Schepen als schakels - Museum Volkenkunde

Schepen als schakels: 

Handel en verandering in Indonesië 

De vaste tentoonstelling over Indonesië in het Rijksmuseum voor Volkenkunde 

© Sudha Rajagopalan 

Inhoudsopgave 

Inleiding 

- Handelshavens 

- Tentoongestelde voorwerpen 

- Indeling van de opstelling 

I. Vorstendommen in de Indonesische geschiedenis 

- Vroege tekenen van cultureel contact 

- Cultuurinvloeden uit India 

- Hindoe-Boeddhistische vorstendommen 

- Islam 

- Hofculturen 

- Bali 

II. Boombastdoek en textiel: krachtige symbolen 

- Boombast 

- Textiel 

- De belangrijke textieltradities van ikat en batik 

- Scheepjesdoeken uit Lampung 

- Ceremoniële doeken uit Batak 

- Nusa Tenggara’s kenmerkende stijlen 

- Sumatraanse gouddraadweefsels 

- Gujarat patola 

III. Culturele verscheidenheid 

- Batak: de priester en zijn parafernalia 

- Nias: ter ere van de voorouders 

- Enggano: de verslagen vijand 

- Sulawesi: vakmanschap 

- Kalimantan: het afweren van kwade geesten 

- Nusa Tenggara: verzameltraditie 

- Maluku-Tenggara: man-vrouw symboliek 

Literatuur 

Colofon 

Tekst © Sudha Rajagopalan, 2002 

Supervisie Pieter ter Keurs 

NL-vertaling Muiderkring-Logos bv, Leiderdorp 

Redactie Paul L.F. van Dongen & Marlies Jansen 

Objectfotografie Ben Grishaaver / Mark Noozeman 

Foto's op locatie Reinout van den Bergh / Peter Hilz (in het museum); 

Mark De Fraeye (in Indonesië) 

Museum website www.rmv.nl 

De Conservator Pieter J. ter Keurs (e-mail: terkeurs@rmv.nl)

SCHEPEN ALS SCHAKELS: HANDEL EN VERANDERING IN INDONESIË © SUDHA RAJAGOPALAN 

DE PERMANENTE OPSTELLING OVER INDONESIË IN HET RIJKSMUSEUM VOOR VOLKENKUNDE 

Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde 

Schepen als schakels: Handel en verandering in Indonesië 

De permanente tentoonstelling over Indonesië in het Rijksmuseum voor Volkenkunde 

Bij de permanente tentoonstelling over Indonesië ligt de nadruk op de handel en het contact met 

andere dan lokale culturen als oorzaak van cultuurveranderingen in dit eilandenrijk. Deze 

tentoonstelling probeert de plooibaarheid van deze culturen te tonen, welke tijdloos noch ahistorisch 

zijn. Noch op zichzelf staand. 

Inleiding 

Het verhaal van de maritieme geschiedenis van Indonesië gaat over volkeren die handel dreven 

met andere gemeenschappen binnen en buiten hun grenzen. Indonesië exporteerde producten als 

Molukse specerijen en Sumatraans goud, maar ook katoen, ijzer en rotan naar het vasteland van 

Azië, Perzië en Europa. Wat de materiële culturen van Indonesië betreft, zijn de invloeden van 

Indiase religies, textieltradities en geschriften duidelijk waarneembaar. Het gebruik van Indiase, 

maar soms ook van Chinese en Perzische motieven in de kunst en de overname van Chinese 

keramiek- en lakwerktechnieken zijn hiervan getuige. 

Handelshavens 

Handelshavens, verspreid over de hele Indonesische archipel, zijn een dynamisch onderdeel 

geweest van haar maritieme geschiedenis. In de elfde eeuw exporteerden de vorstenhuizen van 

Borneo al dammar-hars, hoornvogel-ivoor en kamfer naar China, India en het Midden-Oosten. De 

Buginese vorstendommen in Zuid-Sulawesi dreven handel met Java, dat van de ijzervoorraden van 

eerstgenoemde afhankelijk was voor de productie van krissen. De Noord-Molukse havens zijn 

beroemd om hun eeuwenoude, legendarische kruidnagel- en nootmuskaathandel met andere 

Indonesische eilanden en verafgelegen hoeken van de wereld. Er bestond ook een bloeiende 

handel tussen Oost-Indonesië en Nieuw-Guinea zoals blijkt uit de textiel en geneeskundige 

tradities van deze culturen. 

Tentoongestelde voorwerpen 

De in het museum tentoongestelde kunstvoorwerpen zijn rijk aan symbolische betekenissen en 

bewijzen dat Indonesië al actief handel dreef lang voordat de Europeanen het land ontdekten en 

koloniseerden. De zee en andere waterwegen vormen belangrijke symbolen in hun kunst. 

Meerdere stukken vertonen invloeden van buitenlandse culturen, die of eigen werden gemaakt of 

een nieuwe symbolische betekenis en/of nieuwe vorm kregen. 

De indeling van de opstelling 

De openbare opstelling bestaat uit drie onderdelen. 

Zij opent met een expositie over vorstendommen in de geschiedenis van Indonesië en de materiële 

cultuur die uniek is voor de nalatenschappen van deze vorstendommen op Java en Bali. 

1




Het tweede deel betreft de rol van en de symboliek van en op boombastdoek en textiel bij 

Indonesische gemeenschappen. 

RMV 614-81 Hesje grotendeels van boombastdoek 

En het laatste gedeelte is een uitgebreide presentatie van de diverse materiële culturen op 

Sumatra, Nias, Enggano, Sulawesi, Kalimantan, de Kleine Soenda eilanden (Nusa Tenggara) en 

de Molukken waarin zowel de rijke symbolische uitingen van deze culturen als hun contact met 

andere culturen binnen en buiten Indonesië worden aangeroerd. 

2




I. Vorstendommen in de Indonesische geschiedenis 

Vroege tekenen van cultureel contact in de regio 

Culturele uitwisselingen in de regio gaan terug tot de prehistorie. Een Nederlandse dokter, Eugène 

Dubois 1 , ontdekte de overblijfselen van Homo erectus, een schedeldak en botten, die ongeveer 

800.000 jaar oud zijn. Latere ontdekkingen van gelijksoortige 500.000 jaar oude overblijfselen 

duiden op opmerkelijk vroege tekenen van leven in de archipel. 

Eugène Dubois Schedeldak van de Java Man 

Vroege tekenen van handel gaan terug tot 500 v.C. en een levende erfenis hiervan zijn de 

Dongson trommels. Zij worden de ‘Dongson’ trommels genoemd omdat hun motieven 

gelijkenissen vertonen met motieven op voorwerpen die in Dongson, een archeologische site in het 

huidige Vietnam, gevonden zijn. Er zijn in Indonesië veel van dergelijke voorbeelden gevonden en 

men vermoedt dat handelaren ze meebrachten van het vasteland. 

RMV 1403-2885 Bovenaanzicht van een deels vergane Dongson trommel. 

De Dongson trommels die men in de archipel heeft gevonden hadden vermoedelijk de functie van 

statussymbool. Het is onduidelijk of zij ook een muzikale functie vervulden. Het is wellicht 

interessant te weten dat stilistisch verwante, maar kleinere trommels later in Nusa Tenggara 

werden gemaakt voor gebruik bij huwelijksplechtigheden. Uit de botensymbolen op de zijkanten 

van de trommels blijkt het belang van water voor deze culturen. De Dongson cultuur bracht ook 

bronzen bijlen voort, waarvan voorbeelden over de gehele archipel zijn gevonden. Nogmaals, de 

rol van handelaren was cruciaal in het verspreiden van deze voorwerpen of goederen over de 

eilanden. De zwakke constructie van de bladen van een aantal van deze bijlen duidt meer op een 

ceremoniële functie dan op een praktische in de Dongson cultuur. 

