Perspectief-nemen-Ludo-Heylen

Perspectief nemen
We laten ons graag meeslepen door een romantische film en we stellen ons meelevend op wanneer
iemand in de put zit. Dat empathisch vermogen is iedereen gegeven, ook al is het nog niet
aanwezig bij erg jonge kinderen en heeft niet iedereen evenveel empatisch vermogen.
Wat ons boeit is in welke mate leerkrachten dit
empathisch vermogen verder ontwikkelen en
daarmee uitstijgen boven het gemiddelde. Uit het
GOK-onderzoek 1 weten we dat een leerkracht die
gevoelig is voor de beleving van kinderen een verschil
maakt voor iedereen, maar in het bijzonder
voor de jongens in de groep.
Naar een definitie
Waar gaat het om?
Perspectief nemen is ruimer dan enkel empathisch
inlevingsvermogen. Perspectief nemen heeft te
maken met de mate waarin we het gezichtpunt
van de andere meenemen, in de volle breedte. Het
gaat daarbij over hoe die persoon zicht voelt, wat
hij denkt en wat hij wil. Voor kleuterjuffen betekent
dit dat we proberen te achterhalen wat de
kinderen bezighoudt. Vanuit dat perspectief kunnen
we een gerichter en aangepast aanbod geven
in de hoeken. Dat is belangrijk. De kleuterjuf verliest
zichzelf niet in perspectief nemen, maar benut
het voor een gerichte actie. Ze doet dat heel
anders dan een acteur. Een acteur gaat in de schoenen
van zijn personage staan en speelt die persoon.
Om dat goed te doen is perspectief nemen nodig
en moet je jezelf kunnen inleven. De acteur neemt
het personage over en verdwijnt als het ware in het
personage. De kleuterjuf moet perspectief nemen
zonder het personage over te nemen, om daarna
professioneel te kunnen handelen. Perspectief nemen
veronderstelt een absolute openheid voor
wat er gebeurt, hoe het kind zich voelt, wat er zich
in het kind afspeelt. Eigen bekommernissen en interpretaties
mogen daarbij niet meespelen.
1 Buyse, E., Snoeck, G., Laevers, F. (2009). Fundamenteel
diepte-onderzoek naar krachtige GOK-leeromgevingen.
Onderzoeksluik ‘Betrokkenheid & Welbevinden’. Eindrapport.
Leuven: Steunpunt GOK.
Kleuters & ik Jrg. 27/2 – 2010-2011
Een gesprek
Het volgende voorbeeld illustreert dat dit niet altijd
even eenvoudig is. Naar aanleiding van een verhaaltje
komt de volgende dialoog tot stand 2 . Het
doet er zelfs niet toe of de kleuterjuf hooi in de
klas heeft.
Kleuterjuf: Wat is hooi?
Kinderen: Een soort gras.
Kleuterjuf: Ja, dat klopt, maar wat voor gras?
Kinderen: Gedroogd gras.
Kleuterjuf: Ja, maar wat voor soort gras is het?
Weet iemand dat?
Kinderen: Misschien onkruid?
Kleuterjuf: Ja, dat kan, maar nog iets anders?
Kinderen: Haver, gerst?
Kleuterjuf: Ja, dat wordt gebruikt voor pap. Maar
wat is er in hooi? Ik zal het even tekenen.
2 Voorbeeld van Eva Blomberg, 2008.
PERSPECTIEF NEMEN
19

Een leerkracht die
gevoelig is voor de
beleving van kinderen
maakt voor iedereen
een verschil, maar in
het bijzonder voor de
jongens in de groep.
PERSPECTIEF NEMEN
20
Kinderen: Zeekruid.
Kleuterjuf: Ja, daar lijkt het op.
Kind: Ik weet het. Je kan daar de blaadjes
van aftrekken en dan blijft er
een scherpe strostengel van over.
Kleuterjuf: Ja, weet iemand hoe dat heet? Niemand?
Kinderen: Klaver.
Kleuterjuf: Hoe ziet de bloem eruit?
Kinderen: Groen.
Kleuterjuf: Ja, als ze in de knop staat.
Kinderen: Wit.
