Tamil - Tnrd.gov.in

Cuf ts®¢Á (k) Cuh£Á¤Jiw
bfhŸif és¡f¡ F¿¥ò 2012-13
1. KfÎiu
“c©ikahd #dehaf ϪÂahé‹ mo¥gil
myF »uhk§fns MF«. c©ikahd #dehaf¤ij
»uhk¤Âš cŸs x›bthU FokfD« »uhk¤Â‹
mo¤js¤ÂèUªJ mik¡f ghLgl nt©L«.
v‹Dila fâ¥Ãš ‘»uhk«’ v‹w mik¥òjh‹
äfΫ tèikæD« tèikahdJ. Ϥjifa XU Ra
rh®ò mo¥gilæš cUth¡f¥g£l »uhknk äf¢Áwªj
j‹ikia btë¥gL¤J«. Ï¥go¥g£l Ra rh®ò ä¡f
X® Áwªj »uhk¤ij xUt® cUth¡»dhš mt® Ϫj
eh£o‰F k£Lkšy, m»y cyf¤Â‰nf totik¥ò
X‹¿id bfhL¤JŸsh®”.
kfh¤kh fhªÂ
Cuf¥gFÂfëš thG« k¡fë‹ rKjha
k‰W« bghUshjhu K‹nd‰w¤Âš jäHf muR cWÂ
bfh©LŸsJ. 2011« M©L k¡fŸ bjhif
fz¡bfL¥Ã‹go 51.55 éG¡fhL, mjhtJ 3.72 nfho
k¡fŸ Cuf¥ gFÂfëš thœ»‹wd®. khãy k¡fŸ
bjhifæš bgU«gh‹ikæd® Cuf¥ gFÂfëš
thœtjhY«, mt®fë‹ ey¤ij ngQ»‹w khãykhf
jäHf« ÂfœtjhY« bghUshjhu ts®¢Á, r_f ÚÂ,
k¡fë‹ thœ¡if¤ju¤Âid ca®¤Jjš, tWik
xê¥Ã‰F K¡»a¤Jt« më¤jš, mo¥gil trÂfŸ
k‰W« c£f£lik¥ò trÂfis V‰gL¤Jjš
M»at‰¿š neuo¤ jh¡f¤ij V‰gL¤J« tifæš
Cuf ts®¢Áæ‹ F¿¡nfhŸfŸ k‰W« Ïy¡Ffshf
bfh©L brašgL»wJ. Cuf cŸsh£Á
mik¥òfë‹ M¡f¥ó®tkhd g§nf‰nghL ts®¢Á¤
£l§fis Áwªj Kiwæš ãiwnt‰Wtj‹ _y«
Ϥjifa F¿¡nfhŸfŸ v£l¥gL«.
kh©òäF jäHf Kjyik¢r® mt®fë‹
Mizæ‹go, Cuf¥ gFÂfëš thG« k¡fë‹
thœ¡if¤ju¤ij ca®¤J« bghU£L ϪÂahényna
Kj‹ Kiwahf Ϫj muR, “jhŒ £l«” (jäœehL
F¡»uhk§fŸ nk«gh£L¤ £l«) v‹D« K‹ndho¤
£l¤ij m¿Kf¥gL¤ÂaJ. Ϥ£l¤Â‹go, ãÂ
xJ¡ÑL k‰W« £l brayh¡f« M»ait,
F¡»uhk§fis mo¥gil myfhf¡ bfh©L
mikÍ«. ts®¢Á¡fhd £läLjš, ã xJ¡ÑL
brŒjš k‰W« brayh¡f¤ij “Cuh£Á” mséèUªJ
“F¡»uhk” msé‰F nkY« gutyh¡Fjš bjhl®ghd
bfhŸifæid tF¥gš Ϫj Ka‰Á khbgU«
kh‰w¤ij V‰gL¤ÂÍŸsJ. Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤Jiwahš nk‰bfhŸs¥g£l F¡»uhk§fŸ
1
2

thçahd fz¡bfL¥ò, j‰nghJŸs mo¥gil trÂfŸ
k‰W« njitfŸ F¿¤J f©l¿tj‰F ngUjéahf
cŸsJ. Ϫj fz¡bfL¥Ã‹ _y« ts®¢Á¤
£l§fŸ k‰W« ã Mjhu§fŸ ãahakhd mséš
všyh F¡»uhk§fS¡F« »il¡f¥bgwéšiy
v‹gJ«, mo¥gil trÂfŸ, rhiy trÂfŸ k‰W«
Ïju c£f£lik¥òfis V‰gL¤Âaš
F¡»uhk§fS¡»ilna V‰w¤jhœÎ cŸsJ« bjça
tªJŸsJ. “jhŒ” £l« njitahd mo¥gil
c£f£lik¥ò trÂfis mid¤J F¡»uhk§fëY«
V‰gL¤Jtij cWÂ¥gL¤JtnjhL ef® k‰W«
òwef®¥ gFÂfëš cŸs trÂfŸ mid¤J«
F¡»uhk§fëY« »il¥gj‰F tê tif brŒ»wJ.
kh©òäF Kjyik¢r® mt®fshš
m¿Kf¥gL¤j¥g£l “Kjyik¢rç‹ Nça r¡ÂÍl‹
Toa gRik ÅLfŸ £l«” Cuf¥ gFÂfëš cŸs
FoæU¥òfë‹ njit F¿¤J vL¡f¥g£l
elto¡if¡fhd K‹ Ka‰Áæš xU ikš fš MF«.
ϪÂahéš ntW vªj¥ gFÂfëY« ViH, vëa
k¡fS¡fhd ÏJ ngh‹w Ïytr Å£L tr¤ £l«
brašgL¤j¥gléšiy. Ϥ£l¤Â‹ go »uhk¥òw
ViH k¡fS¡fhf 300 rJu mo gu¥gséš %.1.80
Ïy£r« kÂ¥Õ£oš Nça r¡ÂÍl‹ Toa Ïytr
ÅLfŸ f£o¤ju¥gL»‹wd.
Âwªj btëæš ky« fê¡F« gH¡f« Ïšyhj
khãykhf jäHf¤ij m¿é¤ÂL« tifæš Ïªj
muR Cuf Rfhjhu¤Â‰F xU òJ c¤ntf¤ij
më¤J mj‰F njitahd ã Mjhu§fŸ, mo¥gil
trÂfŸ k‰W« bjhl® éê¥òz®Î elto¡iffis
nk‰bfh©LŸsJ. mid¤J xU§»izªj kfë®
Rfhjhu tshf§fS« òduik¡f¥g£L,
ga‹gL¤Jnth® FG¡fŸ _y« mitfŸ bjhl®ªJ
guhkç¡f¥gLtJ«, ga‹gL¤j¥gLtJ« cWÂ
brŒa¥gL»wJ. Cuf¥ gFÂfëš R¤jkhd R‰W¥òw
NHš k‰W« Rfhjhu¤ij C¡f¥gL¤J« tifæš
JhŒik »uhk Ïa¡f¤ij Û©L« Ϫj muR
m¿Kf¥gL¤ÂÍŸsJ. Ïj‹go, Âl k‰W« Âut¡
fêÎfis ghJfh¥ghd Kiwæš m¥òw¥gL¤Jjš,
Ãsh°o¡ bghU£fë‹ ga‹gh£oid jil brŒjš
k‰W« kiHÚ® nrfç¥ò ngh‹wt‰¿‰F K¡»a¤Jt«
më¡f¥gL»‹wJ.
Ãsh°o¡ bghU£fshš V‰gL« Ôa
éisÎfëèUªJ R‰W¥òw NHiy ghJfh¥gš
m¡fiw bfh©LŸs Ϫj muR, Ãsh°o¡ fêÎfis
ga‹gL¤Â jh®¢rhiyfŸ mik¤ÂLtij
C¡f¥gL¤J»wJ. Ïj‹go 2011 - 12« M©oš, 100
».Û. ÚsKŸs rhiyfŸ vL¡f¥g£LŸsd. 2012-13«
M©oY« ÏJ bjhlU«. Ϥjifa gâfŸ
rhiyfë‹ ju¤ij nk«gL¤JtnjhL k£Lkšyhkš,
3
4

R‰W¢NHY¡F V‰gL« ghÂ¥ò¡fisÍ« btFthf¡
Fiw¤ÂL»wJ.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤ij òÂa c¤ntf¤Jl‹ Âw«gl brašgL¤j
ËtU« Kid¥ghd elto¡iffis Ϫj muR
nk‰bfh©LŸsJ. i) x›bthU »uhk Cuh£ÁæY«
xnu neu¤Âš x‹W¡F« nk‰g£l gâfis
nk‰bfhŸSjš. ii) bra‰if¡nfhŸ _y«
jahç¡f¥g£l tiugl¤ij mo¥gilahf¡ bfh©L
Ú® ãiy Mjhu¥gâfis¤ nj®Î brŒjš, iii)
bjhêyhs®fŸ KG CÂa¤ijÍ« bgWtj‰fhd
jftš k‰W« éê¥òz®Î elto¡iffis
nk‰bfhŸSjš. iv) t§»fŸ _y« CÂa« tH§Fjš.
v) gâ¤js bghW¥ghs®fŸ _y« bjhêyhs®fŸ
Ïilna Ïz¡fkhd Nœãiyia V‰gL¤Jjš. vi)
F¡»uhk§fŸ thçahf bjhêyhs®fŸ g§nf‰ig
cW brŒÍ« bghU£L bjhl®ªJ f©fhâ¤jš.
nkY« jhœ¤j¥g£l, gH§Foæd®,ÁW/FW étrhæfŸ,
ãy Ó®ÂU¤j £l¥ gadhëfŸ, ϪÂuh ãidÎ
FoæU¥ò £l¥ gadhëfŸ k‰W« tWik¡nfh£o‰F
Ñœ cŸnsh® M»nah® ãy§fëš ghrd trÂfis
V‰gL¤Jjš, ãy nk«gh£L¥ gâfŸ k‰W«
njh£l¡fiy rh®ªj gâfis nk‰bfhŸs
elto¡iffŸ vL¡f¥g£L tU»‹wd. Ϫj muÁ‹
Óça Ka‰Áfshš Ϥ£l¤Â‹ Ñœ flªj g¤J khj
fhy¤Â‰FŸ %.3,000 nfho CÂakhf tH§f¥g£L
Ïj‹ _y« 33 nfho kåj r¡Â eh£fŸ
cUth¡f¥g£LŸsd. ÏJ, Ϥ£l« bjhl§f¥g£l
ehëèUªJ j‰nghJtiu nk‰bfhŸs¥g£l
bryéd¤Âš äfΫ mÂfkhdjhF«.
kh©òäF jäHf Kjyik¢r® mt®fë‹
Miz¡F V‰g Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤JiwahdJ “jhnd” òaš Ó‰w¤jhš
gh¡f¥g£l kht£l§fë‹ k¡fS¡F¤ njitahd
Û£ò k‰W« kWthœÎ gâfëš K¡»a
g§fh‰¿ÍŸsJ. cldo ãthuz elto¡ifahf 3
kht£l§fëš cŸs 5,403 FoæU¥ò¡fëš
cldoahf 100 éG¡fhL FoÚ® éãnahf«
cWÂ¥gL¤j¥g£lJ. Ïj‰fhd ä‹nkh£lh®fis
Ïa¡Ftj‰F njitahd “b#dnu£l®fŸ”
tutiH¡f¥g£L nkšãiy Ú®¤nj¡f¤bjh£ofŸ
k‰W« jiu k£l bjh£ofŸ _ykhf FoÚ®
tH§f¥g£lJl‹ yhçfŸ _ykhfΫ gh¡f¥g£l
gFÂfëš cŸs k¡fS¡F FoÚ® éãnahf«
brŒa¥g£lJ. gšntW kht£l§fëèUªJ
tutiH¡f¥g£l ϤJiw gâahs®fŸ _y«
gGJg£l 57,014 bjUés¡FfŸ ngh®¡fhy
mo¥gilæš rç brŒa¥g£L ga‹gh£o‰F bfh©L
tu¥g£ld.
5
6

Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd eh‹fhtJ
rhjhuz nj®jšfŸ m¡nlhg® 2011š bt‰¿fukhf
el¤j¥g£lJ. 1,19,399 ÃuÂãÂfŸ gšntW gjéfŸ
k‰W« jiyik¥ gjéæl§fS¡F
nj®ªbjL¡f¥g£LŸsd®. »uhk§fë‹ x£L bkh¤j
ts®¢Áæid cW brŒtj‰F Cuf cŸsh£Á
mik¥òfŸ Áw¥ghd Kiwæš brayh‰WtJ
mtÁakhdjhF«. Ôéu bjhl® gæ‰ÁfŸ _y«
nj®ªbjL¡f¥g£l cŸsh£Á ÃuÂãÂfë‹ braš
Âwid nk«gL¤j ϤJiw Kid¥òl‹ brašgL«.
kfë® nk«gh£o‰fhd Áw¥ò elto¡iffëš
k‰w khãy§fS¡F K‹ khÂçahf jäHf«
és§F»‹wJ. 1983 M« M©L bjhl§f¥g£l
jäœehL kfë® nk«gh£L¡ fHf«, “IFAD”
£l¤Â‹Ñœ mik¡f¥g£l Ra cjé¡ FG¡fis
ngâ¡fh¤J, C¡Fé¤J tU»‹wJ. Ïj‹ K¡»a
F¿¡nfhŸ kfëU¡fhd r_f k‰W« bghUshjhu
nk«ghL MF«. Âw‹ ts®¤jš gæ‰ÁfŸ k‰W«
t§»¡ fl‹fŸ _ykhf, j§fSila thœ¡if¤
ju¤ij ca®¤Â¡ bfhŸs gšntW c¤ÂfŸ _y«
Ï›tuR bg©fis C¡f¥gL¤Â tU»wJ. k¡fŸ
g§nf‰òl‹ brašgL¤j¥g£LtU« gšntW ts®¢Á¤
£l§fëš kfë® FG¡fë‹ g§F KJbfY«ghf¤
Âfœ»‹wJ. “Ra cjé¡FG” Ïa¡fkhdJ »uhk¥òw
bghUshjhu¤Âš X® khbgU« òu£Áia
V‰gL¤ÂÍŸsJ. Vbdåš, Ra cjé¡FG Ïa¡f«
_ykhf bg©fŸ fšéa¿Î k‰W« Âw‹ nk«ghL
bg‰W, FL«g¤Âš bghUÇ£L« Âw‹ gil¤jt®fshf
kh¿ÍŸsd®. Ïj‹ éisthf bg©fS¡F
rKjha¤Âš c‹dj ãiy k‰W« m§Ñfhu«
»il¡f¥bg‰WŸsJ.
jäHf muR, cyf t§» ã cjéÍl‹,
“òJthœÎ £l«” v‹w £l¤ij 2005« M©L Kjš
16 kht£l§fëš brašgL¤Â tU»‹wJ. 2011-12«
M©oš Ϥ£lkhdJ %.950 nfho bryéš 10 òÂa
kht£l§fS¡F éçÎgL¤j¥g£lJ. Ϥ£l¤Â‹
K¡»a m«rkhdJ, k¡fŸ rh®ªj mik¥ò¡fis
cUth¡» tY¥gL¤JtJ MF«. Ϥjifa k¡fŸ
mik¥òfŸ _y« rKjha¤Â‹ mtÁa¤ njitfis
f©l¿ªJ ãiwnt‰Wjš, F¿¥ghf gšntW
Ï‹dšfS¡F Msh» mtÂÍW« k¡fŸ k‰W«
kh‰W¤ ÂwdhëfŸ Ϥ£l¤Â‹ Ïy¡F k¡fŸ
Mt®. »uhk Cuh£Á Kjš kht£l ã®thf«
tiuæyhd ãiyæš brašgL¤j¥gL« gšntW
£l§fis xU§»iz¤J Kiw¥gL¤Â Ϫj muÁ‹
gšntW Jiwfë‹ Â£l ga‹fŸ ahΫ Ïy¡F
k¡fS¡F »il¡F« tifæš muR¤ JiwfSl‹
bjhl®ò bfh©L elto¡iffŸ vL¡f¥gL»‹wd.
7
8

gšntW Cuf ts®¢Á k‰W« ey¤Â£l§fis
brašgL¤Jjš k‰W« cŸsh£Á ã®thf¤Â‹
neh¡f§fis vŒÂL« tifæš Cuf cŸsh£Á
mik¥òfŸ j§fŸ flikfis Âw«gl ãiwnt‰¿l
tê tif brŒjš M»a bghW¥ò Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤Jiwia rh®ªjjhF«. F¡»uhk mséš
mid¤J mo¥gil trÂfisÍ« V‰gL¤Â,
Rfhjhu¤Âid nk«gL¤Â, Ïa‰if ts§is¡ fh¤J,
»uhk§fS¡F«, efu§fS¡F« cŸs Ïilbtëia¡
Fiw¤J, tWikia mf‰¿ tskhd jäHf¤ij
cUth¡f Ϫj muR cW ó©LŸsJ.
2. Cuh£Á ã®thf«
jäœeh£oš cŸq® murik¥òfŸ nrhH®
M£Á¡ fhy¤Âš brašg£lj‰fhd tuyh‰W¢
rh‹WfŸ fhŠÁòu« kht£l« c¤Âunk%çš
mikªJŸs $ itF©l¥ bgUkhŸ nfhéèš cŸs
fšbt£LfŸ _y« f©l¿ayh«. m¡fhy¤Âš
»uhk¡ T£l« eilbg‰w Ïl¤ij¢ R‰¿ÍŸs
Rt®fëš nj®jš éÂKiwfŸ k‰W«
nj®ªbjL¡f¥gL« KiwfŸ éçthf¥
bgh¿¡f¥g£LŸsJ. Ï¡fšbt£LfŸ, guhªjf¢nrhH®
M£Á brŒj ».Ã.920-M« M©oid¢ rh®ªjjhF«.
Ϥjifa k¡fsh£Á mik¥Ãš »uhk¡FG¡fë‹
cW¥Ãd®fŸ ÏufÁa¡ 'Flnthiy' Kiw _y«
nj®ªbjL¡f¥g£L »uhk mséš bghUshjhu k‰W«
ã®thf¥ bghW¥òfis KGikahd RjªÂu¤Jl‹
brašgL¤Â tªjd®. m›thwhd ÏufÁa
th¡F¥gÂnt Ï‹iwa th¡F¥gÂÎ Kiwæ‹
mo¤jskhF«. bgça Fl« x‹W »uhk¤Â‹
K¡»akhd gFÂæš th¡fë¥gj‰fhf it¡f¥g£L,
th¡Fçik bg‰nwh® j§fS¡F éU¥gkhd bgaiu¥
gid Xiyfëš vG m¡Fl¤Âš nghLt®.
ÏWÂahf¡ Fl¤Âš cŸs Xiyfis btëæš
vL¤J, nt£ghs®fŸ bg‰w th¡FfŸ v©z¥g£L,
mÂf th¡FfŸ bg‰wtnu »uhk¡ FGé‹
cW¥Ãduhf nj®ªbjL¡f¥g£ld®. »uhk¡ FGé‹
cW¥Ãduhf¥ ngh£oæLtj‰fhd jFÂfŸ k‰W«
jFÂæ‹ik¡fhd éÂfŸ tF¡f¥g£oUªjJ
ftd¤Âš bfhŸs nt©oa m«r§fshF«.
M§»nya®fë‹ tUif¡F¥Ã‹ cŸq®
murik¥ò Kiw eèÎw Mu«Ã¤jnjhL eÅd¤
bjhêškakhdjhš mÂf mséš ntiythŒ¥Ãšyhj
ãiy V‰g£lJ. Ïit, cŸq® murik¥Ã‹
mo¤js¤ijna Ó®Fiy¤jJ. våD«,
M§»nya®fshš mt®fS¡F V‰wthwhd cŸq®
murik¥ò Kiw bfh©L tu¥g£lJ.
1854-M« M©L ‘kht£l ngh®L ãÂ’
V‰gL¤j¥g£lij¤ bjhl®ªJ, 1871-M« M©L
9
10

MSe® nknah v‹gtuhš bk£uh° cŸsh£Á ã¢
r£l« bfh©L tu¥g£lJ. cŸsh£Á ã¡
FGk§fS« mªjªj¥ gFÂfëš mik¡f¥g£L
F¿¥Ã£l brašghLfS¡fhd mÂfhu§fŸ
tH§f¥g£ld. 1882-M« M©L ç¥g‹ Ãuòthš
bfh©Ltu¥g£l cŸq® murik¥ò¤ Ô®khd¤Â‹
btë¥ghlhf 1884-M« M©L bk£uh° cŸsh£Á¡
FGk r£l« bfh©L tu¥g£lJ. Ï¢r£l«, kht£l
ngh®LfŸ, t£lhu ngh®LfŸ k‰W« »uhk§fë‹
T£lik¥òfŸ M»a _‹wL¡F Kiw¡F
têtF¤jJ. 1920-M« M©L ËtU« Ïu©L
r£l§fis muR bfh©L tªjJ.
1. 1884-M« M©L r£l¤Â‰F gÂyhf
br‹id nyh¡fš ngh®L r£l«
2. »uhk Cuh£ÁfŸ r£l«
br‹id »uhk Cuh£ÁfŸ r£l¤Â‰F kh‰whf,
br‹id nyh¡fš ngh®L r£l« 1920
ÂU¤Âaik¡f¥g£L, mid¤J »uhk Cuh£ÁfS«
1930š br‹id nyh¡fš ngh®L r£l« 1920‹ Ñœ
bfh©L tu¥g£ld. Ï›thW cŸq® murik¥òfëš
gy ÂU¤j§fŸ bfh©L tu¥g£lhY«, efuh£ÁfŸ
k‰W« cŸsh£Á mik¥òfë‹ MŒths®fŸ _ykhf
cŸsh£Á mik¥òfis KG¡ f£L¥gh£oš muR
it¤ÂUªjJ.
ehL éLjiy milªj Ëd®, Cuh£Á
mik¥òfS¡F mÂf mÂfhu§fŸ tH§F« tifæš
1950-M« M©L ‘br‹id »uhk Cuh£ÁfŸ r£l«’
bfh©L tu¥g£lJ. muÁayik¥ò¢ r£l« gFÂ IV
ÃçÎ 40š »uhk Cuh£Áfis mik¤J mitfS¡F
mÂfhu§fS« bghW¥òfS« tH§f têtif
brŒa¥g£lJ. kht£l ngh®LfŸ, Rfhjhu« k‰W«
fšé M»at‰iwÍ« »uhk Cuh£ÁfŸ, k¡fë‹
mo¥gil¤ njitfis¥ ó®¤Â brŒa¡Toa gšntW
gâfisÍ« guhkç¤J tªjd. 1951-M« M©L
kJiuæš gçnrhjid Kiwæš Áy »uhk Cuh£Á¥
gFÂfis x‹W nr®¤J ‘khÂç Cuh£Á x‹¿a«’
mik¡f¥g£lJ. ts®¢Á t£lhu§fŸ _y« cŸq®¥
gF ts®¢Á¡fhf 1952-M« M©L k¤Âa murhš
rKjha ts®¢Á k‰W« njÁa éçth¡f¤Â£l«
bfh©L tu¥g£lJ.
k¤Âa murhš mik¡f¥g£l ÂU.gštª¤uhŒ
nk¤jh mt®fŸ jiyikæyhd FG, k¡fsh£Á
gutyh¡f« v‹w j¤Jt¤Â‹ mo¥gilæš Cuh£Á
mik¥òfis V‰gL¤Âl¥ gçªJiu¤J, 1957M«
M©L rdtç khj« jdJ m¿¡ifia rk®¥Ã¤jJ.
gštª¤uhŒ nk¤jh FGé‹ gçªJiufshtd:
11
12

1. _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfŸ mik¤jš k‰W«
mik¥ò ßÂæyhd xU§»iz¥Ãid kiwKf¤
nj®jš Kiw _y« V‰gL¤Jjš.
2. neuoahf¤ nj®ªbjL¡f¥g£l ÃuÂãÂfis¡
bfh©L »uhk Cuh£ÁfisÍ«, kiwKf¤
nj®jè‹ _y« nj®ªbjL¡f¥g£l
ÃuÂãÂfis¡ bfh©L Cuh£Á
x‹¿a§fisÍ«, kht£l Cuh£ÁfisÍ«
mik¤jš.
3. mid¤J tifahd £lälš k‰W« ts®¢Á¥
gâfis _‹wL¡F cŸsh£Áfël«
x¥gil¤jš.
4. Cuh£Á x‹¿a§fŸ £l§fis¢ brašgL¤J«
mik¥òfshfΫ, kht£l Cuh£ÁfŸ,
Mnyhrid, xU§»iz¥ò k‰W« f©fhâ¥ò
mik¥òfshfΫ brašgl nt©L«.
5. kht£l Cuh£Áæ‹ jiytuhf kht£l M£Á¤
jiyt® ÏU¥gh®.
6. ãahakhd Kiwæš Ïªj cŸsh£Á
mik¥òfS¡F mÂfhu§fS« bghW¥òfS«
g»®ªjë¡f¥gl nt©L«.
7. cŸsh£Á mik¥òfŸ j§fsJ flikfis
ãiwnt‰¿l VJthf nghJkhd ãÂ
Mjhu§fis¥ g»®ªjë¤jš.
8. tU§fhy§fëY« Ϫj mik¥òfS¡F¡ TLjš
mÂfhu§fŸ k‰W« bghW¥ò¡fŸ »il¡F«
tifæyhd têKiwfis f©l¿a nt©L«.
Mdhš, gštª¤uhŒ nk¤jh FGé‹
gçªJiufis muR KGikahf V‰W¡ bfhŸshj
ãiyæš, 1958-M« M©L kjuh° gŠrha¤J¢ r£l«
k‰W« 1958-M« M©L kjuh° kht£l ts®¢Á k‹w¢
r£l« bfh©L tu¥g£ld. Ï¢r£l§fë‹ K¡»a
m«r§fshtd:
1. ts®¢Á t£lhu§fS¡F¥ gÂyhf, Cuh£Á
x‹¿a§fis¡ bfh©L tUjš
2. kht£l ngh®Lfis¡ fiy¤jš.
3. Mnyhrid tH§F« tifæš kht£l ts®¢Á
k‹w§fis V‰gL¤Jjš.
4. gšntW ts®¢Á¥ gâfŸ k‰W« r_f
ey¥gâfis¢ brašgL¤J« bghW¥òfis
Cuh£Á x‹¿a§fŸ k‰W« »uhk Cuh£ÁfS¡F
tH§Fjš. MæD«, ÚÂ tH§F« mÂfhu«
ngh‹w Áy F¿¥Ã£l mÂfhu§fŸ »uhk
Cuh£ÁfëläUªJ vL¡f¥g£ld.
gštª¤uhŒ nk¤jh FG, kht£l mséš,
kht£l Cuh£Áia cŸsl¡»a _‹wL¡F cŸsh£Á
mik¥ò Kiwæid¥ gçªJiu brŒj nghÂY«, kjuh°
muR, kht£l mséš kht£l Cuh£ÁfS¡F¥ gÂyhf
13
14

kht£l ts®¢Á k‹w§fis V‰gL¤ÂaJ. Ïjdhš
»uhk Cuh£ÁfŸ k‰W« Cuh£Á x‹¿a§fŸ vd
‘Ïu©L mL¡F Cuh£Á Kiw’ V‰gL¤j¥g£lJ.
kht£l ngh®LfŸ fiy¡f¥g£ljhš mj‰F¥ gÂyhf
Cuh£Á x‹¿a§fŸ m¥bghW¥ig V‰W¡bfh©ld.
kht£l ts®¢Á k‹w¤Â‹ jiytuhf kht£l M£Á¤
jiytU«, Cuf k‰W« ef®¥òw cŸsh£Á
mik¥òfë‹ jiyt®fŸ, kht£l¤Âš cŸs
mid¤J r£lk‹w cW¥Ãd®fŸ, ehlhSk‹w
cW¥Ãd®fŸ k‰W« gy® Ϫj mik¥Ã‹
cW¥Ãd®fshfΫ brašg£L tªjd®. Ï›thwhf
Cuh£Á x‹¿a§fŸ, ts®¢Á¤ £l§fis
brašgL¤J« K¡»a mik¥ghf és§f¤
bjhl§»d.
73-tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j« 1993,
V¥uš khj¤Âš ÏUªJ eilKiw¡F¡ bfh©L
tu¥g£lJ. ϪÂa muÁayik¥ò¢ r£l¤Âš ÃçÎ 243
í-‹go Cuh£Á mik¥òfS¡F¥ gšntW
bghUŸfëš Â£l§fis¢ brašgL¤J« KGikahd
mÂfhu§fS«, bghW¥òfS« »il¥gj‰F mÂfkhd
thŒ¥òfŸ V‰gL¤j¥g£ld. muÁayik¥ò¢ r£l¤Âš
11-tJ m£ltizæš 29 bghUŸfŸ F¿¤J
tiuaW¡f¥g£LŸsd. 74-tJ muÁayik¥ò
r£l¤ÂU¤j¤Âš x›bthU kht£l¤ÂY« ‘kht£l
£l¡ FG’ cUth¡f¥gl nt©L« vd¡
F¿¥Ãl¥g£LŸsJ.
73-tJ muÁayik¥ò r£l¤ÂU¤j¤Â‰F x¥g
khãy muRfŸ j§fŸ Cuh£Á¢ r£l§fëš
njitahd ÂU¤j§fŸ brŒJ òÂa r£l¤ij Ïa‰w
nt©L«. 73-tJ muÁayik¥ò¢ r£l«, cŸsh£Á
mik¥ò Kiwæš òÂa k‰W« K¡»akhd gçzhk
kh‰w§fis¡ bfh©L tªjJ. mt‰¿š
K¡»akhditfshf »uhk rig¡ nfh£gh£il
m¿Kf¥gL¤Jjš, _‹wL¡F Cuh£Á Kiw
V‰gL¤Jjš, neuo¤ nj®jè‹ _y« _‹wL¡F
Cuh£ÁfS¡fhd cW¥Ãd®fis¤ nj®ªbjL¤jš,
MÂ Âuhél® k‰W« gH§Foæd k¡fŸ bjhif
é»jh¢rhu¤Â‰nf‰g Cuh£Á mik¥òfë‹
gjéfS¡F Ïl xJ¡ÑL brŒjš, _‹¿š xU
g§»‰F Fiwahkš bg©fS¡F Ïl xJ¡ÑL
brŒjš, jiyik¥ gjéæl§fëš RH‰Á Kiwæš
Ïl xJ¡ÑL, Iªjh©LfS¡bfhU Kiw cŸsh£Á¤
nj®jš, cŸsh£Á mik¥òfŸ fiy¡f¥g£l
njÂæèUªJ 6 khj¤Â‰FŸshf nj®jš el¤Jjš,
khãy r£l¤Â‹ _y« Cuh£ÁfS¡F bghW¥òfŸ
k‰W« mÂfhu§fis më¤jš, khãy muÁ‹ ãÂ
Mjhu§fis efu k‰W« Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡F g»®ªjë¤jš, Iªjh©LfS¡F xU
Kiw khãy ã Miza« mik¥gj‹ _y« Cuf
15
16

cŸsh£Á mik¥òfS¡F ã Mjhu§fis MŒÎ
brŒJ gçªJiu brŒjš k‰W« khãy¤ nj®jš
Miza¤ij mik¤jš M»ait K¡»a
m«r§fshf¤ Âfœ»‹wd.
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994-M« M©L
Ïa‰w¥g£L 22.4.1994 Kjš eilKiw¡F¡ bfh©L
tu¥g£LŸsJ. Ïj‹go, jäœeh£oš cŸs Cuh£Á
mik¥òfëš, gšntW K¡»akhd khWjšfŸ
bfh©L tu¥g£ld.
• jäœeh£oš _‹wL¡F Cuh£Á Kiw
eilKiw¡F tªjJ.
• ‘Cuh£Á’ v‹w bghJ¥gilahd brhš _‹wL¡F
Cuh£Á mik¥ò¡fis¡ F¿¥gj‰bfd¥
ga‹gL¤j¥gL»wJ. nkY«, ng%uh£ÁfŸ,
ef®ghèfh r£l¤Â‹ Ñœ bfh©Ltu¥g£lJ.
• _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfS¡fhd
cW¥Ãd®fŸ k‰W« »uhk Cuh£Áæ‹ jiyt®
M»nah®, th¡fhs®fshš neuoahf¤ nj®Î
brŒa¥gL»‹wd®. Cuh£Á x‹¿a¤
jiyt®fS«, kht£l Cuh£Áæ‹ jiyt®fS«
Kiwna Cuh£Á x‹¿a¡ FG cW¥Ãd®fŸ k‰W«
kht£l Cuh£Á cW¥Ãd®fshš kiwKf¤
nj®jè‹ _y« nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®.
• _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfŸ x›bth‹W«
RjªÂukhf / jå¤jåahf Ïa§f¡ Toait.
»uhk Cuh£Áæ‹ jiyt®fŸ Cuh£Á x‹¿a¡
FGéš cW¥Ãd®fŸ mšy.
• MÂ Âuhél® k‰W« gH§Foæd® k¡fŸ bjhif
é»jhrhu¤Â‰F V‰g, gjéæl§fS¡F Ïl
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. _‹¿š xU g§F,
bg©fS¡F Ïl xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
• Cuf cŸsh£Á mik¥òfë‹ gjéæl§fS¡F
ã®zæ¡f¥g£l xJ¡ÑL, 10 M©LfS¡F
XUKiw RH‰ÁKiwæš kh‰w« brŒa¥gL«.
• _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfë‹ jiyt®fŸ
gjé¡fhy« 5 M©LfshF«. fhèæl« V‰g£l 6
khj§fS¡FŸ nj®jš el¤j¥g£L gjéfŸ
ãiwÎ brŒa¥gL«.
• jäœehL khãy¤ nj®jš Miza«
V‰gL¤j¥g£LŸsJ.
• khãy ã Miza« Iªjh©L¡F xU Kiw
mik¡f¥g£L tU»wJ.
• x›bthU kht£l¤Â‰F«, kht£l¤ £l¡ FG
V‰gL¤j tif brŒa¥g£LŸsJ. Ϥ£l¡FG,
Cuh£Á k‰W« efuh£Áfë‹ ts®¢Á¤
£l§fis xU§»iz¤J kht£l mséš
£l¤Âid¤ bjhF¤ÂL«.
17
18

2.1 »uhk rig
»uhk Cuh£ÁæYŸs mid¤J
th¡fhs®fisÍ« cŸsl¡»a mik¥ò »uhk rig
MF«. F¿¥Ã£l mÂfhu§fS«, bghW¥òfS« »uhk
rig¡F tH§f¥g£LŸsd.
Ïu©L »uhkrig¡ T£l§fS¡F Ïilna
cŸs fhy« MW khj§fS¡F äfhkš ÏU¡F«
tifæš r£l ßÂahf »uhk rig¡ T£l§fŸ
T£l¥gl nt©L«. MæD«, x›bthU »uhk
Cuh£ÁæY« xU M©oš FiwªjJ eh‹F Kiw,
mjhtJ #dtç 26, nk 1, Mf°L 15, m¡nlhg® 2 M»a
eh£fëš »uhk rig¡T£l« el¤j jäœehL muR
Mizæ£LŸsJ. ÏJ jéu, njitæ‹ mo¥gilæš
éÂKiwfS¡F£g£L »uhk rig¡ T£l« el¤jyh«.
»uhk rig ËtU« K¡»akhd gâfis
ãiwnt‰W»‹wd:
1. »uhk ts®¢Á¤ £l¤Â‰F x¥òjš
tH§Fjš.
2. »uhk Cuh£Áæ‹ tuÎ-bryΠ£l¤Â‰F
x¥òjš tH§Fjš.
3. jâ¡if m¿¡if¡F x¥òjš tH§Fjš
4. £l¥gâfŸ brašgh£o‹ K‹nd‰w¤ij
MŒÎ brŒjš.
5. gšntW ts®¢Á¤ £l§fS¡fhf
nj®ªbjL¡f¥gL« gadhëfë‹
g£oaY¡F x¥òjš tH§Fjš.
6. »uhk¤Âš cŸs gšntW Ïd k¡fëilna
rKjha k‰W« r_f ešèz¡f¤ij
C¡Fé¤jš.
2.2 khãy¤ nj®jš Miza«
73-tJ ϪÂa muÁayik¥ò ÂU¤j¢r£l«
k‰W« jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 239-‹
go jäœehL khãy¤ nj®jš Miza« V‰gL¤j¥gl
nt©L« v‹gJ f£lhakh¡f¥g£LŸsJ. jäœehL
khãy¤ nj®jš Miza«, mÂfhu¥ gutyh¡f« k‰W«
rdehaf¤ij tY¥gL¤J« éjkhf RjªÂukhd k‰W«
Ra rh®òila mik¥ghf 1994-M« M©L
mik¡f¥g£lJ. Cuh£Áfëš th¡fhs® g£oaš
jahç¤jš k‰W« »uhk Cuh£ÁfŸ, Cuh£Á
x‹¿a§fŸ, kht£l Cuh£ÁfŸ M»a mid¤J
cŸsh£Á mik¥òfS¡F« Kiwahf nj®jiy
el¤Jjš M»a gâfis¡ f©fhâ¤jš, Ïa¡Fjš
k‰W« f£L¥gL¤Jjš, Mizaiu¤ jiyikahf¡
bfh©l jäœehL khãy nj®jš Miza¤ij¢
rh®ªjjhF«.
1994« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« ÃçÎ
239 c£ÃçÎ (3)-‹go jäœehL khãy¤ nj®jš
19
20

Miza¤Â‰F, Miza® k‰W« ã®thf
gâahs®fS« ãaä¡f¥gLth®fŸ. khãy nj®jš
Mizaç‹ gâ éÂfŸ, gjé¡fhy« M»ait
F¿¤j éÂfis MSe® ã®zæ¥gh®. Miza®
Ïu©L M©LfS¡F¥ gjé t»¥gh®. nkY«,
Ï¥gjéæid MW M©LfS¡F äfhkš Ïu©L
Kiw Ú£o¥ò brŒayh«. Mdhš khãy¤ nj®jš
Mizaiu mtUila gjéæèUªJ Ú¡f KoahJ.
m›thW Ú¡Ftjhf ÏUªjhš, ca®ÚÂk‹w ÚÂgÂia
Ú¡F« têKiwfis¥ Ëg‰w nt©L«. nkY«,
khãy¤ nj®jš Miza® ãaä¡f¥g£l Ëd®
mtUila gâ éÂfŸ bjhl®ghd ãgªjidfŸ
vJΫ mtiu¥ gh¡f¡Toa tifæš ÏU¡f¡
TlhJ.
2.3 cŸsh£Á nj®jš 2011
1994« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«
Ïa‰w¥g£lÎl‹ Kjš rhjhuz cŸsh£Á¤ nj®jš
ef®òw k‰W« Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F
m¡nlhg® 1996 M« M©L el¤j¥g£lJ. Ëò
Ïu©lhtJ nj®jš m¡nlhg® 2001-« M©L«,
_‹whtJ nj®jš m¡nlhg® 2006 M« M©L« el¤Â
Ko¡f¥g£lJ.
Cuf k‰W« cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd 4-
tJ rhjhuz nj®jš m¡nlhg® khj« 2011 M« M©L
bt‰¿fukhf el¤Â Ko¡f¥g£lJ. Cuf gFÂfëš
rhjidahf, mÂfsÎ mjhtJ 81.81 éG¡fhL
th¡fhs®fŸ th¡fë¤JŸsd®. »uhk Cuh£Á,
Cuh£Á x‹¿a«, kht£l Cuh£Á M»at‰¿‹
th®Lfë‹ cW¥Ãd®fŸ k‰W« »uhk Cuh£Á¤
jiyt®fŸ M»nahU¡fhd neuo nj®jš 17.10.2011
k‰W« 19.10.2011 M»a Ïu©L f£lkhf eilbg‰wJ.
»uhk Cuh£Áæ‹ Jiz¤ jiyt®, Cuh£Á x‹¿a¤
jiyt®, Jiz¤ jiyt®, kht£l Cuh£Á¤ jiyt®,
Jiz¤ jiyt® M»a gjéæl§fS¡F kiwKf
nj®jš 29.10.2011 m‹W el¤j¥g£lJ. kht£l Cuh£Á
k‰W« Cuh£Á x‹¿a¤ jiyt® gjéæl§fŸ k‰W«
th®Lfë‹ cW¥Ãd®fS¡fhd nj®jšfŸ f£ÁfŸ
rh®ªj mo¥gilæY«, »uhk Cuh£Á¤ jiyt®
gjéæl§fŸ k‰W« th®L cW¥Ãd®fS¡fhd
nj®jšfŸ f£Á rhuh mo¥gilæY« el¤Â
Ko¡f¥g£LŸsJ.
2.4 Cuf cŸsh£Á mik¥òfë‹ všiyfis kW
Óuik¥ò brŒjš - gy cW¥Ãd® th®Lfis X®
cW¥Ãd® th®Lfshf kh‰¿aik¤jš
2006-« M©L m¡nlhg® khj« tiu Cuh£Á
x‹¿a« k‰W« kht£l Cuh£ÁfS¡F X® cW¥Ãd®
th®LfŸ mo¥gilæY«, »uhk Cuh£Á¡F gy
cW¥Ãd® bfh©l th®LfŸ mo¥gilæY« nj®jš
eilbg‰W tªjJ.
21
22

»uhk Cuh£Áæš tH¡f¤ÂèUªj gy
cW¥Ãd® th®L Kiwædhš bg©fŸ, MÂÂuhél®
k‰W« gH§Foæd® M»nahU¡F »uhk Cuh£Á
th®Lfëš Ïl xJ¡ÑL brŒtš äFªj Áuk§fŸ
ÏUªjd. nkY« Ϫj mik¥Ãš »uhk¤ÂYŸs
th¡fhs®fS¡F th¡F¢Ó£L¡fëš FH¥gK«,
mYty®fS¡F th¡F v©â¡ifæ‹nghJ
Áuk§fS« V‰g£ld. gy cW¥Ãd®fis¡ bfh©l
th®Lfë‹ všiyfŸ bjëthf tiuaiw
brŒa¥glhjjhš x›bthU th®L cW¥Ãd®fS¡Fça
gF bjëÎgL¤j¥gléšiy. vdnt, jäœehL
Cuh£ÁfŸ (_‹wh« ÂU¤j)¢ r£l« 2009 (jäœehL
r£l« v©. 20/2009, 1994« M©L jäœehL
Cuh£ÁfŸ r£l« ÃçÎ, 12-š ÂU¤j« brŒa¥g£lJ.
nk‰go, r£l ÂU¤j¤Â‰F bjhl®ghd éÂ
ÂU¤j« btëæl¥glhjjhš gy cW¥Ãd® th®Lfis
X® cW¥Ãd® th®lhf kh‰¿aik¡F« gâ
eilKiw¥gL¤j¥gléšiy. 1995« M©L jäœehL
Cuh£ÁfŸ (»uhk Cuh£Á cW¥Ãd®fŸ v©â¡if
ã®za« k‰W« th®Lfis¥ Ãç¤jš) éÂfS¡F cça
ÂU¤j« 2011« M©L, murhiz (ãiy) v©. 63, Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á (g.uh.2) Jiw ehŸ 14.9.2011 _y«
brŒa¥g£lJ.
1991 M« M©L k¡fŸ bjhif¡
fz¡bfL¥Ã‹go, »uhk Cuh£Áæš, 40,879 gy
cW¥Ãd® th®Lfëš 97,458 th®L cW¥Ãd®fŸ
ÏUªjd®. vdnt, nj®jš eilKiwæid
rç¥gL¤J« tifæY«, »uhk Cuh£Á th®Lfë‹
všiyfis bjëthf tiuaiw brŒÍ« bghU£L«,
»uhk Cuh£Áæš cŸs gy cW¥Ãd® th®Lfis xU
cW¥Ãd® th®Lfshf kh‰w KoÎ brŒa¥g£lJ. 2001«
M©L k¡fŸbjhif¡ fz¡bfL¥Ã‹mo¥gilæš
x›bthU »uhk Cuh£ÁæY« gy cW¥Ãd®
th®Lfis xU cW¥Ãd® th®Lfshf kh‰¿aik¡f
nk‰bfhŸs¥g£l elto¡iffë‹ thæyhf, »uhk
Cuh£Á cW¥Ãd® th®Lfë‹ v©â¡if¡F V‰g
cW¥Ãd®fë‹ v©â¡ifÍ« 99,333 Mf
mÂfç¤JŸsJ.
2.5 Cuh£Á x‹¿a th®Lfis kWÓuik¥ò brŒjš
gy cW¥Ãd® th®Lfis X® cW¥Ãd®
th®Lfshf kh‰W« gâ k‰W« 96 »uhk Cuh£Áfis
khefuh£Á k‰W« efuh£ÁfSl‹ Ïiz¡f¥g£lj‹
bjhl®¢Áahf bjhl®òila Cuh£Á x‹¿a§fë‹
všiyfS« kWÓuik¥ò brŒa¥g£L, mj‹
mo¥gilæš Cuh£Á x‹¿a th®LfS¡fhd nj®jš
el¤j¥g£lJ.
23
24

2.6 kht£l Cuh£Á th®Lfis kWÓuik¥ò brŒjš.
mçaÿ® k‰W« ÂU¥ó® M»a Ïu©L òÂa
kht£l§fŸ cUth¡f¥g£lij¤ bjhl®ªJ«,
nfha«ò¤ö®, ÂU¥ó®,

òÂa kht£l Cuh£ÁfŸ Kiwna murhiz (ãiy)
v©.26 Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á (guh 2) Jiw,
ehŸ. 25.2.2011 k‰W« murhiz (ãiy) v©. 49 Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á (guh 2) Jiw ehŸ. 25.8.2011
thæyhf V‰gL¤j¥g£ld. Ϫj Ïu©L kht£l
Cuh£ÁfS¡F« nj®jš m¡nlhg®-2011š KoΉW,
mit brašgl Jt§»ÍŸsd.
2.10 Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd gjéæl§fŸ
k‰W« jiyik¥ gjéæl§fS¡F Ïl xJ¡ÑL
k‰W« RH‰Á Kiw
MÂÂuhél® k‰W« gH§FoædU¡F Cuh£Á
mik¥òfë‹ gšntW gjéæl§fS¡F k¡fŸ
bjhif mo¥gilæš cça Ïl xJ¡ÑL tH§f¥gl
nt©L«. ϪÂa muÁayik¥ò¢ r£l«, r£l¡TW
243 D-‹go Cuh£Á mik¥òfëš MÂÂuhél®fŸ
k‰W« gH§FoædU¡fhd gjéæl§fS¡F Ïl
xJ¡ÑL k‰W« RH‰Á Kiw brŒa¥gl nt©L«.
mš _‹¿š xU g§F¡F¡ Fiwahkš MÂÂuhél®,
gH§Foæd¥ bg©fS¡F xJ¡f¥gL«
v©â¡ifiaÍ« cŸsl¡» bkh¤j xJ¡Ñ£oš
_‹¿š xU g§F¡F¡ Fiwahkš bg©fS¡F
xJ¡ÑL brŒÂl nt©L«. Ïj‰fhf 1994« M©L
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« c£ÃçÎfŸ 11, 20, 32 k‰W«
57 k‰W« jäœehL Cuh£ÁfŸ (gjéæl§fS¡fhd
xJ¡ÑL k‰W« RH‰Á Kiw) éÂfŸ, 1995 M»ait
MÂÂuhél® k‰W« gH§FoædU¡F Ïl xJ¡ÑL
brŒtJ F¿¤J¤ bjëthf és¡F»wJ.
2011-M« M©L Cuf cŸsh£Á¤ nj®jš
bg©fŸ, MÂÂuhél® k‰W« gH§FoædU¡fhd Ïl xJ¡ÑL égu«
t.
MÂÂuhél gH§Fo
bkh¤j
v©
U¡fhd ædU¡fhd
Ïl xJ¡ÑL gjé kfëU¡fhd
xJ¡ÑL xJ¡ÑL
tif Ïl§ xJ¡ÑL
(bghJ (k) (bghJ (k)
fŸ
kfë®)
kfë®)
1 kht£l
Cuh£Á¤
31 11 35% 7 24% 0 0%
jiyt®fŸ
2 Cuh£Á
x‹¿a¡ FG¤ 385 140 36% 87 23% 4 1%
jiyt®fŸ
3 »uhk Cuh£Á¤
jiyt®fŸ
12,524 4,289 34% 3,136 25% 156 1%
4 kht£l Cuh£Á
th®L
655 228 35% 154 24% 8 1%
cW¥Ãd®fŸ
5 Cuh£Á x‹¿a
th®L
6,471 2,286 35% 1,526 24% 64 1%
cW¥Ãd®fŸ
6 »uhk Cuh£Á
th®L
cW¥Ãd®fŸ
99,333 33,121 33% 25,360 26% 1,039 1%
2.11. »uhk Cuh£Á¤jiyt®fS¡fhd gjéæl§fS¡F
nj®jš el¤Jjš
ϪÂa muÁayik¥ò¢ r£l«, r£l¥ ÃçÎ
243D-‹go Cuf cŸsh£Á mik¥òfëš
MÂÂuhél®fŸ, gH§Foæd® k‰W« bg©fS¡fhd
27
28

gjéæl§fS¡F Ïl xJ¡ÑL k‰W« RH‰Á Kiw
brŒa¥glnt©L«. jäœehL Cuh£Á (gjéæl§
fS¡fhd xJ¡ÑL k‰W« RH‰Á Kiw) éÂfŸ
1995-‹go Ïl xJ¡ÑL k‰W« RH‰Á Kiw
ã®zæ¡f¥gL»wJ. 2006« M©L eilbg‰w
rhjhuz¤ nj®jšfëš Ïl xJ¡ÑL k‰W« RH‰Á
Kiw brŒa¥g£L Cuh£ÁfS¡fhd nj®jš
el¤j¥g£ld. MæD«, kJiu kht£l¤ÂYŸs
gh¥ghg£o, Ñç¥g£o, eh£lh®k§fy« Cuh£ÁfëY«,
éUJef® kht£l¤ÂYŸs bfh£l¡fh¢Ánaªjš
Cuh£ÁæY« 2006-M« M©L¡F K‹òtiu
rhjhuz¤ nj®jšfŸ el¤j Ïayhjjhš
Ï›ñuh£Áfëš Ïl xJ¡ÑL k‰W« RH‰Á Kiw
nk‰bfhŸs¥gléšiy.
nk‰f©l Cuh£ÁfS¡fhd jiyik¥
gjéæl§fS¡bfd V‰fdnt cŸs
MÂÂuhél®fS¡fhd Ïl xJ¡Ñ£o‹
mo¥gilænyna 2006-« M©L rhjhuz¤
nj®jšfŸ el¤j¥g£ld. 2011-M« M©L eilbg‰w
rhjhuz¤ nj®jšfë‹nghJ« Ï›ñuh£ÁfS¡fhd
jiyik¥ gjéæl§fS¡fhd nj®jšfS«, Ïl
xJ¡ÑL k‰W« RH‰Á Kiwæš kh‰w« VJ«
brŒahkš MÂÂuhél®fS¡fhd Ïl xJ¡Ñ£onyna
el¤j¥glnt©L« vd Ϫj muR KoÎ brŒjJ.
mj‹go, Ï›ñuh£Á¤ jiyt®fS¡fhd
gjéæl§fS¡fhd Ïl xJ¡Ñ£o‹
mo¥gilænyna r£l xG§F¥ Ãu¢Áid VJä‹¿
2011-M« M©L rhjhuz¤ nj®jšfŸ el¤j¥g£L
Cuh£Á¥ ÃuÂãÂfŸ bghW¥ng‰W brašg£L
tU»‹wd®.
2.12. »uhk Cuh£Á¤ jiyt®fS¡hd jiyik¥
gjéæl§fis bghJ xJ¡Ñlhf kh‰Wjš
2006« M©L Cuf cŸsh£Á¤ nj®jèš
Cuh£Á mik¥òfS¡fhd gjé k‰W« jiyik¥
gjéæl§fS¡fhd Ïl xJ¡Ñ£oš RH‰Á Kiw
nk‰bfhŸs¥g£L nj®jš el¤j¥g£ld. Mdhš
MÂÂuhél®fŸ / gH§FoædU¡F vd xJ¡f¥g£l
ËtU« 8 »uhk Cuh£ÁfS¡fhd jiyik¥
gjéæl§fS¡F m›ñuh£Áfëš MÂÂuhél®
k‰W« gH§Foæd® xUtU« Ïšyhjjhš nj®jš
el¤j Ïayéšiy.
t.
v©
kht£l¤Â‹
bga®
Cuh£Á
x‹¿a¤Â‹
bga®
Cuh£Áæ‹
bga®
2001 k¡fŸ bjhif
fz¡bfL¥Ã‹go
Ïl xJ¡ÑL
1. fhŠÁòu« c¤Âunk%® òè¥gh¡f« gH§Foæd®(bghJ)
2. fhŠÁòu« Á¤jh_® òJh® MÂÂuhél®(bghJ)
3. ÂUtŸq® gŸë¥g£L Ïuhkhòu« gH§Foæd®(bghJ)
4. flYh® g©U£o bfhy¥gh¡f« MÂÂuhél®(bg©)
5. éG¥òu« tšy« fLf¥g£L MÂÂuhél®(bg©)
6. ntYh® Âäç brŒah¤J gH§Foæd®(bghJ)
t©z«
7. ÂUt©zhkiy j©luh«g£L nguzh«g£L gH§Foæd®(bghJ)
8. mçaYh® o.ghYh® eLtYh® MÂÂuhél®(bghJ)
29
30

jäœehL khãy nj®jš Miza« ËtU«
eh£fëš gyKiw j‰fhèf¤ nj®jšfŸ el¤ÂÍ«
nk‰f©l Cuh£ÁfS¡fhd jiyik¥
gjéæl§fS¡F ahU« nt£ò kD jh¡fš
brŒahjjhš Ï›ñuh£Áfëš nj®jšfŸ
eilbgwéšiy.
1. br¥l«g®, 2007
2. Ã¥utç, 2008
3. br¥l«g®, 2008
4. #dtç, 2011
2001–M« M©L k¡fŸ bjhif
fz¡bfL¥Ã‹go Ï›ñuh£Áfëš MÂÂuhél®fŸ/
gH§Foæd®fis cŸsl¡» ÏUªjjhš
mjdo¥gilæš MÂÂuhél® /gH§FoædU¡fhd
ÏlxJ¡ÑL brŒa¥g£lJ. kht£l M£Á¤jiyt®fŸ,
Ϫj 8 Cuh£ÁfëY« cça fs MŒÎfis
nk‰bfh©L MÂÂuhél®fŸ/gH§Foæd® ahU«
ϧF tÁ¡féšiy vd bjçé¤jd®. kht£l
M£Á¤jiyt®fë‹ c©ik ãiy m¿¡ifæid¥
gçÓyid brŒJ, nk‰f©l 8 Cuh£Áfë‹
jiyik¥ gjéæl§fS¡F V‰fdnt cŸs
xJ¡Ñlhd MÂÂuhél®fŸ/gH§Foæd® v‹gij
kh‰¿ bghJ xJ¡Ñlhf m¿é¤J murhiz v©.60 ,
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ (guh-1) Jiw ehŸ
9.9.2011-‹go Miz btëæl¥g£lJ.
nk‰f©lthW Ïl xJ¡Ñ£oid bghJ
xJ¡Ñlhf kh‰¿aj‹ mo¥gilæš Ï›ñuh£Áfë‹
jiyik¥ gjéæl§fS¡fhd rhjhuz¤ nj®jšfŸ
2011-M« M©L m¡nlhg® khj¤Âš bt‰¿fukhf
el¤Â Ko¡f¥g£lJ. m¤Jl‹, nj®ªbjL¡f¥gg£l
ÃuÂãÂfŸ bghW¥ng‰W¡ bfh©lJl‹ 5
M©LfS¡F¥ Ëd® Ϫj Cuh£Áfëš #dehaf
mo¥gilæš nj®ªbjL¡f¥g£l cŸsh£Á
mik¥òfŸ ãiy ãW¤j¥g£ld. nk‰f©l
Cuh£Áfëš jhœ¤j¥g£l/gH§FoædU¡fhd Ïl
xJ¡Ñ£oid bghJ xJ¡Ñlhf kh‰¿anghÂY«,
MÂÂuhél®/gH§FoædU¡F tH§f nt©oa
x£Lbkh¤j xJ¡ÑL Fiwahkš ÏU¥gij cWÂ
brŒa¥g£LŸsJ.
2.13. 2011 M« M©L k¡fŸ bjhif mo¥gilæš
Cuh£Áfë‹ všiyfis kWÓuik¥ò brŒjš
»uhk Cuh£Á th®Lfë‹ všiyfŸ k‰W«
»uhk Cuh£Á th®Lfë‹ v©â¡if M»ait
2001M« M©L k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥Ã‹
mo¥gilænyna ã®zæ¡f¥g£ld. Cuh£Á
x‹¿a§fŸ k‰W« kht£l Cuh£Á th®Lfë‹
všiyfŸ k‰W« th®L cW¥Ãd®fë‹ v©â¡if
31
32

mid¤J« 1991 k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥Ã‹gona
ã®zæ¡f¥g£ld. 2011M« M©L m¡nlhg® khj«
eilbg‰w Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd rhjhuz
nj®jšfŸ nk‰f©l th®L všiyfŸ k‰W«
v©â¡ifæ‹ mo¥gilænyna mikªjd. 1994
M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l¤Â‹go,
Cuh£Áfë‹ všiyfŸ k‰W« th®L cW¥Ãd®fë‹
v©â¡if mid¤J« nj®jš el¥gj‰F K‹d®
btëæl¥g£l k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥Ã‹go
kWÓuik¥ò brŒa¥gl nt©L«. mj‹go, 2011M«
M©L k¡fŸ bjhif mo¥gilæš 3 mL¡F Cuh£Á
mik¥òfë‹ th®Lfis kWÓuik¤ÂlΫ,
th®Lfë‹ všiyfis kh‰¿ mik¤J« 2016M«
M©oš eilbgwΟs Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡fhd rhjhuz nj®jšfis el¤Âl Ϫj
muR KoÎ brŒJŸsJ.
2.14 khãy ã Miza«
73-tJ muÁayik¥ò r£l¤ÂU¤j« k‰W«
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 198‹go,
jäœehL khãy ã Miza« mik¤Âl tê
brŒa¥g£LŸsJ. jäHf¤Âš Kjš khãy ãÂ
Miza« 1994š mik¡f¥g£L, Ñœ¡f©l
bghUŸfis MŒÎ brŒJ muÁ‰F gçªJiu
më¡FkhW nf£L¡bfhŸs¥g£lJ.
1. murhš é¡f¥gL« tç, Ô®it, R§f« k‰W«
f£lz§fŸ _y« bgw¥gL« bkh¤j tUthæš
khãy¤Â‰F«, cŸsh£Á mik¥òfS¡F«
Ãç¤J tH§F« Kiw.
2. Cuh£ÁfS¡F xJ¡f¥gl nt©oa tçfŸ,
Ô®it, R§f§fŸ k‰W« f£lz§fŸ
M»at‰iw ã®zæ¤jš.
3. khãy¤Â‹ bkh¤j¤ bjhF¥ò ãÂæèUªJ
Cuh£ÁfS¡F tH§f¥gl nt©oa
khåa§fŸ.
4. Cuh£Áfë‹ ã Mjhu¤ij¥
bgU¡Ftj‰fhd têKiwfŸ.
jäHf¤Âš eh‹fhtJ khãy ã Miza«
or«g® 2009š, murhiz (ãiy) v©.549, ã¤Jiw,
ehŸ.1.12.2009-‹go, »uhk Cuh£ÁfŸ, Cuh£Á
x‹¿a§fŸ, kht£l Cuh£ÁfŸ, ng%uh£ÁfŸ,
efuh£ÁfŸ k‰W« khefuh£ÁfSila ãÂ
Mjhu§fis MŒÎ brŒaΫ njitahd
gçªJiufis brŒaΫ V‰gL¤j¥g£lJ. Ϫã¡FG
2011-M« M©L br¥l«g® khj« 2012-2017
M©LfS¡fhd m¿¡ifia muR¡F
rk®¥Ã¤JŸsJ.
2011 k¡fŸ bjhif¡ fz¡bfL¥Ã‹ j‰fhèf
m¿é¡ifæ‹go Cuf k‰W« ef®¥òw k¡fŸbjhif
33
34

