
éê¥òz®Î¡fhf Jiw rh®ªj bjhêy¦ E£g
ty¦Ye®fshy¦ gæw¦Á¥ g£liwfs¦ el¤j¥g£Ls¦sd.
flnyhu gs¦ë¡ FHªijfS¡F ngçl® nkyh©ik
bjhl®ghf fw¦Ã¤jèd¦ mtÁa« F¿¤J és¡F« gâ
ty¦Ye® FGél« x¥gil¡f¥g£lJ. Jt¡f¥
gs¦ëfëy¦ Rw¦W¢NHy¦ fy¦é kw¦W« mjw¦fhd
ifnaLfs¦ jahç¤jy¦ F¿¤J fU¤ju§Ffs¦
214
215

el¤j¥gL»d¦wd. Ï¥gâfëy¦ gs¦ë MÁça®fS«

ašghL thçahf ã xJ¡ÑL
t.
v©
m.
1.
2.
3.
TWfŸ
flnyhu gFÂæš ts Mjhu
nkyh©ik
rKjha ts £lälš (Âw‹
nk«ghL)
rKjha¤Â‹ g§F (»uhk T£L
ts Mjhu ika§fis ãWÎjš)
Û‹ts Mjhu nkyh©ik
(fU¤J¥g£liw, MŒÎ k‰W«
nk«g£l
Û‹ts
nkyh©ik¡fhd K‹ndho ãÂ)
bjhif
(%)
11,800
(%. Mæu¤Âš)
bkh¤j
bjhifæš
rjÅj«
1,07,802 4
27,500 1
4. rKjha cŸf£lik¥ò ã 2,64,500 9
M.
1.
2.
3.
TLjš bjhif 4,11,602 14
Cuf ã k‰W« Ïl®ghL Ú¡F«
têKiwfs¦
òÂa bjhêy¦ Ka‰Á¡fhd
_yjd ãÂ
t§»fŸ k‰W« E©ãÂ
ãWtd§fS¡F cjé më¤jš
(kht£l mséš E©ãÂ
ãWtd§fis ãWÎjš, t§»
k‰W« E©ã gâahs®fS¡F
gæ‰Á më¤jš k‰W«
fU¤J¥g£liw V‰ghL brŒjš)
Ïl®ghL j鮤jš
(fh¥ÕL MŒÎ k‰W« K‹ndho
£l¤jhš më¡f¥gL« ngçl®
nkyh©ik¡fhd g§ÑL k‰W«
Ra cjé¡ FG¡fŸ, Ra cjé¡
FG cW¥Ãd®fS¡F fh¥ÕL
gæ‰Á më¤jš.)
36,000 1
12,120 -
39,170 1
4.
5.
Ï.
1.
2.
bghU£fë‹ c‰g¤Âia
nk«gL¤Jjš k‰W« òJikia
òF¤Jjš
(bghU£fë‹ c‰g¤Âia
nk«gL¤j E©
ãWtd§fS¡F ã më¤jš,
E©ã ãWtd§fS¡F cjé
më¤jš, MŒÎ k‰W« g£l¿Î¥
gaz«)
bjhl® TLjš fl‹ ãÂ
(Ra cjé¡ FG¡fS¡F E©
ã ãWtd§fŸ k‰W«
t§»fshš tH§f¥gL« fl‹)
E© ãWtd§fŸ k‰W« Û‹
é‰gid r§f§fŸ
11,000 -
14,96,765 52
TLjš bjhif 15,95,055 56
ntiythŒ¥òfŸ cUth¡Fjš
k‰W« Âw‹ gæ‰Á më¤jš
Ra cjé¡ FG¡fS¡F cjé
më¤jš
(Ra cjé¡ FG¡fS¡F cjé:
tiugl«, gæ‰Á, bghU£fŸ
k‰W«
T£lik¥ig
nk«gL¤Jjš k‰W« muR rhuh
bjh©L ãWtd Cêa®fS¡F
gæ‰Á më¤jš)
tUkhd¤ij bgU¡F«
elto¡iffS¡F
cjéaë¤jš
(gæ‰Á më¤jš, éahghu
mÃéU¤Â, Áw¥ghd tâf
͡¡F gæ‰Á, òÂa bjhêš
E£g gæ‰Á, tâf Ïiz¥ò
fU¤J¥ g£liw)
17,388 1
36,970 1
218
219

3.
