Bloed Zweet & Tranen

Sport in Amsterdam
Bloed
Zweet
&
Tranen
Nieuwe Openingen 7 | Dienst Ruimtelijke Ordening | Gemeente Amsterdam

Nieuwe Openingen 7
Sport in Amsterdam
Bloed
Zweet
&
Tranen
Dienst Ruimtelijke Ordening | Gemeente Amsterdam

Woord vooraf
Steeds meer mensen doen aan sport. 65 procent van de Nederlanders trekt er
minstens één keer per maand op uit om te gaan sporten; in 2003 was dit nog
61 procent, zo meldde het Sociaal en Cultureel Planbureau onlangs. Tegelijkertijd
verandert de sportbehoefte van de stedeling. Sport speelt zich niet meer exclusief af
in het groen, maar heeft zich verplaatst naar de straat, de fi tnessschool of skatebaan.
De hele stad is het speelveld geworden. Sport is verweven geraakt met mode, muziek,
sociale klasse en leefstijl. Een stad die constant in beweging is vraagt om sportmogelijkheden
die daarop inspelen.
Deze uitgave van Nieuwe Openingen, een opiniërende reeks geschreven door
medewerkers van Dienst Ruimtelijke Ordening (dro), waarmee wij beogen een
inspirerende bijdrage te leveren aan het debat in het vakgebied, is deze keer geheel
gewijd aan sport in Amsterdam. Sport in verenigingsverband en topsport. Sport
op trapveldjes in het park, op de openbare weg en op of in het water. Oud en jong,
olympisch kampioen of kampioen van de straat: iedereen moet kunnen sporten en
de stad moet hen daartoe de gelegenheid bieden.
‘Ambitie is mooi’, zei Freek de Jonge onlangs in het Parool toen hij werd geïnterviewd
over zijn nieuwste theatershow die deels over topsport gaat. ‘Maar om je doel
te bereiken moet je nietsontziend en gedisciplineerd zijn. En het lijkt wel of het in
ons sportklimaat steevast ontbreekt aan de instelling om tot het uiterste te gaan.
Het is vaak ‘nét niet’.’ En dat is ook wat volgens de auteurs van dit boekje – die hun
bijdragen overigens allen op persoonlijke titel schreven – vaak het geval is als het
gaat om het ruimtelijk beleid. Er gaat veel goed: Amsterdammers sporten veel en er
is voor ieder wat wils, maar het kan altijd beter. En dat moet ook als we stoppen met
dromen en er echt werk van gaan maken om in 2028 de Olympische Spelen naar
Nederland te halen.
Ik ben trots op deze Nieuwe Openingen; het zijn stuk voor stuk inspirerende
artikelen die mij in elk geval al ‘nieuwe openingen’ hebben opgeleverd in mijn
denken over het ruimtelijk sportbeleid in onze stad. Dank dus aan alle dro’ers die
aan deze uitgave een bijdrage hebben geleverd. En ik wens alle lezers veel genoegen
en minstens evenveel inspiratie toe.
Klaas de Boer
directeur Dienst Ruimtelijke Ordening
gemeente Amsterdam

Remco Daalder
Zonder sport geen stad
Inleiding 6
Bas van Leeuwen
De stad als stadion
Column 24
Iris van der Helm en Lia de Lange
Het kan beter en mooier
Sportplekken in de
Amsterdamse openbare
ruimte
34
Zef Hemel
Zien en gezien worden
Sport in de ‘hoogere
eenheid die stad heet’
Kees Vernooij
10
Playground Amsterdam
Planologie door de ogen
van een fi etskoerier
26
Niek Bosch
Ruimte voor sport
De ontkoppeling van groen
en sportvelden
44

Remco Daalder
Olympische schakel
De Amsterdamse Sportas
Kitty van der Linden
Sport is lelijk
Mariëtte van Baaren
Amsterdam
watersportstad
56
88
72
Nelleke Penninx
Een tandje erbij
Plannen als een topsporter
Esther Reith
Zwemrecords en
hygiëne
Het openbare zwembad in
Amsterdam
76
64
Nelleke Penninx
Bloed, zweet & tranen
of: Ode aan de Zuidzaal
Column 94

6 | Nieuwe Openingen 7

Inleiding
De stad is voor het zoogdier mens een hoogst onnatuurlijke leefomgeving.
Honderdduizenden jaren lang zwierven we in kleine groepjes over de Afrikaanse
savannes. In steden wonen we pas enkele duizenden jaren. En pas enkele
honderden jaren wonen we in enorme dichtheden in die stad. We wonen naast, op
en onder elkaar, overal komen we elkaar tegen, dag of nacht, kantoor of Vondelpark,
overal zijn mensen.
Zonder sport geen stad
Biologen hebben berekend dat
gezien de grootte van de mens en
zijn levenswijze er van nature hooguit
honder duizend exemplaren van dit
vreemde zoogdier in Nederland zouden
passen. Zoveel zitten er alleen al in
Amsterdam-Noord.
Het leven in te hoge dichtheden roept
onherroepelijk irritatie op. Als je veel
dieren bij elkaar opsluit, dan worden
ze gek omdat ze voortdurend moeten
reageren op elkaar. Daar is een dier niet
op gebouwd. In dierentuinen en laboratoria
zijn daarmee ervaringen opgedaan.
Zet je teveel apen, ratten of vogels bij
elkaar dan gebeuren er de vreselijkste
dingen. Agressie alom: moord en
doodslag, kannibalisme, kinderen
worden verwaarloosd of verkracht; geen
moment rust, voortdurend strijd.
Maar bij de mens gebeurt dit niet, of
slechts een klein beetje. Amsterdam
mag de meest criminele stad zijn van
Nederland, de agressie tussen mensen
onderling valt in het niet bij wat je ziet
bij andere dieren. We hebben blijkbaar
mechanismen gevonden om de agressie
in te dammen die door de overvloed
aan mensen wordt veroorzaakt. Eén
mechanisme is dat van de handhaving.
Wie iets verkeerd doet, wordt door de
politie opgepakt en krijgt straf. Een
tweede mechanisme is dat van het
stoom afblazen.
Wie in de stad leeft krijgt voortdurend
prikkels uit zijn omgeving. Reclames
roepen de wandelaar op iets te kopen,
graffi ti vertelt hem dat een jonge
Je kunt natuurlijk die vervelende fi etser ter plekke in elkaar meppen,
maar dan komt de politie, dus daar heb je niks aan.
Bloed, zweet & tranen | 7

kunstenaar om aandacht schreeuwt,
hij moet opzij springen voor de tram,
komt op het fi etspad terecht, een fi etser
scheldt hem uit en steekt zijn middelvinger
op, een aantrekkelijke vrouw
glimlacht hem begrijpend toe: het is
een bombardement van indrukken
waardoor de wandelaar emotioneel
wordt opgeladen. In de stad maakt de
geest het lichaam voortdurend klaar om
te vechten of te vrijen door de aanmaak
van adrenaline en andere hormonen.
Daar moet het lichaam iets mee. Die
emotie, die agressie, moet eruit. Dat
kan op allerlei manieren. Teveel
drinken, naar de hoeren, houseparty’s,
metalconcerten: de stad biedt velerlei
mogelijkheden.
Ontladen door lichamelijke inspanning
is de beste manier om de adrenaline
8 | Nieuwe Openingen 7
weg te werken en geeft de meeste
voldoening. Je kunt natuurlijk die
vervelende fi etser ter plekke in elkaar
meppen, maar dan komt de politie, dus
daar heb je niks aan. Sport biedt een
betere oplossing.
Vroeger had je geen sport. Alleen de
maatschappelijke toplaag had de tijd
en het geld om iets aan lichamelijke
inspanning te doen. De rest werkte
zich kapot en had geen cent. Vroeger,
dat is nog geen honderd jaar geleden.
Het was de tijd dat mijn opa, geboren
Kattenburger, in de Amsterdamse
haven werkte als kolensjouwer. Zesdaagse
werkweken, minstens tien uur
werken per dag, balen van soms veertig
kilo. Toch moesten die jongens nog
agressie kwijt. ‘Zaterdags gingen we
naar de Zeedijk’, vertelde mijn opa.
� Nét na de wedstrijd!
Freefi ght en kickboxgala
bij Top Team,
Beverwijk, oktober
2008

‘En dan knokken. Wat wil je: er was verder niks. Geen TV, geen radio,
geen sport. Vechten, dat was onze afl eiding.’
‘Met een ploeg van een man of tien,
allemaal bootwerkers. Dan zochten we
ruzie met een ploeg mariniers, of met
matrozen, of met Wittenburgers die er
ook toevallig liepen. En dan knokken.
Wat wil je: er was verder niks. Geen tv,
geen radio, geen sport. Vechten, dat was
onze afl eiding.’ Ook deze primitieve
sportbeoefening kende volgens mijn
opa zijn regels: ‘Alles ging met de blote
hand, we gebruikten geen wapens.
Had er eentje een boksbeugel of een
mes dan sloegen we hem helemaal de
vernieling in.’
Met deze vorm van vermaak was het
afgelopen zodra de korfbalvereniging
svk werd opgericht, de sportvereniging
Kattenburg. ‘Toen hoefden we niet
meer naar de Zeedijk: we gingen naar
de korfbalclub. Je rende je een ongeluk
en je kwam nog mooie meiden tegen
ook.’ De korfbalclub was ook een prima
manier om als groep andere groepen
te lijf te gaan. ‘We vochten niet meer
letterlijk met de Wittenburgers, maar
fi guurlijk, op het korfbalveld met een
scheidsrechter erbij. Er werd toch nog
weleens geknokt bij de wedstrijden
natuurlijk, maar door de toeschouwers,
nooit in het veld. Wij hadden het te
druk met korfballen.’
In de twintigste eeuw, de eeuw waarin
Amsterdam qua inwonertal explodeerde,
kwam de sportbeoefening tot grote
bloei. Overal ontstonden korfbal-, voet-
bal- en handbalverenigingen, vaak met
een buurtkarakter. De jongeren konden
hun agressie op vreedzame wijze kwijt,
de ouderen werden scheidsrechter of
gingen in de kantine staan.
In de stad van nu is het buurtkarakter
van sportverenigingen vrijwel verdwenen.
Mensen blazen stoom af in
fi tnesscentra of ze rennen zich een
ongeluk als voorbereiding op de Dam
tot Damloop. In een moderne stad is
een grote behoefte aan trainingsfaciliteiten
om stomweg de agressie eraf te
sporten. Maar, ook de georganiseerde
sport is aan een opmars bezig. In de
stad zal steeds ook een grote behoefte
zijn aan sporten in teamverband, want
dat voldoet aan een andere wens van
het sociale dier mens. De wens om met
de eigen groep een andere, vijandige
groep te verslaan. Aan die behoefte kan
je voldoen door oorlog te gaan voeren
of door op de Zeedijk matrozen in
elkaar te meppen. Maar je kan er ook
aan voldoen door bij de Volewijckers te
gaan en tegen dwv te voetballen.
Zonder sport in al zijn verscheidenheid
kan de stad nooit zoveel mensen in
zulke extreme dichtheden herbergen als
hij nu doet. Zonder sport geen stad. �
Remco Daalder
Bloed, zweet & tranen | 9

10 | Nieuwe Openingen 7

Sport en groen zijn van oudsher met elkaar verbonden. Dat is de afgelopen jaren
aan het veranderen. Sporten is sterk verweven geraakt met mode, muziek, sociale
klasse en leefstijl. Groen is daardoor niet langer meer noodzakelijk: de straat,
kunstgrasvelden, fi tnessscholen, skatebanen of het water voldoen net zo goed. Dit
maakt sporten tot een stedelijke activiteit bij uitstek, met één nieuwe voorwaarde:
het moet goed zichtbaar zijn.
Zien en gezien
worden
Sport in ‘de hoogere eenheid,
die stad heet’
De geschiedenis van sportbeoefening
in Amsterdam is veel jonger
dan die van de stadsontwikkeling. Bij
het verschijnen van het Algemeen
Uitbreidingsplan van 1935, nu ruim
zeventig jaar geleden, stond sportbeoefening
nog in de kinderschoenen.
De auteurs van dit plan noemde de
toenmalige situatie ‘het beginstadium
van een ontwikkeling’. Dat was goed te
zien. De sportvelden lagen ‘volkomen
incidenteel en ongeordend op toevallig
beschikbare terreinen’ en waren, luidde
het, ‘min of meer primitief aangelegd’.
En in de discussie over het belang van
sportvelden en groenvoorzieningen
bleken deze auteurs nog af te moeten
rekenen met het hardnekkige idee dat
groen er in de eerste plaats toe dient de
�
Skaten op het Zuidplein
bedorven stadslucht te zuiveren. ‘Het
belang van het groenoppervlak moet
eerder gezocht worden in het gebruik
dat er door de bevolking van gemaakt
wordt, om er te wandelen, te spelen of
een bepaalde sport te beoefenen.’
Daarmee raakte sport onlosmakelijk
verbonden met het groen. Het groen
was voortaan bovenal gebruiksgroen. En
sport was zinnig gebruik van stadsgroen
door mensen die de fabrieksarbeid en
het wonen drie hoog achter voor even
wilden ontvluchten. Vanaf dat moment
begon de groei en de professionalisering
van de sport in de stad en van de
uitbreiding van het groenoppervlak
bestemd voor sportief gebruik. Juist
vanwege de primitieve en ongeordende
Bloed, zweet & tranen | 11

aanleg ervan moest een groot deel van
de toenmalige accommodaties worden
opgeruimd, ‘omdat ze voor bebouwing
of park moeten plaats maken’. Dat
was niet erg. Sport kreeg de voor dat
element ‘organisch aangewezen ligging’
binnen de stad, ‘zoodat alles in goed
onderling verband kan uitgroeien tot
de hoogere eenheid, die stad heet’.
‘Moderne sportcomplexen’
Zo werd er begin jaren dertig door
de Afdeling Stadsontwikkeling
uitgebreid studie gedaan naar sportbeoefening
in buitenlandse steden. In
Duitsland, stelde men vast, was in de
voorgaande vijftien jaar de beoefening
van sport verdriedubbeld en het
aantal vierkante meters sportterrein
per inwoner gegroeid van 1 tot bijna 3
vierkante meter. Ook in Londen was
de oppervlakte sportterrein aanzienlijk
gegroeid, maar nog altijd was het daar
‘op zaterdagmiddag zeer moeilijk een
vrij tennis- of cricketveld te vinden’.
Het aantal sport- en speelvelden diende
er eigenlijk drie- tot viermaal groter
te zijn. Dit tekort zou in Amsterdam
niet optreden. Men prognosticeerde
een aanzienlijke bevolkingsgroei, die
rond het jaar 2000 echter vrij abrupt
tot stilstand zou komen. Vervolgens
gebruikte men de systematiek van dr.
Martin Wagner, stedenbouwkundige
van Berlijn en actief lid van de Deutscher
Werkbund, om de toekomstige
behoefte aan sportterreinen te berekenen.
Die ging uit van een behoefte van
zeker 3 vierkante meter sportterrein
per inwoner. Het Amsterdamse plan
ging echter verder. In het jaar 2000, zo
luidde het, was de bevolking naar een
12 | Nieuwe Openingen 7
miljoen inwoners gegroeid en zou de
gemiddelde inwoner niet 3 maar 4,86
vierkante meter sportterrein tot zijn
beschikking moeten hebben. Dat was
bijna drie meter meer dan de hoeveelheid
ten tijde van het plan en een meter
meer dan waar Wagner vanuit ging.
Dat betekende nogal wat. Een enorm
oppervlak sportterrein moest worden
toegevoegd. Omvangrijke parken
voor de sport werden geprojecteerd in
Oost, Zuid, Noord en West. In West
Sport was zinnig gebruik van stadsgroen door
mensen die de fabrieksarbeid en het wonen drie
hoog achter voor even wilden ontvluchten.

� Illustratie uit
het Algemeen
Uitbreidingsplan
van 1935 met in vogelvlucht
de geplande
sportvelden bij de
Nieuwe Meer, die er
nooit zijn gekomen.
lagen deze ‘moderne sportcomplexen’
tussen de bestaande Haarlemmerweg
en de naar het noorden te schuiven
spoorweg naar Haarlem, maar ook in
het grote park binnen de ringbaan, in
het gebied nabij het park ten westen
van de Sloterdijkermeer en ook nog
langs het Nieuwe Meer. In Oost waren
ze ontworpen op de kleigronden van
de Watergraafsmeer, van oudsher het
ontspanningsgebied van Amsterdam.
In Noord had men enkele complexen
gesitueerd op de baggerbergplaats bij
Oostzaan en in de Buikslotermeerpolder.
In Zuid ten slotte, kreeg sport zijn
‘defi nitieve plaats’ in het aan te planten
Amsterdamse Bos en ten westen van
de Amstelveenseweg: ‘Dit complex, dat
daar op een voor bebouwing door zijn
afgesloten ligging niet in aanmerking
komend terrein is ontworpen, zal
zoodoende in samenhang met het
Olympisch Stadion, dat het centrum
der sport bij uitnemendheid is, en de
ontworpen nieuwe IJsbaan langs den
Schinkel een goede groene schakel
vormen tusschen de bebouwing in dit
stadsdeel en het ontworpen Boschpark.’
Imponerend
Op de getekende panorama’s bij het
Algemeen Uitbreidingsplan waren de
sportcomplexen duidelijk gemarkeerd.
Vrijwel overal maakten ze deel uit
van de grotere groengebieden die het
toekomstige stadslichaam geleden, de
koppen van de scheggen in de eerste
plaats.
Bloed, zweet & tranen | 13

14 ‘Sport | Nieuwe is meer Openingen dan ooit een 7 kwestie van zien en gezien worden.’ Sportplaza Mercator, Jan van Galenstraat

Bloed, zweet & tranen | 15

Zo was ten oosten van de Nieuwe
Meer een groot complex van roeibaan,
jachthavens, ijsbaan, tennisbanen,
stadion en voetbalvelden ingetekend,
als verlengstuk van het toekomstige
Bosplan. Ten noorden van het water,
langs de oeverlanden, liep deze in
een dunne strook nog door. Het
sportcomplex bleek eveneens naar het
oosten verlengd, tussen het in ontwikkeling
zijnde Berlage-Zuid en het
toekomstige Buitenveldert in, tot aan
Zorgvlied toe, waar langs de Zuidelijke
Wandelweg, nabij de groene Amsteloever,
een groot zwembad was ingetekend,
het latere De Mirandabad. Enzovoort.
Ronduit imponerend was de wijze
waarop overal in de stadsuitbreidingen
sport als ruimtelijk element verscheen.
De complexen oogden als stevige
vierkanten en rechthoeken, zorgvuldig
en gebalanceerd in verhouding gebracht
tot de andere stedelijke functies als
betrof het een schilderij van Mondriaan.
16 | Nieuwe Openingen 7
Het moet voor de toenmalige bevolking
een onvoorstelbare luxe hebben geleken,
al die sport, badend in het groen, even
luxueus en heerlijk als het vooruitzicht
van elektriciteit, warm stromend water
en centrale verwarming in alle nieuw
te bouwen huizen. Anders gezegd, het
gevoel van moderniteit moet midden
jaren dertig van de twintigste eeuw
niet alleen in het door de stedenbouwkundigen
geprojecteerde autoverkeersysteem
of in de toen nog onbekende
strokenbouw hebben gescholen, maar
vooral in de weldadige overmaat aan
sportvoorzieningen.
En al die voorbeeldig ingetekende
sportcomplexen zijn na de Tweede
Wereldoorlog ook daadwerkelijk door
de publieke diensten gerealiseerd.
Waarbij moet worden aangetekend
dat tussen 1945 en 1966 niet minder
dan 122 sportvelden werden opgeheven
vanwege de woningnood en om haven-

