EEMLAND - Natuur en Milieufederatie Utrecht

WATERWENSEN VERENIGING NATUURMONUMENTEN
VOOR KRW-DOELEN EN -MAATREGELEN
EEMLAND

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
INHOUD
1. INLEIDING..................................................................................................................................... 3
1.1. Aanleiding............................................................................................................................... 3
1.2. Doel ........................................................................................................................................ 3
1.3. Aanpak ................................................................................................................................... 3
2. INDELING WATEREN................................................................................................................... 5
2.1. Alle relevante wateren in beeld?............................................................................................ 5
2.2. Alle relevante wateren voldoende gedifferentieerd in beeld?................................................ 7
2.3. Indeling in grondwaterlichamen ............................................................................................. 8
3. ECOLOGISCHE DOELEN: RICHTING EN AMBITIES ................................................................. 9
3.1. Doelstelling Natuurmonumenten............................................................................................ 9
3.2. Status waterlichaam............................................................................................................. 10
3.3. KRW-watertype en referentie............................................................................................... 11
3.4. KRW-doelstelling.................................................................................................................. 12
3.5. Conclusie relatie doelstellingen NM en KRW ...................................................................... 12
4. MAATREGELEN.......................................................................................................................... 13
5. HAALBAARHEID; KOSTEN EN BATEN ..................................................................................... 14
5.1. Haalbaarheid........................................................................................................................ 14
5.2. Kosten en baten ................................................................................................................... 15
BIJLAGE 1: Literatuur
BIJLAGE 2: Artikel 4 KRW
BIJLAGE 3: Beschrijving referentie type R7: langzaam stromende rivier/nevengeul op zand/klei
BIJLAGE 4: Beschrijving referentie type M14: ondiepe, matig grote, gebufferde plassen.
COLOFON
Uitgave: Vereniging Natuurmonumenten, ’s-Graveland
Datum: 1 oktober 2006
Status: Intern document
Auteur: R. Torenbeek, ARCADIS Regio Noordoost
In opdacht van: P. Vertegaal, Vereniging Natuurmonumenten,
afdeling extern beleid
INTERN DOCUMENT 2

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
1. INLEIDING
In deze interne notitie formuleert de Vereniging Natuurmonumenten (NM) haar inzet voor de
dialoog met de overheden die inzake de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) bevoegd zijn,
over de ecologische doelen en benodigde maatregelen die NM gerealiseerd zou willen zien in
het Stroomgebiedbeheersplan Rijn-Midden voor Eemland. Beoogde gesprekspartners zijn met
name het Waterschap Vallei en Eem, de provincie Utrecht en de Regionale directie van het
ministerie van LNV.
1.1. Aanleiding
Water behoort tot de belangrijkste randvoorwaarden voor de kwaliteit van de natuur in Nederland. Het
streven naar een waterbeheer dat op de eisen van de natuur is afgestemd (kwaliteit, kwantiteit,
hydromorfologie) behoort dan ook tot de core-business van NM. Omdat NM daarbij sterk afhankelijk is
van peilbeheer en waterkwaliteitsbeheer buiten haar eigen terreinen spreekt ze de daartoe
verantwoordelijke partijen aan, veelal de waterbeheerder, het waterschap of Rijkswaterstaat.
Met de komst van de KRW is er reden voor NM om haar visie op de waterrandvoorwaarden in en om
de gebieden die zij beheert systematisch te verwoorden voor de dialoog met de overheid: Juist nu de
waterbeheerders en provincies hun plannen voor het waterbeheer voor de komende twintig jaar
herijken volgens de vereisten van de KRW, liggen er kansen om al dan niet lang gekoesterde wensen
(opnieuw) aan de betrokken overheden voor te leggen. Andersom moet NM alert zijn dat er in dat
herijkingsproces geen doelen voor die lange periode tot 2027 worden vastgelegd die voor haar
gebieden en ambities onwenselijk zijn.
Momenteel wordt door de waterschappen gewerkt aan verkenning van doelen en maatregelen voor
afzonderlijke waterlichamen in de verschillende KRW-deelstroomgebieden. Dit is voor het eerst dat de
KRW zich heel concreet toespitst op het schaalniveau dat onze eigen beheersdoelen en
toekomstvisies van NM raakt. NM wil goed voorbereid op dit proces inhaken. Daartoe is het zaak dat
NM haar visie op de ecologische waterdoelen en waterrandvoorwaarden voor haar gebieden concreet
weet te vertalen in de terminologie waarin de overheid deze uiterlijk eind 2009 moet vastleggen in
Stroomgebiedbeheersplannen conform de vereisten van de KRW. Voor NM vereist dit een vertaalslag
van de wijze waarop zij haar doelen en wensen voor maatregelen tot nu toe verwoordde. Voor
onderdelen uit de KRW-systematiek waarop NM haar visie in het geheel nog niet gebiedsgericht
vastlegde, moet dit alsnog zoveel mogelijk gebeuren.
1.2. Doel
In deze notitie doet NM een voorzet om de wensen ten aanzien van watergebonden doelen en
maatregelen voor Eemland ‘KRW-proof’ te formuleren.
1.3. Aanpak
Om te kunnen overzien waarop we onze inzet in de dialoog moeten toespitsen is een vergelijking
gemaakt met reeds door de overheid geformuleerde conceptdoelen en –maatregelenprogramma’s of
de vermoedelijke richting daarvan. De hele analyse is volgens een vast stramien verricht
(beoordelingskader). De volgende onderwerpen worden behandeld:
Hoofdstuk 2: Wensen van NM ten aanzien van de begrenzing van relevante wateren in het KRWproces.
Hoofdstuk 3: De doelstellingen van NM vergeleken met de ecologische doelstellingen (of de
richting daarvan) in het KRW-proces.
Hoofdstuk 4: Noodzakelijke maatregelen die NM voor ogen heeft vergeleken met maatregelen die
in het KRW-proces benoemd worden (of lijken te worden).
Hoofdstuk 5: De gewenste planning (urgentie) van maatregelen volgens NM vergeleken in het licht
van de mogelijkheden voor fasering van maatregelen en uitzonderingen op
doelstellingen in het KRW-proces.
INTERN DOCUMENT 3