4.
5.
Û‹ é‰gid r§f§fŸ
(fl‹ RikæèUªJ éLé¡f
ã më¤jš Û‹ é‰gid
Tl¤Â‰F f£lik¥ò trÂfŸ
V‰gL¤Jjš, gGJ gh®¡F«
gFÂ mik¤jš, glF¤ Jiw
V‰gL¤Jjš k‰W« ã®thf
bryéd§fŸ)
ÁW bjhêš nk«ghL
(cg bjhêš fz¡bfL¥ò,
MŒÎ, tâf nk«gh£L nrit,
bjhêš E£g K‹ndho, bjhêš
E£g cjé, btëeh£L
gæ‰Wé¥gt®fŸ, gæ‰Á k‰W«
fU¤J¥ g£liw)
ntiytha¦¥ò fy¦é gæ‰ÁfŸ
më¤jš
(MŒÎ, thœthjhu gæ‰Á¡F
cjé më¤jš, Û‹Ão bjhêš
Âw‹ ts®¥ò gæ‰Á k‰W«
fU¤J¥ g£liw)
3,16,800 11
2,06,855 7
85,075 3
TLjš bjhif 6,63,088 24

31.07.2011 Koa £l¡ TWthçahd bryéd égu«
ÑH¦tUkhW
£l¡ TW
flnyhu
gFÂæd¦ ts
Mjhu
nkyh©ik
Cuf ã kw¦W«
Ïl®ghL
j鮡F«
têKiwfŸ
ntiy tha¦¥ò
cUth¡Fjy¦
kw¦W« Âwd¦
ts®¥ò gæw¦Á
rKjha
mo¥gilæyhd
fly¦ ghJfh¥ò
kw¦W« ngçl®
nkyh©ik
£l
nkyh©ik
bkh¤
j
£l
kÂ¥Õ
L
2007 -08
Kjy¦ 2010 – 11
xJ¡ÑL
tiu
bryé
d«
(%. Ïy£r¤Ây¦)
01.04.2011 –
xJ¡ÑL
31.07.2011
bryé
d«
4116 3341 2645 1379 310 2955 72
983 446 62 487 17 79 8
6631 1648 350 1964 217 567 9
180 205 140 5 0 140 78
1492 778 770 383 118 888 60
bkh¤j« 13402 6418 396 4218 662 4629 35
bkh¤j bryéd«
bkh¤j £l
kÂ¥Õ£ow¦fhd bryéd
rjÅj«
201011« M©L Koa, 22 Ûd¦ éw¦gid¢
r§f§fs¦ mik¡f¥g£Ls¦sd (ehf¥g£od«-6,
ÂUts¦q® - 5, fd¦åahFkç 6, flÿ® - 4 kw¦W«
éG¥òu« - 1) 9 Ûd¦ éw¦gid r§f§fis¢ nr®ªj 442
Ûdt®fS¡F fld¦ ãthuzkhf %.69.32 Ïy£r«
tH§f¥g£Ls¦sJ. Cuf ã kw¦W« Ïl®ghL j鮡F«
éÂKiwfëd¦ ÑH¦ 1,297 gadhëfS¡F rKjha
g§fë¥òl‹ Ja® Fiw¥ò ãÂÍjéahf %.62.00
Ïy£r« tH§f¥g£Ls¦sJ. ehf¥g£od¤Ây¦ xU
Ûdt®fs¦ T£lik¥ò bray¦g£L tU»wJ. 30,215
flnyhu gs¦ë khzt®fS¡F %.20.25 Ïy£r«
bryéy¦ ngçl® nkyh©ik kw¦W« Rw¦W¢NHy¦
éê¥òz®Î F¿¤j jftš, fšé bjhl®ò ò¤jf§fs¦
m¢Á£L éãnah»¡f¥g£ld.