Kleuterjuf: Ja, wit! Nog andere kleuren?
Kinderen: Blauw, geel, bruin.
Kind: We hebben ze in ons graspark en dan
komen de bijtjes.
Kleuterjuf: Ja, dan komen de bijtjes.
….
Had jij door wat de kleuterjuf wilde weten? De kleuterjuf
vuurt een hele reeks vragen af met maar één
doel: datgene uit de kinderen te krijgen waaraan ze
zelf denkt. Gunilla Dahlberg noemt dit de ‘guesswhat-I-am-thinking-of’-dialogen.
In dat patroon
worden kinderen hulpeloos en afhankelijk van de
kleuterjuf. Het kind moet gevuld wor-
den met kennis zonder dat het wordt
uitgedaagd om zelf op onderzoek
te gaan (Dahlberg, Moss & Pence,
1999). Hier is geen perspectiefname.
De kleuterjuf vertrekt vanuit haar eigen
denkpatronen en wil de kinderen
daarin duwen. Is dat herkenbaar? Hoe
vaak doen wij hetzelfde wanneer we
bepaalde woordjes aan bod willen laten
komen? Dahlberg, Moss & Pence
beklemtonen dat dit patroon intitatiefdodend
is. Kinderen leren vooral
om zich naar de kleuterjuf te richten.
Perspectief nemen is net het omgekeerde. De kleuterjuf
vertrekt daarbij vanuit het kind. Ze denkt na
over hoe ze kan aansluiten bij wat de kinderen willen.
Hoe kan ik hen op onderzoek laten gaan? Wat
kunnen ze nu al aan?
Affectief en cognitief
Kijk naar de onderstaande foto. Hoe reageer je en
wat komt er allemaal in je op? Misschien primeert
je eigen spontane afkeer en reageer je
geschokt en trekt je het kind zo
snel mogelijk weg. Het kind
zal verbaasd reageren en zal
Kleuters & ik Jrg. 27/2 – 2010-2011
niet begrijpen waarom jij zo geïrriteerd bent. In die
reactie handel je eerst bijna reflexmatig vanuit je
eigen bekommernissen om nadien het standpunt
van het kind mee te nemen.
Misschien reageer je geamuseerd en kun je perfect
begrijpen dat het kind het wel leuk vindt. Je gaat
naar het kind toe en vraagt: “Vind je dit prettig?”
Tegelijk geef je even aan dat zo’n varken in vieze
troep heeft gezeten met zijn snuit. De foto roept in
elk geval een aantal emoties op. Bij het perspectief
nemen gaan we kijken naar hoe het kind de dingen
beleeft. Tegelijkertijd kunnen we het ook plaatsen
vanuit de leeftijd van het kind. We proberen ons
te verplaatsen in wat het kind denkt. Het kind kan
niet inschatten dat dit niet hygiënisch is.
Ruimer dan empathie
“Perspectief nemen van
een andere persoon is
het vermogen om te
begrijpen hoe de situatie
bij een andere
persoon binnenkomt
en hoe dat die persoon
cognitief en emotioneel
reageert in de
situatie. Het is het vermogen
om jezelf in de
plaats van anderen te
zetten en te herkennen
dat andere individuen
andere gezichtpunten
hebben dan jezelf.”
(Johnson, 1975). Perspectief
nemen heeft
een affectieve en cognitieve
dimensie. Em-

pathie staat voor een emotionele reactie, maar
perspectief nemen is breder. Men gebruikt hiervoor
de term ‘social perspective taking’. Het gaat
hier om een emotionele en cognitieve reactie. Ook
bij de onderstaande foto gebruiken we ‘social perspective
taking’. We begrijpen waarom het kind
bang is, we begrijpen hoe het kind zich voelt en
tegelijkertijd voelen we kriebels in de buik…
Conatief: ook intenties en wat men wil
Miller (2001) zegt: “Perspectief nemen is het vermogen
om tussenkomsten te maken over iemands
capaciteiten, attitudes, verwachtingen, gevoelens
en mogelijk reacties of het vermogen om zaken te
zien vanuit het standpunt van een andere persoon
en mag beschouwd worden als een kritische sociale
en cognitieve vaardigheid.” (Hyun, 1998; Davis,
1983) Belangrijk in deze definitie is het toevoegen
van het aspect ‘verwachtingen en attitudes’. Wat
de andere verwacht, wat de andere wil, waar de andere
van droomt is een belangrijk element om het
perspectief in zijn breedte te kunnen opnemen. De
onderstaande prent wordt maar grappig als we begrijpen
wat de gevangene wil: ontsnappen natuurlijk,
door op de escapeknop van een computer te
drukken.