3

Cultuurinvloeden uit India 




In de zesde eeuw n.C. begonnen de invloeden van India zichtbaar te worden: de godsdiensten van 

het Hindoeïsme en Boeddhisme. Het waren over het algemeen de Indiase handelaren die de 

Indiase cultuur meebrachten. Daarnaast reisden ook Indonesische handelaren naar India. 

Universiteiten in India waren vermaard en reizigers uit Indonesië die door heel India reisden namen 

selectief ideeën over uit India’s uitgebreide culturele aanbod. Het gebruik van Sanskrit 2 en het 

Pallava schrift 3 uit Zuid-India, kunst, architectuur, beeldhouwkunst, mondelinge tradities en dans 

duiden allen op contact met India. Maar welke culturele elementen dan ook aan India ontleend 

werden, ze werden niet blindelings aan de Indonesische samenleving opgelegd. Zij werden 

aangepast, lokale eigenschappen en kenmerken werden toegevoegd en ze werden vervolgens 

eigen gemaakt. De periode van Indiase invloeden staat in Indonesië bekend als de klassieke 

periode of de Indo-Javaanse periode naar het belangrijkste eiland waar de Hindoe-Boeddhistische 

vorsten nog 1000 jaar de scepter zouden zwaaien. 

Hindoe-Boeddhistische vorstendommen 

De Hindoe-Boeddhistische vorstendommen op Java bloeiden tot in de zestiende eeuw en hun 

nalatenschappen strekken zich uit tot architectuur en andere aspecten van de materiële cultuur. 

Het oudste Boeddhistische vorstendom in Indonesië, Srivijaya, lag in Zuid-Sumatra. In de achtste 

eeuw verschoof het politieke centrum naar Midden-Java waar zich een Hindoe vorstendom 

vestigde, gevolgd door het Boeddhistische vorstendom van de Sailendra-dynastiën. Deze 

vorstendommen gaven opdracht tot de bouw van de Borobudur tempel met de afbeeldingen van 

het leven van Boeddha en de belangrijke episodes in deze reis. 

Magnifieke beelden van Boeddha, waaronder een hoofd van Boeddha van de Candi Plaosan 4 , zijn 

in dit eerste deel van de tentoonstelling te zien. 

RMV 1956-1 

De Sanjaya dynastie nam in de negende eeuw de macht over en is verantwoordelijk voor de bouw 

van het tempelcomplex bij Prambanan, niet ver van de Borobudur. 

Het volgende volk dat de heerschappij over Midden-Java overnam, waren de Mataram-heersers, 

maar zij zouden het niet lang volhouden. Het is mogelijk dat een vulkaanuitbarsting mensen heeft 

gedwongen om van Midden-Java naar Oost-Java te vluchten, wat daarna het politieke centrum van 

het Javaanse vorstendom werd. De stichting van de Singasari-staat in de dertiende eeuw en haar 

culturele uitingen zijn goed te zien in opstelling van de mooiste beeldhouwwerken uit deze periode. 

4

RMV 1403-1622 




Behalve de Batara Guru 5 , zijn de meeste Hindoe beelden van de Candi Singasari 6 

tentoongesteld. 

Het laatste grote Hindoe-Boeddhistische vorstendom, Majapahit, kreeg in de veertiende en 

vijftiende eeuw vorm. Het was het machtigste rijk in de geschiedenis van Indonesië aangezien het 

heerste over een groot deel van het huidige Indonesië. Onder het bewind van de Majapahits 

breidde de handel zich uit als nooit tevoren, en kuststeden konden bogen op uiteenlopende 

gemeenschappen. Chinese handelaren en ambachtslieden, Islamitische en Hindoe- 

gemeenschappen, allen profiteerden van de handel en economische groei. De materiële 

erfenissen van dit vorstendom getuigen van zowel Hindoe als Boeddhistische vormen van kunst en 

architectuur. Het Majapahit vorstendom begon af te brokkelen met de uitbreiding van Malakka als 

handelscentrum. Islamitische en Chinese kooplui waren grote concurrenten. Het Hindoe- 

Boeddhisme overleefde alleen op Bali, waar het tot op heden bloeit. 

Islam 

Verschillende Islamitische rijken ontstonden in de kuststreken van Indonesië. Op den duur leidde 

dit op Java tot de opkomst van de Surakarta- en Yogyakarta- sultanaten. Hier kregen 

kunstvormen als de wayang en batik een prikkel. In dezelfde periode landden de eerste 

Europeanen op de eilanden. 

Hofculturen 

Men heeft de wayang en krissen altijd beschouwd als typische elementen van de Javaanse 

cultuur, maar zij komen ook in andere delen van Indonesië voor. In het verleden veronderstelde 

men dat deze culturele elementen puur een gevolg waren van het culturele contact met India. Om 

ze te kunnen begrijpen, zo dacht men, moest men een grondige studie maken van de Indiase 

materiële cultuur. 

W.H. Rassers 7 , voormalig directeur van het RMV, was de eerste die deze argumenten weerlegde 

met de theorie dat alles wat uit India overgenomen was, werd ingepast in traditionele Javaanse 

cultuurvormen. Dus, hoewel de wayang en krissen oorspronkelijk producten waren van cultureel 

contact, werden ze tot inheemse Javaanse culturele elementen omgevormd. De vraag waar het 

product oorspronkelijk vandaan kwam is van ondergeschikt belang. Dit is geheel in lijn met het 

concept van onze tentoonstelling om de nadruk te leggen op de aard van het culturele contact en 

de manier waarop gemeenschappen buitenlandse invloeden opnemen en inpassen in hun eigen 

cultuur. 

Wayang 

Er zijn verschillende soorten wayang, elk met een andere verhaalstructuur en inhoud. De twee 

soorten hier getoonde poppen zijn de wayang kulit en de wayang golek. Bij wayang kulit worden 

platte leren poppen gebruikt en bij wayang golek driedimensionale figuren. 

5

RMV 264-76 en 264-248 




Het onderliggende principe van het wayangtoneel is de strijd tussen goed en kwaad, en iedere 

voorstelling begint en eindigt in een kosmisch evenwicht. Veel wayangvertellingen zijn gebaseerd 

op de Hindoe heldendichten Ramayana en Mahabharata 8 , een gevolg van de grotere impact van 

handel op de eilanden. De heldendichten werden echter niet opgelegd aan de Indonesische 

toeschouwers zoals ze waren, maar werden aangepast aan lokale toneelvormen en hun helden 

kregen kenmerken van lokale volkshelden. 

Ondanks de Indiase oorsprong van de verhalen, blijft het uiteindelijke samenspel van gamelan 9 , 

dichtkunst, zang en het verhaal van de poppenspelers wezenlijk Javaans of Balinees. De 

sleutelfiguur in de wayangvoorstelling, de kayon, is ook op de tentoonstelling te zien. Hij 

vertegenwoordigt het kosmische evenwicht aan het begin van het verhaal en het ideaal waar de 

wayangvertelling aan het eind van de voorstelling naar moet terugkeren. 

Verder hebben wayangvertellingen ook veel dynamiek getoond, waarbij het eigentijdse 

wayangtoneel altijd politiek commentaar op actuele zaken heeft geleverd. Het heeft eigentijdse 

functies verworven en brengt hedendaagse boodschappen over. Zo was het bijvoorbeeld een 

effectief mobilisatiemiddel van de Indonesiërs in hun vrijheidsstrijd tussen 1945 en 1949, toen 

Nederlandse politici als wayangfiguren werden uitgebeeld. Herkenbaarheid is de sociale en 

politieke kracht van een mondelinge vertelling. Dus, als de boodschap nieuw is, is gebleken dat zij 

in een bepaalde vorm (de wayangomgeving) heel effectief overgebracht kan worden zodat het 

publiek de boodschap meteen herkent en begrijpt. 