é»jh¢rhu«, jäœeh£oš 52:48 vd cŸsJ. Ïjdhš,
j‰nghJ cŸs khãy ã tUthŒ¥ g»®thd 58:42
v‹w é»jhrhu¤ij kh‰¿, ef®¥òw cŸsh£ÁfS¡F
mÂf xJ¡ÑL »il¡f¡ nfhç¡if
it¡f¥g£LŸsjhf m¿a¥g£l ãiyæš, Cuf
ts®¢Á (k) Cuh£Á¤ Jiw, eh‹fhtJ khãy ãÂ
Miza¤Âl« eilKiwæš cŸs é»jh¢rhu¥
g»®éidna bjhlu nt©oa mtÁa« F¿¤J«,
é»jh¢rhu kh‰w¤jhš ef®¥òw k‰W« Cuf k¡fë‹
thœ¡if¤ ju¤Âš Ïilbtë nkY« mÂfç¡f
thŒ¥ò cŸsJ vdΫ, Cuf k¡fë‹ thœ¡if¤
ju¤ij nk«gL¤j jt¿dhš, mt®fŸ mÂf mséš
ef®¥òw§fS¡F Ïl« bga®ªJ, ef®¥òw cŸsh£Á
mik¥òfS¡F kiwKfkhd ã¢Rikia V‰gL¤j¡
TL« vdΫ vL¤Jiu¡f¥g£lJ.
muR 2011-12 M©o‰F khãy ã¡FG
khåakhf, Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F %.3,332.47
nfho xJ¡ÑL brŒjJ.
Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F khãy ã FG
khåa¤Â‹ xJ¡ÑL 2009-10 Kjš 2011-12 tiu
Ñœ¡fhQ« m£ltiz¥go ca®¤j¥g£LŸsJ.
2009-10 Kjš 2011-12 tiu khãy ã Miza kh‹a«
(%ghŒ nfhoæš)
M©L khãy ãÂ
Miza«
kh‹a«
bjhif
Kªija
M©Lfis él
mÂfç¡f¥g£l
rjÅj«
2009-10 1,926.57 210.13 12 %
2010-11 2,814.88 888.31 46%
2011-12 3,332.47 517.59 18 %
2.15. kht£l¤ £l¡ FG
1994-M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«,
ÃçÎ 241-‹go x›bthU kht£l¤ÂY« xU kht£l¤
£l¡FG mik¡f¥g£LŸsJ. kht£l¤
£l¡FGé‹ jiytuhf kht£l Cuh£Á¤ jiytU«,
Jiz¤jiytuhf kht£l M£Á¤ jiytU« ÏU¥g®.
ehlhSk‹w cW¥Ãd®fŸ, r£lk‹w cW¥Ãd®fŸ
k‰W« ã®zæ¡f¥g£l é»jhrhu¤Â‰nf‰g cŸsh£Á
mik¥òfë‹ ÃuÂãÂfŸ Ï¡FGé‹ cW¥Ãd®fshf
ÏU¥g®. kht£l¤ £l¡FGé‹ gâfŸ ËtUkhW:
1. kht£l¥ gutyh¡f¥g£l £l« jahç¥gj‰F¤
njitahd kht£l mséyhd ts Mjhu§fŸ
égu§fis nrfç¤jš, bjhF¤jš k‰W« ehsJ
njÂtiuahd égu§fis¥ bgWjš.
35
36

2. njitfis¡ f©l¿ªJ K‹Dçik më¤jš
3. kht£l¤Â‹ ts®¢Á¡F¤ njitahd
bfhŸiffŸ, £l§fis¤ jahç¤jš k‰W«
K‹Dçik më¤jš.
4. kht£l¤Âš cŸs Cuf k‰W« ef®¥òw
cŸsh£Á mik¥òfŸ jahç¤j £l§fis
xU§»iz¤J kht£l ts®¢Á¤ £l«
jahç¤jš. kht£l¤ £l¡FG jahç¡F«
ts®¢Á¤ £l« khãy¤ £l¡FG jahç¡F«
khãy mséyhd £l¤Â‰F cjéahf
ÏU¤jš.
5. kht£l¤Âš eilbgW« gšntW ts®¢Á¤
£l§fis¡ f©fhâ¤jš k‰W« MŒÎ
brŒjš.
6. ts®¢Á¤ £l§fëš bjh©L ãWtd§fë‹
g§nf‰ig C¡Fé¤jš.
7. khãy muR¤ £l§fis¢ brašgL¤Jjš
bjhl®ghd Mnyhridfis khãy muR¡F
tH§Fjš.
8. khãy murhš m›t¥nghJ x¥gil¡f¥gL«
Ïju gâfis ãiwnt‰Wjš.
mçaYh® k‰W« ÂU¥ó® M»a Ïu©L
kht£l§fŸ òÂjhf cUth¡f¥g£lj‹
bjhl®¢ÁahfΫ, 96 »uhk Cuh£ÁfŸ mU»YŸs
khefuh£Á, efuh£ÁfŸ k‰W« ng%uh£ÁfŸ
M»at‰Wl‹ Ïiz¡f¥g£lj‹ éisthfΫ
kht£l £l¡FG cW¥Ãd®fŸ v©â¡ifæš
kh‰w« V‰g£LŸsJ. Ϫj v©â¡ifia kW
ã®za« brŒJ kht£l thçahd kht£l¤ £l¡FG
cW¥Ãd®fë‹ v©â¡ifia muR éiuéš
btëéL«.
2.16. k¤Âa ã Miza«
gÂ_‹whtJ ã Miza«, Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡F, bghJ mo¥gil kh‹a« k‰W« bghJ
brayh¡f kh‹a« M»a Ïu©L kh‹a§fis tH§f
gçªJiu¤JŸsJ..
i) bghJ mo¥gil khåa«
13-tJ ã Miza¤Â‹ gçªJiufë‹
mo¥gilæš, Ïu©L éjkhd kh‹a§fis Cuf
cŸsh£Á mik¥òfS¡F tH§f k¤Âa muR
c¤jué£LŸsJ. 2010-11 Kjš 2014-15 tiuæyhd
fhy¤Â‰fhd 13-tJ ã Miza mo¥gil
khåakhf %. 2,016.30 nfho ϪÂa murhš Cuf
cŸsh£Á mik¥òfS¡F xJ¡f¥g£lJ. 2010-11 M«
M©o‰fhd mo¥gil kh‹a« %. 287.10 nfho
bgw¥g£lJ.
2011-12 M« M©oš 13-tJ ã Miza
mo¥gil khåakhf %.352.62 nfho k¤Âa
37
38

muÁläUªJ bgw¥g£lJ. murhiz v©.43 Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á (g.uh.-1) Jiw ehŸ. 20.7.2011-
‹go %.166.50 nfho Kjš jtizahf khãy muR
éLé¤JŸsJ. murhiz v©.67 Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á (g.uh.-1) Jiw ehŸ 22.9.2011-‹go,
%.9.81 nfho, Kjš jtizæš ÛjKŸs bghJ
mo¥gil kh‹akhf tH§f¥g£lJ. 2011-12 M©o‹
bghJ mo¥gil kh‹a¤Â‹ Ïu©lh« jtizahd
%.176.31 nfhoahdJ murhiz v©.85 Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á¤ (g.uh.-1) Jiw ehŸ.8.11.2011-‹go
éLé¡f¥g£lJ.
ËtU« gâfS¡fhf Ï«khåa§fŸ »uhk
Cuh£ÁfS¡F tH§f¥gL»‹wd.
• FoÚ® éãnahf«, bjUés¡FfŸ k‰W«
Rfhjhu tr Ïit bjhl®ghd Ïa¡f« k‰W«
guhkç¥ò.
• FoÚ® éãnahf« k‰W« bjUés¡FfS¡fhd
ä‹f£lz« brY¤Jjš.
ii) bghJ brayh¡f kh‹a«
bghJ brayh¡f khåa¤ij bgWtj‰F
13-tJ ã Miza« gçªJiu¤j ãgªjidfis
k¤Âa muR g£oaè£LŸsJ. 26.9.2011 m‹W
eilbg‰w ca®k£l f©fhâ¥ò¡FG T£l¤Âš,
bghJ brayh¡f kh‹a¤ij bgW« bghU£L, k¤Âa
muR étç¤JŸs Ñœ¡f©l ãgªjidfis
brašgL¤j KobtL¡f¥g£LŸsJ.
1. Cuf cŸsh£ÁfŸ k‰W« ef®òw
cŸsh£ÁfS¡bf‹W jå¤jåahd tuÎ bryÎ
m¿¡iffis jh¡fš brŒa nt©L«.
Cuh£Á mik¥òfS¡fhd fz¡Ñ£L
bk‹bghUŸ (PRIASOFT) - khÂç fz¡Ñ£L Kiw,
k¤Âa muR fz¡F k‰W« jâ¡if¤ jiytuhš
bjhF¡f¥g£l 8 mo¥gil égu§fŸ k‰W« got§fŸ
M»at‰iw brašgL¤Jjš.
2. k¤Âa muR fz¡F k‰W« jâ¡if¤
jiytuhš x›bthU Cuh£Á mik¥òfisÍ«
jâ¡if brŒtj‰F njitahd bjhêšE£g
têKiwfŸ k‰W« x¤JiH¥Ãid më¤Âl nt©L«.
cŸsh£Á ã jâ¡if Ïa¡Feç‹
tUlhªÂu bjhêšE£g MŒt¿¡ifæid khãy
r£l¥nguitæš jh¡fš brŒÂl nt©L«.
3. kht£l Cuh£Áfëš eilbgW« jtwhd
ã®thf«, CHš F¿¤j òfh®fis f©fhâ¡F«
bghU£L RjªÂukhd cŸsh£Á mik¥ò¡fhd Fiw
Ô®¥ghsiu (Ombudsman) ãaä¤Âl nt©L«.
4. k¤Âa muÁläUªJ bgw¥gL« ãÂ, ä‹dQ
bjhêšE£g tr cŸs t§»fŸ _y« 5 eh£fëY« ,
39
40

Ï›trÂæšyhj t§»fŸ _y« 10 eh£fëY«
cŸsh£Á mik¥òfS¡F br‹wilÍ« tifæš
gçkh‰w« brŒa¥gl nt©L«.
5. khãy ã Miza«:- muÁayik¥ò ÃçÎ
243 (1) (2)-š khãy ã¡FG cW¥Ãd®fS¡fhd jFÂ
F¿¤j tiuaiw brŒa¥g£LŸsJ.
6. mid¤J cŸsh£Ámik¥òfS« brh¤J tç
éÂ¥gj‰F mÂfhu« më¡f¥gl nt©L«.
7. khãy¤Âš cŸs mid¤J efuh£ÁfŸ
k‰W« khefuh£ÁfS¡F cjéL« tifæš khãy
murhš khãy mséš brh¤J tç thça« mik¡f¥gl
nt©L«.
8. cŸsh£Á mik¥òfŸ tH§F« mid¤J
mtÁa¥ gâfë‹ ju¤ÂidÍ« ã®zæ¤Âl khãy
muR cça elto¡if vL¡fnt©L«.
9. 2001‹ fz¡bfL¥Ã‹go 1 äšèa‹ k¡fŸ
bjhif¡F mÂfkhf cŸs khefuh£ÁfŸ, j§fŸ
všiyfS¡F£g£l gFÂfëš eilbgW« Ô
ég¤J¡fis jL¡F« k‰W« Ïl« bga®Î £l§fis
bfh©oU¡f nt©L«.
nk‰f©l ãgªjidfŸÛJ elto¡if
nk‰bfh©L mj‰fhd bjhF¥g¿¡if k¤Âa muÁ‰F
mD¥g¥g£L njitahd murhizia btëæ£L,
bghJ brayh¡f kh‹a¤ij jäHf¤ÂYŸs cŸsh£Á
mik¥òfS¡F tH§f¡ nfhu¥g£LŸsJ.
2.17. »uhk Cuh£Á
»uhk Cuh£Á v‹gJ, mj‰bfd cŸs
»uhk§fis cŸsl¡», nj®ªbjL¡f¥g£l
cW¥Ãd®fis¡ bfh©L Cuh£Áfë‹ MŒths®
m¿é¡ifæš F¿¥Ã£l njÂæèUªJ mik¡f¥gL«.
Áwªj ã®thf« v‹w mo¥gilæš cça
m¿é¡ifæ‹ thæyhf »uhk Cuh£Áfis¥ gšntW
ãiyfëš tif¥gL¤jyh«. »uhk Cuh£Á
cW¥Ãd®fë‹ v©â¡if (jiyt® Ú§fyhf) k¡fŸ
bjhif mo¥gilæš Cuh£Áfë‹ MŒthsuhš
m¿é¡if brŒa¥gl nt©L«. X›bthU Cuh£ÁÍ«
cça fhuz§fshš fiy¡f¥glhjtiu x›bthU
rhjhuz¤ nj®jY¡F¥Ã‹d® 5 M©L fhy«
brašgh£oš ÏU¡F«. MæD«, F¿¥Ã£l
Nœãiyfëš Cuh£Áfë‹ ã®thf¥ bghW¥Ãid¡
ftå¤Âl jå mYty®fŸ ãaä¡f¥gLt®.
X›bthU kht£l¤ÂY« cŸs »uhk
Cuh£Áfë‹ v©â¡if étu§fŸ Ïiz¥Ãš
ju¥g£LŸsd.
»uhk Cuh£Áæ‹ jiyt®, »uhk Cuh£Áæ‹
braš mYty® Mth®. x›bthU »uhk Cuh£ÁÍ«
Ñœ¡f©l FG¡fis mik¤Âl nt©L«.
41
42

1. ãakd¡ FG
2. ts®¢Á¡ FG
3. ntsh©ik k‰W« FoÚ® tH§fš FG
4. gâfŸ FG
5. j‰fhèf¡ FG
1994 M« M©L jäœ ehL Cuh£ÁfŸ r£l«
ÃçÎ 110 ‹ go ÑnH F¿¥Ã£LŸs gâfis
nk‰bfhŸs nt©oaJ »uhk Cuh£Áfë‹ K¡»a¡
flikahF«.
1. mid¤J »uhk¢rhiyfŸ, ghy§fŸ,
ÁWghy§fŸ, jL¥ò¢Rt®fŸ k‰W«
jiu¥ghy§fis mik¤jš, gGJ gh®¤jš
k‰W« guhkç¤jš (beLŠrhiyfŸ k‰W«
Cuh£Á x‹¿a¢ rhiyfŸ jéu)
2. bghJ Ïl§fëš bjU és¡FfŸ mik¤jš.
3. fêÎÚ® thŒ¡fhš mik¤J¡ fêÎÚiu
btëna‰Wjš.
4. bjU¡fis R¤j« brŒjš k‰W« Rfhjhu¤ij
nk«gL¤Jjš.
5. bghJ¡fê¥Ãl tr V‰gL¤Jjš
6. ÏLfhLfŸ k‰W« RLfhLfis V‰gL¤Â¥
guhkç¤jš.
7. FoÚ® tH§Fjš.
8. m›t¥nghJ muR m¿é¡if thæyhf¥
gâ¡f¡Toa Ãw flikfŸ.
1994-M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«, ÃçÎ
111-‹ go ËtU« flikfis Cuh£Áæ‹
njit¡nf‰gΫ, ã Mjhu§fis¡ fz¡»š
bfh©L« »uhk¤Âš cŸs rhiyfë‹ ÏU
g¡f§fëY« ku§fŸ eLjš, bjU és¡FfŸ,
rªijfŸ, éHh¡fŸ, bghU£fh£ÁfŸ, t©ofŸ
ãW¤J« Ïl§fŸ, fhšeil¤ bjhGt§fŸ, Ïiw¢Á¡
Tl§fŸ, go¥gf§fŸ k‰W« éisah£L¤ ÂlšfŸ
V‰gL¤Â ã®t»¤jš ngh‹wit.
2.17.1 ã tUthŒ
»uhk Cuh£ÁfŸ k£Lnk j§fŸ
všiy¡F£g£l gFÂfëš Ã‹tU« tçfŸ,
f£lz§fŸ M»at‰iw é¤J tNè¡f mÂfhu«
bg‰WŸsJ.
2.17.1.1 tç tUthŒ
1. Å£L tç
2. bjhêš tç
3. és«gu tç
2.17.1.2 tçašyhj tUthŒ
1. f£ll§fŸ k‰W« tiugl mDk¡fhd cçk¡
f£lz«
43
44

2. mghafukhd k‰W« mUtU¡f¤j¡f
bjhêšfS¡fhd cçk«
3. rªij¡ f£lz«
4. FoÚ® f£lz«
5. t©o ãiya§fS¡fhd f£lz«
6. r_f¡ fhLfŸ Vy«
7. Û‹ghÁ F¤jif
8. 2Á ku¥g£lh
9. rªij k‰W« bghU£fh£ÁfëèUªJ bgw¥gL«
tUkhd§fŸ
10. glF FHh« _y« bgw¥gL« f£lz§fŸ
11. mguhj§fŸ k‰W« j©l¤Ô®it .
Cuh£Á ãy§fëš it¡f¥g£LŸs
miyngÁ¡ nfhòu§fS¡fhd f£lz«, »uhk
Cuh£Á¢ rhiyfëš f©zho¡ f«Ã ÏiH
g¤jY¡fhd f£lz«, ãy§fis tif¥gL¤jš
k‰W« Ïju f£lz§fis tNè¤jš _y« TLjš
tUthæid V‰gL¤jyh«. mj‰fhd
rh¤Âa¡TWfis Muha ca®ãiy¡ FG x‹W
mik¡f¥g£LŸsJ. Ϫj¡ FG, Cuh£ÁfS¡F mÂf
ã Mjhu§fŸ »il¥gj‰fhd thŒ¥òfis¡
f©l¿ªJ mj‰fhd gçªJiufis muR¡F
më¡F«.
2.17.2 x¥gil¡f¥g£l k‰W« g»®ªjë¡f¥g£l
tUthŒ
xU§»izªj x¥gil¡f¥g£l tUthŒfshd
K¤Âiu¤jhŸ Ûjhd tç k‰W« nfë¡if tç
M»at‰¿‹ xU gF tUthŒ »uhk Cuh£ÁfŸ
bgw¤ jFÂÍiladthF«.
2.17.3 khåa«
1. k¤Âa ã Miza khåa«: jäœeh£il¥
bghW¤jtiu k¤Âa ã Miza khåa«
KGtJ« FoÚ® k‰W« Rfhjhu¥ gâfS¡fhf
»uhk Cuh£ÁfS¡F xJ¡ÑL brŒa¥gL»wJ.
2. khãy ã Miza khåa«: Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡F khãy¤Â‹ bkh¤j tç
tUthæš ÏUªJ xJ¡f¥gL« 10 rjÅj ãÂæš
xJ¡ÑL brŒa¥gL« 58 rjÅj ãÂæš, 60
rjÅj« »uhk Cuh£ÁfS¡F xJ¡ÑL
brŒa¥gL»wJ. Ϫj khåa« x›bthU
khjK« Cuh£ÁfS¡F éLé¡f¥gL»wJ.
mš Fiwªjg£r ãÂahf (Floor amount)
Cuh£ÁfS¡F éLé¡f¥g£L¤ jåahf¡
fz¡F¥ guhkç¡f¥g£L, bjU és¡FfŸ
k‰W« FoÚ® tH§fš bjhl®ghd ä‹f£lz«
brY¤j tê brŒa¥g£LŸsJ. ÛjKŸs
bjhif, k¡fŸ bjhif mo¥gilæš »uhk
45
46

Cuh£ÁfS¡F¥ g»®ªjë¡f¥gL»wJ.
nk‰fhQ« 60 rjÅj ãÂæš 5 rjÅj«
»uhk§fëš mo¥gil¡ f£lik¥ò trÂfŸ
V‰gL¤j VJthf, mo¥gil¡ f£lik¥ò¤
njitfis ãiwÎ brŒJ bfhL¥gj‰fhd
ãÂahf (Infrastructure Gap Filling Fund)
xJ¡ÑL brŒa¥gL»wJ.
3. k¤Âa muR k‰W« khãy muR brašgL¤J«
gšntW £l§fS¡fhf éLé¡f¥gL«
ts®¢Á ãÂ.
2.18 »uhk Cuh£Áfë‹ ã Mjhu¤ij mÂfç¡F«
bghU£L Áw¥ò FG mik¤jš.
jäœehL khãy¤Âš »uhk Cuh£ÁfŸ, Cuh£Á
x‹¿a§fŸ, kht£l Cuh£ÁfŸ M»a _‹W
tifahd Cuf cŸsh£Á mik¥òfŸ brašg£L
tU»‹wd. Ït‰¿š »uhk Cuh£Á mo¥gil myfhf
cŸsJ. »uhk Cuh£Áfë‹ flikfŸ k‰W«
bghW¥òfŸ jäœehL Cuh£Á r£l« 1994š ÃçÎ 110
k‰W« 111š gçªJiu¡f¥g£l K¡»a¥ gâfŸ
ÑœtUkhW:
1. FoÚ® éãnahf«,
2. bjUés¡FfŸ mik¤jš k‰W«
guhkç¤jš
3. Rfhjhu trÂia guhkç¤jš
4. »uhk rhiyfis cUth¡Fjš, rç brŒjš
k‰W« guhkç¤jš.
5. ó§fh, RLfhL, go¡F« miwfŸ
M»at‰iw guhkç¤jš.
6. »uhk Cuh£Áfëš k¤Âa, khãy muRfë‹
£l§fis¢ brašgL¤Jjš.
»uhk Cuh£Áfë‹ K¡»a Mjhukhf Å£L
tç, j©Ù® f£lz«, bjhêštç, f£ol« k‰W«
mDk kid¥ÃçÎ mDk bjhif M»ait
M»at‰¿èUªJ »il¡»wJ. khãy muR khãy ãÂ
Miza¤Â‹ gçªJiuæ‹go »uhk Cuh£ÁfS¡F
khãy ã¡FG khåa¤Â‹ _y« x›bthU M©L«
ã éLé¡»‹wJ.
nkY« x¥gil¡f¥g£l tUthahdJ khãy
mséš xU§»iz¡f¥g£L »uhk Cuh£ÁfŸ,
Cuh£Á x‹¿a§fŸ k‰W« kht£l Cuh£ÁfS¡F
60:32:8 v‹w é»j¤Âš g»®ªjë¡f¥gL»wJ. 2010-
2011 M« M©oš xU§»iz¡f¥g£l tUthahdJ
_‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfS¡F« 1:2 v‹w
é»j¤Âš Kj‹ik¥ gâfS¡F« tH§f¥g£lJ.
Mdhš 2011-12 M« M©oš xU§»iz¡f¥g£l
tUthahf 2/3 g§F »uhk Cuh£Á k‰W« Cuh£Á
x‹¿a§fS¡F 2:1 v‹w é»j¤Âš tH§f¥g£LŸsJ.
47
48

ÛjKŸs 1/3 g§F ãÂahdJ, Cuf gFÂfëš Kj‹ik
gâfS¡F bryél¥g£LŸsJ.
Cuf gFÂfëš mo¥gil trÂfis brŒJ
bfhL¤jš k‰W« mo¥gil njitfis ãiwnt‰Wjš
M»at‰¿‰F »uhk Cuh£Áfns bghW¥ghf
ÏU¥gjhš, »uhk Cuh£Áfë‹ ã ãiy
gy¥gL¤j¥gl nt©oÍŸsJ. m›thW »uhk
Cuh£Áfë‹ ã Mjhu¤ij mÂfç¡f njitahd
fhuâfis Áw¥ghfΫ éçthfΫ Muha
nt©oÍŸsJ. “Áw¥ò FG¡fŸ _y« »uhk
Cuh£Áfë‹ ã Mjhu§fis mÂfç¥gJ F¿¤J
Muha¥gL«” v‹W r£lrigæš murhš
m¿é¡f¥g£LŸsJ.
mj‹go murhiz v©. 98 Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á (guh1) Jiw ehŸ.2.12.2011-‹ _y«,
kh©òäF efuh£Á ã®thf« k‰W« Cuf ts®¢Á¤
Jiw mik¢r® jiyikæ‹ Ñœ »uhk Cuh£Áfë‹
ã Mjhu§fis mÂfç¥gJ F¿¤J murhš
Áw¥ò¡FG mik¡f¥g£LŸsJ.
Áw¥ò¡FGthdJ 10 mYtyf cW¥Ãd®fisÍ«,
Cuh£Á fz¡»aš Kiwfëš tšYd®fshd
ÏUtiu cŸsl¡»a 11 mYtš rh®g‰w
cW¥Ãd®fisÍ« bfh©lJ.
mªj Áw¥ò¡FGthdJ »uhk Cuh£Áfë‹
V‰fdnt cŸs ãÂãiyia MŒÎ brŒJ«,
ãÂãiyæid nk«gL¤J« têKiwfis¥ g‰¿Í«
k‰W« »uhk Cuh£Áæ‹ ãÂãiyæid mÂfç¡F«
bghU£L« mj‰fhd tUthŒ_y§fis g‰¿Í« MŒÎ
nk‰bfhŸsΫ elto¡if vL¤JŸsJ. nkY«
ÏJF¿¤J cŸsh£Á mik¥òfë‹ ÃuÂãÂfSlD«
ϤJiwæš cŸs Áwªj tšYd®fSl‹
fyªJiuahlΫ £lä£LŸsJ. njit¥go‹,
m¡FGthdJ k‰w khãy§fS¡F¢ br‹W m§FŸs
»uhk Cuh£Áfë‹ ã Mjhu mik¥òfŸ F¿¤J«
MŒÎ nk‰bfhŸS«.
2.19. Cuh£Á x‹¿a«
X›bthU Cuh£Á x‹¿aK«, 5000 k¡fŸ
bjhif bfh©l Cuh£Á x‹¿a th®Lfis
cŸsl¡»a ts®¢Á t£lhu§fshF«. th®L
cW¥Ãd®fŸ neuoahf th®oš cŸs k¡fshš
nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®. Mdhš, nj®ªbjL¡f¥g£l
Cuh£Á x‹¿a th®L cW¥Ãd®fshš, kiwKf¤
nj®jèš Cuh£Á x‹¿a¡ FG¤ jiyt® nj®Î
brŒa¥gLth®.
Cuh£Á x‹¿a§fëš cŸs
Cuh£Áfë‹ v©â¡if
Cuh£Á x‹¿a§fë‹
v©â¡if
10- k‰W« mj‰F Fiwthf 23
11-20 80
21-30 80
49
50

31-40 83
41-50 65
51 k‰W« mj‰F mÂfkhf 54
bkh¤j« 385
x›bthU kht£l¤ÂY« cŸs Cuh£Á
x‹¿a§fë‹ v©â¡if étu« Ïiz¥Ãš
ju¥g£LŸsJ.
t£lhu ts®¢Á mYty® (t£lhu Cuh£Á),
Cuh£Á x‹¿a¤Â‹ braš mYty® Mth®.
mtU¡F cjéahf ã®thf¥ ÃçÎ k‰W« bgh¿æaš
Ãçéš cŸs gâahs®fŸ ÏU¥gh®fŸ. jäœehL
Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 112‹go Cuh£Á x‹¿a¡
FG nk‰bfhŸS« gâfëš K¡»akhd Áy
gâfë‹ étu« ËtUkhW:
1. k¤Âa k‰W« khãy muR¤ £l§fis¢
brašgL¤Jjš.
2. Cuh£Á x‹¿a rhiyfŸ, ÁWghy§fŸ,
ghy§fŸ, jL¥ò¢ Rt®fŸ, jiu¥ghy§fŸ
mik¤jš, gGJgh®¤jš k‰W« guhkç¤jš.
3. Cuh£Á x‹¿a Mu«g k‰W« eLãiy¥
gŸëfis¡ f£Ljš k‰W« guhkç¤jš.
4. bjh‰WnehŒ guthkš ÏU¡f¤ jL¥ò k‰W«
ãthuz elto¡iffŸ nk‰bfhŸSjš
5. Cuh£Á x‹¿a¡ FG¡fshš
tiuaW¡f¥g£l f©fh£Á k‰W« éHh¡fŸ
el¤Jjš.
6. Cuh£Á x‹¿a¢ rªijfŸ.
1994-M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«,
ÃçÎ 114‹go bghUshjhu ts®¢Á F¿¤j £l§fŸ
k‰W« Ïju brašghLfisÍ« Cuh£Á x‹¿a¡
FG¡fŸ brašgL¤J«go muR gâ¡fyh«.
2.19.1 ãÂ
1. Cuh£Á x‹¿a¡ FGthš tçfŸ VJ« é¡f
ÏayhJ.
2. Cuh£Á x‹¿a¤Â‰fhd tUthŒ
Ïd§fshtd: tçašyhj tUthŒ,
x¥gë¡f¥g£l / g»®ªjë¡f¥g£l tUthŒ
Ïd¤Âš xU gFÂ, f£lz§fŸ, thlif,
mguhj« k‰W« j©l¤bjhif, muR
khåa§fshd khãy ã Miza khåa«,
jhŒ nrŒ ey éL¡fhd khåa«, Cuf
kUªjf khåa«, r_f¡ fšé khåa«, kfë®
k‰W« FHªijfŸ ey khåa«, cŸq® ghrd
ã k‰W« k¤Âa khãy muR¤ £l
khåa§fŸ.
3. khãy ã Miza khåa«, khãy¤Â‹ brhªj
tç tUthæš 10 rjÅj ãÂæš, 58 rjÅj«
Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F xJ¡ÑL
brŒa¥gL»wJ. mš, 32 rjÅj« Cuh£Á
x‹¿a§fS¡F xJ¡ÑL brŒa¥gL»wJ. Ϫj
51
52

khåa« x›bthU khjK« éLé¡f¥gL»wJ.
Óuhd ã »il¡F« tifæš %.30 y£r«
Fiwªjg£r ãÂahf (Floor Amount) xJ¡ÑL
brŒa¥gL»wJ. Û¤bjhif, k¡fŸ bjhif
mo¥gilæš Cuh£Á x‹¿a§fS¡F
éLé¡f¥gL»wJ.
2.20. kht£l Cuh£Á
1994-M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«,
ÃçÎ 24‹go x›bthU tUthŒ kht£l¤ÂY« kht£l
Cuh£Á mik¡f têtif brŒa¥g£LŸsJ.
x›bthU kht£l Cuh£ÁÍ«, c¤njrkhf 50,000
k¡fŸ bjhif¡F xU th®L v‹w mo¥gilæš gy
th®Lfis¡ bfh©LŸsJ. th®L cW¥Ãd®fŸ
k¡fshš neuo¤ nj®jš _y« nj®ªbjL¡f¥
gL»‹wd®. nj®ªbjL¡f¥g£l kht£l Cuh£Á
th®L cW¥Ãd®fshš kiwKf¤ nj®jš _y« kht£l
Cuh£Á¤ jiyt® nj®Î brŒa¥gL»wh®.
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæš, cjé
Ïa¡Fe® ãiyæš xU mYty® brayuhf x›bthU
kht£l Cuh£Á¡F« ãaä¡f¥g£LŸsh®. mtU¡F
cWJizahf¥ gâahs®fŸ cŸsd®. kht£l
Cuh£Á, ËtU« ãiy¡FG¡fis mik¡fyh«.
1. czÎ k‰W« ntsh©ik
2. bjhê‰rhiyfŸ k‰W« bjhêyhs®fŸ
3. bghJ¥gâfŸ
4. fšé
5. kJ éy¡F cŸë£l Rfhjhu« k‰W«
ey¤ £l§fŸ.
Ï¡FG¡fŸ kht£l Cuh£Áæš x¥gil¡f¥ gL«
gâfis¢ brašgL¤J«. Ï¡FG¡fŸ jéu, kht£l
Cuh£Áahš TLjš ãiy¡ FG¡fis¤ njitæ‹
mo¥gilæš mik¤J¡ bfhŸsyh«. x›bthU
ãiy¡ FGΫ, nj®ªbjL¡f¥g£l kht£l Cuh£Á
cW¥Ãd®fëš xUtiu¤ jiytuhf¤ nj®Î brŒÂl
nt©L«. kht£l Cuh£Á¤ jiyt®, nk‰go ãiy¡
FG¡fë‹ gjé tê cW¥Ãd® Mth®. kht£l
Cuh£Áæ‹ flikfshtd:
1. kht£l ts®¢Á¤ £l« jahç¤jš.
2. Cuh£Á x‹¿a§fŸ k‰W« »uhk
Cuh£Áfë‹ ã®thf m¿¡ifæid
xU§»iz¤jš k‰W« kht£l¤Â‹
M©l¿¡ifia¤ jahç¤jš.
3. étrha«, ãyts nk«ghL, fhšeil
guhkç¥ò, ghšts«, nfhê¥g©iz,
Û‹ts« k‰W« »uhk¤ bjhêšfŸ
M»at‰iw¤ £lälš k‰W« MŒÎ
brŒjš.
53
54

4. Cuf Å£L tr¡fhd £lälš k‰W«
MŒÎ brŒjš, F¿¥ghf MÂÂuhél®
k‰W« gH§FoædU¡F.
5. bgça mséyhd FoÚ® £l¥
gâfis¡ f©l¿jš.
2.20.1. ãÂ
kht£l Cuh£Á¡F tç é¡F« mÂfhu« VJ«
Ïšiy. khãy ã Miza khåa« k‰W« kht£l
Cuh£Á¡F¢ brhªjkhd ãy« k‰W« f£ol§fŸ
thæyhf¡ »il¡F« tUthŒ M»ait Kj‹ik
tUthŒ Ïd§fshF«.
khãy ã Miza« khåa« - khãy brhªj
tç tUthæš 10 rjÅj xJ¡Ñ£oš Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡F tH§f¥gL« 58 rjÅj ãÂæš, 8
rjÅj« kht£l Cuh£ÁfS¡F xJ¡ÑL
brŒa¥gL»wJ. Ϫj khåa« x›bthU khjK«
kht£l Cuh£ÁfS¡F éLé¡f¥gL»wJ.
2.21. x¥gil¡f¥g£l tUthŒ ãÂæid
xU§»iz¤jš
Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F¥
g»®ªjë¡f¥gL« K¤Âiu¤jhŸ tç , nfë¡if tç
M»at‰¿š ÏUªJ bgw¥gL« tUthŒ ãÂæid
khãy mséš xU§»iz¤J Cuh£ÁfS¡F¥
Ãç¤J tH§f muR Mizæ£LŸsJ (r_f¡ fhLfŸ
tUthŒ k‰W« fåk ts§fS¡fhd F¤jif
Ú§fyhf). 2010 -11 « M©oš khãy mséš
xU§»iz¡f¥g£l tUthæš _‹¿š Ïu©L g§F
Cuf¥ gFÂfëš eilbgW« Kj‹ik £l¥
gâfS¡fhf xJ¡ÑL brŒa¥g£L, ÛÂ _‹¿š xU
g§F ã k£L« Cuh£Á mik¥òfS¡F
éLé¡f¥g£lJ. Mdhš 2011-12M« M©oš Ϫj
é»jh¢rhu« kh‰w¥g£L, bkh¤j bjhifæš _‹¿š
Ïu©L g§F cŸsh£Á mik¥òfS¡F«, _‹¿š xU
g§F K¡»a K‹nd‰w £lkhd “jhŒ £l«”
brašgL¤j¥gL« »uhk§fS¡F Kj‹ik¤ £l¥
gâfS¡bfd tH§f¥gL«.
Ïj‰nf‰g muR %.532.42 nfho bjhifæid
murhiz (ãiy) v©.97 Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
(guh-1) Jiw ehŸ 1.12.2011š 2011-12M« M©o‰fhd
xU§»iz¡f¥g£l tUthŒ ãÂahf K¤Âiu¤jhŸ
Ûjhd nkštç k‰W« és«gu tçæèUªJ ËtUkhW
éLé¤JŸsJ.
K¤Âiu¤jhŸ Ûjhd nkštç %.528,47,89,051
és«gu tç %. 3,94,61,464
bkh¤j« %.532,42,50,515
nk‰f©l bjhifæš _‹¿š Ïu©L g§F
mjhtJ %.354.95nfho bjhifæid »uhk
Cuh£Á x‹¿a§fS¡F 67:33 v‹w é»j¤Âš 2001
55
56

k¡fŸ bjhif mo¥gilæš Ñœ¡f©lthW
Ãç¤jë¤JŸsJ.
(%ghæš)
»uhk Cuh£Á
Ïd« Cuh£ÁfŸ x‹¿a§fŸ
bkh¤j«
K¤Âiu¤jhŸ 236,05,39,109 116,26,53,591 352,31,92,700
Ûjhd nkštç
és«gu tç 1,76,26,121 86,81,522 2,63,07,643
bkh¤j« 237,81,65,230 117,13,35,113 354,95,00,343
ÛjKŸs _‹¿š xU g§F bjhif
%.177,47,50,172/- Áw¥ò K‹nd‰w £lkhd “jhŒ
£l«” brašgL¤j¥gL« Cuf gFÂfëš Kj‹ik
gâfS¡fhf tH§f¥gL«.
2.22. Cuh£Á mik¥òfS¡fhd fz¡Ñ£L
bk‹bghUŸ (PRIASOFT) - khÂç fz¡Ñ£L
Kiw
Cuh£Á mik¥òfë‹ fz¡Ñ£L Kiwæid
tY¥gL¤J« tifæš, 11-tJ ã¡FG, cŸsh£Á
mik¥òfë‹ fz¡Ñ£L got§fis tiuaiw
brŒÂl k¤Âa muÁ‹ fz¡F k‰W« jâ¡if¤
jiytU¡F gçªJiu brŒjJ. mj‹go, 2005š
Cuh£Áfë‹ gšntW éjkhd brašghLfis
ÃuÂgè¡F« tifæš muÁ‹ fz¡Ñ£L Kiwfis¥
ngh‹W fz¡F k‰W« jâ¡if¤ jiytuhš òÂa
Kiwæyhd fz¡Ñ£L Kiw totik¡f¥g£lJ.
ϪÂa muÁ‹ Cuh£Á mik¢rfkhdJ, Cuh£Áfë‹
tuÎ bryÎ m¿¡if k‰W« fz¡Ñ£L Kiwfis
nkY« vëik¥gL¤J« éj« F¿¤J MŒÎ brŒÍ«
tifæš bjhêš E£g¡FG x‹iw ãaä¤jJ.
Ϥbjhêš E£g¡ FGthdJ, x‹W nr®ªj fz¡Ñ£L
(Accrual Accounting) Kiw¡F khW« trÂÍl‹ Toa
vëjh¡f¥g£l bjhif mo¥gilæyhd (Cash Based
Accounting) khÂç fz¡Ñ£L Kiw x‹¿id Cuh£Á
mik¥òfS¡bfd totik¤jJ.
jäHf muR, 26.09.2011 m‹W eilbg‰w
ca®ãiy f©fhâ¥ò¡ FG T£l¤Âš
brašgh£o‰fhd khåa¤Âid k¤Âa muÁläUªJ
(Performance Grant) bgW« tifæš Ãçahrh¥£ -
khÂç fz¡Ñ£L Kiwæid brašgL¤j
nt©Lbk‹w 13tJ ã¡FGé‹ ãgªjidfis
eilKiw¥gL¤j KobtL¤jJ.
Ãçahrh¥£ v‹gJ Cuh£Á mik¥òfS¡fhd
fz¡Ñ£L bk‹ bghUŸ v‹gj‹ M§»y tot¤Â‹
(Panchayat Raj Institutions Accounting Software)
RU¡fkhF«. kht£l Cuh£Á, Cuh£Á x‹¿a« k‰W«
»uhk Cuh£Á M»a _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfŸ
ga‹gL¤J« tifæš k¤Âa muÁ‹ Cuh£Á
mik¢rf¤Â‹ fyªjhnyhridÍl‹, k¤Âa muÁ‹
jftš bjhl®ò bjhêšE£g mik¢rf¤ij¢ nr®ªj
57
58

njÁa jftš ika« xU§»izªj fz¡Ñ£L
bk‹bghUŸ x‹¿id cUth¡»aJ.
Ï«bk‹bghUshdJ, k¤Âa fz¡F k‰W«
jâ¡if¤ jiytuhš kh‰¿aik¡f¥g£l khÂç
fz¡Ñ£L¥ got§fSl‹ bghUªJ« tifæš
mikªÂU¥gJ Ïj‹ Áw¥ò m«rkhF«.
2012-13M« M©oèUªJ Ãçahrh¥£
fz¡Ñ£L Kiwæid mid¤J »uhk Cuh£ÁfŸ,
Cuh£Á x‹¿a§fŸ k‰W« kht£l Cuh£ÁfëY«
brašgh£o‰F bfh©L tu jäHf muR KoÎ
brŒJŸsJ. mid¤J Cuh£Á x‹¿a§fŸ k‰W«
kht£l Cuh£ÁfëY« xnu neu¤Âš Ï«Kiw
brašgh£o‰F bfh©L tu¥gL«. »uhk Cuh£Áfëš
ÏJ go¥goahf brašgL¤j¥gL«.
»uhk Cuh£Áfëš Ãçahrh¥£
bk‹bghUëid brašgL¤j mid¤J »uhk
Cuh£ÁfS« fâå trÂfis¡ bfh©oU¥gJ
Ï‹¿aikahjJ MF«. »uhk Cuh£ÁfS¡F
2004-05M« M©onyna fâåfŸ
tH§f¥g£oUªjhY« Tl mt‰¿š bgU«ghyhdit
j‰nghJ brašgL« ãiyæš Ïšiy. mid¤J
Cuh£ÁfëY« Ãçahrh¥£ fz¡Ñ£L Kiwæid
brašgL¤Jtj‹ K¡»a¤Jt¤Âid fU¤Âš
bfh©L, murhdJ 12,524 »uhk Cuh£ÁfS¡F«
fâå, m¢R¥bgh¿, jilæšyh ä‹ tH§» (UPS)
k‰W« mf‹w miy¡f‰iw Ïiz¥ò (Broadband
connection) M»at‰¿id tH§»l KoÎ brŒJŸsJ.
jäœehL muÁ‹ ä‹dQ (všfh£) ãWtdkhdJ
fâåfis x¥gªj mo¥gilæš th§Ftj‰F
elto¡if vL¡F«. Ïj‰fhd bjhifahdJ
jäœehL muÁ‹ Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤
Jiwahš všfh£ ãWtd¤Â‰F tH§f¥gL«. »uhk
Cuh£Áfëš gâah‰W« Cuh£Á¢ bray®fshš
nk‰go fâåfŸ Ïa¡f¥gL«.
Ïj‰fhd gæ‰Á ifnaLfŸ jäœ k‰W«
M§»y¤Âš jahç¡F« gâ eilbg‰W tU»wJ.
»uhk Cuh£ÁfŸ, Cuh£Á x‹¿a§fŸ k‰W« kht£l
Cuh£Áfë‹ gâahs®fS¡F ÏJ bjhl®ghd
gæ‰ÁfŸ k¤Âa Cuh£Á mik¢rf« k‰W«
òJošèæš cŸs njÁa jftš Miza¤jhš 2012-
M« M©L V¥uš khj¤Âš tH§f¥gL«.
3. khãy¤ £l§fŸ
3.1 jäœehL F¡»uhk§fŸ f£lik¥ò nk«gh£L¤
(jhŒ) £l«
jäœehL muR, ghJfh¡f¥g£l FoÚ®, Rfhjhu
trÂfŸ, jukhd fšé, mid¤J fhy§fS¡F« V‰w
rhiy tr M»at‰iw më¥gj‹ _y« Cuf¥ gFÂ
k¡fë‹ thœ¡if¡ ju¤Âid¤ bjhl®ªJ
nk«gL¤JtJ v‹w ãiy¥gh£oš cWÂahf cŸsJ.
59
60

tWik xê¥ò, Áwªj thœthjhu¤ij tH§Fjš,
mo¥gil trÂfŸ k‰W« c£f£lik¥ò trÂfŸ
M»at‰¿‰F K¡»a¤Jt« më¤J £l§fis
mkšgL¤j brašÂ£l« tF¤JŸsJ. j‰nghJŸs
eilKiwæ‹go £l brayh¡f« k‰W« ãÂ
xJ¡Ñ£o‰F »uhk Cuh£Áia k£Lnk mo¥gil
myfhf¡ bfh©L Cuf ts®¢Á¤ £l§fŸ
brašgL¤j¥gL»‹wd.
Cuf ts®¢Á¤ Jiw¤ £l§fis¢
brašgL¤Jtš j‰nghJŸs eilKiwiaél xU go
nkyhf, »uhk Cuh£Áæš cŸs F¡»uhk§fis
£läLjš, ãÂaë¤jš k‰W« brayh¡f«
M»at‰¿‰fhd myfhf vL¤J¤ £l§fis¢
brašgL¤j Ϫj muR KoÎ brŒjJ. khãy¤Âš cŸs
12,524 »uhk Cuh£Áfëš 79,394 F¡»uhk§fŸ cŸs
ãiyæš, F¡»uhk mséš Â£läLjš _y« k£Lnk
»uhk§fS¡F«, ef®¥òw§fS¡F« cŸs
ntWgh£oid¡ Fiw¡f ÏaY«. flªj 10 M©Lfëš
»uhk¥òw§fëèUªJ ef®¥òw§fS¡F k¡fŸ mÂfkhf
Ïl« bga®ªjjhš, ef®¥òw ts®¢Á é»jh¢rhu«
mÂfç¤JŸsJ. nk‰f©l FiwghLfis¢ rçbrŒa
nt©Lbkåš, efu« k‰W« òwef® gFÂfëš cŸs
trÂfŸ mid¤J« »uhk¥òw§fëš mik¤Âlš
nt©L«.
bkh¤jKŸs 12,524 »uhk Cuh£Áfëš 79,394
F¡»uhk§fŸ cŸs ãiyæš, ruhrçahf xU »uhk
Cuh£Áæš 7 F¡»uhk§fŸ cŸsd. våD«, »uhk
Cuh£Áæš cŸs F¡»uhk§fë‹ v©â¡if
kht£l¤Â‰F kht£l« ntWgL»wJ. Úy»ç
kht£l¤Âš xU »uhk Cuh£Áæš ruhrçahf 37
F¡»uhk§fS«, éG¥òu« kht£l¤Âš xU »uhk
Cuh£Áæš ruhrçahf 3 F¡»uhk§fS« cŸsd.
gšntW v©â¡ifæyhd F¡»uhk§fis¡ bfh©l
»uhk Cuh£ÁfS¡F¢ rkkhd mséyhd ã xJ¡ÑL
brŒtJ ts®¢Á ãiyæš ntWgh£oidÍ«, bghJ¢
brh¤JfŸ cUth¡f¥gLtš khWgh£oidÍ«
K‹nd‰w¤Âš V‰w jhœÎfisÍ« cUth¡F«.
ts Mjhu§fis g»®ªjë¥gš fhz¥gL«
V‰w¤jhœÎfis¡ fisÍ« neh¡»Y«, Fiwªjg£r
mo¥gil cŸf£lik¥ò trÂfŸ mid¤J
F¡»uhk§fS¡F« br‹wilÍ« tifæY« xU
K‹ndho¤ £lkhf “jäœehL F¡»uhk§fŸ
f£lik¥ò nk«gh£L¤(jhŒ) £l«” v‹D« òÂa £l«
Ï›turhš m¿é¡f¥g£L, 2011-12-« M©L Kjš
brašgL¤j¥g£L tU»wJ. njÁa mséš vªj
khãy¤ÂY« Ïšyhj tifæš, jäHf¤Âš jh‹
F¡»uhk§fis ts®¢Á myfhf¡ bfh©L
Kj‹Kiwahf, Ï«K‹ndho¤ £l«
m¿Kf¥gL¤j¥g£LŸsJ.
61
62

mid¤J F¡»uhk§fS¡F« rkkhd ãÂ
Mjhu« rçahd é»jh¢rhu mo¥gilæš më¡F«
nghJjh‹ ts®¢Á¥ gâfŸ mid¤J
F¡»uhk§fëY« brašgL¤j¥g£L ghug£rk‰w,
ãahakhd k‰W« Óuhd ts®¢Áia bgW«. “jhŒ”
£l« m¿Kf¥gL¤j¥gLtJ, Cuf ts®¢Á¤ Jiwæ‹
neh¡»š xU òÂa gçkhz¤ij V‰gL¤J« éjkhf
mikªJŸsJ.
jäHf¤Âš, br‹id Ú§fyhf cŸs 31
kht£l§fëš 12,524 »uhk Cuh£ÁfŸ cŸsd. ÑnH
ju¥g£LŸs m£ltizæ‹go, jäœeh£oš cŸs
»uhk Cuh£Áfë‹ k¡fŸ bjhif 500¡F¡
FiwthfΫ, Áy Cuh£Áfëš k¡fŸ bjhif
10,000¡F mÂfkhfΫ cŸsJ.
k¡fŸ bjhifæ‹ mo¥gilæš
»uhk Cuh£Áfis tif¥gL¤Jjš
(2001 fz¡bfL¥Ã‹go)
t.v©. k¡fŸ bjhif »uhk Cuh£Áfë‹
v©â¡if
1. 500 k‰W« mj‰F¡ Ñœ 66
2. 501-1000 1,175
3. 1001-3000 7,228
4. 3001-5000 2,554
5. 5001-10000 1,354
6. 10,000¡F nkš 147
bkh¤j« 12,524
F¡»uhk§fë‹ v©â¡ifia¡ fz¡»š
vL¡F«nghJ »uhk Cuh£Áfis¡ Ñœ¡f©lthW
tif¥gL¤jyh«.
F¡»uhk§fë‹ v©â¡ifæ‹ mo¥gilæš
»uhk Cuh£Áfis tif¥gL¤Jjš.
t.v©. F¡»uhk§fë‹
v©â¡if
»uhk
Cuh£Áfë‹
v©â¡if
1. 5¡F« Ñœ 6,241
2. 5-15 5,434
3. 16-25 637
4. 25¡F nkš 212
ã xJ¡ÑL:
bkh¤j« 12,524
F¡»uhk§fë‹ v©â¡ifiaÍ«, Cuh£Áæš
cŸs k¡fŸ bjhifiaÍ« x¥òneh¡F« nghJ,
F¡»uhk§fë‹ v©â¡if¡F V‰g k¡fŸ bjhifÍ«
TL»wJ v‹gJ bjëth»wJ. ËtU« m£ltizna
Ïj‰F¢ rh‹whF«.
63
64

t. v©
F¡»uhk§fë‹ v©â¡if
»uhk Cuh£Á fë‹ v©â¡if
bkh¤j k¡fŸ bjhif
xU Cuh£Á¡fhd ruhrç k¡fŸ bjhif
“jhŒ” £l¤Â‰F¤ njit¥gL« ãÂ
X® Cuh£Á¡fhd
xJ¡ÑL
(%ghŒ Ïy£r¤Âš)
Fiwªjg£r mo¥gil khåa ãÂ
TLjš ãÂ
bkh¤j ãÂ
bkh¤j njit (%ghŒ nfhoæš)
1. 5¡F« 6241 12534047 2008 20 0 20 1248.20
ќ
2. 5-15 5434 17392688 3201 20 10 30 1630.20
3. 16- 25 637 3553429 5578 20 20 40 254.80
4. 25¡F 212 1864689 8796 20 30 50 106.00
nkš
bkh¤j« 12524 35344853 19583 -- -- -- 3239.20
fz¡bfL¥ò, jftš,fšé k‰W« bjhl®ò elto¡iffŸ, Mu«g f£l¥ 160.80
gâfŸ k‰W« éUJfS¡fhd ãÂ
bgUbkh¤j« 3,400.00
FoæU¥òfŸ k‰W« mÂf k¡fŸ bjhifÍila
Cuh£ÁfŸ mÂf ã xJ¡Ñ£oid¥ bgW«.
nk‰F¿¥Ã£LŸs m£ltizæš F¿¥Ã£LŸsgo
IªJ M©Lfëš mid¤J 12,524 Cuh£ÁfëY«
cŸs mid¤J F¡»uhk§fëY« %.3,400 nfho
kÂ¥Õ£oš Ϥ£l« KGikahf brašgL¤j¥gL«
vd m¿é¡f¥g£L 2011-12 M« M©oš %.680 nfho
ã xJ¡ÑL brŒa¥g£L Ϥ£l« Áw¥ghf
brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
£l¡ TWfŸ
"jhŒ" £l¤Âš mDk¡f¥gL« gâfŸ ËtUkhW
_‹W tif¥gL«
t.
v©
Fiwªj g£r mo¥gil
njitfŸ
TLjš
njitfŸ
1 FoÚ® éãnahf« m§f‹tho
ika«
2 bjUés¡FfŸ bghJ éãnahf¡
fil
3 rhiyfŸ Ra cjé¡FG
f£ol«
4 RLfhL / ÏLfhL fÂuo¡F« fs«
5 RLfhL / ÏLfh£o‰F éisah£L
rhiy trÂfŸ ikjhd«
Ïju gâfŸ
mDk¡f¥g£l
Ïju¥ gâfŸ
mÂf mséyhd F¡»uhk§fis¡ bfh©l
Cuh£Á¡F mÂf mséyhd ã njit¥gL»wJ.
Ïj‹ mo¥gilæš mid¤J Cuh£ÁfS« eh‹F
tiffshf¥ Ãç¡f¥g£L, x›bthU tif¡nf‰gΫ
ã xJ¡ÑL brŒa¥gL»wJ. mjhtJ, mÂf¡
Fiwªjg£r mo¥gil¤ njitfŸ
3.1.1. FoÚ® éãnahf«
FoÚ® éãnahf¥ gâfshd ÁWä‹éir
Ïiw¥gh‹, FoÚ®¡ FHhŒ éçth¡f«, j‰nghJŸs
jåä‹éir¤ £l¤Â‰fhd Úuhjhu¤Âid¥
65
66

gU¡Fjš ngh‹w gâfŸ njitæ‹ mo¥gilæš
vL¤J¡ bfhŸs¥glyh«.
3.1.2. bjU és¡FfŸ
òÂa F¡»uhk§fŸ, éçth¡f¥ gFÂfŸ,
MÂÂuhél® k‰W« gH§Foæd® FoæU¥òfŸ k‰W«
ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò ÅLfŸ ml§»a
FoæU¥òfëš njit¡nf‰g òÂa bjUés¡FfŸ
mik¡f¥glyh«. V‰bfdnt, cŸs Ïl§fëš bjU
és¡FfŸ g‰wh¡Fiwahf ÏUªjhš TLjš bjU
és¡FfS« mik¡fyh«. Nça r¡Â
bjUés¡FfS« Ϥ£l¤Âš mik¡fyh«.
3.1.3. Ábk©£ fh‹»ß£ rhiyfŸ
ÏUòw§fëY« FoæU¥òfŸ mÂfkhf cŸs
Ïl«, jhœthd gFÂfëš mikªJ, kiH¡fhy§fëš
j©Ù® nj§F« bjU¡fŸ mšyJ rªJfŸ, V‰fdnt
Ábk©£ fh‹»ß£ js« mik¡f¥g£l bjU¡fëš
éLg£l gFÂ M»ad K‹Dçik mo¥gilæš
vL¡f¥g£L Ábk©£ fh‹»ß£ rhiyfŸ
mik¡f¥glyh«.
3.1.4 Ïiz¥ò¢ rhiyfŸ
ngUªJfŸ bršY« rhiyfŸ, f‰rhiyfis¤
jh®¢ rhiyfshf ju« ca®¤Jjš, xU »uhk
Cuh£Áæš Ïu©L mšyJ mj‰F nkš cŸs
F¡»uhk§fis Ïiz¤J¢ rhiy mik¤jš, k©
rhiyfŸ / ruis¢ rhiyfis ju« ca®¤Jjš ngh‹w
gâfis nk‰bfhŸsyh«.
3.1.5 RLfhL / ÏLfhL
x›bthU RLfhL/ÏLfh£o‰F« mQF
rhiyfŸ, R‰W¢Rt®, RLfh£L¡ bfh£lif, j©Ù®
tr k‰W« és¡F trÂfŸ njitæ‹ mo¥gilæš
brŒJ ju¥gl nt©L«.
3.1.6 RLfhL / ÏLfh£o‰F rhiy tr brŒjš
rhiy tr Ϛyhj RLfhL / ÏLfh£o‰F
K‹Dçik mo¥gilæš mQFrhiy mšyJ ghij
mik¡f¥gl nt©L«. V‰bfdnt rhiy trÂ
cŸsbjåš nk‰go rhiyæ‹ j‰nghija
j‹ikia¡ fU¤Â‰bfh©L njitæ‹ mo¥gilæš
rhiy nk«ghL brŒa nt©L«.
Cuf ts®¢Á¤ Jiwæ‹ _y«
ãiwnt‰w¥gL« gšntW £l§fŸ mšyJ Ãw
Jiwfëš cŸs gy ts®¢Á¤ £l§fis
xU§»iz¤J Ϥ£l« brašgL¤j¥gL«.
3.1.7. £l brayh¡f«
Ϥ£l« 2011-12« M©L Kjš 2015-16«
M©L tiu IªJ f£l§fshf brašgL¤j
Ô®khå¡f¥g£lJ. Kj‰f£lkhf, 2011-12« M©oš
2,020 »uhk Cuh£Áfis¢ nr®ªj 25,335 F¡»uhk§fŸ
67
68

jçÎ brŒa¥g£L M©blh‹W¡F %.680 nfho
M©L xJ¡Ñ£oš brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
2012-13« M©oš Ϥ£l« 2,250 »uhk
Cuh£Áfëš cŸs 18,581 F¡»uhk§fëš
brašgL¤j¥gL«.
ÛjKŸs F¡»uhk§fëš Ã‹tUkhW
Ϥ£l« brašgL¤j¥gL«.
t.v© M©L »uhk
Cuh£Áfë‹
F¡»uhk§fë‹
v©â¡if
v©â¡if
1 2013-14 2,500 15,115
2 2014-15 2,740 12,093
3 2015-16 3,014 8,270
Ï›thW 12,524 »uhk Cuh£Áfëš mikªJŸs
79,394 F¡»uhk§fëY«, 2015-16¡FŸ mid¤J
mo¥gil trÂfS« brŒJ Ko¡f¥gL«.
3.1.8. 2011-12« M©oš £l brayh¡f«
2011-12« M©o‰fhd 2,020 »uhk Cuh£Áis¢
nr®ªj 25,335 F¡»uhk§fëš j‰nghJŸs mo¥gil
trÂfŸ k‰W« njit¥gL« mo¥gil c£f£lik¥ò
trÂfŸ M»at‰iw f©l¿a 2011 et«g® k‰W«
or«g® khj§fëš XU éçthd fz¡bfL¥ò¥ gâ
nk‰bfhŸs¥g£L mid¤J òŸë étu§fS« Cuf
ts®¢Á¤Jiwæ‹ tiyjs¤Âš (www.tnrd.gov.nic.in)
cŸÇL brŒa¥g£LŸsd.
eh£onyna Kj‹ Kiwahf F¡»uhk mséš
j‰nghJŸs trÂfis kÂ¥ÕL brŒaΫ, E©âa
mséš njitfis ó®¤Â brŒtj‰F«,
Kj‹Kiwahf nk‰bfhŸs¥g£l jå¤j‹ik
thŒªjbjhU fz¡bfL¥ò¥ gâ ÏJthF«.
Ï¡fz¡bfL¥ò¥gâ ËtU« 12
got§fSl‹ mo¥gil¤ njitfshd FoÚ®
éãnahf«, bjUés¡FfŸ, rhiyfŸ k‰W« Ïju
c£f£lik¥ò trÂfis F¡»uhk mséš fz¡ÑL
brŒÍ« mséš totik¡f¥g£ljhF«.
1. F¡»uhk« F¿¤j mo¥gil étu§fŸ
2. FoÚ® éãnahf«
(m). nkšãiy Ú®¤nj¡f¤ bjh£ofŸ
(M). ÁWä‹éir g«òfŸ
(Ï). jiuk£l Ú®¤nj¡f bjh£ofŸ
(