Het lijkt wel alsof er minder wordt gesport dan
pakweg dertig jaar geleden. Maar dat is zeker niet
� Hardlopen langs de
Amstel is populairder
dan ooit.
het geval. Integendeel.
uitbreiding mogelijk te maken. In de
meeste gevallen werden de velden naar
het grondgebied van de buurgemeenten
verplaatst. Hoe dan ook, in het standaardwerk
van Van der Velde over de
Stadsontwikkeling van Amsterdam in
de periode 1939-1967 is goed te lezen
met hoeveel toewijding de overheid
zich in die jaren over de sportbeoefening
van haar bevolking ontfermde.
De trots waarmee dit gebeurde blijkt
met name uit de reusachtige abstracte
plastieken van Constant Nieuwenhuis
bij de entrees van de sportparken op
Ookmeer en Buitenveldert.
Kortom, er is maar één conclusie
mogelijk: sport, niet minder dan de
aanleg van parken, ligt aan de basis van
wat later de hoofdgroenstructuur van
Amsterdam zou gaan heten.
Onderspit
Sindsdien is er veel veranderd. Sommigen
ervaren deze verandering als
een puur verlies. En zeker, vanwege
de noodzaak de bebouwingsdichtheid
verder op te voeren worden sinds begin
jaren negentig sportterreinen opgeofferd
aan kantoren- en woningbouw. Op
sportpark De Meern verrezen woningen;
op Middenmeer-Noord, nabij
Sciencepark, gebeurt op dit moment
hetzelfde; in het noorden van Buitenveldert
verdwijnen de sportvelden ten
gunste van de bouw van de Zuidas. Op
Sportpark Jan van Galenstraat vindt
een ingrijpende herschikking plaats.
De uitgestrekte ligweiden van het De
Mirandabad zijn onderwerp geweest
van een stedenbouwkundige prijsvraag.
Enzovoort. Het lijkt wel alsof er minder
wordt gesport dan pakweg dertig jaar
Bloed, zweet & tranen | 17

geleden. Maar dat is zeker niet het
geval. Integendeel. Het bedrijven van
sport is alleen maar populairder en
professioneler geworden. Meer mensen
dan ooit doen actief aan sport. Er wordt
ook zeer veel geld aan sport uitgegeven.
Toch lijkt het alsof sport voortdurend
het onderspit moet delven in de
stadsontwikkeling en dat het aantal
vierkante meters sportvoorziening per
inwoner daalt. Burgers protesteren dan
ook heftig als er weer velden moeten
verdwijnen. En steeds wordt weer de
vraag gesteld of de planologen het
belang van sportbeoefening in de stad
nog wel op waarde weten te schatten.
18 | Nieuwe Openingen 7
De werkelijkheid is dat sport een heel
andere plaats gaat innemen in de stad
dan ten tijde van het Algemeen Uitbreidingsplan
van 1935. In de industriële
stad, waarvan het plan een ideaalversie
verbeeldde, was sport vooral een
gezonde activiteit in de openlucht, dus
in het groen, als tegenwicht tegen de
fabrieksarbeid in de industriële stad.
Dat kon je toen nog uitdrukken in
vierkante meters en in kleedhokjes. In
de postindustriële stad daarentegen is
sport een typisch stedelijke activiteit
die niet meer als tegenwicht moet
worden gezien, maar veeleer onderdeel
is van het gevarieerde stedelijke leven.

� Reuzencatamarans
streden in september
2008 in de IJhaven
om de IShares
Cup. De bewoners
van het Oostelijk
Havengebied zaten
op de eerste rang.
Show
Het sporten speelt zich tegenwoordig
af op straat, op kunstgrasvelden, in
fi tnessscholen, op skatebanen, op het
water. Mensen joggen, gaan naar de
sportschool, staan op de skibaan, willen
voor en na de wedstrijd elkaar ontmoeten,
zoeken publiek en – omgekeerd –
het publiek is op zoek naar sport. Het
aantal sporten is de afgelopen jaren
explosief toegenomen, het sporten zelf
is veel gevarieerder geworden en is nu
sterk verbonden met mode, muziek,
sociale klasse en leefstijl. Soms is sport
ook heel erg duur geworden; dan is het
permanent op zoek naar sponsorgeld,
naar media-aandacht, naar advertising.
Die krijgt het alleen als het voor veel
mensen zichtbaar is, wanneer het is
opgenomen in de boezem van de grote
stad. Sport is dan ook meer dan ooit
een kwestie van zien en gezien worden.
Groen is daarvoor niet meer essentieel.
De stormachtige opmars van het
kunstgras verhoudt zich toch al slecht
met de vertrouwde enscenering van
de sportvelden in het groen: kunstgras
vraagt om een heel andere enscenering.
Kortom, sport bedrijven is vandaag de
dag bij uitstek een stedelijke activiteit.
Een fraai voorbeeld zijn de zeilers in
de Extreme 40-klasse, die in september
2008 hun reuzencatamarans in de
Amsterdamse IJhaven met elkaar lieten
Bloed, zweet & tranen | 19

20 | Nieuwe Openingen 7

� ‘Zeldzaam mooi zijn
de ranke boten op het
stille water van de
Amstel.’
strijden – een sport die zich doorgaans
afspeelt in de kille afzondering van
het grote open water, volkomen uit
het zicht van de buitenwereld. “Dit is
geweldig voor het zeilen, iedereen vindt
dit leuk: zeilers, sponsors en publiek,”
jubelde olympiër Carolijn Brouwer
de volgende dag in Nrc Handelsblad.
“Door in de stad te zeilen konden we
de sponsors en toeschouwers eindelijk
eens wat bieden,” vond organisator
Herbert Dercksen in hetzelfde artikel.
Sport is hier tot show geworden,
entertainment voor een groot publiek.
In de postindustriële stad komt deze
nieuwe plaats van sport misschien
wel het duidelijkst tot uitdrukking in
de stedelijke marathons: duizenden
mensen die rennend over asfalt door
tienduizenden andere mensen worden
toegejuicht. Hele stukken stad worden
daarvoor voor alle verkeer een dag lang
afgezet.
Fraaie voorbeelden
Sport, kortom, vraagt tegenwoordig om
een totaal andere plek in het stedelijke
weefsel dan pakweg dertig, veertig
jaar geleden. Sport wordt niet meer in
afzondering bedreven. Sport neemt
afscheid van het groen. Planologen
moeten veel meer aandacht besteden
aan de zichtbaarheid van de sporter in
de stad. Dat vraagt om andere accommodaties,
om een andere ligging, om
andere functiecombinaties. Daarvan
zijn al goede voorbeelden aan te wijzen.
Denk aan de tot sporthallen verbouwde
Apollohal in Zuid, waar ’s avonds vanaf
de Apollolaan de sporters goed te zien
zijn. Mooi is ook het zicht vanaf de
Nassaukade op de zwemmers in het
verbouwde Marnixbad. Of neem de
hoog liggende sporthal aan de Ruys de
Beerenbrouckstraat in Geuzenveld. En
wat te denken van de centrale ligging
van de sportvelden in de RI-Oostbuurt
op het Zeeburgereiland? Het zijn stuk
voor stuk fraaie voorbeelden van hoe
sport als een stedelijke activiteit kan
worden geënsceneerd, stevig gemengd
met andere stedelijke functies, intensief
gebruikt en bovenal: goed zichtbaar.
Dat betekent dat er op dit moment een
radicale omkering plaatsvindt in de
wijze waarop het sportieve bedrijf zich
tot de stad verhoudt. Sport wordt een
grootstedelijk fenomeen. Het wordt
tijd dat de Nederlandse sportbonden,
inclusief het noc * nsf dat zich nu nog
in de bossen bij Papendal verschuilt,
terugkeren naar de grote stad.
Echter, voor één sport geldt die
omkering veel minder. Die sport is
altijd al goed zichtbaar geweest. Dat
is het roeien. Zeldzaam mooi zijn de
ranke boten op het stille water van
de Amstel en het Amstelkanaal op de
vroege zondagochtend. Het nastaren
van de boten vanaf de brug, het spoor
van lijnen en kolken dat ze achter zich
aantrekken, de perfecte cadans waarin
ze bewegen, het snelle voorbijschieten
en het verglijden van de staarten
tussen de slapende huizenblokken van
Oud-Zuid; het maakt telkens weer een
overweldigende indruk. �
Zef Hemel is lid van de directie Dienst
Ruimtelijke Ordening. Ook is hij bestuurslid
van Stichting Forum voor Stedelijke
Vernieuwing.
Bloed, zweet & tranen | 21

22 2 | Nieuwe NNi
N euw e uw uww
e eO e O OOpen
Openingen pen pe p ing ngen en e 7

Sport in Amsterdam uitgelicht
Bloed, Bl Blo Bl Blo Bloed ed ed, ed ed, ed ed, ed ed, ed ed, d, zw zweet zzw
zweet eet et e &
& tra tr tra tr tra tr tra tr ttranen ranen
| 23 2 23 3

Nieuwkomers in Nederland valt vaak
het voyeurisme en de gezelligheid
op. Om de woorden van prinses Máxima
te gebruiken: ‘Nederland is: grote ramen
zonder gordijnen, zodat iedereen goed naar
binnen kan kijken. Maar ook: hechten aan
privacy en gezelligheid’.
Toch mis ik persoonlijk iets. Ook al
kunnen we vaak lekker naar binnen gluren
bij de buren.... Ook al houden we van
gezelligheid....
Bij sportevenementen is op dit moment
vaak weinig of niks van de wedstrijd of het
evenement te merken buiten het stadion.
Natuurlijk lopen er voor een wedstrijd van
Ajax Ajacieden over het Rembrandtplein –
terwijl de me toekijkt. En in de directe omgeving
van de Amsterdam ArenA is na de
wedstrijd aan de rommel en fi les ook wel
te merken dat er een belangrijke wedstrijd
is geweest. Maar als er een topevenement
plaats vindt in bijvoorbeeld de ArenA,
Sporthallen Zuid of het Wagener-stadion
is er verdomd weinig van te merken in de
rest van de stad.
Hoe anders was dat in Berlijn tijdens
het wk voetbal 2006! Als oud-bewoner
en frequent bezoeker van Berlijn was het
geweldig om te zien op hoeveel prachtige
plekken je kon genieten van alle voetbalwedstrijden.
De ‘Fanmeile’ op de Straße
des 17. Juni in Tiergarten trok tijdens
de openingswedstrijd zo’n driehonderd
duizend mensen die samen van de wedstrijd
hebben genoten. Op de achtste fi nale
tussen Duitsland en Zweden kwamen zelfs
zoveel mensen af – 750 duizend – dat al
enkele uren voor de wedstrijd mensen naar
24 | Nieuwe Openingen 7

De stad als stadion
een plek elders in de stad moesten gaan
om de match te zien. Gelukkig was er aan
alternatieven geen gebrek. Overal waren
plekken in de stad ingericht om samen
van het evenement te genieten. Pleinen,
sporthallen, parken, scholen, binnentuinen,
ziekenhuizen, stoepen: overal mochten
ondernemers, vrienden en verenigingen
grote schermen neerzetten. Belangrijkste
voorwaarde: geen entree heff en.
Hierdoor werd dit wk niet een evenement
dat alleen binnen het stadion, in de kroeg
of bij mensen thuis tot positieve stemmingen
leidde en tot negatieve daarbuiten
vanwege de overlast. De stad was het
stadion en iedereen speelde mee in de
wedstrijd. Ook vrienden van mij die niet
van voetbal houden gingen naar het park
om daar op het grote scherm – samen met
vrienden en onbekenden – de wedstrijd te
volgen en een leuke dag of avond te hebben.
Willen we in het vervolg een echt succesvol
evenement in Amsterdam of Nederland
organiseren, dan zullen we af moeten van
bepaalde regels. Regels die opleggen: geen
scherm hier, geen tapvergunning daar,
werken net als rode kaarten. Als we hier
beter mee omgaan, ontstaat er vanzelf een
eerlijke, gezellige wedstrijd in de hele stad.
En wellicht waant Máxima zich dan door
de sfeer in Amsterdam op een Zuid-
Amerikaans carnaval.
Bas van Leeuwen is planoloog en liefhebber
van voetbal én Berlijn.
Bloed, zweet & tranen | 25

26 | Nieuwe Openingen 7

Een deel van de Amsterdamse sporters heeft geen sportveld of sportvereniging
nodig. Zij gebruiken de stad: de straten als wieler- of skatebaan, de gebouwen als
klimmuur en de medeweggebruikers als extra hindernissen die het spel nog wat
spannender maken. Zo ook Kees Vernooij, planoloog én fi etskoerier.
Playground
Amsterdam
Planologie door de ogen van
een fi etskoerier
Sinds 1996 ben ik fi etskoerier in
Amsterdam. Vanaf 2000 combineer
ik dit met een parttime baan bij Dienst
Ruimtelijke Ordening. De ene dag
werk ik aan de openbare ruimte van
Amsterdam, de andere dag ben ik één
van de meest intensieve gebruikers van
diezelfde openbare ruimte en kan ik het
ontwerp en beleid met eigen ogen en
benen testen.
Als fi etskoerier ben ik herkenbaar door
mijn specifi eke kleding en dito fi ets.
En meestal fi ets ik in een tempo dat
aanzienlijk hoger ligt dan dat van de
gemiddelde stadsfi etser. Doorstromen,
meegaan met de fl ow van het verkeer.
Surfi ng traffi c als één grote groene
golf, dat is de kunst. Zorgen dat je een
redelijk tempo kunt handhaven, zonder
daarbij jezelf en andere mensen in
gevaar te brengen of te storen. Wanneer
je dat wél doet, negeer je de fl ow van
het moment en worden de risico’s voor
iedereen groter, niet in de laatste plaats
voor jezelf. Tijdens het fi etskoerieren is
de stad een podium en de fi etskoerier
speelt daarin een unieke, vrije rol. Het
fi etsen in de stad is te vergelijken met
een computerspel, waarin ik als een
fi etsende ‘Super Mario’ mijn kunstjes
vertoon. Alleen, ik heb maar één leven,
het level wisselt voortdurend en gameover
is pas na zessen.
Urban lifestyle
Fietskoerieren is een way of life:
een subcultuur vol races, offi cieuze
kampioenschappen, artshows en andere
fi etsfestivals. Fietskoeriers hebben zo
wereldwijd de afgelopen 15 jaar een
unieke urban lifestyle gecreëerd.
Bloed, zweet & tranen | 27

Ik ben natuurlijk partijdig, maar ik ken
geen andere beroep waarin werk, hobby,
sport en mode in de stad zo prettig
valt te combineren. Zo goed zelfs, dat
andere groepen in de samenleving ons
gedrag zijn gaan overnemen. Het begon
met de afgeknipte broek, tot driekwart
van de lengte; anders komt-ie toch
maar tussen de ketting. Toen was er
de messenger-bag, een rugzak koeriersstijl.
Maar de grote klapper is de fi xed
gear, ofwel ‘een doortrapper’. Dit soort
fi etsen heeft een vast verzet en bij voorkeur
geen remmen en wordt normaal
gesproken alleen op een wielerbaan
gebruikt. Afremmen en stoppen blijft
goed mogelijk, maar vereist techniek.
Fietskoeriers brachten dit type fi etsen
van de wielerbaan naar de straat. En
sinds een paar jaar slaat het aan,
fl ink geholpen door internetsites als
YouTube waarop allerlei tips & tricks
zijn te vinden over hoe dit type fi ets
te berijden. Wereldwijd bloeit nu
een scene op van fi xed gear-fans die
graag hun baanfi etsen showen in het
straatbeeld; je ziet ze inmiddels in
elke metropool. Deze fi etsers worden
door fi etskoeriers ‘fakenger’ of ‘posenger’
genoemd omdat ze zich vaak over the
top (ver)kleden als een echte messenger,
compleet met tas.
Uiteraard zijn fi etskoeriers niet de enigen
die de stad als speelveld gebruiken.
Skaters maken er ook dankbaar gebruik
van, liefst op spectaculaire wijze en in
elk geval niet zoals de buitenruimteontwerper
het heeft bedoeld. En beoefenaars
van parkour hebben als doel al
lopende en klimmende over gebouwen
zo vloeiend en snel mogelijk hun
bestemming te bereiken. De fl ow is ook
28 | Nieuwe Openingen 7
hier waar het om draait. Een stijlvariant
hierop is free running, waarbij salto’s en
360’s veelvuldig voorkomen.
Routebepaling
Terug naar het koerieren, met of zonder
rem. Gedurende een werkdag komen
er steeds nieuwe pakjes en dus nieuwe
ophaal- en afl everadressen bij zodat
ik constant mijn route opnieuw moet
bepalen. Tijd is geld en daarom kies
ik vaak directe routes. In Amsterdam
betekent dit een continue afweging
van de radialen en de tangenten
in het stratenpatroon om de route
hemelsbreed zo kort mogelijk te maken.
Ook de daadwerkelijke spoed van de
klant telt zwaar mee. Soms is het dus
gewoon even nodig de groene golf op
de Wibautstraat mee te pakken.
Het comfort van het wegdek kan een
omrijfactor zijn of mogelijk vertraging
opleveren. Door werkzaamheden aan
de Noord/Zuidlijn en het Rijksmuseum
zijn belangrijke doorgaande fi etsroutes
momenteel niet, of slechts gedeeltelijk,
te berijden. Dit levert minder directe,
alternatieve of parallelle routes op. Ook
verwachte vertragingen tijdens de spits
of bij kruisingen met verkeerslichten
kunnen argumenten zijn om te kiezen
voor een alternatieve route. Verder kan
de luchtkwaliteit een omrijfactor zijn,
net als de aantrekkelijkheid van een
bepaalde route vanwege de aanwezigheid
van bijvoorbeeld groen en water,
ruimte of architectonische landmarks.
Onwillekeurig, op gevoel en in een
fractie van een seconde worden
bovenstaande afwegingen gemaakt bij
het (opnieuw) bepalen van een route.
� Een variant op
parkour is free
running, waarbij
salto’s en 360’s veelvuldig
voorkomen.