Krissen 

De krissen in deze expositie zijn tentoongesteld vanwege hun hoge esthetische kwaliteit en 

symbolische rol in de Javaanse samenleving. Er zijn een aantal krissen die behoren tot de mooiste 

koninklijke stukken van Indonesië. Zij symboliseerden koninklijke macht en werden cadeau 

gegeven bij geschenkenuitwisselingen. Men gelooft dat de kris, een dolk met tweesnedig lemmet 

en een houten of ivoren greep, magische krachten bezit. Volgens zeggen kunnen deze 

legendarische krachten zowel het goede voortbrengen als ook het kwaad ontketenen. Hoewel hij 

oorspronkelijk van Java afkomstig is, komt de kris ook voor op een aantal andere eilanden met 

hofculturen, zoals op Bali en Sulawesi, maar niet in alle Indonesische culturen. 

De kris en de wayang worden vaak als één geheel en als typisch Javaans gezien. 

6




Als essentieel onderdeel van de pusaka of erfstukken van een familie vertegenwoordigt de kris 

een directe band met de voorouders. Men kent grote waarde aan een kris toe vanwege zijn 

vermogen ziektes buiten de deur te houden, de familie te vrijwaren van spanning en obstakels op 

het pad van de eigenaar te verwijderen. Daarnaast wordt hij beschouwd als een gevaarlijk wapen 

dat een eigen kracht heeft om aanstichters van het kwaad of indringers te identificeren en te 

vernietigen. In het hedendaagse Indonesië kwam het symbool van de kris goed van pas in de 

campagnes over de gevaren van AIDS. 

Krissen worden nu ook gemaakt als souvenir voor toeristen. Deze exemplaren laten in kwaliteit en 

vakmanschap nogal wat te wensen over, maar voor de toerist zijn zij nog steeds zeer geschikt om 

als een stukje ‘essentie van Indonesië’ mee naar huis te nemen! 

Schatten 

Onder de tentoongestelde vorstelijke schatten bevinden zich gouden sieraden uit Java. 

Het verhaal van de goudhandel koppelt de archipel aan het Indiase subcontinent, China, de 

Filippijnen en Vietnam. Javaanse diplomaten bezochten Chinese hoven en brachten giften mee 

van goud. Het goud dat Java naar China en India exporteerde was waarschijnlijk afkomstig uit 

Sumatra, dat befaamd was om haar goudmijnen. In vroeger tijden was goud een symbool van 

status en macht en het gebruik ervan was beperkt tot de adel. Tegenwoordig wordt het meer 

algemeen gebruikt. 

RMV 4905-129 

7




De broche uit Lombok vertelt in al haar glans een verhaal van een van de bloedigste 

veroveringsoorlogen die de Nederlanders op Lombok voerden. Niet alle culturele contacten waren 

plezierig en voor beide partijen nuttig of gewenst. De Nederlanders voerden een militaire 

campagne om deze staat te veroveren. De puputan, of zelfmoordaanval, van de zijde van de 

verzetsstrijders op Lombok resulteerde in een ware slachting onder het verzet. Toen het hof van 

Lombok werd overmeesterd, gingen de Nederlanders er vandoor met de prachtige vorstelijke 

schatten en verscheepten ze na verloop van tijd naar Nederland. De Nederlandse en Indonesische 

regeringen besloten na overleg over culturele overeenkomsten in 1977 dat Nederland een deel van 

de schatten uit Lombok aan Indonesië terug zou geven. De getoonde broche was één van de 

sieraden die Nederland mocht houden en is een bewijs van koloniale uitbreiding op zijn wreedst en 

gewelddadigst. 

Bali 

Het Hindoe-Boeddhisme, overgekomen uit Java, verwierf nieuw leven op Bali. Tot op de dag van 

vandaag trekken Hindoe-Boeddhistische kunst en architectuur drommen toeristen. De Hindoe drieeenheid 

van Shiva, Vishnu en Brahma wordt in de tempels van Bali vereerd en een aantal keren 

per dag brengen gelovigen offers om de goden gunstig te stemmen. De goden en mythologische 

helden van Hindoe-India zijn ook terug te vinden in de Balinese beeldhouwkunst. Demonen 

afkomstig uit de Hindoe mythologie zijn gebeeldhouwd in steen en dienen om het kwaad af te 

weren. 

In een poging de Balinese cultuur te ‘behouden’, schetsten de kolonisten Bali als een paradijselijk 

eiland af. De Nederlandse liberalen hadden namelijk diepe schuldgevoelens na de slachting onder 

de Balinezen bij de verovering van het eiland in 1906-'08. De enige manier om hun fouten goed te 

maken leek om hun uiterste best te doen hun waardering voor het eiland uit te spreken. Een 

steuntje in de rug daarbij waren de eerdere werken van ontdekkingsreizigers over het Balinese volk 

en samenleving. Een geromantiseerd beeld van Bali zou naar zij hoopten de overheersende 

herinneringen aan het bloedbad overschaduwen. De eerste decennia van de twintigste eeuw werd 

dit ideaalbeeld van Bali, op toeristisch gebied, lucratief uitgebuit door het Nederlandse koloniale 

bestuur en door Balinese kunstenaars. Dit geldt voor het toerisme op Bali nu nog steeds. Aan de 

houten beelden zijn de veranderingen in lokale esthetische tradities te zien – de impact van de 

toeristenmarkt. 

RMV 4580-2 en 5152-1 

Het eerste deel van de tentoonstelling, dat zich voornamelijk richt op de grotere vorstendommen 

van Indonesië en hun nalatenschappen, eindigt hier. Het volgende deel beslaat een uitgebreide 

expositie van textiel en boombastdoek uit verschillende delen van Indonesië. 

8




II. Boombastdoek en textiel: krachtige symbolen 

Boombastdoek 

Tegen het eind van de negentiende eeuw was de vervaardiging en het gebruik van boombastdoek 

op de verschillende eilanden min of meer in verval geraakt. Maar tijdens de Tweede Wereldoorlog 

was er een gebrek aan textiel en vielen mensen in Midden-Sulawesi weer terug op kleding 

gemaakt van boombastdoek. De vrouwen waren verantwoordelijk voor de productie van 

boombastdoek, d.w.z. voor het schillen, koken en kloppen van de boombast. Ook verfden en 

schilderden zij het aldus verkregen boombastdoek voordat er kleding van werd gemaakt. 

Er zijn verschillende stijlen kleding van boombastdoek te zien in Indonesië: vooral op Kalimantan, 

Sulawesi en Seram. Tentoongesteld in deze expositie is de siga, de hoofdtooi van een man, uit 

Sulawesi. 

RMV 1926-219 

Op Sulawesi verbond het zonnesymbool dat in motief werd afgebeeld op het versierde 

boombastdoek de drager (meestal een krijger) met de bovenwereld. 

RMV 3512-18 

Vrouwenjasjes, lemba, vertonen gelijksoortige versiering en motieven. De lendendoeken, lawani, 

van Seram vertoonden ook motieven die de status en het aanzien van de drager weerspiegelden 

en die nauw verbonden waren met zijn bezigheden als koppensneller. De versieringen lijken sterk 

op die van de siga. 

In Kalimantan werden op vesten soms aso-motieven afgebeeld, die een beschermende functie 

hadden. De aso is een hond-draak motief waaraan beschermende krachten worden toegekend en 

die in Dayak kunst en architectuur alomtegenwoordig is. Deze vesten werden gedragen tijdens 

koppensnellerstochten. Op Enggano nam het gebruik van boombastdoek vanaf het midden van de 

negentiende eeuw af. Het museum heeft drie jasjes van dit eiland in zijn collectie. 