(M). muR/cŸsh£Á gŸë f£ol§fŸ
7. ÁWFs§fŸ k‰W« CuâfŸ
8. éisah£L ÂlšfŸ
9. ngUªJ ãiya§fŸ
10. rªijfŸ
11. Ra cjé¡FG¡fŸ F¿¤j étu§fŸ
12 (m). »uhk Cuh£Á rhiyfŸ
(M). Cuh£Á x‹¿a rhiyfŸ
éçthd òŸë étu fz¡bfL¥Ã‹
mo¥gilæš 2011-12« M©o‰fhd £l brayh¡f
»uhk Cuh£Áfshd 2,020š mikªJŸs 25,335
F¡»uhk§fS¡F¤ njitahd mid¤J mo¥gil¤
njitfŸ k‰W« TLjš njitfis ãiwnt‰W«
tifæš Ñœ¡f©lthW elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs¥g£LŸsd.
njit¥gLbkd f©l¿a¥g£l bkh¤j
gâfë‹ v©â¡if, Fiwªjg£r mo¥gil¤
njitfŸ, TLjš m¤ÂahtÁa njitfŸ k‰W« Ïju
njitfŸ vd tif¥gL¤j¥g£LŸsd. mt‰¿š
äfΫ m¤ÂahtÁakhf njit¥gL« gâfŸ ‘jhŒ’
£l¤Â‹Ñœ ËtU« m£ltizæš f©LŸsthW
vL¡f¥g£LŸsJ.
t.v© gâ étu« v©â¡if bjhif
(%ghŒ
Ïy£r¤Âš)
i. Fiwªjg£r
66,954 62,891.67
mo¥gil¤
njitfŸ
ii. TLjš m¤ÂahtÁa
303 908.93
njitfŸ
iii. Ïju njitfŸ 975 1,544.47
bkh¤j« 68,232 65,345.07
‘jhŒ’ £l« jéu, r£lk‹w cW¥Ãd®
bjhF nk«gh£L¤ £l«, ghuhSk‹w cW¥Ãd®
cŸq® bjhF nk«gh£L¤ £l« k‰W« 13tJ
ã¡FG kh‹a« ngh‹w Cuf ts®¢Á £l§fë‹
_y« %. 31.93 nfho kÂ¥Õ£oš 3,223 gâfŸ
vL¤J brašgL¤j¥g£L tU»wJ. f©l¿a¥g£l
mid¤J njitfisÍ« 2012-13-« M©o‰FŸ
Ïju £l ãÂfis xUKf¥gL¤Jtj‹ _y« ó®¤Â
brŒa elto¡if nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ.
3.1.9. 2012-13« M©oš “jhŒ” £l brayh¡f«
• jhŒ £l« 2250 »uhk Cuh£Áfëš cŸs 18581
F¡»uhk§fëš %.750 nfho xJ¡Ñ£oš
brašgL¤j¥gL«.
71
72

• éçthd òŸë étu fz¡bfL¥ò eilbg‰W
tU»wJ. Ïj‹ _y« rçahd njit msél¥g£L
2012-13« M©oš jhŒ £l¤Â‹ Ñœ gâfŸ
nk‰bfhŸs¥gL«.
• Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiw k‰W« Ïju
Jiwfëš cŸs £l ãÂfS«
xUKf¥gL¤j¥g£L mid¤J njitfS«
ãiwnt‰w¥gL«.
2013-14, 2014-15 k‰W« 2015-16« M©Lfëš
Ϥ£l¤Âid brašgL¤J« tifæš vŠÁÍŸs
F¡»uhk§fëš cŸs mid¤J njitfisÍ«
kÂ¥ÕL brŒa éçthd òŸë étu fz¡bfL¥ò¥
gâæid Ï›th©o‹ Ïu©lh« fhyh©o‰FŸ
ó®¤Â brŒtj‹ _y« Ïju £l ãÂfis
Ï¡F¡»uhk§fëš 2012-13« M©L Kjš
xUKf¥gL¤Â njitfŸ ãiwnt‰w¥gL«.
3.2. Kjyik¢rç‹ Nça ä‹r¡ÂÍl‹ Toa gRik
ÅL £l«
jäœehL r£lk‹w nguitæš 03.06.2011 m‹W
nkjF MSe® mt®fë‹ ciuæš “Ϫj muR
»uhk¥òw ViHfŸ ga‹bgW« tifæš ‘Nça
ä‹r¡ÂÍl‹ Toa gRik ÅLfŸ £l«’ bjhl§»
Rkh® 300 rJu mo mséš %.1.80 Ïy£r«
myF¤bjhifæš KG bryéidÍ« munr V‰W
ÅLfis f£o¡ bfhL¡F«” vd m¿é¡f¥g£lJ.
mj‹go x›bthU ÅL« %.1.80 Ïy£r« myF
bjhifæš 300 rJu mo gu¥gséš Nça
ä‹r¡ÂÍl‹ Toa gRik ÅLfis M©L x‹W¡F
60,000 ÅLfŸ v‹w mo¥gilæš, 2011-12-š bjhl§»,
mL¤J tU« 5 M©Lfëš Ï›ÅLfis f£LtJ
vd muR Mizæ£LŸsJ. Ϥ£l¤Â‰F
“Kjyik¢rç‹ Nça ä‹r¡ÂÍl‹ Toa gRik ÅL
£l«” vd bgaçl¥g£LŸsJ.
kh©òäF Kjyik¢r® mt®fshš.
mDk¡f¥g£l “Kjyik¢rç‹ Nça ä‹r¡ÂÍl‹
Toa gRik ÅL £l¤Â‹ Ñœ f£l¥gL« ÅLfŸ,
Cuf¥ gFÂfëš äfΫ njitbad f©l¿a¥g£l
Cuf Å£L trÂfis cUth¡Ftj‰fhd ts®¢Á¤
£l mQFKiwfë‹ tuyh‰¿š ÏJ k‰WbkhU
ikš fšyhF«. Ïytrkhf ÅLfŸ f£o¤ju¥gL«
£l§fëš, 300 rJu mo gu¥gséš Nça
ä‹r¡ÂÍl‹ Toa Ï›ÅLfŸ f£L« £l¤ij¥
nghš Ϫeh£onyna ntbw§F« f£o¤ju¥gLtšiy.
3.2.1 Ϥ£l¤Â‹ Áw¥g«r§fŸ
• Cuf¥ gFÂfëš tWik¡nfh£o‰F Ñœ thG«
k¡fŸ midtU« Nça ä‹r¡ÂÍl‹ Toa
gRik ÅLfŸ bgw jFÂahdt®fŸ.
73
74

• x›bthU ÅL« 300 rJu mo gu¥gséš, %.1.80
Ïy£r« - myF¤ bjhifÍl‹ khãy muÁ‹
KG ã cjéÍl‹ f£l¥gL»wJ..
• x›bthU ÅL«, tÁ¡F« miw, gL¡if miw,
rikaš miw, fê¥giw k‰W« jhœthu« M»a
trÂfŸ k‰W« kiHÚ® nrfç¥ò mik¥òlD«
f£l¥glΟsJ.
• x›bthU Å£oY« 5 Nça xë r¡Âæš vçÍ«
ml®FW és¡FfŸ mik¡f¥gL«. Ïit
gL¡if miw, tÁ¡F« miw, rikašmiw,
fê¥giw k‰W« jhœthu« M»a gFÂfS¡F
xU és¡F Åj« mik¡f¥gL«. gadhëfŸ
x›bthUtU« jäœehL ä‹rhu
thça¤ÂèUªJ ä‹ Ïiz¥ò bgW«
éU¥g¤Â‰F« têtif brŒa¥g£LŸsJ.
• x›bthU Å£o‰F« %.1.80 Ïy£r« myF
bjhifahF«. f£Lkhd¤Â‰fhd %.1.50
Ïy£r« k‰W« Nça r¡Â és¡FfS¡fhd
%.30,000 Ïš ml§F«.
• ÅLfŸ f£L« gâ Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ Jiwæl« x¥gil¡f¥g£LŸsJ.
Nça r¡Â és¡FfŸ mik¡F« gâia
jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfik
brašgL¤J«.
• gRik ÅLfŸ gadhëfë‹ FoæU¥ò
mikªJŸs Ïl« mšyJ »uhk Cuh£Áæ‹
Ãw gFÂæš mikªJŸs gadhë¡F¢
brhªjkhd Ïl§fëš f£o¤ju¥gL«. nkY«,
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ ÅLfŸ f£l¥gLtj‰bfd
ãy vL¥òfŸ VJ« brŒa¥glkh£lhJ.
Å£Lkid g£lh cŸst®fŸ k£Lnk
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ jFÂahdt®fŸ Mt®.
• Nça r¡Â és¡FfŸ k‰W« Ïju
cgfuz§fis tH§Fjš mt‰iw ãWÎjš
M»at‰iw mDk¡f¥g£l têKiwfë‹go,
kht£l Cuf ts®¢Á Kfik, £l
Ïa¡Fe®fSl‹ xU§»izªJ, jäœehL
vçr¡Â nk«gh£L Kfik brašgL¤J«.
3.2.2. khÂç totik¥ò k‰W« myF¤bjhif
• x›bthU gRik ÅL« mÂfg£r« 300 rJu mo
gu¥gsit bfh©ljhfΫ, %. 1.80 y£r«
myF¤bjhifæš f£l¥gL«. Ϫj ÅLfëš,
tÁ¡F« miw, gL¡if miw, rikayiw
k‰W« fê¥giw M»at‰Wl‹ f£l¥gL«. KG
Rfhjhu¤ £l¤Â‹ Ñœ bgw¥gL« ãÂia
ga‹gL¤Â Ï¡fê¥giw f£l¥gL«. mid¤J
gRik ÅLfëY« kiHÚ® nrfç¥ò mik¥ò
V‰gL¤j¥gL«. Nça r¡Â és¡FfŸ k‰W«
75
76

Ïju fUéfis jäœehL vçr¡Â nk«gh£L
Kfikædhš r«gªj¥g£l kht£l
mYty®fë‹ x¤JiH¥òl‹ gRik ÅLfëš
mik¡f¥gL«.
• x›bthU gRik ÅL« mDk¡f¥g£l
gu¥gsthd 300 rJu mo¡F äfhkš Ïj‰bfd
jåahf totik¥ò cUth¡f¥g£LŸsJ.
Ϫj ÅLfŸ éiuªJ f£o Ko¡F« tifæY«
xnu khÂçahd totik¥ÃY« f£l¥gl
nt©L« v‹gjhš Ïj‹ totik¥Ãš
khWjšfŸ mDk¡f¥gLtšiy.
• ÏU¥ÃD« mDk¡f¥g£l Å£o‹ gu¥gsthd
300 rJu moæš Å£o‹ totik¥Ãš khWjš
brŒahkš, rikayiw k‰W« gL¡if miw
M»at‰iw Ïlmiké‰nf‰g kh‰¿ mik¡f
mDk¡f¥gL«.
• bruhä¡ XLfëš Ï¤Â£l¤Â‰bfd
totik¡f¥g£l Á‹d¤ij mid¤J
ÅLfëY«, midtU« gh®¡F« tifæš
Å£o‹ totik¥Ãš cŸsthW ã®zæ¡f¥g£l
Ïl¤Âš g¡f¥gl nt©L«.
• Ϥ£l¤Âš f£o Ko¡f¥g£l mid¤J
ÅLfëY« £l¤Â‹ bga®, gadhëæ‹ bga®
k‰W« ÅL f£l¥g£l M©L M»a égu§fŸ
bjëthf¤ bjçÍ« tifæš t©z¤Âdhš
vGj¥glnt©L«.
3.2.3 Nça r¡Â és¡FfŸ ãWÎjš :
ÑœF¿¥Ã£l têKiwfis Ëg‰¿ gRik
ÅLfëš Nça r¡Â és¡FfŸ mik¡fΫ,
brašgL¤jΫ k‰W« guhkç¡f¥glΫ cŸsJ:
• x›bthU ÅLfëY« Nça ä‹ xë mik¥ò
_y« 5 ml®FW és¡FfŸ (CFL)
mik¡f¥gL«.
• Å£o‹ c£òw« brŒant©oa f«Ã mik¥ò
(wiring) ntiy f£Lkhd¥gâÍl‹ nr®¤J
brŒa¥gL«. ä‹kh‰¿ k‰W« °é£R ãWΫ
gâia jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfik
_y« brašgL¤j¥gL«.
• tH§f¥g£l bghU£fS¡F Ïu©L
M©LfS¡fhd c¤juthj« k‰W«
x‹W/Ïu©L/_‹W
M©LfS¡F
tH§f¥gL« mik¥òfS¡F tUlhªÂu
guhkç¥ò f£lz« M»ait éiy¥òŸë
mo¥gilæš KoÎ brŒa¥gL«. bjhl®òila
ãWtd« t£lhu mséY«, kht£l mséY«
guhkç¥ò ika§fis mik¡f nt©L«.
nkY«, Ï¥bghU£fis jahç¤j k‰W«
éãnah»¤j ãWtd§fshš kht£l mséš
77
78

Áw¥ò bjhiyngÁ Ïiz¥ò
(Helpline) x‹W mik¡f¥gL«.
• xU Å£o‰F Nça r¡Â és¡F mik¥gj‰F
njitahd bjhif %.30,000/-I br‹id
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á Miza®
g£oaè£L fUñy¤ÂèUªJ bg‰W, jäœehL
vçr¡Â nk«gh£L Kfikæ‹ fz¡»š
it¤ÂU¡f nt©L«. Ïj‰Fça jFÂahd
khåa¤bjhifæid Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ Jiwæ‹ _y« òJblšèæš cŸs
òÂa k‰W« òJ¥Ã¡f¤j¡f vçr¡Â
mik¢rf¤Âš ÏUªJ bg‰W jäœehL
muR¡fz¡»š brY¤j¥gl nt©L«.
• Ϥ£l¤Âid brašgL¤J«nghJ bgw¥gL«
VnjD« t£o k‰W« Ïju nrä¥ò¤bjhif
ÏU¥Ã‹ jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfik
mjid jäœehL muR¡fz¡»š brY¤Âl
nt©L«.
• jäœehL btë¥gilahd x¥gªj¥òŸëfŸ
r£l«, 1998‹ go, jäœehL vçr¡Â nk«gh£L
Kfikædhš Ïj‰Fça x¥gªj¥òŸëfŸ
nfhu¥gL«.
• Nça r¡Â és¡FfŸ mik¥ò guhkç¥gJ
bjhl®ghd Á‰nwL/J©L¥ ÃuRu« k‰W« Ïju
gæ‰Á ifnaLfŸ btëæl¤ j¡f
elto¡iffŸ jäœehL vçr¡Â nk«gh£L
Kfikahš vL¡f¥gl nt©L«. nkY«
‘brŒa¡Toait k‰W« brŒa¡Tlhjit‘
F¿¤j ifnaL x‹iwÍ« eilKiwæYŸs
cŸq® bkhêæš jahç¤J gadhëfS¡F
tH§»l nt©L«.
• éãnah»°j®fS¡F«, gadhëfS¡F«
Ïilna rçahd òçªJz®it V‰gL¤j »uhk
Cuh£Á jiyt®fŸ, Cuh£Á bray®fŸ, nj®Î
brŒa¥g£l Racjé¡FG cW¥Ãd®fŸ k‰W«
jFÂahd cŸq® ÃuÂãÂfŸ M»at®fS¡F
cça gæ‰Áaë¡f njitahd gæ‰Á
bjhF¥òfŸ jäœehL vçr¡Â nk«gh£L
Kfikædhš jahç¡f¥gL«.
3.2.4. gâfis brašgL¤Jjš
Ï›tik¥Ãid ã®khâ¡F« k‰W«
brašgL¤J« ãWtd§fŸ 2 tUl c¤Âuthj¤Â‰F«
k‰W« TLjš 1/2/3 M©LfŸ KGikahd guhkç¥ò
x¥gªj¤Â‰F« bghW¥ng‰f nt©L«. £l Ïa¡Fe®,
kht£l Cuf ts®¢Á KfikÍl‹ xU§»izªJ
brašglΫ f©fhâ¡fΫ jäœehL vçr¡Â
nk«gh£L Kfik, xU cjé bra‰bgh¿ahs®/cjé
bgh¿ahs® k‰W« Ïsãiy cjéahs®-fâå
Ïa¡Fe® ãiyæš xUtiuÍ« x›bthU kht£l Cuf
ts®¢Á Kfikæš gâak®¤j nt©L«. £l
79
80

Ïa¡Fe®, kht£l Cuf ts®¢Á Kfikæš jäœehL
vçr¡Â nk«gh£L Kfik gâahs®fŸ gâah‰w jå
miw x‹iw xJ¡ÑL brŒa nt©L«.
3.2.5. ju¡f£LghL k‰W« MŒÎ
£l nkyh©ik Mnyhrf®fŸ k‰W« MŒÎ
nk‰bfhŸs ã®zæ¡f¥gL« ãWtd§fŸ
M»at‰¿id jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfik
KoÎ brŒÍ«. th§f¥gL« bghU£fë‹ ju« k‰W«
Ko¡f¥g£l ntiyfë‹ msÎfŸ ã®zæ¡f¥
g£LŸsthW cŸsjh v‹gij MŒÎ brŒa nt©oaJ
ϪãWtd§fë‹ bghW¥ghF«. bghU£fŸ
éãnahf« brŒtj‰F K‹ mit ÏU¥òit¡f¥g£l
éãnahf°j®fë‹ Ïl¤Âš it¤J MŒÎ brŒtJ«
Ϫj ãWtd§fë‹ bghW¥Ãš ml§F«.
és¡FfŸ mik¡f¥g£l Ë Ï¥gâæid
£l nkyh©ik Mnyhrf®fŸ 100 rjÅj« MŒÎ
nk‰bfh©L ntiy eilbg‰wij cWÂ brŒa
nt©L«. mik¡f¥g£l Nça r¡Â és¡FfŸ k‰W«
mik¥òfëš VnjD« gGJfŸ V‰g£lhš mjid
cldoahf gGJ Ú¡f« brŒÍ« bghU£L bjhl®òila
gadhë, »uhk Cuh£Á, Cuh£Á x‹¿a« k‰W«
kht£l ã®thf¤Âdhš jäœehL vçr¡Â nk«gh£L
Kfikæ‹ ftd¤Â‰F bfh©L bršy¥gl nt©L«.
mik¡f¥g£l és¡Ffëš / mik¥Ãš
VnjD« FiwghLfŸ / ÂU¥Âæ‹ik ngh‹wit ju
MŒé‹ nghJ f©l¿a¥g£lhš bjhl®òila
x¥gªjjhu® F¿¥Ã£l fhy¤Â‰FŸ gGjhd bghUis
kh‰¿¤ jUtijÍ« mšyJ rçahf brŒa¥glhj
ntiyia rçbrŒtijÍ« jäœehL vçr¡Â nk«gh£L
Kfik cW brŒÍ«. mid¤J gâfSnk
ÂU¥Âfukhf Ïšiybaåš m›éd§fëš
gGJÚ¡f« brŒj Ë x¥gªjjhuçläUªJ gGJ Ú¡f«
brŒa¥g£lbjd m¿¡if¥ bg‰w ËdU« m¥gâ
kW MŒÎ brŒa¥glyh«. gGJ Ú¡f« brŒj Ë gâ
ÂU¥Âfukhf Ko¡f¥g£LŸsbjd m¿¡if
tu¥bg‰whš k£Lnk bjhl®òila ãWtd§fS¡F
ã éLé¡f¥gl nt©L«. nk‰go gâfis
f©fhâ¥gj‰fhf jäœehL vçr¡Â nk«gh£L
Kfik jFÂahd ca® mYty® xUtiu ãaä¡F«.
3.2.6 Nça r¡Â mik¥òfis guhkç¤jš
brašgL¤J« ãWtd§fSl‹ KoÎ
brŒa¥gL« x¥gªj¤Â‹ xU gFÂahf, x›bthU
Cuh£ÁæY« cŸs gadhëfŸ k‰W« 4 Racjé¡FG
cW¥Ãd®fS¡F, mik¡f¥g£l és¡FfŸ k‰W«
Nça r¡Â mik¥òfis m‹whl« guhkç¥ò
brŒÍ«tifæš mt®fS¡F gæ‰Á më¡f
nt©oaJ r«kªj¥g£l ãWtd§fë‹ KG
bghW¥gh¡f¥g£LŸsJ.
81
82

3.2.7. khãy mÂfhukë¡f¥g£l FG
jäœehL murhš, jiyik¢ brayhsç‹
jiyikæš khãy mÂfhukë¡f¥g£l FG x‹W
mik¡f¥g£LŸsJ. mš Ñœ¡f©lt®fŸ
cW¥Ãd®fshf m§f« t»¥gh®fŸ. £l
kÂ¥ÕLfis ÂU¤j« brŒtJ, £l brašghLfis
MŒÎ brŒtJ k‰W« f©fhâ¥gJ, nkY«
Ϥ£l¤ij Áw¥ghf brašgL¤Âl njitahd
be¿Kiwfis m›t¥nghJ tF¤jë¥gJ,
£l§fS¡F x¥gë¥ò brŒtJ M»a gâfis
Ï¡FG nk‰bfhŸS«. nkY«, bjhêšE£g
tiuaiwfŸ k‰W« x¥gªj¥òŸë¡fhd
Mtz§fS¡F x¥òjš jUtJ k‰W« ÏWÂahd
éiy¥òŸëfis KoΫ brŒÍ« mYty®fS¡F
gçªJiu brŒtJ M»a gâfisÍ« Ï¡FG
nk‰bfhŸS«.
jiyt® / ã®thf Ïa¡Fd®,
jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfik
- cW¥Ãd®-bray®
muR Kj‹ik bray®, vçr¡Â Jiw
muR Kj‹ik bray®,
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiw
muR Kj‹ik bray®, ã¤Jiw.
Miza®, Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiw
bgUªjiyt®, TANTRANSCO
Dr. »çj®, CWET
nguhÁça® mnrh¡ #&‹#&‹thyh,
bgUªjiyt®, RTBI, IIT, Madras.
3.2.8. ã éLé¤jš k‰W« muR khåa« nfhUjš
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á Jiwæ‹
Mizauhš Ϥ£l¤Â‰fhd ãÂia muÁläUªJ
bg‰W jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfik¡F
éLé¡f¥gL«. x¥gªj ãWtd§fS¡F gâæ‹
K‹nd‰w¤Â‰F V‰g ã éLé¡f¥gL«. gâfŸ
ÂU¥Âfukhf Ko¡f¥g£LŸsbjd jäœehL vçr¡Â
nk«gh£L Kfikæ‹ mÂfhu«bg‰w mYty® _y«
cça rh‹¿jœ »il¡f¥bg‰wÎl‹ x¥gªj
ãWtd§fS¡F ÏW¤ bjhif tH§f¥gL«. k¤Âa
muÁ‹ òÂa k‰W« òJ¥Ã¡f¤j¡f vçr¡Â
mik¢rf¤ÂläUªJ bg‰W jäœehL muÁ‰F Ûs
brY¤j nt©oa khåa« bgWtj‰fhd é©z¥g
got§fis mD¥ò« gâæš Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á JiwÍl‹ jäœehL vçr¡Â nk«gh£L
Kfik ÏizªJ brašgL«. Ïj‹ bjhl®ghf k¤Âa
muÁ‹ òÂa k‰W« òJ¥Ã¡f¤j¡f vçr¡Â mik¢rf«
tiuaiw brŒJŸs got¤Âš Ïj‰fhd
é©z¥g¤ij Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw
mD¥Ã it¡F«.
83
84

3.2.9. c¤juthj«
k¤Âa muÁ‹ òÂa k‰W« òJ¥Ã¡f¤j¡f
vçr¡Â mik¢rf¤Âdhš m§Ñfç¡f¥g£l ešy
juã®za« k‰W« ãgªjidfis ãiwÎ brŒtij
jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfik cWÂ¥gL¤j
nt©L«. Nça r¡Â gyif, ä‹fy« k‰W«
bjhl®òila cgfuz§fS¡fhd c¤juthj«
x¥gªj¤Âš Ïl« bgw nt©L«. Nça r¡Âæš
Ïa§F« és¡FfS¡F Fiwªjg£r« 2 M©LfŸ
c¤juthj« më¡f¥gl nt©L«. nkY«, 2
M©Lfshf c¤juthj« KoΉw Ëd®
nk‰bfh©L 3 M©LfS¡F KGikahd tUlhªÂu
guhkç¥ò x¥gªj« (CAMC) x¥gªj¥òŸë Kiwæš
ÏW brŒa¥gL«. x¥gªj¥òŸëæš F¿¥Ãl¥g£LŸs
KGikahd tUlhªÂu guhkç¥ò x¥gªj¤ (CAMC)
bjhif, jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfikæš cŸs
ã ãiyæid bghW¤J v¤jid M©LfS¡F
tH§FtJ v‹W ÏWÂ KoÎ nk‰bfhŸs¥gL«.
3.2.10. gæ‰Á¡fhd cgfuz§fŸ
Nça r¡Â és¡Ffë‹ cgfuz§fis
ga‹gL¤JtJ k‰W« guhkç¥gJ bjhl®ghd gæ‰Á
ifnaLfŸ / J©l¿¡if / J©L ÃuRu§fŸ
M»at‰¿id jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfik
btëæl nt©L«. nkY«, jäœehL vçr¡Â
nk«gh£L Kfikædhš ‘ brŒa nt©oait k‰W«
brŒa Tlhjit ‘ v‹w jiy¥Ãš J©l¿¡if jah®
brŒa¥gl nt©L«.
3.2.11. kht£l ã®thf¤Â‹ x¤JiH¥ò k‰W« cça
trÂfŸ brŒjš
‣ Nça r¡Â és¡FfŸ mik¡f cŸs ÅLfë‹
étu§fŸ k‰W« Cuh£Áfë‹ étu§fŸ
ngh‹wt‰iw jäœehL vçr¡Â nk«gh£L
Kfik¡F K‹ T£ona mD¥g¥gl nt©L«.
‣ Nça r¡Â és¡FfŸ mik¡F« gâæš,
jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfikæ‹ kht£l
nkyhs® _ykhf gâ mk®¤j¥gL« £l
nkyh©ik Mnyhrf®fSl‹ xU§»izªJ
brašgl nt©L«.
‣ Ï¥ gâ bjhl®òila étu§fS¡fhf vëš
bjhl®ò bfhŸtj‰F têtif brŒa jäœehL
vçr¡Â nk«gh£L Kfik, Nça r¡Â
és¡FfŸ mik¡F« gâæš

3.2.12. KGikahd tUlhªÂu guhkç¥ò x¥gªj«
(CAMC)
Nça r¡Â és¡FfŸ mik¡f cŸs
ãWtd§fŸ / éãnahf°j®fŸ / x¥gªjjhu®fSl‹
jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfik brŒJ bfhŸS«
c¤juthj« g‰¿a étu« k‰W« KGikahd
tUlhªÂu guhkç¥ò x¥gªj étu§fisÍ« Nça r¡Â
és¡FfŸ k‰W« mik¥òfis ãWéa Ëd®
gadhëfS¡F tH§f¥gL«.
3.2.13. gadhëfë‹ jFÂ
gadhë Ñœf©l jFÂfis bg‰¿U¡f
nt©L«.
• r«kªj¥g£l »uhk Cuh£Áæš tÁ¥gtuhf
ÏU¡f nt©L«.
• r«kªj¥g£l »uhk Cuh£Áæš cŸs
tWik¡ nfh£o‰F¡ Ñœ cŸst®fë‹
ãuªju fh¤ÂU¥ngh® g£oaèš Ïl«
bg‰¿U¡f nt©L«.
• 300 rJu mo¡F Fiwahj Å£L kid
Ïl¤Â‰F brhªj¡fhuuhf ÏU¡f nt©L«.
• FL«g jiytç‹ bgaçnyh mšyJ FL«g
cW¥Ãd® vtnuD« xUt® bgaçnyh
éšy§fk‰w Å£Lkid g£lh ÏU¡f
nt©L«.
• mªj »uhk Cuh£Áæš mšyJ ntW v§F«
fh‹»ß£ Tiu nghl¥g£l ÅL vJΫ
ÏU¡f¡ TlhJ.
• muÁ‹ Ïju ÅL f£L« £l§fëš
ga‹bg‰wtuhf ÏU¡f¡ TlhJ.
3.2.13.1. gadhëfŸ nj®Î:
• x›bthU »uhk Cuh£Á¡F« tWik¡
nfh£o‰F¡ Ñœ cŸnshç‹ ãuªju
fh¤ÂU¥ò¥ g£oaš jahç¡f¥gl nt©L«.
nkY«, äfΫ t¿a ãiyæYŸnsh® nj®Î
brŒa¥gl nt©L«.
• gadhëfŸ g£oaš jahç¡f¥gL«nghJ,
kh‰W¤ ÂwdhëfŸ, éjitfŸ, fztdhš
ifél¥g£l bg©fŸ, bg©fis¤
jiytuhf¡ bfh©l FL«g§fŸ,
ÂUe§iffŸ, bcw¢Ié/vŒ£°/oà M»a
nehŒfshš gh¡f¥g£lt®fŸ vd Jiz
Ïa¡Fe® (kU¤Jt¥ gâfŸ) rh‹¿jœ
bg‰wt®fŸ, btŸs«, Ô ég¤J M»a
Ïa‰if Ïl®ghLfshš gh¡f¥
g£nlhU¡F K‹Dçik më¡f¥
glnt©L«. nkY«, kdãiy
gh¡f¥g£lt® cŸs FL«g§fS¡F«
K‹Dçik më¡f¥glnt©L«.
87
88

• jFÂÍŸs ViH xUtç‹ bga® tWik¡
nfh£o‰F¡ Ñœ cŸnsh® g£oaèš
éLg£oU¥Ã‹, éLg£l eg® t£lhu
ts®¢Á mYtyU¡F é©z¥Ã¡fyh«.
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæš
cjé Ïa¡Fe® ãiyæš cŸs mYty®
étu§fis rçgh®¤J kht£l M£Áaç‹
ÏirÎl‹ mtuJ bgaiu g£oaèš Ïl«
bgw brŒJ mjid »uhk rghéš it¤J
x¥òjš bgwnt©L«. Ï›thW nr®¡f¥gL«
eg® ãuªju fh¤ÂU¥ò g£oaèš Ïl«
bg‰W nj®Î brŒa¥gl gçÓyid¡F
vL¤J¡bfhŸs¥gLth®.
• »uhk Cuh£ÁfŸ jFÂÍŸs tWik¡
nfh£o‰F¡ Ñœ cŸs gadhëfë‹
g£oaiy nj®Î brŒJ »uhk rigæš
x¥òjY¡fhf it¡f¥glnt©L«.
3.2.13.2. gadhëfŸ g£oaiy rçgh®¤jš
»uhk Cuh£ÁfŸ nj®ªbjL¡f¥g£l
gadhëfë‹ g£oaiy bjhl®òila t£lhu ts®¢Á
mYtyçl« (t£lhu Cuh£Á) më¡fnt©L«. Jiz
t£lhu ts®¢Á mYty® k‰W« x‹¿a
nk‰gh®itahs®fŸ g£oaèš cŸs gadhëfë‹
ãy cçik, njitahd Ïl« M»at‰iw fs¤Âš
MŒÎ brŒJ gadhëæ‹ jF k‰W« ãy clikfis
cWÂ brŒant©L«.
3.2.14. ÅLfŸ xJ¡ÑL brŒjš
i) khãy mséš Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
Miza® Ϥ£l¤Â‹Ñœ Xuh©oš f£l¥gl
nt©oa kht£l thçahf ÅLfë‹ Ïy¡»id
xJ¡ÑL brŒth®.
ii) kht£l mséš, kht£l M£Áa®,
Cuh£Áthçahf ÅLfis xJ¡ÑL brŒtij
KoÎ brŒth®.
iii) tWik¡ nfh£o‰F¡ Ñœ cŸnsh® ãuªju
fh¤ÂU¥ò¥ g£oaèš K‹Dçik¥go nj®Î
brŒa¥g£l »uhk rigæš it¤J x¥òjš
bgw¥g£l gadhëfS¡F ÅLfŸ xJ¡ÑL
brŒa nt©L«.
3.2.15. gâfS¡fhd c¤juÎ tH§Fjš
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw
mYty®fshš ãy cçik, Ïl« M»ait
rçgh®¡f¥g£lij cWÂ brŒj ÃwF jFÂÍŸs
gadhëfS¡F t£lhu ts®¢Á mYty®(t£lhu
Cuh£Á) ntiy c¤Âuéid tH§f nt©L«.
3.2.16. Ïl¤ij F¿pL brŒjš
89
90

«kªj¥g£l »uhk Cuh£Áæ‹ x‹¿a
nk‰gh®itahs® muÁdhš x¥òjyë¡f¥g£l
totik¥Ã‹go ntiyia¤ Jt¡Ftj‰fhf
ãy¤Âid F¿pL brŒa nt©L«.
3.2.17. f£Lkhd¥ bghU£fŸ éãnahf«
Ábk©£
khãy mséš, »uhk Cuh£ÁfS¡F¤
njitahd Ábk©£ j§Fjilæ‹¿ éãnahf«
brŒa elto¡if nk‰bfhŸs nt©L«. ‘muR
Ábk©£’ (TANCEM) _ykhf Ábk©£ éãnahf«
brŒJ mj‰fhd bjhifia kht£l Cuf ts®¢Á
Kfik _y« £l ãÂæèUªJ tH§f¥glnt©L«.
ÏU«ò¡ f«Ã
Ïnjngh‹W, kht£l Cuf ts®¢Á Kfikæ‹
£l Ïa¡Fe® j§fsJ kht£l§fë‹ njit¡nf‰g
ÏU«ò¡ f«ÃfŸ bfhŸKjš brŒJ, Ïj‰fhd
bjhifia¤ £l ãÂæèUªJ tH§f nt©L«.
fjÎfŸ k‰W« #‹dšfŸ
gadhëfŸ fjÎfŸ k‰W« #‹dšfis¤
jh§fns V‰ghL brŒJbfhŸsyh«. gadhëfshš
fjÎfŸ k‰W« #‹dšfis V‰ghL brŒa Ïayhj
ãiyæš, £l Ïa¡Fe®, kht£l Cuf ts®¢Á Kfik
fjÎfŸ k‰W« #‹dšfis V‰ghL brŒJ
tH§»é£L mj‰fhd bjhifæid £l
ãÂæèUªJ Ão¤j« brŒJ bfhŸsyh«.
xJ¡ÑL brŒa¥g£l ÅLfë‹ v©â¡if¡F
V‰g nk‰fhQ« bfhŸKjšfS¡F £l Ïa¡Fe®fŸ,
j§fŸ kht£l§fS¡F¤ njitahd bghU£fë‹
bkh¤j mséid fz¡»£L¡bfhŸs nt©L«.
3.2.18. £l brayh¡f«
• x›bthU tUlK« kht£l¤Â‰fhd
xJ¡Ñ£o‹ mo¥gilæš Â£l¤Â‰fhd
ã®thf x¥òjš kht£l M£Áauhš
tH§f¥gL«.
• t£lhu ts®¢Á mYty® (t.C) _y« £l«
brašgL¤j¥gL«.
• ÅLfis¡ f£Ltj‰F«, bjhêšE£g
ntiyfS¡F« x‹¿a¥ bgh¿ahs®fns
bghW¥ghth®fŸ. Å£o‹ gâ K‹nd‰w
MŒÎ k‰W« nkysÎ brŒtij cjé bra‰
bgh¿ahs®fŸ nk‰bfhŸt®.
• kht£l Cuf ts®¢Á Kfikæ‹ Â£l
Ïa¡Fe®fŸ, bra‰bgh¿ahs®fŸ k‰W«
cjé¥ bgh¿ahs®fŸ, ÅLfë‹ gâ
K‹nd‰w¤ij mo¡fo MŒÎ brŒJ
mjid éiuªJ Ko¥gij cWÂ¥gL¤j
nt©L«. Ϥ£l¤Â‹Ñœ khÂç
91
92

totik¥Ãš v›éj khWghnlh mšyJ
FiwghLfnsh Ïšiy v‹gijÍ« mt®fŸ
cWÂ¥gL¤j nt©L«.
3.2.19. Mtz¥gL¤Jjš
t£lhu ts®¢Á mYty® (t.C) ntiy¡fhd
c¤juÎ tH§F« K‹ò gadhë j‰nghJ jh‹ tÁ¡F«
Å£o‹ K‹ghf ã‹W vL¤J¡bfhŸs¥g£l
òif¥gl¤Âid gÂÎ brŒJbfhŸs nt©L«.
ÏnjKiwæš ÅLfŸ f£o Ko¡f¥g£l ËdU«
òif¥gl« vL¤J gÂÎ brŒJbfhŸs nt©L«.
ÏW gz¥ g£Lthlh brŒÍ« K‹ghf Ϫj¥
gÂÎfis t£lhu ts®¢Á mYty® (t£lhu Cuh£Á)
Mtz¥gL¤j nt©L«. Ϥ£l¤Â‹ bkh¤j ãÂ
xJ¡Ñ£oš 1 rjÅj« Mtz¥gL¤Jjš k‰W« brŒÂ,
fšé k‰W« bjhl®ò (Information, Education and
Communication) elto¡iffS¡F xJ¡ÑL
brŒa¥gL»wJ.
3.2.20. f©fhâ¤jš
kht£l M£Áa®, Ϥ£l¤Â‹Ñœ f£l¥gL«
ÅLfë‹ gâ K‹nd‰w« k‰W« Nça r¡Â
és¡FfŸ k‰W« mik¥òfŸ ãWΫ gâæ‹
K‹nd‰w« M»at‰iw t£lhu ts®¢Á mYty®fŸ,
jäœehL vçr¡Â n«gh£L Kfik mYty®fSl‹
MŒÎ brŒt®. Ϥ£l¥gâfis f©fhâ¡f cjé
Ïa¡Fe® ãiyæš bjhl®ò mYty®fis kht£l
M£Á¤jiyt® ãakd« brŒant©L«. kht£l
M£Á¤jiyt®, kht£l Cuf ts®¢Á Kfikæ‹ Â£l
Ïa¡Fe® M»nah® kht£l mséš Ï¤Â£l¤ij
Kiwahf brašgL¤Jtj‰F bghW¥ght®. Nça
r¡Â és¡F mik¥ig ãWÎjY¡F khãy mséš
jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfik bghW¥ghF«.
3.2.21. ã éLé¥ò
• Ϥ£l¤Â‰fhd M©L ã xJ¡Ñ£oèUªJ
Ïu©L miuah©L jtizfëš ãÂ
éLé¡f Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
MizaU¡F mÂfhu« tH§f¥g£LŸsJ. xU
Å£o‰F %.1,50,000/- Åjkhf kht£l§fS¡F
ã éLé¡f¥gL«. Ûj¤ bjhif xU Å£o‰F
U.30,000/- Åj« Nça r¡ÂÍl‹ Toa
ä‹bdhë fUéæid th§Fjš k‰W«
bghU¤JjY¡fhf nkyh©ik Ïa¡Fe®/
jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfik¡F it¥ò¤
bjhifahf tH§f¥gL«. kht£l§fŸ
Kiwna mªjªj »uhk Cuh£ÁfS¡F
neuoahf ãÂia éLé¥gh®fŸ. t£lhu ts®¢Á
mYtyf§fŸ _ykhf ãÂ
éLé¡f¥gl¡TlhJ.
93
94

• gRik ÅLfŸ £l¤Â‰fhf kht£l jiyefçš
kht£l M£Á¤ jiyt®/bgUªjiyt®, kht£l
Cuf ts®¢Á Kfik v‹w bgaçš x›bthU
kht£l jiyefu¤ÂY« xU jå nrä¥ò t§»
fz¡if bjhl§»l nt©L«. kht£l mséš
xnu xU t§» fz¡F k£L« guhkç¡f¥gL«.
• ‘gRik ÅLfŸ £l«’ brašgL¤j¥gL« »uhk
Cuh£Áfëš, MwhtJ fz¡fhf ‘»uhk
Cuh£Á CMSPGHS £l¡ fz¡F’ v‹w
bgaçš brašgL¤j¥gL«. tuÎ it¡f¥gl
nt©oa étu§fŸ, mÂèUªJ
nk‰bfhŸs¥gl nt©oa bryÎfë‹ tiffŸ
k‰W« »uhk Cuh£Á gRik ÅLfŸ £l,
£l¡ fz¡»id Ïa¡Fjš F¿¤j
étu§fŸ ËtUkhW:-
‣ m) tuÎfŸ: gRik ÅLfŸ
£l¤Â‹Ñœ bgw¥gL« ãÂna »uhk
Cuh£Á CMSPGHS £l¡ fz¡»‹
tuÎfŸ MF«.
‣ M) bryÎfŸ: CMSPGHS »uhk
Cuh£Áæ‹ Ï¤Â£l fz¡»š tuÎ
it¡f¥gL« ã Ϥ£l¥ gâfS¡F
k£Lnk brytê¡f¥gl nt©L«.
‣ Ï) fz¡F¥ guhkç¥ò Kiw: »uhk
Cuh£Á ã¡ fz¡»id guhkç¥gJ
nghynt, nkny F¿¥Ã£l Ϥ£l¡
fz¡»idÍ« »uhk Cuh£Áæ‹
jiyt® k‰W« Jiz¤ jiyt®
M»nah® ÏizªJ guhkç¡f nt©L«.
ÏU¥ÃD«, kht£l M£Áa®fŸ
r«kªj¥g£l t§»¡ »isfS¡F gRik
ÅLfŸ r«kªj¥g£l »uhk Cuh£Áæ‹
bjhifæid tH§Ftj‰F jiyt®
k‰W« Jiz¤ jiyt® ÏUtç‹
ifbaG¤J fhnrhiyæš cŸsJ vd
cW brŒJ t£lhu ts®¢Á mYtyç‹
(t£lhu Cuh£Á) brašKiw MizfŸ
ÏU¥gij cW brŒJ t§»¥
gÂntLfŸ k‰W« fâåæš cça
gÂÎfŸ nk‰bfh©l Ëdnu bjhif
tH§f¥glnt©L« vd bjhl®òila
t§»¡ »isfS¡F vG¤J _y«
m¿ÎiufŸ tH§f nt©L«. x›bthU
fhnrhiyæY« ‘t£lhu ts®¢Á
mYty® (t£lhu Cuh£Á) brašKiw
MizfŸ Ïiz¡f¥g£oUªjhš
k£Lnk bjhif tH§f¥gl nt©L«’
vd K¤Âiu Ïl¥g£oU¡f nt©L«.
Ϥ£l¡ fz¡»š Ra ifbaG¤Â£l
fhnrhiy¡nfh, gz« bgW«
95
96

got¤Ânyh bjhif tH§f
mDk¡f¡TlhJ.
‣ Ϥ£l têfh£L be¿Kiwfëš
m›t¥nghJ V‰gL« njitfS¡nf‰g
cça khWjš brŒJ bfhŸs muR
mÂfhu« bg‰wjhF«.
3.2.22. Kjyik¢rç‹ Nça ä‹r¡ÂÍl‹ Toa gRik
ÅL £l¢ brašghL
2011-12« M©oš %.1,080 nfho kÂ¥Õ£oš
60,000 gRik ÅLfŸ vL¤J¡ bfhŸs¥g£ld.
mt‰¿š ÏJtiu 1,107 ÅLfŸ f£o Ko¡f¥g£LŸsd.
ÛjKŸs 58,893 ÅLfŸ gšntW ãiyfëš
K‹nd‰w¤Âš cŸsd.
2012-13« M©oš %.1,080 nfho xJ¡Ñ£oš
60,000 gRik ÅLfŸ f£l¥glΟsd.
3.3. Nça r¡ÂÍl‹ Toa bjU és¡FfŸ
Nça r¡ÂÍl‹ Toa bjU és¡Ffis
nrhjid Kiwæš mik¤Âl elto¡if vL¡f¥gL«
v‹W 3.6.2011 m‹iwa 2011-12« M©o‰fhd MSe®
ciuæš m¿é¡f¥g£lJ. Ïj‹go, murhiz (ãiy)
v©.91, Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ (v°.í.v°.3)
Jiw ehŸ.17.11.2011-š, »uhk Cuh£Áfëš cŸs
bjUés¡Ffis Nça r¡Âia ga‹gL¤Â xëu¢
brŒa cça Miz btëæl¥g£lJ. 2011-12«
M©oèUªJ, x›bthU M©L« 20,000
bjUés¡FfŸ Åj« Iªjh©Lfëš xU y£r«
bjUés¡FfŸ Nça r¡Â _y« Ïa§F«
bjUés¡Ffshf kh‰w¥gL«.
Ϥ£l¤Â‰bfd muR, 2011-12« M©oš
%.52.50 nfho ã xJ¡ÑL brŒJŸsJ. jäœehL
vçr¡Â nk«gh£L Kfik _y« Ϥ£l«
brašgL¤j¥gL«. 2011-12« M©oš 20,000
bjUés¡FfŸ ÑnH F¿¥Ã£LŸsthW Nça r¡Â
bjUés¡Ffshf kh‰w¥gL«.
i. Nça r¡Âia¥ ga‹gL¤Â 1000 bjUés¡FfŸ
jå¤Âa§F« (stand alone)és¡Ffshf
ãWt¥gL«.
ii. x›bthU 10 bjUés¡»‰F« bghJthd 500 th£
Âw‹ bfh©l Nça ä‹ r¡Â ãiya« mik¤J,
òÂa Nçar¡Â bjUés¡FfŸ mik¡f¥gL«.
Ï›thW 1000 òÂa bjUés¡FfŸ mik¡f¥gL«.
iii. x›bthU 10 bjUés¡»‰F« bghJthd 500 th£
Âw‹ bfh©l Nça ä‹ r¡Â ãiya« mik¤J,
V‰fdnt cŸs bjUés¡FfŸ Nçar¡Â
bjUés¡Ffshf kh‰w¥gL«. Ï›thW 18,000
bjUés¡FfŸ Nça r¡Â bjUés¡Ffshf
kh‰w¥gL«.
97
98