Bijvoorbeeld, de slechte luchtkwaliteit
is niet altijd een reden om niet op de
Stadhouderskade te fi etsen. Sterker nog,
ik fi ets er graag vanwege de snelheid
die je er kunt ontwikkelen.
Vrijliggende fi etspaden
Wil je als fi etskoerier de hele dag snel,
maar ook ontspannen door de stad
fi etsen, dan gaat het maar om één ding:
het meegaan met de dynamiek van het
verkeer. Dat geldt overigens niet alleen
voor fi etskoeriers: iedere fi etser in
Amsterdam streeft dit na. Helaas komt
het regelmatig voor dat de inrichting
van de stad een belemmering vormt.
Op steeds meer plekken komt de
doorstroming in het geding en lijkt de
stad zelfs voor fi etsers dicht te slibben.
Zo is het vasthouden van de fl ow
moeilijker in straten waar meerdere
verkeershoofdnetten samenkomen.
Alle verkeerssoorten – tram, auto,
parkeerruimte, fi etspaden en voetgangersruimte
– gescheiden en ingericht
binnen één straatprofi el is tegenwoordig
het ideaal van de verkeersontwerper.
Dit concept genaamd ‘Duurzaam Veilig’
is in Den Haag bedacht en heeft als
doel het aantal – dodelijke – verkeersongelukken
terug te dringen. Uiteraard
een goed streven, maar helaas wordt
dit concept ook toegepast op plekken
waar er onvoldoende ruimte is in het
straatprofi el om iedere verkeersfunctie
een eigen baan te geven. Iedereen levert
in en zit vast in zijn eigen baantje. Een
groot nadeel is dat dit de fl ow totaal
uit de straat haalt. Ga maar eens een
rondje fi etsen langs Overtoom, Van
Baerlestraat, Roelof Hartplein en
Linnaeusstraat.
En of die plekken er echt duurzaam
veiliger op zijn geworden? Op de
kruisingen of daar waar de fi etsers zich
vaak weer mengen met het auto- en
vrachtverkeer, in ieder geval niet.
Nu zijn aanrijdingen tussen fi etsers
onderling meestal niet zo ernstig. Maar
het begint langzamerhand te druk
te worden op al deze goed bedoelde,
smalle, vrijliggende fi etspaden van 1,50
meter breed. En dan moet je ook nog
de spookfi etsers ontwijken en bakfi etsen
en invalidenkarretjes, fi etstaxi’s en
rollerskaters zien te passeren. Rechts
afslaan of oversteken wordt vaak
geblokkeerd door andere fi etsers, die
ook geen kant op kunnen op hun kleine
stukje fi etspad. De enige uitwijkmogelijkheid
is dan vaak het voetpad.
Andersom wijken ook voetgangers vaak
noodgedwongen uit naar het fi etspad.
Door de aanleg van het vrijliggende
fi etspad, ten koste van de stoep, is deze
nu vaak te smal en heeft niet meer
Bloed, zweet & tranen | 29

voldoende capaciteit om iedereen een
plaats te geven. Kortom, de veiligheid
is in theorie gewaarborgd, maar de
praktijk levert een chaos op, naast een
hoop irritatie.
Nog een voorbeeld. Vooral in de binnenstad
gebruiken fi etsers vaak het hele
straatprofi el om hun ideale lijn te rijden
en zo min mogelijk last te hebben van
opstoppingen. Zij verzinnen slimme tot
ronduit storende oplossingen om zich
door het verkeer te wurmen. Wat dat
betreft was het vroegere grachtenprofi el
met de Amsterdammertjes, oorspronkelijk
ingezet als anti-parkeerpaaltje,
een zegen voor de fi etser. Het nieuwe
standaard grachtenprofi el zonder
Amsterdammertjes is bepaald niet in
het voordeel van de fi etser uitgepakt.
Er is nu een niveauverschil tussen de
stoep en de rijbaan waardoor het voor
de fi etser lastiger wordt om voorbij een
opstopping te geraken.
Onlogisch
Geen gracht, maar wel ingericht
volgens de principes van het standaard
grachtenprofi el, is de drukke
fi etsverbinding Damstraat-Oude
Hoogstraat-Nieuwe Hoogstraat. Dit
is na de herinrichting bijna een
offi cieuze voetgangerszone geworden.
Ook de Dam maakt onderdeel uit van
deze belangrijke oost-west fi etsroute.
Fietsers ervaren de Dam niet, zoals de
buitenruimteontwerpers dat wél doen,
als een serene, homogene vloer. De
ontwerpgedachte, één materiaal van
gevel tot gevel, is teveel vanuit een helikopter
bedacht, met een 2d-ontwerpers
blik. Staand, midden op de Dam zou
30 | Nieuwe Openingen 7

Fietsers ervaren de Dam niet, zoals de buitenruimteontwerpers
een strookje geasfalteerd fi etspad op
de drukste oost-west fi etsverbinding
in de stad niet eens te zien zijn. Laat
staan de kleur van dat asfalt wat vaak
een heikele ontwerpbeslissing is.
Fietsers maken nu vaak gebruik van
de 30 centimeter brede natuurstenen
band en marmeren wegmarkering van
10 centimeter – het smalste fi etspad
van Amsterdam – om zo nog enigszins
comfortabel de Dam over te kunnen
steken.
Het zou de ontwerpers van de openbare
ruimte sieren wanneer ze zich niet
langer blind staren op de materialisatie.
Wat er mooi uit ziet op een plankaart,
werkt in de praktijk vaak toch net even
anders. Probeer zo te ontwerpen dat
ongewenst gedrag van weggebruikers
zoveel mogelijk wordt gereduceerd.
Vooral voor langzaam verkeer zou dit
moeten gelden. Dus niet eerst een
onlogische verkeersstroom bedenken,
hiervoor vervolgens het verkeerde materiaal
gebruiken en dan raar opkijken
als er veel klachten over het ontwerp
binnenkomen.
Maar, hier wordt aan gewerkt. Vanaf
2004 is door de stadsdelen en centraal
stedelijke diensten de ‘Puccinimethode’
ontwikkeld. Deze methode bestaat uit
aanbevelingen voor het materiaal van
het wegdek om de kwaliteit van de
openbare ruimte te verbeteren, zodat
er weer een gezamenlijke en logische
traditie en cultuur ontstaat over de
� Fietsers zoeken hun weg, zo ook op de Dam.
dat wél doen, als een serene, homogene vloer.
inrichting van het Amsterdamse
straatbeeld.
Eigen ‘Hoofdnetje Fiets’
Fietsen op de rijbaan, tegen de richting
in op het vrijliggende fi etspad of op de
stoep: het zijn allemaal manieren van
fi etsers om de vaart er enigszins in te
houden. Zou de fi etsende Amsterdammer
zich ook bewust zijn van het
bestaan van een Hoofdnet Fiets, het
gemeentelijk vastgestelde netwerk van
belangrijke fi etsroutes door de stad? Iedereen
met een beetje stadskennis heeft
al snel zijn eigen ‘Hoofdnetje Fiets’
samengesteld, lijkt me. En, hoe meer
stadskennis, hoe beter deze mental map
van de fi etser ontwikkeld is, hoe minder
hij waarschijnlijk gebruik maakt van
het Hoofdnet Fiets. Om dit te illustreren
heb ik de routes van vier werkdagen
fi etskoerieren in kaart gebracht en vergeleken
met het Hoofdnet Fiets en een
kaart met het aantal fi etsbewegingen.
Op deze spaghettikaarten (bladzijde
34-35) is goed te zien waar de routes van
de fi etskoerier en die van het Hoofdnet
Fiets elkaar overlappen en waar niet.
Uit de kaarten blijkt dat de bottleneck
de oude stad, binnen de Singelgracht, is
waar veel ‘gedwongen’ routes zijn, met
weinig alternatieven. Het lijkt erop dat
de fi etskoerier zich buiten het centrum
niet al teveel aantrekt van het Hoofdnet
Fiets, maar juist parallelle, minder
drukke wegen uitzoekt om zijn routes
Bloed, zweet & tranen | 31

te maken. In de binnenstad is er minder
keus uit parallelle routes. Dat roept de
vraag op welke betekenis het Hoofdnet
Fiets nu eigenlijk heeft. Voor iemand
die de plattegrond van de stad goed in
zijn hoofd heeft zitten is het wijk- en
buurtfi etsnet wellicht belangrijker om
een aantrekkelijke fi etsroute samen
te stellen. Het is tijd dat verkeersontwerpers
zich meer gaan verdiepen in
logische en gewenste routing van lange
lijnen door de stad in combinatie met
het weggedrag van fi etsers.
Fietssnelwegen
Ook al bewegen fi etsers zich soms lomp
en asociaal door het verkeer, het is een
zegen dat er zoveel fi etsers in de stad
rondrijden. Amsterdam heeft in totaal
400 kilometer fi etspad en dagelijks
leggen Amsterdammers zo’n 2 miljoen
32 | Nieuwe Openingen 7
kilometer af op de fi ets. En dat is maar
goed ook. De stad zou stilstaan als deze
mensen zich allemaal met een auto of
het openbaar vervoer zouden verplaatsen.
Fietsen is bovendien een zeer voor
de hand liggend middel om verdergaande
luchtvervuiling en co 2 -emissie
tegen te gaan. Een belangrijk argument
in deze tijden van klimaatverandering.
Dus planologen, stedenbouwers en
verkeersontwerpers waar wacht u
nog op? Verenigt u en stap af van het
autodenken en baseer Amsterdam nog
meer op de fi ets.
Natuurlijk vraagt een toename van het
aantal fi etsers ook om extra ruimtelijke
maatregelen, vooral in de binnenstad
en de 19de-eeuwse gordel. Nu al gaat
in de binnenstad 65 procent van de
verplaatsingen per fi ets, in de 19deeeuwse
wijken is dit 50 procent. Laten
� Het Hoofdnet Fiets
(in geel), geprojecteerd
op de routes van vier
dagen fi etskoerieren
(links), en op het
aantal fi etsbewegingen
tijdens een willekeurige
avondspits
(rechts).

we voetgangers een brede stoep geven,
zodat ze daar ook blijven en niet naar
het fi etspad hoeven uit te wijken.
En maak een vrijliggend fi etspad zo
breed genoeg dat deze in beide richtingen
kan worden bereden. Tegelijkertijd
is het niet nodig de fi ets in de oude
stad helemaal en overal van de auto
te scheiden, mits de fi etsstroken maar
breed genoeg zijn.
Een stap verder is het ontkoppelen van
de verschillende Hoofdnetten Auto,
Fiets en Openbaar vervoer. Maak van
het centrum binnen de Singelgracht een
30 kilometer-gebied zonder verkeersdrempels
en vorm belangrijke fi etsradialen
en -tangenten om tot fi etsstraat.
Op zo’n fi etsstraat is de auto dan ‘te gast’
op bepaalde tijden, bijvoorbeeld buiten
de spitsuren. Of helemaal verboden,
wanneer er alternatieve autoroutes
zijn. Radialen als de Haarlemmerstraat
en -dijk, Bloemgracht, Leidsestraat,
Nieuwe Spiegelstraat, Reguliersgracht
kunnen dan worden omgetoverd tot een
netwerk van fi etsstraten. Gecombineerd
met ‘auto te gast’ op de gehele binnenring
– Marnixstraat-Weteringschans-
Sarphatistraat-Czaar Peterstraat
– ontstaat er een compleet fi etsnetwerk
in de oude stad, met voldoende ruimte
voor de fi ets. Zwolle en Tilburg zijn
al jaren succesvol in het aanleggen van
fi etsstraten in het centrum. Een soort
fi etssnelwegen door de stad, met voorrangskruisingen,
dus ook nog veilig! Dat
lijkt mij pas een echt Hoofdnet Fiets. �
Kees Vernooij is parttime planoloog. De
rest van zijn werktijd vult hij met zijn
tweede parttime baan: fi etskoerieren in
Amsterdam.
Bloed, zweet & tranen | 33

34 | Nieuwe Openingen 7

� ‘Sportplekken zijn
vaak kaal, kil, hard
ingericht.’ Omgeving
De Boelelaan
Sporten in de openbare ruimte is voor stedelingen volstrekt vanzelfsprekend en
neemt in omvang toe. Amsterdam doet zijn best de schaarse, openbare ruimte
sportiever te maken. Tot op heden helaas slechts met gemengd succes.
Het kan beter
en mooier
Sportplekken in de
Amsterdamse openbare ruimte
Sporten buiten verenigingen om, de
ongebonden sport, zit al jaren in
de lift. Mensen willen steeds vaker hun
vrije tijd zelf indelen en doen dat door
bijvoorbeeld minder verplichtingen aan
te gaan. Wat sporten betreft betekent
dit dat minder mensen kiezen voor
sporten in verenigingsverband, maar
individueel gaan sporten op welk uur
van de dag dan ook. Dit heeft geleid tot
een grote groei van het aantal fi tnesscentra
in de stad en tot een toenemend
gebruik van de openbare ruimte door
sportende volwassenen. Jongeren hebben
de openbare ruimte eigenlijk altijd
al gebruikt om er te sporten, meestal te
voetballen, te basketballen of, sinds de
laatste decennia, te skaten.
Dienst Ruimtelijke Ordening (dro)
heeft in 2006 alle openbare sportplekken
in de stad op een rij gezet,
beschreven en gefotografeerd. Uit dit
overzicht blijkt dat Amsterdam redelijk
goed scoort waar het gaat om het aantal
sportplekken in de openbare ruimte.
Wie een balletje wil trappen of slaan
kan terecht op 180 openbare voetbal-,
119 basketbal- en 43 tennisplekken. Er
zijn 28 skate- en 66 combiplekken in de
stad. Met uitzondering van de stadsdelen
Oud-West, Slotervaart, Centrum
en Oud-Zuid voldoet Amsterdam aan
de kwantitatieve en spreidingsnormen.
Althans, volgens onze eigen boekjes
met richtlijnen, die weer gebaseerd
zijn op de normen van de Nederlandse
Unie van Speeltuinorganisaties (nuso).
Amsterdam komt ook redelijk uit de
bus bij de toetsing van deze plekken
op objectieve criteria, zoals verlichting,
ondergrond of de aanwezigheid van
doelen. Geen vuiltje aan de lucht zou je
denken.
Toch word je er niet echt warm van als
je de genoemde plekken bekijkt op de
Bloed, zweet & tranen | 35

website van dro, of nog liever in het
echt. De sportplekken zijn vaak kaal,
kil, hard ingericht. Niet zelden zijn het
restplekken tegen een spoortalud of in
stroken met een onduidelijke ruimtelijke
functie. Vaak zijn het ook plekken
die maar op één manier te gebruiken
zijn: een voetbalkooi dus, of alleen
een skatebaan. Vooral bij de grotere
ruimtes wekt de inrichting in veel
gevallen een onverschillige indruk, met
grote plakken asfalt binnen een weinig
geborgen omgeving. Het zijn geen
plekken met een prettig verblijfsklimaat
waar je vanwege de gezellige omgeving
naar toe gaat.
Trieste restplekken
De voorkeuren van jongeren en
volwassenen lopen nogal uiteen als het
gaat om de keuze voor de omgeving
en omstandigheden waarin ze het
liefste sporten. Volwassenen sporten
vaker alleen: ze lopen bijvoorbeeld
hard of skeeleren, meestal in een
groene omgeving. De combinatie van
groen en informele ontmoeting is
aantrekkelijk voor de groeiende groep
ouderen die buiten willen sporten. In
landen met iets warmere en minder
natte zomers zijn ze er al: de fi tnesstoestellen
voor ouderen. Rijen dik en
intensief gebruikt langs de Bosporus
in Istanbul bijvoorbeeld. En ook de
jeu-de-boulesbaan blijkt een goed
middel te zijn om ouderen achter de
geraniums weg te houden. Jongeren
willen wat anders: zij ontmoeten elkaar
36 | Nieuwe Openingen 7
op pleinen, het liefst zo dicht mogelijk
in de buurt. Hun sportgedrag is minder
individueel en minder vastgepind op
tijden en afspraken. Voor hen is zien en
gezien worden belangrijker dan voor de
sportende volwassene.
Door die verschillen in sportgedrag tussen
volwassenen en jongeren, zijn ook
de eisen die zij aan de openbare ruimte
stellen verschillend. Voor volwassenen
zijn vooral goede routes in parken
belangrijk. Jongeren zijn meer gericht
op ruimtes middenin de stadsbuurten,
het liefst op verharde ondergronden.
De afgelopen jaren zijn in Amsterdam
op veel plekken sportmogelijkheden
gecreëerd. Via de viewer op de website
van dro is te zien dat op de meest
verrassende locaties voetbal- en
basketbalkooien opduiken. Soms lijken
het trieste restplekken, maar in een stad
waar gewoekerd wordt met de ruimte
zijn de keuzes nu eenmaal beperkt.
Voetbalkooien tegen spoortaluds zijn
welkome voorzieningen in buurten
waar geen alternatieven voorhanden
zijn. Een voetbal- en basketbalkooi op
zo’n plek kan een gouden greep zijn,
zeker als er langzaamverkeersroutes
langs liggen, er dus passanten zijn en de
jongeren ook in de kooi dus onderdeel
blijven uitmaken van het stedelijk
leven. Bovendien is het voordeel van
de kleinere plekken dat ze ook geschikt
zijn voor kleine groepjes sporters: met
drie vrienden een balletje trappen
zonder je verloren te voelen kan er
Zie voor kaarten, informatie en foto’s van de openbare sportplekken in de stad:
http://www.gisdro.nl/openbare_sportplekken/
‘Confectie kan soms,
�
maar meestal niet.’
Johan Cruyff veld op
het Sumatraplatsoen.

uitstekend. De kleine plekken in het
overzicht zijn meestal niet de slechtste,
al zijn er dramatische uitzonderingen.
Kennelijk leidt juist het woekeren met
de ruimte, of de behoefte om in een
dichtbebouwde omgeving een plek
voor de grotere kinderen en jongeren te
maken, tot vindingrijkheid.
Armoedig
Een goede inrichting van de grotere
ruimtes buiten de parken, blijkt in
de praktijk lastiger te zijn. Er zijn
in Amsterdam weinig voorbeelden
van grotere ruimtes, geschikt voor
zowel sporten als spelen, met ook nog
een aangenaam verblijfsklimaat. De
oriëntatie van jongeren op locaties in
hun directe omgeving – vaak plekken
die ze al van jongsaf kennen – betekent
bijna automatisch dat hun sportgebruik
moet concurreren met andere
soorten gebruik. Het gaat immers om
de pleinen en ruimtes middenin de
stadsbuurten. De vraag die dan opkomt
is in hoeverre specifi ek aan wensen van
een sportieve inrichting tegemoet moet
worden gekomen? Openbare ruimtes
Bloed, zweet & tranen | 37

zijn ten slotte van iedereen. En, waarin
schuilen nu de succesfactoren en de
mislukkingen?
We willen aan de hand van drie
voorbeelden op zoek gaan naar de
mogelijkheden, maar ook de grenzen,
voor sport in onze openbare ruimte.
38 | Nieuwe Openingen 7
Samengeraapt zooitje
Het eerste voorbeeld is het Sumatraplantsoen
in de Indische Buurt, een
groot plantsoen ten zuiden van de
Insulindeweg. Het wat versnipperde
plantsoen wordt gebruikt als parkeerplaats,
zitplaats en speelplek. Recent

� Het Amstelveld is een
voorbeeld waaruit
blijkt dat sport op een
druk plein heel goed
mogelijk is.
is er een Johan Cruyff court gemaakt.
De Johan Cruyff veldjes worden
aangeboden en deels gefi nancierd door
de gelijknamige stichting en zijn in
opmars, ook in Amsterdam. Ter ere van
de zestigste verjaardag van de legendarische
nummer 14 worden de komende
jaren zelfs zes – zestig ging kennelijk
te ver – voetbalveldjes aangelegd. De
Johan Cruyff oundation probeert met de
veldjes verbetering te brengen in wijken
die minder goed bedeeld zijn met sport-
en spelplekken. Maar wat begonnen is
als een leuk, goedbedoeld initiatief om
Bloed, zweet & tranen | 39

spel en sport in de buurt te stimuleren,
dreigt uit te groeien tot een excuus
om niet zelf na te hoeven denken over
de inrichting van een sportplek. De
inrichting van een Johan Cruyff veld is
standaard, maar zeker niet terughoudend
met een kunstgrasmat met gele
middenstip inclusief niet te missen logo,
oranje doelen en paarsblauwe hekken
rondom. Het Johan Cruyff veld op het
Sumatraplantsoen ziet er exact hetzelfde
uit als het veld aan de Polderweg
in stadsdeel Oost-Watergraafsmeer of
aan de Wiltzanghlaan in Geuzenveld.
Confectie kán soms, maar meestal niet,
en zeker niet op een plek van deze om-
40 | Nieuwe Openingen 7
vang. Op het Sumatraplantsoen is het
veld een eiland in een groot openbaar
plantsoen voor iedereen, dat door het
Cruyff veldje nóg meer versnipperd is
geraakt. Het is jammer dat de wens om
hier een goede sportplek te maken – en
het moet gezegd worden, het Johan
Cruyff veld wórdt goed gebruikt – niet
heeft geresulteerd in een integraal
ontwerp voor het plantsoen. Het
geheel oogt nu nogal armoedig, als een
samengeraapt zooitje.
Energie en creativiteit
Een beter voorbeeld is het Zaandammerplein
in de Spaarndammerbuurt.