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
NM heeft haar visie op doelen en gewenste maatregelen ten aanzien van haar gebieden in de loop
van de afgelopen jaren vastgelegd in verschillende interne notities (beheers- en monitoringplannen,
gebiedsvisies, natuurdoeltypen, Opgaven in Beeld). Ten aanzien van de doelen beroept NM zich
daarbij mede op de natuurdoeltypebeschrijvingen van LNV en op de concept-instandhoudingsdoelen
voor Natura 2000 gebieden. Dit eigen beeld op de doelen en maatregelen is bij de locale beheerders
voldoende bekend.
Voor zover van toepassing worden ook algemene toelichtingen gegeven. Deze opmerkingen zijn nietspecifiek
voor het gebied. De betreffende passages worden cursief weergegeven.
Leeswijzer
In het tweede hoofdstuk wordt het begrip waterlichaam toegelicht. Daarnaast wordt aangegeven hoe
Natuurmonumenten in het algemeen staat tegenover het gebruik en de invulling van dit begrip. In
hoofdstuk drie wordt uitgelegd hoe de status (natuurlijk, sterk veranderd of kunstmatig) aan een
waterlichaam wordt toegekend. Ook worden de ecologische doelen, de afkortingen MEP, GEP en
GET en het “watertype”dat is toegekend aan het betreffende waterlichaam in hun onderlinge relatie
beschreven. Het vierde hoofdstuk geeft aan wanneer bepaalde maatregelen niet genomen zullen
worden. En vervolgens een idee van de mogelijke maatregelen die wel genomen kunnen worden
binnen de KRW. Het laatste hoofdstuk geeft meer inzicht in de mogelijkheden van het bijstellen van de
ecologische doelstellingen in relatie tot de haalbaarheid en betaalbaarheid van de maatregelen. Er
wordt ingegaan op de criteria m.b.t. het formuleren van maatregelen en op welke momenten de
ecologische doelstellingen mogen worden bijgesteld.
Elk onderwerp sluit af met een actie voor NM (intern) en de inzet van NM (boodschap voor de
waterbeheerders).
Vooraf
Vergeet niet: alles wat tot nog toe ‘vastligt’ in de gebiedsrapportages KRW 2005, is voorlopig! Alles
kan nog anders in het definitieve stroomgebiedbeheersplan. Met de kanttekening dat het eigenlijk
alleen maar beter kan, Brussel (de Europese Commissie, c.q. het Europese Hof) zal zeer gespitst zijn
op ambities die naar beneden gaan vergeleken met de gebiedsrapportages. Laat je dus niet te snel
afschrikken met “kan niet” of “gepasseerd station”: we hebben nog tot december 2009 de tijd om
allerlei strijden te voeren als wij dat belangrijk vinden…
INTERN DOCUMENT 4

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
2. INDELING WATEREN
2.1. Alle relevante wateren in beeld?
De KRW werkt met zogenaamde ‘waterlichamen’ als eenheid. Dit geldt zowel voor oppervlaktewater
als grondwater. Aanvankelijk zijn in Nederland ook kleine wateren (zij- en bovenlopen van beken,
vennen, sloten) als waterlichaam begrensd, veelal weergegeven als gebied met dergelijke kleine
wateren. Later is besloten dat deze kleine wateren vervallen en worden alleen meren groter dan 50 ha
en beken/rivieren met een stroomgebied groter dan 10 km 2 begrensd. Voor waterrijke gebieden (meer
dan 15 tot 20% open water in een hydrologische eenheid) en ‘ecologisch waardevolle’ kleine wateren
worden op die regel uitzonderingen gemaakt. Let wel: als een water niet is opgenomen in een
waterlichaam dan worden doelen en maatregelen niet gerapporteerd aan Brussel en is er alle kans
dat de ambities voor dat water een stille dood sterven. Juristen gaan er vanuit dat de KRW voor alle
wateren geldt, maar dat over de kleinste wateren niet gerapporteerd hoeft te worden. Dat is raar, want
Brussel kan dan niet toetsen of het goed gebeurt. Dit lijkt een inconsistentie in de KRW te zijn. Ook in
veel andere EU-landen zijn veel kleine wateren niet opgenomen in waterlichamen. Toch weet je waar
je aan toe ben als er wel zoveel mogelijk waterbeleid in waterlichamen wordt vastgelegd, desnoods
als opmerkingen bij de beschrijvingen van ontvangende grotere waterlichamen. Wij gaan daar voor.
In figuur 1 is het gebied “Eemland” aangegeven. Het kerngebied zijn de percelen aan weerszijden van
de oude zomerdijk langs de Eem. Parallel aan dit dijkje ligt een brede watergang met wielen. Haaks
daarop liggen veel sloten. Daarnaast heeft NM kleinere percelen direct langs de Eem in eigendom.
Deze percelen liggen tussen de oude zomerdijken en de (waarschijnlijk nieuwere) dijk langs de Eem.
Tot slot heeft NM een deel van de oever van het Eemmeer (“buitendijkse” grond) in eigendom.
Eemnes
meentdijk
Figuur 1. Eigendom NM (interne gegevens)
Eemland
zomerdijk
Eemmeer
Eem
Spakenburg
In figuur 2 is de begrenzing van het Vogelrichtlijngebied Eemmeer weergegeven. Dit gebied overlapt
een klein stukje met Eemland, namelijk met de “buitendijkse” oever van het Eemmeer dat NM in
eigendom heeft. In de directe omgeving van Eemland liggen geen andere Vogel- of
Habitatrichtlijngebieden.
INTERN DOCUMENT 5

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
Legenda
Eu Vogelrichtlijn2006 vogelrln_2006
Natuurgebieden
Figuur 2, Ligging Vogelrichtlijngebieden (interne gegevens)
In figuur 3 is de meest recente indeling van waterlichamen van het Waterschap Vallei en Eem
gegeven. De Eem is als waterlichaam begrensd. Daarnaast is de Eemnesservaart, die van de Eem
naar Eemnes stroomt, als waterlichaam begrensd. In Eemland zelf zijn geen waterlichamen begrensd.
Eemland
Figuur 3. Meest recente indeling waterlichamen (gegevens Waterschap Vallei en Eem)
INTERN DOCUMENT 6