Ïj‹ mo¥gilæš, jFÂÍila »uhk
Cuh£ÁfisÍ«, x›bthU »uhk Cuh£ÁæY«
njit¥gL« Ïl§fisÍ« ÑnH F¿¥Ã£LŸs
ãgªjidfis fU¤Â‰ bfh©L nj®Î brŒa
nt©L«.
i Nça r¡Âia¥ ga‹gL¤Â v¤jid
bjUés¡FfŸ vªjbjªj Ïl§fëš /
Cuh£Áfëš mik¡f¥gl nt©L«
v‹gij kht£l M£Á¤jiyt®fŸ KoÎ
brŒa nt©L«.
ii 2011-12 M« M©o‰fhd Nça r¡Âia¥
ga‹gL¤Â mik¡f¥gl nt©oa
bjUés¡FfŸ, el¥ò M©oš jäœehL
F¡»uhk§fŸ f£lik¥ò nk«gh£L¤ £l«
(jhŒ) brašgL¤j¥gL« Cuh£Áfëš/
F¡»uhk§fëš nk‰bfhŸs¥gl nt©L«.
iii. Nçar¡Âia¥ ga‹gL¤Â jå¤jåahf
ãWt¥gL« bjUés¡FfŸ, kahd« k‰W«
mj‰F¢ bršY« ghij, ä‹trÂna
Ïšyhj xJ¡F¥òwkhd gFÂfëš òÂajhf
ãWt¥gl nt©L«.
iv. kht£l¤Â‹ bjhiy öu¥gFÂfëš cŸs
F¡»uhk§fëš òÂa Nça r¡Â
bjUés¡FfŸ j‰nghJ Ïa§»tU«
bjUés¡FfS¡F Ïilna ãWt¥gl
nt©L«.
v. ä‹rhu trÂna Ïšyhj »uhk§fëš Nça
r¡Â _y« Ïa§F« bjUés¡FfŸ xU
tçiræš 10 és¡FfŸ mikªÂL«
tifæš ãWt¥gl nt©L«.
vi. bjhl®ªJ ä‹ mG¤j¡ FiwghL V‰gL«
F¡»uhk§fS¡F K‹Dçik më¡f¥gl
nt©L«.
vii. bjhiyJhu¤Âš cŸs FoæU¥òfS¡F«,
td¥ gFÂfëš mikªJŸs FoæU¥ò
fS¡F« K‹Dçik më¡f¥gl nt©L«.
viii Fäœ és¡FfS¡F¥ (Incandescent
lamps) gÂyhf Nça r¡Â bjUés¡FfŸ
mik¡f K‹Dçik më¡f¥gl nt©L«.
ix. FoæU¥ò¡fëš xJ¡F¥òwkhf /jå¤j
gFÂfëš x‰iw bjUés¡Ffis
mik¤Âl K‹Dçik më¡f¥gl
nt©L«.
x. V‰fdnt cŸs Fäœ és¡FfŸ/ FHš
és¡Ffis kh‰W« nghJ xnu tçiræš
bjhl®¢Áahf cŸs 10 bjU és¡Ffis
nj®Î brŒJ Cç‹ ika¥ gFÂæš
mikaΟs Nça r¡Â ãiya¤Â‹ _y«
99
100

jUés¡FfŸ mik¤Âl nt©L«.
xi. Nça r¡Â bjUés¡FfŸ
mik¤ÂLtj‰fhd Ïl« nj®Î brŒÍ«
nghJ jäœehL ä‹rhu thça¤ÂidÍ«
fyªjhnyhÁ¤Âl nt©L«.
xii. »uhk Cuh£Áfëš, Nça r¡Â ãiya«
mik¡f¤ njit¥gL« Ïl¤Âid tH§»l
kht£l M£Á¤ jiyt® elto¡if
nk‰bfhŸs nt©L«.
jäœehL vçr¡Â nk«gh£L Kfik, Nça r¡Â
bjUés¡FfŸ mik¤ÂL« gâæid brašgL¤J«
ãWtdkhF«. Ï«Kfik, bjUés¡Ffis
mik¤ÂL« ãWtd§fis KoÎ brŒa x¥gªj
òŸëfis nfhçÍŸsJ. X¥gªj¥òŸë ÏWÂ
brŒa¥g£lÎl‹ gâfŸ Jt§f¥gL«.
3.4. xU§»izªj gŸë c£f£lik¥ò nk«gh£L¤
£l«
Ϫj muR “xU§»izªj gŸë c£f£lik¥ò
nk«gh£L¤ £l«” vD« £l¤ij 2011-12« M©L
Jt§»ÍŸsJ. Ϥ£l¤Â‹ K¡»a neh¡f«, Cuf¥
gFÂfëYŸs Cuh£Á x‹¿a Mu«g k‰W« eLãiy¥
gŸëfS¡F¤ njitahd c£f£lik¥ò trÂfshd,
òÂa f£ol§fŸ, rikaš miw, FoÚ® tr k‰W«
fê¥giwfŸ M»aitfis V‰gL¤Jjš MF«.
njit¥gL« Ïl§fëš gGJgh®¤jš k‰W« òJ¥Ã¤jš
M»a gâfS« Ϥ£l¤Â‹ Ñœ vL¤J¡
bfhŸs¥gL«.
Cuh£Á x‹¿a¥ gŸëfëš gæY«
khzt®fë‹ v©â¡if¡nf‰g òÂa gŸë¡
f£ol§fŸ mid¤J« j£nlhL g¤j fh‹»ß£
TiufSl‹ j©Ù® fÁahj tifæš f£l¥gL«.
òÂa gŸë¡ f£ol§fŸ, gŸë tshf¤Âš mikªJŸs
fhè Ïl¤Âš mik¡f¥gL«. gŸë¡ f£ll« f£l¤
njitahd fhè Ïl« Ïšyhj ãiyæš, V‰fdnt
cŸs fh‹»ß£ gŸë¡ f£ll¤Â‹ cW¤j‹ikia
rçgh®¤J mj‹ nkš js¤Âš òÂa f£ll«
mik¡f¥gL«.
rikaš miw Ïšyhj Cuh£Á
x‹¿a¥gŸëfëš òÂa rikaš miwfŸ
mik¡f¥gL«. njitæ‹ mo¥gilæš
gGJgh®¤jš/òJ¥Ã¤jš gâ nk‰bfhŸs¥gL«.
V‰fdnt cŸs rikaš miw¡ f£ll¤Âš kÂa
czΤ £l¤Â‰F¤ njitahd czÎ¥bghU£fis
ÏU¥ò it¤J¡ bfhŸS« TLjš miwfS«
njitæ‹ mo¥gilæš vL¤J¡bfhŸs¥gL«.
Cuh£Á x‹¿a¥ gŸëfëš V‰bfdnt cŸs
FoÚ® tr mik¥òfŸ gGjilªJ ÏU¥Ã‹ mitfŸ
gGJ Ú¡»¢ Óuik¡f¥gL«. FoÚ®¡FHhŒ Ú£o¥ò
gâfŸ, òÂa FoÚ® Ïiz¥òfŸ, fêtiw¡F¤
101
102

njitahd j©Ù® trÂ, M»ad nk‰bfhŸs¥gL«.
mtÁakhd Ïl§fëš òÂa MœJis¡ »zW
mik¡f¥gL«.
mid¤J Cuh£Á x‹¿a¥ gŸëfëY«
gæY« khzt, khzéfS¡F¤ jå¤jåahf,
nghJkhd mséš fê¥giwfŸ f£l¥gLtij Ϫj
muR cWÂbrŒÍ«. eLãiy¥ gŸëfëš khzéfë‹
tr¡fhf vçô£ofŸ (Incinerator) mik¡f¥gL«.
KG Rfhjhu¤ £l¤Â‹ Ñœ òÂa fê¥giwfŸ
mik¡f¥ nghÂa ã Ϛiybaåš, Ϥ£l¤Â‹ Ñœ
òÂa fê¥giwfŸ f£o¤ ju¥gL«. ng%uh£ÁfŸ k‰W«
_‹wh« ãiy efuh£Á¥ gFÂfëš cŸs Cuh£Á
x‹¿a¥ gŸëfëY« Ϥ£l« brašgL¤j¥gL«.
gŸëfS¡F¤ njitahd mo¥gil trÂfŸ
F¿¤J éçthf MŒÎ nk‰bfhŸs kht£l mséš
FG¡fŸ mik¡f¥g£lJ. 2011-12« M©L,
Ϥ£l¤Â‰fhf %.100 nfho xJ¡f¥g£lJ.
mnj ngh‹W, 2012-13« M©oY«
Ϥ£l¤Â‰fhf %.100 nfho xJ¡ÑL brŒa¥gL«.
nkY«, j‰nghJ nk‰bfhŸs¥gL« gâfis jéu,
njitfS¡nf‰g gŸëfS¡F R‰W¢Rt® k‰W«
äÂt©o ãW¤j« ngh‹w gâfS«
nk‰bfhŸs¥gL«.
3.5. r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤ £l«
r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤
£l¤Â‰fhd ã KGtijÍ« khãy munr
tH§F»wJ. r£lk‹w cW¥Ãd® x›bthUtU« jdJ
bjhFÂæš ãiwnt‰w éU«ò« gâfis f©l¿ªJ
gçªJiu brŒt®. Ϥ£l« Cuf k‰W« ef®¥òw
gFÂfëš eilKiw¥gL¤j¥gL»wJ. r£lk‹w
bjhF¡F£g£l gFÂfëš njitahd f£lik¥ò
trÂfëš cŸs Ïilbtëfis ãu¥òtnj
Ϥ£l¤Â‹ neh¡fkhF«. r£lk‹w cW¥Ãd®
bjhF nk«gh£L¤ £l¤Âš x›bthU bjhF¡F«
tH§f¥g£L tªj %.1.75 nfhoahdJ, 2011-12« M©L
Kjš %.2.00 nfhoahf ca®¤Â tH§f¥g£L tU»wJ.
nj®Î brŒa¥g£l gâfS¡F r«kªj¥g£l
kht£l M£Á¤jiyt® ã®thf mDk tH§»¢
brašgL¤J« Kfikæid ã®zæ¥gh®.
bjhF¡fhd bkh¤j xJ¡Ñ£oš. %.1.125 nfho
ãÂia murhš F¿¥Ãl¥g£l K‹Dçik¥
gâfS¡F«, ÛjKŸs %.0.875 nfho ãÂia
r£lk‹w cW¥Ãd® jdJ éU¥g¥go £l tê¡fh£L
be¿Kiwfëš F¿¥Ã£LŸs gâfS¡fhfΫ
xJ¡ÑL brŒayh«.
103
104

3.5.1. Áw¥g«r§fŸ
3.5.1.1. tiuaW¡f¥g£l ã bjhifahd %.1.125
nfhoæš nk‰bfhŸs¥gL« gâfŸ
tiuaW¡f¥g£l ãÂæ‹ Ñœ %.1.125 nfho
kÂ¥Õ£oš gâfis nk‰bfhŸsyh«.
gŸëfS¡fhd f£lik¥ò trÂfis nk«gL¤J«
tifæš x›bthU bjhF¡F« %.25 Ïy£r«
xJ¡ÑL brŒa¥g£L Cuf k‰W« ef®¥òw gFÂfëš
gGJ‰w fê¥giwfŸ, FoÚ® tH§fš, rikaš
miwfŸ ngh‹w f£lik¥ò trÂfŸ
nk‰bfhŸs¥gL»wJ. x›bthU r£lk‹w cW¥ÃdU«,
%.20 Ïy£r« kÂ¥Õ£oš, m§f‹tho¡ f£ol§fŸ,
r¤JzÎ ika¡ f£ol§fŸ, r¤JzÎ
rika‰Tl§fŸ f£Ljš M»a gâfis Cuf k‰W«
ef®¥òw gFÂfëš vL¤J¢ brŒa nt©L«. r£lk‹w
cW¥Ãd®fŸ x›bthUtU« kh‰W¤ ÂwdhëfS¡F
fUéfŸ k‰W« cgfuz§fŸ th§»l %.5.00 y£r«
ã xJ¡ÑL brŒa nt©L«.
tiuaW¡f¥g£l ãÂæš ÛjKŸs %. 62.50
Ïy£r« ãÂæš, r£lk‹w cW¥Ãd®fŸ mt® j«
éU¥g¤Â‹ mo¥gilæš Ñœ¡f©lt‰WŸ x‹W
mšyJ mj‰F nk‰g£l gâfis nj®Î brŒayh«,.
m) Cuf¥ gFÂfëš
1. Nça r¡Â bjU és¡FfŸ bghU¤Jjš
2. ruis k‰W« f¥Ã¢rhiyfis jh®¢rhiyahf
nk«gL¤Jjš
3. äfΫ gGjilªJŸs jh®rhiyfis¥
òJ¥Ã¤jš (njitæ‹ mo¥gilæš rhiyæš
cŸs gŸs§fis ãu¥Ã jh®rhiy¥ gâ k£L«
nk‰bfhŸsš.)
4. Ábk©£ fh‹»ß£ rhiyfŸ mik¤jš
5. muR k‰W« cŸsh£Á mik¥òfëš
kU¤JtkidfŸ, Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ,
muR fhšeil kU¤Jt kidfŸ
M»aitfS¡F¡ f£ol« k‰W« R‰W¢Rt®
f£o¡ bfhL¤jš k‰W« muR¥ gŸëfŸ,
Cuh£Á x‹¿a / MÂÂuhél® ey¥gŸëfŸ,
fŸs® Óuik¥ò¥ gŸëfŸ, muR¡ fšÿçfŸ
k‰W« muR éLÂfŸ M»aitfS¡F f£ll«
k‰W« R‰W¢ Rt® f£Ljš.
6. kh‰W¤ ÂwdhëfS¡fhf muR el¤J« Áw¥ò¥
gŸëfŸ k‰W« muR mdhij éLÂfŸ
M»aitfS¡F cŸf£lik¥ò tr brŒJ
bfhL¤jš.
7. ghy§fŸ f£Ljš
8. tr Ϛyhj »uhk Cuh£Áfëš TLjš
ÏLfhL k‰W« RLfhL trÂfis mik¤jš.
105
106

9. ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò¤ £l
éÂKiwfë‹ mo¥gilæš òÂa ÅLfŸ
f£Ljš.
M) ef®¥òw¥ gFÂfëš
1. Nça r¡Â bjU és¡FfŸ mik¤jš
2. ruis k‰W« f¥Ã¢rhiyfis jh®¢rhiyahf
nk«gL¤Jjš
3. äfΫ gGjilªJŸs jh®rhiyfis¥
òJ¥Ã¤jš (njitæ‹ mo¥gilæš
rhiyæš cŸs gŸs§fis ãu¥Ã jh®rhiy¥
gâ k£L« nk‰bfhŸsš.)
4. Ábk©£ fh‹»ß£ rhiyfŸ mik¤jš
5. muR k‰W« cŸsh£Á mik¥òfëš
kU¤JtkidfŸ, Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ,
muR fhšeil kU¤Jt kidfŸ
M»aitfS¡F f£ll« k‰W« R‰W¢Rt®
f£Ljš k‰W« muR¥ gŸëfŸ, Cuh£Á x‹¿a/
MÂÂuhél® ey¥gŸëfŸ, fŸs® Óuik¥ò¥
gŸëfŸ, muR¡ fšÿçfŸ k‰W«
éLÂfS¡F¡ f£ll« k‰W« R‰W¢ Rt®
f£Ljš.
6. kh‰W¤ ÂwdhëfS¡fhf muR el¤J« Áw¥ò¥
gŸëfŸ k‰W« muR Mjut‰nwh® éLÂfŸ
M»aitfS¡F cŸf£lik¥ò trÂ
V‰gL¤Jjš.
7. ghy§fŸ f£Ljš
8. RLfhL / ÏLfhLfëš mo¥gil¡ f£lik¥ò
trÂfis V‰gL¤Jjš
9. njitæ‹ mo¥gilæš kiHÚ® tofhš
trÂfSl‹ Toa Ábk©£ fh‹»ß£
eilghijfŸmik¤jš
10. òÂa ó§fh¡fŸmik¤jš
11. bghJ¡ fê¥Ãl§fŸ f£Ljš
12. “b#£uho§” ÏaªÂu§fŸ k‰W« “iA£uhè¡”
éirahš Ïa¡f¥gL»‹w ö®thU«
ÏaªÂu§fis th§Fjš.
3.5.1.2. tiuaW¡f¥glhj bjhifahd %.87.50
Ïy£r¤Âš nk‰bfhŸs¥gL« gâfŸ:
r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤
£l¤Â‹ Ñœ jilbrŒa¥g£l g£oaèš cŸs
Ñœ¡f©l gâfis¤ jéu Vida gâfis
tiuaW¡f¥glhj £l ãÂahd %.87.50 Ïy£r«
xJ¡Ñ£oèUªJ vL¤J¢ brŒayh«. mnjnghš
tiuaW¡f¥g£l ãÂæš vL¤J¢ brŒa¡ Toa
gâfisÍ« tiuaW¡f¥glhj ãÂæš
nk‰bfhŸsyh«.
3.5.1.3. jil brŒa¥g£l gâfŸ:
r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤
£l¤Âš Áw¥Ãdkhf vL¤J brŒa mDk¡f¥g£l
107
108

gâfis¤ jéu Ñœ¡fhQ« ‘jil brŒa¥g£l
gâfis’ vL¤J brŒa ÏayhJ.
1. k¤Âa khãy muR¤ JiwfŸ (bghJ¤Jiw
ãWtd§fŸ c£gl) k‰W« T£LwÎ
ãWtd§fŸ, r§f§fŸ M»aitfS¡fhd
mYtyf¡ f£ol§fŸ k‰W« tÁ¥Ãl§fŸ
f£Ljš.
éÂéy¡F (i) bghJ éãnahf¡
filfS¡F¡ f£ll« f£Ljš neuo¡
bfhŸ Kjš ãiya§fŸ, T£LwÎ ghš
c‰g¤Âahs® r§f¡ f£ll§fŸ, bkh¤j
Fë®gjd ika§fS¡F¡ f£ll§fŸ,
(ii) jäœehL muR ngh¡Ftu¤J fHf§fë‹
ngUªJ gâkidfS¡fhd ngUªJ
guhkç¥ò¡ Tl«, R‰W¢Rt® k‰W«
Ábk©£ fh‹»ß£ js« mik¤jš.
2. mid¤J tifahd guhkç¥ò, gGJ gh®¤jš
k‰W« òJ¥Ã¤jš gâfŸ
nk‰bfhŸSjš.
éÂéy¡F - muR¤ £l§fë‹Ñœ
31.12.2002 tiu f£l¥g£l jäœehL Foir¥
gFÂ kh‰W thça ÅLfŸ c£gl ÅL
x‹W¡F %.25,000/-¡F äfhkš gGJ
Ú¡F« gâfis nk‰bfhŸSjš.
ÏU¥ÃD«, nk‰go ÅLfis gGJ Ú¡f«
brŒa vL¤J¡bfhŸS« K‹d® jäœehL
Foir¥ gFÂ kh‰W thça« k‰W« jh£nfh
ãWtd¤ÂläUªJ cça mDkÂ
bgw¥glnt©L«.
3. mirÍ« bghU£fŸ, cgfuz§fŸ k‰W«
jsthl¢ rhkh‹fŸ th§Fjš.
éÂéy¡F – (i) muR¥ gŸëfŸ, Cuh£Á
x‹¿a¥ gŸëfŸ, MÂ Âuhél® ey¥
gŸëfŸ, fŸs® Óuik¥ò¥ gŸëfŸ, muR¡
fšÿçfŸ, muR j§F« éLÂfŸ, muR
kU¤Jt kidfŸ, Mu«g Rfhjhu
ãiya§fŸ k‰W« muR fhšeil
kU¤JtkidfŸ M»at‰¿‰F jsthl¢
rhkh‹fŸ k‰W« cgfuz§fŸ th§Fjš,
(ii) muR ngh¡Ftu¤J fHf§fS¡F
brhªjkhd fêÎ brŒa¥g£l rhjhuz
ngUªJfS¡F (murhiz (ãiy) v©.2552,
ngh¡Ftu¤J¤ Jiw, ehŸ 26.9.91-Ïš
F¿¥Ã£l têfh£L be¿Kiwfë‹go
fêÎ brŒa¥g£l ngUªJfŸ) gÂyhf k£L«
òÂa rhjhuz tif ngUªJfŸ th§Fjš,
(iii) gâkidfS¡F gGJÚ¡f« k‰W«
guhkç¥ò¡F¤ njitahd cgfuz§fŸ
109
110

th§Fjš, (iv) kh‰W¤ ÂwdhëfS¡F
fUéfŸ k‰W« cgfuz§fŸ th§Fjš.
ÏU¥ÃD« Ϥjifa gâfis vL¤J¢
brŒÍ«nghJ Ïj‰fhd gâah£fS¡fhd
(Man power) bryéd« vJΫ
nk‰bfhŸs¡ TlhJ.
4. muR cjé bgW« gŸëfŸ, RaãÂ¥
gŸëfŸ k‰W« fšÿçfëš v›éj¥
gâfisÍ« nk‰bfhŸSjš.
éÂéy¡F: – 100 rjÅj« muR ã cjé
bgW« k‰W« 100 rjÅj« jäœ tê¡ fšé
gŸëfëš gŸë tF¥giwfŸ, MŒtf§fŸ
k‰W« fê¥Ãl§fŸ f£L« gâfis
vL¤J¢ brŒjš. gF Ra ã bgW« k‰W«
gF ã cjé¥ gŸë mšyJ gFÂ
jäœtê¡ fšé mšyJ gF M§»ytê¡
fšé gŸëfŸ Ϥ£l¤Âš muR ã cjé
bgw jFÂæšiy. ã cjé bgW« jFÂ
thŒªj gŸë x‹W¡F Ϥ£l¤Âš muR
ãÂcjé xU F¿¥Ã£l M©oš %. 15
Ïy£r¤Â‰F äfhkš ÏU¡f nt©L«. muR
ã cjé bgW« jF thŒªj gŸë x‹W
Ϥ£l¤Âš v›tsÎ ã cjé
bg‰¿U¥ÃD«, m¥gŸë Ϥ£l¤Â‹ Ñœ
mL¤j _‹wh©LfS¡F cjé bgw
jFÂæšiy.
nk‰go¥ gâfis¥ bghU¤jk£oš, kht£l
M£Áa® jdJ brhªj érhuizia
nk‰bfhŸStnjhL, r«gªj¥g£l kht£l
bjhl¡f¡ fšé mYty® mšyJ kht£l
Kj‹ik¡ fšé mYtyçläUªJ
Ñœ¡fhQ« rh‹¿jœfis gâ
nk‰bfhŸtj‰F K‹ bgw nt©L«.
(i) Ϫj¥ gŸë 100 rjÅj« jäœtê
gæ‰Wé¡F« tF¥òfŸ/ ÃçÎfŸ
bfh©lJ. M§»y tê tF¥ò¥
ÃçÎfŸ Ïšiy.
(ii) Ϫj¥ gŸë 100 rjÅj« muR cjé
bgW« gŸë MF«. mnj ã®thf¤jhš
xnu tshf¤Ânyh mšyJ bt›ntW
tshf§fënyh el¤j¥gL« Ϫj¥
gŸëæ‹ Ra ã ÃçÎfŸ / tF¥òfŸ
Ïa§féšiy.
5. jåeg®/ FL«g¥ gaD¡fhf brh¤J¡fis
cUth¡Fjš.
éÂéy¡F - »uhk Cuh£ÁfŸ k‰W«
ng%uh£Áfëš ÏªÂuh ãidÎ FoæU¥ò¤
£l têKiwfë‹go òÂa ÅLfŸ f£Ljš.
111
112

6. mid¤J tâf ãWtd§fŸ / myFfŸ
F¿¤j gâfŸ.
7. khåa« k‰W« fl‹, k¤Âa khãy k‰W«
ôåa‹ Ãunjr§fë‹ ãthuz ã¡F
g§fë¤jš.
8. ãy vL¥ò mšyJ ãy vL¥Ã‰fhd

nkšãiy Ú® nj¡f¤ bjh£ofŸ, xU§»izªj kfë®
Rfhjhu tshf§fŸ, ngh‹wit Ϥ£l¤Â‹ Ñœ
òduik¡f¥gL»‹wd. 2011-12M« M©oš,
guhkç¥Ã‹¿ gGjilªÂUªj 12,811 xU§»izªj
kfë® Rfhjhu tshf§fŸ Cuf¥ bg©fë‹
Áuk§fis ngh¡F« tifæš KGikahf
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ %. 170 nfho kÂ¥Õ£oš
òduik¡f¥g£lJ.
Ϥ£l«, 2012-13 M« M©oY« %. 100 nfho
ã xJ¡Ñ£oš bjhl®ªJ brašgL¤j¥gL«.
3.7. j‹åiwΤ £l«
Cuf¥ gFÂ k¡fŸ j§fSila njitfis
jhnk ãiwÎ brŒÍ« kd¥gh‹ik, bghJ k¡fŸ
g§nf‰ò M»at‰iw C¡Fé¡F« tifæš
j‹åiwΤ £l« 2011-12« M©L Kjš Cuf
k‰W« ef®¥òw gFÂfëš Û©L«
m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ. bghJk¡fŸ, nj®Î brŒa¥g£l
gâæ‹ kÂ¥Õ£L¤ bjhifæš _‹¿š xU g§F¡F¡
Fiwahkš g§fë¥ò brŒa nt©L«.
Rarh®ò k‰W« Racjé kd¥gh‹ikia
C¡Fé¤J k¡fŸ j§fsJ njitia g§nf‰òl‹
brašgL¤Jtj‰fhd £lnk j‹åiwΤ
£lkhF«. Ϥ£l«, £läLjš, ã Mjhu§fis
Âu£Ljš, brašgL¤Jjš k‰W« guhkç¤jš ngh‹w
gâfëš »uhk¥òw rKjha¤ij neuoahf

kht£l M£Á¤ jiyt® ã®thf mDkÂ
tH§fyh«.
3.7.2. gâfë‹ g£oaš
3.7.2.1. mDk¡f¥g£l gâfë‹ g£oaš
• muR M Âuhél® ey¥ gŸëfŸ, kiythœ
k¡fS¡fhd gŸëfŸ, Cuh£Á x‹¿a¥
gŸëfŸ, fŸs® Óuik¥ò¥ gŸëfŸ, muR¡
fšÿçfŸ k‰W« muR éLÂfS¡F
f£ll§fŸ, MŒtf§fŸ, fêtiwfŸ k‰W«
R‰W¢ Rt® / R‰W ntè mik¤jš.
• muR kU¤JtkidfŸ, Mu«g Rfhjhu
ika§fŸ, Jiz ika§fŸ, fhšeil
kUªjf§fŸ, fhšeil ts®¥ò ika§fŸ k‰W«
üyf§fŸ M»aitfS¡F¡ f£ol§fŸ
f£Ljš k‰W« R‰W¢ Rt® / R‰W ntè
mik¤jš.
• ef®¥òw¥ gFÂfëš üyf§fŸ f£Ljš
k‰W« Cuf k‰W« ef®¥òw¥ gFÂfëš
r¤JzÎ ika§fŸ, r¤JzÎ ika rikaš
Tl§fŸ, m§f‹thofŸ k‰W« bghJ
éãnahf¡ filfŸ M»aitfS¡F¡
f£ol§fŸ f£Ljš.
• »uhk« k‰W« ef®¥òw§fëš FoÚ® Mjhu§fŸ
cUth¡Fjš, Ábk©£ fh‹»ß£ rhiyfŸ
k‰W« fÂuo¡F« fs§fŸ ngh‹w rKjha¢
brh¤J¡fis cUth¡Fjš.
• mid¤J r_f¢ brh¤J¡fisÍ« guhkç¤jš.
K‹Dçik mo¥gilæš xU§»izªj
kfë® Rfhjhu tshf¤Âid guhkç¡F« gâ
vL¤J¡ bfhŸs¥glyh«.
• ghy§fŸ mšyJ ÁW ghy§fŸ f£Ljš,
ruis/f¥Ã¢ rhiyfis jh®¢rhiyfshf ju«
ca®¤Jjš, gGjilªj jh®¢rhiyfis
òJ¥Ã¤jš. bjU¡fŸ k‰W« Á¿a rªJfis
br§fš mšyJ f¥Ã f‰fŸ mšyJ Ábk©£
gyif mšyJ Ábk©£ fh‹»ß£ bfh©L
Óuik¤jš.
• ó§fh¡fŸ, éisah£L ikjhd§fŸ, rhiy¤
£L¡fŸ, Ú%‰WfŸ, bjUés¡FfŸ (Nça
xë és¡FfŸ c£gl) ngh‹wt‰iw mik¤jš
k‰W« guhkç¤jš.
• bghJk¡fŸ ga‹gL¤Jtj‰F VJthf muR
k‰W« Cuh£Á x‹¿a gŸëfŸ, üyf§fŸ
k‰W« f£ol§fS¡F¤ njitahd
miwfy‹fŸ, fâåfŸ k‰W« cgfuz§fŸ
117
118

M»at‰iw th§Fjš. giHa fâåfŸ,
cgfuz§fŸ th§f¡TlhJ. .
• 100 rjÅj« muR ã cjé bgW« k‰W« 100
rjÅj« jäœtê¡ fšé gŸëfëš gŸë
tF¥giwfŸ, MŒtf§fŸ k‰W« fê¥Ãl§fŸ
f£Ljš.
3.7.2.2. jil brŒa¥g£l gâfŸ
Áw¥Ãdkhf vL¤J¢ brŒa mDk¡f¥g£l
gâfis¤ jéu Ñœ¡fhQ« jil brŒa¥g£l
gâfis j‹åiwΤ £l¤Âš vL¤J¢ brŒa
ÏayhJ.
(1). k¤Âa, khãy muR¤ JiwfŸ (bghJ¤Jiw
ãWtd§fŸ c£gl) k‰W« T£LwÎ ãWtd§fŸ,
r§f§fŸ M»aitfS¡fhd mYtyf¡
f£ol§fŸ k‰W« tÁ¥Ãl§fŸ f£Ljš.
éÂéy¡F- Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ /
muR kU¤Jtkid kU¤Jt®fS¡F
tÁ¥Ãl§fS¡fhd f£ll§fŸ f£Ljš, gGJ
gh®¤jš k‰W« Óuik¤jš. mid¤J muR kU¤Jt
kidfŸ, Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ k‰W« muR
fhšeil kU¤JtkidfŸ M»aitfS¡F¡
f£ll§fŸ k‰W« R‰W¢ Rt® f£Ljš, bghJ
éãnahf¡ filfS¡F¡ f£ll« f£Ljš, neuo¡
bfhŸKjš ãiya§fŸ k‰W« T£LwÎ ghš
c‰g¤Âahs® r§f¡ f£ll§fŸ, bkh¤j¡
Fë®gjd ika§fS¡F¡ f£ll§fŸ f£Ljš.
(2). mirÍ« bghU£fŸ, cgfuz§fŸ k‰W« jsthl¢
rhkh‹fŸ th§Fjš.
éÂéy¡F – muR¥ gŸëfŸ, Cuh£Á x‹¿a¥
gŸëfŸ, MÂÂuhél® k‰W« gH§Foæd®
ey¥gŸëfŸ, fŸs® Óuik¥ò¥ gŸëfŸ,
m§f‹thofŸ, kÂa czÎ ika§fŸ, muR¡
fšÿçfŸ, muR khzt® j§F« éLÂfŸ, muR
kU¤Jt kidfŸ, Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ
k‰W« muR fhšeil kU¤JtkidfŸ
M»at‰¿‰F¤ jsthl rhkh‹fŸ k‰W«
cgfuz§fŸ th§Fjš.
(3). muR cjé bgW« gŸëfŸ, RaãÂ¥ gŸëfŸ
k‰W« fšÿçfS¡F v›éj¥ gâfisÍ«
nk‰bfhŸSjš.
éÂéy¡F- 100 rjÅj« muR ã cjé bgW«
k‰W« jäœ tê¡ fšé f‰Ã¡f¥gL« gŸëfëš,
gŸë tF¥giwfŸ, MŒtf§fŸ k‰W«
fê¥Ãl§fŸ f£L« gâfis vL¤J¢ brŒjš.
ã cjé bgW« jF thŒªj gŸë x‹W¡F¤
j‹åiwΠ£l¤Âš muR kh‹a« xU F¿¥Ã£l
M©oš %.10 y£r¤Â‰F äfhkš ÏU¡f
119
120

nt©L«. muR ã cjé bgW« jF thŒªj
gŸë x‹W j‹åiwΤ £l¤Âš v›tsÎ ãÂ
cjé bg‰¿U¥ÃD«, m¥gŸë mL¤j
_‹wh©LfS¡F¥ Ãwnf Û©L« ϪãÂ
cjéia¥ bgw ÏaY«.
nk‰fhQ« gâfis¥ bghW¤jtiu, kht£l
M£Á¤ jiyt® cça érhuiz nk‰bfhŸStnjhL,
r«gªj¥g£l kht£l¤ bjhl¡f¡ fšé mYty®
mšyJ kht£l Kj‹ik¡ fšé mYtyçläUªJ
ÑœfhQ« rh‹¿jœfis¥ gâ nk‰bfhŸtj‰F K‹
bgw nt©L«.
m) Ï¥gŸë 100 rjÅj« jäœtê gæ‰Wé¡F«
tF¥òfŸ/ÃçÎfŸ bfh©lJ. M§»y tê
gæ‰Wé¡F« ÃçÎfŸ »ilahJ.
M) Ï¥gŸë 100 rjÅj« muR cjé bgW«
gŸë MF«. mnj ã®thf¤jhš xnu
tshf¤Ânyh mšyJ bt›ntW
tshf¤Ânyh el¤j¥gL« Ϫj¥ gŸëæš
Ra ã ÃçÎfŸ/tF¥òfŸ Ïa§féšiy.
(4). mid¤J tâf ãWtd§fŸ /myFfŸ F¿¤j
gâfŸ.
(5). khåa«, fl‹ k‰W« khãy, ôåa‹ Ãunjr§fë‹
ãthuz ã¡F¥ g§fë¤jš
(6). ãy vL¥ò mšyJ ãy vL¥Ã‰fhd

£l« / IAMWARM ngh‹w £l§fë‹ Ñœ
nk‰bfhŸsyh«.
(12). ruis / f¥Ã¢ rhiyfŸ (jh®¢rhiy tiu
mik¡F« rhiy¥gâfis k£Lnk
vL¤J¡bfhŸsyh«).
(13). nrhoa« Mé és¡FfŸ/ca® nfhòu ä‹
és¡FfŸ bghU¤Jjš
3.7.3. gâfis¢ brašgL¤Jjš
r«kªj¥g£l JiwfŸ mšyJ cŸsh£Á
mik¥òfë‹ _y« jäœehL xëÎ kiwt‰w
x¥gªj¥òŸëfŸ r£l« 1998‹go x¥gªj¥òŸë
mo¥gilæš brašgL¤j¥gL«. k¡fŸ g§nf‰Ãid
mÂf¥gL¤J« neh¡Fl‹ kÂ¥Õ£oš 50
éG¡fh£o‰F« mÂfkhf g§fë¥ò brŒj gâfis
Kfiknah mšyJ gz« brY¤Âatnuh brašgL¤Âl
mDk nfhU« ãiyæš kht£l M£Á¤ jiyt®
mj‰fhd mDkÂia tH§fyh«. Mdhš
bghJ¥gâ¤Jiw¡ f©khŒfŸ Jh®thU« gâia¥
bghU¤j k£oš bghJ k¡fŸ g§fë¥ò 50
éG¡fh£o‰F« mÂfkhf ÏUªjhš Tl x¥gªj¥
òŸë Kiwia¥ Ëg‰¿na gâfŸ brŒa¥gl
nt©L«.
3.7.4. 2011 – 12 M« M©oš £l brayh¡f«
Ϥ£l¤Âš 2011-12-« M©o‰F gâfŸ
nk‰bfhŸs %.100 nfho xJ¡ÑL brŒa¥g£lJ.
bkh¤j bjhif %. 100 nfhoæš, %.25 nfho Áw¥ò
gâfS¡fhf TLjš ãÂahf kht£l§fS¡F tH§f
Cuf ts®¢Á MizaU¡F mDkÂ
më¡f¥g£LŸsJ. ÛjKŸs bjhif %.75 nfho
mid¤J kht£l§fŸ k‰W« br‹id khefuh£Á¡F«
Ïu©L jtizfshf k¡fŸ bjhif mo¥gilæš
éLé¡f¥g£LŸsJ.
j‹åiwΠ£l¤Â‹ Ñœ 2011-12« M©oš
1,255 gâfŸ vL¤J¡ bfhŸs¥g£lJ. bghJk¡fŸ
g§F¤ bjhifahf %.60 nfho bgw¥g£L rKjha
brh¤J¡fŸ cUth¡f¥g£lJ. Ïš 23%
rhiy¥gâfŸ, 7% gŸëfS¡fhd go¥giwfŸ,
fêtiwfŸ, MŒtf§fŸ, r¤JzÎ Tl§fŸ ngh‹w
f£ll§fŸ k‰W« 7% FoÚ® éãnahf gâfS¡fhf
mDk tH§f¥g£LŸsJ.
Áw¥ò gâfŸ k‰W« kht£l§fŸ nfhU«
TLjš njitfis nk‰bfhŸs kht£l§fS¡F
TLjš ãÂahf %. 25 nfho Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á Mizauhš éLé¡f¥g£LŸsJ.
2012-13« M©L tuÎ bryΤ £l¤Âš
gaDŸs k‰W« m¤ÂahtÁakhd rKjha
123
124

h¤J¡fis cUth¡Ftj‰F %.100 nfho xJ¡ÑL
brŒa¥gL«.
3.8. Cuf c£f£lik¥ò¤ £l«
Cuf¥ gFÂfëš ãiyahd brh¤J¡fis
cUth¡FtJ« kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy
cW¤ £l¤Â‹ _y« cUth¡f¥gL« brh¤J¡fis
ãiy¥ gL¤JjYnk, Cuf c£f£lik¥ò¤ £l¤Â‹
neh¡f« v‹gjhš Ϫj muR Cuf c£f£lik¥ò¤
£l¤Âid bjhl®ªJ brašgL¤J«. Ïj‰fhf
2011-12« M©oš khãy ã Miza
khåa¤ÂèUªJ 250 nfho %ghŒ ã xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. Ïš ËtU« ntiyfS¡F
K‹Dçik më¡f¥g£ld.
• j‰nghJŸs k© »uhtš rhiyfis
f‰rhiyfshf¤ (WBM) ju« ca®¤Jjš.
• j‰nghJŸs f‰rhiyfis¤ jh®¢rhiyfshf
ju« ca®¤Jjš.
• kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤Â‹ _y« brašgL¤j¥g£l gâfshd
kjF Óuik¤jš, kWfhš Óuik¤jš, jL¥ò¢
Rt® f£Ljš ngh‹w gâfis brašgL¤Jjš.
• kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤Â‹ Ñœ mik¡f¥g£l òÂa rhiyfëš
ÁWghy§fŸ , jL¥ò¢ Rt®fŸ f£Ljš.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW £l¤Âš
nk‰bfhŸs¥gL« gâfis ãiy¥gL¤Jtj‰fhd
gâfŸ, mid¤J gUt fhy¤Â‰F« V‰w rhiy¥
gâfŸ mik¤jš ngh‹w gâfis vL¤J¢
brŒtj‰fhf 2012-13« M©oš %.250 nfho xJ¡ÑL
brŒa¥gL«.
3.9. xU§»izªj kfë® Rfhjhu tshf§fŸ Óuik¥ò
2001« M©oš Ϫj muR gjéna‰w nghJ
bg©fS¡F nk«g£l Rfhjhu¤ij V‰gL¤j¥gl
nt©L« v‹gš äFªj m¡fiw bfh©oUªjJ.
Kiwahd Rfhjhu trÂfŸ »il¡f¥ bgwhjjhš,
»uhk¥ bg©fë‹ thœ¡if äfΫ
Áuk¤J¡FŸshdJ. Vœik k‰W« fyh¢rhu¥
gH¡f§fshš Rfhjhu tr ϚyhÂUªj
ãiyæèUªJ mt®fŸ Ûsnt©oæUªjJ. vdnt,
Cuf¥ bg©fS¡fhd jå¤Jt« k‰W« ghJfh¥ig
cWÂbrŒJ mt®fë‹ bghJ Rfhjhu« k‰W«
Mnuh¡»a¤ij nk«gL¤JtJ äfΫ mtÁakhdJ«
K¡»akhdJ« MF«.
Ïjid fU¤Âš bfh©L jäHf¤Âš
m¥nghÂUªj mid¤J 12,618 »uhk Cuh£ÁfëY«
Rkh® 750 rJu mo gu¥gséš xU§»izªj kfë®
Rfhjhu tshf§fŸ f£l, 2001-M« M©oš Ϫj
murhš KobtL¡f¥g£lJ. bg©fŸ vëa Kiwæš
cgnahf¥gL¤J« t©zkhf, mit f£Ltj‰fhd
125
126

Ïl§fŸ nj®Î brŒa¥g£ld. x›bthU tshfK«, 14
fêtiwfŸ, 2 FëayiwfŸ, ä‹nkh£lhUl‹ Únu‰W
miw, j©Ù® bjh£o k‰W« Jâ Jit¡f¤
njitahd fš M»at‰iw cŸsl¡»ajhæUªjJ.
Fë¡fΫ Jâ Jit¡fΫ njitahd j©Ù®
éãnahf« Ï›tshf¤Âš cWÂbrŒa¥g£lJ.
Ï›tshf¤ÂYŸs fêtiwfis xJ¡ÑL brŒa
cgnah»¥ghs®fŸ f©l¿a¥g£L FGth¡f¥g£ld®.
j©Ù® éãnahf« k‰W« és¡FfS¡F¤
njitahd ä‹trÂia¡ »uhk Cuh£ÁfŸ brŒJ
bfhL¤J r«kªj¥g£l FL«g§fŸ mjid guhkç¡f
V‰ghL brŒa¥g£ld. kfë® tr¡fhf
Ï›tshf§fëš vçô£ofŸ (Incinerators)
mik¡f¥g£ld.
bjhl¡f¤Âš, xU Cuh£Á x‹¿a¤Â‰F xU
kfë® Rfhjhu tshf« v‹w mo¥gilæš xU
tshf¤Â‰F %.2 y£r« kÂ¥Õ£oš 385 tshf¥ gâfŸ
nk‰bfhŸs¥g£lJ. Ëd®, myF¤bjhif %.2.25
y£rkhf ca®¤j¥g£lJ. 2001 Kjš 2004-M« M©L
tiu khãy¤Âš cŸs mid¤J¡ »uhk
Cuh£ÁfëY«, kfë® Rfhjhu tshf§fŸ
f£l¥g£ld. Kªija M£Á fhy¤Âš ÏJ F¿¤J
nghJkhd ftå¥ò brY¤j¥glhjjhš bgU«ghyhd
kfë® Rfhjhu tshf§fŸ Kiwahd ga‹ghL k‰W«
guhkç¥ò Ïšyhkš nghdJ.
kh©òäF jäHf Kjštç‹ têfh£Ljè‹
ngçš gGjilªj 12793 kfë® Rfhjhu tshf§fŸ
%.170 nfho bryéš òJ¥Ã¡f¥g£L mo¥gil
Rfhjhu« cWÂ brŒa¥g£LŸsJ.
3.9.1. kfë® Rfhjhu tshf§fŸ guhkç¥ò :
3.9.1.1. ga‹gL¤Jnth® FG¡fŸ mik¤jš :
òduik¡f¥g£l kfë® Rfhjhu tshf§fis
Kiwahf ga‹gL¤jΫ k‰W« guhkç¡fΫ x›bthU
tshf¤Â‰F« ga‹gL¤Jnth® FG x‹¿id
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd¤Â‹ cjéÍl‹
mik¡f¥g£LŸsJ. kfë® Ra cjé¡ FG
cW¥Ãd®fŸ k‰W« F¡»uhk mséyhd T£lik¥ò
cW¥Ãd®fëilnaæUªJ Ϥjifa ga‹gL¤Jnth®
FG¡fŸ mik¡f¥g£LŸsd. xU§»izªj kfë®
Rfhjhu tshf¤ij Kiwahf ga‹gL¤jΫ,
guhkç¡fΫ Ϫj ga‹gL¤Jnth® FG¡fS¡F
gæ‰Á më¡f¥g£LŸsJ. nkY«, ga‹ghL k‰W«
guhkç¥Ã‰fhd têfh£o ò¤jf« jahç¡f¥g£L
mid¤J ga‹gL¤Jnth® FG¡fS¡F« ifnalhf
tH§f¥g£LŸsJ.
3.9.1.2. neuo guhkç¥ò :
kfë® Rfhjhu tshf¤Âš ä‹ Ïiz¥ò
cŸsij »uhk Cuh£Á cW brŒa nt©L«.
j©Ù® éãnahf« k‰W« ä‹ és¡F
M»at‰W¡fhd ä‹ f£lz« »uhk Cuh£Á bghJ
127
128

ãÂæèUªJ tH§f¥glnt©L«. g«ò br£ guhkç¥ò,
fêÎ Ú®¤bjh£o R¤j« brŒjš ngh‹w ÁW gGJ /
guhkç¥ò gâ¡F cça bryÎ bjhifæid »uhk
Cuh£Áæ‹ bghJ ãÂæèUªJ nk‰bfhŸsyh«.
ä‹ bryéd¡ f£lz« Kiwahf brY¤Jjš,
Kiwahd Ïilbtëæš fêÎ Ú® bjh£o R¤j«
brŒjš k‰W« ÁW gGJfis m›t¥bghGJ
rçbrŒjš M»ait F¿¤J ga‹gL¤Jnth® FG
»uhk Cuh£Á ftd¤Â‰F bfh©L tªJ cça
Kiwæš brašgL¤j nt©L«.
3.9.1.3. ga‹gL¤Jnth® FG¡fë‹ _y« m‹whl
guhkç¥ò:
ga‹gL¤Jnth® FG cW¥Ãd®fŸ tH§F«
g§F¤bjhifæid¡ bfh©L tshf§fë‹ m‹whl
guhkç¥ò gâfis nk‰bfhŸs nt©L«. Rfhjhu
tshf¤Â‹ m‹whl öŒikia guhkç¡f òw
gâahs® mšyJ FGé‹ cW¥Ãd® xUtiu öŒik
gâahsuhf ga‹gh£L¡ FG ãaä¡fyh«.
3.9.2. f©fhâ¥ò FG¡fŸ mik¤jš :
kfë® Rfhjhu tshf¤Â‹ guhkç¥ig
f©fhâ¡f kht£l mséš k‰W« t£lhu mséš,
f©fhâ¥ò FG¡fŸ kht£l M£Á¤ jiytuhš
mik¡f¥g£LŸsd. FG¡ T£l¤Âš
Ñœ¡f©litfŸ F¿¤J éth¤J cça bjhl®
elto¡if vL¡f nt©L«:
• x›bthU xU§»izªj kfë® Rfhjhu
tshf¤Â‹ brašgh£L ãiy
• x›bthU FL«g¤Â‰F« xJ¡f¥g£LŸs
fêtiwfë‹ ga‹gh£L ãiy
• kfë® Rfhjhu tshf¤Âid ga‹gL¤Jnth®
FG¡fŸ guhkç¡F« Kiw
• tshf§fis »uhk Cuh£Á fhy Kiwæš
guhkç¡F« éj«
• ga‹gh£L FG¡fë‹ fU¤J¡fŸ /
MnyhridfŸ
• f©fhâ¥ò FG cW¥Ãd®fŸ mšyJ k©ly
mYty®fŸ MŒé‹ nghJ bjçé¡f¥gL«
fU¤J¡fŸ / MnyhridfŸ.
3.10. JhŒikahd »uhk Ïa¡f«
jäœeh£oš Rfhjhu òu£Áæ‹ _y« xU
jh¡f¤ij V‰gL¤J« bghU£L Ϫj murhš
2003-M« M©oš “JhŒikahd »uhk Ïa¡f«”
Jt¡f¥g£lJ. »uhk§fëš Ï›éa¡f« R‰W¢NHš
k‰W« Rfhjhu nk«gh£L elto¡iffis
cŸsl¡»aJ MF«.
129
130

JhŒikahd »uhk Ïa¡f¤Â‹ K¡»a neh¡f§fŸ:
• Âwªjbtëæš ky« fê¥gjdhš V‰gL«
Rfhjhu ghÂ¥òfŸ k‰W« éisÎfŸ F¿¤J
k¡fëilna éê¥òz®it V‰gL¤Jjš.
• gšntW ju¥ò k¡fë‹ Rfhjhu¤
njitfis¡ f©l¿tJl‹, F¿¥ghf
kfë® k‰W« FHªijfŸ, ÏstaÂd®,
tajhndh® k‰W« kh‰W¤ÂwdhëfŸ
M»nahU¡F Rfhjhu¤ njitæ‹
K¡»a¤Jt¤ij C¡Fé¤jš.
• m§f‹thofŸ, gŸëfŸ k‰W« bghJ
Ïl§fŸ M»adt‰¿š R‰W¢NHš
Rfhjhu§fis nk«gL¤Jjš.
• gšntW òéaik¥òfëš, ãy¤jo Ú®
»il¡F« ãiy, Úuhjhu« M»at‰iw¡
f©l¿tj‰fhd bjhêš E£g§fis
nk«gL¤Jjš.
• m¿Îrh® ÂwikfŸ _y« Rfhjhu¥ gH¡f
tH¡f¤ij C¡Fé¤J R‰W¢NHš
Rfhjhu¤ij nk«gL¤Jjš.
• R‰W¢NHš Rfhjhu¤ij¥ ngQtš,
rKjha¤Â‰F« Cuh£Á mik¥òfS¡F«
nkyh©ik¤ Âwid¥ gy¥gL¤Jjš.
• Rfhjhu¤ij¥ ngQ« neh¡»š gâah‰W«
gyju¥g£l mik¥òfis xU§»iz¥gj‹
_y« mt‰¿‹ brašghLfis
nk«gL¤Jjš k‰W« V‰gL¤j¥g£l Rfhjhu
trÂfis ãiy¥gL¤Jjš.
nkY«, Ôéu jftš bjhl®ò k‰W« éê¥òz®Î
elto¡iffŸ _ykhf »uhk Cuh£ÁfŸ k‰W«
Ïju¤ JiwfisÍ« r_f¤Jl‹ xU§»iz¥gJ
Ïj‹ K¡»a neh¡fkhF«. JhŒikahd »uhk
Ïa¡f¤Â‹ TWfshtd:
1. Âwªjbtëæš ky« fê¤jiy¤ jL¤jš.
2. kiH Ú® nrfç¥ò k‰W« fêÎÚçid kW RH‰Á
brŒjš.
3. Âl¡fêÎ nkyh©ik
4. kåj¡ fêÎl‹ Ïizªj vçthÍ fy‹
mik¤jš.
jåeg® Ïšy§fŸ, gŸëfŸ M»at‰¿š
Rfhjhu tr k‰W« Âwªjbtë ky§fê¤jiy
KGikahf mf‰Wtj‹ _y« öŒikahd NHiy
cUth¡»Í«, Âl¡fêÎ nkyh©ik k‰W« Ú® nrfç¥ò
thæyhf 100% Rfhjhu¤ij vŒJ»‹w Cuh£ÁfŸ
khãy muR tH§F« %.5 Ïy£r« buh¡f¥ gçR bgw¤
jFÂah»‹wd. murhš x›bthU M©L« 15 »uhk
131
132

Cuh£ÁfS¡F "buh¡f« k‰W« brayh¡f
C¡f¤bjhif" tH§f¥g£lJ.
Kªija murhš ifél¥g£l Ϥ£lkhdJ
j‰nghJ Û©L« m¿Kf¥gL¤j¥g£L Ϫj M©L
kht£l¤Â‰F xU »uhk Cuh£Á Åj« nj®ªbjL¤J
xU »uhk Cuh£Á¡F %.5 y£r« buh¡f¥ gçR«
“JhŒikahd »uhk Ïa¡f«” éUJ« 31
kht£l§fëY« brašgL¤j %.1.55 nfho bjhif
murhiz (1g) v©.30, Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£ÁfŸ
(gŠrha¤J uh{ 2) Jiw ehŸ 13.1.2012š ã xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. Ϥ£l« 2012-13« M©oY«
%.1.55 nfho xJ¡Ñ£Ll‹ brašgL¤j¥gL«.
3.11 jUkòç k‰W« »UZz»ç kht£l§fS¡fhd
xU§»izªj nk«gh£L¤ £l«:
e¡riy£Lfë‹ brašgh£oid f£L¥gL¤J«
éjkhfΫ, mt®fë‹ ts®¢Áia¤ jL¤ÂL«
tifæY« jUkòç k‰W« »UZz»ç kht£l§fëš
r_f, bghUshjhu nk«gh£o‰fhd Áw¥ò¤
£lkhf 2003-04-M« M©oèUªJ Ϥ£l«
bjhl®ªJ brašgL¤j¥g£L tU»wJ. Ϥ£l¤Â‹
Ñœ òÂa ÅLfŸ f£Ljš, bjhF¥ò ÅLfŸ gGJ
Ú¡Fjš, ÏisP®fS¡fhd fUéfŸ k‰W«
cgfuz§fŸ tH§Fjš, k‰W« kh‰W¤ÂwdhëfŸ,
éjit k‰W« fztuhš ifél¥g£l bg©fS¡F¤
jåeg® cjé ngh‹w gâfŸ vL¤J¡
bfhŸs¥gL»‹wd.
2011-12M« M©oš %.7.5 nfho xJ¡Ñ£oš
1,601 gâfŸ vL¡f¥g£LŸsd.
2012-13M« M©oš Ϥ£l¤Â‰fhf
c¤njrkhf %.7.5 nfho xJ¡ÑL brŒa¥gL«.
4. k¤Âa muR £l§fŸ
4.1 kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l«
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l« cUth¡f¥g£L, £l¤Â‰F r£l¥ ghJfh¥ò
tH§»l ehlhSk‹w¤Âš br¥l«g® 2005« M©L
njÁa Cuf ntiy cW¢ r£l« Ïa‰w¥g£lJ.
x›bthU ãÂah©oY«, Cuf¥ gFÂfëš
Âw‹rhuh, clš ciH¥Ãid nk‰bfhŸs
éU¥gKŸs, taJ tªnjh® cŸs x›bthU
FL«g¤Â‰F« xU M©oš 100 eh£fS¡F¡
Fiwahkš ntiy thŒ¥Ãid më¥gj‹ _y«
mt®fsJ thœthjhu¥ ghJfh¥Ãid ca®¤Jtnj
Ï¢r£l¤Â‹ neh¡fkhF«. x›bthU FL«g¤Â‰F«
clYiH¥Ãdhš brŒa¥gL« ntiythŒ¥Ãid
tH§FtJ Ϥ£l¤Â‹ mo¥gil¡ F¿¡nfhshF«.
tWikia cUth¡F« fhuâfshd tw£Á, fhLfŸ
mê¥ò, k©mç¥ò ngh‹wt‰iw¤ jL¡F« gâfis
133
134

nk‰bfhŸStj‹ _y« Ïa‰if Mjhu§fë‹
nk«gh£oid cW brŒJ, ãiyahd ts®¢Áæid
nk«gL¤JtJ Ϥ£l¤Â‹ Jiz¡ F¿¡nfhshF«.
jäœeh£oš, Kjèš Ï¤Â£l« 6 kht£l§fëš
2.2.2006š m¿Kf¥gL¤j¥g£L Ëd® k‰w
kht£l§fS¡F« go¥goahf éçÎgL¤j¥g£lJ.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l«
_‹W f£l§fëš éçth¡f«
Kj‰ f£l«
(2.2.2006
Ïu©lh« f£l«
(1.4.2007 èUªJ )
_‹wh« f£l«
(1.4.2008 èUªJ)
èUªJ )
1. flÿ® 1. jŠrhñ® 1. fhŠÁòu« 11. ÂU¢Á
2. éG¥òu« 2. ÂUth%® 2. ÂUtŸq® 12. bgu«gÿ®
3. ÂUt©zhkiy 3. f%® 3. ntÿ® 13. mçaÿ®
4. ehf¥g£od« 4. ÂUbešntè 4. nry« 14. òJ¡nfh£il
5. ©L¡fš 5. ehk¡fš 15. kJiu
6. Átf§if 6. j®kòç 16. njå
7. »UZz»ç 17. Ïuhkehjòu«
8.