� ‘En ook de jeu-deboulesbaan
blijkt een
goed middel te zijn
om ouderen achter
de geraniums weg te
houden.’
Hier is zichtbaar energie en creativiteit
gestoken in een ontwerp dat zowel
functioneel als esthetisch een duurzame
kwaliteit heeft. Ook dit is een gesponsord
veld, dit keer door de Richard
Krajicek Foundation. Anders dan
vaak gedacht zijn de Krajicekveldjes
niet per se tennisveldjes. Er wordt
gesport, dat staat voorop. Maar de
invulling verschilt al naar gelang de
behoefte. Ook de vormgeving is niet
vooraf bepaald, maar plooit zich naar
het integrale ontwerp voor de plek.
Voor het Zaandammerplein heeft
dat geresulteerd in een groot spel- en
sportplantsoen met een prettig verblijfsklimaat.
Vanaf de speelplek voor
de kleinsten – met een zitplek voor de
ouders nabij een kiosk – is zicht op
de sportplek van de oudere kinderen.
Door de licht verdiepte ligging van het
sportveld blijft de bal enigszins binnen
het veld waardoor hekken niet nodig
zijn. De randen kunnen worden gebruikt
als zitplaats. Het veld is verhard
en daarom op rustige uren ook geschikt
om bijvoorbeeld een kind op te leren
fi etsen. Er zijn meerdere belijningen
voor verschillende sporten getrokken.
Door de minder specifi eke inrichting
dan bijvoorbeeld het Cruyff veld, krijgen
de jongeren die een ander spel willen
spelen ook hun kans. Een dergelijke
invulling zou ook goed voorstelbaar
zijn met een skate-ramp.
Het Sumatraplantsoen is door het Johan
Cruyff veld nóg meer versnipperd geraakt.
Een derde voorbeeld, het Amstelveld
in de binnenstad – ooit de plek van
een veemarkt – is ook op buurtniveau
een stedelijke plek in optima forma.
Voetballende kinderen en jongeren
maken onderdeel uit van het veelzijdige
publiek dat het plein bevolkt. Er is een
speelplek met speelattributen die al
generaties lang een succes zijn: glijbaan,
zandbak, klimrek. Er zijn bankjes, er
is een café met terras en op maandag
staat er een bloemen- en plantenmarkt.
Het plein met voetbaldoelen wordt
vaak gebruikt, maar ook spelen leerlingen
van de scholen in de omgeving er
andere spelletjes. Langs het plein lopen
doorgaande, maar geen drukke routes.
Het verblijfsklimaat is aangenaam,
door de wanden rondom en de bomen
op het plein en omdat er bijna altijd
mensen verblijven of langs komen. De
bestrating met klinkers is voor voetballen
misschien niet ideaal, maar passend
bij zo’n stedelijk plein met zoveel
verschillende gebruikers.
Ontmoetingsplaats
Het Zaandammerplein en het
Amstelveld laten zien dat een goede
sportplek op drukke pleinen goed
en mooi kan samengaan met ander
gebruik. We moeten de jongeren zeker
niet weren uit ons straatbeeld, juist
de integratie van de puberende jeugd
met kinderen en hun ouders zorgt
voor een leuke ontmoetingsplaats. Een
goede sport- en speelruimte waar
verschillende leeftijdsgroepen zich
thuis voelen is niet alleen in het belang
van de sportende jongere, maar kan de
leefbaarheid van een buurt verbeteren
doordat bewoners van verschillende
Bloed, zweet & tranen | 41

42 | Nieuwe Openingen 7

leeftijdsgroepen elkaar simpelweg zien.
Ouders leren elkaar kennen via hun
buitenspelende kinderen, wat bijdraagt
aan sociale betrokkenheid en cohesie
in een buurt. Speelplekken die als
ontmoetingsplek voor ouders goed
scoren worden vanzelfsprekend ook
veel beter bezocht door kinderen, zoals
de speelplek in Park Franckendael in de
Watergraafsmeer. De confectie van een
Johan Cruyff veld is te rigide voor deze
plekken. Een dergelijke inrichting past
op een locatie met een specifi ek karakter.
Zo is het Johan Cruyff veld aan de
Polderweg in Oost-Watergraafsmeer
naast het Montessori College Oost wél
een logische functie op die plek, hoewel
ook op zulke locaties enige fl exibiliteit
over de details in de inrichting niet zou
misstaan. Het is een plek die min of
meer bij de school hoort en onderdeel
is van een specifi eke functie in het
gebied.
Met liefde
Bij openbare ruimtes hoort een
integrale inrichting. Door hekwerken,
banken en andere noodzakelijke
inrichtingselementen aan te passen
aan de rest van de omgeving, ontstaat
eenheid en helderheid in de openbare
ruimte. Bovendien wordt een voetbalveldje
dan niet een eiland in de rest
van de openbare ruimte, maar gaat
wezenlijk onderdeel uitmaken van een
openbare ruimte, zoals een plein of een
park. Soms is een kleiner speelveld dat
verzacht wordt door bomen rondom,
te verkiezen boven een levensgroot
veld dat het verblijfsklimaat van de
hele ruimte graden lager zet. Plekken
� ‘Jongeren zijn meer gericht op ruimtes middenin de stadsbuurten, het liefst op
verharde ondergronden.’ Sportpark Olympiaplein
die met liefde en zorg zijn gekozen
en ingericht, zullen ook minder snel
worden vernield.
Met goed nadenken moet het lukken
om de Amsterdamse openbare
ruimte zo in te richten dat er een goede
combinatie van sportmogelijkheden in
parken, op pleinen en op specifi eke locaties
ontstaat. Voor de parken betekent
dat een inrichting die de rust en het
groen niet verstoort of beschadigt. Een
aantal goed gekozen pleinen kunnen zo
worden ingericht dat er een combinatie
van verschillende sport-, speel- en
verblijfsfuncties ontstaan, geschikt
om er te sporten en om te kijken,
liefst aangevuld met horeca of andere
verblijfsvoorzieningen. En tenslotte
moet er ruimte zijn voor specifi eke
plekken: voetbalkooien en volledig
voor sport ingerichte gelegenheden bij
bijvoorbeeld scholen voor voortgezet
onderwijs. Zo is voor elke sporter in de
openbare ruimte, wat wils. �
Iris van der Helm is ontwerper openbare
ruimte en heeft meerdere speel- en sportplekken
in de stad vormgegeven.
Lia de Lange is sociaal geograaf en is
één van de auteurs van het gemeentelijk
Sportaccomodatieplan.
Bloed, zweet & tranen | 43

44 | Nieuwe Openingen 7

Hoe ziet het sportpark van de toekomst eruit en zal het onderdeel uit blijven
maken van de Amsterdamse hoofdgroenstructuur? Een vraag die zowel sportclubs,
beleidsmakers als projectontwikkelaars bezighoudt. En een vraagstuk dat zich
ook duidelijk manifesteert in Amsterdam, waar de druk op de beschikbare groene
ruimte alleen maar toeneemt.
Ruimte voor sport
De ontkoppeling van groen
en sportvelden
In de jaren negentig nam de druk op
Amsterdamse sportparken zichtbaar
toe. De sterke economische groei en
een beleid gericht op de compacte
stad waren oorzaken. Locaties langs
snelwegen en spoorwegen die daarvoor
nog relatief laag werden gewaardeerd
vanwege de geluidsoverlast en vervuiling,
kwamen in trek voor woningbouw
en kantoorontwikkeling. Zo verrezen
er op sportpark De Meern woningen
en werden ten gunste van de Zuidas
sportverenigingen uitgeplaatst. Deze
herbestemmingen waren bij de eerste
gemeentelijke ‘optimaliseringrondes’ in
1986 en 1989 mede ingegeven door de
geconstateerde onderbespeling van de
Amsterdamse sportvelden. De grote
opgave was om tot een meer optimale
benutting te komen van de sportvelden
in Amsterdam. Het viel nu eenmaal
niet langer te verantwoorden dat grote
� De komst van de Zuidas heeft tot de gedwongen
verhuizing van een aantal sportvelden geleid. Ook
Tennispark Gold Star zal op termijn vertrekken.
lappen natuurgrasveld op gewilde
locaties in de stad grote delen van de
week onbespeeld bleven. Tegelijkertijd
werden in herstructureringsgebieden
als het Oostelijk Havengebied
sportvoorzieningen niet automatisch
meer ingepland of verloopt de realisatie
ervan moeizaam. Technische
problemen met de grondzetting en
strijd om het aantal ingeplande meters
sport tijdens de planvorming overeind
te houden, ervaren we op IJburg en
Zeeburgereiland.
Duidelijke keuzes
Strikt genomen worden sportparken in
Amsterdam alleen opgeheven als daar
zwaarwegende argumenten voor de
stedelijke ontwikkeling voor zijn. Hoe
vaak een veld gebruikt wordt, is hierbij
overigens niet doorslaggevend. Ook
goed bespeelde velden kunnen om deze
reden worden opgeheven of verplaatst.
Bij voorkeur worden deze omgezet
Bloed, zweet & tranen | 45

in compacte sportparken die meer
gebruikers kent dan alleen sportverenigingen.
Sportvelden aan de rand van
de stad zijn sneller aan de beurt dan
sportvelden in het stedelijk gebied. Het
gaat dan met name om bereikbaarheid
en sociale veiligheid.
In het structuurplan Kiezen voor
stedelijkheid staat dat kleinschalige
sportvoorzieningen voor de stad
behouden moeten blijven en waar
46 | Nieuwe Openingen 7
mogelijk gestimuleerd. Bovendien
wordt gepleit voor een gelijkmatige
spreiding van voorzieningen over de
stad en koppelen ze bij voorkeur
sportparken aan andere functies in
een buurt. In de visie tot 2010 staan
de sportparken, met uitzondering van
Sportpark Voorland/Middenmeer,
niet ter discussie. De voorstellen
voor het opheff en van ondere andere
sportvelden in de periode 2020-2030
zijn uit het structuurplan Kiezen voor

� Uit: Voorstel tweede
fase optimalisering
gebruik Amsterdamse
sportvelden 1989 –
2000; Bijlagen en
kaarten. Gemeente
Amsterdam, oktober
1989.
stedelijkheid geschrapt, onder druk
van de publieke opinie. Inmiddels is
een nieuwe structuurvisie in de maak.
Reden temeer dus om de discussie
serieus aan te gaan, maatschappelijke,
ruimtelijke en economische belangen
tegen elkaar af te wegen én duidelijke
keuzes te durven maken.
Intensiever gebruik
Tegelijkertijd is er de wens om de
bestaande sportaccommodaties verder
te optimaliseren. Mede daarom heeft
Sportpark Joos Banckersweg in Bos
en Lommer recentelijk een aanzienlijke
verbouwing ondergaan en wordt
Sportpark Jan van Galenstraat compleet
opnieuw ingericht. Ook sportparken
als Ookmeer, De Eendracht en
Sloten worden rigoureus onder handen
genomen. Deze zijn samen met twee
sportparken in Amsterdam-Noord
en het nieuw aan te leggen Sportpark
Bijlmerpark aangewezen als ‘sportpark
met potentie en ambitie om tot
toppark uit te groeien’. Maar, ook van
de ‘gewone’ sportparken is met niet al
teveel ingrepen een park te maken dat
beter in kan spelen op de vraag van de
gebruikers van vandaag, een bredere
aanbod kan bieden en een grotere
recreatieve betekenis kan vervullen voor
de buurt.
Bij de renovatie en het vervangen van
gebouwen, sportvelden en paden is het
van belang in de eerste plaats de kwaliteit
van een sportpark te verbeteren. Dit
is goed te realiseren door de toepassing
van duurzame en milieuvriendelijke
materialen, maar ook door de toevoeging
van hoogwaardig groen. Openbaar
groen aan de rand van een sportpark
fungeert als groene en ecologische buffer
met de omgeving. Vervolgens is het
van belang de beschikbare grond voor
meerdere doeleinden te gaan benutten.
Dat is op verschillende manieren mogelijk.
Bijvoorbeeld, doordat verenigingen
fuseren of door nieuwe organisaties aan
te trekken. Het toevoegen van functies
is ook een mogelijkheid, evenals het
stapelen van sportvoorzieningen en het
combineren of clusteren van functies
verdeeld over de tijd. Een voorbeeld
hiervan is een kunstgrasmat die in de
winter dienst kan doen als ijsbaan of
een kantine die ook beschikbaar is voor
buurtactiviteiten.
Verder bieden nieuwe materialen ook
nieuwe mogelijkheden, zoals Wetra
– half kunstgras, half natuurgras – of
duurzaam kunststof dat zich leent voor
intensiever gebruik, evenals multifunctionele
sportvloeren in sporthallen.
Hierdoor ontstaat ruimte voor extra
sportclubs, wat tevens gunstig is voor
de clubkas. De discussie of kunstgras
de toekomst heeft, hoeft niet langer te
worden gevoerd: dit is een feit! Door
de toepassing van nieuwe technieken
wordt de kwaliteit van de natuurlijke
grasmat steeds verder geëvenaard. In
plaats van zand, strooit men de velden
tegenwoordig veelal in met rubbersnippers.
Slidings veroorzaken geen
brandwonden meer, keepers kunnen
zonder gevaar naar de bal duiken en de
eff ecten op de balsnelheid zijn positief.
De geur van gras ten spijt, die moet
elders worden opgesnoven.
Wat eveneens het gebruik van een
sportpark bevordert is een betere
Bloed, zweet & tranen | 47

toegankelijkheid. Denk hierbij aan de
mate van spreiding over de stad, de
afstand tot de parken, de sociale veiligheid,
de ontsluiting en de aansluiting
op recreatieve fi ets- en wandelroutes.
Een stadsbrede discussie over een
grotere openbaarheid van sportvoorzieningen
is hiervoor absoluut een vereiste.
Vanzelf gaan de hekken niet open.
Sportcentrum nieuwe stijl
Tenslotte is een goed beheer essentieel
voor een succesvol sportpark. Zo maakt
een goed onderhouden park dat de
gebruikers er graag komen, zich er prettig
voelen en waarschijnlijk ook eerder
geneigd zijn vrijwillig een steentje bij
te dragen aan onderhoud of organisatie;
aspecten die bijdragen aan een gewild
en geliefd sportpark. Organisatorisch
kunnen sportverenigingen het park zelf
beheren of uitbesteden aan professionals,
eventueel in samenwerking met
het stadsdeel, woningcorporaties en
bewoners. Nieuwe organisatievormen
als omniverenigingen en het sportcentrum
nieuwe stijl zijn hierop gericht. Ze
maken een fl exibele deelname mogelijk
aan een divers aanbod van sportactiviteiten,
zowel in verenigings- als in
ongeorganiseerd verband. De opzet
is multifunctioneel en laagdrempelig
en biedt zo hulp aan verenigingen en
zorgt voor een nieuw sportaanbod voor
de buurt. Een aanbod dat bijvoorbeeld
ook aantrekkelijk is voor kortstondige
gebruikers zoals expats en studenten
die tijdelijk in de stad verblijven en niet
lid willen worden van een vereniging.
De cruciale vraag is echter in hoeverre
deze optimaliseringoperatie nog kan
48 | Nieuwe Openingen 7
Het viel niet langer te verantwoorden om grote
lappen natuurgrasveld te handhaven op gewilde
locaties in de stad, die bovendien grote delen van de
week onbespeeld blijven.
worden doorgezet zonder dat er een
tekort ontstaat aan sportvelden, of
dat de sportparken verworden tot
bebouwde centra voor sport en vermaak.
Het feit dat de ongeorganiseerde en
meer commerciële vormen van binnensport
letterlijk aan terrein winnen,
betekent niet dat er in de toekomst
automatisch een aantal sportparken
kan worden opgeheven. Daar moet heel
voorzichtig mee worden omgegaan,
want éénmaal opgeheven is de kans
miniem dat daar opnieuw een sportmat
zal verschijnen. Teamsporten als
voetbal en hockey trekken met name
bij de jeugd weer sterk aan. Het blijft
dan ook noodzakelijk bevolkingsprognoses
en sportdeelnamecijfers bij
deze afweging te betrekken. Net zo
goed als het noodzakelijk blijft voor de
gemeente Amsterdam om een marge
van 20 procent in het sportaanbod te
blijven garanderen en zo schommelingen
in de sportbehoefte op te kunnen
vangen. Des te meer omdat steeds
moeilijker te voorspellen is naar welke
sportvoorzieningen er vraag zal zijn en
deze bovendien meer fl uctueert dan in
het verleden. In elk geval moeten we in
de toekomst veel meer dan tot nu toe
het geval is geweest, inspringen op de
vraag.
� Sportpark Olympiaplein is een goed functionerend
sportpark, middenin de stad.