01.04.2011 Kjy¦ 31.07.2011 Koa cs¦s fhy¤Ây¦
%.479.46 Ïy£r« kÂ¥Õ£oyhd 128 rKjha f£Lkhd¥
gâfs¦ Ko¡f¥g£Ls¦sd. 14,470 »uhk k¡fS¡F
fh¥ÕL kw¦W« mjd¦K¡»a¤Jt« F¿¤J gæw¦Á
më¡f¥g£lJ. %.129.00 Ïy£r« kÂ¥Õ£oy¦ 28
thH¦thjhu Kd¦ndw¦w¤Âw¦F gç£rh®¤j Kiwæy¦
bray¦gL¤j¥gL« bjhêy¦ kw¦W« 28 g©iz kw¦W«
g©iz rhuh FWªbjhêy¦ ts®¢Á £l§fs¦
bjhl§f¥g£Ls¦sd. fhP¦Áòu« kht£l¤Ây¦ xU Ûd¦
éw¦gid¢ r§f« mik¡f¥g£Ls¦sJ. nkY«, %.59.03
222
223

Ïy£r« fld¦ Û£ò ã tH§f¥g£L 238 Ûdt®fs¦
flåèUªJ Û£f¥g£Ls¦sd®.
11.3 Ϫj muR 2011-12« M©oy¦ ÑH¦¡F¿¥Ã£l
elto¡iffis nkw¦bfhs¦s¤ Ô®khå¤Js¦sJ.
· flnyhu gFÂfëd¦ ts Mjhu nkyh©ikæd¦
ÑH¦ 414 rKjha f£Lkhd¥ gâfS« %.120.00
Ïy£r« kÂ¥Õ£oy¦ MW braw¦if gts¥
ghiwfs¦ mik¡F« gâfS«
nkw¦bfhs¦s¥gL«.
· t§»¡ flDld¦ Toa ÁW bjhêy¦fs¦
ts®¢Á¡fhf òÂa Kaw¦Á¡fhd _yjd ãÂ
(Venture Capital Fund) Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfS¡F éLé¡f¥gL«.
· MÍs¦ fh¥ÕL kw¦W« Ja® Fiw¥ò
elto¡iffS¡fhf %.127.00 Ïy£r« ãÂ
kÂ¥Õ£oy¦ gæw¦Á kw¦W« r«kªj¥g£l gâfs¦
nkw¦bfhs¦s¥gL«.
· 27 Ûd¦ éw¦gid¢ r§f§fs¦ njitahd
c£f£lik¥òfSld¦
mik¡f¥g£L
Ûdt®fis flåèUªJ Û£f ã cjé
më¡f¥gL«. ÂUts¦q® kht£l¤Ây¦ %.15.00
Ïy£r« kÂ¥Õ£oy¦ xU Ûdt® T£lik¥ò
mik¡f¥gL«.
· fd¦åahFkç kht£l¤Ây¦ xU glF vªÂu«
gGJ Ú¡F« ãiya« (Out Board Motor Repair
Centre) kw¦W« xU glF f£L« Jiw (Boat
Yard) Kiwna %. 10.00 Ïy£r« kw¦W« %. 25.00
Ïy£r« kÂ¥Õ£oy¦ ãWt¥gL« .
· %. 250.00 Ïy£r« bryéy¦ 2,500
ÏisP®fS¡F thH¦¡if fy¦é¥ gæw¦Á
(Vocational Training) më¡f¥gL«.
· nkY«, Ϥ£l« ã nkyh©ik Ú§fyhf
ghèd«, tWik kw¦W« m¿Î rh®
nkyh©ikia ika¥gL¤Â bray¦gL¤j¥gl
cs¦sJ.