ã®za« brŒa¥g£L mj‰fhd m¿é¡if
k¤Âa muÁjêš btëæl¥g£LŸsJ.
• M©fŸ k‰W« bg©fS¡F¢ rk
mséyhd CÂa« tH§f¥gL«.
• bghJthf, thu« njhW« CÂa«
tH§f¥gLjš nt©L«. 15 eh£fS¡FŸ
CÂa« tH§f¥gLjš cWÂbrŒa¥gl
nt©L«.
• _‹¿š xU g§F gadhëfŸ bg©fshf
ÏU¡f nt©L«.
• ntiy eilbgW« Ïl§fëš, FoÚ®,
KjYjé¥bg£o, ãH‰ Tl§fŸ ngh‹w
trÂfŸ brŒJ ju¥gl nt©L«.
• têfh£o be¿Kiwfë‹go, »uhk¤Â‰fhd
£l¤ bjhF¥Ãid, »uhk rig x¥òjš
më¤jË, mš 50 éG¡fhL ntiyfŸ
»uhk Cuh£Áæ‹ _y« brašgL¤j
xJ¡f¥gl nt©L«. jäœeh£oš, »uhk
Cuh£Ána mid¤J ntiyfisÍ«
brašgL¤Â tU»wJ.
• Ϥ£l¤Â‹ ntiyfS¡fhd CÂa«
k‰W«
bghU£fS¡»ilnaahd
é»jh¢rhu« 60:40 v‹W mDk¡f¥
g£oUªj nghÂY«, jäœeh£il¥
bghW¤jtiu 100 éG¡fhL KGikahd
kåj ciH¥ig¡ bfh©L brŒa¥gL«
ntiyfŸ k£Lnk nk‰bfhŸs¥gL»‹wd.
• x¥gªjjhu®fŸ k‰W« ÏaªÂu§fŸ
ga‹gL¤jš mDk¡f¥glkh£lhJ.
• Âw‹rhuh clš ciH¥ò¤
bjhêyhs®fS¡fhd (unskilled labour)
CÂa¢ bryÎ 100 éG¡fhL, f£Lkhd¥
bghU£fë‹ bryéd«, Âw‹ rh®ªj
(skilled labour) k‰W« gF Âw‹ rh®ªj
bjhêyhs®fë‹ (semi-skilled labour)
CÂa¢ bryéš 75 éG¡fhL k¤Âa
murhš V‰f¥gL»wJ.
• kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cWÂ
£l¤Â‹ r_f¤ jâ¡ifæid, »uhk
rig, mj‰fhf mik¡f¥g£LŸs “r_f¤
jâ¡ifahs®fŸ” _y« nk‰bfhŸS«.
• Fiwfis¤ Jçjkhf¤ Ô®¡F« tifæš,
Fiw Ô®¡F« mik¥ò V‰gL¤j¥g£LŸsJ.
nkY«, f£lz« Ïšyh¤ bjhiyngÁ nrit
“1299” (Toll free Helpline ‘1299’) x›bthU
kht£l¤ÂY« brašgL»wJ.
• Ϥ£l¤Â‹ mid¤J fz¡F k‰W«
Mtz§fis bghJk¡fŸ gçÓè¡fyh«.
• Ϥ£l¢ brašghL F¿¤J m¿ÎiufŸ
tH§»lΫ, f©fhâ¡fΫ k‰W«
137
138

kÂ¥ÕL brŒaΫ, “jäœehL muR khãy
ntiy cWÂ k‹w«” v‹w mik¥ò njÁa
Cuf ntiy cW¢ r£l¤Â‹ ÃçÎ
12-‹go mik¡f¥g£LŸsJ.
4.1.2. mDk¡f¥g£l gâfŸ
• Úuhjhu§fis¥ ghJfh¤jš k‰W« Ú®
nrfç¥ò¥ gâfŸ.
• tw£Áæid¤ jL¡F« tifæš, fhL
ts®¥ò k‰W« ku§fŸ e£L ts®¤jš.
• ÁW k‰W« FWÚ®¥ghrd¥ gâfŸ cŸë£l
ghrd¡ fhšthŒfŸ.
• jhœ¤j¥g£l, gH§Foæd®, ÁW / FW
étrhæfŸ, ãy¢Ó®ÂU¤j¤ £l¥
gadhëfŸ, ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò¤
£l¥ gadhëfŸ k‰W«
tWik¡nfh£o‰F¡ ÑGŸnsh® M»nahç‹
ãy§fëš ghrd trÂfis V‰gL¤Jjš,
ku¡f‹WfŸ eLjš, ãy nk«gh£L¥ gâfŸ
k‰W« njh£l¡fiy rh®ªj gâfŸ.
• Fs§fŸ / VçfŸ ö® thUjš cŸë£l
ghu«gça Úuhjhu mik¥òfis¥
òduik¤jš
• ãy§fis nk«gL¤Jjš.
• Ú® nj§f¡Toa Ïl§fëš tofhšfis
V‰gL¤Jjš cŸë£l btŸs¤ jL¥ò¥
gâfŸ.
• mid¤J¥ gUtfhy¤Â‰F« V‰w
rhiyfŸ mik¤jš k‰W« njitahd
Ïl§fëš ÁWghy§fŸ k‰W« tofhšfŸ
V‰gL¤Jjš.
• khãy muÁid¡ fyªjhnyhÁ¤J k¤Âa
murhš bjçé¡f¥gL« Ïju gâfŸ.
4.1.3. 2011-12« M©o‹ rhjidfŸ
4.1.3.1. ã F¿¤j rhjidfŸ
2011-12« M©o‰bfd ã®zæ¡f¥g£l 30.02 nfho
kåj r¡Â eh£fŸ v‹w Ïy¡»id x¥ÃLifæš
Ϫj murhš 33 nfho kåj r¡Â eh£fŸ
cUth¡f¥g£LŸsJ.
kÂ¥Õ£L Ïy¡F Ûjhd rhjid
kÂ¥Õ£L Ïy¡F
brašÂw‹ (kåjr¡Â eh£fŸ)
(%ghŒ nfhoæš)
(nfhoæš)
V‰gë¥ò rhjid % V‰gë¥ò rhjid %
3572 3000 84 30.02 33.00 110
Mu«g
ÏU¥ò
ã tuÎ Ûjhd rhjid (%ghŒ nfhoæš)
k¤Âa
muR ãÂ
éLé¥ò
khãy
muR ãÂ
éLé¥ò
bkh¤j« bryÎ %
502.79 2815.52 357 3675.31 3000 82
139
140

4.1.3.2. kfh¤khfhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l
bjhêyhs®fŸ mÂf CÂa« bgWjš.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤Âš 8 kâneu ntiy¡F xU egU¡F xU ehŸ
CÂakhf %.119/- m¿é¡f¥g£LŸsJ. CÂa«,
bjhêyhs®fshš brŒa¥gL»‹w ntiyæ‹ msit¥
bghW¤nj tH§f¥gL« v‹w ãiyæš, 15.5.2011‰F
K‹d® bjhêyhs®fŸ, bgU«ghyhd neu§fëš
%.80/- Kjš %.90/- tiu k£Lnk CÂa« bgW« ãiy
ÏUªjJ. Mifahš, Ϥ£l¤Âš

x‹W¡F« nk‰g£l gâfis vL¤J brŒa m¡»uhk
Cuh£Áfëš cŸs FoæU¥òfŸ bjhFÂfshf
Ãç¡f¥g£L, xU bjhF¡F Fiwªjg£r« xU gâ
brŒÂl mDk¡f¥g£LŸsJ. Ïjdhš xU
Cuh£Áæš v¤jid bjhFÂfŸ cŸsdnth m¤jid
gâfŸ xnu neu¤Âš braš gL¤j¥gL»wJ.
Ϫj Kiw m¡nlhg® 2011 Kjš brašg£L
tUtjhš ËtU« gy‹fŸ »il¡f têtif
V‰gL¤j¥g£LŸsd.
1. FoæU¥òfS¡F äf mUfhikænyna
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¥ gâ eilbgWtjhš mÂf mséš
bjhêyhs®fŸ gâ¤js¤Â‰F¢ bršy thŒ¥ò
V‰g£LŸsJ.
2. 2010-11« M©oš cUth¡f¥g£l 26.86 nfho
kåj r¡Â eh£fis x¥ÃL«nghJ 2011-12«
M©oš 33 nfho kåj r¡Â eh£fŸ
cUth¡f¥g£LŸsd.
3. xU thu¤Âš tH§f¥g£l ruhrç CÂa«
%.50 nfhoæèUªJ %.75 nfhoahf
mÂfç¡f¥g£LŸsJ.
4.1.3.4 ãy nk«gh£L¥ gâfŸ
• kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy
cW¤£l têfh£o be¿Kiwæ‹go
jhœ¤j¥g£l/ gH§Foæd®, ÁW k‰W« FW
étrhæfŸ, ãy¢ Ó®ÂU¤j £l¥
gadhëfŸ, ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò £l¥
gadhëfŸ, tWik¡ nfh£o‰F¡ Ñœ thG«
k¡fŸ M»nahç‹ ãy§fŸ nk«ghL brŒa
mDk cŸsJ. Ï›thwhd ãy¢ Ó®¤ÂU¤j¥
gâfŸ Áy khãy§fëš nk‰bfhŸs¥g£L
tU»‹wd.
• jäHf murhš Ϥ£l¤Â‹ _y« étrha¥
gâfŸ, ãynk«gh£L¥ gâfŸ, ghrd¥
gâfŸ, njh£l¡ fiy k‰W« gyju¥g£l ãy
nk«ghL¥gâfis jFÂÍilat®fë‹
ãy§fëš brŒÂl 2011-12 M« M©oš
Ñœ¡fhQ« Ka‰ÁfŸ nk‰bfhŸs¥g£LŸsd.
‣ ca® mYty®fŸ bfh©l Ïu©L FG
MªÂuh k‰W« nfush khãy§fS¡F
br‹W Ϥ£l« brašgL¤j¥gL« Kiw
F¿¤J Ôéu MŒÎfis nk‰bfh©lJ.
‣ ntsh©ik k‰W« njh£l¡fiy
JiwfSl‹ éçthd fyªJiuahlšfŸ
el¤j¥g£lJ.
‣ nkY« jåeg® ãynk«gh£o‰fhd gšntW
gâfŸ vL¤J¢ brŒtJ F¿¤j
fhyã®za ntiy msÎ (Time and motion
study)

k‰W« ntÿ® M»a eh‹F kht£l§fëš
vL¤J brŒa¥g£L tU»wJ.
nk‰f©l elto¡iffis mo¥gilahf
bfh©L ntsh©ik¤ Jiw, fhšeil guhkç¥ò¤
Jiw, td¤Jiw k‰W« njh£l¡fiy Jiwfë‹
cjéÍl‹ Áw¥ò têfh£o be¿KiwfŸ
jahç¡f¥g£LŸsJ. jåeg® ãynk«gh£L gâ 2012-
13« M©oèUªJ vL¤J brŒa¥glΟsJ. bghJ
k‰W« muR¡F brhªjkhd ãy§fëš ãy nk«gh£L¥
gâfŸ k‰W« ku¡f‹WfŸ eLjš ngh‹w gâfS«
brašgL¤j¥gL«.
4.1.3.5 t§»fŸ _ykhf CÂa« tH§F« Kiw
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤Â‹ Ñœ “CÂa¡FG” _y« neuoahf CÂa«
tH§F« Kiwia ãW¤JtJ vd muR
KobtL¤JŸsJ. Vdnt, Ñœ¡f©l neh¡f§fSl‹
t§»fŸ _y« CÂa« tH§F« Kiw go¥goahf
brašgL¤j¥gL«. Ïjdhš
i) CÂa« tH§F« Kiwæš cŸs
xG§Ñd§fŸ fisa¥gL« k‰W«
ii) gâ tH§F»‹w KfikÍ«, CÂa«
tH§F« KfikÍ« ntWntwhf ÏU¡F«.
Ïjdo¥gilæš Ñœ¡f©l elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs¥g£LŸsd.
• j‰bghGJ 385 »uhk Cuh£Áfëš (mjhtJ
x›bthU Cuh£Á x‹¿a¤ÂY« xU Cuh£Á
Åj«) t§» _y« CÂa« tH§F« Kiw
nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.
• ÏJtiu 94,12,748 kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf
ntiy cW¤ £l bjhêyhs®fë‹ t§»
fz¡FfŸ Jt§f¥g£LŸsd. ÏJ gÂÎ
brŒa¥g£l bjhêyhs®fëš 82 rjÅj« MF«.
• 2012-13 « M©oš ÛjKŸs 12,139 »uhk
Cuh£Áfëš go¥goahf Ñœf©l Kiwfëš
t§» _y« CÂa« tH§f¥gl nt©oa
neh¡»š, »uhk Cuh£Áæš cŸs mid¤J
gadhëfë‹ t§»¡ fz¡Ffis rçgh®¡F«
gâfŸ j‰bghGJ eilbg‰W tU»wJ.
i) j‰bghGJ t§»fshš ãaä¡f¥g£l
t§»¤ bjhl®ghs®fŸ (Banking
Correspondent) _y« 4446 »uhk
Cuh£Áfëš brŒÍ« Kiw 2012 V¥uš
khj« brašgL¤j¥glΟsJ.
ii) k¡fŸ bjhif 1001 Kjš 2000 tiu
cŸs 6837 »uhk Cuh£Áfëš,
gâahs®fS¡F t§» _y« CÂa«
145
146

tH§F« Kiw tU« nk 2012‰F¥
Ëd® nk‰bfhŸs¥gl cŸsJ.
iii) k¡fŸ bjhif 1000¡F« Fiwthf
cŸs »uhk Cuh£Áfëš,
gadhëfS¡F t§» _y« CÂa«
tH§Ftj‰F khwhf mŠryf«
_ykhfnth mšyJ mªj¥ gFÂæš
cŸs »uhk Ra cjé¡ FG¡fŸ
_ykhfnth mšyJ t§»¤
bjhl®ghs® _y« CÂa« tH§»l
r«k¡»‹w t§»fŸ _ykhfnth
bjhêyhs®fS¡fhd CÂa«
tH§f¥gL«.
Ï›tuR Ϥ£l¤Â‹ Ñœ ã gçkh‰w
Kiwia e-FMS _y« brašgL¤j KidªJŸsJ.
bjhl®ò t§»æš (Nodal Bank) guhkç¡f¥gL«
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l
ãÂæèUªJ ä‹dQ Kiwia Ëg‰¿
bjhêyhs®fë‹ t§» fz¡»‰F neuoahf, njÁa
jftš ika« (NIC) cUth¡»a ‘NREGA soft’
bk‹bghUŸ _y« brY¤j¥glΟsJ.
4.1.3.6 bra‰ifnfhŸ _y« jahç¡f¥g£l tiugl§fŸ
mo¥gilæš gâfŸ bjçÎbrŒjš
• Ï›tuR bra‰ifnfhŸ cjéÍl‹ j‰nghJŸs
Ú® ãiy Mjhu§fis (Fs« / Cuâ / FoÚ®
tofhš) bfh©l tiugl« jahç¡F«
gâfis nk‰bfhŸs KoÎbrŒJŸsJ.
• 1960 M« M©L jahç¡f¥g£l ãy
tiugl§fŸ k‰W« I.M®.v° bra‰ifnfhŸ
gl§fis bfh©L Ú®ãiy Mjhu§fë‹
Kªija k‰W« j‰nghija ãiy M»at‰iw¡
fh£oL« tiugl« t£lhu« thçahf
m©zh gšfiy¡fHf cjéÍl‹ jah®
brŒa¥g£LŸsJ. nkY« Cuf ts®¢Á Jiw
mYty®fë‹ éçthd jy MŒt¿¡ifæ‹
_y« bgw¥g£l j‰nghJŸs égu§fS« mš
Ïl« bg‰WŸsJ. Ϫj ts Mjhu tiugl«
(Resource Map) mid¤J kht£l§fS¡F«
kht£lthçahf, t£lhu thçahf,
Cuh£Áthçahf jah® brŒJ Ko¡f¥
g£LŸsJ.
• nk‰go tiugl§fë‹ mo¥gilæš, Kjèš
ÏUªj bfhŸssit bgU« tifæY« ãy¤jo
Ú® msit ca®¤J« bghU£L« 2012-13 M«
147
148

M©oš ÏJ bjhl®ghd gâfŸ
nk‰bfhŸs¥gL«.
4.1. 4. r_f jâ¡if myF
• k¤Âa murhš kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf
ntiy cW¤ £l jâ¡iffhd éÂ
2011‹go eilKiw¥gL¤j¥g£LŸsJ.
• mj‹go, kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy
cW¤ £l« jâ¡if é 4(1)š
mid¤J »uhk Cuh£ÁæY« jâ¡if
brŒÍ« neh¡»š khãy muR ‘r_f
jâ¡if myF’ v‹w xU mik¥ig
V‰gL¤j c¤jué£LŸsJ.
• mjdo¥gilæš, rh°jh (Social Audit
Society for Tamil Nadu - SASTA) v‹w
r§f¤ij khãy mséš ãWé mj‹ Ñœ
khãy¤Âš cŸs mid¤J »uhk
Cuh£ÁfëY« r_f jâ¡ifia
nk‰bfhŸs elto¡if vL¡f¥gL«.
• Ï¥bghUŸ bjhl®ghf 02.01.2012 Kjš
06.01.2012 tiu 20 khãy mséyhd
têfh£o eg®fŸ r_f jâ¡if
el¤Jtj‰fhd gæ‰Áæid Ijuhgh¤Âš
cŸs njÁa Cuf ts®¢Á gæ‰Á
ãWtd¤Âš bg‰WŸsd®.
• mjdo¥gilæš, r_f jâ¡if brŒa,
K‹khÂçahf, ntÿ® kht£l¤Âš
fåa«gho Cuh£Á x‹¿a¤ÂY« k‰W«
éG¥òu« kht£l¤Âš nfhèa}® Cuh£Á
x‹¿a¤ÂY« r_f¤ jâ¡if gâ
el¤j¥g£lJ.
• ntÿ® kht£l¤Âš »uhk mséš cŸs
têfh£o eg®fŸ 120 ngU¡F«, éG¥òu«
kht£l¤Âš »uhk mséš cŸs têfh£o
eg®fŸ 220 ngU¡F« 16.02.2012 Kjš
19.02.2012 tiu r«gªj¥g£l »uhk
Cuh£Áfëš r_f jâ¡if
nk‰bfhŸtj‰fhd gæ‰Á tF¥ò kht£l
mséš tH§f¥g£lJ.
• ntYh® kht£l« fåa«gho k‰W« éG¥òu«
kht£l« nfhèaDh® M»a Cuh£Á
x‹¿a§fis¢ rh®ªj mid¤J
Cuh£ÁfëY« r_f jâ¡if brŒa
m£ltiz jahç¡f¥g£L mjdo¥gilæš
07.03.2012 Kjš 20.3.2012 tiu r_f
jâ¡if eilbg‰WŸsJ.
• khãy¤ÂYŸs 12,524 Cuh£ÁfëY«
tUl¤Â‰F ÏUKiw r_f¤jâ¡if
2012-13« M©oèUªJ nk‰bfhŸs¥gL«.
149
150

4.1.5. kh‰W ÂwdhëfS¡fhd Áw¥ò gâfŸ
• kfh¤khfhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l
têfh£o be¿KiwfŸ 5.5.10-‹go, kh‰W¤
ÂwdhëfS¡bfd Áw¥ò¥ gâfë‹ g£oaš
Ïl« bgw nt©L«. Ïj‹ mo¥gilæš,
12.01.2012 k‰W« 3.02.2012 m‹W eilbg‰w
khãy muR rhuh ãWtd§fSl‹
fyªJiuahoaij bjhl®ªJ ÑnH
F¿¥Ãl¥g£LŸs 4 kht£l§fëš x›bthU
kht£l¤ÂY« 2 »uhk Cuh£Áfëš gߣrh®¤j
Kiwæš eilKiwgL¤j KobtL¡f¥g£lJ.
t.v©. kht£l¤Â‹
bga®
t£lhu¤Â‹
bga®
»uhk Cuh£Áæ‹
bga®
1 fhŠÓòu« ÂU¥ngh%® 1.nfhts«
2.fhah®
2 nfha«ò¤ö® fhukil 1.Á¡Fu«ghisa«
2.#ila«ghisa«
3 kJiu kJiu »H¡F 1.fŸsªÂç
2.x¤j¡fil
4 ÂUbešntè 1.filaešÿ®
2.br§nfh£il
1.Fiyaneç
2.Ïy¤ö®
• 17.2.12 Kjš 14.3.2012 tiu fhy ã®za ntiy
msÎ (Time and motion study) bjhl®ªJ 4
thu§fŸ nk‰bfhŸs¥g£lJ. nk‰go MŒéš
rk®¥Ã¡f¥gL« fU¤Âid bfh©L kh‰W¤
ÂwdhëfS¡F òÂa CÂa é»j« 2012-2013
Kjš ã®za« brŒa¥gL«.
• j‰bghGJ eilKiwæš cŸs kh‰W¤
ÂwdhëfS¡fhd gâfshd gâæl¤Âš
FoÚ® tH§Fjš, FHªijfŸ guhkç¤jš
ngh‹w gâfS« bjhl®ªJ më¡f¥g£L
tU»wJ.
4.1.6. 2012-13 š òÂa Ka‰ÁfŸ
2012-13 « M©o‰F kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf
ntiy cW¤£l¤Âš nk‰bfhŸs¥gl cŸs
òÂa gâfŸ g‰¿a égu«
• Ϥ£l¤Â‹Ñœ, jhœ¤j¥g£l/
gH§Foæd®, ÁW k‰W« FW
étrhæfŸ, ãy¢Ó®ÂU¤j¥ gadhëfŸ,
ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò £l¥
gadhëfŸ, tWik¡ nfh£o‰F¡ Ñœ
thG« k¡fŸ M»nahç‹ ãy§fŸ
nk«ghL brŒa elto¡if
nk‰bfhŸs¥gL«.
• bghJ k‰W« muR¡F brhªjkhd
ãy§fëš ku« eLjš k‰W« ãy
nk«gh£L gâfŸ ntsh©ik¤ Jiw,
fhšeil¤ Jiw, td¤Jiw k‰W«
151
152

njh£l¡fiy¤
Jiwfis
xU§»iz¤J brašgL¤j¥gL«.
• jäœeh£oš cŸs bkh¤j 12,524 »uhk
Cuh£ÁfëY« kfh¤khfhªÂ njÁa
Cuf ntiy cW¤ £l¤Â‹ Ñœ
gadhëfS¡F t§»fŸ/ t§»¥
gâahs® _y«/»uhk Cuh£Á FGk«
_y«/mŠryf« _ykhf thuhªÂu
CÂa« tH§F« Kiw cUth¡f¥gL«.
• el¥gh©o‰F nk‰go £l¤Â‹
ÑœvL¤J brŒa nt©oa
gâ¥g£oaèš, bra‰ifnfhŸ
cjéÍl‹ jahç¡f¥g£l tiugl§fŸ
_y« Ú® Mjhu¥gâfŸ K‹Dçik¥
gâfshf ghé¡f¥g£L m¥gâfŸ
Kjèš
nk‰bfhŸs¥gL«.
Ú®Mjhu§fŸ mid¤J« mt‰¿‹
KGikahd bfhŸssit Ûs¥bgW«
tifæš Óuik¡f¥gL«.
• »uhk Cuh£Áfëš r_f¤ jâ¡if
brŒa nt©o, r_f¤ jâ¡if myF
x‹W cUth¡f¥gL«. mj‹
mo¥gilæš, »uhk Cuh£Áfëš
tUl¤Â‰F Ïu©L Kiw r_f¤
jâ¡if nk‰bfhŸs¥gL«.
• gâ¡F tU»‹w bjhêyhs®fëš 83%
bg©fŸ v‹gijÍ« gâ¤js¤Âš
k© vL¤J¢ bršy¥gL« Jhu« k‰W«
cau« M»at‰iw fU¤Â‰bfh©L«
brŒa nt©oa ntiy mséid
tiuaiw brŒtj‰fhf fhy ã®za
ntiy msÎ nk‰bfhŸs¥gL«.
mjdo¥gilæš òÂa Cuf
éiy¥òŸë¥ g£oaš jahç¡f¥gL«.
• kh‰W¤ ÂwdhëfS¡bfd Áw¥ò CÂa
é»j« cUth¡f¥gL«.
jäœeh£oš 2012-13« M©oš 37.90 nfho kåjr¡Â
eh£fŸ cUth¡f¥gl nt©Lbkd k¤Âa muR
kÂ¥Õ£L Ïy¡F ã®zæ¤JŸsJ .
4.2. ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò £l«
»uhk¥ gFÂfëš tWik¡ nfh£o‰F¡ Ñœ
thG« Ål‰w MÂÂuhél®, gH§Foæd®,
bfh¤joikfshf ÏUªJ éLé¡f¥g£lt®fŸ,
tWik¡ nfh£o‰F Ñœ thG« MÂÂuhél,
gH§Foæd® mšyhj Cuf ViH k¡fŸ M»nahU¡F
Ïytr ÅLfŸ f£o¤ jUjš Ϥ£l¤Â‹ K¡»a
neh¡fkhF«. »uhk rigædhš x¥gë¡f¥g£l
tWik¡nfh£o‰F¡ Ñœ thG« eg®fë‹ g£oaèš
ÏUªJ gadhëfŸ nj®Î brŒa¥gL»‹wd®.
153
154

Ϥ£l¤Â‰fhd xJ¡Ñ£oš 60 éG¡fh£o‰F¡
Fiwahkš tWik¡ nfh£o‰F¡ Ñœ thG«
jhœ¤j¥g£l k‰W« gH§FoædU¡F òÂa ÅLfŸ
f£Ltj‰F¥ ga‹gL¤j¥gL«. mÂfg£rkhf 40
éG¡fhL xJ¡ÑL jhœ¤j¥g£l k‰W« gH§Foæd®
mšyhj Ãw tF¥Ãdiu¢ rh®ªj tWik¡nfh£o‰F¡
Ñœ thG« eg®fS¡F xJ¡ÑL brŒa¥gL«. nk‰f©l
Ïd§fëš 3 éG¡fhL clš CdK‰nwh® k‰W«
kdts®¢Á F‹¿nahU¡F xJ¡f¥gL»wJ.
xJ¡f¥g£l ÅLfëš 15 éG¡fhL ÁWgh‹ik
ædU¡F xJ¡ÑL brŒa¥gl nt©Lbkd k¤Âa muR
tiuaiw brŒJŸsJ. Ϥ£l¤Â‰fhd ãÂæš
k¤Âa k‰W« khãy muÁ‹ g§fë¥ò 75:25 éG¡fhL
MF«.
xU Å£o‰fhd myF¤ bjhif %.45,000/-vd
k¤Âa murhš ã®zæ¡f¥g£LŸsJ. Ïš k¤Âa
muR %.33,750/- k‰W« khãy muR %.11,250/-
tH§F»‹wd. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ f£l¥g£L tU«
mid¤J ÅLfS¡F« fh‹»ß£ Tiu mik¥gj‰fhf
jäHf murhš TLjš ã xJ¡f¥gL»wJ. f£Lkhd
bghU£fë‹ éiy ca®édhš khãy murhš
fh‹»ß£ Tiu mik¥gj‰fhf tH§f¥g£l
bjhifahd %.30,000/-I %.55,000/- Mf ca®¤Â
muR Miz (ãiy) v©.87 Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á (kmÂ-1) Jiw ehŸ 16.11.2011-š jäœehL
muÁdhš c¤juél¥g£LŸsJ. vdnt jäœeh£oš
Ϥ£l¤Â‹ _y« f£l¥gL« ÅL x‹¿‰fhd
myF¤bjhif %.75,000/-èUªJ %.1,00,000/-Mf
2011-12 Kjš ca®¤j¥g£LŸsJ. Ïš khãy muR
k£Lnk %.66,250/- (66.25%) xJ¡ÑL brŒ»wJ. k¤Âa
muR %.33,750/- (33.75%) I j‹ g§fhf tH§F»wJ.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 2011-12« M©oš %.1,005.53
nfho kÂ¥Õ£oš 1,00,553 ÅLfŸ vL¡f¥g£LŸsd.
2012-13« M©oš Rkh® xU y£r« ÅLfŸ
Ϥ£l¤Âš f£l¥gL«.
4.3. ehlhSk‹w cW¥Ãd® cŸq® bjhFÂ
nk«gh£L£l«:
ehlhSk‹w cW¥Ãd® cŸq® bjhFÂ
nk«gh£L £l¤Â‹ Ñœ V‰fdnt gšntW khãy¤
£l§fŸ k‰W« k¤Âa £l§fshš cUth¡f¥g£l
f£lik¥ò trÂfëš cŸs Ïilbtëæid
ãu¥òtnj Ϥ£l¤Â‹ neh¡fkhF«. k¤Âa muR
ehlhSk‹w cW¥Ãd® cŸq® bjhF nk«gh£L
ãÂæid %.2 nfhoæèUªJ %.5 nfhoahf 2011-12«
M©L Kjš ca®¤ÂÍŸsJ. ã®thf
bryéd§fS¡fhf bkh¤j xJ¡Ñ£oš tH§f¥g£l
bjhif 0.5 éG¡fh£oèUªJ 2 éG¡fhlhf 2011-12«
M©L Kjš ca®¤ÂÍŸsJ. kht£l M£Á¤ jiyt®
gâfS¡fhd ã®thf mDk tH§Fth®.
155
156

Ϥ£l¤Â‹ Ñœ vL¤J¢ brŒa¡Toa gâfŸ
F¿¤j és¡f¥ g£oaY« nkY« jil brŒa¥g£l
gâfŸ F¿¤J têfh£L be¿Kiwæš
F¿¥Ãl¥g£LŸsJ. Ϥ£l¤Â‹Ñœ mid¤J
tifahd guhkç¥ò gâfS« jil brŒa¥g£LŸsd.
Fs§fŸ, F£ilfŸ, MWfŸ, thŒ¡fhš ö® thUjš
ngh‹w gâfŸ guhkç¥ò gâfshf fUj¥g£L
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ vL¤J brŒa ÏayhJ.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 2011-12« M©oš %.295
nfho xJ¡Ñ£oš 5,229 gâfŸ vL¤J¡
bfhŸs¥g£LŸsd.
2012-13« M©oš Ϥ£l¤Â‰bfd
c¤njrkhf %.295 nfho k¤Âa muÁdhš xJ¡ÑL
brŒa¥gL«.
4.4 KG Rfhjhu Ïa¡f«
Cuf¥ gFÂfëš Rfhjhu trÂfis V‰gL¤Â,
Âwªjbtëæš ky« fê¤jiy monahL xê¥gij
cW brŒÍ« bghU£L k¤Âa muÁ‹ uh#&›fhªÂ
njÁa FoÚ® Ïa¡f¤Âdhš “KG Rfhjhu Ïa¡f«”
v‹w £l« Mu«Ã¡f¥g£lJ. Cuf Rfhjhu¤ij
nk«gL¤J« neh¡»š mid¤J ÅLfS¡F« j©Ù®
k‰W« Rfhjhu trÂfŸ, Rfhjhu¥ gH¡f§fëš
K‹nd‰w« M»at‰iw V‰gL¤JtJ Ϥ£l¤Â‹
neh¡fkhF«. njitæ‹ mo¥gilæY«, k¡fis
ika¥gL¤ÂÍ« Cuf ViH¡ FL«g§fŸ F¿¥Ã£l
msÎ khåa¤Jl‹ Toa fê¥Ãl§fŸ f£Ltj‰F
Ϥ£l« C¡f« më¡»wJ. Cuh£Á mik¥òfŸ,
j‹dh®t¤ bjh©L ãWtd§fŸ k‰W« r_f
mik¥òfis

KG Rfhjhu Ïa¡f« Kjèš flYh® k‰W«
nfha«ò¤Jh® kht£l§fëš bjhl§f¥g£L Ëd®
mid¤J kht£l§fS¡F« go¥goahf
éçÎgL¤j¥g£lJ. 1999« M©L bjhl§f¥g£l
£l« j‰nghJ 2017 tiu k¤Âa murhš
Ú£o¡f¥g£LŸsJ.
Ϥ£l¤Â‰fhd bkh¤j xJ¡ÑL %.1,143,67
nfho MF«. mt‰¿š ÏJtiu %.835.15 nfho
éLé¡f¥g£L %.679.51 nfho bryél¥g£LŸsJ.
4.4.1 jåeg® Ïšy¡fê¥Ãl§fŸ
Ïj‹ K¡»a neh¡f«
• Cuf¥ gFÂfëš thG« k¡fë‹ thœ¡if¤
ju¤ij ca®¤Jjš
• Cuf¥ gFÂfëš Rfhjhu« KGik bgWtij
éiuÎgL¤Jjš.
• Rfhjhu¡ fšé k‰W« éê¥òz®Î
V‰gL¤Jtj‹ _y« Rfhjhu trÂæ‹
mtÁa¤ij czu¢ brŒjš.
• Cuf¥ gFÂfëYŸs gŸëfŸ /
m§f‹thofëš Rfhjhu trÂfis V‰gL¤Â
mj‹ _y« Rfhjhu¡ fšé k‰W« Rfhjhu¥
gH¡f§fŸ khzt®fis¢ br‹wila¢
brŒjš.
• Rfhjhu¤Â‰fhd Á¡fd Kiwæyhd rçahd
bjhêš E£g§fis C¡Fé¤jš.
• Âwªjbtëæš ky§fê¡F« gH¡f¤ij
K‰¿Y« mf‰¿, j©Ù® k‰W« czÎ
khRgLjiy¤ jL¤jš
• cy® fê¥Ãl§fis¤ (dry latrines), j©Ù®
C‰¿¥ ga‹gL¤J« fê¥Ãl§fshf (flush out
latrines) kh‰Wtj‹ _y« kåj fêÎfis¤
J¥òuÎ¥ gâahs®fis¡ bfh©L
R¤j¥gL¤J« mty ãiyia mf‰Wjš.
Cuf¥ gFÂfëš cŸs mid¤J¡
FL«g§fisÍ« Ϥ£l¤Â‹ Ñœbfh©L tUtnj
Ïj‹ K¡»a neh¡fkhF«. tWik¡nfh£o‰F¡
ÑGŸs midtU¡F« C¡f¤ bjhif më¥gj‹
_y« rKjha¤ij KG

khãy murhY« khåakhf tH§f¥gL»wJ. Ïj‰fhd
gadhëfë‹ g§F¤ bjhif %.300/- MF«.
jäœeh£oš f£l¥gl nt©oa jå eg® Ïšy¡
fê¥Ãl§fë‹ Ïy¡F 44,22,133 MF«. ÏJtiu
38,32,686 fê¥Ãl§fŸ f£l¥g£LŸsd. ÛjKŸs
5,89,447 fê¥Ãl§fëš 4,72,249 jåeg® Ïšy¡
fê¥Ãl§fŸ 2012-13M« M©oš f£l¥gl cŸsd.
4.4.2 gŸë Rfhjhu« k‰W« Rfhjhu¡ fšé
khzt®fŸ, òÂa Áªjidfis cl‹
V‰W¡bfhŸS« Âw‹ bfh©lt®fshjyhš
Âwªjbtëæš ky« fê¤jiy¤ j鮤J¡
fê¥Ãl§fis cgnah»¥gij¡ fšé k‰W«
C¡f¥gL¤Jjš _y« mt®fë‹ v©z§fŸ k‰W«
elto¡iffis kh‰Wtš gŸëfS«,
m§f‹thofS« Áwªj g§F t»¡»‹wd.
MÁça®fŸ òf£L« Rfhjhu¡ fšé k‰W«
fê¥Ãl§fis cgnah»¥gjhš »il¡F« mDgt«
M»ait khzt®fŸ _y« ÅLfis milªJ mj‹
_y« bg‰nwh®fŸ Rfhjhu¥ gH¡f§fis¡ filÃo¡f
têtF¡»wJ. vdnt, gŸë Rfhjhu«, KG Rfhjhu¤
£l¤Âš K¡»a¥ g§fh‰W»wJ. Mu«g¥gŸë, ca®
ãiy¥gŸë, nkšãiy¥gŸë k‰W« m§f‹tho
ika§fŸ vd mid¤J tifahd fšé
ãWtd§fëY« Ϥ£l¤Â‹ _y« fê¥Ãl§fŸ
f£l¥gL»‹wd. bg©fŸ gæY« gŸëfëš fê¥giw
f£l mÂf¡ ftd« brY¤j¥gL»wJ.
Rfhjhu« k‰W« Rfhjhu¡ fšé bjhl®ghd
mid¤J elto¡iffS« gŸë¡ fšé¤JiwÍl‹
xU§»izªJ gŸëfŸ k‰W« m§f‹thofëš
nk‰bfhŸs¥gL»‹wd. mid¤J¥ gŸëfŸ k‰W«
m§f‹thofëš fê¥Ãl trÂfis V‰gL¤Â¤
jUtij Ϫj muR cW brŒÍ«.
KG Rfhjhu Ïa¡f¤ £l¤Âš gŸë
Rfhjhu¤Â‰fhd k¤Âa muR k‰W« khãy muR ãÂ
70:30 v‹w é»j¤Âš më¡f¥gL»wJ. %.118.09
nfho kÂ¥Õ£oš 53,678 gŸë¡fê¥Ãl§fŸ
vL¡f¥g£LŸsd.
4.4.3 m§f‹tho¡ fê¥Ãl§fŸ
FHªijfS¡F ÏstaÂnyna Rfhjhu«
F¿¤j éê¥òz®éid V‰gL¤J« tifæš
m§f‹tho¡ fê¥giwfŸ mik¤J mjid¥
ga‹gL¤j¢ brŒtj‹ _y« mt®fëilna Rfhjhu¥
gH¡f tH¡f§fis¥ Ëg‰w¢ brŒJ
khzt®fS¡F«, m§f‹thofëš ÏUªJ
khzt®fis miH¤J¢ bršy tUifjU«
jhŒkh®fS¡F« Rfhjhu« F¿¤j éê¥òz®it
V‰gL¤Jjš mtÁakhF«. x›bthU
m§f‹thoæY« FHªijfŸ ga‹gL¤Jtj‰nf‰w
fê¥Ãl§fŸ mik¡f¥g£LŸsJ.
161
162

jäœeh£oš 24,470 m§f‹tho¡ fê¥Ãl§fŸ
f£l¥g£LŸsd. 3,500 fê¥Ãl§fŸ 2012-13-M«
M©oš %.2.80 nfho kÂ¥Õ£oš f£l¥gl cŸsJ.
4.4.4 r_f Rfhjhu tshf§fŸ
KG Rfhjhu Ïa¡f¤Âš, r_f Rfhjhu tshf«
xU K¡»a¥ g§F t»¡»wJ. »uhk¤Âš k¡fŸ V‰W¡
bfhŸs¡Toa k‰W« vëš mQf¡Toa Ïl¤Âš
Rfhjhu tshf§fŸ mik¡f¥gL»‹wd.
Ï›tshf§fis, »uhk Cuh£ÁfŸ Kiwahf¥
guhkç¡F« bghW¥ig V‰f nt©L« mšyJ
mj‰fhd kh‰W V‰ghLfis¢ brŒant©L«.
k¤Âa muR, khãy muR k‰W« rKjha¥ g§F¤
bjhif 60:20:20 v‹w é»j¤Âš tH§f¥gL»wJ.
»uhk Cuh£Á, rKjha¥ g§fë¥igÍ« më¡fyh«.
1,438 tshf§fŸ f£l¥glnt©L« v‹W Ïy¡»š
ÏJtiu 1,556 tshf§fŸ %.31 nfho bryéš
f£l¥g£LŸsd.
4.4.5 Cuf Rfhjhu m§fhofŸ
Cuf Rfhjhu m§fhofŸ, r_f neh¡Fl‹
cŸs t®¤jf¢ brašgh£L mik¥ò MF«. Rfhjhu
tshf§fŸ f£Ltj‰F¤ njitahd bghU£fŸ k‰W«
Cuf¥ gFÂfëš cŸs jå eg®fŸ k‰W«
FL«g§fS¡F fê¥giw f£l¤ njitahd
bghU£fis tH§Ftnj Cuf Rfhjhu m§fhofë‹
neh¡fkhF«. r«kªj¥g£l gFÂfS¡nf‰w bjhêš
E£g« k‰W« ã trÂfS¡F V‰g¡ f£l¥gL« gšntW
éjkhd fê¥Ãl§fS¡fhd bghU£fŸ, mit rh®ªj
nrit k‰W« Mnyhrid tH§Fjš M»ait Ïj‹
F¿¡nfhshF«. Ϫj m§fhofŸ j‹dh®t¤ bjh©L
ãWtd§fŸ, kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ, kfë®
ãWtd§fŸ, Cuh£Á mik¥òfŸ cŸë£l gšntW
mik¥òfshš Jt¡f¥g£L el¤j¥g£L tU»‹wd.
khãy¤ÂYŸs 31 kht£l§fëš, 195 m§fhofŸ
%.2.93 nfho bryéš ãWt¥g£LŸsd.
4.4.6 c‰g¤Â ika§fŸ
Fiwªj bryéš, jukhd f£Lkhd¥
bghU£fë‹ c‰g¤Âia bgU¡Ftj‰F Ϫj c‰g¤Â
ika§fŸ cjé ò绋wd. x›bthU ika¤Âid
mik¥gj‰F«, bfh¤jdh® gæ‰Á k‰W« RHš
ã¡fhf mÂfg£r« %.3.50 y£r« tH§f¥gL»wJ.
ÏJtiu, %. 65 y£r« bryéš 65 c‰g¤Â ika§fŸ
mik¡f¥g£LŸsd.
4.4.7 ã®kš »uhk òu°fh® éUJ
Rfhjhu¤Â‰F K¡»a¤Jt« më¡F«
tifæš, eh£onyna Kj‹ Kiwahf #&iy 2003-M«
M©L kh©òäF jäœehL Kjyik¢r® mt®fŸ
“öŒikahd »uhk Ïa¡f«“ v‹w éUJ, Rfhjhu
£l§fis Áw¥ghf brašgL¤J« »uhk
163
164

Cuh£ÁfS¡F tH§f¥gL« vd m¿é¤jh®fŸ.
mjid K‹ndhoahf¡ bfh©L, k¤Âa muR, KG
Rfhjhu Ïa¡f¤ij C¡Fé¡F« tifæš ã®kš
»uhk òu°fh® éUJ 2005-èUªJ tH§f¥g£L
tU»wJ. Ï›éUJ j§fŸ gFÂfëš KG
Rfhjhu¤ij vŒJ« Cuh£ÁfS¡F« Ïju
mik¥òfS¡F« xU m§Ñfhukhf¤ Âfœ»wJ.
NGP‹ Ka‰ÁfŸ
1. r_f k‰W« muÁaš bjhl®òfis V‰gL¤Â
ϪÂahéš cŸs Cuf¥ gFÂfëš Rfhjhu
trÂæid nk«gL¤Â ts®¢Á bgw¢ brŒjš.
2. Âwªjbtëæš ky« fê¤jiy¤ jL¤jY«
JhŒikahd »uhk¤ij cUth¡FjY«.
3. KGRfhjhu Ïa¡f¤ij, bjhl®ªJ
bt‰¿fukhf¢ brašgL¤j Cuh£Á
mik¥òfis C¡Fé¤jš.
4. KG Rfhjhu¤ij vŒj¥ ghLgL« mik¥òfis
C¡Fé¥gj‹ _y« r_f xU§»iz¥ig
nk«gL¤Jjš.
ÏJtiu jäœeh£oš 5 t£lhu Cuh£ÁfŸ
k‰W« 2,385 »uhk Cuh£ÁfŸ Rfhjhu« k‰W«
KGikahd JhŒik¡fhf Ï›éUÂid¥ bg‰WŸsd.
Ϫj éUJ¡Fça bjhif %.50,000/-š ÏUªJ
%.5 y£r« tiu »uhk Cuh£ÁfS¡F« %.10
y£r¤ÂèUªJ %.20 y£r« tiu t£lhu
Cuh£ÁfS¡F« k¡fŸ bjhif¡nf‰g tH§f¥
gL»wJ.
KG Rfhjhu¤ £l¤Â‰F tYnr®¡F«
tifæš, Rfhjhukhd k‰W« Âwªjbtëæš ky«
fê¤jš Ïšyhj »uhk§fis cUth¡Ftjid gy
Clf k‰W« k¡fŸbjhl®ò rhjd§fŸ (Multi-media)
_y« Ϫj muR cW brŒÍ«.
4.5. ÉgL¤j¥g£l gFÂfS¡fhd kh‹a ãÂ
jäHf¤Âš Ëj§»a 5 kht£l§fëš
brašgL¤j¥g£l njÁa ts®¢Á k‰W« òduik¥ò¤
£l« k¤Âa £l¡ FGéèUªJ k¤Âa gŠrha¤J
uh{ mik¥gf¤Â‰F 2006-07 Kjš kh‰w¥g£lJ.
gŠrha¤J uh{ mik¢rf« Ϥ£l¤ij¥
ÉgL¤j¥g£l gFÂfS¡fhd khåa ã vd
kh‰¿aik¤jJ. Ϥ£l«, j‰nghJ jäœeh£oš
flYh®, éG¥òu«, ÂUt©zhkiy, ehf¥g£od«,
©L¡fš k‰W« Átf§if M»a MW
kht£l§fëš brašgL¤j¥gL»wJ.
cŸf£lik¥ò trÂfŸ k‰W« ts®¢Áæš
gšntW gFÂfëš ãyΫ V‰w¤jhœÎfis¡
f©l¿ªJ mt‰iw¡ fistj‰fhf cUth¡f¥g£lnj
ÉgL¤j¥g£l gFÂfS¡fhd khåa ã MF«.
j‰nghJŸs £l§fë‹ brašghLfshš ts®¢Áæš
KGik bgwhj gFÂfS¡F V‰wthW ÏJ
165
166

totik¡f¥g£LŸsJ. cŸsh£Á mik¥òfë‹
£lälš, brašgL¤Jjš k‰W« f©fhâ¤jš
M»at‰iw nk«gL¤Jjš, mitfS¡F
x¥gil¡f¥g£l K¡»a¡ flikfis ãiwnt‰Wjèš
Âwid nk«gL¤j cjÎjš k‰W« ts®¢Áæš
V‰w¤jhœÎfis¡ fisjš M»ait Ϥ£l¤Â‹
K¡»a neh¡f§fshF«.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ ÏU têfëš ãÂ
më¡f¥gL»wJ.
1. nj®ªbjL¡f¥g£l k¡fŸ ÃuÂãÂfŸ,
cŸsh£Á mik¥òfŸ k‰W« bjhl®òila
mYty®fS¡F¥ bghW¥òz®Î k‰W«
btë¥gilahd j‹ikia V‰gL¤J«
tifæš Â£lälš, brayh¡f«,
f©fhâ¤jš, fz¡Ffis¥ guhkç¤jš
M»at‰¿‰fhd Âwid nk«gL¤j¥ gæ‰Á
më¤jš.
2. Cuh£ÁfŸ k‰W« ef®¥òw cŸsh£Á
mik¥òfŸ j§fŸ gFÂfëš cŸs mo¥gil
trÂfëš ãyΫ V‰w¤ jhœÎfis¡ fisÍ«
éjkhf k¡fnshL ÏizªJ £lälš
thæyhf xU§»izªj ts®¢Á¤ £l¤ij¢
brašgL¤J« tifæš tiuaW¡f¥glhj
khåa¤ij tH§Fjš.
2011-12« M©o‰F 117.74 nfho %ghŒ ãÂ
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
4.6. njÁa fçk thͤ£l«
Ϥ£l« 100 rjÅj« k¤Âa muR
khåa¤Jl‹ brašgL¤j¥gL»wJ. kiy¥gh§fhd
Ïl§fëš %.10,000/-¡F« Ïju Ïl§fëš
%.8,000/-¡F« fçkthÍ fy‹fŸ mik¡f¥gL»‹wd.
2011-12« ãÂah©oš 1,000 fçk thÍfy‹fŸ
mik¤Âl %.91.25 y£r« k¤Âa murhš ãÂ
xJ¡f¥g£LŸsJ. ÏJtiu 760 fy‹fŸ
Ko¡f¥g£LŸsd
4.7. r_f bghUshjhu - rhÂthçahd fz¡bfL¥ò
-2011
k¤Âa muÁ‹ Cuf ts®¢Á mik¢rf¤Â‹
_ykhf r_f bghUshjhu rh fz¡bfL¥ò
2011-id ϪÂa muR Jt¡»ÍŸsJ.
Ï¡fz¡bfL¥Ã‹ _y« Cuf k‰W« ef®òw¤Âš
cŸs tWik¡ nfh£o‰F ÑnH tÁ¡F« mid¤J
FL«g§fS« f©l¿a¥gL«, rh k‰W« kj«
bjhl®ghd mid¤J òŸë étu§fS«
Ï¡fz¡bfL¥Ãš nrfç¡f¥g£lhY« rhÂ, kj«
bjhl®ghd étu§fŸ k£L« bghJ gh®it¡F
mšyhkš, ϪÂa muÁ‹ bghJ gÂthsuhš r_f
167
168

ghUshjhu òŸë étu§fŸ bjhF¥gJ bjhl®ghd
ga‹gh£o‰F k£L« vL¤J¡ bfhŸs¥gL«.
k¤Âa Cuf ts®¢Á mik¢rf¤Â‹ bjhêš
E£g Mnyhrid k‰W« ãÂæid¡ bfh©L
khãy ã®thf¤Â‹ _y« Ï¡fz¡bfL¥ò
nk‰bfhŸs¥gL«. Ï¡fz¡bfL¥ò gâahdJ,
étu§fŸ vG¤J¥ó®tkhf gÂa¥glhkš
bg§fqçYŸs k¤Âa muÁ‹ ãWtdkhd ghuj
ä‹dQ ãWtd¤Â‹ _y« tH§f¥gL«
if¡fâåæš neuoahf gÂÎfŸ nk‰bfhŸs¥gL«.
Ï¡fz¡bfL¥ò gâæš

têKiwfis Ëg‰¿ elto¡if nk‰bfhŸs¥gl
nt©L«. mj‹Ã‹d® 31tJ ehŸ ãiwéš, ÏWÂ
g£oaš btëæl¥g£L Ïiza js¤ÂY«
btëæl¥gL«.
jäœeh£oš Ï¥gâæid nk‰bfhŸs ϪÂa
murhdJ %.8920.62 y£r§fis xJ¡ÑL brŒJŸsJ.
jäœeh£oš, Ï¥gâahdJ cŸsh£ÁfS¡F
eilbg‰w rhjhuz nj®jY¡F Ëò or«g® 2011š
gâfŸ bjhl§f¥bg‰W Ï¡fz¡bfL¥ò bjhl®ghd
gâfŸ nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ. Ï¥gâ
KGikahf Mf°L -2012¡FŸ Ko¡f¥gL« vd
v®gh®¡f¥gL»wJ.
5. rhiyfŸ
5.1. Ãujk kªÂç »uhk¢ rhiy¤ £l«
rhiy trÂæšyhj F¡»uhk§fS¡F
mid¤J gUt fhy¤Â‰F« V‰w rhiy trÂæid
V‰gL¤Â¤ jUtj‰fhf k¤Âa murhš 2000« M©oš
Ãujk kªÂç »uhk rhiy £l« Jt§f¥g£lJ.
Ϥ£l« 100% k¤Âa muÁ‹ ã cjéÍl‹
brašgL¤j¥gL»wJ. M©L KGtJ«, mid¤J
gUt fhy§fëY« ga‹gL¤j j¡ftifæš
njitahd ÁWghy§fŸ k‰W« tofhš trÂfSl‹
Toa rhiyfŸ mik¥gnj Ϥ£l¤Â‹
F¿¡nfhshF«. Ϥ£l¤Â‹ Kjš VG f£l§fëš,
mjhtJ 2000-2001š ÏUªJ 2007-08 (ghu¤
ã®kh‹ f£l« II) tiu 9,984.32 ».Û. ÚsKŸs 4,949
rhiy¥gâfŸ, bkh¤j« %.2,024 nfho kÂ¥Õ£oš
vL¡f¥g£LŸsd. Ït‰¿š 4,918 gâfŸ ÏJtiu
Ko¡f¥g£LŸsd. ÛjKŸs gâfŸ éiuéš
Ko¡f¥gL«.
j‰nghJ %.577.90 nfho kÂ¥Õ£oš 2,031 ».Û
ÚsKŸs 1,176 rhiyfis nk«ghL brŒa ghu¤ ã®kh‹
f£l« III‹ (Ãujk kªÂç »uhk rhiyfŸ £l« f£l«
VIII) Ñœ éçthd £l kÂ¥ÕLfŸ jahç¡f¥g£L,
mj‰fhd fU¤JU, njÁa Cuf rhiy nk«gh£L
Kfik¡F mD¥g jah® ãiyæš cŸsJ. ÏU¥ÃD«,
k¤Âa muÁ‹ j‰nghija be¿ Kiwfë‹go,
Ñœ¡f©l tifæyhd gâfis k£Lnk Ãujk kªÂç
»uhk rhiyfŸ £l¤Â‹ Ñœ vL¤J¢ brŒa ÏaY«.
i. ghu¤ ã®kh‹ £l¤Â‹ Kjš f£l¤Âš
éLg£L¥nghd F¡»uhk§fS¡fhd
Ïiz¥ò¢rhiyfŸ.
ii. cyf t§» k‰W« MÁa t§» ã cjéÍl‹
brašgL¤j¥gL« £l§fŸ.
iii. ÏlJrhç Ôéuthj¤jhš gh¡f¥g£ljhf
f©l¿a¥g£l 33 kht£l§fëš
Ïiz¥ò¢rhiyfŸ.
iv. všiy gFÂæš V‰fdnt m¿é¡f¥g£l
Áw¥ò rhiyfë‹ bjhF¥ò.
171
172

jäœeh£oš Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤Â£l
brayh¡f« bjhl®ªJ Áw¥ghd Kiwæš
nk‰bfhŸs¥g£lj‹ éisthf, nk‰T¿ÍŸs
be¿KiwfS¡F V‰w rhiyfŸ e« khãy¤Âš
Ïšyhj fhuz¤jhš flªj 3 tUl§fshf
jäHf¤Â‰F Ϥ£l¤Â‹ Ñœ ã xJ¡ÑL
brŒa¥gléšiy. kh©òäF jäHf Kjyik¢r®
mt®fŸ k¤Âa £l¡ FG Jiz¤ jiytçl«, 6.7.11
m‹W òJblšèæš 2011-12 M©o‹ jäœeh£o‰fhd
M©L £l¤Âid ÏW brŒÍ«bghGJ ÏJF¿¤J
neçš vL¤Jiu¤JŸsh®fŸ. nkY« Ϫj
rªÂ¥Ã‹nghJ, kh©òäF jäHf Kjyik¢r® mt®fŸ
j‰nghJŸs Cuf rhiyfis nk«gL¤Jtj‰F
jäœeh£o‰F mÂf ã xJ¡f nt©LbkdΫ
tèÍW¤Â cŸsh®fŸ.
kh©òäF jäHf Kjyik¢r® mt®fë‹
Ka‰Áahš j‰nghJ k¤Âa muR 500 Kjš 999 tiu
k¡fŸ bjhif bfh©l Ïiz¥ò rhiy trÂæšyhj
F¡»uhk§fS¡F rhiy tr mik¡f fU¤JU
nfhçÍŸsJ. Ït‰¿‰fhd éçthd £l m¿¡iffŸ
k¤Âa muR¡F éiuéš rk®¥Ã¡f¥gL«.
ÏU¥ÃD«, jäHf¤Âš 500 Kjš 999 tiu
k¡fŸbjhif bfh©l F¡»uhk§fS¡F Tl
äf¡Fiwthd rhiyfns njit¥gL«. vdnt,
Ϥ£l¤Âid mL¤j f£l¤Â‰F vL¤J¢brštJ
Ï‹¿aikahjjh»wJ. mjhtJ, 250 Kjš 500 tiu
k¡fŸ bjhif bfh©l F¡»uhk§fS¡F« rhiy
tr Ϥ£l¤Â‹ Ñœ mik¡f¥glnt©L«. Ϫj
muR 250 Kjš 500 tiu k¡fŸbjhif bfh©l
F¡»uhk§fS¡F« rhiy tr mik¥gj‰fhd
fU¤JU¡fis gçÓè¡f¡nfhç k¤Âa muÁid
tèÍW¤J«.
éLg£l ghy§fŸ
Ãujk kªÂç »uhk rhiyfŸ £l¤Â‹ Ñœ
V‰fdnt mik¡f¥g£l rhiyfëš éLg£L¥nghd
43 ghy§fis %.57.43 nfho kÂ¥Õ£oš vL¤J¢brŒa,
k¤Âa muR Kjš f£l mDk tH§»ÍŸsJ. Ïš
khãy muÁ‹ g§fë¥ò %. 14.95 nfho MF«.
bj‹id eh® bjhêšE£g rhiy (Coir–Geo Textile
road)
rhiyfŸ nk«ghL brŒtš òÂa
bjhêšE£g¤ij ga‹gL¤J« tifæš bj‹id
ehçid ga‹gL¤Â rhiyfŸ nk«ghL brŒa muR
c¤njÁ¤JŸsJ. k¤Âa muR ϤbjhêšE£g¤ij
ga‹gL¤Â 45.88 ».Û ÚsKŸs 21 rhiyfis
nk«gL¤j %. 20.34 nfho kÂ¥Õ£oš Kj‰f£l mDkÂ
tH§»ÍŸsJ.
Ït‰¿‰fhd éçthd £l m¿¡if
jahç¡f¥g£L k¤Âa muR¡F mD¥g¥glΟsJ.
173
174

5.2. egh®L Cuf c£f£lik¥ò rhiy¥ gâfŸ
k¤Âa muÁ‹ têfh£LjY¡»z§f 1995-96
M« M©L egh®L t§», »uhk¥ gFÂfëš khãy
muR, muR¤Jiw ãWtd§fŸ, »uhk Cuh£ÁfŸ,
Racjé¡ FG¡fŸ k‰W« muR rhuh mik¥òfS¡F
c£f£lik¥ò¤ £l§fis brašgL¤Jtj‰fhf ãÂ
cjé tH§F« bghU£L, Cuf c£f£lik¥ò ts®¢Á
ãÂia cUth¡»aJ. egh®L t§» gšntW gFÂfshf
Ϫj ãÂæid éLé¤J tU»wJ. Ϫj ãÂæ‹ _y«
bgU«gh‹ikahd »uhk¥òw¢ rhiyfŸ, ghy§fŸ,
ÁWghrd¡ f£lik¥òfŸ, gŸëfŸ, Rfhjhu ika§fŸ
k‰W« ä‹ Â£l§fŸ brašgL¤j¥g£LŸsd.
egh®L t§» jäHf muR¡F Cuf
c£f£lik¥ò ts®¢Á ãÂæid fldhf tH§»
tU»wJ. rhiyfŸ k‰W« ghy§fS¡F ãÂ
tH§FtJ, Cuf c£f£lik¥ò ts®¢Á ãÂ-IItJ
gFÂæš ÏUªJ Jt§»aJ. Ϫj ãÂ, rhiyfŸ
mik¤jš, V‰fdnt cŸs rhiyfis
jh®¢rhiyfshf nk«gL¤Jjš, gGjilªj
jh®¢rhiyfis nk«gL¤Jjš M»a gâfS¡F
ga‹gL¤j¥gL»wJ. Cuf c£f£lik¥ò ts®¢Á
ãÂæ‹ _ykhf ÏJtiu bkh¤j« 4,307
rhiy¥gâfŸ %.1,322.37 nfho kÂ¥Õ£oš 10,580.46
».Û. Ús¤Â‰F vL¡f¥g£L, ÏJtiu 4,214 gâfŸ
Ko¡f¥g£LŸsd. ÛjKŸs gâfŸ éiuéš
Ko¡f¥gL«.
egh®L t§», Cuf cŸf£lik¥ò ã XVII-‹
Ñœ 2011-12« M©oš 902.07 ».Û ÚsKŸs 333
Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a rhiyfis nk«ghL
brŒÂl %. 143.67 nfho ãÂæid më¤JŸsJ.
x¥gªj¥òŸëfŸ nfhu¥g£L, Ï¥gâfŸ mid¤J«
j‰nghJ Jt§f¥g£LŸsd.
j‰nghJ, ϤJiwæ‹ Áw¥ghd braš
gh£oid¡ fU¤Â‰bfh©L, egh®L t§» TLjyhf
%.315 nfho kÂ¥Õ£oš 1,729.28 ».Û ÚsKŸs 637
Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a rhiyfis nk«ghL
brŒtj‰F mDk më¤JŸsJ. Ïj‰fhd
x¥gªj¥òŸëfŸ éiuéš nfhu¥gL«. nkY« 2012–
13« M©oš, Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a
rhiyfis nk«gL¤Jtj‰F TLjš ã tH§»l
egh®L t§»æl« ϤJiw nfhçÍŸsJ.
5.3. gÂ_‹wh« ã¡FG khåa rhiy¥gâfŸ
muR Miz v©.11, beLŠrhiyfŸ k‰W« ÁW
JiwKf§fŸ (H.N I) Jiw ehŸ 23.1.12‹go rhiyfŸ
k‰W« ghy§fŸ guhkç¥Ã‰fhd khåa«,
beLŠrhiyfŸ k‰W« ÁW JiwKf§fŸ k‰W« Cuf
ts®¢Á¤ JiwfS¡F Ïilna 2:1 v‹w é»j¤Âš
Ãç¡f¥g£L, 1,778.48 ».Û ÚsKŸs Cuh£Á x‹¿a
175
176

k‰W« Cuh£Á rhiyfis %.143 nfho kÂ¥Õ£oš
guhkç¥ò brŒtj‰F muR Miz
btëæl¥g£LŸsJ. nk‰f©l gâfS¡fhd
x¥gªj¥òŸë nfhu¥g£L j‰nghJ gâfŸ mid¤J«
eilbg‰W tU»‹wd.
nkY«, 2012-13« M©o‰F %.151 nfho
kÂ¥Õ£oš Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a rhiyfŸ
guhkç¥ò brŒtj‰F ã xJ¡ÑL brŒa¥gL«.
5.4. Ãsh°o¡ fêÎfis¡ bfh©L jh® rhiyfŸ
mik¤jš
jäHf muÁ‹ 2011-12« M©o‰fhd ãÂãiy
m¿¡ifæš Ãsh°o¡ fêÎfis¡ bfh©L rhiy
mik¡f¥gL« vd m¿é¡f¥g£oUªjJ. Ãsh°o¡
fêÎfis¡ bfh©L rhiy mik¥gJ Ï›tuR¡F
òÂjšy. V‰fdnt 2004-05Ïš, 29 kht£l§fëš
1,031.39 ».Û ÚsKŸs Cuf¢ rhiyfŸ Ãsh°o¡
fêÎfis bfh©L %. 47.29 nfho kÂ¥Õ£oš
mik¡f¥g£lJ.
j‰nghJ 31 kht£l§fëš, 1,10.21 ».Û ÚsKŸs 45
rhiyfŸ %.9.00 nfho kÂ¥Õ£oš vL¡f¥g£L gâfŸ
eilbg‰W tU»wJ. ÏJjéu 13-« ã¡FG khåa
ã xJ¡Ñ£o‹ Ñœ 83.63 ».Û ÚsKŸs 37 rhiyfŸ
%. 7.28 nfho kÂ¥Õ£oš Ãsh°o¡ rhiyfshf
mik¡f¥gl cŸsJ.
nkY«, ϤJiwahdJ %.80 Ïy£r« kÂ¥Õ£oš,
10 Ïl§fëš Ãsh°o¡ fêÎfis nrfç¡F«
ika§fis mik¤J tU»wJ. Ϫj ika§fŸ »uhk
mséyhd T£lik¥Ãdhš el¤j¥gL«.
rhiyfS¡F njit¥gL« Ãsh°o¡ fêÎfŸ
Ï«ika§fëèUªJ bfhŸKjš brŒa¥gL«.
jukhd £l brayh¡f¤Â‰fhd òÂa elto¡iffŸ
• Ϫj muR, gšntW £l§fŸ _y« f£l¥gL«
f£ll§fë‹ khÂç totik¥òfëš (Type
design) ga‹bgWnthiu fyªjhnyhÁ¤J
njitahd kh‰w§fis V‰gL¤Â
mjdo¥gilæš òÂa totik¥òfŸ
ga‹gh£o‰F bfh©Ltu¥g£LŸsd.
• gšntW £l¥ gâfŸ TLjš ju¤Jl‹
brašgL¤j¥gLtj‰fhf, kht£l§fëYŸs
ju MŒÎ¡Tl§fS¡F òÂa cgfuz§fŸ
th§» tH§f¥g£L mitfŸ
tY¥gL¤j¥g£LŸsd.
• x¥gªj¥òŸë nfhU« mid¤J mik¥òfS«
%.10.00 y£r« kÂ¥Õ£o‰F nkYŸs mid¤J
gâfS¡F« ä‹ x¥gªj¥òŸë rk®¥Ã¡f
V‰ghLfŸ brŒa¥g£LŸsd. éiuéš ä‹
x¥gªj¥òŸë Kiw eilKiw¥gL¤j¥gL«.
177
178