Vanuit al die invalshoeken komt Ferre Laevers tot
de volgende definitie. De definitie is toegespitst op
de leercontext. Er wordt gesproken over de manier
waarop de lerende de werkelijkheid construeert en
beleeft.
Kleuters & ik Jrg. 27/2 – 2010-2011
Perspectief nemen
“Perspectief nemen kan men definiëren als
het vermogen om zich op de meest levendige
manier een voorstelling te maken van
de wijze waarop de lerende de ‘werkelijkheid’
construeert, met aandacht voor het emotionele
(gevoelens), het conatieve (motivatie en interesse) en
het cognitieve (percepties en cognities).” (Laevers, 2008)
Hoe perspectief nemen groeit
Stadia in perspectief nemen
Kinderen doorlopen verschillende stadia vooraleer
ze echt in staat zijn om perspectief te nemen.
Aanvankelijk kijken ze enkel vanuit zichzelf. Ze zijn
egocentrisch. Nadien verandert dat in wat men een
‘subjectief perspectief’ nemen noemt. Ze beseffen
wel dat de andere anders is, maar perspectief nemen
betekent nog vaak dat de andere hetzelfde
denkt als zijzelf. In de volgende fase zijn ze in staat
het perspectief te nemen, maar ze kunnen dat nog
niet tegelijkertijd met hun eigen perspectief. Geleidelijk
aan leren ze dat wel te doen en wordt hun
perspectief nemen verfijnder en genuanceerder.
Stadia van sociaal perspectief nemen
(Walker, 1980; Selman, 1980)
Stadium 0: Egocentrisch perspectief nemen (3-6 jaar)
Kinderen redeneren vanuit eigen perspectief. Ze onderkennen nog
geen perspectief aan de ander.
Stadium 1: Subjectief perspectief nemen (6-8 jaar)
Kinderen beseffen dat anderen een verschillend standpunt kunnen
innemen, maar dat gebeurt alleen als ze over andere informatie
beschikken.
Stadium 2: Gereflecteerd perspectief nemen (8-10 jaar)
Kinderen zien dat perspectieven van anderen onderling verschillend
kunnen zijn. Ook als men over dezelfde informatie beschikt. Ze
kunnen zich ook verplaatsen in een ander en zijn reactie voorspellen.
Ze kunnen nog niet hun eigen perspectief en dat van de ander
tegelijkertijd laten meewegen.
Stadium 3: Wederzijds perspectief nemen (10-12 jaar)
Het kind kan zich tegelijkertijd in verschillende standpunten inleven.
Ook kan het de rol van een neutrale persoon innemen en voorspellen
hoe de andere betrokkenen reageren.
Stadium 4: Perspectief nemen op basis van conventies (12 jaar en
ouder) Jongeren maken zich meer los van de concrete situaties.
PERSPECTIEF NEMEN
21

22
Als we de
betrokkenheid
voldoende hoog
houden, dan zien we
duidelijke leerwinst op
het gebied van taal bij
de kinderen.
PERSPECTIEF NEMEN
Maatschappelijk relevant
Niet alle kinderen doorlopen de verschillende
stadia van perspectief
nemen even succesvol. Vooral
binnen criminologie is men erg
geïnteresseerd in de vraag of er
een verband is tussen de competentie
om perspectief te nemen
en crimineel gedrag. De hypothese
is dat jongeren die niet geleerd hebben
het standpunt van anderen in te
nemen en dus niet in staat zijn dat te doen
makkelijker grensoverschrijdende gedrag gaan
vertonen in de vorm van geweld
tegenover anderen. Het lijkt
erop te wijzen dat criminelen
minder empathisch zijn en zich
minder verplaatsen in de standpunten
van anderen. Dat zien
we vooral in het gedrag van jongens.