Nieuwe combinaties
Leefstijlen worden belangrijker dan de
duur van een lidmaatschap. Deze zijn
bepalend voor wat een sportpark moet
bieden. Naast sport in verenigingsverband
is er behoefte aan ruimte voor de
meer ongeorganiseerde en commerciële
vormen van sport. Ruimtelijk gezien zal
sport steeds meer haar eilandstatus verliezen.
De verdergaande diff erentiatie
en vermenging van sport met andere
sectoren zorgt voor dynamiek aan de
aanbodkant. In het aanbod ontstaan
nieuwe combinaties met bijvoorbeeld
kinderopvang, revalidatie en andere
diensten. En nieuwe sporten als klimmen,
karten, skiën en mountainbiken
vragen om nieuwe accommodaties.
Deze hoeven niet zoals vanouds door
de gemeente te worden gerealiseerd en
gefi nancierd. Het faciliteren van ruimte
volstaat.
Een goede ruimtelijke spreiding van
het aanbod over de stad blijft belangrijk,
maar spreidingsplannen alleen bepalen
niet langer het benodigde aanbod in de
stad. Door het gebruik van de auto is de
relatie tussen waar de sportvoorziening
is gevestigd en de mate van sportdeelname
vervaagd. De vraag of je kinderen
uit gezondheidsoverwegingen niet veel
liever zelfstandig op de fi ets naar de
sportclub laat gaan is een andere.
Bloed, zweet & tranen | 49

Dan gaat het ook om verkeersveilige
routes naar sportvoorzieningen en
is het belangrijk om in het ruimtelijke
beleid bijvoorbeeld kleinschalige
sportvoorzieningen een kans te geven.
En hoewel spreidingsplannen achterhaald
zijn volgens de huidige planologie,
dienen signalen van tekorten of
overschotten in sportsectoren serieus te
worden genomen. Zo is het signaal uit
het sportaccommodatieplan van 2006
een duidelijke: er is nog steeds sprake
van onderbenutting van de sportcapaciteit
in met name Amsterdam-West,
terwijl het aanbod in Amsterdam-Oost
juist aan de krappe kant is. Dan is het
zinvol om over de ruimtecapaciteit van
de stadsdeelgrenzen heen te kijken
om te bezien hoe het sportaanbod
beter op elkaar kan worden afgestemd,
gediversifi eerd en gemoderniseerd.
Of zoals men doet met de Sportas in
Amsterdam-Zuid: topsport, georganiseerde
en ongeorganiseerde sport met
elkaar mengen.
Oksels
Daarbij is het ook goed om te bekijken
welke takken van sport we wel of niet
binnen de grenzen van Amsterdam willen
bedienen. Hierbij moeten we niet te
makkelijk Not in my Backyard-achtige
voorzieningen, zoals motorcrossbanen
en maneges over de schutting gooien
naar de buren, maar gericht kijken of
ze een meerwaarde kunnen hebben
voor de koppen van de scheggen of
toch beter op hun plek zijn in de regio.
Wanneer durven we nu eens een knoop
door te hakken over een geschikte
locatie voor een tweede ijsbaan en kunnen
golfbanen niet veel beter worden
50 | Nieuwe Openingen 7
opgevangen in de landschapsparken
van de regio dan in de oksels van de
scheggen waar de Amsterdammer wil
recreëren? In de jaren zestig was het
de wens van wethouder Verhey om
van golf een volkssport te maken en
deze is tot op de dag van vandaag niet
uitgekomen. Golfbanen nemen veel
groene ruimte in beslag. Aan de rand
van de stad en in de regio is betaalbare
en bereikbare ruimte beschikbaar en
stoort de verkeersaantrekkende
werking minder. Hier is ruimte om
grootschaligere sportvoorzieningen te
combineren met detailhandel en andere
vrijetijdsvoorzieningen waar vraag naar
is, zoals kinderparadijzen, discotheken
Wanneer durven we nu eens een knoop
door te hakken over een geschikte locatie
voor een tweede ijsbaan?
en bioscopen. Dergelijke ‘leisurelocaties’
vragen om een ruimtelijk fl exibele
setting. De initiatieven zijn divers van
karakter en hebben vaak een kortere
levensduur. Het is echter de vraag of we
dergelijke concepten wenselijk vinden
in ons groen en of deze niet eerder
thuishoren op bedrijventerreinen.
Opoff eren
Horen sportparken dan nog thuis in de
hoofdgroenstructuur? Kunstgras is geen
groen en indoor vrijetijdsvoorzieningen
zijn dat evenmin. Dat een groot deel
van de sportparken op dit moment
onderdeel uitmaakt van de hoofdgroenstructuur
biedt aan de ene kant een zekere
bescherming voor het behoud van

de sportfunctie. Tegelijkertijd maakt de
ligging in de hoofdgroenstructuur het
vrijwel onmogelijk om te anticiperen
op de veranderingen in de sportvraag.
Bebouwing in de hoofdgroenstructuur
is niet toegestaan. Terwijl het opoff eren
van groene ruimte voor kwalitatief
hoogwaardig gebouwde, aan de sport
gerelateerde vrijetijdsvoorzieningen,
soms een impuls voor de sportparken
kan betekenen. Sowieso is het vanuit
het gezichtspunt van de sport wenselijk
om deze nieuwe sportconcepten
ruimtelijk mogelijk te maken.
Aderlating
Illustratief is Sportpark Ookmeer.
Dit enkele jaren geleden nog slecht
bespeelde en perifeer gelegen sportpark,
bood weinig toekomstperspectief
voor de Academie voor Lichamelijke
Opvoeding. Toen de opleiding in
eerste instantie haar voorzieningen niet
mocht uitbreiden vanwege de ligging
in de hoofdgroenstructuur, dreigde ze
te vertrekken naar Almere. Dit zou
een grote aderlating betekenen voor
de Amsterdamse sport. Uiteindelijk
is ingestemd met een nieuwe sporthal.
Ook elders op het sportpark doet het
stadsdeel nu pogingen om een kwaliteitsslag
te maken door het sport- en
vrijetijdsaanbod te verbreden en te
moderniseren. Hierbij loopt ze echter
voortdurend op tegen beschermende
regels van de hoofdgroenstructuur.
Zo geldt er als regel dat maximaal 10
procent van het oppervlak van het
sportpark mag worden verhard. Deze
limiet was al bereikt op het moment
dat de optimaliseringoperatie nog
moest beginnen.
Vanwege de aanstaande structuurvisie
is het goed om nu over dit dilemma na
te denken. Het ligt misschien voor de
hand om te zeggen dat de sportparken
niet langer in de hoofdgroenstructuur
thuis horen omdat ze geen groene
recreatieve voorzieningen meer zijn.
De kans bestaat dan wel dat ze in rap
tempo zullen worden bebouwd. Ze
vervolgens weer terugbrengen in de
stad is een illusie. De oplossing is wellicht
eerder te vinden in het versoepelen
van de regels voor de hoofdgroenstructuur.
Een voorzetje: het wel of niet
toestaan van kunstgras mag niet langer
een issue zijn. En, duidelijk moet zijn
waarom het ene sportpark wel en het
andere niet in de hoofdgroenstructuur
ligt. Bovendien moeten we de categorie
‘groen buiten de hoofdgroenstructuur’
op de structuurplankaart schrappen.
Bepalend zou moeten zijn of een
sportpark voldoende groene, recreatieve
mogelijkheden biedt. Doorgaande
wandel- en fi etsroutes worden in dit
opzicht steeds belangrijker. Op de
meer kleinschalige sportparken zijn de
mogelijkheden hiertoe beperkter, maar
gezien de maatschappelijke waarde
hiervan verdienen deze sportparken net
zoals in het huidige ruimtelijke beleid
een beschermstatus binnen de ring a10.
Andere onderdelen vragen om meer
uitspitwerk. Zo lijkt het oprekken van
het verhardingspercentage een logische
mogelijkheid om een sportpark als
Ookmeer te laten uitgroeien tot een
‘topsportpark’, zoals voorgesteld in het
Sportplan 2009-2012. Oprekken van de
verharding betekent automatisch dat er
groen verdwijnt. Wat is hierbij wense-
Bloed, zweet & tranen | 51

lijk of acceptabel? 30 procent? 50 procent?
Wellicht dient dan eerst helder te
zijn hoe zo’n topsportpark eruit moet
zien en wat dit van de omgeving eist.
Essentiële vragen hierbij zijn: welke
verhouding tussen outdoor en indoor
is wenselijk, zijn alleen sportvoorzie-
52 | Nieuwe Openingen 7
ningen welkom of ontwikkelt zo’n
locatie zich tot een ontspannings- en
vermaakcentrum en is het mogelijk om
de indoorvoorzieningen te clusteren op
een bepaald gedeelte van het sportpark?
Pas dan kan een meer fl exibel
instrument worden ontwikkeld, dat of

� Jongens en meisjes
van Sportclub
Buitenveldert in actie,
met op de achtergrond
de Zuidas in aanbouw
werkt met typen sportparken, waarin
het onderscheid bijvoorbeeld bestaat
uit de mate van verharding. Of waarbij
per sportpark duidelijke ontwikkeldoelstellingen
worden geformuleerd
om een kwaliteitsverbetering te kunnen
garanderen. Of met zoneringen op de
sportparken – zoals een leisurestrook
met ruimere bebouwingsmogelijkheden
en sportvelden – in het toetsingskader.
Het nu al gehanteerde onderscheid
tussen kleinschalige en grootschalige
sportparken kan gehandhaafd blijven,
al zou het beleid fl exibeler kunnen.
Voor de langere termijn moet de keuze
worden gemaakt of dergelijke activity
spaces wel wenselijk zijn in deze groene
scheggen of dat deze moeten worden
geïntegreerd in de bebouwde omgeving
van de stad. Wellicht ligt op termijn
de oplossing dan ook geheel buiten
de hoofdgroenstructuur. Een puur
ruimtelijke benadering van sportparken
als stedelijke, groene voorzieningen is
achterhaald. Integratie met de sociaalculturele
en economische invalshoek is
noodzakelijk. Het Sportplan 2009-2012
is hiertoe een eerste aanzet, maar vraagt
om een verdere ruimtelijke uitwerking
en vertaling. Door sportparken niet
langer als ruimtelijk groen te beschouwen,
maar als vrijetijdsvoorziening,
liggen er legio kansen om deze uit
te laten groeien tot voorzieningen in
de stad, waar iedereen trots op is. De
commerciële tak vindt wat dat betreft
haar weg wel. Des te belangrijker blijft
het om als overheid naast topsporters
de gewone Amsterdammer die wat
overtollige kilo’s kwijt wil of lekker met
vrienden een balletje wil trappen, niet
uit het oog te verliezen. �
Niek Bosch is stadssocioloog en richt zich
op het gebruik en de kwaliteitsverbetering
van de openbare ruimte in en om de stad.
Bloed, zweet & tranen | 53

Teamsporten bij de jeugd weer in de lift
1.500
1.000
500
seniorenteams
1978 1986 1994 2002 2008
Wie sport waar?
Nabijheid van een sportpark is belangrijk, vooral voor jongere Amsterdammers.
Op de kaartjes de woonplekken van jongere (5-17 jarigen) en oudere
(18-54) voetballers op sportpark Middenmeer in de Watergraafsmeer.
Voor alle sportparken met voetbalvelden geldt dat veel van de voetballers
dichtbij in de buurten en stadsdelen rondom het sportpark wonen.
Bron: Uit of Th uis (O&S 2005)
� Sportpark Middenmeer,
5-17 jarigen
� Sportpark Amsterdamse Bos,
5-17 jarigen
54 | Nieuwe Openingen 7
jeugdteams
Ondanks de procentuele afname groeien
sommige verenigingssporten in Amsterdam
weer. De groei zit vooral in jeugdteams.
Dankzij Amsterdams jonge bevolking is het
aantal voetbalpupillenteams nu hoger dan
ooit (618 in 2007/2008 ten opzichte van 224 in
1986/1987). Voetbal is nog altijd de grootste sport,
maar het aandeel hockey groeit. Hockey is de
enige veldsport die ook bij volwassenen groeit.
Bron: Overzicht bespeling sportparken 2007-2008 (DMO)
� Sportpark Middenmeer,
18-54 jarigen
� Sportpark Amsterdamse Bos,
18-54 jarigen
Herkomst sporters per
buurtcombinatie
< 1,0%
1,0% - 1,9%
2,0% - 3,9 %
4,0% - 7,9 %
> 7,9%

60
procent van de
Amsterdammers sportte
in 2006 tenminste één keer
per week.
Fitness de grootste, voetbal
nummer één bij de jeugd
De top drie van meest beoefende sporten door
Amsterdammers bestaat uit
fi tness (26%), voetbal (14%),
zwemmen en hardlopen (beide 13%).
Voetbal staat veruit op nummer één bij de 6-12
jarigen en 13-17 jarigen en bij Turkse en Marokkaanse
Amsterdammers. Bij andere leeftijdsgroepen
en bij Amsterdammers met een Nederlandse
achtergrond springt fi tness er juist uit.
Bron: Sportmonitor 2006 (O&S)
Bron bij de rode kaders: Sportaccommodatieplan Amsterdam (DMO
2006) en Sportplan gemeente Amsterdam (DMO 2008)
Jaap Edenbaan de meest
bezochte ijsbaan
De Jaap Edenbaan is de ijsbaan met de
hoogste bezoekersaantallen van
Nederland (557.000 bezoekers
in 2007/2008).
Th ialf staat op de tweede
plaats (407.500 bezoekers in
2006/2007). Het laatste bezoekersrecord op de
Jaap Edenbaan werd in 1997 gevestigd, toen er
een Elfstedentocht werd gereden.
Bron: Amsterdam in cijfers 2008 (O&S)
en Vereniging Kunstijsbanen Nederland
11 zwembaden
800 sportverenigingen
55 takken van sport
12.000 vrijwilligers
70 fi tnesscentra
Bloed, zweet & tranen | 55

Internationale roeibaan De Bosbaan in het Amsterdamse Bos
56 | Nieuwe Openingen 7

De rand van het Amsterdamse Bos
aan de oostkant is een gebied met
grote potentie: zonder problemen
kan hier een ware Amsterdamse
sportas ontstaan. Wellicht zelfs één
met olympische allure. Maar, dan
moeten de dumppraktijken wel
onmiddellijk ophouden.
De Amsterdamse Sportas
Olympische schakel
Aan de zuidwestkant van Amsterdam,
langs de Schinkel en
het Amsterdamse Bos, ligt een hele
reeks belangrijke sportaccommodaties.
Het Wagener-stadion, de Bosbaan,
tenniscentrum Amstelpark, het Frans
Ottenstadion, Sporthallen Zuid en
het Olympisch Stadion liggen keurig
op een rijtje van zuid naar noord, met
elkaar verbonden door de Amstelveense
weg. Iemand die de geschiedenis van
de stad niet kent zal op grond van de
plattegrond vermoeden dat hier een
planologische meesterhand aan het
werk is geweest. Niets is minder waar.
Deze concentratie van sport is vooral
tot stand gekomen omdat het makkelijker
is om nieuwe, grote voorzieningen
in de stadsrand of in een groengebied
te plaatsen dan in de stad zelf.
Het begon met het Olympisch Stadion,
gebouwd voor de spelen van 1928. Dat
Bloed, zweet & tranen | 57

Hevige discussies in de gemeenteraad, hevige protesten daarbuiten,
actievoerders die de bomenzagers voor de voeten liepen, maar het
lag destijds helemaal aan de rand van
de stad. Na het Olympisch Stadion
had je alleen nog maar weilanden en de
boerderijen aan de Amstelveenseweg;
een gebied waar niemand iets te
zoeken had. Die situatie veranderde
met de ambitieuze aanleg van het
Amsterdamse Bos in de jaren dertig,
met de nieuwe nationale roeibaan – de
Bosbaan werd in 1937 offi cieel geopend
– en het hockeystadion. Toen had heel
Amsterdam hier ineens iets te zoeken.
Meteen al bij het gereedkomen van
de eerste speelweiden werd het bos
overstroomd door Amsterdammers op
zoek naar ruimte en groen, en dat is
altijd zo gebleven.
Het rommelige gebied tussen het
Olympisch Stadion en het bos is een
tijdlang dumpplek geweest voor alles
wat elders lastig onder te brengen
was. Een openlucht schaatsbaan. Een
camping. Opslagplek van overbodige
openluchtkunst. Gemeentewerf.
Woonboten. Dat ‘stadsrandverleden’ is
nog steeds af te lezen uit de chaotische
inrichting van het gebied, waar je snel
de weg kwijtraakt en de openbare
ruimte niet echt uitnodigt tot wandelen.
En dat terwijl er nu met Sporthallen
Zuid en het Frans Ottenstadion
keurige accommodaties liggen om te
basketballen, handballen of tennissen.
Het Amsterdamse Bos zelf bleef ook
58 | Nieuwe Openingen 7
tennispark kwam er toch.
niet verschoond van dumppraktijken.
Het tennispark Amstelpark werd
begin jaren negentig verplaatst van
wat de Zuidas moest worden naar
de Vietnamweide in het bos. Hevige
discussies in de gemeenteraad, hevige
protesten daarbuiten, actievoerders die
de bomenzagers voor de voeten liepen,
maar het tennispark kwam er toch. Vijf
miljoen bosbezoekers per jaar bleken
geen garantie te zijn voor de vrijwaring
van ingrepen.
Het uiteindelijke resultaat van deze
min of meer toevallige ontwikkelingen
is dat Amsterdam een aantal topsportlocaties
vlakbij elkaar heeft liggen. Ze
liggen zo mooi van noord naar zuid
geschakeld dat je van een ‘sportas’ zou
kunnen spreken. Kijkend op de kaart
kan je dromen van een nieuwe olympische
toekomst voor dit gebied. Voor
olympische wedstrijden zijn de meeste
accommodaties ongeschikt, maar
trainen en warmlopen gaat er prima.
Maar, ga je buiten kijken dan zie je dat
er nog heel wat moet gebeuren om het
zo ver te krijgen.
Luguber bedrijventerreintje
De gemiddelde bezoeker die op zoek is
naar Sporthallen Zuid of het Wagenerstadion
zal niet het idee hebben dat
hij zich in een sportas bevindt. Rond
Sporthallen Zuid is het gebied uiterst

onoverzichtelijk. De openbare ruimte
heeft nog steeds de uitstraling van een
stadsrand. Rommelig, goedkoop, een
warboel. Die uitstraling treff en we in
nog heviger mate aan in het gebied
rond de jachthaven. Dat is een eldorado
voor kleine zeilverenigingen en scouts,
maar een normaal mens voelt zich
er niet thuis. Bij evenementen in het
Wagener-stadion of op de Bosbaan is er
verkeerschaos op de Amstelveenseweg
en bij de ingangen van het Amsterdamse
Bos, en levert het parkeren steeds
meer problemen op. Zijn er gelijktijdig
evenementen dan is het helemaal raak.
Fietsers en wandelaars die van het
Olympisch Stadion naar het Amsterdamse
Bos willen, moeten goed de weg
weten. In de langzaamverkeerroute van
het Vondelpark naar het Amsterdamse
Bos zitten een paar gevaarlijke knelpunten.
Dat begint al bij het prachtige
fi etspad over de nieuwe Schinkeleilanden.
Probeer het begin van dit fi etspad
maar eens te vinden. Het ligt voorlopig
nog verborgen op een luguber bedrijventerreintje
bij de tramremises op het
Havenstraatterrein. Een ander knelpunt,
het viaduct onder de a10, wordt
waarschijnlijk nog in 2009 aangepakt
Bloed, zweet & tranen | 59

60 | Nieuwe Openingen 7
Sportas Amsterdam (zie inzet)

Kostverlorenvaart
Waterverbinding met de binnenstad
Olympisch Stadion
Frans Ottenstadion/Sporthallen Zuid
Sportboulevard voor
fietsers en wandelaars
Centrum voor Topsport en Onderwijs
Amstelpark tennis
Openbaar Vervoer van binnenstad
naar Amsterdamse Bos
Bosbaan Internationale roeibaan
Wagener Stadion Internationaal hockeycentrum
Amstelveenseweg verbindt
accomodaties en is daarmee de
ruggengraat van de Sportas
Amsterdamse Bos Recreatiegebied bij uitstek
Sportas Amsterdam
P
Focus op sport
Topsportaccommodaties
Olympisch Stadion / Atletiekbaan Ookmeer
Amsterdam ArenA / Sportpark Ookmeer
Bosbaan
Sloterparkbad
Hockey: Wagener-stadion
Frans Otten Stadion / Amstelpark / Tennispark
Gold Star
Sporthallen Zuid
Sporthallen Zuid
‘Kraamkamers’ van de topsport
P
Kraaijennest
Johan Cruyffvelden / Vondelpark /
Amsterdamse Bos / Sportpark De Toekomst
Amstel / Roeivereniging De Drietand
(Noorderamstelkanaal)
Sportplaza Mercator / Marnixbad /
Bijlmer Sportcentrum
Sportpark Nieuwe Kalfjeslaan /
Sportpark Voorland
Westerpark / Zuideramstel
Museumplein / Apollohal
Academie voor Lichamelijke Opvoeding
M
P
Bloed, zweet & tranen | 61
P

door stadsdeel Oud-Zuid. Het fi etspad
gaat hier het traject van de Museumtramlijn
volgen. Even verderop verliest
dit fi etspad alle allure als het langs de
achterkanten van het Jachthavengebied
en tenniscentrum Amstelpark loopt.
Daarna worden de fi etsers losgelaten in
het Amsterdamse Bos.
62 | Nieuwe Openingen 7
Ideeënstorm
Er worden veel plannen gemaakt voor
onderdelen van dit gebied. Stadsdeel
Oud-Zuid kijkt naar de mogelijkheden
voor het gebied direct ten zuiden van
het Olympisch Stadion. Basketbalclub
EclipseJet MyGuide wil een eigen
hal bouwen. De hockeybond wil het
Wagener-stadion verbouwen. De

particuliere eigenaar van tenniscentrum
Amstelpark is bezig om op eigen terrein
een groot welnesscentrum neer te
zetten. Onder meer Stichting Topsport
Amsterdam (sta) wil in dit gebied een
cto vestigen: een centrum voor topport
en onderwijs, waar topsporters kunnen
wonen en trainen en tegelijk een
opleiding volgen. Eén van de beoogde
samenwerkingspartners van sta is de
Vrije Universiteit, waar men nu bezig
is het aantal studenten te verdubbelen
door de opname van Hogeschool Inholland.
Al die plannen kunnen makkelijk
leiden tot verdergaande versnippering,
maar daar is niemand bij gebaat. Je
kunt de ideeënstorm en daadkracht ook
aangrijpen om de zwakke punten van
het gebied aan te pakken. Te beginnen
met de infrastructuur. Het fi etspad dat
Vondelpark en Amsterdamse Bos met
elkaar moet gaan verbinden, de Amstelveenseweg
die voor de verkeersafwikkeling
moet gaan zorgen, het openbaar
vervoer dat nu krakkemikkig is. En dan
de openbare ruimte: geef dit gebied een
allure die bezoekers trekt, ook bezoekers
die helemaal niet willen sporten. Maak
er een stuk stad van! Daar hoort een
programma bij. Aansprekende sporten
op aansprekende locaties, maar ook
horeca en winkels die best ook sport als
thema kunnen hebben. En let er vooral
goed op dat het Amsterdamse Bos blijft
wat het nu is. Een toevluchtsoord voor
de mensen die ruimte en groen zoeken,
die willen wandelen, fi etsen, zonnen, of
een balletje trappen op de speelweiden.
Maak van de Sportas een echt stuk
stad en hou het Amsterdamse Bos echt
groen. Geen dumppraktijken meer. We
weten nu beter.�
Remco Daalder is stadsecoloog. Hij leidt
diverse projecten over de inrichting van
groengebieden, waaronder de ontwikkeling
van de Sportas. Naast zijn werk voor
Dienst Ruimtelijke Ordening is Daalder
publicist. Laatste boek: Grafherrie (2008),
over de underground-muziekwereld van
Amsterdam.
Bloed, zweet & tranen | 63