• gâfë‹ ãiy F¿¤j étu§fis
m›t¥nghnj bjçªJbfhŸtj‰fhf fs
MŒé‹nghnj gâfis¥ òif¥gl« vL¤J
cldoahf éiuÎ ifngÁ (smart phone) _y«
mD¥ò« tr m¿Kf¥gL¤j¥gL«.
bk‹bghUŸ MŒÎ k‰W« fs¥gçnrhjid¡F¥
Ë Ϫj tr éiuéš
eilKiw¥gL¤j¥gL«.
6. gâahs® ey‹ngQ« elto¡iffŸ
• kht£l ã®thf¤Â‹ brašghLfis
br«ikah¡fΫ, muR mYty®fS¡F cça
neu¤Âš gjé ca®ÎfŸ tH§Ftij cWÂ
brŒaΫ, muR Cêa®fS¡F më¡f¥gl
nt©oa f£lha¥ gæ‰Áæid x‹W¡F
nk‰g£l gæ‰Á ãWtd§fŸ _y« bjhl®ªJ
më¡f muR KoÎ brŒjJ. Ïj‹go òÂjhf
nj®Î brŒa¥g£l Ïsãiy cjéahs®fŸ/C®
ey mYty®fŸ c£gl gšntW ãiy
gâahs®fS¡F gthårhf® muR mYty®
gæ‰Á ãWtd¤Jl‹ nr®¤J ÂU¢Á, ntÿ®,
nfhaK¤ö® k‰W« ö¤J¡Fo fhty® gæ‰Á
fšÿçfëš mo¥gil¥ gæ‰Á tH§f¥gl
cŸsJ.
• Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á Ïa¡ff¤Âš
gâaik¥ò bjhl®ghf ifahs¥gL« Ïd§fŸ
bjhl®ghf 31 kht£l§fëš gâ òçÍ«
mYty®fshš ÚÂk‹w§fëš bjhlu¥gL«
tH¡Ffë‹ gšntW ãiyfis m¿ªJ
bfhŸs Áw¥ò bk‹bghUŸ (Special Software)
m¿Kf¥gL¤j muR c¤njÁ¤JŸsJ.
• khãy k‰W« kht£l mséš gâ òçªJ tU«
cjé Ïa¡Fe®fŸ k‰W« mj‰F nkš ãiyæš
cŸs mYty®fë‹ gâaik¥ò étu§fŸ
ml§»a g£oaš jahç¤J btëæl
c¤njÁ¡f¥g£LŸsJ.
• Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á Ïa¡ff¤Âš
gâòçÍ« gâahs®fë‹ éL¥ò c£gl
mid¤J muR rYiffŸ bjhl®ghd
étu§fis njÁa jftš ika« (NIC)
cjéÍl‹ 2012 – 13M« M©L Kjš
Ïizajs¤Â‹ _y« f©fhâ¥gij
eilKiw¥gL¤j c¤njÁ¡f¥g£LŸsJ.
• Cuh£Á bray®fë‹ Ú©l ehŸ
nfhç¡ifæid¡ fU¤Âšbfh©L Cuh£Á
bray® gjé¡F Áw¥ò gâ éÂfŸ V‰gL¤j
c¤njÁ¡f¥g£LŸsJ
• jiyik¢ brayf¤Âš cŸs Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á¤ Jiw mYty®fŸ k‰W«
179
180

gâahs®fS¡F %.4.75 y£r« kÂ¥Ãyhd
fâå k‰W« cgfuz§fŸ tH§f gFÂ II
£l¤Â‹ Ñœ KoÎ brŒa¥g£LŸsJ. nkY«
j‰nghJ 25 fâåfS¡F« ga‹gL¤j¥g£L
tU« Kj‹ik server-¡F gÂyhf òÂa eÅd
bjhêš E£g¤Jl‹ Toa server ãWt Koa
brŒa¥g£LŸsJ.
• nkY« kht£l§fëš ts®¢Á¤ Jiw
ã®thf¤ij nk«gL¤J« tifæš Átf§if,
kht£l Cuf ts®¢Á Kfik £l
Ïa¡Fe®fS¡F FoæU¥ò¡ f£ol§fŸ %.169
y£r« kÂ¥Õ£oš gF II £l¤Â‹ Ñœ f£l
KoÎ brŒa¥g£LŸsJ. Ïj‹_y« ÂU¢Á,
ÂU¥ó®, Úy»ç k‰W« éUJef® kht£l¤ij¤
jéu Vida mid¤J kht£l§fS¡F« £l
Ïa¡Fe®fS¡F« FoæU¥ò¡ f£ol§fŸ
f£l¥g£oU¡F« ÂU¢Á khefuh£Á¥ gFÂæš
£l Ïa¡Fe® FoæU¥ò f£l¤ njitahd
ãy« nj®Î brŒa¥g£lÎl‹ FoæU¥ò¡
f£ol« f£l jåna K‹bkhêÎ bgw
elto¡if nk‰bfhŸs¥gL«.
• kht£l mséyhd Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ Jiw mYty®fŸ khãy¤
jiyikaf¤Â‰F x›bthU khjK« MŒÎ¡
T£l§fS¡F tU»‹wd®. mªneu§fëš
j§F« trÂæ‹¿ äfΫ
mt¡FŸsh»‹wd®. mJngh‹nw, k¤Âa
muÁèUªJ MŒé‰fhfΫ, jy MŒé‰fhfΫ
tU»‹w ca® mYty®fS¡F j§F« trÂ
brŒJ jUtÂY« Áuk« cŸsJ.
• MŒÎ¡ T£l§fS¡fhf br‹id tU«
mYty®fŸ ga‹bgW« tifæY«,
jäHf¤Â‰F tU« k¤Âa muR mYty®fŸ
tr¡fhfΫ, br‹id, be‰F‹w¤Âš Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw¡F brhªjkhd
Ïl¤Âš j§F« éLÂfŸ mik¡f¥gL«.
• Cuf ts®¢Á Ïa¡ff« k‰W« kh‰W¥
gâfëš br‹idæš gâò绋w TLjš
Ïa¡Fe®, Ïiz Ïa¡Fe® k‰W« cjé
Ïa¡Fe® ãiy mYty®fŸ FoæU¡f VJthf
br‹id, be‰F‹w¤Âš Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ Jiw¡F brhªjkhd Ïl¤Âš j§F«
mYty® FoæU¥òfŸ f£o¤ju¥gL«.
• x›bthU Cuh£Á x‹¿a¤ÂY« bjhl®¢Áahf
cŸs Áy »uhk Cuh£Áfis (Group of
Contigous Village Panchayats) xU
bjhFÂahf mik¤J bjhF¤ Jiz t£lhu
ts®¢Á mYty® (Group Deputy Block
Develoment Officer) v‹w mik¥Ãid
V‰gL¤Âl muR v©âÍŸsJ. x›bthU
181
182

Cuh£Á x‹¿a¤ÂY« Fiwªjg£r« 5 Jiz
t£lhu ts®¢Á mYty®fŸ Cuh£Á ã®thf«,
jâ¡if, M Âuhél® ey«, ÁWnrä¥ò (k)
k¡fŸ bjhl®ò, njÁa Cuf ntiy cW¤
£l«, Å£L tr (k) Rfhjhu« ngh‹w gšntW
gâfis ftå¤J tU»‹wd®.
ã®thf¤Âid nk«gL¤Âl x›bthU
t£lhu¤ÂY« xU F¿¥Ã£l gFÂæid
bjhF vd ã®za« brŒJ, mªj
bjhF¡F£g£l mid¤J gâfisÍ«,
m¤bjhF¡bfd ãakd« brŒa¥gL«
bjhF Jiz t£lhu ts®¢Á mYtyuhš
ftå¡f¥gL« tifæš, bjhFÂ Jiz t£lhu
ts®¢Á mYty® v‹w òÂa Kiwia
m¿Kf¥gL¤jyh«. ϤbjhF Jiz t£lhu
ts®¢Á mYty®fŸ j§fS¡bfd
tiuaW¡f¥g£LŸs Cuh£Á¥ gF¡F£g£l
mid¤J¥ gâfisÍ« ftå¥g®.
7. Âw‹ nk«ghL
7.1 . k©ly Cuf ts®¢Á ãWtd§fŸ
jäHf muÁ‹ Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤
Jiw, _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfëš cŸs
nj®ªbjL¡f¥g£l k¡fŸ ÃuÂãÂfŸ k‰W«
ϤJiwæ‹ gšntW ãiyfëš gâòçÍ«
mYty®fŸ M»nah®, j¤j« flikfisÍ«,
bghW¥òfisÍ« Áw¥ghf ãiwnt‰¿l njitahd
gšntW gæ‰Áfis, mt®fS¡F bjhl®ªJ më¤J
tU»‹wJ. Ï¥gæ‰Áfis më¥gj‰bfd
ϤJiwæš ÏU tifahd gæ‰Á mik¥òfŸ cŸsd.
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd«, k©ly Cuf
ts®¢Á ãWtd§fŸ Ït‰¿‹ _y«, Cuh£Á
ã®thf«, Âw‹ nk«ghL, fz¡FfŸ, jâ¡if,
gâaik¥ò, eÅd bjhêš E£g«, fâå¥ ga‹ghL,
k¤Âa, khãy muRfë‹ ts®¢Á¤ £l§fŸ,
nkyh©ik, jiyik¤Jt«, Ra cjé¡ FG¡fŸ
nk«ghL, kuò rhuh vçr¡Â, R‰W¢NHš ghJfh¥ò,
Cuf¢ Rfhjhu«, g£l¿Î¥ gæ‰ÁfŸ ngh‹w gšntW
bghU£fŸ F¿¤J gæ‰ÁfŸ më¡f¥gL»‹wd.
k©ly Cuf ts®¢Á ãWtd§fŸ
khãy¤Âš 5 Ïl§fëš mikªJŸs 5 k©ly
Cuf ts®¢Á ãWtd§fë‹ _y« Cuf ts®¢Á¤
Jiw mYty®fëš »uhk Cuh£Á bray®, C® ey
mYty®, Ïsãiy cjéahs®, cjéahs®, Jiz
t£lhu ts®¢Á mYty®, gâ nk‰gh®itahs®, rhiy
MŒths® ngh‹w Cuf ts®¢Á¤ Jiw
mYty®fS¡F«, »uhk Cuh£Á jiyt®fŸ, kfë®
Ra cjé¡ FG¡fŸ k‰W« rh®ò JiwædU¡F«
gæ‰ÁfŸ më¡f¥gL»‹wd. nk‰go k©ly Cuf
183
184

ts®¢Á gæ‰Á ãWtd§fŸ (i) ÂUt©zhkiy
kht£l¤Âš r¤Âa é#a efu«, (ii) »UZz»ç
kht£l¤Âš »UZz»ç miz, (iii)

ÃuÂãÂfŸ Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiw
mYty®fS¡F gæ‰Á më¥gj‰fhf 1961M« M©L
ãWt¥g£l Kj‹ik gæ‰Á ãWtd« MF«.
ϪãWtd« jäœehL r§f§fŸ gÂÎ r£l« 1975‹ go
gÂÎ brŒa¥g£L 1991« M©L Kjš fhŠÁòu«
kht£l¤ÂYŸs kiwkiy efçš Ïa§» tU»wJ.
7.2.1. khãy Cuf ts®¢Á ãWtd F¿¡nfhŸfŸ:
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Â‹
F¿¡nfhshdJ kåj ts nk«gh£il ts®¡F«
éjkhf nj®ªbjL¡f¥g£l k¡fŸ ÃuÂãÂfŸ, Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw mYty®fë‹ Âwik,
m¿Î k‰W« brašÂwid nk«gL¤Â, mj‹ _ykhf
mt®fë‹ nkyh©ikia ca®¤JtJl‹ ViH k¡fŸ
ga‹gL« tifæš muÁ‹ £l§fis
brašgL¤JtjhF«.
7.2.2. ã®thf nkyh©ik:
jäHf muR, khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤ij
nkyh©ik brŒtj‰fhf M£Á k‹w FG k‰W«
bra‰FG M»a Ïu©L FG¡fis V‰gL¤ÂÍŸsJ.
Cuf ts®¢Á (k) Cuh£Á¤Jiwæ‹ Kj‹ik¢ bray®
Ïu©L FG¡fS¡F« jiyt® Mth®. M£Á
k‹w¡FG M©o‰F xUKiwÍ« bra‰FG MW
khj¤Â‰F xU KiwÍ« TL»wJ. khãy Cuf
ts®¢Á ãWtd¤Â‹ Ïa¡Fe® Cuf ts®¢Á (k)
Cuh£Á¤Jiwæ‹ TLjš Ïa¡Fe® ãiyæš
ãaä¡f¥g£L nk‰go FG¡fë‹ cW¥Ãd® bray®
ãiyæš ÏªãWtd¤Â‹ ã®thf¤Âid f©fhâ¥ò
brŒ»wh®.
7.2.3. éçÎiuahs®fŸ:
jäHf muR, ϪãWtd¤Â‰F éçÎiuahs®
gâæl§fis mDk¤J cŸsJ. Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á¤Jiw, cŸsh£Á ã jâ¡if¤Jiw,
ntsh©ik¤Jiw M»a JiwfëèUªJ
mYty®fis éçÎiuahs®fshf ma‰gâæY«
k‰W« éçÎiuahs®fis neuo ãakd« _ykhfΫ
gâak®¤j¥gL»wh®fŸ. nkY«, x¥gªj mo¥gilæš
5 Áw¥ò éçÎiuahs®fŸ gâæl§fis k¤Âa
muÁ‹ Cuf ts®¢Á mik¢rf«, khãy Cuf ts®¢Á
ãWtd¤Â‰F mDk¤JŸsJ.
7.2.4. gæ‰Á¡fhd ã Mjhu«:
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd« gæ‰Á
£l§fis el¤Jtj‰F Ñœf©lthW ãÂ
Mjhu§fis bgW»wJ.
• kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l«, ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò¤ £l«,
bgh‹éHh »uhk Ra ntiythŒ¥ò¤ £l«,
njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡f«, MuhŒ¢Á¡
Tl¤ÂèUªJ k¡fis neh¡» bršYjš
187
188

ngh‹w £l§fis br«ikahf
brašgL¤Âl më¡f¥gL« gæ‰ÁfS¡F«
100 éG¡fhL ãÂÍjé k¤Âa muÁ‹ Cuf
ts®¢Á mik¢rf« më¡»wJ.
• k¡fshš nj®ªbjL¡f¥g£l cŸsh£Á
mik¥ò¡fë‹ ÃuÂãÂfŸ, k‰W« Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiw mYty®fë‹
brašÂwid nk«gL¤Âl ÉgL¤j¥g£l
gFÂfS¡fhd khåa 㤣l¤Â‹ Ñœ
el¤j¥gL« gæ‰ÁfS¡F 100 rjÅj
ãÂÍjéia k¤Âa muÁ‹ gŠrha¤J uh{
mik¢rf« më¡»wJ. j‰nghJ Ϥ£l«
jäHf¤Âš éG¥òu«, ÂUt©zhkiy,
flYh®, ©L¡fš, ehf¥g£od« k‰W«
Átf§if M»a 6 kht£l§fëš k£L«
brašgL¤j¥g£L tU»wJ. vŠÁa 25
kht£l§fë‹ gæ‰Á bryéd§fS¡fhd
ãÂæid RGSY £l¤Â‹ Ñœ k¤Âa muR
75 rjÅjK«, khãy muR 25 rjÅjK«
ãÂæid g»®ªJ tH§F»‹wd.
• Ijuhgh¤Âš brašg£L tU« njÁa Cuf
ts®¢Á ãWtd« (NIRD) xU§»izªj Ú®to¥
gF F¿¤j gæ‰Á, nkyh©ik Âw‹ ts®¤jš
gæ‰Á, òéæaš jftš mik¥ò gæ‰Á, fââ
bjhêš E£g ga‹gh£L¥ gæ‰Á, kfh¤kh fhªÂ
njÁa Cuf ntiy cW¤£l gæ‰Á, ϪÂuh
ãidÎ FoæU¥ò £l«, Ãujk kªÂç »uhk
rhiyfŸ £l« F¿¤j gæ‰Áfis më¤Âl
100 éG¡fhL ã cjé më¡»wJ.
• ehlhSk‹w cW¥Ãd® cŸq® gFÂ
nk«gh£L¤ £l¤Â‹ Ñœ gæ‰Á më¥gj‰fhd
ãÂÍjéia k¤Âa muÁ‹ òŸëæaš k‰W«
£l mkyh¡f¤ Jiw më¡»wJ.
• k¤Âa muÁ‹ rh®ò¢ bray®fŸ ãiyæš cŸs
mYty®fS¡fhd fs¥gæ‰Áæid më¤Âl
k¤Âa muÁ‹ gâahs®fŸ k‰W«
gæ‰Á¤Jiw ãÂÍjé tH§F»wJ.
7.2.5. ã®thf¢ bryéd§fŸ:
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd«, ã®thf¢
bryéd¤Â‰F¡ Ñœ¡f©lthW ãÂÍjé (Grants-in-
Aid) bgW»wJ.
CÂa khåa«
• khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Â‹
éçÎiuahs®fŸ k‰W« ã®thf¥
gâahs®fë‹ CÂa« k‰W« Ïju
bryéd§fis nk‰bfhŸs k¤Âa k‰W«
189
190

khãy muR 50:50 v‹w é»j¤Âš ãÂæid¥
g»®ªJ tH§F»wJ.
• Xuh©L x¥gªj mo¥gilæš
gâak®¤j¥gL« 5 Áw¥ò éçÎiuahs®fë‹
CÂa¢ bryéd« KGtJ« (100 éG¡fhL)
k¤Âa muÁ‹ Cuf ts®¢Á mik¢rf¤jhš
tH§f¥gL»wJ.
CÂa« mšyhj khåa«
• khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Â‹ mYtyf¡
bryéd§fS¡fhf jäHf muR
M©LnjhW« ã tH§F»wJ.
bjhluh¢ bryéd khåa«
• khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Â‹
c£f£lik¥ò trÂfis tY¥gL¤ÂL«
bghU£L gæ‰Á tF¥òfŸ k‰W« j§F«
éLÂfŸ f£Ljš, gæ‰Á më¡f¤
njitahd cgfuz§fŸ M»at‰¿‰fhd
bryéd§fis nk‰bfhŸs k¤Âa muÁ‹
Cuf ts®¢Á mik¢rf« 100 éG¡fhL
ãÂÍjé më¡»wJ.
7.2.6. gæ‰Á g§nf‰ghs®fŸ
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd gæ‰Á
g§nf‰ghs®fŸ étu« ËtUkhW :
1. nj®ªbjL¡f¥g£l k¡fŸ ÃuÂãÂfŸ
• kht£l Cuh£Á¤ jiyt®fŸ
• kht£l Cuh£Á cW¥Ãd®fŸ
• Cuh£Á x‹¿a¡FG¤ jiyt®fŸ
• Cuh£Á x‹¿a¡FG cW¥Ãd®fŸ
• »uhk Cuh£Á¤ jiyt®fŸ
2. mYty®fŸ k‰W« Ãw g§nf‰ghs®fŸ
• Ïiz Ïa¡Fe®fŸ
• cjé Ïa¡Fe®fŸ
• t£lhu ts®¢Á mYty®fŸ
• bra‰bgh¿ahs®fŸ
• cjé bra‰bgh¿ahs®fŸ
• cjé bgh¿ahs®fŸ
• Ra cjé¡FG k‰W« Cuh£Á
mséyhd T£lik¥ò ÃuÂãÂfŸ
• t§» mYty®fŸ, muR rhuh
ãWtd§fŸ k‰W« Ãw®
7.2.7. gæ‰Á Kiw:
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Âš
g§nf‰òldhd gæ‰Á Kiwæid¥ Ëg‰¿ éçÎiu
k‰W« fyªJiuahlš Kiwæš gæ‰Á
më¡f¥gL»wJ. nkY« gæ‰Á éisah£L¡fŸ, jå
eo¥ò, ò¤Jz®Î KiwfŸ, FG éthj§fŸ, gæ‰Á
191
192

m£ilfŸ jahç¤jš, g£l¿Î¥ gaz« ngh‹w
KiwfŸ _y« gæ‰Á më¡f¥gL»wJ. gæ‰Á
mk®ÎfŸ khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Â‹
éçÎiuahs®fŸ, khãy muR¤Jiw mYty®fŸ,
fšé ãWtd§fë‹ gæ‰Áahs®fŸ, Áwªj Cuh£Á¤
jiyt®fis¡ bfh©L Âw«gl el¤j¥gL»wJ.
gæ‰Áahs®fŸ nf£F« rªnjf§fS¡F«,
édh¡fS¡F« j¡f Kiwæš FG éthj§fŸ _y«
gÂyë¡f¥gL»wJ.
7.2.8. gæ‰Áfis el¤Jjš:-
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd« ciwél¥
gæ‰Áfis kiwkiyef® ãWtd tshf¤ÂY«, btë
tshf¥ gæ‰Áfis kht£l, t£lhu, »uhk Cuh£ÁfŸ
mséY« el¤J»‹wJ.
7.2.9. gæ‰Á tšYe®fŸ:
gæ‰Áfëš bgUkséš gæ‰Áahs®fŸ
g§nf‰gijÍ« gæ‰Áæ‹ ju¤ijÍ« cW brŒÍ«
bghU£L khãy Cuf ts®¢Á ãWtd« ËtU«
Áwªj ãWtd§fëèUªJ bfsut éçÎiuahs®fŸ
k‰W« tšYe®fis¡ bfh©L brašgL¤Â tU»wJ.
• njÁa jftš bjhêš E£g ika«, br‹id
• njÁa Cuf ts®¢Á ãWtd«, iAjuhgh¤
• Cuf¤ bjhiyÍz®Î ika« (m©zh
gšfiy¡fHf«, br‹id)
• m©zh nkyh©ik ãWtd«, br‹id
• v°.M®.v«.gšfiy¡fHf«,
fh£lh§bfhs¤Jh®, fhŠÁòu« kht£l«.
• éŠPhd étrha ika«, fh£L¥gh¡f«,
fhŠÁòu« kht£l«
• fhšeil MuhŒ¢Á ika«, bgh¤njç,
fhŠÁòu« kht£l«
• br‹id gšfiy¡fHf«, br‹id
• bghJ Rfhjhu ãWtd«, óªjkšè,
ÂUtŸq® kht£l«
• ntsh©ik bgh¿æaš Jiw, br‹id
• lh¡l® v«.v°.Rthäehj‹ MuhŒ¢Á ika«,
br‹id
• Á.Ã.Ïuhkrhä MuhŒ¢Á ika«, br‹id
• rh®ò¤ Jiwfis¢ rh®ªj mYty®fŸ
• Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiwia¢
rh®ªj mYty®fŸ
• njÁa k‰W« khãy¤ ju¡
f©fhâ¥ghs®fŸ.
Áwªj Cuh£Á k‹w¤ jiyt®fŸ muRrhuh
mik¥òfŸ, gâæYŸs k‰W« gâXŒÎ bg‰w
mYty®fŸ M»nahç‹ nritia¥ ga‹gL¤Âl
193
194

khãy Cuf ts®¢Á ãWtd« gæ‰Áfis el¤Â
tU»wJ.
7.2.10. cŸf£lik¥ò trÂ:
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Âš gæ‰Á
el¤Jtj‰F nghJkhd fhbzhè fh£Á¡ fUéfŸ
ml§»a Fë%£l¥g£l fU¤ju§F miwfŸ,
go¥giwÍl‹ Toa Ehyf«, Ïiza¤js Ïiz¥ò
trÂfSl‹ Toa 25 fâåfŸ ml§»a
fâå¡Tl«, 130 g§nf‰ghs®fŸ j§f¡ Toa
mséyhd cztf¤Jl‹ Toa j§F« éLÂ,
jhåa§» ä‹dh¡» (125 KVA) M»a c£f£lik¥ò
trÂfŸ cŸsJ
7.2.11. 2011-12« M©oš eilbg‰w gæ‰ÁfŸ:-
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd« 2011-12« M©L
408 gæ‰Áfis el¤ÂÍŸsJ. Ï¥gæ‰Áfë‹ _y«
22,322 gæ‰Áahs®fŸ gæ‰Wé¡f¥g£LŸsd®.
gæ‰Áahs®fë‹ ga‹gh£o‰fhf khãy Cuf ts®¢Á
ãWtd« 5 gæ‰Á ifnaLfis jahç¤JŸsJ.
gŠrha¤J uh{ gæ‰Áæš fyªJ bfhŸS«
gæ‰Áahs®fS¡F Ϫj ò¤jf¤ bjhF¥ò
tH§f¥g£L tU»wJ.
»uhk Cuh£Á¤jiyt®fS¡F tH§f¥g£l gæ‰Á
ifnaLfŸ étu«:
ifnaL 1
Cuh£Á ã®thf« F¿¤j Ϫj
Cuh£Á ã®thf« ifnalhdJ äf vëikahd jäêš
F¿¤j ifnaL midtU« vëš òçªJ bfhŸS«
tifæš cjhuz§fŸ k‰W«
és¡f¥gl§fnshL
jah®
brŒa¥g£LŸsJ. Cuf cŸsh£Á
mik¥ò¡fë‹ ÃuÂãÂfŸ F¿¥ghf »uhk
Cuh£Á jiyt®fë‹ flikfŸ,
bghW¥òfŸ k‰W« mÂfhu§fŸ,
T£l§fŸ el¤J« Kiw, Cuh£Á¡fhd
tUthŒ, fz¡F guhkç¥ò k‰W«
jâ¡if M»ait F¿¤J és¡f§fŸ
më¡f¥g£LŸsd. Ϫj ifna£oid
ga‹gL¤Jtj‹ _y« »uhk Cuh£Á
jiyt®fŸ j§fSila gâfis
br›tnd brŒa ÏaY«.
ifnaL 2
k¤Âa muR k‰W« khãy muR
Cuf ts®¢Á brašgL¤J« gšntW Cuf
£l§fŸ F¿¤j ts®¢Á¤Â£l§fŸ F¿¤j KG étu§fŸ
ifnaL
Ï¡ifna£oš bjhF¤J¡ bfhL¡f¥
g£LŸsd. £l neh¡f§fŸ,
£l¤Â‰fhd ã g§ÑL, gadhëfŸ
nj®Î, gâfis nj®ªbjL¤jš M»ait
Ϫj ifna£oš étç¡f¥g£LŸsd.
Ï¡ifnalhdJ »uhk Cuh£Á¤
jiyt®fŸ Cuf ts®¢Á £l§fis
Âw«gl brašgL¤j äf cjéahf
ÏU¡F«.
195
196

ifnaL 3
kåj nk«ghL
elto¡iffŸ
F¿¤J
Cuh£Á¡fhd
jftšfŸ
ifnaL 4
Cuh£Áæ‹
ts®¢Á¡fhd
bghJ jftšfŸ
ifnaL 5
jäœehL
Cuh£ÁfŸ r£l
ÃçÎfŸ, éÂfŸ
k‰W«
murhizfŸ
bjhF¥ò.
Ϫj ifna£oš jhŒ nrŒ ey«, FL«g
ey«, C£l¢r¤J, FHªijfS¡fhd
cçikfŸ, bjh‰wh nehŒfŸ F¿¤j
éê¥òz®Î k‰W« j‰fh¥ò és¡fkhf
ju¥g£LŸsd. Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡F ÏJ ngh‹w kåj nk«ghL
F¿¤j bghJ jftšfŸ më¥gJ ÏJnt
Kj‹ Kiw.
»uhk Cuh£Áæ‹ x£L bkh¤j
nk«gh£o‰fhd gâfëš Mu«g fšé,
kiHÚ® nrfç¥ò, R‰W¥òw NHš nk«ghL,
Âl¡fêÎ nkyh©ik, KG Rfhjhu«,
ngçl® jL¥ò k‰W« nkyh©ik
M»ait F¿¤j bjëthd
és¡f§fŸ »uhk Cuh£Á¤ jiyt®fŸ
òçªJ bfhŸS« tifæš vëikahf
më¡f¥g£LŸsJ.
Ϫj ifna£oš Cuh£Á ã®thf«
k‰W« Cuf ts®¢Á £l§fŸ
M»ait F¿¤j jäœehL Cuh£ÁfŸ
r£l ÃçÎfŸ, éÂfŸ k‰W« murhiz
bjhF¥òfŸ, brašKiw MizfŸ
M»ait bjhF¤J tH§f¥g£LŸsd.
Ït‰iw m¿ªJbfh©L »uhk
Cuh£Á¤ jiyt®fŸ r£l¥go
j§fSila flikfis ãiwnt‰w
ÏaY«.
7.2.12. khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Â‹ c£f£lik¥ò
trÂfis nk«gL¤Jjš:
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Â‹ c£f£lik¥ò
trÂfis nk«gL¤j ϪÂa muÁ‹ Cuf ts®¢Á
mik¢rf« %.23.75 nfho ãÂæid Ñœf©l
gâfS¡F tH§»ÍŸsJ.
t.
bjhif
gâæ‹ bga®
v©
(%.Ïy£r¤Âš)
1 ãWtd tshf rhiy tr nk«ghL
34.50
(707 Û)
2 kšRt® f£Lkhd«(640 Û) 30.50
3 gæ‰Áahs® j§F« éL¡ f£ol« 1,436.13
( jiujs« + 2 js§fŸ)
jiujs« 14 miwfŸ – rikayiw,
cztUªJ« miw,tunt‰giw
k‰W« ä‹ö¡» trÂ
Kjš js« 14 miwfŸ – nahfh
gæ‰Á¡Tl«,
cl‰gæ‰Áaf«,fââ k‰W«
bghGJngh¡F¡ Tl«
Ïu©lh« js« 14 miwfŸ
4 600 eg®fŸ mkU« tr bfh©l 814.31
gšneh¡F fU¤ju§f¡Tl«,
rikaš Tl«, cztUªJ« miw,
(38,489 r.mo) – m›t›nghJ
jL¥òfŸ mik¤jš
5 jilæšyh ä‹rhu fUé - (10 ».th
Âw‹ bfh©lJ 2 v©â¡if + 5
».th Âw‹ bfh©lJ 1 v©â¡if
7.00
197
198

6. fâåfŸ – (fhbzhè fUéfŸ +
22.50
30 fâåfŸ )
7 j‰nghJŸs gæ‰Áahs®fŸ j§F«
30.30
éLÂæš Fë® rhjd tr (67
v©â¡if)
bkh¤j« 2,375.24
7.2.13. 2012-13« M©o‰fhd gæ‰Á £l§fŸ:
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd« nj®ªbjL¡f¥g£l
k¡fŸ ÃuÂãÂfS¡F«, mYty®fS¡F« Ñœf©l
jiy¥òfëš gæ‰Á el¤Âl £läl¥g£LŸsJ.
• Cuh£Á ã®thf«
• Cuh£Á fz¡FfŸ k‰W« jâ¡if
• gâaik¥ò
• fâå nk«ghL
• k¤Âa muÁ‹ £l§fŸ
• khãy muÁ‹ £l§fŸ
• ngçl® nkyh©ik
• Cuh£Áfëš gâfis brašgL¤Jtš
cŸsbjhêš E£g§fŸ
• jftš m¿Í« cçik¢r£l« 2005
• gutyh¡f¥g£l £l«
2012-13« M©oš Ñœf©l gæ‰ÁfS¡F mÂf
K¡»a¤Jt« më¡f¥gL«.
• KG Rfhjhu Ïa¡f«
• kiHÚ® nrfç¥ò
• Âl¡fêÎ nkyh©ik
• Nça ä‹r¡Â
• jhŒ £l« (jäœehL F¡»uhk§fŸ
nk«gh£L¤ £l« )
• Ëj§»a gFÂfS¡fhd kh‹a ã Âw‹
ts®¤jš £l« k‰W« uhZ£ça »uh« Rtuh{
nah{dh, M»a gæ‰Á £l§fë‹ Ñœ Cuf
cŸsh£Á ÃuÂãÂfŸ k‰W«
mYty®fS¡fhd gæ‰Á
• MuhŒ¢Á Tl¤ÂèUªJ k¡fis neh¡»
£l« brašgL¤j¥gL« òÂa t£lhu§fëš
cŸs ghu¤ ã®kh‹ j‹dh®ty®fS¡fhd
gæ‰Á.
• gutyh¡f¥g£l £l«
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd« 2012-13M«
M©oš 1.19 y£r« nj®ªbjL¡f¥g£l k¡fŸ
ÃuÂãÂfS¡F %.10.71 nfho kÂ¥Õ£oš gæ‰Á
më¡f £lä£LŸsJ.
199
200

8. jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtd«
kfëiu M‰wš ä¡ft®fsh¡f nt©L« vD«
neh¡f¤Âš kfë® ey nk«gh£L ãWtd¤ij
j‹df¤nj bfh©LŸs khãy§fëš 1983 M«
M©L ϪãWtd¤ij cUth¡»a jäœehL X®
K‹ndho khãykhf Âfœ»wJ. r_f xU§»iz¥Ã‹
_y« kfëiu Ra cjé¡ FG¡fshf mik¤J
mt®fëilna nrä¥ò k‰W« Á¡fd¤ij
C¡Fé¥gnj K¡»a mQFKiwahf¡
filÃo¡f¥g£lJ. jäœeh£oš Ra cjé¡ FG
Ïa¡f« g‹dh£L ntsh©ik ts®¢Á ãÂa¤Â‹
cjé bg‰w kfë® nk«gh£L¤ £l¤Jl‹ 1991-92-«
M©L bjhl§f¥g£lJ. flªj 20 M©Lfëš, Ra
cjé¡ FG Ïa¡f« khãy¤ÂYŸs mid¤J¥
gFÂfëY« guªJ éçªJŸsJ. j‰nghJ kfë®
£l¤Â‹ Ñœ 85.70 Ïy£r« kfëiu¡ bfh©l 5.56
Ïy£r« Ra cjé¡ FG¡fŸ mik¡f¥g£LŸsd. Ï¢
Ra cjé¡ FG¡fŸ ÏJtiu %.3,374.60 nfho¡F«
nkyhf¢ nrä¤jJl‹ gšntW t§»fëèUªJ
%.15,633.83 nfho fldhfΫ bg‰WŸsd.
Ra cjé¡ FG¡fŸ g‰¿a égu«
Ra cjé¡ FG¡fë‹ bkh¤j v©â¡if
5.56 Ïy£r«
bkh¤j cW¥Ãd®fë‹ v©â¡if
85.70 Ïy£r«
Cuf Ra cjé¡ FG¡fë‹ v©â¡if
3.72 Ïy£r«
Cuf Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fë‹
v©â¡if
57.37 Ïy£r«
ef®¥òw Ra cjé¡ FG¡fë‹
v©â¡if
1.84 Ïy£r«
ef®¥òw Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fë‹
v©â¡if
28.33 Ïy£r«
bkh¤j nrä¥ò¤bjhif
3,374.60 nfho
t§»¡ fl‹ Ïiz¥ò bg‰w Ra cjé¡ FG¡fë‹
v©â¡if
4.85 Ïy£r«
bkh¤j t§»¡ fl‹ bjhif
15,633.83 nfho
jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtd« ÏU
bgU« £l§fis¢ brašgL¤Â tU»‹wJ.
I. khãy muÁ‹ ã cjéÍl‹ brašgL¤j¥g£L
tU« “kfë® Â£l«”,
II. k¤Âa, khãy muRfshš 75:25 v‹w é»j¤Âš
ã g§Ñ£Ll‹ brašgL¤j¥g£L tU«
£lkhd bgh‹éHh »uhk Ra ntiy thŒ¥ò¤
£l« (SGSY) kWÓuik¡f¥g£L “MÉéfh”
v‹w bgaçš njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡fkhf
(NRLM) bjhl§f¥glΟsJ.
201
202

8.1. kfë® Â£l«
kfë® Â£l¤Â‹ brašghLfŸ
1. òÂa Ra cjé¡ FG¡fŸ mik¤jš
2. Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fŸ k‰W«
ÃuÂãÂfS¡F¤ Âw‹ nk«gh£L¥ gæ‰Á
3. fyh¢rhu¥ ngh£ofŸ
4. Âw‹ gæ‰Á
m) ÏisP® bjhêš Âw‹ gæ‰Á
M) bjhêš nk«gh£L¥ gæ‰Á
5. Racjé¡ FG¡fS¡F¡ flDjé
m) RHš ãÂ
M) t§»fŸ _ykhd fl‹ Ïiz¥ò
6. Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ k‰W«
Foir¥ gFÂ mséyhd T£lik¥òfis
tY¥gL¤Jjš
m) Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfis
kWÓuik¤jš k‰W« Âw‹
nk«ghL
M) Foir¥ gFÂ mséyhd
T£lik¥òfis cUth¡Fjš
Ï) XU Cuh£Á – XU Cuh£Á mséyhd
T£lik¥ò

cŸnsh® k‰W« eèΉnwh® f©l¿a¥g£L mt®fŸ
Ra cjé¡ FG mik¥Ãš Ïiz¡f¥gLt®.
8.1.2. Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fŸ k‰W«
ÃuÂãÂfS¡fhd Âw‹ gæ‰Á
kfë® Ra cjé¡FG¡fëš gy, bt›ntW
fhuz§fshš flªj Áy M©Lfshf brašglhkY«,
gyÅdkilªJ« cŸsd. Ï¡FG¡fis c殥äJ,
tYth¡» brašgh£o‰F bfh©L tu ò¤jh¡f¥
gæ‰Á tH§f¥gl nt©L«. jäœehL khãy Cuf
thœthjhu Ïa¡f« Ôéu brašgh£oš Ïšyhj
t£lhu§fëš (gFÂ 1 t£lhu§fŸ Ú§fyhf)
tYéHªJ brašgh£oš Ïšyhj kfë® Ra
cjé¡FG¡fis f©l¿ªJ, mit xU§»izªJ
brašgL« bghU£L ò¤jh¡f¥gæ‰Á tH§f¥gL«.
m§Ñfç¡f¥g£l bjh©L ãWtd§fŸ _y« kfë®
£l¤Â‹ Ñœ mik¡f¥g£l FG¡fŸ jéu Ãw muR
ãWtd§fŸ k‰W« kfë® Â£l¤jhš
m§Ñfç¡f¥glhj bjh©L ãWtd§fŸ _ykhfΫ
kfë® Ra cjé¡FG¡fŸ mik¡f¥g£LŸsd.
kfë® Â£l¤Â‹ _y« mik¡f¥g£l T£lik¥ig
xU§»iz¥ò ikakh¡Ftj‰fhf, Cuh£Áæš cŸs
mid¤J FG¡fisÍ« T£lik¥Ãš Ïiz¤J xU
Filæ‹ Ñœ bfh©L tUjš nt©L«. j‰nghJ
kfë® Â£l« _y« mik¡f¥g£l T£lik¥òfëš
kfë® Â£l« mšyhj Ra cjé¡ FG¡fŸ
Ïiztšiy. kfë® Â£l« _y« mik¡f¥glhj
FG¡fis kfë® Â£l¤Âš xU§»iz¡F« nghJ,
mt®fS¡F kfë® Â£l FG¡fS¡F tH§f¥gL«
C¡Fe®, ÃuÂã k‰W« Ra cjé¡FG
cW¥Ãd®fS¡fhd gæ‰Áæid tH§»a Ëd®
T£lik¥Ãš Ïiz¡f nt©L«. Ï¥gæ‰Á¡fhf
j‰nghJ eilKiwæš cŸs C¡Fe®, ÃuÂã k‰W«
Ra cjé¡FG cW¥Ãd®fS¡fhd
gæ‰Á¤Â£l§fis xU§»iz¤J xU òÂa
ghl¤Â£l« cUth¡f¥g£L Ï¡FG¡fS¡F m¿Kf¥
gæ‰Á tH§f¥gL«.
8.1.3. kfë® Ra cjé¡FG¡fŸ x‹¿izªJ,
x‰WikÍl‹ brašgLtij nk«gL¤j
fyh¢rhu¥ ngh£ofŸ
kfë® Ra cjé¡FG k‰W« Cuh£Á
mséyhd T£lik¥ò cW¥Ãd®fë‹ x‰Wik, T£L
Ka‰Á k‰W« xU§»izªj brašghLfis
tY¥gL¤j t£lhu k‰W« kht£l mséš
fyh¢rhu¥ngh£ofŸ el¤j¥gL»wJ. Ϫj fyh¢rhu¥
ngh£ofŸ kfë® Ra cjé¡ FGédU¡»ilna äf¢
Áw¥ghd tunt‰ò bg‰wnjhL, kfëçilna T£L
Ka‰Á k‰W« x‰Wikia V‰gL¤JtÂY«, kiwªJ
ÏU¡F« Âwikfis btë¡bfhz®ªJ
FGkd¥gh§if cW brŒtÂY« bt‰¿ f©LŸsJ.
205
206

Ï«khbgU« bt‰¿æid¤ bjhl®ªJ kfë® Ra
cjé¡FGédiu C¡Fé¡F« tifæY«,
mt®fëilna x‰Wikia ts®¡F« neh¡f¤ÂY«,
2012-13-M« M©oY« Ïjid bjhl®ªJ el¤Âl¤
£läl¥g£LŸsJ.
8.1.4. ÏisP® k‰W« kfëU¡fhd Âw‹ gæ‰Á
m. ÏisP®fS¡fhd Âw‹ gæ‰Á
go¤j ÏisP®fŸ k¤Âæš ntiythŒ¥Ã‹ik
Ku©ghlhd NHiy btë¥gL¤Jtjhf cŸsJ.
go¤j »uhk¥òw ÏisP®fŸ k¤Âæš bgça
mséyhd ntiythŒ¥Ã‹ik xUòwK«, mnj
rka¤Âš Áy bjhêšfŸ k‰W« tâf
bjhF¥òfS¡F¤ ÂwDŸs kåj ts¥ g‰wh¡Fiw
kWòwK« cŸsJ. »uhk¥òw ÏisP®fS¡F ntiy
rh®ªj Âw‹ gæ‰Á tH§Ftj‹ _y«, nk‰f©l
Nœãiyia kh‰¿, bjhêš ÂwDŸs kåjts
Ïilbtëia rç brŒa ÏaY«.
2011-12« M©oš, ÏisP® bjhêš Âw‹
gæ‰Á¡fhd têfh£L be¿Kiwfis Ó®gL¤Â,
ghl¤Â£l§fis ãiy¥gL¤Â, gæ‰Á ãWtd§fis
m§Ñfç¤J, jukhd gæ‰Á _y« 80% ÏisP®fS¡F
khj¤Â‰F Fiwªjg£r« %.4000/- CÂa¤Jl‹
ntiythŒ¥ò tH§Ftij cW brŒa Ï›tuR
Ka‰Áfis nk‰bfh©lJ. nkY« njÁa bjhêš
gæ‰Á ika« (NCVT) k‰W« ntiy thŒ¥ò k‰W«
gæ‰Á jiyik Ïa¡Fe® (DGET) M»nahuhš x¥òjš
më¡f¥g£l ghl¤Â£l§fis bfh©l gæ‰Á
ãWtd§fŸ _y« kh‰W¤ÂwdhëfŸ (3%),
m£ltiz tF¥Ãd® k‰W« gH§Foæd® (25%),
ÂUe§ifa® (5%) k‰W« ÁWgh‹ikæd® (3.5%)
Ãçit¢ nr®ªj ÏisP®fS¡F gæ‰Á më¡fΫ
cWÂ brŒa¥g£lJ.
2011-12« M©oš K‹ndho¤ £lkhf “Âw‹
uÓJ £l«” (Skill Voucher Scheme) fâå gæ‰Á¡F
m¿Kf¥gL¤j¥g£L, bA¢ Á vš (HCL), Á.v°.Á
(CSC) k‰W« m¥gšnyh (Apollo) ngh‹w
m§Ñfç¡f¥g£l fâå gæ‰Á ãWtd§fëš
ÏisP®fŸ jh§fŸ éU«ò« ãWtd§fis¤
nj®ªbjL¤J, éU¥g¥g£l gæ‰Áfëš nru têtif
brŒa¥g£lJ. 25,000 ÏisP®fS¡F %. 20 nfho
kÂ¥Õ£oš miyngÁ ghf§fis Ïiz¤jš, n# Á Ã
(JCB) Ïa¡Fgt®, Á v‹ Á ny¤ (CNC lathe)
Ïa¡Fgt®, fâå gæ‰ÁfŸ ngh‹w gšntW
tifahd gæ‰ÁfŸ tH§f¥g£LŸsd.
njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ m§fkhd
ÏisP® Âw‹ gæ‰Á k‰W« ntiythŒ¥ò £l«,
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ xU
K¡»a m§fkhf mikÍ«. K‹ndho¤ £lkhf
fâå gæ‰Á¡F m¿Kf¥gL¤j¥g£l “Âw‹ uÓJ
£l«” Âw‹ ts®¢Á Ïa¡f¤jhš x¥òjš
207
208

më¡f¥g£l têfh£o be¿Kiwfë‹go 2012-13 M«
M©oš nkY« gy ghl £l§fS¡F«, gæ‰Á
ÃçÎfS¡F« éçÎ gL¤j¥gL«.
M. bjhêš Kidnth® nk«gh£L¥ gæ‰Á¤ £l«
Ra bjhêš gæ‰Á më¥gš ãòz¤Jt«
bg‰w gæ‰Á ãWtd§fë‹ _y« Rakhfnth mšyJ
FGthfnth Ra bjhêš nk‰bfhŸs M®tKŸs
kfëU¡F bjhêš Kidnth® nk«gh£L¥ gæ‰Á¤
£l« tH§f¥gL»wJ. _y¥bghU£fŸ bfhŸKjš,
ÏaªÂu§fŸ, kÂ¥ò¡T£Ljš, ng¡nfí§, bgaçLjš,
éiy ã®zæ¤jš k‰W« rh‹wë¤jš ngh‹w
m«r§fis cŸsl¡» Ï¥gæ‰Á tH§f¥gL»wJ.
2012-13« M©oš, bjhêš bjhF¥ò
nk«gh£o‰fhf bjçÎ brŒa¥gL« thœthjhu
elto¡iffë‹ mo¥gilæš, f©l¿a¥gL«
F¿¥Ã£l Âw‹ ts®¥ò gæ‰Á, bjhêš Kidnth®
nk«gh£L¥ gæ‰Á £l¤Â‹ Ñœ bg©fS¡F
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ _ykhf
tH§f¥gL«.
8.1.5. Ra cjé¡ FG¡fS¡F¡ fl‹ cjé
m. ef®¥òw Ra cjé¡ FG¡fS¡F RHš ãÂ
x›bthU Ra cjé¡ FGΫ, nrä¥ò, Á¡fd«
k‰W« cŸfl‹ RH‰Á M»a elto¡iffis j§fŸ
FG cW¥Ãd®fS¡FŸ Mu«g fhy elto¡ifshf
brŒJ tU»‹wd®. MW khj fhy brašgh£o‹
Koéš Ï¡FG¡fŸ ã®zæ¡f¥g£l fhuâfë‹
mo¥gilæš kÂ¥ÕL brŒa¥g£L mš nj®¢Á bgW«
FG¡fS¡F khåa¤Jl‹ Toa RHš ãÂ
tH§Ftj‹ _y«, FGé‹ bjhF¥ò ã mÃéU¤Â
brŒa¥gL»wJ. 2011-12« M©oš 13,461 ef®òw Ra
cjé¡ FG¡fS¡F RHš ã tH§f¥g£LŸsJ.
2012-13« M©L, 20,000 ef®¥òw Ra cjé¡
FG¡fS¡F RHšã tH§f¥gL«.
M. t§»fŸ _y« flDjé
Ra cjé¡ FG¡fS¡F njit¡nf‰g cça
fhy¤Âš ãahakhd t£oæš fl‹ bfhL¥g‹ _ynk
bg©fS¡fhd bghUshjhu nk«ghL rh¤ÂakhF«.
Ra cjé¡ FG¡fŸ Kjš ju kÂ¥Õ£oš nj®¢Á bg‰w
Ëdnu t§»fŸ _y« fl‹ bgw jF bgW»‹wd.
2011-12« M©oš, fl‹ Ïiz¥ghf 4,000 nfho %ghŒ
v‹w caça Ïy¡F ã®za« brŒa¥g£L, mjid
éŠÁa tifæš 4,030 nfho %ghŒ fl‹ Ïiz¥ò
tH§» rhjid gil¡f¥g£LŸsJ.
2012-13« M©oš, Ra cjé¡ FG¡fS¡F
t§»fŸ _y« 4,000 nfho %ghŒ fl‹ Ïiz¥ò
tH§f¥gL«.
209
210

8.1.6. Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ k‰W«
Foir¥gFÂ mséyhd T£lik¥òfis
tY¥gL¤Jjš
m. Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfis
kWÓuik¤jš k‰W« Âw‹ ts®¤jš
Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò v‹gJ, Ra
cjé¡ FG¡fŸ j§fë‹ mDgt§fis¥ g»®ªJ
bfhŸtj‰F«, Ãu¢ridfS¡F cça Ô®Î
fh©gj‰F«, x‹W To Ô®khå¡f, xU g§nf‰ò
fskhf mik»wJ. Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfS¡F ã®thf«, ã nkyh©ik, r_f¤
jâ¡if ngh‹w Ïd§fëš gæ‰Á më¥gj‹ _y«
cænuh£lKŸs rKjha ãWtd§fshf
cUth¡f¥gL»‹wd. Ra cjé¡ FG¡fŸ jåahf
rh¡f Koahjij, T£lik¥Ãš ÏizªJ
j§fSila T£L ÂwidÍ«, M‰wiyÍ«
xU§»iz¤J, c‰g¤Â k‰W« rªij¥gL¤Jjš _y«
bghUshjhu¥ ga‹fis mila KoÍ«.
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ
xU§»izªj, btë¥gil¤ j‹ik thŒªj k¡fŸ
Ïa¡fkhf és§fΫ, mt‰iw jäœehL r§f§fŸ
gÂ΢ r£l«, 1975‹ Ñœ gÂÎ brŒJ r£l m§Ñfhu«
tH§» mt‰¿‹ ã®thf Âw‹ k‰W« ãiy¤j
j‹ikia nk«gl¢ brŒtnj T£lik¥òfis
kWÓuik¥g‹ jiyaha neh¡fkhF«.
12,524 Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò¡fëš
ÏJtiu 10,494 Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ
kWÓuik¡f¥g£L, gÂÎ brŒa¥g£L 5,850
T£lik¥òfS¡F C¡f ã tH§f¥g£LŸsJ.
ÛjKŸs 2,030 Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfS«
kWÓuik¡f¥g£L, gÂÎ brŒa¥gL«. 2012-13«
M©oš jukÂ¥Õ£oš jF bgW« 3000 Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfS¡F %ghŒ xU Ïy£r« Åj«
C¡f ã tH§f¥gL«.
M. Foir¥gFÂ mséyhd T£lik¥òfŸ
mik¤jš
ef®¥òw Foir¥gFÂfëš cŸs ViH¥
bg©fŸ Ra cjé¡ FG Ïa¡f¤Âš ÏizªJ
gadilÍ« tifæš, ef®¥òw§fëš Ra
cjé¡FG¡fŸ mik¡f¥gL»‹wd. ef®¥òw ViH¥
bg©fë‹ r_f, bghUshjhu nk«gh£o‰F xU
ãWtd mik¥ig më¥gj‰fhf Foir¥gFÂ
mséyhd T£lik¥òfŸ cUth¡f¥gL»‹wd.
Foir¥gFÂ mséyhd T£lik¥òfŸ (SLFs), r£l
ßÂahd m§Ñfhu« bgWtj‰F jäœehL r§f§fŸ
gÂ΢ r£l«, 1975-‹ Ñœ gÂÎ brŒa¥gL»‹wd.
ÏJtiu, 399 Foir¥gFÂ mséyhd T£lik¥òfŸ
(SLFs) cUth¡f¥g£LŸsd. 2012-13« M©oš,
Foir¥gFÂ mséyhd T£lik¥òfŸ (SLFs),
211
212

ef®¥òw m©ilÅ£L T£lik¥òfŸ (UNFs) vd¥
bga® kh‰w« brŒa¥gL«.
2012-13« M©L òÂa Ra cjé¡ FG¡fŸ
m¿é¡f¥g£l ef®¥òw Foir¥ gFÂfëš
mik¡f¥g£L mit ef®¥òw m©il Å£L
T£lik¥òfSl‹ Ïiz¡f¥gL«.
Ï. XU »uhk Cuh£Á¡F XU Cuh£Á mséyhd
T£lik¥ò
j‰nghJŸs Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfëš kfë® Â£l¤jhš m§Ñfç¡f¥g£l
bjh©L ãWtd§fë‹ _ykhf mik¡f¥g£l
FG¡fŸ k£Lnk cW¥Ãd®fshf ÏizªJŸsd.
Ïjdhš kfë® Â£l¤ÂYŸs Ra cjé¡FG¡fŸ
k£Lnk ga‹bg‰W Ϫj Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ kfë® Â£l¤Â‹ T£lik¥òfshfnt
cŸsd. k‰w ãWtd§fshš mik¡f¥g£l Ra
cjé¡FG¡fŸ mnj Cuh£Áæš ÏUªJ« kfë®
£l¤Ânyh mšyJ òJthœÎ £l¤Ânyh
mik¡f¥g£l Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfëš
nrUtšiy. gšntW JiwfëYŸs gyju¥g£l
£l§fis Cuh£Á mséš xU§»iz¥gjhš
»il¡fToa ga‹fis, mid¤J Ra cjé¡
FG¡fS« xU Filæ‹ Ñœ tU« nghJ bgwyh«.
kfë® Â£l¤Âdhš cUth¡f¥gL« Cuh£Á
mséyhd T£lik¥ò, mªj Cuh£ÁæYŸs
mid¤J Ra cjé¡ FG¡fisÍ« x‹¿iz¡F«
ikakhfΫ, x‹W¡bfh‹W bjhl®ò V‰gL¤J«
mik¥ghfΫ brašgL«.
xU Cuh£ÁæYŸs mid¤J Ra
cjé¡FG¡fisÍ«, mªj Cuh£Áæš kfë®
£l¤jhš cUth¡f¥g£l Cuh£Á mséyhd
T£lik¥Ãš cW¥Ãd®fshf nr®¤J, “xU »uhk
Cuh£Á¡F xU Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò” vd
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ôéu
brašghLŸs Kj‰f£l 15 kht£l§fis¢ nr®ªj 60
t£lhu§fëš brašgL¤j¥gL«.