9

Textiel 




In Indonesië vervult textiel niet alleen een functionele rol, maar ook een zeer symbolische. Textiel 

is een belangrijk onderdeel van erfenissen en vaak een ruilmiddel. Doeken werden door de familie 

van de bruid als bruidsschat geschonken aan de familie van de bruidegom. De associatie van 

doeken met de aarde en vruchtbaarheid maakt textiel onmisbaar in de uitzet van de vrouw. Textiel 

vormt ook een integraal onderdeel van alle andere levenscyclusrituelen. Als textiel lokaal wordt 

vervaardigd, beschouwt men het meestal als een vrouwelijk goed, maar als het van buiten het dorp 

komt, als een mannelijk goed. Van bepaalde textielen is de maritieme geschiedenis van het eiland, 

ofwel door de motieven of door de toegepaste weeftraditie, duidelijk af te lezen. Vaak zijn de 

motieven symbolisch voor de sociale positie van de drager of de centrale plaats van de voorouders 

in deze gemeenschappen. Tentoongesteld zijn oude gebatikte stoffen en een grote selectie ikatstoffen 

uit verschillende delen van Indonesië. De derde selectie textiel getuigt van invloeden van 

buiten de archipel. 

De belangrijkste textieltradities 

Er zijn twee belangrijke textieltradities in Indonesië – ikat en batik. Bij Ikat wordt de draad vóór het 

weven geknoopt en geverfd en hebben de geweven motieven geen duidelijke grenzen. Bij Batik 

wordt een stof met was behandeld, zodat de delen die met was zijn bedekt bij het verven 

ongekleurd blijven. 

RMV 16-277 en 300-367 

Op die manier kunnen verschillende kleuren op de stof worden aangebracht. Batik is de meest 

voorkomende techniek op Java, terwijl de ikattechniek op de andere eilanden overheerst. De 

batikstoffen uit de collectie zijn een perfect voorbeeld van het gebruik van textiel en van het 

uitbeelden van de status of sociale positie van de drager. 

Scheepjesdoeken uit Lampung 

De collectie bevat ook zogenoemde 'scheepjesdoeken' uit Lampung, die beroemd zijn om hun 

afbeeldingen van schepen. 

RMV 4268-5 

10




Deze symboliseren de overgang van een persoon van de ene levensfase naar de andere. De 

materiële cultuur van Lampung vertoonde vooral grote rijkdom in de periode waarin ze veel in 

peper handelden. Deze voorspoed werd weerspiegeld in de textieltradities en productie van 

palepai- en tampan-doeken. Deze doeken worden echter al honderd jaar niet meer geweven. De 

palepai- en tampam-doeken waren beide scheepjesdoeken uit Lampung waarvan de 

eerstgenoemde voor de aristocratie en de laatstgenoemde voor alle sociale klassen waren 

bestemd. Beide hadden hun ceremoniële gebruiken in levenscyclusrituelen, waar ze werden 

gebruikt als wandkleed en/of verpakking voor geschenken. Hoewel het schip het meest 

voorkomende motief is, kwamen er op de stoffen af en toe rijen mensen of goden voor. De tampandoeken 

vertoonden soms zeer complexe abstracte motieven. Deze scheepjesdoeken zijn 

indrukwekkende historische documenten die getuigen van de lucratieve peperhandel in de 

geschiedenis van het eiland. 

Ceremoniële stoffen uit Batak 

Er is een groot scala aan ceremoniële stoffen uit Batak. Ulos zijn geschenken die de familie van de 

bruidegom kreeg van de familie van de bruid, die konden bestaan uit textiel of een stuk land. 

Rituele doeken bij de Toba Batak zijn geclassificeerd volgens hun ceremoniële gebruiken. Een 

belangrijk soort rituele doek op de tentoonstelling is de ulos ragidup. 

RMV 370-2565 

Dit betekent ‘levenspatroon’ en de vader van de bruid schonk een dergelijke rituele stof aan de 

moeder van de bruidegom. Bekend als de raja (koning van de textiel), kon de stof alleen gedragen 

worden door mannen en vrouwen op leeftijd of met een hoge status. Verder kon deze stof ook als 

rouwdoek geschonken worden aan een weduwe met een hoge status en een grootmoeder van 

vaders kant kon een ulos ragidup ook dragen om de geboorte van een kleindochter aan te 

kondigen. 

Nusa Tenggara’s kenmerkende stijlen 

Op Sumba weeft men alleen in het oosten en het westen van het eiland en beide hebben een 

duidelijk herkenbare stijl. Als onderdeel van hun ceremoniële kledij droegen mannen mantels van 

ikat-doek geverfd met indigo en morinda. 

11




RMV 370-3767 

Op Oost-Sumba versierde men de stof met afbeeldingen van dieren en dergelijke en op West- 

Sumba met geometrische motieven. De lau-hada waren rokken versierd met kraaltjes, schelpen 

en borduurwerk en vertegenwoordigden belangrijke geschenken bij huwelijken. De schelpen en 

kralen waren altijd geïmporteerd waardoor ze nog meer waarde kregen. Vandaar hun traditionele 

band met de adel. Als dergelijke rokken als huwelijkscadeau werden geschonken was het heel 

vanzelfsprekend dat er vruchtbaarheidssymbolen op waren afgebeeld. 

Roti ligt tussen Savu en Timor en is een van de Nusa Tenggara eilanden. De textielvoorbeelden 

van Roti werden rond 1820-1860 verzameld. Vandaag de dag heeft Roti zich overgegeven aan de 

vraag van de exportmarkt en de moderne doeken hebben eenvoudiger motieven en sterkere 

kleuren dan de hier getoonde voorbeelden. 

Sumatraans brokaatdoeken 

Ook tentoongesteld zijn de geweven zijden ikat-doeken met goudborduursel uit Palembang, eens 

het handelscentrum in het hart van het grote Srivijaya vorstendom van Sumatra. Met goud 

versierde kleding was in vroeger tijden voorbehouden aan leden van het vorstenhuis. Dit is niet 

langer zo, maar dergelijke kleding wordt nog steeds alleen gebruikt door de persoon met de 

hoofdrol in een ceremonie, waaruit valt op te maken dat deze kleding nog steeds als zeer 

waardevol wordt beschouwd. 

RMV 370-2871 

De motieven van Palembangstoffen zijn gevarieerd en geven de status en identiteit van de drager 

aan, alsmede de gebeurtenis waarvoor een textiel is bedoeld. Goud wordt rijkelijk gebruikt op zijde 

en fluweel, als weefsel op zijde, als verf op batikstof en als versiering langs de randen. 

Gurajat patola 

Gujarat patola 10 -stoffen en -zijde worden al eeuwenlang door Indonesische handelaren 

geïmporteerd. In verscheidene Indonesische culturen verwierven geïmporteerde stoffen een 

speciale ceremoniële rol en/of werden ze geassocieerd met de adel. 

RMV 4032-10 

12

III. Culturele verscheidenheid 




Hoewel er grote verschillen bestaan tussen de verscheidene culturele gemeenschappen op de 

eilanden van de Indonesische archipel, is de structuur van deze gemeenschappen betrekkelijk 

uniform. De uiting van die structuur in materieel opzicht verschilt wel van groep tot groep. 

Vaak heeft een veel te grote bevolkingsgroep één naam gekregen, wat een homogeniteit 

suggereert die niet bestaat. De termen Batak, Dayak en Toraja worden bijvoorbeeld gegeven aan 

bevolkingsgroepen die respectievelijk op Sumatra, Kalimantan en Sulawesi wonen. In werkelijkheid 

echter, wordt elk van deze groepen gekenmerkt door een enorme verscheidenheid; elke ‘subgroep’ 

heeft haar eigen materiële cultuur en symbolische vocabulaire. 