· 2011 12 M« ã M©L¡F %. 42.17 nfho ãÂ
xJ¡ÑL bra¦a¥g£Ls¦sJ.
12. tuÎ bryΤ £l« 2011-12
2011-12-M« M©L tuÎ bryΤ £l¤Âš
%.9,150.31 nfho xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. Ïš
v®gh®¡f¥gL« tUthŒ bryéd« %.7,200.30 nfho
k‰W« _yjd¢ bryéd« %.1,950.01 nfho MF«.
224
225

13. KoÎiu
Cuf¥ gFÂfëYŸs ViH, vëa k¡fë‹
Ja®fis¡ fistš Ϫj muR f©Q« fU¤Jkhf
cŸsJ. cŸsh£Á mik¥òfis tY¥gL¤JtJ Ϫj
muÁ‹ jiyaha neh¡f§fëš x‹W. Ϫj
murhšjh‹ jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994Ïš
Ïa‰w¥g£lJ. Cuf f£lik¥ò trÂfis
nk«gL¤Jtj‰F«, Ra cjé¡FG Ïa¡f¤Âid
tY¥gL¤jΫ Ï›turhš 2001-2006 tiuæyhd
fhy¤Âš, gšntW £l§fŸ Ô£l¥g£L
brašgL¤j¥g£ld. kiHÚ® nrfç¥ò mik¥òfŸ
V‰gL¤Jtij K¡»a¡ F¿¡nfhshf¡ bfh©L
brašgL¤Âaj‹ _y« ãy¤jo Ú® k£l« btFthf
ca®ªjJ. Ϫj muÁ‹ äf K¡»akhd,
Ï‹¿aikahj F¿¡nfhshd “Rfhjhu«”
(Sanitation) flªj 5 M©Lfëš KGikahf
ftå¥ghu‰W, xJ¡f¥g£lJ. ‘kiHÚ® nrfç¥ò’ k‰W«
‘Rfhjhu«’ M»ait j‰nghJ ÔéukhfΫ
KGikahfΫ brašgL¤j¥gL«.
RjªÂu« milªj 64 M©Lfshf gy
£l§fis brašgL¤Âa ËdU« gy
F¡»uhk§fëš mo¥gil trÂfŸ KGikahf
»il¡f¥ bgwéšiy. mid¤J mo¥gil
trÂfisÍ« F¡»uhk mséš V‰gL¤Â mj‹ _y«
Cuf¥ gF k¡fë‹ thœ¡if¤ ju¤ij nk«gL¤Âl
Ϫj muR cW ó©LŸsJ. Mdhš, mid¤J
F¡»uhk§fëš njit¥gL« mo¥gil trÂfŸ
mid¤ijÍ« mik¤J¡ bfhL¡fhkš muÁ‹ Ϫj
v©z«

g§F¤ bjhifahd %.11,250/- cl‹, nkY« TLjyhf
%.55,000/-I Ϫj muR xJ¡ÑL brŒJ xU
Å£o‰fhd myF¤ bjhifæid %.1 Ïy£rkhf
ca®¤ÂÍŸsJ.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy
cW¤£l¤Âš ã®zæ¡f¥g£l CÂa msÎ %.119/-
v‹w nghÂY« ruhrç CÂa é»j« %.90/- Mf
k£Lnk j‰nghJ cŸsJ. bjhêyhs®fŸ KGikahd
CÂakhd %.119/- bgW»‹w tifæš njit¥gL«
mid¤J elto¡iffisÍ« Ϫj muR vL¡F«. xU
»uhk Cuh£ÁæYŸs gšntW F¡»uhk§fis¢ rh®ªj
bjhêyhs®fŸ Ϥ£l¤Âš g§nf‰F« tifæš “xU
Cuh£Áæš xU gâ” v‹»w ãiyia kh‰¿ xnu
Cuh£Áæš gy gâfŸ vL¡f¥gL«.