Ϫj Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ,
fhy¥ngh¡»š rKjha mséyhd ã ãWtd§fshf
cUbtL¡F«. ÏJtiu 419 Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ %.100.54 nfho bgU§fldhf gšntW
t§»fŸ _y« bg‰WŸsd.
2012-13« M©oš, 400 Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfS¡F bgU§fl‹ bg‰W¤ ju elto¡if
nk‰bfhŸs¥gL«.
8.1.7. E©ã ãWtd§fis (MFIs) Kiw¥gL¤Jjš
E©ã ãWtd§fŸ f«bgåfŸ r£l«
1956-‹ Ñœ gÂÎ brŒa¥g£L ϪÂa çr®› t§»ahš
m§Ñfhu« bg‰w t§» rhuh ã ãWtd§fŸ – E©
ã ãWtd§fshF«. E©ã ãWtd§fŸ, T£L
bghW¥ò¡ FG¡fŸ, Ra cjé¡ FG¡fŸ k‰W«
jåeg®fS¡F 26 rjÅj¤ÂèUªJ 50 rjÅj« tiu
mÂfkhd t£oæš fl‹ tH§F»‹wd. ϪE© ãÂ
ãWtd§fŸ fLikahd Kiwfis¡ ifah©L
fl‹fis tNè¤jjdhš MªÂu muR ϪE© ãÂ
ãWtd§fis¡ f©fhâ¤J Kiw¥gL¤j xU r£l«
bfh©L tªjJ. Ïjid¤ bjhl®ªJ ϪÂa çr®›
t§» “khnyfh«” jiyikæyhd FGit mik¤J
Cuf gFÂfëš E© ã ãWtd§fë‹
brašghLfis MŒÎ brŒJ, m¿¡if rk®¥Ã¡f¡
nfhçaJ. Ï¡FG ϪÂa çr®› t§»¡F j§fSila
m¿¡ifia rk®¥Ã¤jij¤ bjhl®ªJ ϪÂa çr®›
t§» eh£oYŸs mid¤J E©ã ãWtd§fS«
fil¥Ão¡fnt©oa têfh£L be¿Kiwfis¥
Ãw¥Ã¤J t§»fS¡F R‰w¿¡if mD¥Ãit¤jJ.
E©ã r£l K‹tiuÎ ehlhSk‹w¤Âš jh¡fš
brŒa¥glΟsJ. mJtiu ϪÂa çr®› t§»æ‹
be¿KiwfŸ eilKiwæš ÏU¡F«.
khãy mséyhd t§»ahs® FG¡T£l§fëš
E©ã ãWtd§fS¡F t§»fshš tH§f¥gL«
fl‹fis ϪÂa çr®› t§»æ‹ têfh£L
be¿Kiwfë‹ mo¥gilæš MŒÎ brŒa nt©L«
vd jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtd¤jhš
m¿ÎW¤j¥g£LŸsJ. br‹id ca®ÚÂ k‹w kJiu¡
»is jdJ Ô®¥Ãš E©ã ãWtd§fis jäHf
muR f©fhâ¤J be¿Kiw¥gL¤Â Racjé¡ FG
Ïa¡f¤ij¥ ghJfh¡FkhW c¤jué£LŸsJ.
jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtd«,
cldoahf jäœeh£oš E©ã ãWtd§fë‹
brašghLfis be¿¥gL¤J« éjkhf, Ϫj
ãWtd§fis¡ f©fhâ¤J mt‰¿‹
brašgh£oid t§»ahs®fŸ k‰W« kfë® Â£l
bjh©L ãWtd§fS¡fhd khjhªÂu MŒÎ¡
T£l§fëš MŒÎ brŒa kht£l M£Á¤
jiyt®fis m¿ÎW¤ÂÍŸsJ. nkY«, kfë® Ra
cjé¡ FG cW¥Ãd®fis v¢rç¡if brŒJ E©ãÂ
215
216

ãWtd§fë‹ fl‹ tiyæš éHhjthW ghJfh¡f
Cuh£Á mséš éê¥òz®Î Kfh«fis el¤j
tèÍW¤j¥g£lJ. Ra cjé¡ FG¡fS¡»ilna
éê¥òz®Î V‰gL¤j kht£l M£Á¤ jiyt®fshš
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfS¡F g¤Âç¡if¢
brŒÂ _y« nt©LnfhŸ él¥g£lJ. ϪÂa çr®›
t§»ahš ã®zæ¡f¥g£LŸs 26 éG¡fh£L¡F nkš
mÂf¥goahd t£o tNè¤J jtW ÏiH¡F« E©ãÂ
ãWtd§fŸ ÛJ, khãy fªJt£o¢ r£l¤Â‹ Ñœ
elto¡if vL¡FkhW, kht£l M£Á¤ jiyt®fŸ
m¿ÎW¤j¥g£LŸsd®.
8.1.8. Ra cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â¥ bghU£fis
rªij¥gL¤Jjš
kfë® Ra cjé¡ FGéd®
iféid¥bghU£fŸ, if¤j¿, czÎ, _èif
bghU£fŸ k‰W« bra‰if eiffŸ ngh‹w gšntW
tifahd bghU£fis c‰g¤Â brŒJ tU»‹wd®.
kfë® Â£l¤Â‹ _y« Ra cjé¡ FG c‰g¤Â
bghU£fis rªij¥gL¤Âl kÂ¥ò¡ T£lš,
ng¡nfí§, nygè§, tâf F¿pL ngh‹w gšntW
Ïd§fëš gæ‰Á¥ g£liw / fU¤ju§FfŸ
el¤Jtj‹ _ykhf gšntW elto¡iffŸ
vL¡f¥g£L nk‰go bghU£fŸ btë¢rªijæš
ngh£oæL« msé‰F jå¤j‹iknahL ÁwªJ
és§f Mtd brŒa¥gL»wJ.
kJiu FW k‰W« ÁW bjhêš r§f¤Jl‹
(MADITSSIA) ÏizªJ 10 kht£l§fis¢ nr®ªj 500
kfë® Ra cjé¡ FG ÃuÂãÂfS¡F k©ly
mséyhd fU¤J¥g£liw el¤j¥g£lJ. ãWtd
nkyh©ikæš cŸs EQ¡f§fis m¿ªJ bfh©L
c‰g¤Â brŒa¥g£l bghU£fis rªij¥gL¤Jtj‰F
Ï¡fU¤ju§F Ra cjé¡FG¡fS¡F xU Kjš
mDgtkhf mikªjJ. kfë® Ra cjé¡ FG¡fë‹
c‰g¤Â bghU£fis ÏisP®fëilna Ãugy¥gL¤Â
é‰gidia nk«gL¤j, fšÿç tshf§fëš “fšÿç
rªijfŸ” (College Bazaars) Kj‰ f£lkhf
el¤j¥g£lJ.
m. tâf F¿pL (Branding)
bghU£fŸ th§F« nghJ tho¡ifahs®fŸ
tâf F¿p£o‰F (Branding) K¡»a¤Jt«
bfhL¥gjhš, Ra cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â
bghU£fis rªij¥gL¤JtJ bgU« rthyhfnt
cŸsJ. tâf F¿pL k‰W« f©ft® ng¡nfí§
M»ait bghU£fë‹ ju¤Jl‹ bjhl®ò
gL¤j¥gL»wJ. Ra cjé¡ FG¡fë‹ gšntW
c‰g¤Â¥ bghU£fis ãiy¥gL¤Â mj‰F
njitahd rh‹¿id muR m§Ñfhu« bg‰w
ãWtd¤ÂläUªJ bgw muR Ka‰Á nk‰bfhŸS«.
217
218

Ï›th©L kfë® Ra cjé¡ FG¡fë‹
c‰g¤Â¥bghU£fŸ btë¢ rªijæš ngh£oæl j¡f
tifæš xnu khÂçahd jå¤j‹ikÍl‹ Toa
tâf F¿p£L Á‹d« k‰W« K¤Âiu (Brand Logo &
Monogram) btëæl¥glΟsJ.
2012 –13« M©oš Ra cjé¡ FG¡fshš
mÂf mséš c‰g¤Â brŒa¥gL« é‰gid
thŒ¥òŸs IªJ bghU£fis¤ nj®Î brŒJ ãiyahd
brašgh£L be¿Kiwfis (Standard operating
procedures) tF¤Âl elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs¥gL«.
M. f©fh£ÁfŸ
Ra cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â bghU£fis
rªij¥gL¤Jtš f©fh£ÁfŸ K¡»a g§F t»¥gJ
ã%gzkh»ÍŸsJ. kht£l k‰W« khãy mséš
kfë® Ra cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â bghU£fis
m¿Kf¥gL¤Â rªij¥gL¤j f©fh£ÁfŸ
el¤j¥g£L tU»‹wd. òJ šèæš eilbg‰w
ϪÂa g‹dh£L t®¤jf¡ f©fh£Á k‰W« ϪÂa
muÁ‹ Cuf ts®¢Á Jiwæ‹ _y« el¤j¥gL«,
k©ly mséyhd “rhuh°” (SARAS)
f©fh£ÁfëY« Ra cjé¡ FG¡fŸ g§nf‰W
tU»‹wd.
Ï›th©L, ò¤jh©L k‰W« bgh§fš
g©oifia K‹å£L “kfë® nksh-2012” v‹w
bgaçš 30 eh£fŸ E§f«gh¡f¤Âš mikªJŸs
m‹id bjurh kfë® tshf¤Âš el¤j¥g£l khãy
mséyhd f©fh£Á bghJ k¡fë‹ k¤Âæš bgU«
tunt‰ig¥ bg‰W 28 Ïy£r« %ghŒ¡F« nkyhf
é‰gid brŒa¥g£lJ. 2011-12« M©oš mid¤J
kht£l§fëY« 79 f©fh£ÁfŸ el¤j¥g£L, mj‹
_ykhf 5.63 nfho %ghŒ kÂ¥Ãyhd Ra cjé¡
FG¡fë‹ c‰g¤Â¥ bghU£fŸ é‰gid
brŒa¥g£LŸsJ.
2012-13« M©oš, khãy k‰W« k©ly
mséyhd f©fh£ÁfŸ, Ra cjé¡ FG¡fë‹
c‰g¤Â bghU£fis rªij¥gL¤j bgça mséš òÂa
tâf bgaçš el¤j¥gL«. kfë® Ra cjé¡ FG
c‰g¤Â¥ bghU£fë‹ é‰gid éçth¡f¤Â‰fhd
thŒ¥òfis nk«gL¤Â, rªijæš fhÿ‹w VJthf
F¿¥Ã£l ãfœÎfŸ k‰W« g©oif fhy§fëš
Áw¥ò fU¥bghUSl‹ Toa f©fh£ÁfŸ
el¤j¥glΟsd.
kht£l tH§fš k‰W« é‰gid r§f§fis
bjhêš E£g tšYd® FG¡fis bfh©L òJ¥Ã¤J,
khãy tH§fš k‰W« é‰gid r§f¤Jl‹ Ïiz¥ò
V‰gL¤Â, bghU£fŸ c‰g¤ÂæY« é‰gidæY«
kfë® Ra cjé¡ FG¡fis têel¤Âl
219
220

£läl¥g£LŸsJ. kfë® Ra cjé¡ FG¡fë‹
c‰g¤Â bghU£fis Ïiza js« _y«
rªij¥gL¤jΫ V‰Wk thŒ¥Ãid cUth¡fΫ
“k g#h®” v‹w bgaçš Ïiza js«
bjhl§f¥glΟsJ.
8.1.9. Áw¥ghf¢ brašgL« Ra cjé¡ FG¡fŸ,
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ k‰W«
t§»fS¡fhd éUJfŸ
jäœehL muR, Áw¥ghf¢ brašgL« Ra
cjé¡FG¡fŸ k‰W« Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfë‹ brašÂwD¡F m§Ñfhu« tH§f
khãy, kht£l k‰W« t£lhu mséš éUJfŸ tH§»
tU»‹wJ. Ï›éUJfŸ Ra cjé¡ FG¡fŸ k‰W«
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfë‹ brašghLfis
C¡Fé¥gnjhL mitfS¡FŸ Mnuh¡»akhd
ngh£oiaÍ« cUth¡F»‹wd. M©LnjhW«, khãy
mséš Áwªj IªJ Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfS¡F jyh _‹W Ïy£r« %ghÍ«, 10
Áwªj Ra cjé¡ FG¡fS¡F jyh xU Ïy£r«
%ghÍ« buh¡f gçrhf tH§f¥g£L tU»wJ. nkY«
kht£l mséš, xU Áwªj Cuh£Á mséyhd
T£lik¥ò¡F buh¡f gçrhf xU Ïy£r %ghÍ«,
_‹W Áwªj kfë® Ra cjé¡FG¡fS¡F jyh
25,000 %ghÍ« buh¡f gçrhf tH§f¥gL»wJ. t£lhu
mséš, Áw¥ghf brašgL« xU Ra cjé¡ FGé‰F
rh‹¿jœ tH§f¥gL»wJ.
Ra cjé¡ FG¡fë‹ bghUshjhu nk«gh£oš
t§»fŸ K¡»a g§F t»¡»‹wd. Ra cjé¡
FG¡fŸ k‰W« Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfS¡F fl‹ tH§Ftš äf¢ Áw¥ghf¢
brašgL« t§»fS¡F khãy k‰W« kht£l mséš
éUJfŸ tH§f¥g£L tU»wJ. khãy mséš _‹W
Áwªj t§»fS¡F«, IªJ t§»¡ »isfS¡F«
éUJfŸ tH§f¥g£L tU»wJ. kht£l mséš XU
Áwªj t§» k‰W« _‹W t§»¡ »isfŸ
Ï›éUÂid¥ bgW»‹wd. khãy mséš Áwªj
t§»fS¡F ãidÎ gçR«, ghuh£L¢ rh‹¿jG«
tH§f¥gL»wJ. Áwªj t§» »isfS¡F Kjš,
Ïu©lh« k‰W« _‹wh« gçrhf Kiwna xU Ïy£r«
%ghŒ, 75,000 %ghŒ k‰W« 50,000 %ghŒ buh¡fkhf
tH§f¥gL»wJ. kht£l mséš Áwªj t§»¡F
ãidÎ gçR« ghuh£L¢ rh‹¿jG« tH§f¥gL»wJ.
Áwªj t§» »isfS¡F Kjš, Ïu©lh« k‰W«
_‹wh« gçrhf Kiwna 15,000 %ghŒ, 10,000 %ghŒ
k‰W« 5,000 %ghŒ buh¡fkhf tH§f¥gL»wJ. Ï›
éUJfŸ _y« t§»fŸ k‰W« t§»¡ »is
nkyhs®fŸ Ra cjé¡ FG¡fS¡F¤ njitahd
msÎ, cça fhy¤Âš fl‹ tH§f
C¡Fé¡f¥gL»‹wd®.
221
222

8.2. bgh‹éHh »uhk Ra ntiythŒ¥ò £l« (SGSY)
bgh‹éHh »uhk Ra ntiythŒ¥ò¤ £l«,
1999-« M©L Kjš k¤Âa muÁ‹ tWik xê¥ò¤
£lkhf m¿Kf¥gL¤j¥g£L, k¤Âa, khãy
muRfshš 75:25 v‹w é»j¤Âš ã tH§f¥g£L
kht£l Cuf ts®¢Á KfikfŸ _ykhf
brašgL¤j¥g£L tªjJ. Ϥ£l« 2008-š jäœehL
kfë® ey nk«gh£L ãWtd¤Â‰F kh‰w¥g£lJ.
Ϥ£l¤Â‹ K¡»a neh¡f« Ra cjé¡ FG¡fis
E©fl‹ bgW« ãiyæèUªJ ÁWbjhêš Kidnth®
ãiy¡F ca®¤JtjhF«. Ϥ£l¤Â‹ K¡»a
TWfŸ:
1) RHš ãÂ
2) bghUshjhu¡ flDjé
3) gæ‰Á
4) f£lik¥ò trÂfŸ
2011-12« M©oš, k¤Âa murhš 22,214 Ra
cjé¡ FG¡fS¡F RHšã Ïy¡F ã®zæ¡f¥g£L
KGtJkhf vŒj¥g£LŸsJ. nkY« 7,464 jFÂthŒªj
Ra cjé FG¡fS¡F bghUshjhu¡ flDjéÍ«
k‰W« 22,214 Ra cjé FG cW¥Ãd®fS¡F
bjhêšfëš

jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹
bjhiyneh¡F bfhŸiffŸ, khãy k¡fë‹
njit¡nf‰gΫ, ViH k¡fë‹ ãiwnt‰w¥glhj
njitfis ó®¤Â brŒÍ« neh¡»Y« mikÍ«.
i) F¿¡nfhŸ, tê el¤J« bfhŸiffŸ k‰W«
mo¥gil¡ nfh£ghLfŸ
m .F¿¡nfhŸ
äfΫ t¿a ãiyæš cŸs ViH k¡fis¡
f©l¿ªJ Ra cjé¡ FG¡fshf xU§»iz¤J
mt®fS¡fhd ãiy¤j / Úo¤j j‹ikÍila
mik¥òfis cUth¡» Rakhf ã®thf« brŒa
gšntW Âw‹ gæ‰ÁfŸ _y« tY¥gL¤Â, Ïyhg«
ju¡Toa Ra bjhêš thŒ¥òfis V‰gL¤Â jUtj‹
_y« mt®fsJ thœthjhu ãiyia ca®¤Â,
tWikia xê¥gnj jäœehL khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f¤Â‹ F¿¡nfhshF«.
M) têel¤J« bfhŸiffŸ
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹
têel¤J« bfhŸiffŸ ËtUkhW:
• ViHfël« Ïa‰ifahfnt tWikæèUªJ
éLgLtj‰F¤ njitahd ÂwikÍ«
kndhÂlK« cŸsJ.
• r_f xU§»iz¥ò k‰W« ViH k¡fS¡fhd
mik¥òfis tY¥gL¤Jtj‹ _y« ViHfis
Vœik ãiyæèUªJ éLgl¢ brŒJ mt®fsJ
Âwikfis btë¡bfhzu ÏaY«.
• jftš gutyh¡f¤ij vëjh¡Fjš, Âw‹
ts®¤jš, Âw‹ nk«ghL më¤jš, fl‹
bgWtij vëjh¡Fjš, bjhêš bjhl§f
k‰W« bjhl®ªJ el¤j¤ njitahd cjéfis
tH§Fjš M»at‰¿‹ _y« ViH k¡fë‹
thœthjhu¤ij ca®¤j ÏaY«.
• kfëç‹ bghUshjhu nk«ghL, FL«g« k‰W«
rKjha¤Âš neuoahd k‰W« cWÂahd
jh¡f¤ij x£Lbkh¤jkhf V‰gL¤J«.
Ï) mo¥gil¡ nfh£ghLfŸ
Ñœ¡f©l mo¥gil¡ nfh£ghLfŸ mid¤J
brašghLfisÍ« têel¤Jtjhf mikÍ«.
• ViH k¡fis Ïy¡fhf¡ bfh©L mt®fëš
m£ltiz tF¥Ãd®, gH§Foæd®, kh‰W¤
ÂwdhëfŸ, KÂnah®, eèΉnwh® k‰W«
Mjut‰nwhU¡F K‹Dçik më¤jš
• £lälš, brayh¡f«, f©fhâ¥ò,
nkyh©ik M»a brašghLfëš ViH
k¡fis

• k¡fŸ ãWtd§fŸ j‰rh®ò« ãiy¤j
j‹ikÍ« miltij cW brŒjš.
ii) neh¡f§fŸ
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«
»uhk¥òw ViH k¡fë‹ ãiyahd thœthjhu¤ij
cUth¡F« neh¡»š V‰gL¤j¥g£LŸsJ. jäœeh£oš
Cuf¥ gFÂfis cŸsl¡»a 31 kht£l§fëš
tWik¡ nfh£o‰F¡ ÑGŸs FL«g§fis¡
f©l¿ªJ, IªJ Kjš VG tUl§fëš mt®fis
tWikæèUªJ éLgl¢ brŒÍ« neh¡»š Ϥ£l«
brašgL¤j¥gL«. “Cuf ViH k¡fS¡fhd tYthd
k‰W« cænuh£lkhd mik¥òfis cUth¡»
thœthjhu¤ij ca®¤Â, ã k‰W« gšntW
nritfis Kiwahf¥ bgw têtif brŒJ FL«g
tUkhd¤ij¥ bgU¡Ftnj” Ï›éa¡f¤Â‹
neh¡fkhF«. nkY« ã Mjhu§fis bgU¡Fjš,
thœthjhu cjéfŸ, bghJ nritfŸ k‰W«
mt®fS¡Fça mo¥gil cçikfis¥ bgw it¥gJ«
Ϥ£l¤Â‹ neh¡fkhF«.
jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtdK« cyf
t§» ã cjéÍl‹ brašgL« òJ thœÎ £lK« Ra
cjé¡ FG Ïa¡f brayh¡f« k‰W« ViH
k¡fS¡fhd mo¤j£L mik¥òfis cUth¡Ftš
bg‰w Mœªj mDgt¤jhš, bgh‹ éHh »uhk Ra
ntiy thŒ¥ò¤ £l¤Âid¤ jäœehL khãy Cuf
thœthjhu Ïa¡fkhf brašgL¤JtJ jäœeh£o‰F
äf¥ bgça rthyhf ÏU¡fhJ. njÁa Cuf thœthjhu
Ïa¡f« V‰fdnt cŸs ViHfS¡fhd mik¥òfis
tY¥gL¤Â nkY« òÂa mik¥òfshd c‰g¤Â¡
FG¡fŸ, x¤j bjhêš FG¡fŸ, T£lik¥òfŸ
ngh‹wt‰iw¡ F¿¥Ã£l neh¡f¤Â‰fhf cUth¡»,
têel¤Â, £l elto¡iffë‹ _y«
Ïilbtëfis¡ f©l¿ªJ, rçbrŒJ, jäœehL
khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ brašghLfis
muR k‰W« Ãw ãWtd§fë‹ xU§»iz¥òl‹
brašgL¤Âl cWJizahf és§F«.
iii) K¡»a éisÎfŸ
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹
brašghLfŸ _y« Ñœ¡f©l K¡»a e‹ikfis
mila ÏaY« vd v®gh®¡f¥gL»wJ.
• ÂwikahfΫ cz®Î ó®tkhfΫ Ra
brašghL bfh©l £l brayh¡f
mik¥Ãid cUth¡», Cuf mo¤j£L
mik¥òfis tY¥gL¤j elto¡if
nk‰bfhŸsš.
• jFÂÍŸs ViH k¡fŸ midtiuÍ«
mt®fS¡fhd k¡fŸ mik¥òfëš
cW¥Ãduh¡Fjš
227
228

• bjhF¥ò ã ãiyia ca®¤Â, mj‹ _y«
k¡fŸ mik¥òfŸ ãahakhd t£oæš
t§»¡ fl‹ bgWtj‰F tê tif brŒjš
• gšntW £l§fë‹ ã k‰W« nritfis
xU§»iz¤J mj‹ ga‹fis jFÂÍŸs
ViH k¡fŸ bg‰W nk«ghL mila¢
brŒjš.
• tUkhd« ju¡Toa brh¤J¡fëš ViH
k¡fŸ KjÄL brŒtj‹ _y« mt®fsJ
thœthjhu¤ij¥ bgU¡» caça
tUkhd¤ij¥ bgw tê tif brŒjš.
• ÏisP®fë‹ Âw‹fis nk«gL¤Jtj‹
_y« Ra bjhêš k‰W« ciH¥óÂa
ntiythŒ¥ò bgw tê tif brŒjš
iv) £l mQFKiwfŸ
£l« brašgL¤j¥glΟs mid¤J
»uhk§fëY« Ñœ¡f©l mQFKiwfŸ
nk‰bfhŸs¥gL«.
• r_f cŸsh¡f« k‰W« KGikahd r_f
xU§»iz¥ò
• ViHfS¡fhd k¡fŸ mik¥òfis
cUth¡Fjš
• ã cŸsh¡f«
• bghUshjhu¢ brašghLfŸ _y«
ViHfS¡F ãiyahd thœthjhu§fis
cUth¡Fjš
• Âw‹ k‰W« ntiy thŒ¥ò
• nritfŸ cçat®fis br‹wiltij
cWÂ brŒjš (r_f tšYe®fŸ k‰W«
r_f¤Â‹ghš g‰W bfh©L
k¡fë‹ nk«gh£o‰fhd elto¡ifæš

cjéfŸ k‰W« nritfS« cŸsl¡» ã KjÄL
brŒa¤ £läl¥g£LŸsJ.
njÁa Cuf thœthjhu¤ £l¤Âid (NRLP)
Ôéukhf¢ brašgL¤j cŸs kht£l§fŸ, cyf t§»
ãÂÍjéÍl‹ Toa òJ thœÎ £l«
brašgL¤j¥glhj kht£l§fshf¤ nj®Î
brŒa¥g£LŸsd. jäœeh£oš bkh¤jKŸs 385
t£lhu§fëš, 120 t£lhu§fëš òJ thœÎ £l«
brašgL¤j¥gL»wJ. ÛjKŸs 265 t£lhu§fëš
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« (TNSRLM)
_‹W M©Lfëš go¥goahf¢ brašgL¤j¥gL«.
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«
(TNSRLM) Ôéukhf brašgL¤j¥gL« t£lhu§fŸ
tWik¡nfh£o‰F¡ ÑGŸs FL«g§fë‹ (BPL)
v©â¡if _y« tçir¥gL¤j¥g£L Ñœ¡f©l
fhuâfŸ _y« kht£l§fŸ nj®Î brŒa¥g£LŸsd.
• bkh¤j bjhêyhs®fëš étrha¡
Tèfë‹ é»j«
• Cuf kfë® vG¤j¿Î é»j«
• bjhêš ts®¢Áæš Ã‹j§»a ãiy
• FHªij Ïw¥ò é»j«
• tWik¡ nfh£o‰F ÑGŸs FL«g§fë‹
v©â¡if
• m£ltiz tF¥Ãd® k‰W« gH§Foæd®
k¡fŸ bjhif rjé»j«
vi) £l¢ brayh¡f¥ gFÂfŸ – f£l«-I
• njÁa khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«
2012-13 M« M©oš njÁa Cuf
thœthjhu¤ £l¤Â‹ 4 kht£l§fis¢
rh®ªj 16 t£lhu§fis cŸsl¡», 15
kht£l§fis¢ rh®ªj 60 t£lhu§fëš
brašgL¤j¥gL«. £l« brašgL¤j¥gL«
t£lhu§fŸ ml§»a tiugl§fŸ f£l«
thçahf Ïiz¥Ãš bfhL¡f¥g£LŸsJ.
• £l« brašgL¤j¥glΟs »uhk
Cuh£Áfë‹ v©â¡if – 2,323
Kj‰f£l brayh¡f¥ gFÂfŸ (2012-13)
£l«
»uhk bjhl§f¥
kht£l§ t£lhu§
Cuh£Á gL«
fŸ fŸ
fŸ M©L
nj. C.
th. Ï 11 44 1865
(NRLM)
nj. C.
th. Â 4 16 458
2012-13
(NRLP)
bkh¤j« 15 60 2323
Kj‰ f£lkhf bgu«gÿ® kht£l¤Âš xU
t£lhu¤ÂY«, mçaÿ® k‰W« j®kòç kht£l§fëš
jyh Ïu©L t£lhu§fëY«, ©L¡fš,

ÂU¢Áuh¥gŸë kht£l§fëš jyh eh‹F
t£lhu§fëY«, flÿ®, ehf¥g£od« k‰W«
ÂUt©zhkiy kht£l§fëš jyh IªJ
t£lhu§fëY«, ntÿ® k‰W« éG¥òu«
kht£l§fëš jyh MW t£lhu§fëY« jäœehL
khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« Ôéukhf¢
brašgL¤j¥gL«.
vii) 2012-13 M« M©oš jäœehL khãy Cuf
thœthjhu Ïa¡f¤Âš £läl¥g£LŸs
brašghLfŸ
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« khãy
mséš jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtd¤jhš
brašgL¤j¥gL«. khãy Ïa¡f nkyh©ik my»š
c¤njÁ¡f¥g£LŸs K¡»a brašghLfŸ
ËtUkhW:
• KGikahf¢ brašgL« khãy nkyh©ik
my»id cUth¡Fjš
• kåj ts nk«gh£L ãWtd¤ij nj®Î
brŒJ, gâahs®fis ãaä¤J
mt®fS¡F Kj‰f£l gæ‰Áæid
më¤jš.
• Kj‰f£l MŒÎ, brayh¡f f©fhâ¥ò,
kh‰W¤ Âwdhëfis tê el¤J« bjh©L
ãWtd§fŸ, bk‹bghUŸ ãWtd« k‰W«
jâ¡ifahs®fis¤ nj®Î brŒjš.
• jftš bjhl®ò k‰W« fšé, nkyh©ik
jftš ika« k‰W« ntiy thŒ¥òl‹ Toa
bjhê‰gæ‰Á M»at‰¿‰fhd jå¥g£l
ÃçÎfis V‰gL¤Jjš
• kht£l k‰W« t£lhu nkyh©ik
myFfis V‰gL¤Jjš
• khãy tH§fš k‰W« é‰gid¢
r§f¤Âid cUth¡Fjš
• F¿¥Ã£l fU¥bghUë‹ mo¥gilæš
kÂ¥ÕL / MŒÎ – ghèd ghFghL /
M‰wyë¤jš / kh‰W¤ ÂwdhëfŸ /
gH§Foæd®
• òJ thœÎ¤ £l¤Â‹ tWik xê¥ò k‰W«
nk«ghL g‰¿a fâ¥ghŒÎ / jh¡f« g‰¿a
m¿¡if
m) Ôéu brašghLŸs t£lhu§fëš
nk‰bfhŸs¥gL« brašÂ£l§fŸ
233
234

Kj‰f£lkhf 15 kht£l§fis¢ nr®ªj 60
t£lhu§fëš Ôéu brašghLfŸ
Ñœ¡f©lthW nk‰bfhŸs¥gL«.
• jftš bjhl®ò brašghLfis gšntW
ãiyfëš brašgL¤Jjš
• gšntW muR Jiw k‰W« Cuh£Á
mik¥òfS¡F gæ‰Á më¤jš
• jäœehL khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f¤Â‹ Ïy¡F k¡fis¡ f©l¿a,
k¡fë‹ g§nf‰òl‹ k¡fŸ ãiy MŒÎ
(PIP) el¤Jjš
• »uhk tWik xê¥ò r§f« k‰W« r_f
jâ¡if¡ FG¡fis cUth¡Fjš
• »uhk ts®¢Á¤ £l m¿¡if jahç¤jš
• »uhk tWik xê¥ò r§f¤Â‰F rKjha
KjÄ£L cjé tH§Fjš
• Ra cjé¡ FG¡fis mik¤jš
• Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfis kW
Óuik¤jš
• Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfS¡F
rKjha KjÄ£L ã tH§Fjš
• »uhk, t£lhu k‰W« kht£l mséš
xU§»iz¥ò k‹w§fis cUth¡Fjš
• nkyh©ik jftš mik¥ò - t£lhu
mséš MŒÎ k‰W« f©fhâ¥ò
mik¥òfis cUth¡Fjš
• Âw‹ k‰W« fšé¤ jFÂfis cŸsl¡»a
bjhF¥ig jahç¤jš
• t§»¢ nrit xU§»iz¥ghs®fis
ãaä¤jš
M) Ôéu brašgh£o‰F c£gL¤jhj ( Non-intensive)
t£lhu§fë‹ brašÂ£l§fŸ
njÁa Ïa¡f nkyh©ik my»‹
têfh£Ljè‹go, njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹
brašghLfŸ, 2012-13 M« M©oš 205
t£lhu§fëY«, 2013-14 M« M©oš 105
t£lhu§fëY« rhjhuz Kiwæš brašgL¤j¥gL«.
2013-14 M« M©oš Ôéu brašgh£o‰F tU«
t£lhu§fëèUªJ, xU t£lhu¤Â‰F xU Cuh£Á
v‹w é»j¤Âš 100 Cuh£ÁfŸ, »uhk Mjhu
ika§fshf nj®Î brŒa¥gL«.
»uhk Mjhu ika§fshf nj®Î brŒa¥gL«
Cuh£Áfëš Ñœ¡f©l brašghLfŸ nk‰bfhŸs¥
gL«.
• r_f _yjd cUth¡f« (r_f tšYe®fŸ
k‰W« r_jha ts gæ‰Wd®fŸ)
235
236

• r_f xU§»iz¥ò
• mo¥gil¤ jftšfis nrfç¤jš
• k¡fë‹ g§nf‰òl‹ k¡fŸ ãiy MŒÎ
el¤Jjš (PIP)
• »uhk tWik xê¥ò¢ r§f¤ij
cUth¡Fjš
• Âw‹ k‰W« fšé ãiyæ‹ MŒÎ¤
bjhF¥ò cUth¡Fjš
Ï) mid¤J kht£l§fëYŸs Ôéu brašghL k‰W«
rhjhuz brašghL cŸs (Intensive & Nonintensive)
t£lhu§fëš nk‰bfhŸs¥gL« braš
£l§fŸ
1. Âw‹ gæ‰Á k‰W« ntiythŒ¥ò
• ntiy thŒ¥ò ãiy MŒÎ / kÂ¥ÕL
• ntiy thŒ¥ò Kfh«
• ÏisP® bjhêš Âw‹gæ‰Á¡fhd
kht£l¤ Âw‹ ika«
• bjhêš Kidnth® gæ‰ÁfŸ
• ntiy thŒ¥òl‹ Toa ÏisP®
bjhêš Âw‹ gæ‰Á
2. xU§»iz¥ò k‰W« x‹¿iz¤jš
• t£lhu mséš Jiw ßÂahd braš
£l fU¤J¥g£liwfŸ
• t£lhu« k‰W« kht£l mséš
xU§»iz¥ò FG¡fŸ
3. thœthjhu bjhF¥òfŸ
• xU kht£l¤Â‰F IªJ v‹w Kiwæš
x¤j bjhêš FG¡fis Cuh£Á k‰W«
gFÂ mséš cUth¡Fjš.
• xU »uhk« - xU c‰g¤Â¥ bghUŸ v‹w
mo¥gilæš x¤j c‰g¤Â¥ bghUŸ
jahç¥Ãš

5. rªij¥gL¤Jjš
• kÂ¥ò T£Ljš k‰W« ãiy¥gL¤Jjš
• Ra cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â
bghU£fS¡F tâf F¿pL.
• kht£l« k‰W« kht£l§fS¡»ilna
Ra cjé¡ FG bghU£fis
rªij¥gL¤Jjš.
• jåah® k‰W« ÁW bjhêš
ãWtd§fSl‹ òçªJz®Î x¥gªj«
V‰gL¤Jjš.
• khãy k‰W« k©ly mséš f©fh£Á
k‰W« é‰gid _y«
rªij¥gL¤Jtj‰F tê tif brŒjš.
• th§Fnth® k‰W« é‰ngh® rªÂ¥ò
(kht£l k‰W« k©ly mséš )
6. éUJfŸ
• Áw¥ghf brašgL« Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ k‰W« Ra cjé¡
FG¡fS¡F éUJ
• t§»ahsU¡F éUJ
7. kÂ¥ÕL k‰W« fâ¥ghŒÎ
• nkyh©ik jftš jå¥ÃçÎ
• MuhŒ¢Á k‰W« gF¥ghŒÎ ÃçÎ
8. jftš k‰W« Mtz¥gL¤Jjš ÃçÎ
• jftš bjhl®ò gçkh‰w rhjd§fis
cUth¡Fjš
• ifnaLfŸ k‰W« ghl¤Â£l§fis
m¢ro¤J éãnah»¤jš
• Mtz¥gL¤Jjš k‰W« gutyh¡Fjš
viii) £l TW mséyhd ã xJ¡ÑL
2012 -13« M©L¡fhd ã xJ¡ÑL 31,118.98
Ïy£r %ghahf £läl¥g£L, Ñœ¡f©l £l
TWfëš njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡f« (NRLM)
k‰W« njÁa Cuf thœthjhu¤ £l« (NRLP)
M»at‰¿‹ Ñœ kÂ¥ÕL brŒa¥g£LŸsJ.
t.v© £l
TW
bghUŸ
bjhif
%.
Ïy£r¤Âš
1 m ãWtd« k‰W« kåj
ts nk«ghL
75.00
2 M khãy thœthjhu cjé 25,396.17
3 Ï òÂa Í¡ÂfŸ k‰W«
T£lh©ik
1,360.00
4 < £l brayh¡f cjé 399.30
5 c Âw‹ k‰W« ntiy
thŒ¥ò
3,888.51
bkh¤j« 31,118.98
239
240

ix) ã g§ÑL
(%. Ïy£r¤Âš)
t.v© bghUŸ k¤Âa muR jäHf muR bkh¤j«
1 njÁa Cuf 19,044.01 6,348.01 25,392.02
thœthjhu
Ïa¡f« (NRLM)
2 njÁa Cuf 5,726.96 - 5,726.96
thœthjhu¤
£l« (NRLP)
bkh¤j« 24,770.97 6,348.01 31,118.98
8.3 2012-13« ãÂah©oš vL¡f¥glΟs òÂa
Ka‰ÁfŸ
8.3.1 XU »uhk« - xU c‰g¤Â¥bghUŸ
“xU »uhk« - xU c‰g¤Â bghUŸ” v‹w
nfh£gh£o‹ mo¥gilæš xnu khÂçahd bjhêèš

2012–13« M©oš Ra cjé¡ FG¡fŸ
jahç¡F« bghU£fis nk«gL¤Â¥ Ãugy¥gL¤J«
neh¡»š xU kht£l¤Â‰F _‹W “fšÿç rªijfŸ”
vd bkh¤j« 100 fšÿç rªijfŸ el¤j¤
£läl¥g£LŸsJ.
8.3.3. kfë® Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F
milahs m£il tH§Fjš
milahs m£ilfŸ j‰nghJ kfë® Ra
cjé¡FG¡fS¡F k£Lnk tH§f¥gL»wJ. Ra
cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F¤ jå¥g£l Kiwæš
milahs m£il tH§f¥gLtšiy. kfë® Ra
cjé¡FG cW¥Ãd®fŸ Kiwahd milahs m£il
Ïšyhj fhuz¤jhš muR mYtyf§fŸ k‰W« Ãw
ãWtd§fS¡F¢ bršY« bghGJ äFªj
Ï‹dšfS¡F Msh»‹wd®. milahs m£il
bgWtj‹ _y« kfë® Ra cjé¡FG cW¥Ãd®fŸ
j‹d«Ã¡ifÍ«, kçahijiaÍ« bgWth®fŸ.
2012-13« ã M©oš jäœehL khãy Cuf
thœthjhu Ïa¡f« Kj‰ f£lkhf
brašgL¤j¥glΟs 15 kht£l§fis¢ nr®ªj 60
t£lhu§fëš cŸs Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fŸ
midtU¡F« milahs m£il tH§f¥gL«.
8.3.4. Ra cjé¡FG¡fë‹ c‰g¤Â¥
bghU£fis nk«gL¤Â, rªij¥gL¤j
khãy mséyhd é‰gid¢ r§f¤Âid
njh‰Wé¤jš
Ra cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â bghU£fis
rªij¥gL¤Jtj‰fhf ÏJtiu kht£l tH§fš k‰W«
é‰gid¢ r§f§fŸ k£Lnk brašgh£oš cŸsd.
khãy tH§fš k‰W« é‰gid¢ r§f« ÏJ tiu
mik¡f¥gléšiy. Ϫj ãÂah©oš khãy tH§fš
k‰W« é‰gid¢ r§f¤ij cUth¡» j‰nghJ
brašg£L tU« kht£l tH§fš k‰W« é‰gid¢
r§f§fSl‹ bjhl®ò V‰gL¤Â, mt‰¿‹
elto¡iffis xU§»iz¤J mj‹ _y« Ra
cjé¡ FG c‰g¤Â bghU£fis nk«gL¤Â khãy,
njÁa k‰W« r®tnjr mséš rªij¥gL¤j
elto¡if vL¡f¥gL«.
8.3.5. “k g#h®” - Ra cjé¡ FG c‰g¤Â¥
bghU£fë‹ Ïiza tê é‰gid¡fhf òÂa
Ïizajs« cUth¡Fjš
2004« M©L kfë® Ra cjé¡ FG c‰g¤Â
bghU£fë‹ é‰gid thŒ¥Ãid nk«gL¤Âl
cUth¡f¥g£l “%uš g#h®” (Rural Bazaar) v‹D«
Ïizajs« braèHªJŸsJ. j‰bghGJ Ϫj
Ïizajs¤Âid òJ¥Ã¤J, kWÓuik¤J, kfë® Ra
243
244

cjé¡ FG c‰g¤Â¥ bghU£fis rªij¥gL¤J«
tifæš bghU£fŸ F¿¤j njlšfŸ, kht£l / éiy
F¿¤j njlšfŸ, th§Fnth® k‰W« é‰ngh® Ïilna
jftš gçkh‰w« k‰W« mid¤J kht£l tH§fš
k‰W« é‰gid¢ r§f nkyhs®fŸ
tho¡ifahs®fël« vëš bjhl®ò bfhŸtj‰fhd
thŒ¥òfis V‰gL¤Â “k g#h®” (Mathi Bazaar) vd
bgaçl¥gL«. nkY«, Ï›éizajs¤Âš
Ïizatêæš gz« brY¤ÂÍ«, mŠrš têæš
gz« brY¤ÂÍ« bghU£fŸ bgWtj‰F têtif
brŒa¥gL«.
8.3.6. r_f mÚÂfS¡F vÂuhf nghuhL« Ra cjé¡
FG¡fS¡F éUJ
kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ, bg©fS¡F
vÂuhf eilbgW« r_f mÚÂfŸ k‰W«
t‹bfhLikfis v®¤J nghuho tU»‹wd®.
Ï›thwhd r_f mÚÂfŸ k‰W« t‹KiwfS¡F
vÂuhf x‹W To¥ nghuhL« kfë® Ra cjé¡ FG
bg©fS¡F éUJ tH§»dhš mt®fŸ bg©fis
ghÂ¥ò¡FŸsh¡F« r_f Ãu¢ridfis v®¤J
nghuhLtj‰F C¡Fé¡f¥gLth®fŸ. Ï›éUJ
Kj‹Kiwahf Ï›th©L njh‰Wé¡f¥gL«.
8.3.7. Ra cjé FG¡fS¡fhd XŒñÂa« k‰W«
fh¥Õ£L¤ £l«
khãy murhš kfë® Ra cjé¡FG
cW¥Ãd®fŸ gadilÍ« tifæš XŒñÂa« k‰W«
fh¥Õ£L¤ £l« m¿Kf¥gL¤j¥gL«. Ϫj £l¤Âš
XŒñÂa« tH§f¥gLtJl‹ cW¥Ãd®fS¡F cæ®
k‰W« clikfS¡F KGikahd fh¥ÕL tH§f
c¤njÁ¡f¥g£LŸsJ. Ϥ£l« Ϫj ãÂah©oš,
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« Kj‰
f£lkhf brašgL¤j¥gl cŸs 15 kht£l§fis¢
nr®ªj 60 t£lhu§fëš K‹ndho¤ £lkhf
m¿Kf¥gL¤j¥g£L Ëd® mid¤J
t£lhu§fS¡F« go¥goahf éçÎgL¤j¥gL«.
8.3.8. jäœeh£o‹ 20 M©L fhy Ra cjé¡FG
Ïa¡f« g‰¿a m¿¡if
Ra cjé¡ FG Ïa¡f« 20 M©L fhy¤Âš
gy K¡»a f£l§fis flªJ tªJŸsJ. jäœehL
kfë® ey nk«gh£L ãWtd«, kfë® Ra cjé¡ FG
Ïa¡f¤Â‹ jh¡f¤jhš kfë® milªJŸs
nk«gh£o‹ gy ãiyfis, F¿¥ghf r_f, bghUshjhu
k‰W« muÁaš nk«ghL g‰¿ MŒÎ nk‰bfhŸS«.
MŒt¿¡ifÍ«, RthuÁakhd ãfœÎfS«
bjhF¡f¥g£L ò¤jf toéš “Cuf kfë® nk«gh£oš
kfë® Ra cjé¡FG Ïa¡f¤Â‹ g§F” v‹w
245
246

jiy¥Ãš jäHf¤Âš kfë® Ra cjé¡FG¡fŸ
bjhl§f¥g£L 20 M©LfŸ ãiwtilªjj‹
ãidthf btëæl¥gL«.
8.3.9. 100% fšéa¿Î bg‰w Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfS¡F éUJ tH§Fjš
vG¤j¿Î, bg©fë‹ r_f k‰W« bghUshjhu
nk«gh£o‰F Ï‹¿aikahj fhuâahf Ï‹W«
és§F»wJ. Ï‹wsΫ, Cuf gFÂfëš ViH kfë®
vG¤j¿Î«, v©z¿Î« Ï‹¿ cŸsd®. Ra cjé¡
FG cW¥Ãd®fŸ j§fŸ FG¡fëš cŸs
fšéa¿t‰w kfëU¡F fšé m¿Îbg‰w
cW¥Ãd®fis bfh©L f‰W¤ju vL¡F« T£L
Ka‰Á m§Ñfç¡f¥g£L éUJ tH§f¥gL«.
Kj‹Kiwahf, Ϫj ãÂah©L Kjš j§fsJ
T£lik¥Ãš cW¥Ãd®fshf cŸs mid¤J Ra
cjé¡ FG cW¥Ãd®fisÍ« f‰wt®fshf
cUth¡F« Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfS¡F
Ï›éUJ tH§f¥gL«.
8.4 2012-13« M©oš c¤njÁ¡f¥g£l K¡»a
brašghLfŸ
1. MÉéfh (Aajeevika) - jäœehL khãy Cuf
thœthjhu Ïa¡f« Kj‰f£lkhf 15
kht£l§fis¢ nr®ªj 60 t£lhu§fëš
k¡fis K‹ãW¤Â mt®fns j§fë‹
K‹nd‰w¤Â‰F bghW¥ghF« mQF
KiwÍl‹ Cuf tWik xê¥ò¤ £lkhf 2012-
13« M©L Kjš brašgL¤j¥gl cŸsJ.
2. xU Cuh£Á¡F xU c‰g¤Â bghUŸ v‹w
nfh£gh£o‹ mo¥gilæš x›bthU
kht£l¤ÂY« jyh IªJ bjhê‰ bjhF¥òfŸ
cUth¡f¥gL«.
3. kfë® Ra cjé¡FG¡fë‹ c‰g¤Â
bghU£fis Ãugy¥gL¤Â nk«gL¤J«
tifæš 100 fšÿç rªijfŸ el¤j¥gL«.
4. jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«
brašgL¤j¥glΟs 15 kht£l§fis¢ nr®ªj
60 t£lhu§fëš cŸs kfë® Ra cjé¡ FG
cW¥Ãd®fŸ midtU¡F« jåeg® milahs
m£il tH§f¥gL«.
5. khãy tH§fš k‰W« é‰gid¢ r§f¤ij
cUth¡» j‰nghJ brašg£L tU« kht£l
tH§fš k‰W« é‰gid¢ r§f§fSl‹
bjhl®ò V‰gL¤Â, mj‹_y« Ra cjé¡ FG
c‰g¤Â bghU£fis khãy, njÁa k‰W«
r®tnjr mséš rªij¥gL¤j elto¡if
vL¡f¥gL«.
6. Ra cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â
bghU£fS¡fhf jå¤j‹ik thŒªj tâf
247
248

F¿pL (Brand) éahghu¢ Á‹d« (Logo) k‰W«
K¤Âiu (Monogram) btëæl¥gL«.
7. kfë® Ra cjé¡ FG c‰g¤Â¥ bghU£fë‹
Ïizatê é‰gid¡fhfΫ, V‰WkÂ
thŒ¥Ãid cUth¡fΫ, “kÂg#h®” (Mathi
bazaar) vD« òÂa Ïizajs«
bjhl§f¥gL«.
8. r_f mÚÂia v®¤J nghuhLtš K‹ã‰F«
Ra cjé¡ FG¡fS¡F òÂa éUJ
tH§f¥gL«.
9. jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«,
Ôéukhf brašgL¤j¥gL« 15 kht£l§fëš
cŸs 60 t£lhu§fëš xŒñÂa¤Jl‹ Toa
fh¥Õ£L £l« Kj‹ Kiwahf
brašgL¤j¥gL«.
10. jäHf¤Âš kfë® Ra cjé¡FG¡fŸ
bjhl§f¥g£L 20 M©LfŸ ãiwtilªjj‹
ãidthf “»uhk¥òw bg©fŸ k¤Âæš kfë®
Ra cjé¡FG¡fë‹ jh¡f«“ v‹w bgaçš
MŒÎ m¿¡if btëæl¥gL«.
11. ÏisP® bjhê‰ Âw‹ gæ‰Á¤ £l¤Â‹
“Âw‹ uÓJ¤ £l«” (Skill Voucher Scheme)
mÂf ntiythŒ¥òŸs gæ‰Á¥ ÃçÎfS¡F
éçÎgL¤j¥gL«.
12. Cuh£Á mséyhd T£lik¥ÃYŸs mid¤J
Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fisÍ« f‰wt®fshf
cUth¡F« T£lik¥òfS¡F xU òÂa éUJ
tH§f¥gL«.
9.òJ thœÎ £l«
9.1 m¿Kf«
jäœehL muÁ‹ K‹ndho¤ £lkhd òJ thœÎ
£l« tWikia xê¤J, mid¤J ju¥Ãd®fë‹
ts®¢Áia cŸsl¡»ajhF«. cyf t§» ãÂ
cjéÍl‹ brašgL¤j¥gL« Ϥ£l«, k¡fis
K‹ãW¤Â mt®fns j§fë‹ K‹nd‰w¤Â‰F
bghW¥ghF« mQFKiwia¥ Ëg‰¿ ViHfŸ k‰W«
tr thŒ¥g‰w k¡fis, x£L bkh¤j rKjha ts®¢Á
ghijæš ÏizªÂl tê tF¤JŸsJl‹ mt®fŸ
K¡»a KoÎfŸ nk‰bfhŸsΫ, KGikahf
Ϥ£l¤Âš g§nf‰W j§fë‹ ts®¢Áia jh§fns
f©fhâ¡f¤ j¡f M‰wš bg‰wt®fshfΫ
cUth¡»ÍŸsJ. Ϥ£l« »uhk mséš k¡fis
M‰wšgL¤Jjš k‰W« ãiyahd thœthjhu nk«ghL
M»a Ïu£il¢ rthšfis, rçahd gadhë nj®é‹
mo¥gilæš btë¥gilahd ts Mjhu g§ÑL k‰W«
k¡fŸ g§nf‰ò Kiwæyhd elto¡iffŸ _y«
Ëg‰W»wJ.
249
250

Ϥ£l« tYthd k¡fŸ mik¥òfis gšntW
brašghLfë‹ ikakhf cUth¡»ÍŸsJ.
Kid¥òl‹ brayh‰W« Ï›tik¥òfŸ k¡fë‹
Âw‹ ts®¥gÂY«, ãiy¤j thœthjhu nk«ghL
mila Mtd brŒtÂY«, btë¥gil¤ j‹ikÍl‹
rKjha bghW¥òz®¢ÁÍl‹ brašgLtÂY« Áw¥ò‰W
és§F»wJ.
9.2 £l brayh¡f gFÂfŸ
Ϥ£l« et«g® 2005-š ekJ khãy¤Â‹ 16
kht£l§fëš äfΫ Ëj§»a 70 t£lhu§fëš
cŸs 2,509 Cuh£Áfëš 5.8 Ïy£r« ViH
FL«g§fŸ gadilÍ« tifæš %.717 nfho
bryéd¤Âš Jt¡f¥g£lJ. nkY« 2011-12š, 10
kht£l§fëš Ã‹j§»a 50 t£lhu§fëš cŸs 1,661
Cuh£Áfëš 3.8 Ïy£r« ViH FL«g§fŸ ga‹bgW«
tifæš %.950 nfho bryéd¤Âš Ϥ£l«
éçth¡f« brŒa¥g£LŸsJ. br¥l«g® 2014 tiu
Ú£o¡f¥g£LŸs Ϥ£l¤Âš TLjyhf
vL¤J¡bfhŸs¥g£l £l¥ gFÂfŸ c£gl bkh¤j«
9.8 Ïy£r« ViH FL«g§fŸ gadilt®.
9.3 £l¤Â‹ K¡»a neh¡f§fŸ
tYthd k‰W« bghW¥òz®Îl‹ Toa
mo¤js k¡fŸ mik¥òfŸ _y« äfΫ ViH k‰W«
eèªj Ãçédç‹ thœ¡if ju« nk«ghL milªJ,
r_f bghUshjhu g§fë¥ò k‰W« M‰wš bg‰¿l¢
brŒtnj Ϥ£l¤Â‹ K¡»a F¿¡nfhŸ MF«.
ViH k¡fë‹ Âw‹ ts®¥Ã‰F« mt®fŸ
ãiyahd thœthjhu¤Â‰F njit¥gL« ãÂ
bgWtj‰F« £l« jå ftd« brY¤J»wJ. k¡fis
K‹ãW¤Â mt®fns j§fë‹ K‹nd‰w¤Â‰F
bghW¥ghF« mQFKiwia Ëg‰W»wJ. Ïit
mid¤J ju¥Ãd®fS¡F« bghUªJ« cæ® _¢R
bfhŸiffŸ, rKjha bghW¥òz®¢Á k‰W«
btë¥gil¤j‹ik M»a be¿Kiwfis
mo¥gilahf¡ bfh©lJ.
9.4 £l¢ brayh¡f Kiw
Ϥ£l« ViH k¡fë‹ njitfis m¿ªJ
k¡fis K‹ãW¤Â j§fë‹ K‹nd‰w¤Â‰F
jh§fns £lä£L brayh‰W« mQFKiwia
Ëg‰¿, Kid¥ghd brašghLfshš ãiyahd
thœthjhu« _y« tUthŒ bgU»l têtif
brŒ»wJ. nkY«, gšntW muR £l ga‹fŸ k‰W«
j§fŸ cçikfis bg‰¿l bjhl®òila JiwfSl‹
Ϥ£l« ÏizªJ brašgL»wJ.
thœthjhu nk«ghL k‰W« M‰wyë¥ò M»a
Ïu£il F¿¡nfhŸfis milªÂl, Ñœf©l ÏU
tifahd braš £l§fŸ £l¥ gFÂfëš
Ëg‰w¥gL»‹wd:
251
252

• V‰fdnt £l brayh¡f¤Âš cŸs 16
kht£l§fëš Ïy¡F k¡fë‹ r_f
bghUshjhu nk«gh£o‰fhf nk‰bfhŸs¥g£l
ã KjÄLfŸ k‰W« Ka‰Áfis
tY¥bgw¢brŒJ xUKf¥gL¤Jtnj Kjš
braš £lkhF«. mo¤js k¡fsik¥òfŸ
ãiy¤j Mjhu« bg‰W brašglΫ ca®ãiy
£l éçth¡f« nk‰bfhŸsΫ elto¡iffŸ
vL¡f¥gL»wJ. Ïy¡F k¡fë‹ ãiyahd
thœthjhu¤Âš F¿¥Ãl¤j¡f jh¡f«
V‰gL¤J« tifæš Ï¤Â£l¢ brašghLfŸ
mikͫ.
• Ïu©lhtJ brašÂ£l« TLjyhf vL¤J¡
bfhŸs¥g£l 10 kht£l§fëš V‰fdnt £l
brayh¡f¤ÂYŸs
kht£l§fëš
Ëg‰w¥g£l brašÂ£l§fë‹ mo¥gilæš,
ViH vënah® k‰W« eèªnjh® f©l¿a¥g£L,
M‰wyë¥ò k‰W« rKjha xU§»iz¥òl‹
brayh‰¿l elto¡if nk‰bfhŸsgL«.
cæ®_¢R bfhŸif k‰W« ešyh£Á
be¿KiwfŸ mid¤J brašghLfëY«
ÃuÂgè¡F« tifæš f©o¥ghf
Ëg‰w¥gL«.
9.5 £l¢ brayh¡f mik¥ò
m) khãy mséš
jäœehL òJthœÎ r§f«, Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ Jiw muR Kj‹ik¢ brayhs® jiyikæš
brašgL»wJ. Ï¢r§f« khãy mséš Â£l
ã®thf¤Âid nk‰bfhŸ»wJ.
£l Ïa¡Fe® jiyikæš khãy £l
nkyh©ik myF brašgL»wJ. £l brašghLfis
têel¤j nt©oa Áw¥ò¤ Âw‹fŸ bfh©l tšYe®
FG x‹W Ïš ml§F«. £l éçth¡f¤jhš V‰g£l
TLjš ntiy¥gSit rkhë¡f¤ njitahd TLjš
gâæl§fŸ njh‰Wé¡f¥g£LŸsd.
M) kht£l mséš
kht£l M£Á¤ jiyt® jiyikæš kht£l
mséyhd r§f« brašgL»wJ. kht£l £l
brayh¡f my»‰F kht£l £l nkyhs® jiyik
t»¡»wh®. ÏtUl‹ ÏizªJ brašgl cjé¤ Â£l
nkyhs®fŸ k‰W« fs¥gâahs®fŸ ml§»a mâ
Ïa§F»wJ. £l brayh¡f« k‰W«
xU§»iz¥Ã‰F kht£l £l mynf bghW¥ò.
Ï) gFÂ mséš
mo¤js k¡fsik¥òfS¡F cWJizahf
10-15 »uhk Cuh£ÁfŸ ml§»a x›bthU
fs¥gF¡F« 5 eg®fŸ bfh©l £l xU§»iz¥ò
mâ brašgL»wJ.
253
254