Batak: de priester en zijn persoonlijke bezittingen 

De Batak op Sumatra bestaan in feite uit zes verschillende groepen 11 . Een daarvan is de Toba 

Batak-gemeenschap. Bij Batak-ceremonieën en -rituelen, zoals begrafenisceremonies, 

oogstrituelen e.d., is de priester of datu de centrale figuur. Soms is het hoofd van de Batak 

gemeenschap zelf de datu; zo niet, dan vervult de nà hem belangrijkste figuur uit de gemeenschap 

deze functie. Zijn positie is erfelijk en als onderdeel van zijn priestertaak snijdt hij ook 

wichelgereedschappen en amuletten. De priester gebruikte deze objecten om de geesten van 

doden te bereiken, zieken te genezen, gunstige dagen vast te stellen om ten strijde te trekken of te 

reizen en voor ceremonieën. 

Tot deze rituele voorwerpen behoorde ook de Batak magische staf. Hiervan bezit het museum een 

aanzienlijke collectie. De staven symboliseerden eenheid met de voorouders en men was ervan 

overtuigd dat ze de kracht van de voorouders hadden. Er zijn twee soorten staven, de tunggal 

panaluan en de tunggal malehat. Een aantal van de mooiste staven uit de museumcollectie, 

verzameld tussen 1867 en 1963, is hier tentoongesteld. 

RMV 315-5 en 905-2 

De priester gebruikte ook pustaha, boeken gemaakt van schors van de alim-boom, waarin heilige 

kennis van de Toba Batak was opgetekend. De pustaha en de gegraveerde bamboehouders 

werden gebruikt om de toekomst te voorspellen en gunstige dagen voor religieuze ceremonieën en 

reizen te bepalen. 

In de moderne Batak-samenleving is het belang van de rol van een priester afgenomen, maar de 

rituele voorwerpen blijven kunstvoorwerken met een grote esthetische waarde. 

Omdat het smeden van een band met overleden voorouders een zeer belangrijk kenmerk is van 

deze cultuur, bestaan de begrafenisceremonies uit meerdere symbolische handelingen. Bij 

begrafenissen voert men een gemaskerde dans op om de geest van de overledene tevreden te 

13




stellen en om de overledene gerust te stellen dat de afstammelingen bij toekomstige ceremonieën 

ook de noodzakelijke offers aan hun voorouders zullen brengen. 

Nias: ter ere van de voorouders 

Uit hout gesneden voorouderfiguren (adu) zijn een integraal element uit de materiële cultuur van 

Nias en van veel andere Indonesische culturen. Zij hielden toezicht op de meeste levenscyclus- en 

oogstrituelen. Men geloofde dat deze adu de afstammelingen en hun families beschermden, welke 

laatsten op hun beurt deze voorouderlijke figuren van offers voorzagen om ze tevreden te stellen. 

RMV 718-41 

De adu boden bescherming tegen ziektes, kwade geesten of vijanden. Er zijn drie kenmerkende 

regionale stijlen in de kunst van Nias afkomstig uit Noord-, Centraal- en Zuid-Nias. In Noord-Nias 

werden de adu meestal afgebeeld in zithouding met de handen tot kom gevormd voor offers. 

Elders hadden adu soms helemaal geen armen of weer een gevorkte hoofdtooi. 

Als adu voorouders met enige sociale status en rijkdom vertegenwoordigden, waren accessoires 

zoals hoofdtooi, sieraden en andere materiële bezittingen zoals wapens, ook uitgesneden. Hun 

bezittingen waren een indicatie van de hoogte van de rang van de voorouder. Adu met een westers 

geweer in handen zijn een duidelijk voorbeeld van de toe-eigening van de invloeden van buitenaf in 

de lokale tradities. 

Enggano: de gedode vijand 

Voor de kust van West-Sumatra ligt het eilandje Enggano, waarvan de bevolking in de tweede helft 

van de eeuw bijna geheel was uitgestorven. Dit betekent dat men kan stellen dat alle hier 

tentoongestelde kunstvoorwerpen uit die regio een cultuur vertegenwoordigen die niet langer 

bestaat. 

In Enggano, verhoogde het doden van een vijand zowel het aanzien van de man als de vrouwelijke 

vruchtbaarheid. De materiële afbeelding van gedode vijanden was daarom cruciaal voor het welzijn 

en voorspoed van de samenleving. 

RMV 712-1 

14




Hoofdtooien met het figuur van een gedode vijand werden tijdens het oogstritueel door vrouwen 

gedragen. Met dit ritueel werd de overvloed gevierd – de overvloed van wat de natuur voortbracht, 

van vangsten uit de zee en de prooi van een jager. De hoofdtooien van de vrouwen met hun 

symbolische figuren van de vijand, gaf uitdrukking aan de succesvolle tochten van de mannelijke 

jagers. Het houten figuurtje werd vaak met bladtin, een geïmporteerd product en dus mannelijk, 

bedekt. Door de mannelijke wereld van de jacht en strijd (en metalen) aan de vrouw te koppelen, 

trachtte men met het ritueel het voortbestaan van de groep te garanderen. Rituele messen droegen 

ook het figuur van de gedode vijand en hebben tevens een beschermende functie. 

De Engganezen beeldden menselijke hoofden en vogelfiguren af op kano's. Een vogelfiguur op 

een helmstok beeldde waarschijnlijk de jacht op prooi, zowel dierlijke als menselijke, uit. 

De Engganezen kwamen in regulier contact met de wereld buiten hun eigen gemeenschap. 

Buginese handelaren, belangrijke spelers in de maritieme geschiedenis van de archipel, brachten 

kralen naar Enggano. Lokaal werden deze geïmporteerde kralen op hoge waarde geschat (evenals 

geïmporteerde textiel in andere delen van Indonesië) en werden zij tot fijn afgewerkte sierstukken 

verwerkt die alleen tijdens rituele ceremonies gedragen werden. 

RMV 40-36 

Het pandanus-blad werd gebruikt om daken mee te bedekken en mandwerk en dergelijke mee te 

weven. In de expositie zien we het blad gebruikt in de hoofdtooi van een man die in de rouw is om 

de dood van een nabij familielid. 

Sulawesi: vakmanschap 

Op Sulawesi bevinden zich vele verschillende groepen. De meeste hiervan leefden vroeger 

geïsoleerd van elkaar vanwege de ontoegankelijkheid van de hooglanden. De Buginezen vormen 

hierop echter een uitzondering. Zij speelden een hoofdrol in de handel tussen de verschillende 

eilanden en doen dat overigens nog steeds. Hun schepen zijn in de gehele archipel en ver 

daarbuiten te vinden. 

De Sa’dan Toraja leven in zuidelijk Sulawesi. Het traditionele Toraja-huis, de tongkonan, werd 

voornamelijk door leden van aristocratische families bewoond. Een tongkonan werd gebouwd door 

een stichter waarvan de stamboom tot de huidige bewoners doorloopt. De namen van tongkonans 

stellen het erfgoed voor, dat de eigenaren als het hunne claimde; het Toraja-huis werd aldus in 

nauw verband gebracht met de identiteit van de familie. De versiering op de voorgevel van het 

huis, zoals gebeeldhouwde houten ornamenten, gaven de status van de bewoners aan. Motieven 

symboliseerden de algehele voorspoed van de eigenaren. De rijstschuur van een huis was ook een 

statussymbool; hoe rijker de eigenaren van het perceel, hoe groter de rijstschuur. 

15

RMV 03-854 




De kandaure is een kegelvormig ornament met kralen, dat alleen bij de Toraja voorkomt. Het 

voorwerp bestaat uit kralen die aan een draad aan elkaar zijn geregen en over een parapluvorming 

bamboeframe zijn bevestigd. De Sa’dan Toraja gebruiken de kandaure bij hun 

levenscyclusrituelen. Zij zijn vastgebonden aan bamboestokken bij de doodskist en maken deel uit 

van de versieringen op de offerplaats tijdens de begrafenisceremonies. Zij worden van de ene 

ceremonieplaats naar de andere verplaatst in de periode waarin de begrafenisrituelen 

plaatsvinden. Mannen maken de ornamenten van kralen, terwijl het weven van textiel is 

voorbehouden aan de vrouwen. 