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
De randmeren, waarvan het Eemmeer er één is, zijn als aparte waterlichamen aangewezen (dit is niet
in figuur 3 weergegeven). Het eigendom van NM van de oever van het Eemmeer heeft een directe
relatie met dit waterlichaam. Het is niet duidelijk of de oevergrond bij de begrenzing van het
waterlichaam is betrokken. Vanwege de beperkte tijd zijn deze gegevens niet achterhaald.
Op termijn wil NM dat de Eem natuurlijker wordt ingericht. De graslanden direct grenzend aan de Eem
zouden daarbij betrokken kunnen worden. Om dit proces te versnellen zou het goed zijn als deze
gebieden bij de begrenzing van de Eem betrokken zouden worden. Iets vergelijkbaars is in Nederland
ook met de grote rivieren gebeurd: de uiterwaarden maken onderdeel uit van de begrenzing van het
waterlichaam. NM is er dus voorstander van dat de oorspronkelijke inundatiegebieden langs de Eem
bij de begrenzing van het waterlichaam betrokken worden. De waterhuishoudkundige ingrepen die
hebben plaatsgevonden, en die een belangrijke rol spelen bij het formuleren van doelen en
maatregelen in het KRW proces, komen zo duidelijker in beeld. Daarnaast heeft Natuurmonumenten
de wens de monding van de Eem natuurlijker in te richten. Hiertoe bestaan voldoende mogelijkheden
aangezien er geen infrastructurele werken en bebouwing van betekenis is.
Het belang van de waterkwaliteit en –kwantiteit van de overige terreinen van NM (dit betreft dus de
weidevogelgraslanden in de polder) kan zowel via het waterlichaam Eemnesservaart als via het
waterlichaam van de Eem verlopen. De sloten in Eemland wateren af via de Eemnesservaart, die op
zijn beurt via een gemaal afwatert op de Eem. De kwaliteit van het water in de Eemnesservaart en de
Eem is dus mede afhankelijk van de kwaliteit van het water in de sloten van Eemland. Hetzelfde geldt
voor de waterkwantiteit. Ten behoeve van benedenstrooms gelegen waterlichamen moet vaak
bovenstrooms in de haarvaten water worden vastgehouden. Omdat de invloed van het water uit
Eemland op de Eem kleiner is dan de invloed op de Eemnesservaart, is het voor NM het handigst om
vooral via de relatie met de Eemnesservaart in het KRW-proces in te stappen.
Inzet NM:
− De oorspronkelijke inundatiegebieden langs de Eem bij het waterlichaam van de Eem betrekken.
− Een groter deel van de monding en oeverlanden betrekken bij het waterlichaam.
− Het belang van de waterkwaliteit en –kwantiteit van de sloten en waaien in Eemland via het
waterlichaam van de Eemnesservaart in het KRW-proces inbrengen.
Huiswerk NM:
− De exacte begrenzing van het waterlichaam Eemmeer bij Rijkswaterstaat of het Regionaal
Ambtelijk Overleg van Rijn-Midden opvragen. Contactpersoon RAO Rijn-Midden: Roelof Koops,
provincie Flevoland.
2.2. Alle relevante wateren voldoende gedifferentieerd in beeld?
Bij de definitie voor waterlichaam hoort dat er voor het hele waterlichaam sprake moet zijn van een
uniform watertype en een uniforme doelstelling (KRW Appendix II). Hoe ruimer de doelstelling is
geformuleerd, hoe makkelijker dit zal lukken, maar je kunt je voorstellen dat dit beeld verfijning
behoeft. Het mag natuurlijk niet zo zijn dat de doelstelling zo slap wordt dat dit ten koste gaat van de
ambities voor de meer kwetsbare gebieden (actueel èn potentieel).
De benedenloop van de Eem van de monding tot in Amersfoort is als één waterlichaam begrensd.
Hoewel het traject in Amersfoort zelf afwijkend is omdat het minder mogelijkheden voor herstel biedt,
is verdere opsplitsing niet noodzakelijk. Er hoeven bijvoorbeeld geen verschillende watertypen te
worden toegekend. Ook de begrenzing van de Eemnesservaart is gedetailleerd genoeg. Het
Eemmeer, Nijkerkernauw en het Gooimeer zijn gezamenlijk begrensd als één waterlichaam onder de
naam Zuidelijke randmeren. Differentiatie tussen deze randmeren zou alleen nodig kunnen zijn m.b.t.
de instandhoudingsdoelstellingen die gelden vanuit de Vogelrichtlijn. Op het eerste gezicht lijkt dit niet
nodig omdat de eisen voor het waterbeheer die vanuit de Vogelrichtlijn geformuleerd gaan worden
automatisch gelden voor de rest van het waterlichaam.
INTERN DOCUMENT 7

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
2.3. Indeling in grondwaterlichamen
In Nederland is een beperkt aantal zeer grote grondwaterlichamen aangewezen, met daarbinnen vele
kleine grondwaterlichamen. ‘Kleine’ grondwaterlichamen betreffen inzijggebieden van winningen voor
menselijke consumptie. Zowel de grote als de kleine grondwaterlichamen moeten voldoen aan
bepaalde kwaliteitseisen (m.n. individuele bestrijdingsmiddelen < 0,1 µg/l, nitraat < 50 mg/l) en mogen
geen significant effect hebben op de grondwatertoestand van aangrenzende aquatische en
terrestrische natuur (KRW Appendix II).
In figuur 3 is de indeling van de grondwaterlichamen van Rijn-Midden weergegeven (lit. 4, uitsnede).
Het benedenstroomse deel van het beekdal van de Eem met de omliggende polders maakt deel uit
van een groot grondwaterlichaam (klei). Nabij Spakenburg is op de kaart met een donkerblauwe kleur
het intrekgebied van een diepe grondwaterwinning aangegeven. De begrenzing van dit gebied is de
100-jaars zone van het intrekgebied. Maar dit is niet hetzelfde als het beïnvloedingsgebied van de
winning. Het gebied waar grondwaterstandsdaling en dus verdroging optreedt, is meestal veel groter.
NM wil graag inzicht hebben in de grootte van dit beinvloedingsgebied. Een daling van de
grondwaterstand betekent immers dat de kans groter is dat er ’s zomers water moet worden ingelaten
om peilen te kunnen handhaven. Zeker als NM streeft naar een hoger peil in het gebied Eemland, is
dit een belangrijk aspect.
Inzet NM:
We willen inzicht hebben in de grootte van het beïnvloedingsgebied van de grondwaterwinning nabij
Spakenburg. Deze gebieden zouden op kaart moeten worden aangegeven.
Figuur 3. Indeling grondwaterlichamen (lit. 4, uitsnede)
INTERN DOCUMENT 8