De onmacht om perspectief
te nemen komt meer voor
binnen de groep van criminele
jongens. In deze context is ook
het onderzoek van ‘verbondenheid’
(Depuydt, Declerck, Deboutte)
bijzonder interessant.
Delinquentie is het verbreken
van banden, verbondenheid is het herstellen van
banden. Verbondenheid gaat ervan uit dat men de
andere niet kan kwetsen als men zich verbonden
voelt met de andere. Zich verbonden kunnen voelen
veronderstelt een zekere mate van perspectief
nemen.
Geneeskunde
Ook de geneeskunde is sterk geïnteresseerd in
onderzoek naar perspectief nemen. Geneesheren
worden vaak geconfronteerd met patiënten die
pijn hebben. Hoe beter een geneesheer of een verpleegkundige
de pijn kan inschatten, hoe beter hij
erop kan reageren. Pijn is een subjectief gegeven,
de pijndrempel verschilt van persoon tot persoon.
Sommige mensen roepen dan ook veel later hulp
in dan anderen. En net dat kan levensbedreigend
zijn. Perspectief nemen is in die context een belangrijke
competentie en zorgt voor een betere
afstemming en hulpverlening.
Kleuters & ik Jrg. 27/2 – 2010-2011
Bedrijfswereld
Ook de bedrijfswereld en wereldleiders
zijn verwachtingsvol naar
onderzoek rond perspectief nemen.
Ze zijn geïnteresseerd in de
vraag hoe perspectief nemen de
verwachtingen en percepties van
billijkheid van onderhandelaars in
belangrijke besprekingen kan veranderen.
We kunnen ons inbeelden dat
Di Rupo en De Wever anders aan de onderhandelingstafel
zouden zitten als ze sterk
zouden zijn in perspectief nemen. Wedden dat het
dan geen maanden zou duren voor we een regering
hebben? In de pers wordt er nu vooral gepraat
over vertrouwen tussen de gesprekpartners. Uiteraard
is vertrouwen een eerste stap om perspectief
nemen bij jezelf toe te laten.
Sterke persoonlijkheden
Uit studies weten we dat er duidelijke verbanden
zijn tussen perspectief nemen en andere eigenschappen
of competenties. Mensen die goed zijn
in perspectief nemen hebben een sterk ontwikkeld
zelfbeeld (Reiman, 1999), beschikken over goede
communicatievaardigheden (O’Keefe & Johnston,
1989), hebben een duidelijk moraliteitsbesef (Blasi,
1980) en zijn cognitief voldoende sterk (Reiman,
1999). Perspectief nemen hangt ook sterk samen
met het vermogen tot reflectie. Dat geeft aan
dat perspectief nemen niet makkelijk is. Je moet
als persoon voldoende sterk zijn, je moet kunnen
reflecteren, je moet kunnen communiceren en gewetensvol
kunnen handelen.
Een kerncompetentie
Lees de kinderen
Verschillende auteurs wijzen op de noodzaak om
perspectief nemen meer centraal te zetten in de
competentieprofielen van kleuterjuffen en de lerarenopleiding.
Hunt (1976) stelt het zo: “Teachers
should read the processes going on in the children.”
Kleuterjuffen moeten de processen lezen
die aan de gang zijn bij kinderen. Het gaat om inspelen
op wat er zich aandient vanuit de kinderen.
Dat veronderstelt inzicht en kunde, of zoals John
Hattie (2003) het zegt: expertleerkrachten hebben
een diepere representatie over leren en onderwijzen,
kunnen het leren beter bijsturen en feedback
geven, hebben aandacht voor het affectieve. Dat

dit loont kunnen we afleiden uit verschillende
onderzoeken. Kleuterjuffen die zich zo
naar kinderen richten en zich aanpassen
zijn effectiever en succesvoller in hun
pedagogisch handelen (Baron, 1980).