Het vorstendom van ‘Bone’ was eens gelegen in het zuidoosten van Sulawesi; het was een van de 

drie belangrijke Buginese vorstendommen. De Buginezen waren, en zijn, doorgewinterde reizigers 

die al honderden jaren door heel Indonesië handel drijven. Het gebied van Bone is bekend om zijn 

vlechtwerk gemaakt van Lontarpalmbladeren. Voedsel voor lange reizen wordt gedragen in 

manden die men boven op elkaar stapelt. 

Kalimantan: kwade geesten afweren 

Bij de Ngaju Dayak gelooft men dat de geesten van de boven-, onder- en middenwereld 

ambivalent zijn: zij zijn in staat tot goed en kwaad. De Sangiang zijn de geesten van het bos die 

altijd geneigd zijn om te handelen in het belang van het volk. Deze geesten worden ingeroepen om 

te helpen en advies te geven in tijden van tegenspoed voor de familie, bij lange reizen over land en 

bij de jacht. De Jata is de vrouwelijke god van de wateren wier aard veel ambivalenter is. Er wordt 

een beroep op haar gedaan bij gevaarlijke rivierreizen en om voor een rijke oogst te zorgen. Maar 

ze is net zo goed in staat, zo gelooft men, om het land te overstromen en de oogst en inwoners 

weg te vagen. Vele Dayak kunstvoorwerpen hebben een functie gekregen om kwade geesten op 

afstand te houden en de drager van deze kunstvoorwerpen of amuletten te beschermen. 

16




In hun legendarische mandenwerk en houtsnijwerk vindt men regelmatig afbeeldingen die deze 

beschermende functie in de zienswijze van de Dayak-wereld uitbeelden. De aso, of hond-draak 

motieven, zijn alomtegenwoordig in de Dayak-architectuur en -kunst en bieden bescherming in het 

dagelijks leven. 

Hampatong zijn houten beelden die, afhankelijk van hun functie, op verschillende plaatsen 

neergezet kunnen worden. Een aantal kleine hampatong worden gebruikt bij rivieroevers om te 

helpen bij de vangst. Meer dan twee meter hoge hampatong, staan buiten de ‘langwerpige huizen', 

het typische Kayon/Kenyah Dayak huis, en bij de ingang van een dorp; zij weren kwade geesten 

af. 

Het meest waardevolle van alle familiestukken is de draagmand, omdat zij de baby beschermt en 

aldus de instandhouding van de familie verzekert. Zij is versierd met kralenpatronen, die de baby 

moeten beschermen tegen het kwaad. Meestal voert de grootmoeder van de baby het zorgvuldige 

werk van de kralenpatronen uit. Bepaalde motieven op wiegen worden alleen gebruikt bij 

aristocratische families of mensen met een hoge sociale rang – zoals het motief van de tijger of het 

figuur van de mens. Er worden ook schelpen, belletjes en andere amuletten als versiering gebruikt. 

Men gelooft dat het geluid dat deze ornamenten maken als de wieg wordt voortbewogen de kwade 

geesten verjaagt. 

RMV 1308-155 

Maskers, ofwel hudo zoals de Kayan en Kenyah ze noemen, werden tijdens uitvoeringen bij 

oogstrituelen door dansers gedragen, om de goede geesten te vertegenwoordigen, waarschijnlijk 

voorouders. Met varkens- of vogelmaskers, moesten de dansers de bedreigende geesten van de 

goede oogst aantrekken en smeken dat zij hun oogst ongemoeid lieten. Hudo-maskers zijn in 

gebruik bij de Kayan, Kenyah, Bahau en Modang-gemeenschappen. De Ngaju Dayak maskers in 

Centraal-Kalimantan werden gedragen op de tiwah feesten: feesten geassocieerd met de tweede 

begrafenis, als de zielen der doden uiteindelijk de levende wereld ontstijgen. 

A.W. Nieuwenhuis 12 , die Centraal-Borneo verkende en verantwoordelijk is voor een aantal 

bekende etnografische collecties van Borneo in het museum, was onder de indruk van het 

vermogen van de Dayak om niet alleen rituele maar ook functionele voorwerpen met uitgebreide 

motieven te bewerken. Zelfs gebruiksvoorwerpen die werden gebruikt voor gewoon huishoudelijk 

werk werden voorzien van ingewikkeld snijwerk. Keukengerei is gemaakt van hardhout en versierd 

met het aso-motief of bloemenpatronen. Vlechtwerk bij de Dayak varieert van matten en manden 

tot zonnehoeden. Tentoongesteld is een zonnehoed gemaakt van bananenpalmbladeren en 

versierd met borduur- en applicatiewerk en kralen. 

17




De Dayak zijn ook befaamd om hun traditionele smeedwerk. Hun ceremoniële zwaarden, mandau, 

zijn rijk versierd met geitenhaar, apenhaar, kralen en tanden van wilde beesten. De gevesten 

gemaakt van hertenbeen hebben geen praktische functie, maar zijn bedoeld om geesten tevreden 

te stellen of bekoren. Schilden die vroeger ook in oorlogen zijn gebruikt, worden nu nog steeds bij 

ceremonies, oorlogsdansen en of andere feestelijke gebeurtenissen gebruikt. De motieven op een 

oorlogsschild waren bedoeld om de vijand af te schrikken. Ook hier zijn motieven weer uitgekozen 

vanwege het vermogen dat zij volgens de Dayak bezitten om kwade geesten te verdrijven. 

Nusa Tenggara: verzameltraditie 

De eerste voorwerpen uit Nusa Tenggara (Kleine Sunda eilanden) werden vroeg in de negentiende 

eeuw bijeengebracht door de Natuurkundige Commissie 13 , die een team naar de regio afzond om 

etnografische voorwerpen te verzamelen. Deel van de collectie werd verkocht aan Von Siebold, de 

stichter van het Rijksmuseum voor Volkenkunde. Verder verwierf het museum in 1864 van 

Salomon Muller een groot aantal voorwerpen die eveneens afkomstig waren van de reis van de 

Natuurkundige Commissie. B.A.G. Vroklage, later de eerste professor voor volkenkunde aan de 

universiteit van Nijmegen, verrichte in de jaren dertig van de twintigste eeuw veldwerk in Nusa 

Tenggara en is verantwoordelijk voor belangrijke bijdragen aan de museumcollectie uit deze regio. 

In de verzameling bevinden zich drakenbeelden, een huisdeur en vorstversieringen. 

RMV 2271-2 

Drakenbeelden van Alor vervulden een beschermende functie voor zowel individuen als de gehele 

gemeenschap. De drakenbeelden gemaakt voor persoonlijke bescherming waren nauw 

vereenzelvigd met de maker of eigenaar. Er een weggeven of verkopen zou ongeluk brengen, zo 

geloofde men. Drakenfiguren in het rituele huis kregen voedseloffers in de vorm van rijst en kip om 

zo de voortzetting van de familielijn - met andere woorden: de vruchtbaarheid - te verzekeren. In 

Alor vervult de drakenfiguur waarschijnlijk de functie van kwade geesten afweren net zoals de 

hond-draak of aso in Dayak-kunst. 

Het complementaire dualisme van mannelijk-vrouwelijk, rechts-links manifesteert zich in het 

dagelijks leven op de Kleine Sunda eilanden op een aantal manieren. Een daarvan is de 

architectuur van huizen. Mannelijke activiteiten en symbolen worden geassocieerd met de 

rechterkant van het binnengedeelte van het huis, met de zolder en het gebied om het huis. 

Vrouwelijke activiteiten en de aanwezigheid van de vrouw in het algemeen worden geassocieerd 

met het binnengedeelte van het huis in het algemeen en meer in het bijzonder met de linkerkant 

van het binnengedeelte. In de hooglanden van Timor vertoont de huisdeur, die toegang verleent 

vanaf de - mannelijke - buitenkant van het huis tot de - vrouwelijke - binnenkant, vrouwelijke 

symbolen. 