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
3. ECOLOGISCHE DOELEN: RICHTING EN AMBITIES
Volgens de systematiek van de KRW worden de ecologische doelen gekoppeld aan watertypen. Voor
elk watertype is een referentie-situatie beschreven: de toestand zoals die zou zijn zonder menselijke
beïnvloeding. Het doel is om zoveel als mogelijk die referentie te benaderen. Het kan echter
voorkomen dat het terugdraaien van hydromorfologische veranderingen (‘mitigerende maatregelen’)
”significante” schade aan ”duurzame maatschappelijke activiteiten”, zoals scheepvaart, landbouw of
wonen, veroorzaakt. In dat geval mag de overheid een waterlichaam als “Sterk veranderd” aanmerken
(KRW art.4.3a – zie bijlage). Bij de ecologische doelstelling mag je dan rekening houden met zulke
‘onomkeerbare’ hydromorfologische veranderingen. Iets vergelijkbaars geldt voor ”Kunstmatige”
wateren. Dit zijn wateren die op plaatsen gegraven zijn waar oorspronkelijk geen water van betekenis
was. Waterlichamen die volgens deze definities niet sterk veranderd of kunstmatig genoemd kunnen
worden krijgen in de KRW de status “Natuurlijk”. De ecologische doelstellingen in KRW-termen heten:
een Goede Ecologische Toestand (GET) voor natuurlijke wateren en een Goed Ecologisch Potentieel
(GEP) voor sterk veranderde en kunstmatige wateren. In het algemeen is het GEP lager dan het GET.
Het GET is een lichte afwijking van de natuurlijke referentie. Het GEP is een lichte afwijking van het
maximaal haalbare ecologsiche niveau voor sterk veranderde en kunstmatige wateren (het Maximaal
Ecologisch Potentieel – MEP).
De meeste wateren in Nederland zijn aangemerkt als sterk veranderd of kunstmatig. Op dit moment
worden de bijbehorende ecologische doelstellingen (GEP) geformuleerd. Dit is nog een onzekere
factor, maar biedt juist gelegenheid om met waterbeheerders te gaan overleggen.
3.1. Doelstelling Natuurmonumenten
In figuur 4 zijn de gewenste natuurtypen van Eemland weergegeven. Centraal staat
weidevogelgrasland als doelstelling. NM wil graag de omvang en de kwaliteit van het leefgebied van
de weidevogelpopulaties verbeteren. De terreinen langs de Eem hebben Nat uiterwaardengrasland
als doelstelling. De doelstelling van de oevergronden van de Eem is onbekend.
Legenda
Afdeling-Natuurtype_gewenst
999 onbekend
BO4 Broekbos
BO7 Voedselrijk bos
GR1 Grasland (algemeen)
GR11 Weidevogelgrasland
GR2 Kruiden- / structuurrijk grasland
GR5 Nat uiterwaardgrasland
LE4 Singel
WA2 Soortenrijk water
WE2 Weg/parkeerplaats
Figuur 4. Gewenste natuurtypen (interne gegevens)
INTERN DOCUMENT 9

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
Voor het gebied Eemland is nog geen rapportage “Natuur en Water – Opgaven in beeld” verschenen.
In het middenlange termijnplan voor Eemland (lit. 10) zijn wel enkele wensen voor het extern beheer
aangegeven. De belangrijkste op het gebied van waterbeheer zijn:
− NM wil graag het waterpeil in haar gebieden zelf in de hand kunnen houden voor het realiseren van
een natuurlijker peil. Dit geldt met name voor gebieden waar NM de enige belanghebbende is.
− Herstel van de landschappelijke samenhang van de Eem en haar uiterwaarden. Om dit te bereiken
zouden de beschoeiingen en de oevers van de Eem moeten worden aangepast en de
uiterwaarden verlaagd.
− Een natuurlijke inrichting van de monding van de Eem door het doorsteken van enkele kades.
− Verbetering van nutriëntengehalten in de Eem.
Het Eemmeer is samen met het Gooimeer Zuidoever in het kader van de Europese Vogelrichtlijn voor
verschillende vogelsoorten aangemeld. De doelstellingen voor deze vogelsoorten horen én passen
ook binnen onze eigen doelstellingen. Het gaat om de instandhouding van de volgende watervogels:
fuut, aalscholver, kleine zwaan, grauwe gans, smient, tafeleend, kuifeend, nonnetje, lepelaar,
krakeend, slobeend, kuifeend, meerkoet en visdief. Op dit moment staan voor aanvulling de snor
(broedvogel) en de grote karekiet (broedvogel) op de lijst. Voor de grote karekiet staat in
conceptdocumenten van Natura 2000 voorlopig een ontwikkeldoelstelling voor het Eemmeer en het
Gooimeer Zuidoever. Natuurmonumenten zou graag aan de ontwikkeldoelstelling; uitbreiding omvang
en verbetering kwaliteit leefgebied, meewerken door het realiseren van een natuurlijkere monding van
de Eem. Een natuurlijkere monding komt tegemoet aan de volgende ecologische ambities die
Natuurmonumenten heeft voor dit gebied:
− Een natuurlijkere monding resulteert in een uitbreiding van het areaal moerasachtige, riet
vegetatie, hét habitat waar de grote karekiet en andere moerasvogels zich thuis voelen.
− Wanneer de natuurlijkere monding aansluit bij het kerngebied van Natuurmonumenten zorgen de
grootschaligheid voor rust en zal het gebied functioneren als trekpleister voor andere watervogels.
− Steltlopers zullen op de slik- en zandplaten foerageren.
− De uitbreiding met vochtige graslanden zoals dotterbloemhooiland (winterhalfjaar drassig) en
glanshaver hooilanden (vochtige, kleiachtige bodems) die zo nu en dan kunnen inunderen, zullen
in de zomer ruimte bieden aan de uitbreidingsmogelijkheden van de populatie weidevogels.
− Het ontstaan van verschillende vertakkingen (kreken) met eilandjes, waarbij vorm en sedimentatie
door de Eem zijn bepaald bieden paaimogelijkheden voor verschillende vissoorten.
3.2. Status waterlichaam
De Eemnesservaart heeft de voorlopige status “kunstmatig”. De Eem heeft de voorlopige status “sterk
veranderd”. Het waterlichaam waar het Eemmeer toe behoort heeft de status “sterk veranderd”.
De statustoekenning van de Eemnesservaart lijkt een terechte keuze. Dit betreft een gegraven
watergang op een locatie waar van oorsprong geen oppervlaktewater van betekenis aanwezig was.
Over de statustoekenning van de Eem zou wel discussie mogelijk zijn. De status “sterk veranderd”
mag alleen worden toegekend als de hydromorfologische maatregelen niet zover kunnen worden
teruggedraaid of gemitigeerd, dat daarmee de Goede Ecologische Toestand niet kan worden bereikt.
De verlegging van de bedding en het kanaliseren van een deel van de Eem (de Grote Melm, bij de
Zeldertse Wetering en bij Eembrugge) vormen onvoldoende onderbouwing aangezien deze ingrepen
hersteld en minimaal gemitigeerd zouden kunnen worden. Daarnaast mag ook de kwaliteit van het
water niet bij de argumentatie betrokken worden: er moet bij de statustoekenning van uit worden
gegaan dat het water schoon genoeg is de ecologische doelen te halen. NM wil graag de
argumentatie van het waterschap hebben, waarom de status “sterk veranderd” is toegekend.
De status van het Eemmeer is waarschijnlijk terecht. In de stroomgebiedsrapportage is aangegeven
dat door de aanleg van de afsluitdijk het watertype is veranderd van zout naar zoet. Vervolgens is
door de aanleg van de polders de hydromorfologie verder aangepast. Vooral de inrichting van de
oevers aan de polderzijde is daarbij belangrijk. Ook het peilbeheer is een belangrijk ecologisch aspect.
Het is niet erg waarschijnlijk dat door maatregelen de goede ecologische toestand kan worden bereikt.
Het goed ecologisch potentieel (de doelstelling voor sterk veranderde waterlichamen) is dan het
hoogst haalbare doel.
INTERN DOCUMENT 10