vªjbthU ts®ªJ tU« rKjhaK«
KGikahd k‰W« Óuhd ts®¢Á¡F, Áwh® k‰W«
Ïisnah® ey¤Âš m¡fiw brY¤J«. Ïjid¡
fU¤Â‰ bfh©L Ϫj muR ‘xU§»izªj gŸë
c£f£lik¥ò nk«gh£L¤Â£l«’ vD« òÂa £l¤ij
brašgL¤J«.
k¡fŸ g§nf‰òl‹ cUth¡f¥gL« vªj xU
brh¤J«/f£lik¥ò« Áwªj guhkç¥igÍ«
ga‹gh£ilÍ« cilajhf ÏU¡F«. vdntjh‹
k¡fŸ g§fë¥Ãid C¡Fé¡F« éj¤Âš
j‹åiwΤ £l¤ij m¿é¤J brašgL¤j¥g£lJ.
k¡fŸ g§nf‰Ãid nkY« C¡Fé¡f “j‹åiwΤ
£l«” ã xJ¡ÑL Ïu£o¥gh¡»
brašgL¤j¥glΟsJ.
mÂfç¤J tU« vçr¡Â njitia
fU¤Â‰bfh©L jåahf Nça xë r¡Â bfhŸifia
Ï›tuR m¿Kf¥gL¤ÂÍŸsJ. mj‰nf‰g, Cuf¥
gFÂfëš mikªJŸs bjUés¡FfŸ, Nça
xër¡Â bjUés¡Ffshf kh‰¿ mik¡f¥gL«. ÏJ
Cuf cŸsh£Á mik¥òfë‹ ã¢Rikia
bgUkséš Fiw¤ÂL«.
kfë® Â£l«, ViH k‰W« éë«ò ãiy
kfëiu Ra cjé¡ FG Ïa¡f¤Â‹ mutiz¥Ãš
bfh©LtªJ gšntW ey¤ £l§fŸ _y« r_f
bghUshjhu K‹nd‰w¤Â‰F é¤Â£L mt®fë‹
thœ¡if¤ ju¤Âš F¿¥Ãl¤j¡f kh‰w¤ij
V‰gL¤Jtš m¢rhâahf¤ ÂfœªJ tU»wJ.
ÏJtiu ts®¢Á¤ £l§fëš éLg£l
ÂUe§iffŸ kfë® Â£l¤Â‹ Ñœ bfh©L
tu¥gLt®. gadhëfshf ÏUªj Ra cjé¡ FG¡fŸ
j‰bghGJ muR £l§fis brašgL¤J« ãiy¡F
ca®ªJŸsd®. Âw‹ ts®¤jš, RHš ã tH§Fjš,
bjhêš nk«gh£L gæ‰Á, bghUshjhu cjé,
228
229

ªijgL¤j cWJiz ngh‹w muÁ‹ bjhl®
Ka‰ÁfŸ k‰W« Âlkhd elto¡iffŸ _y«
k£Lnk Ï¥gaz« rh¤ÂakhdJ. Cuh£Á, t£lhu
k‰W« kht£l mséš Ra cjé¡ FG¡fis
T£lik¥òfshf cUth¡Fjny Ra cjé¡ FG
Ïa¡f« ãiy¤j j‹ikia mila tê tF¡F«.
Ïij¡ fU¤Âš bfh©L Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ kWÓuik¡f¥g£L, tYñ£l¥g£L
k‰W« Âw‹ ts®¡f¥g£L cW¥Ãd® Ra cjé¡
FG¡fis tê el¤j VJthf cUth¡f¥g£L
tU»‹wd. Ï›tuR, Ϫj ãÂah©oš Ra cjé¡
FG¡fë‹ c‰g¤Â¥ bghU£fŸ é‰gid
nk«gh£o‰fhf jå¤j‹ikÍl‹ Toa tâf¢
Á‹d«, bghU¤jkhd ng¡nfí§ k‰W«
rªij¥gL¤JjY¡F njitahd f£lik¥ò trÂfis
cUth¡Ftj‰F mÂf K¡»a¤Jt« tH§F«. Ϫj
ãÂah©L Kjš òÂjhf brašgL¤j¥gl cŸs
“jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«“, kfë®
£l¤Â‹ _y« ÏJtiu vL¡f¥g£l elto¡iffis
nkY« tY¥gL¤Â ãiy¤jj‹ik cilajh¡» Cuf
ViHfë‹ xUä¤j K‹nd‰w¤Â‰F« ca®Î¡F«
têtF¡F«.