De Manggarai op Flores bouwden lange, ovale huizen voor meer dan één familie. Het Nederlandse 

koloniale bewind verbood uiteindelijk om redenen van hygiëne dergelijke constructies. Deze 

huizen werden in de jaren dertig van de vorige eeuw vervangen door kleinere constructies, waarin 

drie families leefden. De tentoongestelde nokversieringen zijn waarschijnlijk van zowel de eerdere 

als de meer moderne constructies. De versieringen gaven de status van de bewoners aan. De 

Manggarai wonen tegenwoordig in vierkante eengezinshuizen. 

18




G.A.J. van der Sande 14 verrichte in 1908 in Nusa Tenggara veldwerk en vond onder meer een 

Chinees porseleinen bord dat daar terecht was gekomen door de handel. Het porseleinen bord is 

een paar eeuwen oud en getuigt van een lange geschiedenis van handel tussen de Kleine Sunda 

eilanden en China. 

RMV 1671-38 

Het werd plaatselijk zeer hoog gewaardeerd, evenals andere goederen die van buiten de eigen 

gemeenschap kwamen. Ook tentoongesteld zijn een aantal voorwerpen van een meer praktische 

of functionele aard, die Van der Sande in deze regio verzamelde. 

Maluku-Tenggara: uitgesproken man-vrouw symboliek 

Ook de bewoners van deze eilandengroep hebben eeuwenlang handel bedreven met andere 

Indonesische eilanden en daarbuiten. Aziaten en Europeanen kwamen voor de specerijen en de 

eilandbewoners importeerden onder andere stof en sieraden. 

De overduidelijke centrale rol van de waterwegen wordt weerspiegeld in de Zuidoost-Molukse 

kosmologie. De boot wordt gezien als het symbool van de dorpsgemeenschap. De romp, ribben en 

kiel symboliseren vruchtbaarheid, terwijl de versierde stevens het mannelijke aspect van status 

belichamen. De boot, met zijn mannelijke en vrouwelijke aspecten, symboliseert de vereniging van 

beide eenheden. De symbiose van mannelijke en vrouwelijke elementen bevestigt het lange leven 

van het volk. 

Net als in andere culturen van Indonesië staan voorouders in de Zuidoost-Molukse 

gemeenschappen centraal en zijn ze in het dagelijks leven geïntegreerd door middel van 

verschillende kunstvormen. Dit konden houten of stenen beelden zijn van voorouders die een 

etnische groep stichtten, maar ook van voorouders van elke familie. De figuren van voorouders die 

verantwoordelijk waren voor het stichten van stammen, waren meestal groter dan die van 

voorouders van latere generaties. Zij werden staand afgebeeld en soms met hun armen omhoog. 

In matrilineaire gemeenschappen werden de eerste vrouwelijke voorouders (op Leti en Lakor luli 

genaamd) in vele vormen afgebeeld. Het tentoongestelde beeld vertoont de vrouwelijke voorouder 

als deel van een boom. In de mythe van oorsprong is zij het eilandmeisje dat met de immigrant 

trouwt en de stam vereeuwigt. In het beeld is zij samengesmolten met de boom wat haar 

vruchtbaarheid symboliseert. Kleine voorouder figuren gingen met de eigenaar mee als hij op 

oorlogspad ging. 

19

RMV 2235-1a 




Elk familiehuis had een altaar: tavu 15 . In veel gevallen weerspiegelen de voorouderfiguren duidelijk 

de identiteit van de overledene. Op Leti geven de figuren ook de status van de overledene weer. 

Dit is te zien aan de accessoires en ornamenten waarmee de figuren waren uitgedost. In de 

periode van de overgang naar het Protestantisme, vertoonden de figuren soms de christelijke 

identiteit van de overledene. Dit was ook een statussymbool omdat christenen bijna net zo 

belangrijk werden geacht als de Nederlandse koloniale ambtenaren. Soms werden de voorouders 

afgebeeld met een westerse hoed of zittend op een stoel, d.w.z. met westerse manieren die de 

verhevenheid van de overledene aangaven. Dit is een prachtig voorbeeld van hoe een volk of 

gemeenschap zich buitenlandse invloeden toe-eigent en ze herkenbare en vertrouwde vormen 

geeft. 

RMV 1971-365 

Het aardewerk van de Kei-eilanden is een bekend onderdeel van de materiële cultuur van deze 

eilanden. Het wordt gemaakt door de Bandanezen, die oorspronkelijk uit de Midden-Molukken 

komen. Na een bloedbad, begin zeventiende eeuw uitgevoerd door de Nederlandse koloniaal Jan 

Pietersz. Coen 16 , vluchtten de Bandanezen naar de Kei-eilanden. Hier hebben zij het exclusieve 

recht om hun aardewerk te produceren waar zij zo beroemd om zijn. Potten worden voor rituele 

doeleinden zoals huwelijksceremoniën gebruikt, waar ze onderdeel van de bruidsschat zijn. Voor 

functionele doeleinden valt de plaatselijke bevolking terug op metalen kookgerei. Hier, evenals 

elders op de Zuidoost-Molukken, ziet men dat het vrouwelijke symbool van vruchtbaarheid vorm 

wordt gegeven. Het vervaardigen van aardewerk is vrouwenwerk, omdat het materiaal te maken 

heeft met de aarde en haar voortplantingsvermogen. Men zegt dat de pot van een vrouw haar 

20




levensadem bevat. Er is gesuggereerd dat potten zo’n centrale rol hebben verworven op de Kei- en 

Aru-eilanden omdat er geen textiel wordt geweven. Op andere eilanden is het juist textiel dat 

belangrijk is als drager voor symboliek van vrouwelijke vruchtbaarheid. 

21

Literatuur 




Susanne Greub (ed.), 

Expressions of Belief. Masterpieces of African, Oceanic, and Indonesian Art from the Museum voor 

Volkenkunde, Rotterdam, New York 1988. 

Nico de Jonge & Toos van Dijk, 

Vergeten Eilanden - Kunst en Cultuur van de Zuidoost-Molukken. Singapore 1995. 

Pieter ter Keurs & Michael Prager (eds), 

'W.H Rassers and the Batak Magic Staff', in Mededelingen van het Rijksmuseum voor 

Volkenkunde Leiden , Leiden 1998. 

Mark De Fraeye & Pieter ter Keurs, 

Indonesia. The Island State. Antwerpen 1999. 

22

1999 

Noten 




1 Eugene Dubois is geboren in Eijsden, Nederland in 1858. Als jongen was hij gefascineerd door biologie, een hobby die 

zijn vader, een apotheker, stimuleerde. Hij was een goede medicijnenstudent en studeerde in 1884 af als dokter. Twee jaar 

later werd hij aangesteld als hoogleraar anatomie bij de Universiteit van Amsterdam en trad hetzelfde jaar in het huwelijk. 

Het jaar erop zegde hij zijn baan op om naar Nederlands Oost-Indië, het huidige Indonesië, te gaan om op zoek te gaan 

naar fossielen van menselijke voorouders. In augustus 1892 vond hij een schedeldak van een mens dat nog intact was. Dit 

fossiele fragment werd bekend als de Java Man. In 1894 publiceerde Dubois een omschrijving van deze en andere 

fossielen. Hij noemde ze Pithecanthropus erectus, waarbij hij ze omschreef als aap noch mens, maar iets ertussen in. 

Dubois ging in 1928 officieel met pensioen, maar bleef wetenschappelijk actief tot aan zijn dood in 1940. 