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
3.3. KRW-watertype en referentie
De Eemnesservaart heeft het watertype M3 gekregen: gebufferde regionale kanalen. Voor dit
watertype is (nog) geen landelijke referentie en bijbehorende maatlat opgesteld. Het waterschap
gebruikt voor de beoordeling van de Eemnesservaart de maatlat van M5: ondiep lijnvormig water,
open verbinding met rivier, geïnundeerd, of watertype M25: ondiepe laagveenplassen. Het watertype
M5 lijkt geen logische keuze, omdat er geen sprake is van inundatie door rivierwater. De inpoldering
en de bemaling moet dan als onomkeerbare hydromorfologische ingreep worden benoemd, en bij de
formulering van de ecologische doelstelling mag met het ontbreken van de inundatie vervolgens
rekening worden gehouden. De essentie van type M5 is juist het optreden van inundaties. Wat er van
de doelstelling overblijft als inundaties niet meer optreden, wordt dan erg onduidelijk. De keuze van
M25 is daarom veel logischer. In dit document gaan we niet volledig in op de beschrijving van de
referentie van M25, omdat het waterlichaam van de Eemnesservaart voor het gebied Eemland alleen
via “afwenteling” van belang is. Dat betekent dat vooral de eisen voor de (chemische) waterkwaliteit
belangrijk zijn. In onderstaande tabel zijn de ranges van enkele stoffen gegeven die bij de referentiesituatie
van M25 horen (lit.3)
Tabel 1. Referentiewaarden type M25 voor de algemeen fysisch-chemische kwaliteitselementen
(lit. 3)
Deze referentiewaarden geven aan dat het water relatief hoge chloridegehalte kan hebben (tot 500
mg/l). Zoute kwel kan dus bij het watertype voorkomen. De concentraties aan nutriënten zijn erg laag.
Ter vergelijking: de algemene normen in het nationaal beleid (de Maximaal Toelaatbare Risicowaarden)
zijn 0,15 mgP/l voor fosfaat en 2,2 mgN/l voor stikstof. Onder referentie-condities is het
water van type M25 dus een stuk voedselarmer.
De Eem heeft het watertype R7 gekregen: langzaam stromende rivier of nevengeul op zand of klei.
Een samenvatting van de beschrijving van de referentie van R7 is in bijlage 3 opgenomen. Het type
wordt beschreven als een dynamisch en gevarieerd systeem met verschillen in substraten, locale
verschillen in stroomsnelheden en wisselende waterstanden. De flora en fauna is daarop aangepast.
In luwe delen kunnen waterplanten zich goed ontwikkelen, in sneller stromende delen minder goed.
De vegetatie van de lage oever bestaat uit pioniervegetaties en moerasruigtes, terwijl iets hogerop
zachthoutooibos groeit. De macrofauna heeft kenmerkende soorten van stromend water. Onder de
vissen komen zowel stromingsminnende soorten voor als soorten van stilstaand water. Belangrijk is
dat ook trekvissen (anadrome soorten) voorkomen.
De randmeren hebben het watertype M14: ondiepe, matig grote, gebufferde plassen. Een
samenvatting van de referentie van dit type is in bijlage 4 opgenomen. In die beschrijving wordt
aangegeven dat het type in de referentie-situatie verschillende trofische niveaus kan hebben,
oligotroof, mesotroof en eutroof. De eutrofe (voedselrijke) situaties komen alleen voor in het
rivierengebied met een kleibodem. De oligotrofe (voedselarme) situaties komen alleen voor bij plassen
die gevoed worden met grondwater. Het is waarschijnlijk dat Rijkswaterstaat voor de matig
voedselrijke variant (mesotroof) als referentie zal kiezen. Bij die variant is er sprake van helder water
en van een hoge bedekking met ondergedoken waterplanten (fonteinkruiden, kranswieren). De
vispopulatie bestaat voor een belangrijk deel uit limnofiele soorten (vissen van stilstaand water).
INTERN DOCUMENT 11