64 | Nieuwe Openingen 7

Amsterdam heeft de ambitie een topsportstad te zijn. Voor polderen is dan geen
ruimte. En dát doet de stad nu nog te veel.
Een tandje erbij
Plannen als een topsporter
Een topsporter kent geen compromissen.
Hij of zij kent maar
één doel en daar moet alles voor
wijken. Sociaal leven, werk en studie
zijn belangrijk, maar worden terzijde
geschoven als het nodig is voor de sport
en de prestatie.
Een topsporter plant alles tot in de
puntjes, elk detail is in beeld. Winst of
verlies liggen soms maar één honderdste
van een seconde of een centimeter
van elkaar. Alles moet kloppen op dat
ene moment.
Onze huidige planningspraktijk leeft
bij de gratie van compromissen. Al
polderend plannen we onze stad.
Draagvlak is het devies en dat betekent
dat iedereen een beetje water bij de
wijn moet doen. Een topsporter drinkt
zijn water puur, zonder wijn. Polderen
komt niet in zijn vocabulaire voor.
Amsterdam heeft hoge ambities als
topsportstad. Maar is het mogelijk
om in een stad, waar zoveel mensen
leven en met zoveel belangen rekening
moet worden gehouden, te kiezen voor
topsport en te plannen als een topsporter
of in ieder geval, voor de topsporter?
� Olympisch kampioene puntenkoers Marianne Vos
tijdens de 16de Zesdaagse van Amsterdam in oktober
2008 in het Velodrome Amsterdam op Sportpark
Sloten.
Kampioenen
Amsterdam heeft een rijk topsportverleden.
Hier werden in 1928 de eerste en
enige Olympische Spelen van Nederland
georganiseerd. Bijna drie duizend
topatleten bevolkten toen twee weken
lang de stad. Het olympisch vuur werd
voor het eerst ontstoken in onze stad.
In het Olympisch Stadion vonden
daarna legendarische wedstrijden plaats,
zoals in 1966 de beroemde wedstrijd
in de mist. Ajax versloeg Liverpool
met 5-1. Aansprekende topsporters als
Fanny Blankers-Koen, Johan Cruyff en
Ellen van Langen woonden en trainden
in Amsterdam.
Tegenwoordig trainen in het Olympisch
Stadion wereldkampioenen op de
sprint. Op de Bosbaan roeien meervoudig
olympisch kampioenen. In de rij bij
de bakker in Slotervaart staat de zwem-,
zeil- en volleybalelite van Nederland.
De gouden hockeysters van Beijing
rijden iedere dag naar het Wagenerstadion
in het Amsterdamse Bos.
In het dagelijkse leven van de stad
vallen deze sporters nauwelijks op.
Herkend worden ze hooguit door hun
sportieve kleding, fi tte uitstraling of de
Bloed, zweet & tranen | 65

olympische auto waar ze uitstappen. Ze
leven hun topsportleven in de relatieve
anonimiteit van de grote stad.
Toch wonen, werken, studeren en
trainen in Amsterdam ongeveer
120 topsporters en 150 talenten, de
topsporters van de toekomst. Daarnaast
zijn er in de stad ongeveer 35 sportverenigingen
actief op het hoogste niveau.
Binnen die verenigingen zijn dat zo’n
350 sporters. Vergeleken met andere
steden en de rest van Nederland wonen
er relatief veel topsporters in Amsterdam.
Van de Nederlandse olympische
66 | Nieuwe Openingen 7
deelnemers in Beijing komt bijna een
kwart uit de stad.
Toch is slechts een klein deel van de
Amsterdamse bevolking actief topsporter:
slechts één op de 1300 Amsterdammers
is actief op het hoogste
sportniveau, nog geen promille van de
Amsterdamse bevolking. Legitimeert
zo’n kleine groep Amsterdamse topsporters
de keuze om vol in te zetten op
en te investeren in topsport? Wat levert
topsport de stad op?
Topsport heeft betekenis voor een
stad, het hoort bij een metropool.

� Eredivisie basketbal
in actie in Sporthallen
Zuid
Topsportevenementen en topsporters
blijken uitstekende reclame te zijn
voor wat een stad te bieden heeft.
Topsport draagt bij aan de nationale
en internationale uitstraling van de
stad. Ook voor het bedrijfsleven en het
vestigingsklimaat voor bedrijven is het
interessant. Topsport inspireert en geeft
mensen een ambitie.
Th uis
Op hun beurt hebben topsporters
ook de stad nodig. Veel atleten zijn
speciaal voor het uitoefenen van hun
sport naar Amsterdam verhuisd. Er
zijn hoogwaardige trainings- en
wedstrijdaccommodaties, de sportmedische
voorzieningen zijn op hoog
niveau en er zijn onderwijsinstituten
die een combinatie van sport en studie
mogelijk maken. Bovendien trainen
veel bondsselecties in Amsterdam en
voor sporters die veel in het buitenland
moeten zijn ligt Schiphol om de hoek.
Amsterdam heeft zich ontwikkeld tot
een ware topsporthub van Nederland
en Europa.
Maar niet alleen praktische overwegingen
spelen mee. Topsporters voelen
zich thuis in Amsterdam. De dynamiek
van de stad geeft de sporters het gevoel
onderdeel uit te maken van het ‘echte’
leven en doorbreekt de eentonigheid
van hun strak geplande dagelijks
leven enigszins. Bovendien draagt de
anonimiteit van de stad eraan bij dat ze
zich ongestoord kunnen voorbereiden
op de grote wedstrijden.
Amsterdam wil de topsporter blijven
omarmen. In het Sportplan 2009-2012
profi leert Amsterdam zich nadrukkelijk
als olympische stad met olympische
ambities. De stad heeft zich uitgesproken
voor het Olympisch Plan 2028,
een plan dat in 2016 kan resulteren
in een olympische kandidatuur van
een Nederlandse stad. Amsterdam in
2016 op olympisch niveau: dat is de
missie. Om dit te kunnen bereiken
wordt fors ingezet op topsport. “Willen
we topsport in Amsterdam, dan
hebben we ze alle drie nodig: talenten
en topsporters, topsportevenementen
en topsportaccommodaties”, aldus de
auteurs van het plan.
Felle strijd
Amsterdam is overigens niet uniek
in deze ambities. Tegenwoordig zien
veel steden topsport als een middel
om zichzelf te profi leren. Overal zijn
plannen voor topsporthallen en zetten
steden in op het binnenhalen van
aansprekende sportevenementen. Zo
kaapte Rotterdam onlangs na een felle
strijd de start van de Tour de France
voor de neus van Utrecht weg. In de
ogen van veel gemeentebestuurders
glimmen de olympische ringen. Ze
vissen daarbij uit dezelfde, kleine vijver.
De concurrentie neemt dus toe, maar
de vraag is of Amsterdam zich hier
zorgen over moet maken. De stad heeft
een topsportverleden. Topsporters en
talenten wonen van oudsher in de stad
en zullen hier wel blijven komen. En
de stad heeft een stevige topsportinfrastructuur.
Maar, iedere topsporter weet
dat hij nooit achterover kan leunen.
Niet veranderen is stilstaan. Een
topsporter probeert zijn concurrentie
Bloed, zweet & tranen | 67

telkens weer een stap voor zijn, door
zich te blijven ontwikkelen en op zoek
te gaan naar innovatie. Bovendien zijn
topsporters aan niemand anders loyaal
dan aan zichzelf. Dus ook niet aan een
stad. Als een andere stad betere faciliteiten
biedt dan Amsterdam, dan is de
stap snel gemaakt. Blijven investeren is
voor Amsterdam dus nodig.
De vraag is of de stad zich daarbij op
alles moet richten. Topsporters zijn
specialisten bij uitstek, ze excelleren
vaak op één onderdeel. Ook omdat
ze goed weten waar hun beperkingen
liggen. De sport kent natuurlijk
allrounders en meerkampers. Zij
richten zich op meerdere onderdelen,
maar ook zij weten waar ze goed in
zijn. En daar zetten ze alles op in.
Voor sporten die veel ruimte of ruige
terreinen vragen, zal ook niet zo snel
naar Amsterdam worden gekeken.
Hoe leuk we het ook zouden vinden,
schansspringen bijvoorbeeld hoort niet
thuis in Amsterdam. De sneeuw en de
traditie ontbreekt. Goed weten waar je
kracht ligt, daar gaat het om.
‘Net niet’
Topsporters eisen alles van zichzelf en
van hun omgeving. Ze doen het voor
niet minder dan het beste. Grijstinten
kennen ze niet, het is zwart of wit, tot
in de kleinste details. Er is de laatste
jaren veel geïnvesteerd in Amsterdamse
topsportaccommodaties: het
Olympisch Stadion is gerenoveerd, het
Sloterparkbad en het Velodrome zijn
gebouwd en de Bosbaan is verbreed.
Het niveau is alleen maar gestegen, zou
68 | Nieuwe Openingen 7
je zeggen. Maar is het ook voldoende
voor de topsporter?
Het Sloterparkbad was oorspronkelijk
gepland als zwembad met olympische
afmetingen. Door bezuinigingen moest
deze ambitie worden losgelaten. Het
is nog steeds een topbad, maar het
predikaat olympisch heeft het niet.
Sinds de verbreding van de Bosbaan
heeft Amsterdam een aantal internationale
topwedstrijden toegewezen
gekregen. Of dit aan de Bosbaan zelf
te danken is, is maar zeer de vraag. De
organisatiekracht van de Nederlanders
en de kracht van een stad als Amsterdam
hebben een aardig, en misschien
wel het beslissende, steentje bijgedragen.
De baan voldoet, maar nieuwe investeringen
zijn nodig om mee te gaan in de
internationale en vooral ook nationale
concurrentiestrijd nu Rotterdam bouwt
aan een internationale toproeibaan.
Het Olympisch Stadion moest 12 jaar
wachten op een inloopbaan. Realisatie
van deze baan was bovendien lange tijd
onzeker. Er was een interventie nodig
in de plannen voor het nieuwe Park
Schinkeleilanden achter het stadion,
om dit alsnog voor elkaar te krijgen.
Het Velodrome in Sloten is 200 meter
lang en geschikt voor een wielerzesdaagse.
Maar, om als olympische baan
gekwalifi ceerd te worden, is minimaal
250 meter nodig.
Ook in gebruik van de accommodaties
moet vaak worden onderhandeld. Topsportaccommodaties
zijn meestal niet
rendabel en worden ook gebruikt voor
breedtesport om de exploitatie minder
verliesgevend te maken. Topsporters
hebben dus niet het alleenrecht, maar
� Ontvangst olympische
sporters tijdens het
Welkom thuis-event
op 25 augustus 2008
in het Olympisch
Stadion

moeten het water, de hal of de atletiekbaan
delen met anderen. Sterker nog:
de topzwemmers in het Sloterparkbad
werden tot voor kort verwezen naar
incourante uren vroeg in de ochtend.
Daar zijn nu goede afspraken over
gemaakt, maar nog geen jaar geleden
verloren de olympisch kampioenen in
de verdeling van het badwater de strijd
van de recreatieve zestigers.
Ondanks de goede bedoelingen en
investeringen blijft er een gevoel van
‘net niet’ over. Net niet is dodelijk voor
een topsporter. Dat kleine beetje extra
maakt juist het verschil tussen winst en
verlies.
De redenen: een veelheid aan gebruikers,
hoge kosten, onvindbare investeer-
ders, ruimtegebrek, gebrek aan regie en
in een aantal gevallen onwetendheid.
Het zijn begrijpelijke verklaringen voor
de gemaakte beslissingen, maar maken
het topsport tegelijkertijd moeilijk of
staan het zelfs in de weg. Het toont
ook aan dat bij de planning van nieuwe
sportaccommodaties in de stad de
Bloed, zweet & tranen | 69

prioriteit niet bij topsport ligt. De
scholen moeten er kunnen sporten, met
een beetje geluk kunnen de verenigingen
er hun wedstrijden spelen, maar
dan houdt het op. Terwijl met een klein
beetje extra inzet, hoe moeilijk dat
soms ook kan zijn, er zoveel meer van
te maken is: sportaccommodaties die
topsportwaardig zijn. Accommodaties
– om het Sportplan nog eens te citeren –
‘waarin breedte- en topsport verbonden
zijn omdat de top de basis inspireert en
de basis de top voedt. Waarin ieder zijn
70 | Nieuwe Openingen 7
eigen plek kan vinden met de stimulans
om er nog een tandje bij te doen.’
Zonder compromissen
Op dit moment staat er in Amsterdam
een aantal projecten voor nieuwe
sportaccommodaties op stapel, zoals
het multifunctionele sportcentrum
Ookmeer, de Jan van Galenhal, maar
ook op IJburg en Zeeburgereiland.
Ook zijn er plannen voor een nieuw
Wagener-stadion. Durft de stad bij de
planning hiervan in te zetten op dat
tandje meer?

� Nederlands
Kampioenschap
atletiek 2007 in het
Olympisch Stadion
Dan moet een stad ook als een topsporter
gaan plannen voor een topsporter:
zonder compromissen, geen genoegen
nemend met minder dan het maximale.
Dat zal nooit helemaal lukken. De stad
is geen laboratorium, waarin de sporter
de omstandigheden geheel naar zijn
hand kan zetten. Dat zal hij of zij trouwens
ook nooit willen. Een topsporter
is ook getraind in het zich aanpassen
aan de gegeven omstandigheden.
Wel zou het goed zijn om in de planning
de lef, de zelfkennis en de drang
om te blijven innoveren en investeren
te introduceren. En soms net een stapje
extra te doen, een tandje erbij. Zonder
dat geen topsport. �
Nelleke Penninx is planoloog en voormalig
toproeister. Ze haalde onder meer in
2000 zilver op de Olympische Spelen in
Sydney met de dames acht.
Bloed, zweet & tranen | 71

72 | Nieuwe Openingen 7

De Nederlandse sporthal is lelijk, bedompt en zweterig en zelden een visitekaartje
voor de sport. En dat is helemaal niet nodig, betoogt Kitty van der Linden.
Sport is lelijk
We hebben er afgelopen zomer
weer allemaal van kunnen
genieten. Spannende wedstrijden,
mooie overwinningen, gouden medailles,
prachtige openingsceremonie en
fantastische gebouwen met het Nationaal
Stadion van Peking, ofwel het
Vogelnest, als boegbeeld van architectuur
in de topsport en de Olympische
Spelen.
Ongetwijfeld zijn er weer veel mensen
geïnspireerd geraakt om te gaan sporten,
bijvoorbeeld hockey na de gouden
plak van de dames, of waterpolo, judo,
volleybal of basketbal.
De sportinspanningen die dan volgen
zijn niet te vergelijken met topsport en
behoren dan ook tot wat we de Nederlandse
breedtesport noemen. En breedtesport
is heel wat anders dan topsport.
Geen mooie stadions of sportarena’s,
lang niet altijd goede sportfaciliteiten,
alles loopt uitsluitend dankzij de vele
vrijwilligers en speelt zich af in de
vreemdste en verste uithoeken van
het land. Ik heb me destijds niet laten
inspireren door de Olympische Spelen,
maar heb wel jarenlang intensief
gesport. Geen topsport, gewoon een
regionale zaterdagcompetitie volleybal.
Twee keer in de week twee uur trainen
en zaterdag competitie. Helaas kan ik
niet putten uit ervaringen in de regio
Amsterdam, maar de situatie hier wijkt
ongetwijfeld nauwelijks af van die in
Zuidwest Nederland.
Wie in de regionale competitie speelt,
doet de meest uiteenlopende gemeenten
aan. Ik reisde weekend aan weekend
van Rotterdam naar Goes en van Groot
Ammers tot Zundert. Elke keer is het
weer zoeken naar de sporthal van de
desbetreff ende vereniging. Sporthallen
zijn te vinden op oude industrieterreinen,
in oude veilinghallen, aan de rand
van een jaren zestig-wijk of juist in het
midden van een jaren zeventig-bloemkoolwijk,
naast scholen of universiteiten
en af en toe bij het sportpark tussen de
voetbalverenigingen.
Dichte doos
Een sporthal is te herkennen aan de
dichte gevels bekleed met golfplaat en
een hoogte variërend van 9 tot 12 meter.
Een sporthal wil zich nog wel eens
verschuilen tussen aangeplant struweel,
of andere moeilijk te defi niëren
bosschages. In beide gevallen draagt de
aanblik van het gebouw niet bij aan een
prettige uitstraling in de buurt of dan
toch op z’n minst een algemeen gevoel
van veiligheid. Het parkeren bij een hal
geschiedt op een lukraak, aangelegd
Bloed, zweet & tranen | 73

parkeerterreintje. Meestal pal voor de
deur, soms ook achterom en een enkele
keer wordt in de wijk zelf geparkeerd.
Als de auto staat, is het zoeken naar de
ingang. Dat is vaker dan je zou verwachten
nog een hele toer. De ingang
zit niet altijd op de meest logische plek
en als de sporthal onderdeel is van een
groter complex dan is de hal te bereiken
via een – soms nogal onopvallende –
achterdeur. Binnenin de sporthal kan
het voorkomen dat er geen kantine is of
dat deze – nog – gesloten is. De kleedkamers
zijn soms alleen buitenom te
bereiken en soms alleen via de sportzaal,
waar op dat moment ook wedstrijden
worden gespeeld. De douches en de
toiletten laten zich raden. De zaal zelf
kan gaten in de vloer hebben of het dak
kan lekken. De luchtafvoersystemen
lijken per defi nitie in tanende staat
te verkeren. De tribunes zijn soms
provisorisch aangebracht of wat ook
voor komt is dat het publiek in de zaal
74 | Nieuwe Openingen 7
zelf staat.
De nieuwere hallen, te vinden op de
sportparken aan de rand van het stedelijk
gebied, hebben qua interieur wel
vaak goede faciliteiten. Kantine, vloer
en kleedkamers zijn schoon en netjes.
Het uiterlijk blijft echter vergelijkbaar
met een willekeurige bedrijfshal: een
dichte doos bekleed met golfplaat en
het parkeren gebeurt ernaast. Daar zijn
de huidige budgetten op gebaseerd. Elk
ander materiaal, elke andere oplossing
die een betere inpassing van een hal in
een stedelijk gebied toelaat moet uit
een ander potje komen.
Algemene conclusie: de Nederlandse
sporthal is lelijk, bedompt en zweterig,
het is zelden een visitekaartje voor de
sport. Een sporthal heeft het uiterlijk
van een bedrijfshal en zou daarom ook
beter passen op een bedrijventerrein.
Toch wordt sport planologisch nog
vaak in groengebieden geplaatst, of als