»uhk¥òw ViH k¡fë‹ tWikia ngh¡»
mt®fë‹ thœ¡if¤ ju¤ij ca®¤j jäœehL muR
2005 M« M©L nk‰bfh©l Ka‰Áæ‹ éisthf,
òJ thœÎ £l«” Jt¡f¥g£lJ. Ϥ£l« k¡fis
K‹ãW¤Â mt®fë‹ ts®¢Á¡F mt®fisna
bghW¥gh¡Fjš v‹w mQFKiwæ‹ mo¥gilæš
Kid¥ghd elto¡if vL¤J tU»wJ. mÂfhu
g§fë¥ò, ntiy c¤Âuthj¤Jl‹ Toa Âw‹
ts®¥ò, Ra ntiy thŒ¥ò, t§»¡fl‹ Ïiz¥ò,
rªij¥gL¤Jjš, jftš Ïilbtëia Fiw¤jš,
rKjha _yjd« cUth¡Fjš, Ãw £l§fŸ _y«
gy‹fis bg‰W jUjš, kh‰W ÂwdhëfŸ ey«
ngQjš v‹w Ka‰Áfë‹ mo¥gilæš Ïy¡F
k¡fŸ tWikæ‹ Ãoæš ÏUªJ Û£gj‰F gšntW
elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥gL»wJ. Ϥ£l«
KGikahd tWik xê¥ò elto¡iffë‹ _y«
éLg£l äfΫ ViH, eèΉnwh®, k‰W«
¡f‰nwhç‹ thœ¡if¤ ju¤ij kh‰¿aik¤J
j‹Dila K¤Âiuia g¤JŸsJ. bjhŒé‹¿
Kid¥ghf vL¡f¥g£l £l elto¡iffŸ ãiy¤j
éisÎfis njh‰Wé¤j‹ fhuzkhf Ï›turhš
£l éçth¡fK« brŒa¥g£LŸsJ. ÏJtiu bg‰w
£l gy‹fis ãiy¡f¢ brŒÍ« tifæš »uhk
mséyhd k‰W« »uhk§fS¡F Ïilnaahd £l
xU§»iz¥ò elto¡iffS¡F xU js«
mik¤ÂlΫ, thœthjhu Ka‰Áfis nk«gL¤jΫ
230
231

_f bghUshjhu nk«gh£o‰F« Ï›tuR Ϫj M©L
Kjš jå¡ ftd« brY¤J«.
Ϫj murhdJ jäœeh£oYŸs mid¤J
»uhk§fë‹ c£f£lik¥ig nk«gL¤Jtj‰F« Cuf
ViHfS¡fhd Å£LtrÂia nk«gL¤Jtj‰F« Ra
cjé¡FG Ïa¡f¤Âid tY¥gL¤Â, kfëU¡F
nghÂa mÂfhukë¥gj‰F« bjhiyneh¡F¥
gh®itÍl‹ £lä£LŸsJ. kh©òäF jäHf
Kjyik¢r® mt®fë‹ Óça jiyik k‰W«
j‹åfu‰w têfh£Ljè‹go Cuf k¡fë‹
thœ¡if¤ ju¤ij nk«gL¤J« tifæš mid¤J
Ka‰ÁfisÍ« Ï›tuR nk‰bfh©L mš kf¤jhd
bt‰¿ bgW«.
nf.Ã. KDrhä,
mik¢r®, efuh£Á ã®thf«
k‰W« Cuf ts®¢Á
232