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
3.4. KRW-doelstelling
De ecologische doelstelling die in het KRW-proces moet worden geformuleerd, is niet de referentie,
maar een afgeleide daarvan. Bij kunstmatige en sterk veranderde waterlichamen mag ten eerste
rekening worden gehouden met de hydromorfologische omstandigheden die niet kunnen worden
teruggedraaid of opgeheven. Dit levert het niveau van het Maximaal Ecologisch Potentieel. De
ecologische doelstelling, het Goed Ecologisch Potentieel, is nog weer een lichte afwijking daarvan.
Momenteel heeft het waterschap concepten voor het GEP opgesteld. Het is zaak om nu met het
waterschap overleg te voeren over de hoogte van het GEP. Het gaat dan om de benoeming van de
hydromorfologische ingrepen die het waterschap als onomkeerbaar heeft bestempeld, en om de
maatregelen waarmee het waterschap de effecten van die ingrepen wil verzachten. Bij de Eem gaat
het bijvoorbeeld om de kades van het riviertje, de mate waarin oevers kunnen worden aangepast en
inundatiegebieden kunnen worden aangelegd.
3.5. Conclusie relatie doelstellingen NM en KRW
Het watertype van de Eemnesservaart heeft tot gevolg dat in de sloten van Eemland schoon water
aanwezig moet zijn. Met deze consequentie is NM gelukkig.
De keuze van de watertypen en de bijbehorende beschrijvingen van de Eem passen goed bij de
doelstellingen die NM heeft. Het natuurtype Nat uiterwaardgrasland bestaat uit soortenrijke
graslanden die in de winter vaak gedurende langere tijd onder water staan (door overstroming van
een rivier en/of door een hoge grondwaterstand), maar ’s zomers oppervlakkig kunnen uitdrogen.
In de referentiebeschrijving vormt de langzaam stromende rivier en haar nevengeulen een netwerk
van stromen en zandbanken. Deze beschrijving past goed bij het beeld dat NM heeft voor de monding
van de Eem aangevuld met de ontwikkeling van een moerasachtige vegetatie.
Waterreferentie type R7 refereert ook aan de laaggelegen oeverdelen waar relatief kortdurend
droogvallende slik- en zandplaten voorkomen. In de uiterwaarden komen klein water, moeras,
rivierduin, stroomdalgrasland, zachthout- en hardhoutooibos op ruime schaal voor en zijn botanisch
goed ontwikkeld. De platen passen ook goede bij het beeld van een natuurlijk ingerichte monding van
de Eem. De botanisch goed ontwikkelde stroomdalgraslanden bieden de ruimte aan de populatie
weidevogels die NM graag wil uitbreiden.
Daarnaast zijn in referentie-omstandigheden de oevers grotendeels begroeid met (zachthout)ooibos.
Deze aanwezigheid van zachthout ooibossen past niet in het beeld van NM, NM wil het poldergebied
tussen Eemnes en Spakeburg graag open houden. De vraag is verder in hoeverre bij het formuleren
van de ecologische doelstelling (het GEP) van de referentie wordt afgeweken.
Bij de keuze van het watertype van het Eemmeer speelt het punt of deze geen conflict oplevert met de
instandhoudingsdoelen van de Vogelrichtlijn. Bij de instandhoudingsdoelen gaat het niet alleen om de
soorten, maar ook om de aantallen. Voor visetende watervogels kan het zijn dat een hoog visbestand
nodig is om de aantallen vogels in stand te kunnen houden. Een hoog visbestand kan tot troebel water
leiden. Dat zou dan niet in overeenstemming met de KRW-doelstelling zijn.
Inzet NM:
− NM wil graag de argumenten bediscussiëren waarom de Eem als sterk veranderd waterlichaam is
aangemerkt. Welke ingrepen zijn onomkeerbaar en met welke maatregelen kunnen de negatieve
effecten worden verzacht. Is vervolgens met die maatregelen de Goede Ecologische Toestand
bereikbaar? Dan moet het waterlichaam als “natuurlijk” worden aangemerkt.
− Een natuurlijkere monding van de Eem om aan het referentiebeeld van een netwerk van stromen
en eilanden te kunnen voldoen. Ook meer ruimte voor de ontwikkeling van de slik- en zandplaten
uit het referentiebeeld.
− NM wil het poldergebied tussen Eemnes en Spakenburg open houden. De vraag is in hoeverre van
de referentie wordt afgeweken m.b.t. de zachthoutooibossen op de hogere gronden.
− De KRW-doelstelling in relatie met de instandhoudingsdoelen van het Vogelrichtlijngebied
Eemmeer bespreken. Zeker het instandhoudingsdoel m.b.t. de grote karekiet gebruiken voor
uitbreiding van moerasachtige vegetatie in het gebied, zoals mogelijk is bij de monding van de Eem
wanneer deze natuurlijker wordt ingericht.
INTERN DOCUMENT 12