� Van links naar rechts:
Sporthal Zeeburg,
Sporthal Oostenburg,
Sporthal Zeeburg,
Sporthal De Pijp
programmatische invulling van een
groengebied gezien. Als het echter
gaat om het plaatsen van een sporthal
is deze invulling vanuit ruimtelijk
oogpunt onterecht.
Ondergronds
De laatste jaren zijn er in Amsterdam
plannen gemaakt om het sporten centraal
in de buurten te laten plaatsvinden.
Middenin woonwijken is ruimte
gemaakt voor sportvelden en sporthal.
Laan van Spartaan bijvoorbeeld, of de
RI-Oostbuurt op het Zeeburgereiland.
De sportplek is voor iedereen zichtbaar
en met de fi ets bereikbaar. Sport krijgt
zo weer een plek in de stad en niet aan
de rand. Maar, een goede inpassing van
Een sporthal wil zich nog wel eens verschuilen
tussen aangeplant struweel, of andere moeilijk te
defi niëren bosschages.
een sporthal in een stedelijke situatie
vraagt meer dan een dichte doos van
golfplaat met parkeerruimte voor de
deur. Inpandig of ondergronds parkeren
is dan een vereiste. De onderste laag
van de hal zal een vriendelijke en
daarmee ook veilige uitstraling moeten
krijgen; geen ogenschijnlijk dichte
wanden.
En dat kan best. Er zijn voorbeelden
waarbij de hal zodanig met andere
functies wordt ingepakt dat de lelijke
kanten van een hal aan het zicht zijn
onttrokken. In Ypenburg in Den Haagbijvoorbeeld,
is de hal ingebouwd in
een woonblok. Of er zijn voorbeelden
waarbij de hal wordt gecombineerd met
andere, meer commerciële functies als
fi tness, een sportkledingzaak of grand
café. De hal blijft feitelijk dan nog
steeds een goedkope dichte doos, alleen
is dat vanaf de buitenkant niet meer
te zien. Maar, het kan natuurlijk veel
beter. Bijvoorbeeld, de vooroorlogse
zwembaden, zoals het Zuiderparkpad
of Sportfondsenbad Oost, hebben
prachtige bakstenen gevels. Ook de
nieuwe zwembaden in de stad – het
nieuwe Marnixbad of Sportplaza
Mercator – zijn mooi. Is het mogelijk
om sporthallen te bouwen met zo’n
uitstraling dat iedereen zin krijgt om te
gaan sporten én te winnen? Het hoeft
echt geen Vogelnest te zijn, maar een
iets hogere standaard voor de breedtesport
moet toch kunnen.�
Kitty van der Linden is ontwerper. Ze
speelde volleybal van haar 13de tot haar
35e, haar topniveau was de derde divisie.
Bloed, zweet & tranen | 75

76 | Nieuwe Openingen 7

Amsterdam telt tien openbare zwembaden. Relatief veel en dat is logisch: in een
waterstad is leren zwemmen van levensbelang. Bovendien is zwemmen voor
stadsbewoners een ideale manier om overtollige energie kwijt te kunnen en in
conditie te blijven. Halverwege de 19de eeuw verrijzen de eerste zwembaden
in Amsterdam, de ene architectonisch nog mooier dan de andere. Een kleine
geschiedenis van de Amsterdamse zwembaden.
Zwemrecords
en hygiëne
Het openbare zwembad in
Amsterdam
Zwemmen doet men al sinds
mensenheugenis. Daar waar
mensen aan het water leven zoals in
Amsterdam, is kunnen zwemmen van
levensbelang. Maar zwemmen is ook
vermaak. Zeker bij mooi weer zoeken
mensen het water op.
In Nederland duurt het tot in de 19de
eeuw voordat de eerste zwembaden er
komen. De allereerste voorzieningen
bestaan uit afpalingen en steigers in
het open water. Via houten schotten
worden beschutte zwemplaatsen
gecreëerd met badhokjes en soms
ook een duiktoren. In deze tijd is het
zwemmen alleen nog voorbehouden
aan mannen. De eerste Amsterdamse
zweminrichtingen – Land en Dijkzicht
aan de Spaarndammerdijk en een bad
in de Doelenstraat – verschijnen rond
1820.
In het midden van de 19de eeuw
begint de overheid voor het eerst
aandacht te besteden aan sport en
recreatie. Sindsdien nemen steden dit
impliciet op in hun zorg voor publieke
werken en openbare gezondheid. In
Amsterdam ontstaat hieraan al eerder
behoefte. Als gevolg van de armoede
vindt er een gedwongen uittocht plaats
van het platteland naar de grote steden.
Doordat steden als Amsterdam uit
hun voegen barsten ontstaat er bij de
bevolking belangstelling voor recreatie.
In 1909 verschijnt er een rapport van
de Amsterdamse Woningraad over
Amsterdamse parken en plantsoenen.
Bloed, zweet & tranen | 77

78 | Nieuwe Openingen 7

� Met de klok mee:
Westerdoksdijk,
Sloterparkbad,
Flevoparkbad,
Heiligeweg
Hierin pleit men voor meer recreatieve
ruimtes in de nabijheid van woongebieden
ter bevordering van de algemene
volksgezondheid.
Aan de Westerdoksdijk in Amsterdam
wordt in 1846 de eerste offi ciële zwemschool
geopend: Zwemschool aan het
IJ. Deze zweminrichting was met drie
bassins ruim van opzet, de bodem
was een dikke zandlaag. In het bassin
voor de kinderen dreef een boot met
enkele hengels buitenboord waaraan de
kinderen hun zwemles kregen.
‘Wat een werk hebben wij niet indertijd
gehad om de menschen warm te maken
voor die zweminrichting aan den
Westerdokdijk - ‘t hoognoodige voor onze
Amsterdamsche schoolkinderen. Weet je
nog Sophie? In zes-en-veertig was dat.
Suringar opende met een speech, stond
op een vlot middenin het bassin en zijn
jongen viel uit puur enthousiasme van de
balustrade in ’t water. Weet je nog Sophie?
Wat hebben we gelachen!’
Uit: Klop op de deur, Ina Boudier Bakker, blz. 423.
In het laatste kwart van de 19de eeuw
wordt de aandacht voor de stedelijke
recreatieruimten, naast gezondheidsmotieven,
ook ingegeven door overwegingen
van disciplinaire aard. De aanleg
van parken, speeltuinen, volkstuinen en
zwembaden is namelijk ook een poging
om onzedelijk gedrag en politieke
onrust in het publieke domein te voorkomen.
Als de gemeente Amsterdam in
1878 het eerste zwembad opent gebeurt
dit mede om de aanstoot, die het baden
in de buurt van de openbare weg geeft,
weg te nemen.
‘Volkswedstrijd’
Zwemles is in deze tijd alleen betaalbaar
voor de beter gesitueerden.
Het zwemdiploma was een kostbaar
bezit. De meeste mensen konden niet
zwemmen en er vonden nodeloos
veel verdrinkingen plaats. Een aantal
enthousiaste gebruikers van Zwemschool
aan het IJ richt in 1870 de eerste
zwemvereniging op: de Amsterdamsche
Zwemclub, thans az 1870. Op 6
augustus van dat jaar wordt door az
haar eerste zwemwedstrijd georganiseerd,
een zo genoemde ‘Volkswedstrijd’.
Aantal deelnemers: 18, afstand:
114 meter, snelste tijd: 2 minuten en 55
seconden.
De basis voor het georganiseerd zwemmen
in ons land ligt voor een belangrijk
deel rond het IJ in Amsterdam. Op
initiatief van az 1870, samen met
andere zwemclubs in Nederland, wordt
op 14 augustus 1888 de Nederlandse
Zwembond (nzb) opgericht. Het
doel van de bond is om de beoefening
der zwemkunst in Nederland meer
algemeen te maken. Het diploma
‘Geoefend Zwemmer’ en ‘Zwemmeester’
worden in 1890 ingevoerd. Bij de eerste
moderne Olympische Spelen van
1896 in Athene wordt zwemmen een
olympische sport, voor mannen. Er zijn
vier zwemnummers, waaronder de 100
en 1.500 meter vrije slag in open water.
In 1881 komt er een tweede openluchtzweminrichting
in Amsterdam bij:
badhuis Obelt, aan de Ruyterkade. Hier
kunnen ook dames terecht: een mijlpaal
in de emancipatie van het zwemmen.
Op 11 juli 1886 zwemmen zij hun eerste
Bloed, zweet & tranen | 79

wedstrijd. Dit bad wordt in 1892 de basis
van een nieuwe zwemvereniging DJK:
De Jonge Kampioen.
De eerste overdekte bassins in Nederland
komen aan het einde van de
19de eeuw dankzij particulier initiatief
tot stand. De initiatiefnemers zijn
vermogend en voelen zich verantwoordelijk
voor de beroerde hygiënische
omstandigheden waarin hun minder
bedeelde buurt- en plaatsgenoten leven.
Bij de bouw van de eerste overdekte
zwembaden speelt de bevordering
van de persoonlijke hygiëne een
belangrijke rol, naast het belang van
zwemmen. Veelvuldig wordt de functie
van de zweminrichting met die van
het badhuis gecombineerd. Ook in
architectonische zin ziet men baden
en zwemmen vaak in elkaars verlengde,
vaak met de Romeinse thermen als
richtsnoer.
Zo heeft het Zuiderbad – voorheen
een fi etsschool, maar in 1912 heropend
als zwembad met ultramoderne snufj es
als centrale verwarming en elektrisch
licht – een klassieke oriëntatie, evenals
het oorspronkelijke ontwerp van de
architecten Karel Muller en Jonas Ingenohl
voor de openbare zweminrichting
aan de Heiligeweg uit 1896.
Aanvankelijk vindt de gemeente de plannen
van bankier A. C. Wertheim voor een
overdekt zwembad aan de Heiligeweg
overbodig. Er is voldoende openbaar
zwemwater. Dat hier ook alle riolen op
uitkomen is voor de gemeente geen groot
bezwaar. Wertheim zet zijn plannen
echter door. Zo ontstaat in 1896 niet alleen
de oudste, overdekte zweminrichting in
80 | Nieuwe Openingen 7
ons land, maar ook het grootste overdekte
bassin van Europa. Het gebouw bestaat
uit een grote zaal met zwembassin. Aan
één kant is een cascade met groene planten.
Het souterrain bevat inrichtingen voor
damp-, hete lucht- en douchebaden en een
rustkamer. Aan de galerij liggen ruimten
met badkuipen. In 1995 wordt het zwembad
na jarenlange strijd gesloopt om plaats
te maken voor winkelcentrum Kalvertoren.
De aanleg van parken, speeltuinen, volkstuinen
en zwembaden is namelijk ook een poging om
onzedelijk gedrag en politieke onrust in het publieke
domein te voorkomen.
Omslag in denken
Dankzij de invoering van de achturige
werkdag wordt actief sporten ook voor
arbeiders beter mogelijk. Sporten is een
actieve vorm van vrijetijdsbesteding
geworden en doordat steeds meer
mensen die vrije tijd ook krijgen, groeit
de behoefte aan sportaccommodaties.
In de jaren twintig en dertig komt de
realisering van grote sportcomplexen
in ontwikkeling. De betrokkenheid
van de overheid hierin neemt toe, al
was de gemeente Amsterdam nog
altijd terughoudend waar het gaat
om de realisering van permanente
sportaccommodaties, zo blijkt uit haar
houding ten aanzien van het bad voor
de Olympische Spelen.
In 1928 wordt in Amsterdam de Olympische
Spelen gehouden. In de Schinkel achter
het Olympisch Stadion is een tijdelijk
olympisch zwembad gebouwd.

De architect Jan Wils, ontwerper van het
Olympisch Stadion, is groot voorstander
van een brede sportaccommodatie waar
plaats is voor top- naast breedtesport.
Maar de gemeente Amsterdam wenst zich
niet te binden aan deze accommodaties.
En zo wordt het betonnen bassin, dat via
een pontonbrug met het stadion is verbonden,
direct na de spelen weer afgebroken.
En dat terwijl Johnny ‘Tarzan’ Weismuller
op deze locatie een nieuw olympisch
record op de 100 meter zwom!
Aan het einde van de jaren twintig
van de vorige eeuw is er een omslag
in het denken over architectuur. Met
architectenvereniging ‘De 8’ in de
voorhoede, ontstaat er een andere
visie op architectonische vormgeving:
het Nieuwe Bouwen. De architecten
van het Nieuwe Bouwen voelen zich
geroepen om aan de verlangens van
de massa naar hygiëne en voldoende
lichaamsbeweging tegemoet te komen.
Sport, lichaamscultuur en hygiëne zijn
in hun ogen een uiting van dezelfde
‘bevrijde geest’ als waar ook de nieuwe
architectuur een uiting van is. De
architecten proberen aan te sluiten bij
de technologische en geïndustrialiseerde
maatschappij, het gebruik van
het gebouw is steeds het uitgangspunt.
De toepassing van rationele ontwerpprincipes
en het gebruik van moderne
materialen en technieken is hier een
uiting van. Decoratie is in de beweging
taboe. Hun reactie op de eerste
overdekte zwembaden is dat een gebrek
aan daglicht en lucht het interieur
beheerst en dat weelderig aangebrachte
ornamentiek vuilvorming in de hand
werkt. Betontechniek en vormgeving
gaan samen op. De technische kennis
maakt een ijle, gewichtsloze architectuur
mogelijk.
Vrijwel gelijk met het ontstaan van
het nieuwe denken wordt in 1933
de nv Sportfondsen opgericht. De
motivatie van de oprichters is de wens
de moderne voorzieningen in dienst
te stellen van de verhoging van de
hygiëne- en de lichamelijke gezondheid
van zoveel mogelijk mensen. Door
spaarbrieven aan aandeelhouders uit te
geven, komt het kapitaal op tafel dat
nodig is om een zwembad te bouwen.
Iedere belangstellende verplicht zich
12 jaar lang elke maand twee gulden
vijftig te storten op de rekening van nv
Sportfondsen en is daarmee aandeelhouder
van het te bouwen zwembad.
Ondertussen wordt door de vennootschap
een lening aangegaan bij de bank.
In 1929 wordt in het gebouw van de Oostergasfabriek
in Amsterdam-Oost het eerste
Sportfondsenbad in Nederland geopend.
Hier wordt nieuwe technologie in een oud
gebouw gerealiseerd door een zwevende
zwembak te plaatsen. Het bad bestaat nog
steeds en wordt zeer goed gebruikt. Het
wedstrijdbad staat op palen middenin het
gebouw waar alles – tribune, kleedkamers –
omheen is gebouwd. Het zwembad is exact
25 meter lang en 15 meter breed en bestaat
uit 6 banen van elk 2,5 meter breed. In dit
bad gaat bijna een miljoen liter water wat
elke dag intensief wordt gecontroleerd op
helderheid, bacteriën, warmte en de verhouding
van de chemicaliën. Een opklapbare
duikplank, onderwaterverlichting en
twee jetstreams maken van dit geheel een
zeer professioneel zwembad.
Bloed, zweet & tranen | 81

82 | Nieuwe Openingen 7
Met de klok mee: Olympisch
zwembad in de
Schinkel, Amstelparkbad,
Brediusbad, Floraparkbad,
Badhuis Obelt

Nieuwe uitdaging
De rol van de overheid wordt nadrukkelijker
als recreatie voor het eerst in
1935 in het Algemeen Uitbreidingsplan
van Amsterdam tot één van de
hoofdfuncties in de stedenbouw
wordt benoemd. Sport is een nieuwe
uitdaging geworden, niet alleen voor
de beoefenaars, maar ook voor stedenbouwers
en architecten. De vraag naar
sportaccommodaties in woonwijken en
in openbare parken betekent een volledig
nieuwe ontwerpopgave die nieuwe
gebouwen en nieuwe stijlen oplevert.
In de naoorlogse periode verschijnen
op meerdere plaatsen in parkranden
openluchtzwembaden, zoals het
Amstelparkbad, openluchtzwembad
Flevopark, het Sloterparkbad aan de
Sloterplas, Floraparkbad – met binnenbad
– in Amsterdam-Noord en het
Brediusbad in de Spaarndammerbuurt.
Het denken over vrije tijd verandert in
belangrijke mate tussen 1950 en 1970.
Door het toenemen van de welvaart en
de automatisering doet geleidelijk aan
de individualisering zijn intrede. Steeds
minder is de gemeenschap norm voor
een zinvolle besteding van vrije tijd,
steeds meer komt deze bij het individu
te liggen en staan zijn behoefte en
beleving centraal. In de jaren zestig
is vrije tijd consumptietijd geworden.
Op vakantie en via de televisie maakt
men kennis met andere culturen en
klimaten. Deze ontwikkeling heeft ook
invloed op het functioneren van het
openbare zwembad. Het golfslagbad is
de eerste ontwikkeling die de bezoeker
een zeesensatie moet geven. Later
worden daar de tropische planten en de
Bloed, zweet & tranen | 83

hoogtezon aan toegevoegd. Het nieuwe
zwemparadijs bevredigt de drang
naar de moderne verleiding, waarbij
fantastische technologie wordt ingezet
om de wildste fantasieën werkelijkheid
te maken. Het domein van het fysiek:
hier kan het lichaam beschikken over
bubbelbaden, zonnebanken, knuff elmuren.
De subtropische zwemparadijzen
zijn normaliter gebouwen waar alleen
het interieur van belang is, het exterieur
is ondergeschikt. Binnen gebeurt het.
Begin jaren zeventig wordt het voormalige
Amstelparkbad verbouwd tot een tropisch
paradijs aan de Amstel, bestemd voor
alle Amsterdammers, het De Mirandabad.
De vernoeming is een eerbetoon aan wethouder
De Miranda die in 1921 het initiatief
tot het invoeren van schoolzwemmen
nam. Het vernieuwde zwembad is
het aanzien meer dan waard. De koepel
alleen al is een sensatie. Deze heeft een
middellijn van 45 meter en is opgebouwd
uit aluminium spanten met daartussen
dubbele beglazing van plexiglas. Met een
golfslagbad met water van 27 graden en
een boventemperatuur van 29 graden lijkt
het De Mirandabad inderdaad op een
plekje aan de Middellandse zee.
Na de realisatie van het De Mirandabad
heeft de ontwikkeling van het
Amsterdamse openbare zwembad bijna
30 jaar stil gelegen. Pas aan het einde
van de twintigste eeuw maakt Amsterdam
weer plannen voor de openbare
zwembaden in de stad. In de periode
tussen 2001 en 2006 opent Amsterdam
maar liefst drie nieuwe zwembaden.
In 2001 het Sloterparkbad en in 2006
het Marnixbad en Sportplaza Mercator.
84 | Nieuwe Openingen 7