(Bron: http://www.talkorigins.org/faqs/homs/edubois.html) Copyright © 1996-2001 by Jim Foley 

2 Sanskrit, ook wel gespeld Sanscrit (Sanskrit samskrta: “voorbereid, gecultiveerd, gezuiverd, verfijnd”), Oude Indo-Iraanse 

taal, de klassieke literaire taal van de Hindoes van India. Vedic Sanskrit, gebaseerd op een dialect in Noordwest-India, 

dateert uit 1800 v.C. en verschijnt in de tekst van de Rigveda; het werd omschreven en gestandaardiseerd in het belangrijke 

grammaticaboek van Panini, van ongeveer de 5e eeuw v.C. Literaire activiteit in het zogenaamde Klassieke Sanskrit, wat 

lijkt op, maar niet identiek is aan de taal zoals omschreven door Panini, bloeide van ongeveer 500 v.C. tot 1000 n.C. en 

zelfs tot in moderne tijden. Nu wordt er een vorm van Sanskrit gebruikt dat niet alleen een geleerd medium van 

communicatie tussen Hindoe geleerden is, maar ook als een taal waarin nieuwe boeken worden geschreven. De taal, die 

gebruik maakt van het Devanagari script beleeft in feite een soort opleving, hoewel het niet algemeen voorkomt, noch een 

gebruikelijke moedertaal is. 

De grammatica van Sanskrit lijkt op die van andere oudere Indo-Europese talen, zoals Latijn en Grieks; zij is zeer complex 

met vele verbuigingsvormen. Sanskrit heeft drie geslachten (mannelijk, vrouwelijk en onzijdig), drie vervoegingvormen 

(enkelvoud, tweevoud en meervoud), en acht naamvallen (nominatief, accusatief, instrumentalis, datief, ablatief, genitief, 

locatief en vocatief), hoewel alleen in de enkelvoud van de meest voorkomende verbuiging een zelfstandig naamwoord 

andere vormen toont voor elke naamval. Bijvoeglijke naamwoorden worden verbogen om met zelfstandige naamwoorden 

overeen te stemmen. Werkwoorden worden verbogen voor tijd, wijs, vorm, getal en persoon. 

(Source: Encyclopaedia Britannica) 

3 Pallava script verwijst naar het klassieke Tamil script in de ontwikkelingsfase tijdens de Pallava regeringsperiode (4e 

eeuw-negende eeuw n.C.) in Kanchipuram, Zuid-India. 

4 Candi Plaosan, een Boeddhistisch tempelcomplex niet ver van Prambanan. Candi betekent vereringplaats en wordt ook 

gebruikt om te verwijzen naar andere soorten oude Indonesische monumenten. 

(Bron: Glossarium van Indiase en Indonesische termen, in Jan Fontein’s ‘The Sculpture of Indonesia’) 

5 De Batara Guru is een afbeelding van Shiva. 

6 Candi Singasari is gebouwd ten tijde van het bewind van Singasari-koning Krtanagara rond het einde van de dertiende 

eeuw. Deze candi werd nooit afgebouwd. De beelden van Ganesha, Durga, Nandi (Shiva’s rijdier), Bairawa, Brahma en 

twee tempelwachters bevinden zich alle in het museum in Leiden. 

(Bron: Pieter ter Keurs en Mark De Fraeye’s Indonesië, het eilandenrijk) 

7 W.H. Rassers, 1877-1973. 

8 De Ramayana en Mahabarata zijn zeer oude Indiase vertellingen, die meer dan 2000 jaar mondeling zijn overgedragen. 

Zij dienden als een bron van inspiratie voor zowel de Indiase mythologie als voor lokale folkloristische tradities. 

9 De Gamelan is het inheemse orkest van Java en Bali, dat voornamelijk bestaat uit verschillende soorten gongen en stel 

gestemde instrumenten die met houten hamers worden bespeeld. Een onafgebroken melodie wordt gespeeld of door de 

bamboefluit (de suling) of door een gebogen snaarinstrument (rebab) of gezongen. Dit laatste vooral als de gamelan werd 

gebruikt om theatervoorstellingen, ofwel wayang, te begeleiden, wat vaak voorkwam. De stem is dan onderdeel van de 

orkestrale compositie. Deze twee instrumentengroepen worden gedomineerd door de drum (de kendang), die ze aan elkaar 

verbindt en de rol van leider op zich neemt. Geen twee gamelans zijn tonaal precies hetzelfde, omdat elk instrument alleen 

voor de gamelan waarvoor hij is bestemd op toon wordt gebracht, en niet voor een externe standaardtoon. (Bron: 

Encyclopaedia Britannica) 

10 Patola is een soort zijden sari (karakteristiek kledingstuk gedragen door Indiase vrouwen) uit Gujarati, de schering en het 

weefsel zijn met de tie and dye-techniek geverfd (zie bandhani werk) voor het weven volgens een vooraf bepaald patroon. 

Het maakte deel uit van de uitzet en werd geschonken door de oom van moeders zijde. Hoewel aanwezige patolas van 

Gujarat niet ouder zijn dan de laat-negentiende eeuw, gaat hun geschiedenis zeker terug tot de twaalfde eeuw, zo niet 

eerder. Patronen zoals een dansend meisje, olifant, papagaai, vijgenboomblad, bloementakje, waterkers, mandenwerk, 

gefigureerd linnen (in ruitjespatroon) met een dubbele contour en bloemen werden aangebracht op een diep rode 

ondergrond. Het buitengewoon arbeidsintensieve werk en de hoge productiekosten leidden tot een afname in vraag 

waardoor deze belangrijke vorm van kunstnijverheid in verval raakte. De patola –techniek kende men ook in Indonesië, 

waar men het ikat noemde. (Bron: Encyclopaedia Britannica) 

11 De zes Batak groepen zijn de Toba, Karo, Angkola, Mandailing, Simalungun en Pakpak . 

23

(Born: Indonesia in Focus ) 




12 A. W Nieuwenhuis, 1864-1953 

Zie ook Sudha Rajagopalans ‘Through the ethnographic looking-glass: A.W Niewenhuis in Borneo’. 

13 De Natuurkundige Commissie voor Nederlandsch-Indië werd in 1820 door koning Willem I in het leven geroepen. Haar 

specifieke doel was om informatie te verzamelen over alle aspecten van het leven in de koloniën om zodoende een 

efficiëntere exploitatie te bewerkstelligen. 

14 G.A.J. van der Sande was een arts-etnograaf, die bekend was om zijn deelname aan de Wichmann expeditie naar 

Nederlands-Nieuw-Guinea in 1903. Na zes maanden onderzoek had hij een gedetailleerd etnografisch werk over de regio 

gemaakt. 

15 In Tanimbar, hadden families voorouderaltaren of tavu. De betekenis van het woord tavu is te herleiden tot begrippen als 

'begin' en 'oorsprong'. De benaming refereert aan de voorouders, als oorsprong van de familie. Het verwijst ook naar 

voorouderlijke tijden, waarin voorouders soms als dieren werden voorgesteld en waarin belangrijke familie-erfstukken 

werden bemachtigd. In de decoratie van de plankbeelden zijn deze zaken als siermotieven terug te vinden. In tegenstelling 

tot de kleinere beelden voor specifieke voorouders waren tavu-altaren een abstracte afbeelding van voorouderlijke afkomst. 

16 Jan Pieterszoon Coen werd op 8 januari 1587 in Hoorn geboren en overleed op 21 september 1629 in Batavia, het 

huidige Jakarta in Indonesië. Hij was de belangrijkste grondlegger van het Nederlandse commerciële rijk in Oost-Indië. Als 

de vierde gouverneur-generaal van het Nederlandse Oost-Indië vestigde hij een keten van versterkte posten in de 

Indonesische Archipel, waarbij hij de Portugezen verdrong en indringing van de Engelsen voorkwam. Zijn droom een 

immens maritiem rijk te stichten dat zich van India tot Japan uit zou strekken ging nooit in vervulling, maar het onder zijn 

energieke bestuur werd de Nederlandse heerschappij in Indonesië gevestigd, waar het vier eeuwen stand hield. (Bron: 

Encyclopaedia Britannica) 

24

Schepen als schakels - Museum Volkenkunde

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?