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
4. MAATREGELEN
Zoals in de inleidende tekst bij hoofdstuk 3 is aangegeven, worden de doelstellingen voor sterk
veranderde en kunstmatige wateren volgens de KRW-systematiek mede gebaseerd op zogenaamde
mitigerende maatregelen. Dit zijn maatregelen die het sterk veranderde of kunstmatige karakter van
deze wateren zoveel mogelijk ombuigen richting de natuurlijke referentie. Hierbij worden maatregelen
die een significant negatief effect op functies (zoals landbouw, bebouwing, scheepvaart,
drinkwatervoorziening) of het milieu in het algemeen hebben, niet meegenomen. Er is (nog) geen
criterium vastgesteld om te bepalen wanneer een de schade van een maatregel significant is. Hier is
dus bestuurlijke keuzevrijheid. De algemene indruk is, dat deze vrijheid ruim genomen wordt (en dus
dat maatregelen al snel afvallen).
Momenteel wordt er hard gewerkt aan het formuleren van de ecologische doelen, en dus aan het
formuleren van maatregelen. Dit is dus een goed moment voor NM om in het KRW-proces mee te
denken en mee te discussiëren. De eigen wensen van NM voor maatregelen kunnen nu ingebracht
worden!
In het beheerplan voor Eemland (lit. 9 en 10) heeft NM (beheer)maatregelen genoemd voor haar
eigen terreinen. Het betreft vooral het maaibeheer van de graslanden en van de dijken en het
schoningsbeheer van de slootoevers en de waaien. Voor het extern beheer zijn maatregelen
genoemd die ook in het vorige hoofdstuk al aan de orde kwamen: het peilbeheer van de graslanden,
verbeteren van het nutriëntengehalte in de Eem en de natuurvriendelijke herinrichting van de Eem. Er
ligt in de Eemland een duidelijke kans om een natuurlijke monding van een riviertje terug te krijgen. Bij
de monding zijn geen dorpen, steden en grote infrastructurele werken te vinden. Ook niet onbelangrijk
is het ontbreken van bedijking langs de Eem, de Eem kent kades die doorgestoken zouden kunnen
worden. Deze maatregelen kunnen genomen worden wanneer ongeveer 250 hectare landbouwgrond
is aangekocht, bij voorkeur in het verlengde van het huidige bezit van NM. Na de landinrichting zijn de
boerderijen al op terpen gebouwd, rekeninghoudend met de mogelijk natuurlijkere inrichting van de
Eem in de toekomst. Voor het natuurlijk inrichten van de Eemmonding is het nodig de monding
gedeeltelijk te verdiepen vanwege de zandophopingen vanuit de Gelderse Vallei. In de toekomst biedt
de ruimere monding van de Eem kansen voor ontstaan van verschillende vertakkingen (kreken) met
eilandjes, waarbij vorm en sedimentatie door de Eem zijn bepaald.
De bovenstaande maatregelen hebben een directe relatie met de hoogte van de KRW-doelstelling.
Hoe meer hydromorfologische maatregelen haalbaar worden geacht, hoe hoger de doelstelling.
Voor de randmeren wordt al lang gesproken over het aanpassen van het peil. In het kader van de
KRW komt ook de herinrichting van de oevers nadrukkelijk(er) in beeld. Hoewel NM nog geen
concrete doelen voor de buitendijkse oevergronden langs het Eemmeer heeft geformuleerd, leiden de
maatregelen wel tot meer mogelijkheden voor natuurontwikkeling. NM zal daarom meewerken aan de
uitvoering van deze maatregelen.
Inzet NM:
− NM wil het peil in grotere eenheden waar zij de enige belanghebbende is, zelf in de hand kunnen
houden.
− Verbeteren nutriëntengehalte Eem.
− NM zet in op een natuurvriendelijkere inrichting van de Eem. Dit betreft herinrichting van de oevers,
de aanleg van inundatiegebieden en op termijn het natuurlijker inrichten van de monding. Deze
maatregelen moeten bij de formulering van het GEP betrokken worden:
- verlagen van uiterwaarden en oevergronden voor het ontstaan van slik- en zandplaten
- grondaankoop voor mogelijk maken natuurlijke inrichting monding
- kades doorsteken
- monding gedeeltelijk verdiepen zodat natuurlijke vorming van platen kan plaatsvinden
− NM zal meewerken aan de maatregelen in het Eemmeer die gericht zijn op natuurontwikkeling. En
zal zelf voorstellen doen om o.a. de doelstelling ten aanzien van de grote karekiet te behalen,
namelijk het natuurlijk inrichten van de monding van de Eem in het Eemmeer.
INTERN DOCUMENT 13

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
5. HAALBAARHEID; KOSTEN EN BATEN
Volgens de systematiek van de KRW moet na het formuleren van doelen en bijbehorende
maatregelen, bepaald worden of de doelen ook haalbaar zijn. Bij deze afweging spelen kosten en
baten en rol. Indien de kosten te hoog worden, kunnen ze bijvoorbeeld over een langere termijn
uitgesmeerd worden. Dit betekent dat het doel later dan 2015 gehaald worden. Omdat de KRW met
een cyclus van 6 jaar werkt (elke 6 jaar moet een bijgewerkt Stroomgebiedsplan worden opgesteld),
wordt het doeljaar dan bijvoorbeeld 2021 of 2027. Maar het kan ook zijn dat van een maatregel geheel
wordt afgezien wegens een te lage kosteneffectiviteit ofwel ‘onevenredig hoge kosten’. In dat geval
wordt het doel verlaagd.
Het is goed om op dit moment nogmaals alle overwegingen en criteria met betrekking tot maatregelen
in beeld te brengen:
1. Aanmerken als Sterk Veranderd of Kunstmatig water. Maatregelen die nodig zouden zijn om
hydromorfologische ingrepen volledig op te heffen zijn niet mogelijk, omdat ze te grote schade
zouden veroorzaken aan andere functies en het milieu in het algemeen of zouden leiden tot
‘onevenredig’ hoge kosten. De hydromorfologische ingrepen worden als “irreversibel’
bestempeld (KRW art, 4.3 – bijlage 1).
2. Afleiden van het MEP (Maximaal Ecologisch Potentieel). Bij het formuleren van het hoogst
haalbare ecologische niveau voor sterk veranderde en kunstmatige wateren, mag je rekening
houden met bovengenoemde irreversibele ingrepen (oftewel: het sterk veranderde of
kunstmatige karakter van het water). Wel moet je maatregelen nemen die het negatieve effect
van die ingrepen zoveel mogelijk verzachten. Bij de keuze van deze mitigerende maatregelen
spelen eveneens de criteria van ‘onevenredige kosten’ en significante schade aan functies en
het milieu.
3. Afleiden van het GEP (Goed Ecologisch Potentieel). Dit is de eigenlijke doelstelling voor sterk
veranderde en kunstmatige wateren. Het verschil tussen het MEP en het GEP is gering.
Maatregelen die bij het MEP genoemd zijn, maar die een gering ecologisch effect hebben,
vervallen bij het GEP.
4. Fasering en doelverlaging (‘exemptions’). Als de maatregelen die bij het GEP horen te duur zijn
(kosteneffectiviteit) kan het doel uitgesteld worden (termijnverlening) of verlaagd worden
(doelverlaging). Zie bijlage 1: KRW art, 4.4 en 4.5. Natura-2000 gebieden zijn opgenomen in de
KRW-Register Beschermde Gebieden. De tekst van de KRW stelt niet eenduidig dat voor
dergelijke gebieden uitstel van doelrealisatie na 2015 niet mogelijk is. Toch houden juristen er
sterk rekening mee dat dat straks uit jurisprudentie zal blijken, het gaat per slot van rekening om
‘top’ natuur, en daar zal Europa de lidstaten zeker op aanspreken (lit. 5).
5.1. Haalbaarheid
De haalbaarheid van een peilverhoging van de graslanden en het in eigen beheer hebben daarvan, is
afhankelijk van de eigendomsituatie in relatie tot de hydrologische inrichting van het gebied. Als in een
afgebakend gebied deze maatregelen mogelijk zijn, dan kunnen de maatregelen vervolgens relatief
snel worden doorgevoerd. Er zijn geen hoge kosten mee gemoeid en er hoeft geen ingewikkelde
besluitvorming plaats te vinden. NM is er voorstander van deze maatregel dan ook zo snel mogelijk uit
te voeren.
Het natuurvriendelijker herinrichten van de Eem is minder eenvoudig. Ten eerste zijn de kosten
waarschijnlijk hoger, omdat er ook sprake is van grondverzet. Daarnaast zal NM zich sterk moeten
maken om gronden aan te kopen bij de monding van de Eem, eventueel in samenwerking met het
waterschap als zij daar ook kansen zien. Mogelijkheden voor het realiseren van een natuurlijkere
Eemmonding liggen ook in het Natura 2000 traject en de beheerplannen die opgesteld moeten gaan
worden. Daarin wordt beschreven hoe de instandhoudingsdoelstellingen bereikt gaan worden, een
van de mogelijkheden om uitbreiding van het leefgebied voor de grote karekiet te realiseren is het
ontwikkelen van areaal moerasvegetatie.
Belangrijker is, dat er veel belanghebbenden zijn, en er dus uitvoerig overleg moet plaatsvinden.
Daarbij is het belangrijk voldoende onderbouwd aan te geven dat de veiligheid niet in het geding is.
De KRW kan gebruikt worden om het proces te versnellen. De opgave is het doel in 2015 te
INTERN DOCUMENT 14