Sportplaza Mercator, ontworpen door
Venhoeven CS, is een gebouw waarvan de
gevels en het dak met beplanting is bekleed.
Het groene complex vormt het begin en
eindpunt van het Rembrandtpark. Van
een afstand ziet het eruit als een overwoekerd
vestingwerk. Door de glazen gevel
glinstert een eigentijds thermencomplex
� Het Zuiderbad
�
Het De Mirandabad met haar karakteristieke koepel
met zwembaden, fi tness, feest- en horecagelegenheden.
Het gebouw is ontworpen
als een samenleving in miniatuur en
benadrukt dat veel verschillende groepen
om verschillende redenen van hetzelfde
complex gebruik maken. Er zijn wedstrijdzwemmers
die hun baantjes trekken,
feestgangers, fi tnessbeoefenaars, ouders die
hun kinderen laten spelen, reumapatiën-
Bloed, zweet & tranen | 85

ten en mensen die vanuit het café liever
alleen kijken naar al deze activiteiten. Het
gebouw zit vol met zichtlijnen en doorkijkjes,
die uitzicht bieden op de verschillen
activiteiten en culturen in het gebouw.
Zwempaleizen
In 2008 telt Amsterdam 10 openbare
zweminrichtingen, 16 zwemverenigingen,
circa 7.000 schoolzwemmers.
Zwemmen is nog steeds heel populair,
niet alleen om te doen, maar ook zeker
om naar te kijken. Dat bleek ook weer
tijdens de Olympische Spelen in Beijing:
de kaartjes voor de zwemwedstrijden
in de prachtige ‘watercube’ waren
86 | Nieuwe Openingen 7
het moeilijkst te verkrijgen. Ook het
olympische zwemsucces van Maarten
van der Weijden, die op schitterende
wijze de gouden medaille won bij
het nieuwe onderdeel tien kilometer
open water, geeft de zwemsport weer
een frisse impuls. Zijn succes zal er
ongetwijfeld mee te maken hebben dat
er nu over een nieuw sportevenement
in Amsterdam wordt gesproken: het
‘Rondje knsm-eiland’, zwemmen in het
open water van Amsterdam. Initiatiefnemer
Swim Global Events praat op dit
moment met de gemeente Amsterdam
over de mogelijkheden voor dit zwemevenement.
Was de slechte waterkwaliteit

�
Sportplaza Mercator
in 1896 de aanleiding voor het oprichten
van het eerste overdekte zwembad,
tegenwoordig is de waterkwaliteit kennelijk
zo goed dat zwemmen in open
water weer mogelijk is.
Leren zwemmen in de waterstad
Amsterdam blijft belangrijk, schoolzwemmen
is nog altijd een vast gegeven
in het Amsterdamse onderwijsprogramma.
Maar, ook zwemmen als
sport en ter ontspanning is nog steeds
populair. Bestaande zweminrichtingen
zullen moeten worden vernieuwd. Zo
is bijvoorbeeld het De Mirandabad
over een aantal jaren bouwtechnisch
afgeschreven, het chloor heeft het gebouw
zodanig aangetast dat nieuwbouw
onvermijdelijk is. En door de ontwikkeling
van nieuwe stukken stad zal er
ook meer behoefte zijn aan openbare
zweminrichtingen. Welke prachtige
openbare zwempaleizen zullen er straks
op IJburg en de Zuidas verrijzen? �
Esther Reith is stedenbouwkundige. Zij
schreef in 1995 voor haar studie aan de
Academie van Bouwkunst Amsterdam een
scriptie over de architectonische ontwikkeling
van het openbare zwembad in
Nederland.
Bloed, zweet & tranen | 87

De jaarlijkse Grachtenrace met sloepen trekt deelnemers uit het hele land.
88 | Nieuwe Openingen 7

Amsterdam is rijk aan water: de wereldberoemde grachten, de Amstel en het IJ, het
IJmeer en het Noordzeekanaal. Dit maakt de stad geliefd bij watersporters. Toch
doet Amsterdam maar weinig voor deze sporters, betoogt Mariëtte van Baaren.
Een pleidooi om van Amsterdam een echte watersportstad te maken.
Amsterdam
watersportstad
msterdam en het water: ze zijn
A al eeuwenlang nauw met elkaar
verbonden. Niet alleen vanwege het
personen- en goederenvervoer per schip,
maar zeker ook door de pleziervaart.
Op schilderijen uit de 17de eeuw is te
zien hoe Nederlanders zich in die tijd
op het water vermaakten met roei- en
zeilboten. Al in 1622 wees het stadsbestuur
het deel nabij de ‘Oude Stadsherberg’
– destijds gelegen ten westen
van het huidige Centraal Station – aan
als ligplaats voor jachten, wat dit tot de
eerste offi ciële jachthaven ter wereld
maakte. Sport en recreatie op het water
waren in die tijd vooral weggelegd voor
rijke burgers. In de 19de eeuw ontstonden
in Amsterdam verschillende
zeilverenigingen en gecombineerde zeilen
roeiverenigingen met als hoofdactiviteit
het organiseren van wedstrijden
en evenementen op het IJ.
Beschikten in 1742 nog maar veertig
Amsterdammers over een pleziervaartuig,
nu is het aantal boten in Amsterdam
gestegen tot zo’n tien duizend.
Een klein deel ligt in jachthavens, het
merendeel aan kades en oevers in openbaar
water. De huidige toename van de
stedelijke bevolking van Amsterdam
concentreert zich in sterke mate langs
het IJ en IJmeer. Wonen aan het water
is hip en recreëren op en rond het water
is voor heel veel mensen een way of
life. IJburg telde nog maar zes duizend
inwoners, toen al zes honderd mensen
lid waren van de watersportvereniging:
dat is 10 procent! Ook veel watersporters
van buiten Amsterdam bezoeken
de stad geregeld per boot. De populaire
jachthavens aan het IJ – de Sixhaven
en Watersportvereniging Aeolus –
verhuren jaarlijks aan bijna 23 duizend
passerende watersporters een ligplaats
om te overnachten.
Hoopgevend
Dat de stad aan het water geliefd is
bij watersporters is geen wonder. De
schitterende ligging van Amsterdam
aan het IJ met zijn moderne architectuur
en oude pakhuizen, de culturele
hotspots en karakteristieke scheepswerven,
de wereldberoemde grachten en
Bloed, zweet & tranen | 89

90 | Nieuwe Openingen 7

� De veerpont blijft altijd dienst doen, zo ook tijdens
Sail 2005.
talloze bijzondere bruggen verdient alle
aandacht. Het vormt dan ook hét decor
voor uiteenlopende waterevenementen,
zoals Sail, races met klassieke boten, de
Grachtenrace met sloepen, de Canal
Parade tijdens Gay Pride, de catamaranzeilraces
om de iShares Cup en het
IJzeilen. De watersportmogelijkheden
liggen in Amsterdam voor de deur:
de stad ligt aan groot open water, het
IJmeer. En heeft bovendien zowel een
aansluiting op de Noordzee als op
gebieden met veel binnenwater. Het IJ
is hierin de verbindende schakel.
Het zijn gunstige uitgangspunten voor
de kwalifi catie van Amsterdam als
watersportstad aan het IJ. Maar, het is
de vraag of Amsterdam wel voldoende
doet om die belevingswaarde van
het water en de oevers maximaal te
benutten. De vele ruimtelijke plannen
voor de stedelijke uitbreidingen aan
de beide IJoevers en het IJmeer zien
er hoopgevend uit. Water, zo wordt
verondersteld, levert een bijdrage aan
een attractief vestigingsmilieu voor
bewoners en bedrijven en versterkt
het stadsbeeld. De plannen gaan over
‘wonen aan het waterfront’, ‘publieksfuncties
en historische elementen aan
het waterplein’, ‘stimuleren van de
pleziervaart’, ‘versterken van het open
waterkarakter’, ‘een netwerk van op- en
afstapvoorzieningen voor vervoer over
water’ et cetera. En de jachthavens die
her en der worden ingetekend spelen in
de plannen de rol van sfeermakers.
Ondanks de veelbelovende ambities,
wordt de vereiste link tussen wonen
Bloed, zweet & tranen | 91

en vrije tijd niet altijd gelegd. Door de
nieuwbouwontwikkelingen van IJburg
en de IJoevers zullen in de toekomst
maar liefst tachtig duizend mensen aan
het IJ en IJmeer komen te wonen. De
vrijetijdsbesteding aan en op het water
gaat daar een nog grotere rol spelen.
Verwacht wordt dat een aanzienlijk
deel van de bewoners belangstelling
heeft voor watersportmogelijkheden
en behoefte heeft aan een ligplaats al
dan niet in een jachthaven. Maar, echte
concrete plannen voor de watersport
zijn er nog nauwelijks.
Sterker nog, jachthavens worden
voorlopig uit bestemmingsplannen
geweerd, vanwege de mogelijke verstoring
van vogelpopulaties in het IJmeer.
Ondertussen groeien de wachtlijsten:
tien jaar wachten op een vaste ligplaats
in Durgerdam is al lang geen uitzondering
meer, met als gevolg dat deze
plaatsen een exclusief karakter krijgen.
Of Amsterdammers gaan in de regio
92 | Nieuwe Openingen 7
zoeken en rijden met de auto naar hun
ligplaats om vervolgens weer terug naar
Amsterdam te varen. Door de hoge
bezetting van de bestaande jachthavens
varen veel watersporters van buiten
de stad, Amsterdam noodgedwongen
voorbij. Met 150 specifi eke passantenligplaatsen
telt Amsterdam nauwelijks
mee in vergelijking met watersportsteden
als Enkhuizen of Hoorn.
Pogingen van ondernemers op watersportgebied
stranden of krijgen te
maken met langdurige besluitvorming.
Zelfs op IJburg, waar alles nog open
lijkt te liggen, moest een zeilschool
alles uit de kast halen om slechts een
tijdelijke vergunning te bemachtigen.
Spelevaren
In het centrum van de stad, daar waar
het IJ op z’n smalst is, is het een hele
uitdaging watersportvoorzieningen
te realiseren. Het IJ als stedelijk plein
waar bewoners kunnen spelevaren

klinkt als een idylle. En dat is het ook,
want in werkelijkheid is het IJ nog
altijd een snelweg voor de beroepsvaart.
Voor bewoners is het een sport op zich
om met een bootje zigzaggend heelhuids
de overkant van het IJ te bereiken.
Ook andere gebruikers vinden er in
toenemende mate hun bestemming.
De voornaamste zijn de binnenvaart, de
zee- en riviercruise, de veerponten zoals
de Fast Ferry en in mindere mate de
zeevaart, de charter- en partyschepen
en de rondvaartboten. Watersport is
daar watertoerisme geworden. Ook
een mooi streven, maar daar droomt
de individuele, Amsterdamse watersporter
niet van. Die wil zijn bootje
kort parkeren bij de ndsm-werf of in
het Oosterdok, gaan kitesurfen in de
Minervahaven, klussen aan een collectieve
bewonerssteiger bij Steigereiland
of Buiksloterham, van een duikplank
de IJhaven in plonzen of met de hele
familie aan boord een bezoek brengen
aan een waterspeeltuin, het liefst op de
kop van het Java-eiland.
Uitgestorven soort
En het IJmeer? Dat is nu nog het
knooppunt van de Nederlandse
pleziervaart en de snelste groeier als het
gaat om toename van het aantal boten.
Ook daar liggen enorme kansen om
watersport in alle mogelijke variaties
te realiseren. Voor de langere termijn
zijn ontwikkelingen gepland voor
het IJmeer en Markermeer. In hoeverre
gaan deze gebieden veranderen?
Houden de plannen rekening met de
watersporttrends, zoals er enerzijds
de behoefte is aan ruim vaarwater en
anderzijds aan een gevarieerde water-
kant? Gaat het IJmeer deel uitmaken
van de stedelijke ontwikkeling? Krijgt
het meer betekenis voor de bewoners
van Amsterdam en Almere? Wordt
als compensatie het Markermeer een
stiltegebied? Welke natuurwaarden
gaan een grotere rol spelen? Zijn zeilers
in 2030 een uitgestorven soort op het
IJmeer? En de Randmeren? Ze zijn op
veel plaatsen te ondiep en veel bruggen
vormen nu al een belemmering.
Ontstaat er zo een driedeling: het
Waddengebied, het IJsselmeer en de
Noordzee voor de avontuurlijke zeilers?
Het Markermeer, de Randmeren en
het binnengebied van Flevoland voor
de oudere motorbootbezitter en het
IJmeer een stadsvijver voor de waterrecreatieve
stedeling?
Laten we afspreken dat Amsterdam
zich pas watersportstad mag noemen
als het eerste startschot klinkt voor de
zeilwedstrijd tussen wsv Houthavens
en de Watergeuzen van Zeeburgereiland.
Als de creatieven van ndsm
en Overhoeks hun werk onderbreken
en nog net iets meekrijgen van het
evenement. Als bewoners samenkomen
voor een nabeschouwing in één van
de vele etablissementen rond onze
stadshaven: de internationaal gerenommeerde
Sixhaven. Als iedereen tenslotte
huiswaarts keert en zich voorneemt
het weekend in de eigen buurthaven te
gaan klussen en de kinderen nu eens
eindelijk de beloofde zeillessen geeft. �
Mariëtte van Baaren is planoloog.
Waterrecreatie is één van haar
specialismen.
Bloed, zweet & tranen | 93

94 | Nieuwe Openingen 7

Bloed, zweet & tranen
of: Ode aan de Zuidzaal
Ik heb veel uren van mijn bestaan als
toproeier doorgebracht op de Bosbaan.
Dat was nog voor de verbreding.
De meeste uren trainden we op het
water, maar voor alternatieve trainingen
en fysiologische testen weken we uit
naar de Zuidzaal onder de toenmalige
tribune. Geen olympisch trainingscentrum
met state-of-the-art-apparatuur,
maar een schimmig zaaltje volgestouwd
met ergometers en roestige gewichten.
Hier vonden wekelijks lactaatmetingen
plaats: na een intensieve test op de
ergometer werden wij in onze oren
geprikt en werd een druppel bloed
opgevangen om te bepalen hoe
verzuurd onze spieren waren. Ook nam
de bondsarts hier buisjes bloed af om
onze bloedwaarden te laten testen. Bij
één van die afnamen trok het bloed
letterlijk weg uit mijn hoofd en ging ik
onderuit. Ik kwam weer bij tussen de
ergometers op een koud matje op de
grond.
Het zweet droop er letterlijk van de
ramen. Elkaar afwisselend werkten de
mannenselectie en de vrouwenselectie,
zowel licht als zwaar, hier hun trainingen
op de ergometer af. Anderhalf
uur beuken op een ergometer zonder
goede ventilatie. De beperkte ruimte
was bovendien geen belemmering om
zoveel mogelijk roeiers tegelijkertijd te
laten trainen. Een bron ook van ziektekiemen,
zeker in de winterperiode. Voor
sporters die toch al de grenzen van hun
fysiek opzoeken, niet de meest gezonde
omgeving.
Vele tranen zijn hier ook geplengd.
Tranen na selectiegesprekken als de
bondscoach had bepaald wie wel en wie
niet de boot zou bemannen. Alles of
niets, tranen van vreugde en tranen van
verdriet. Carrières werden hier gemaakt
en gebroken.
De Zuidzaal stond ver af van wat een
topsporter nodig heeft: het was er te
klein, te bedompt en te smerig. Maar
we moesten het er mee doen, er was
niks anders. Ondanks alles hebben we
in de Zuidzaal toch ook de basis gelegd
voor latere prestaties. Een accommodatie
topsport onwaardig, maar toch
ook een monument van bloed, zweet en
tranen. �
Nelleke Penninx
Bloed, zweet & tranen | 95

Colofon
Nieuwe Openingen, nr. 7, februari 2009
Nieuwe Openingen is een uitgave van Dienst Ruimtelijke Ordening (dro) van de
gemeente Amsterdam. Nieuwe Openingen is een opiniërende reeks waarmee dro beoogt
een inspirerende bijdrage aan het debat in het vakgebied te leveren. De inhoud betreft de
persoonlijke mening van de auteurs en kan afwijken van vastgesteld beleid.
Redactie en bijdragen Mariëtte van Baaren, Niek Bosch, Remco Daalder, Iris van
der Helm, Zef Hemel, Diana Janssen, Lia de Lange, Sandra
Langendijk, Bas van Leeuwen, Kitty van der Linden, Nelleke
Penninx, Esther Reith, Kees Vernooij, Bart de Vries, Frits
Wegenwijs
Hoofdredactie Nelleke Penninx
Eindredactie Sandra Langendijk
Vormgeving Bart de Vries
Coverfoto Janus van den Eijnden
Op de foto: Kickbokser Reamon Welboren (Mejiro Gym
Amsterdam) nét na zijn partij tijdens het Freefi ght en kickboxgala
bij Top Team, Beverwijk, oktober 2008
Fotografi e Janus van den Eijnden, behalve: pag. 18-19: Vincent Curuchet
– dppi – oc Events, pag. 40: Jeroen Alberts, pag. 24-25: Screen
Vision, pag. 64: Peter Schoonen, pag. 66, 69: Edwin van Eis/
gemeente Amsterdam, pag. 70-71: Bastiaan van Heus, pag. 78, 82:
Stadsarchief Amsterdam, pag. 82 linksonder: Frans Busselman, pag.
82 rechtsonder: Algemeen Dagblad, pag. 76-77: Luuk Kramer, pag.
90: Doriann Kransberg / gemeente Amsterdam pag. 94: Rogier van
Steennis / nl Roei (nk indoorroeien 2007 in Sporthallen Zuid)
Kaarten Ronald Rijntjes, Kees Vernooij, Bart de Vries, Frits Wolters
Drukwerk Calff & Meischke, Amsterdam
Alle genoemde personen, met uitzondering van de fotografen, zijn medewerkers van dro.
Verkoop Nieuwe Openingen is te koop in het Informatiecentrum voor
ruimtelijke ordening en wonen De Zuiderkerk, Zuiderkerkhof 72,
Amsterdam, telefoon 020 552 7987.
Informatie nieuweopeningen@dro.amsterdam.nl
isbn 9789075077100
Dienst Ruimtelijke Ordening
Postbus 2758
1000 CT Amsterdam
www.dro.amsterdam.nl

‘W
ie in de stad leeft, krijgt voortdurend prikkels uit zijn omgeving. Reclames roepen
de wandelaar op iets te kopen, graffi ti vertelt hem dat een jonge kunstenaar om
aandacht schreeuwt, hij moet opzij springen voor de tram, komt op het fi etspad terecht, een
fi etser scheldt hem uit en steekt zijn middelvinger op, een aantrekkelijke vrouw glimlacht hem
begrijpend toe: het is een bombardement van indrukken waardoor de wandelaar emotioneel
wordt opgeladen.
‘In de stad maakt de geest het lichaam voortdurend klaar om te vechten of te vrijen door de
aanmaak van adrenaline en andere hormonen. Daar moet het lichaam iets mee. Die emotie,
die agressie moet eruit. De stad biedt daarvoor velerlei manieren: teveel drinken, naar de
hoeren, houseparty’s, metalconcerten. De beste manier die bovendien de meeste voldoening
geeft is ontladen door lichamelijke inspanning, bijvoorbeeld dus sport.’
Voor stadsbewoners is de mogelijkheid om te kunnen sporten op welke manier dan ook van
groot belang. Sport in de stad is het thema van deze Nieuwe Openingen, een uitgave van
Dienst Ruimtelijke Ordening (dro) van de gemeente Amsterdam. Nieuwe Openingen is een
opiniërende reeks waarmee dro beoogt een inspirerende bijdrage te leveren aan het debat in
het vakgebied.