De meest effectieve kleuterjuffen zijn
zij die spontaan reageren met aangepaste
informatie in het licht van wat de
kinderen nodig hebben (Duffy, Roehler,
Meloth &Vavrus, 1985). Ook het GOK-onderzoek
(Buyse, Snoeck, Laevers, 2009) wijst
in die richting. Als we erin slagen om de betrokkenheid
van kinderen voldoende hoog te houden
(dat veronderstelt perspectief nemen) dan zien we
duidelijke leerwinst op het gebied van taal bij de
kinderen.
Voorbeeld van vragen:
We tonen een foto en vragen: “Kijk naar de foto en beschrijf
in drie woorden wat er in het meisje omgaat. Gebruik geen
synoniemen.”
We tonen een videofragment en vragen: “Beschrijf in
twee woorden hoe de leerlingen zich voelen. Beschrijf in
twee woorden hoe de kleuterjuf zich voelt. Gebruik geen
synoniemen.”
We geven een situatieschets van een klascontext waarin
een kleuterjuf reageert op kinderen: “Wat vind jij van deze
onderwijscontext? Beargumenteer zo volledig mogelijk.”
We geven een observatie van een gesprek tussen een kleuterjuf
en een kind en vragen om de interactie te beoordelen:
“Hoe zou jij deze situatie beoordelen op een vierpuntenschaal?
Geef een verantwoording van je score.”
Een instrument om perspectief nemen te meten
Omdat perspectief nemen zo’n belangrijke competentie
is, hebben we – in het kader van een
OOF-project 3 binnen de associatie KU Leuven –
een instrument ontwikkeld om de competentie
te meten bij studenten. Het instrument is een vragenlijst
die online ingevuld kan worden. In de vragenlijst
gebruiken we verschillende media: foto’s,
filmpjes, observaties en situatiebeschrijvingen.
Aan de hand van de vragenlijst willen we zicht krijgen
op de competentie perspectief nemen: welke
studenten nemen makkelijker perspectief, welke
aspecten van perspectief nemen scoren goed, is er
een verschil tussen eerstejaarsstudenten en derdejaarsstudenten?
3 OOF staat voor Onderwijs Ontwikkelings Fonds.
Kleuters & ik Jrg. 27/2 – 2010-2011
Verbanden
We hebben de studenten ook
bevraagd op een zelfevaluatieinstrument
van Davis (IRI).
Hierin moeten ze 28 vragen
over zichzelf beantwoorden.
De score geeft een idee
van hun mogelijkheden tot
perspectief nemen. IRI wordt
vooral gebruikt binnen sociale
wetenschappen en niet binnen het
onderwijs. Het is in elk geval hoopvol
vast te stellen dat de resultaten van het ontwikkelde
instrument IPN positief samenhangen met
de resultaten van IRI. Dat betekent dat beide instrumenten
hetzelfde meten en dat studenten die
hoog scoren op het ene instru-
ment ook hoog scoren op het
andere. Ook is er een verband
met de mening van de docenten
van de opleiding. De studenten
waarvan de docenten aangaven
dat ze beter in staat waren om
perspectief te nemen, scoorden
beter zowel op IRI als op IPN.
Ook is duidelijk dat derdejaarsstudenten
het beter doen dan
eerste- of tweedejaarsstudenten. Blijkbaar wordt
er in de betrokken opleidingen gewerkt aan perspectief
nemen zodat de competentie zich verder
ontwikkelt doorheen de jaren van de opleiding. Er
is geen verschil tussen jongens en meisjes, maar de
groep jongens was te klein om dit met stelligheid
te kunnen concluderen.
Ludo Heylen – voorzitter CEGO
Lees ook het praktijkartikel ‘Was onze tovenaar in de
klas vandaag?’ op blz 6 tot 9 in deze Kleuters & Ik.
Meer weten of lezen?
Heb je zin om het instrument eens in te kijken of uit te
proberen? Neem dan contact op met ludo.heylen@ped.
kuleuven.be. Op 11 januari 2011 is een studiemiddag gepland
(aula Wolfspoort, Schapenstraat 34 te Leuven) om de
resultaten van het OOF-project voor te stellen.
Meer info: www.cego.be
Er bestaan duidelijke
verbanden tussen
perspectief nemen en
andere eigenschappen
of competenties.
PERSPECTIEF NEMEN
23