Ϥ£l« cW brŒ»wJ. k¡fŸ g§nf‰òl‹
mt®fis gh¡f¡Toa Ïl®fis f©l¿ªJ
mt‰iw j鮤Âl elto¡iffŸ nk‰bfh©L
M‰wyë¥Ã‹ mL¤j ãiy¡F bfh©L bršYjš
k‰W« Ïy¡F k¡fëilna ãiy¤j thœthjhu¤ij
cUth¡»Ljš £l¤Â‹ k‰WbkhU K¡»a
F¿¡nfhŸ MF«. MÍŸ k‰W« kU¤Jt fh¥ÕL,
gšntW r_f ghJfh¥ò £l§fë‹ Ñœ xŒñÂa«
ngh‹w ga‹fis¥ bg‰W¤ jUjš, kU¤Jt cjé,
czÎ k‰W« Ra njitfŸ ngh‹wt‰iw ó®¤Â
brŒt‹ _y« r_f¥ ghJfh¥ò cWÂ
brŒa¥gL»wJ. eèΉw j‹ik Fiw¥ò _y« Ïy¡F
k¡fŸ FL«g§fŸ Û©L« tWikæ‹ nfhu¥Ãoæš
Á¡» élhkš rkhë¡F« M‰wš bg‰¿l £l«
têtif brŒ»wJ.
ÏisP®fŸ ntiythŒ¥Ã‰fhd Âw‹ ts®¥ò bgW«
tifæš ntiythŒ¥ò rªijæš njit¥gL«
Âw‹fis f©l¿ªJ, mj‹ mo¥gilæš mt®fë‹
Âw‹fis ts®¤J M¡f¥ó®t elto¡iffëš

nritfis bgWtj‰F thœthjhu nk«gh£o‰fhd
T£L elto¡iffis f©l¿ªJ mt‰iw nk«gL¤j
Ka‰ÁfŸ nk‰bfhŸtJl‹ »uhk§fS¡»ilna vG«
Ãu¢Áidfis Ô®¡fΫ cjΫ.
9.7 rhjidfŸ 31.03.2012 tiu:
t.
v©
elto¡iffŸ 31.03.2012 tiu nk 2011 Kjš
£l ãÂ
1 k¡fŸ g§nf‰òl‹ k¡fŸ ãiy
MŒÎ brŒJ Ïy¡F k¡fis
f©l¿ªJ »uhk rigæš x¥òjš
bgWjš
2 »uhk tWik xê¥ò r§f«
V‰gL¤Jjš
3 bg©fŸ k‰W« ÏisP®fis¡
bfh©L Ra cjé¡ FG¡fis
cUth¡Fjš
4 kh‰W¤ Âwdhëfis¡ bfh©L
Ra cjé¡ FG¡fis
cUth¡Fjš
5 kh‰W¤ ÂwdhëfŸ k‰W«
eèΉnwhU¡F thœthjhu
elto¡iffŸ bjhl§Ftj‰F
tH§f¥g£l ã cjéfŸ
6 ntiythŒ¥òl‹ Toa
bjhê‰gæ‰Á më¡f¥g£l
ÏisP®fŸ
7 ntiy thŒ¥ò bg‰WŸs
ÏisP®fŸ
8 kW Óuik¡f¥g£LŸs Cuh£Á
mséyhd FG T£lik¥òfŸ
KotilªJŸsJ
KotilªJŸsJ
15,022 334
7,996 119
Kotilª
JŸsJ
Kotilª
JŸsJ
1,63,580 13,541
1,70,063 25,330
1,43,709 40,730
2,400 65
t.
v©
elto¡iffŸ 31.03.2012 tiu nk 2011 Kjš
9 tH§f¥g£LŸs thœthjhu ã %.208.13 nfho %.80.21
nfho
10 mik¡f¥g£l x¤j bjhêš 3,370 1,521
FG¡fŸ (ó¢ru«)
£l ã¡F£glhj rhjidfŸ
11 RHš ã bg‰w òÂa k‰W« kh‰W
ÂwdhëfS¡fhd Ra cjé¡
FG¡fë‹ v©â¡if
12 Ra cjé¡ FG¡fS¡F
tH§f¥g£l Kjš ãÂÍjé
13 Ïu©lh« jtiz ãÂÍjé¥
bg‰w Racjé¡FG¡fë‹
v©â¡if
14 Racjé¡FG¡fS¡F
tH§f¥g£l Ïu©lh« ãÂÍjé
15 £l¤Â‹ Ka‰Áahš guhkç¥ò¤
bjhif bg‰w kh‰W
Âwdhëfë‹ v©â¡if
16 cgfuz§fŸ k‰W« fUéfŸ
bg‰w kh‰W¤ Âwdhëfë‹
v©â¡if
17 £l Ka‰Áahš XŒñÂa«
bg‰wt®fë‹ v©â¡if
19,868 2,454
%.116.43 nfho %.14.65 nfho
8,144 2,889
%.104.89 nfho %.35.90
nfho
9,071 2,612
19,114 5,033
68,641 15,727
9.8 éUJ
rÛg¤Âš eil¥bg‰w r_f¥
bghW¥òz®Î¡fhd “cyfshéa IªjhtJ k¡fŸ
259
260

K‹åiy éUJ” nj®éš òJ thœÎ £l« _‹whtJ
Ïl¤ij¥ bg‰WŸsJ. Ï›éUJ, “tWik xê¥ò k‰W«
éLg£l k¡fis xU§»iz¥gš F¿¥Ãl¤j¡f
jh¡f¤ij V‰gL¤Âaj‰fhfΫ; gšntW r_f
bghW¥òz®Î Í¡Âfis njit¡nf‰g j¡f Kiwæš
ifah©lj‰fhfΫ; kh‰W¤ ÂwdhëfŸ, kiythœ
k¡fŸ k‰W« bg©fëilna Kid¥òl‹ brayh‰¿
tunt‰f¤j¡f éisÎfis cUth¡»aj‰fhfΫ”
tH§f¥g£LŸsJ.
9.9 òÂa brašghLfŸ _y« tWik¡fhd
fhuz§fis f©l¿ªJ M‰wyë¤jš
ViH k¡fS¡F M‰wyë¤jš, thœthjhu¤ij
cUth¡Fjš, tUthæid mÂf¥gL¤Jjš
ngh‹wt‰¿‹ éisthf k£Lnk tWikia¡ Fiw¡f
KoahJ. gÂyhf, tWikia¡ Fiw¥gj‰F, mo¥gil
fhuz§fshd Rfhjhu«, fšé, C£l¢r¤J, J¥òuÎ,
jftšfis m¿tj‰fhd thŒ¥ò ngh‹wt‰¿‹
thæyhfΫ tWikia Fiw¥gj‰fhd òÂa
têKiwfŸ ifahs¥gL«. Ïy¡F FL«g§fŸ
thœthjhu« k‰W« M‰wyë¥ò nk«gl òJ thœÎ
£l« ghLgL»wJ. Ï¥òÂa Ka‰Áæ‹ mo¥gil
neh¡f« Vœikia¡ f£L¥gL¤Jtj‰F bgçJ« cfªj
têKiwfis £l¤Â‹ thæyhfΫ muÁ‹ Ãw
£l§fë‹ _ykhfΫ, £l brayh¡f¤Âš cŸs
mid¤J kht£l§fëY« brašgL¤j¥gL«.
9.9.1 »uhk m¿Î ika§fŸ
»uhk tWik xê¥ò¢ r§f§fŸ £l
brašghLfŸ mšyhkš k¡fS¡fhd cçikfŸ,
muÁ‹ £l§fŸ F¿¤j égu§fis m¿a
têtF¡F« mik¥ghf brašgL»‹wd. »uhk
tWik xê¥ò¢ r§f§fŸ mo¥gil trÂahd fâå
k‰W« m¢R¥ bgh¿æid bg‰¿U¡»‹wd.
Ï›trÂfŸ j‰nghJ jftš nkyh©ik¡fhd òŸë
étu§fis nrfç¡fΫ »uhk tWik xê¥ò r§f«
k‰W« Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfë‹
fz¡Ffis¥ guhkç¡fΫ k£Lnk ga‹gL»wJ.
»uhk tWik xê¥ò r§f§fëš j‰nghJŸs mo¥gil
trÂæid ga‹gL¤Â £l mâæd® têfh£lYl‹
»uhk m¿Î ika§fshf brašgL«. Ï›thW brašgl
njit¥gL« f£lik¥òfshd mf‹w miytçir
(Broad Band), Ïiza¥gl¡ fUé (Web Camera), fšé
FWªjfL (Educational CD) k‰W« ngh£o¤
nj®ÎfS¡fhd ò¤jf§fis¡ bfh©ljhfΫ
ÏU¡F«. Ï›tik¥òfŸ m‹w‹iwa rªij ãytu«,
bjhiykU¤Jt«, ÏisP®fS¡fhd ntiythŒ¥ò
k‰W« thœ¡if têfh£o ngh‹w brŒÂfis xU§nf
bfh©ljhfΫ ÏU¡F«. nkY« khzt®fë‹
fšé¡F¤ njitahd cŸÇLfŸ k‰W« Ïizajs
261
262

cjéÍl‹ cyf¤ijna fhz¡ Toa ikakhfΫ
brašgL«. £l brayh¡f¤Âš cŸs 2,509
»uhk§fëY« Ϥ£l« brašgL¤j¥gL«.
9.9.2 Rfhjhu f©fhâ¥ò¤ £l«
nehÍWjš, nkhrkhd Rfhjhu«, nghÂa
fšéæ‹ik, Mnuh¡»ak‰w czÎ gH¡f§fŸ
ngh‹w rKjha¤ij Ó®Fiy¡F« tWik¡fhd
fhuâfis KGikahf v® bfhŸs nt©L«.
Ϥ£l«, Ïy¡F k¡fŸ FL«g§fis kU¤Jt
fh¥Õ£L £l¤Jl‹ Ïiza têtif brŒJŸsJ.
flªj tUl« »uhk bg©fŸ k‰W« fUΉw
jhŒkh®fë‹ ey‹ fUÂ Ïu¤jnrhif f£L¥gL¤J«
bghU£L, mt®fë‹ cau¤Â‰F j¡f vil (BMI)
f©l¿a “vil gh®¡F« fUé”Í« tH§f¥g£lJ.
ViH vëa Ïy¡F k¡fŸ j§fë‹
Mnuh¡»a¤ij clD¡Fl‹ f©l¿ªJ njitahd
rç brŒÍ« elto¡iffis nk‰bfhŸs VJthf
Rfhjhu m£il tH§f £läl¥g£LŸsJ. Ϫj
m£ilæš _‹W khj§fS¡F xUKiw xUtç‹
cau«, vil, Ïu¤j ÃçÎ, Ïu¤j mG¤j«, r®¡fiu
msÎ k‰W« Ïu¤j Át¥ò mQ¡fë‹ v©â¡if
ngh‹wt‰¿‹ msÎfŸ gÂÎ brŒa¥gL«. Ïjdhš
F¿¤j fhy¤Âš j§fë‹ clšãiy g‰¿a
jftšfis m¿ªJ rçahd Á»¢ir bgw têtif
brŒa¥gL»wJ. »uhk tWik xê¥ò r§f§fŸ Ïy¡F
k¡fis xU§»iz¤J mt®fis
gçnrhjidfS¡F c£gL¤Â mt®fë‹
Mtz§fis ghJfh¥gš K¡»a g§Ft»¡»‹wd.
»uhk Rfhjhu bréèa®fë‹ nritfis ga‹gL¤Â
Ïy¡F k¡fë‹ ey‹ f©fhâ¡f têtif
nk‰bfhŸs¥gL«.
9.9.3 ÏisP®fë‹ K‹nd‰w¤Â‰F têfh£Ljš
fšéÍ«, Âw‹ ts®¥ò« jå egç‹ thœ¡if
ju¤ij kh‰¿aik¡F« r¡Â thŒªjit. Ïj‹
jh¡f« gy jiyKiwfis jh©o ã‰F« tšyik
bg‰wJ. Ïj‹ v®kiw ghÂ¥òfŸ »uhk¥ gFÂfë‹
xJ¡f¥g£l ViH vëa k¡fëilna mÂfkhf
fhz¥gL»wJ. »uhk¥òw ViH khzt®fŸ k‰W«
ÏisP®fŸ j§fis mL¤j nk‹ikahd ãiy¡F
bfh©L bršy cjΫ muR k‰W« jåah® Jiwfë‹
_y« »il¡f¥ bgW« ca® fšé¡fhd jftšfŸ,
cjéfŸ k‰W« Âw‹ ts®¥ò gæ‰ÁfŸ g‰¿a
jftšfŸ VJ« m¿ahkš cŸsd®. j§fsJ
m¿ahikædhY«, nghJkhd Mnyhrid TWnth®
ÏšyhikædhY« njitahd mÂf kÂ¥bg©fŸ
bg‰¿UªJ« Ϫj »uhk¥òw khzt®fshš
fhy¤Â‰nf‰g Áwªj bjhê‰fšéianahmšyJ
bjhêš E£g fšéianah bgw Ïayéšiy. Ït‰iw
263
264

fU¤Âš bfh©L »uhk¥òw§fëš cŸs XŒÎ bg‰w
jiyik MÁça®fis/ tšYe®fismid¤J
Cuh£ÁfëY« f©l¿ªJ j¡f Mnyhridfis
tH§f têtif brŒa¥gL«. V‰bfdnt gâæš
cŸs 2 r_f tšYe®fSl‹ (ntiy thŒ¥ò) nr®ªJ
gâah‰Wt®. mt®fS¡F t£lhu« k‰W« kht£l
mséš Â£l tšYe®fis¡ bfh©L gæ‰Á
më¡f¥gL«. ÏisP®fS¡F më¡f¥gL« Ϫj
têfh£Ljš _y« Ït®fŸ Áwªj nk‰go¥ò k‰W«
j§fsJ thœ¡ifæš K‹ndw têtif brŒtnj
K¡»a neh¡f« MF«. Ït®fŸ g‹åbu©lh«
tF¥ò go¤j khzt®fŸ go¡f VJthd gytif
go¥òfis¥ g‰¿Í«, ntiy thŒ¥òl‹ Toa
go¥Ãid¤ jU« fšÿçia¥ g‰¿a étu¤ijÍ«
jUth®fŸ. nkY« mt®fŸ muR _y« »il¡F«
fšé cjé¤ bjhif k‰W« fšé¡ fl‹ ngh‹w
Kiwahd jftšfisÍ« më¥gh®fŸ. »uhk tWik
xê¥ò r§f nk‰gh®itæš nk‰bfhŸs¥gL« »uhk
m¿Î¥ g£liw k‰W« nk‰go¥ò têfh£Ljš ika«,
jiyKiwfS¡F Ïilna jftš g‰wh¡Fiwia
ngh¡Ftj‹ _y« bjhl®ªJ FL«g§fŸ tWikæ‹
Ãoæš Á¡» jé¥gÂèUªJ Û£f KoÍ«.
9.9.4 jåeg® milahs m£il
j‰nghJ jå egU¡F mšyhJ Ra
cjé¡FG¡fS¡F k£Lnk milahs m£il
tH§f¥g£L tU»wJ. Ra cjé¡FG bg©fŸ, muR
mYtyf§fŸ k‰W« Ãw ãWtd§fS¡F nrit bgw¢
bršY« nghJ rçahd milahs m£ilæ‹¿ gšntW
Ï‹dšfis v®bfhŸs neçL»wJ. x›bthU Ra
cjé¡FG bg©Q« milahs m£ilia
bg‰¿U¥Ã‹ mt®fŸ j‹d«Ã¡ifÍ«, kÂ¥ò«,
kçahijÍ« bgWth®fŸ. j‰nghJ £l« brašg£L
tU« mid¤J gFÂfëY« cŸs Ra cjé¡FG
bg©fS¡F« mt®fë‹ òif¥gl« k‰W« Ïu¤j¥
ÃçÎ, bjhl®ò Kftç ngh‹w K¡»a étu§fŸ
cŸsl¡»a milahs m£il tH§f¥gL«.
9.9.5 kdey« F‹¿at®fS¡fhd r_f« rh®ªj
mQFKiw
kd ey« F‹¿at®fS¡F jukhd thœ¡if
Kiwia V‰gL¤J« tifæš kU¤Jt cjé k‰W«
kWthœé‰fhd nritfŸ _y« r_f brašghLfëš
mt®fSila g§fë¥ig V‰gL¤Â thœthjhu
ga‹fisÍ« bgw¢ brŒjš. kd ey« F¿¤j
étu§fis »uhk k¡fS¡F«, k¡fŸ
mik¥òfS¡F«, r_f« rh®ªj fyªjhŒÎfŸ _y«
éê¥òz®Î V‰gL¤j¥gL«. kd ey« F‹¿at®fë‹
njitfis f©l¿ªJ r_f ghJfh¥ò, Âw‹
ts®¤jš, thœthjhu¤ij ca®¤Jjš ngh‹w
thŒ¥òfŸ V‰gL¤Â mt®fŸ Û©L« KGik bg‰W
kåj r_jha¤Â‰F gaDŸs tifæš brayh‰¿l
265
266

têtif brŒa¥gL«. fs mséš cŸs bjhêš E£g
Kft®fis¤ jéu midtU¡F« fšé Ïa¡f«
(SSA) k‰W« kht£l kdey¤ £l§fë‹
ga‹fisÍ« bg‰W¤ ju Ϥ£l« brašgL«.
#¥ghåa bfhŸif mo¥gilæyhd kåj ts
nk«gh£L £l¤Â‹ Ñœ %.13.6 nfhoæš 2012-13«
M©oš 16 £l kht£l§fŸ cŸsl¡»a 2,509 »uhk
Cuh£Áæš Ï¤Â£l« brašgL¤j¥gl cŸsJ.
9.9.6 thœthjhu¤Âš clDiw gæ‰Á¤ £l«
äfΫ ViH bg©fis bfh©l x¤j bjhêš
FG¡fS¡F T£L¡ bfhŸKjš, gF¥ghŒjš, kÂ¥ò
T£Ljš, c‰g¤Â bryÎ Fiw¤jš, ju¡f£LghL,
rªij gL¤J«éj«, éiy ã®za«, F¿æLjš,
c‰g¤Â bghUis ghJfh¤J ifahSjš, kh‰W
c‰g¤Â brŒjš, nkyh©ik Âw‹ ts®¤jš
ngh‹wt‰¿š clåUªJ tH§F« gæ‰Á
njit¥gL»wJ. nkY« mt®fS¡F bjhêš
Kidnth® ÂwD« FiwªJ fhz¥gL»wJ. fšÿç
k‰W« gšfiy¡fHf§fëš gæY« khzt®fŸ j§fŸ
ghl £l§fë‹ xU gFÂahf £l brašKiwfis
nk‰bfhŸ»‹wd®. Ϫj £l« fšé ãWtd§fSl‹
nr®ªJ nkyh©ik go¥ò go¡F« khzt®fS¡F 6
khj« x¤j bjhêš FG¡fSl‹ clåUªJ gæ‰Á
më¡F« £l¤ij V‰gL¤j cŸsJ.
»uhk¥òw§fS¡F br‹W m§F brašgL« x¤j
bjhêš FG¡fS¡F j‰rka« mt®fŸ
eilKiwgL¤J« £l¤ij tYÎw brŒaΫ, òÂa
rªijgL¤J« Kiw _y« j§fsJ bghUshjhu¤ij
nk«gL¤jΫ clåUªJ khzt®fŸ gæ‰Á
më¥gh®fŸ.
9.9.7 r_f fz¡»aš bk‹ bghUŸ-r-fz¡F
gÂéaš (C - Book Keeping)
Ïy¡F k¡fë‹ eyid fU¤Âš bfh©L
k¡fŸ mik¥òfS¡F Ϥ£l« x¥òa®t‰w
K¡»a¤Jt« më¤J tU»wJ. Ï«k¡fŸ mik¥òfŸ
j§fŸ fz¡Ffis gÂÎ brŒJ guhkç¥gnjhL
mj‰fhd m¿¡ifæidÍ« mD¥Ã it¡»wJ.
Ï«k¡fŸ mik¥òfS¡fhd fz¡»liyÍ« m¿¡if
mD¥òjiyÍ« vëik¥gL¤J« Kf¤jh‹ bk‹
bghUŸ r-fz¡F gÂéaèid r_f mik¥òfë‹
Âw‹, òçjš k‰W« tšyik M»at‰¿id¡ fU¤Âš
bfh©L ‘nlè‘ (Tally)æ‹ Ã‹dâæš totik¡f¥
g£LŸsJ. Ï«bk‹ bghUis cgnahf¥gL¤Jj‹
_y« btë¥gil¤ j‹ikiaÍ«, òŸë étu§fŸ
clD¡Fl‹ »il¥gj‰F«, f©fhâ¥ò
vëikah»lΫ VJth»wJ. £l gFÂfS¡F
c£g£l mid¤J »uhk§fëY« Ï›trÂ
Ï›th©onyna »il¡f bgW«.
267
268

9.10 ã bryéd«
31.03.2012 tiu
£l bjhl¡f fhy¤ÂèUªJ 31.03.2012
tiuæš j‰nghJ brašg£L tU« kht£l§fŸ k‰W«
TLjš ã xJ¡Ñ£o‹ Ñœ brašg£L tU« òÂa
kht£l§fisÍ« nr®¤J %.720.99 nfho
bryél¥g£LŸsJ.
01.04.2011 Kjš 31.03.2012 tiu
1.4.2011 Kjš 31.03.2012 tiuæyhd Ϥ£l
bryéd« %.131 . 87 nfho MF«.
j‰nghJ £l« brašg£L tU« kht£l§fŸ
k‰W« òÂa £l kht£l§fisÍ« nr®¤J 2012-13«
M©o‰F %.350 nfho muR ã xJ¡ÑL brŒJŸsJ.
10. Rdhä kWthœÎ¤ £l§fŸ
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwahš
brašgL¤j¥gL« Rdhä kWthœÎ¤ £l§fis
nk‰gh®itæl br‹idæš Rdhä £l brayh¡f
myF 01.08.2005 Kjš V‰gL¤j¥g£lJ.
Rdhä £l brayh¡f myF _y« flnyhu
kht£l§fëš Ñœ¡f©l £l§fŸ brašgL¤j¥g£L
tU»wJ.
(I) Rdhä mtru fhy cjé¤ Â£l« (Tsunami
Emergency Assistance Project) %ghΠ292.50
nfho ãÂæš thœthjhu K‹nd‰w« k‰W«
cŸf£lik¥ò trÂfis nk«gL¤J«
gâfS¡fhf MÁa ts®¢Á t§»æ‹ (ADB)
fl‹ k‰W« kh‹a¤Jl‹ 2005« M©L Kjš
brašgL¤j¥g£L 31.10.2009 m‹W
ãiwtilªjJ.
(II) ÏuhÉ›fhªÂ kWthœÎ¤ £l« (Rajiv Gandhi
Rehabilitation Package) %ghΠ716 nfho
kÂ¥Õ£oš k¤Âa muR kh‹a¤Jl‹
Rdhäahš gh¡f¥g£l gFÂfëš vëš
ghÂ¥ò¡FŸshF« ÅLfis Ûs¡f£Ljš
k‰W« mo¥gil tr V‰gL¤Â¤ jU«
tifæš brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
(III) mtrufhy Rdhä kWf£lik¥ò¤ £l«
(Emergency Tsunami Reconstruction
Project) %ghŒ 670 nfho kÂ¥Õ£oš cyf
t§»¡ flDjéÍl‹ flnyhu rKjha¤Â‹
ghÂ¥òfis Fiw¡F« neh¡f¤Jl‹
(Vulnerability Reduction of Coastal
Communities) vëš ghÂ¥ò¡FŸshF«
ÅLfis Ûs¡ f£Ljš k‰W« têfh£L¥
gyiffSl‹ Toa btënaW« rhiyfŸ
mik¤jš MF«. Ϥ£l« ÂUtŸq®,
fhŠÁòu«, éG¥òu«, flÿ®, ehf¥g£od«,
jŠrhñ®, òJ¡nfh£il, Ïuhkehjòu«,
269
270

ö¤J¡Fo, ÂUbešntè, f‹åahFkç
M»a kht£l§fSl‹ TLjyhf ÂUth%®
kht£l¤Âš mtrufhy¤Âš vëjhf j¥Ã
bršy¤j¡f têfh£L¥ gyiffSl‹ Toa
btënaW« rhiyfŸ mik¡F« gâ
brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
I0.1 MÁa ts®¢Á t§» ã cjéÍl‹
brašgL¤j¥gL« Rdhä mtrufhy cjé¤
£l« (TEAP)
Ϥ£l« %ghŒ 292.50 nfho ã xJ¡Ñ£oš
Ñœ¡f©l Ïu©L c£TWfis¡ bfh©L
brašgL¤j¥g£LŸsJ. i) flnyhu FoæU¥òfëš
thG« k¡fë‹ thœthjhu§fS¡fhd 2,70,308
gadhëfŸ ga‹bgW« tifæš Rkh® %.183.23 nfho
kÂ¥Õ£oš bryéd« nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ, ii)
nrjkilªj cŸf£lik¥òfis Û©L« cUth¡f 821
cŸf£lik¥ò gâfŸ k‰W« J¥òuÎ¥ gâfŸ %ghŒ
96.27 nfho kÂ¥Õ£oš brŒJ Ko¡f¥g£LŸsd.
I0.2 ÏuhÉ› fhªÂ kWthœÎ¤ £l« (RGRP)
ÏuhÉ› fhªÂ kWthœÎ¤ £l« k¤Âa muÁ‹
ã cjéÍl‹ %.716 nfho kÂ¥Õ£oš 11 flnyhu
kht£l§fëš Rdhä £l brayh¡f myF _ykhf
brašgL¤j¥g£L tU»‹wJ, Ϥ£l« flš ca®
miy V‰w¤ÂèUªJ 200 Û£l® tiu mikªJŸs
vëš ghÂ¥ò¡FŸshF« ÅLfis Ûs¡f£Ljš
Ϥ£l¤Â‹ K¡»a c£TW MF«. Ϥ£l«
2006nyna cUth¡f¥g£L brašg£oUªjhY«
òJ¡nfh£il kht£l¤Âš k£L« 1102 ÅLfŸ ãiwÎ
bgwhkš ÏUªJ tªjJ. j‰nghija muR Ïij xU
rthyhf V‰W brašg£lj‹ fhuzkhf njitahd
ts Mjhu§fis V‰gL¤Â Ï›ÅLfis
KGikaila brŒa cWÂahd elto¡ifia
nk‰bfh©lJ. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ ÏJtiu 629 ÅLfŸ
f£oKo¡f¥g£L ÛjKŸs 473 ÅLfŸ éiuéš
KGikahf¡ f£o Ko¡f¥gL«.
10.3 cyf t§» cjéÍl‹ brašgL¤j¥gL« mtru
fhy Rdhä kWf£lik¥ò¤ £l« (ETRP)
Rdhäahš flnyhu¥ gFÂfëš cŸs
k¡fS¡F V‰gL« ghÂ¥òfis¡ Fiw¡fΫ, vëš
ghÂ¥ò¡FŸshF« ÅLfis Ûs¡ f£olΫ jäœehL
muR cyf t§» ã cjéÍl‹ mtrufhy Rdhä
kWf£lik¥ò £l¤ij 2005š V‰gL¤ÂÍŸsJ.
Ϥ£l« cyf t§» fl‹ cjéÍl‹ Rkh® %ghŒ 670
nfho KjÄ£oš flš ca® miy V‰w¤ÂèUªJ 200
Û£l® Kjš 1000 Û£l® bjhiyé‰FŸ cŸs vëš
ghÂ¥ò¡FŸshF« vd¡ f©l¿a¥g£l ÅLfis Ûs¡
f£o¤ju cUth¡f¥g£lJ.
271
272

Ϥ£l¤Â‹ K¡»a neh¡f§fshtd:
i) thœthjhu¤ij nk«gL¤Jjš
ii) Rdhäahš gh¡f¥g£l gFÂfis FW»a
fhy¤Â‰FŸ Û£blL¤jš
iii) tU§fhy§fëš flnyhu rKjha¤ÂdU¡F
V‰gL« Ïa‰if ghÂ¥òfshd Nwhtë,
òaš, btŸs« k‰W« Rdhä
ngh‹wt‰¿èUªJ V‰gL« Ïl®fis¡
Fiw¤jš
10.3.1. £l¤Â‹ c£TWfŸ
m) gh¥ÉFŸshf¡ Toa ÅLfis Ûs¡ f£Ljš:
vëš ghÂ¥ò¡FŸshF« ÅLfŸ tUthŒ¤
Jiwæduhš milahs« fhz¥g£L, Ϥ£l¤Â‹
Ñœ Ïj‰bfd nj®ªbjL¡f¥g£l bjh©L
ãWtd§fë‹ _y« rç gh®¡f¥g£L 15,056 ÅLfŸ
vëš ghÂ¥ò¡FŸshF« ÅLfŸ vd¡
f©l¿a¥g£lJ.
Ϫj ÅLfŸ 11 fl‰fiu kht£l§fëilna 157
bjhF¥òfshf¥ Ãç¡f¥g£ld. 157 bjhF¥òfS¡F«
x¥gªj¥òŸëfŸ nfhu¥g£L x¥gªj« ÏWÂ
brŒa¥g£LŸsd. Ϥ£l¤Âš 15,056 ÅLfŸ
kWf£lik¥ò¡F jFÂÍilajhf nj®Î brŒa¥g£L,
Ïš Kjš f£lkhf 5,619 ÅLfŸ 61 bjhF¥òfëš
nk - #]iy 2010Y« Ïu©lh« f£lkhf, 9,437 ÅLfŸ
96 bjhF¥òfëš Mf°L – m¡nlhg® 2010š
vL¡f¥g£LŸsd.
kh®¢ 15, 2012« njÂa ãytu¥go, vL¡f¥g£l
14,364 ÅLfëš 7,613 ÅLfŸ ÏJtiu f£o
Ko¡f¥g£LŸsJ. 1,810 ÅLfŸ TiufŸ
mik¡f¥g£LŸs ãiyæY«, 1,104 ÅLfŸ Tiu k£l
ãiyæY«, 624 ÅLfŸ #‹dš k£l« ãiwtilªj
ãiyæY«, 983 ÅLfŸ #‹dš k£l« ãiyæY«, 1,367
ÅLfŸ mo¤js ãiyæY«, 863 ÅLfŸ
mo¤js¤Â‰F Ñœ ãiyæY« cŸsd. Ïj‹ bkh¤j
x¥gªj kÂ¥ò %.543.86 nfhoahF«.
nj®Î brŒa¥g£l gadhëfS¡F Ïlkh‰W¤
bjhifahf %.1000 tH§f¥g£LŸsJ. nkY«
thlif¤ bjhifahf khj« x‹W¡F %.500«
tH§f¥g£L tU»wJ. Ï›thlif¤ bjhif
mÂfg£rkhf 18 khj§fŸ tiu tH§f¥gL»wJ.
M) mtrufhy¤Âš btënaWtj‰fhd rhiyfŸ
k‰W« têfh£L« gyiffŸ mik¤jš:
flnyhu¥gFÂfëš mtru fhy¤Âš vëjhf
btëna¿¤ j¥Ã¤J¢ bršy¤j¡f têfh£L¥
gyifÍl‹ Toa Rkh® 45 »Û Ús¤Â‰F btënaW«
rhiyfis Rkh® %.25 nfho kÂ¥Õ£oš
brašgL¤j¥gL«.
273
274

11. g‹dh£L ntsh© ts®¢Á ãÂa¤Â‹
cjéÍl‹ Toa Rdhä¡F¥ êija
ãiy¤j thœthjhu¤ £l«
11.1 £l¡ F¿¡nfhs kwW« neh¡f« :-
Rdhäahš gh¡f¥g£l MW kht£l§fëš
cŸs flnyhu¥ gFÂfëš thG« k¡fë‹ ÏHªj
thœthjhu¤ij Û£L mij nk«gL¤JtJ
Ϥ£l¤Â‹ K¡»a Ïy¡F MF«. k¡fë‹
Âwikfis milahs« f©L mij nk‹nkY«
ts®¤J, tUkhd« jU« elto¡iffis
C¡f¥gL¤Jjš Ïj‹ neh¡fkhF«. òÂa c¤Âfis¡
ifah©L Ïa‰if ts§fis ÂwDl‹
ga‹gL¤JjY« mt‰iw ts®¢Á mila¢ brŒjY«
K¡»a m«r§fshF«.
11.1.1 £l« - xU gh®it :-
£l fhy« : 8 M©LfŸ (2016 tiu)
£l kÂ¥ÕL %.283.69 nfho
gadilnth® :
1.55 Ïy£r« FL«g§fis rh®ªj
Rkh® 6 Ïy£r« ng®
£l¥ gF :
24 Cuh£Á xd¿a§fŸ (109
Cuh£Áfs)
ÂUtsq®, fhPÁòu«, éG¥òu«,
braygL«
: flÿ®, ehfg£od« kwW«
kht£l§fŸ
fdåahFkç
11.1.2 £l¥ gadhëfŸ
Rdhäahš neuoahfnth, kiwKfkhfnth
gh¡f¥g£l ÑH¡f©l flnyhu¥ gFÂæš tÁ¡F«
k¡fŸ, mjhtJ :-
• flnyhu¥ gFÂfëš Û‹Ão bjhêy k‰W«
étrha¤Ây

Cuh£Áfis bfh©LŸsJ. muR rhuh bjh©L
ãWtd§fë‹ JizÍl‹ £l¥gFÂæš 28 T£L
ts ika§fŸ Jt¡f¥g£LŸsd. x›bthU T£L ts
ika¤ÂY«, xU FG xU§»iz¥ghs® (Cluster
Coordinator), xU £l brayh¡Fe® (Cluster
Facilitator) k‰W« xU éahghu C¡Fé¥gt®
(Business Promoter) M»nah® Ïl« bgW»‹wd®.
M. rKjha ts Mjhu§fS¡fhd £läLjš:
rKjha¤Â‰F njitahd mo¥gil
cŸf£lik¥ò trÂfis f©l¿ªJ mt‰iw
K‹Dçik¥gL¤j VJthf rKjha g§nf‰òl‹ Toa
ts Mjhu tiugl(Resource Map) Ka‰Á¡F T£L
ts ika gâahs®fŸ Kid¥òl‹ cjé ò绋wd®.
cŸf£lik¥ò njitfS¡fhd E© £l§fŸ, Cuf
g§nf‰ò brašghL _y« totik¡f¥gL»‹wd.
mit R‰W¥òw NHY¡F cfªjjhfΫ k‰W« ghèd
ntWghL fhuzkhd Ãu¢Áidfis ԮΠbrŒÍ«
neh¡»Y« jahç¡f¥gL«.
Ϥ£l¤ij brayh¡f £l ãÂahf 90%
ãÂÍ«, rKjha g§F¤ bjhifahf 10% ãÂÍ«
rKjha¤Â‰F më¡f¥gL»wJ.
Ï. Ûd ts nkyh©ik:
flšrh®ªj kwW« Ûd ts§fŸ bjhl®ghd
Ãu¢Áidfis¡ f©l¿tJ«, mt‰iw nkyh©ik
brŒtJ« RwW¢NHy kwW« thHthjhu nk«ghL¤
£läLjèš äfΫ K¡»a m«rkhF«. bghW¥ghd
kwW« ghJfh¥ghd ÛdÃo têKiwfis
C¡f¥gL¤Jjy, RwW¢NHy nkyh©ik M»ait
g‰¿ Ûdt®fŸ bjçªJ bfhŸs VJthf fU¤J¥
g£liwfS« éê¥òz®Î gæwÁfS« »uhk, kht£l
k‰W« khãy mséš el¤j¥g£L tU»‹wd.
11.1.4. Cuf ã kwW« Ïl®¥ghL j鮡F«
têKiwfs:-
m. Ra cjé¡ FG¡fS¡F fl‹ cjé:
kht£l brayh¡f mYtyf«, kfë®
£l¤Jld ÏizªJ Ra cjé¡ FG¡fis
bjhl®ªJ jukÂ¥ÕL braJ mt‰iw neuo t§»¡
fld bgWtjwF gçªJiu¡»wJ. Ra cjé¡
FG¡fŸ k‰W« kWÓuik¡f¥g£l Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfs mt‰¿‹ fld ÂU«g brY¤J«
brayÂw‹ M»at‰iw t§» mYty®fŸ bjçªJ
bfhŸs V‰ghL brŒa¥gL»wJ. t§» mYty®fS¡F
g£l¿Î¥ gaz§fs nkwbfhss¥g£L jFÂ
thaªj FG¡fS¡F cça neu¤Ây flDjé tH§f
têtif brŒa¥gL»wJ.
M. Ïl® nkyh©ik kwW« fh¥ÕL:
Ûdt® rKjha¤Â‹ Ïl® nkyh©ik¤ njit
bjhl®ghd fU¤ju§FfŸ el¤j¥g£L tU»‹wd.
nguêé‹ nghJ V‰gL« ÏH¥òfis

Jil¥ò ã” k¡fS¡F Fiwªj t£oæš tH§f¥g£L
tU»wJ. Ϫj ãÂæ‹ 4/5 g§F £l ãÂahfΫ, 1/5
g§F gadhëfë‹ g§F¤ bjhifahfΫ bgw¥g£L
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfshš (PLFs)
ã®t»¡f¥g£L tU»‹wJ. fh¥ÕL bjhl®ghd
fU¤ju§FfŸ el¤j¥g£L, j§fS¡F bghU¤jkhd
fh¥ÕL £l¤ij k¡fns nj®ªbjL¡f têtif
brŒa¥g£LŸsJ. Ra cjé¡ FG¡fŸ, Ûdt®fŸ
k‰W« Û‹ é‰gid r§f cW¥Ãd®fS¡F« ÏJ
bjhl®ghd fU¤ju§FfŸ el¤j¥gL»‹wJ. cæ®,
clšey«, jåeg® ég¤JfŸ k‰W« brh¤J¡fŸ
M»at‰¿š V‰gL« ÏH¥òfis

K‹bkhêÎfŸ MŒÎ brŒa¥g£L x¥òjš tH§f¥g£L
tU»wJ.
Ï. ÏisP®fS¡fhd bjhêy fyé¥ gæwÁ:
£l brayh¡f gFÂæš cŸs ntiyæšyh
ÏisP®fS¡F bghU¤jkhd bjhêèš _‹W khj«
Kjš xU tUl fhy mséyhd ntiy
c¤juthj¤Jl‹ Toa bjhê‰ gæ‰ÁfŸ tH§f¥g£L
tU»‹wd. Ï¥gæ‰Á tH§F« ãWtd§fŸ £l
bfhŸKjš têfh£L be¿Kiwfë‹go nj®Î
brŒa¥g£LŸsd.

têfh£L¡ FG braygL«
kht£l
mséy
kht£l
brayh¡f
mYtyf«
kht£l M£Áa® jiyikæy
kht£l mséyhd £l¤ij
brašgL¤J« Mnyhrid¡
FG
Cuh£Á¤ Jiw ãWtd§fs,
muR rhuh bjh©L
»uhk
mséy
»uhk T£L
nk«gh£L
ika«
ãWtd§fs kwW« kuò
rh®ªj ãWtd§fëd
ÃuÂãÂfŸ ml§»a »uhk
T£L nk«gh£L Mnyhrid¡
FG
£l ã xJ¡ÑL:
ãWtd thçahf:
t.
v©.
ãWtd«
bjhif
(%.nfhoæš)
rjÅj«
1 g‹dh£L ntsh© ts®¢Á
ãÂa¤Â‹ fl‹
132.32
2 jäHf muR 12.00 4
3 t§» k‰W« E©fl‹
ãWtd§fŸ
100.61
4 gadhëfëd g§fë¥ò 38.76 14
£l¡ TW thçahf:
bkh¤j¤ bjhif 283.69 100
47
35
t.v©
1.
TWfs
flnyhu gFÂæš ts
Mjhu nkyh©ik
bjhif
(%.nfhoæš)
rjÅj«
41.16 14.51
283
284

2.
3.
4.
Cuf ã k‰W« Ïl®ghL
Ú¡F« cgfuz§fŸ
ntiythŒ¥òfŸ
cUth¡Fjš k‰W« Âw‹
gæ‰Á më¤jš
rKjha« rh®ªj flš
ghJfh¥ò k‰W« ngçl®
nkyh©ik
159.50 56.23
66.31 23.37
1.80 0.63
5. £l nkyh©ik 14.92 5.26
t.
v©
m.
bkh¤j« 283.69 100
brašghL thçahd £l xJ¡ÑL
TWfŸ
bjhif
(%)
flnyhu gFÂæš ts Mjhu nkyh©ik
1. rKjha ts £lälš (Âw‹
nk«ghL)
2. rKjha¤Â‹ g§F (»uhk
T£L nk«gh£L ika§fis
ãWÎjš)
3. Û‹ts Mjhu nkyh©ik
(fU¤J¥g£liw, MŒÎ
k‰W« nk«g£l Û‹ts
nkyh©ik¡fhd K‹ndho
ãÂ)
11,800
(%. Mæu¤Âš)
bkh¤j
bjhifæš
rjÅj«
1,07,802 4
27,500 1
4. rKjha cŸf£lik¥ò ã 2,64,500 9
TLjš bjhif 4,11,602 14
M.
Cuf ã k‰W« Ïl®ghL Ú¡F« cgfuz§fŸ
1. òÂa Ka‰Á¡fhd _yjd
ãÂ
2. t§»fŸ k‰W« E©ãÂ
ãWtd§fS¡F cjé
më¤jš
(kht£l mséš E©ãÂ
ãWtd§fis ãWÎjš,
t§» k‰W« E©ãÂ
gâahs®fS¡F gæ‰Á
më¤jš
k‰W«
fU¤J¥g£liw V‰ghL
brŒjš)
3. Ïl®ghL j鮤jš (fh¥ÕL
MŒÎ k‰W« K‹ndho
£l¤jhš më¡f¥gL«
ngçl® nkyh©ik¡fhd
g§ÑL k‰W« Ra cjé¡
FG¡fŸ, Ra cjé¡ FG
cW¥Ãd®fS¡F fh¥ÕL
gæ‰Á më¤jš.)
4. bghU£fë‹ c‰g¤Âia
nk«gL¤Jjš k‰W«
òJikia òF¤Jjš
(bghU£fë‹ c‰g¤Âia
nk«gL¤j E©
ãWtd§fS¡F ãÂ
më¤jš,
E©ãÂ
ãWtd§fS¡F cjé
më¤jš, MŒÎ k‰W«
g£l¿Î¥ gaz«)
5. bjhl® TLjš fl‹ ãÂ
(Ra cjé¡ FG¡fS¡F
E© ã ãWtd§fŸ k‰W«
t§»fshš tH§f¥gL«
fl‹) E© ãWtd§fŸ
k‰W« Û‹ é‰gid
r§f§fŸ
36,000 1
12,120 -
39,170 1
11,000 -
14,96,765 52
TLjš bjhif 15,95,055 56
285
286

Ï.
ntiythŒ¥òfŸ cUth¡Fjš k‰W« Âw‹ gæ‰Á
më¤jš
1. Ra cjé¡ FG¡fS¡F
cjé më¤jš
(Ra cjé¡ FG¡fS¡F
cjé: tiugl«, gæ‰Á,
bghU£fŸ
k‰W«
T£lik¥ig nk«gL¤Jjš
k‰W« muR rhuh bjh©L
ãWtd Cêa®fS¡F gæ‰Á
më¤jš)
2. tUkhd¤ij bgU¡F«
elto¡iffS¡F
cjéaë¤jš
(gæ‰Á më¤jš, éahghu
mÃéU¤Â, Áw¥ghd
éahghu ͡¡F gæ‰Á,
òÂa bjhêš E£g gæ‰Á,
éahghu Ïiz¥ò fU¤J¥
g£liw
3. Û‹ é‰gid r§f§fŸ
(fl‹ RikæèUªJ
éLé¡f ã më¤jš Û‹
é‰gid Tl¤Â‰F
f£lik¥ò trÂfŸ
V‰gL¤Jjš, gGJ gh®¡F«
gFÂ mik¤jš, glF¤ Jiw
V‰gL¤Jjš k‰W« ã®thf
bryéd§fŸ)
4. ÁW bjhêš nk«ghL
(cg bjhêš fz¡bfL¥ò,
MŒÎ, éahghu nk«gh£L
nrit, bjhêš E£g
K‹ndho, bjhêš E£g
cjé,
btëeh£L
gæ‰Wé¥gt®fŸ, gæ‰Á
k‰W« fU¤J¥ g£liw)
17,388 1
36,970 1
3,16,800 11
2,06,855 7
5. thœthjhu gæ‰ÁfŸ
më¤jš
(MŒÎ, thœthjhu gæ‰Á¡F
cjé më¤jš, Û‹Ão
bjhêš Âw‹ ts®¥ò –
gæ‰Á k‰W« fU¤J¥
g£liw)

£l¡ TW v©
£l¡ TW thçahd bryéd« (2007-08 Kjy
29.02.2012 tiu)
(%.Ïy£r¤Âš)
I.
II.
III.
£l¡ TW
flnyhu ts Mjhu
nkyh©ik
Cuf ã kwW«
Ïl®¥ghL
j鮡F«
têKiwfs
ntiytha¥òfis
cUth¡Fjy
kwW« Âwd
ts®¥ò¥ gæwÁ
£l xJ¡ÑL
2010 – 11 tiu jäHf muÁèUªJ
bgw¥g£l bjhif
2007-08 Kjy 2010-
11 tiu
bryéd¤bj
hif
2011-12
(01.04.2011Kjy
29.02.2012 tiu
29.02.2012
tiu css bkh¤j bryéd«
rjÅj«
3851 3720 2643 1362 4005 109
983 1010 62 49 111 10
6631 923 350 306 656 66
2011 – 12 M©o‰F £l¡ TW thçahd bryéd«
(%.Ïy£r¤Âš)
bryéd«
01.04.2011
£l¡
ãÂ
£l¡ TW
Kjš
TW v©
xJ¡ÑL
29.02.2012
tiu
I. flnyhu ts Mjhu nkyh©ik 250.00 1362.35
II.
Cuf ã kwW« Ïl®¥ghL
97.00 48.65
j鮡F« têKiwfŸ
ntiytha¥òfis
1433.00 305.53
III. cUth¡Fjy kwW« Âwd
ts®¥ò¥ gæwÁ
IV.
rKjha« rh®ªj fly ghJfh¥ò 11.00 1.19
kwW« ngçl® nkyh©ik
V. £l nkyh©ik 296.00 282.50
bkh¤j« 2087.00 2000.22
IV.
rKjha« rh®ªj
fly ghJfh¥ò
kwW« ngçl®
nkyh©ik
180 166 141 1 142 86
rhjid rjÅj¤Âš 96 %
V. £l nkyh©ik 1492 945 770 282 1052 110
bkh¤j« 13137 6764 3966 2000 5966 88
2011-12 ãÂah©L Koa, 25 Û‹ é‰gid
r§f§fs VwgL¤j¥ g£Lssd.
( ehf¥g£od« - 6, ÂUtsq® - 5, fdåahFkç -8,
289
290

flÿ® - 4, éG¥òu« - 1 kwW« fhPÁòu« -1 ) 827
Ûdt®fis flåèUªJ Û£f fld ãthuz ãÂahf
%.154.62 Ïy£r« 18 Ûd éwgid r§f§fS¡F
tH§f¥g£LŸsJ. Cuf ã k‰W« Ïl®¥ghL
j鮡F« têKiw £l¤Â‹ ÑH Ja® Fiw¥ò
ãÂahf 3358 gadhëfS¡F %.119.62 Ïy£r«
flDjé tH§f¥g£LŸsJ. ehf¥g£od«
kht£l¤Ây xU Ûdt®fs r§f¡ T£lik¥ò
VwgL¤j¥g£LssJ. rKjha mo¥gilæyhd
flnyhu ghJfh¥ò k‰W« ngçl® nkyh©ik
£l¡T¿d ÑH flnyhu gsë khzt®fS¡F ts
Mjhu nkyh©ik, RwW¢ NHy, ngçl® nkyh©ik,
KjYjé nghdwit F¿¤j ò¤jf§fs %.20.23
Ïy£r« k¥Ú 90000 khzt®fS¡F
tH§f¥g£LŸsJ. 464 rKjha c£f£lik¥ò
gâfs%.1862.66 Ïy£r« kÂ¥Õ£oy f£o
Ko¡f¥g£Lssd.
01.04.2011 Kjy 31.03.2012 tiu 363 rKjha
c£f£lik¥ò gâfs%.1426.09 Ïy£r« kÂ¥Õ£oy
f£o Ko¡f¥g£Lssd. 46 rKjha gçkh‰w
gaz§fŸ nk‰bfhŸs¥g£ld. mš g§F bg‰nwh®
Ãw gFÂfëš milªJŸs ts®¢Áæid f‰W
bfhŸs KoªjJ. 15,993 »uhk k¡fS¡F fh¥Õ£o‹
K¡»a¤Jt« F¿¤j gæwÁ tH§f¥g£lJ. 16214 ng®
gšntW fh¥ÕL £l§fëš ÏizªJŸsd®. 1213 Ra
cjé¡ FG¡fŸ %.23 nfho¡F nkš t§»¡ fl‹
bg‰WŸsd. 28 gߣrh®¤j KawÁ Kiwæy
braygL¤j¥gL« bjhêyfŸ (Pilot Initiatives)
kwW« 28 g©iz kwW« g©izrhuh
FWªbjhêšfŸ (Sub Sector based Micro Enterprises)
%.290.02 Ïy£r« kÂ¥Õ£oš brašgL¤j¥g£L
tU»wJ. _‹W Û‹ éwgid r§f§fŸ (fhŠÁòu«-1
k‰W« f‹åahFkç –2) kht£l§fëš
VwgL¤j¥g£LŸsd. 405 Ûdt®fŸ, %.85.30 Ïy£r«
flåèUªJ Û£f¥g£Lssd®. 1241 ÏisP®fŸ
ntiythŒ¥òl‹ Toa Âw‹ ts® gæ‰Á
bg‰WŸsd®.
12. tuÎ bryΤ £l« 2012-13
2012-13M« M©L tuÎ bryΠ£l¤Âš
%.11,698.94 nfho xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. Ïš
v®gh®¡f¥gL« tUthŒ bryéd« %.8,105.62 nfho,
_yjd¢ bryéd« %.3,593.17 nfho k‰W« muR
Cêa®fS¡F fl‹ bjhif %.0.15 nfho MF«.
13. KoÎiu
Ϫj muR Cuf¥ gFÂfë‹ x£L bkh¤j
ts®¢Á¡F¤ njitahd Cuf mo¥gil¡ f£lik¥ò,
Cuf Å£L trÂ, Cuf rhiy trÂfŸ, mo¥gil
nritfŸ, tWik xê¥ò, R‰W¢NHš guhkç¥ò, KG
Rfhjhu« M»a mo¥gil trÂfis brŒJ
291
292

jUtj‰fhd braš £l§fŸ k‰W« c¤ÂfŸ ahΫ
Ϫj bfhŸif és¡f¡ F¿¥Ãš étç¡f¥g£LŸsd.
£l§fŸ ahΫ Cuh£Á mik¥òfŸ k‰W« Ïju
g§nf‰ghs®fSl‹ ÏizªJ Cuf ts®¢Á¤
£l§fis éiuthf brašgL¤Jtj‰fhd K‹
Ka‰ÁfS« vL¤Jiu¡f¥g£LŸsd. _‹wL¡F
Cuf cŸsh£Á mik¥òfnshL ÏizªJ £l§fis
éiuthfΫ, jukhfΫ brašgL¤j vL¡f¥g£l
bfhŸif KoÎfS« és¡f¥g£LŸsd. Cuf¥
gFÂfëYŸs mid¤J F¡»uhk§fëY« mo¥gil
trÂfis nk«gL¤Jtij F¿¡nfhshf¡ bfh©L
brašgL¤j¥gL« “jhŒ £l«”, ts®¢Á¡fhd
£läLjèš xU ikšfš MF«. kh©òäF jäHf
Kjyik¢r® mt®fshš bjhl§f¥g£l, Ϫj muÁ‹
K‹ndho¤ £lkhd “Kjyik¢rç‹ Nça r¡ÂÍl‹
Toa gRik ÅLfŸ £l«”, eh£onyna Kj‹
Kiwahf »uhk¥òw§fëš cŸs ViH vëat®¡F
Ïytrkhf ÅL tH§», FoæU¥ò Ãu¢rid¡F Ô®Î
fhQ« £lkhF«.
»uhk¥òw ViH vëa k¡fë‹ tUkhd¤ij
ca®¤J« tifæY«, XU »uhk Cuh£Áæš xnu
rka¤Âš x‹¿‰F nk‰g£l gâfis nk‰bfh©L
midtU¡F« ntiy thŒ¥ò tH§F« tifæY«,
gâfis¤ bjçÎ brŒtš rçahd têKiwfis¡
ifahSjš, gâfŸ bjçéš bra‰if¡nfhŸ
tiu¥gl§fis ga‹gL¤Jjš, jhœ¤j¥g£l, gH§Fo
k¡fŸ, ÁW, FW étrhæfŸ M»nah® ga‹ bgW«
tifæš ãy nk«ghL elto¡iffis nk‰bfhŸsΫ
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤£l«, òÂa
jh¡f¤Jl‹ brašgL¤j¥gL»wJ.
Ϫj muR cW bfh©lgo, mid¤J
xU§»izªj kfë® Rfhjhu tshf§fS«
òduik¡f¥g£L gadhëfŸ FG¡fël«
x¥gil¡f¥g£LŸsd. m»y ϪÂa mséš
jäHf¤ij “Âwªj btëæš ky« fê¥gij K‰¿Y«
Ú¡»a khãykhf” m¿é¥gij neh¡» Ϫj muR Ôéu
elto¡iffis nk‰bfh©L tU»wJ.
Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd rhjhuz
nj®jšfŸ flªj m¡nlhg® 2011š bt‰¿fukhf
el¤j¥g£L, 1.19 Ïy£r« k¡fŸ ÃuÂãÂfŸ
nj®ªbjL¡f¥g£L Cuh£Á mik¥òfëš
bghW¥ng‰WŸsd®.
kfëU¡fhd M‰wš më¤ÂL« khãy muÁ‹
Óça £lkhd kfë® Â£l¤Âid brašgL¤J«
jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtd¤Â‹ _y«
nk‰bfhŸs¥g£l bjhl® Ka‰Áfshš jäHf¤Â‹
mid¤J gFÂfëY« Ra cjé¡FG Ïa¡f« guªJ
éçªJŸsJ. Ïš ViH vëa k‰W« éë«ò ãiy
kfëU¡F K¡»a¤Jt« më¤J mt®fë‹
K‹nd‰w¤Â‰fhd Âw‹ ts®¥ò gæ‰ÁfŸ,
293
294

khåa¤Jl‹ Toa fl‹ trÂfŸ M»at‰iw
më¤J mt®fë‹ thœ¡if¤ju¤ij ca®¤j
elto¡if vL¡f¥g£L tU»wJ. flªj M©oš
el¤j¥g£l Ïs« taÂdU¡fhd Âw‹ ts®¥ò
gæ‰ÁfŸ Kiw¥gL¤j¥g£L, nk«gL¤j¥g£l gæ‰Á
totik¥ò, gæ‰Á ãWtd§fë‹ ju kÂ¥ÕL, bk‹
Âw‹fŸ rh®ªj gæ‰ÁfŸ k‰W« gæ‰Á Koªj 80%
gæ‰Áahs®fS¡F Fiwªj g£r« %ghŒ 4,000/- khj
tUkhd«

ašghLfS¡F X® K‹ndhoahf¤ Âfœ»‹wJ.
tWikæ‹ jh¡f« gšntW nfhz§fëš czu¥g£L
njitahd elto¡iffŸ vL¡f¥gl nt©L«. Ϫj
£l¤Âš g‹Kid Í¡Âfshd tUkhd«