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
realiseren. Alleen met goede argumenten mag daarvan worden afgeweken. Vooralsnog ziet NM daar
geen reden voor.
Aanpassing van het peil van de randmeren is nog minder eenvoudig. Hier zijn waarschijnlijk hoge
kosten mee gemoeid (aanpassen gemalen, stuwen, kades, etc) en er zijn veel direct en indirect
belanghebbenden. Het aanpassen van de oevers is minder complex: Rijkswaterstaat voert dergelijke
maatregelen nu vaak al uit. NM zal zoveel mogelijk meewerken aan versnelling van de processen,
maar heeft hierin waarschijnlijk maar een beperkte rol.
Inzet NM:
− Als de mogelijkheid zich voordoet het peil in een afgebakend gebied te verhogen en in eigen
beheer te nemen, dit zo snel mogelijk uitvoeren.
− Voor de natuurlijke herinrichting van de Eemmonding meeliften bij het Natura 2000 proces;
opstellen van het Beheerplan voor Eemmeer en Gooimeer Zuidoever.
− Herinrichting van de Eem, vasthouden aan de termijn van doelrealisatie in 2015.
− Meewerken aan versnelling van het proces van voorbereiding van maatregelen in de randmeren.
5.2. Kosten en baten
In de fase tussen nu en het stroomgebiedbeheersplan moeten maatregelen op hun effectiviteit,
haalbaarheid, kosten en baten worden getoetst. Dit moet deel uit maken van de KRW-verplichte
onderbouwing van lagere of gefaseerde doelen, maar ook van keuze voor status sterk veranderd i.p.v.
natuurlijk (KRW art. 4.5, resp. 4.4 en 4.3 – zie bijlage). NM wil dat dit niet alleen op het (politieke)
gevoel wordt weggeschreven maar dat dit expliciet wordt verkend en getoetst en dat de uitkomsten
van dat proces expliciet worden vastgelegd.
NM wil niet alleen een kosteneffectiviteitsanalyse van verschillende maatregelenpakketten
(voorgenomen KRW-actie), maar ook een reële inschatting van netto kosten per maatregel(-pakket).
Dat betekent dat ook de baten in beeld moeten worden gebracht en gekwantificeerd moeten worden.
Zie ook de brochure ´Baten boven water´ (lit. 4).
Huiswerk NM:
Voorzover voor ons bekend zorgen dat we een beeld van kosten, baten en effectiviteit van belangrijke
maatregelen, die o.a. in hoofdstuk 4 zijn genoemd, paraat hebben. Vooral de baten die onze belangen
raken, in ieder geval kwalitatief, maar als het kan ook kwantitatief. Hoofdkantoor/EB: uit werk Coalitie
Baten boven water checklist trachten af te leiden. Nadenken welke maatregelen het effectiefst zijn /
prioriteren.
Inzet NM:
Wij willen geen kostenplaatjes zien, alleen nog maar kosten-batenplaatjes! Ook al zijn de baten niet
altijd te gelde te maken door de partij die de kosten moet maken, het moet wel inzichtelijk zijn!
INTERN DOCUMENT 15

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
BIJLAGE 1. LITERATUUR
1. Het Europese Parlement en de Raad van de Europese Unie, 2000. Richtlijn 2000/60/EG van
het Europese Parlement en de raad van 23 oktober 2000 tot vaststelling van een kader voor
communautaire maatregelen betreffende het waterbeleid. Publicatieblad van de Europese
Gemeenschappen 22.12.2000 NL: 1-72.
2. D. van der Molen (red), 2004. Referenties en concept-maatlatten voor meren voor de
Kaderrichtlijn Water. STOWA-rapport 2004-42.
3. D. van de Molen (red), 2004. Referenties en concept-maatlatten voor rivieren voor de
Kaderrichtlijn Water. STOWA-rapport 2004-43.
4. RAO Rijn-Midden, 2004. Kaderrichtlijn Water. Karakterisering deelstroomgebied Rijn-Midden.
5. Coalitie Baten Schoon Water, 2006. De baten boven water. Brochure. ANWB, De
Landschappen, De 12 provinciale Milieufederaties, IVN, Sportvisserij Nederland,
Staatsbosbeheer, Stichting Noordzee, Stichting Natuur en milieu, Stichting Reinwater,
Vereniging Natuurmonumenten, VEWIN, Vogelbescherming Nederland, Watersportverbond.
6. Milieu en Natuur Planbureau, 2006. Welke ruimte biedt de Kaderrichtlijn Water. Een quick
scan. Milieu en Natuur Planbureau. MNP-rapportnummer 500072001.
7. Taken Landschapsplanning, 2004. Natuur en Water. Opgaven in beeld. Overijssel-Flevoland.
Vereniging Natuurmonumenten. Intern werkdocument.
8. Vereniging Natuurmonumenten, 2005. Handboek Doelen en Monitoring.
9. Vereniging Natuurmonumenten, 1997. Beheerplan 1997 Eemland. Beheervisie en
documentatie.
10. Vereniging Natuurmonumenten, 1998. Beheerplan 1998 Eemland. Middellange termijnplan.
11. Vereniging Natuurmonumenten, 2004. Doelen, monitoringsplan, Eemland.
12. Soorten van de Habitatrichtlijn. Europese natuur in Nederland. J.A.M. Janssen, Uitgeverij
K.N.N.V. 2004.
13. Habitattypen. Europese natuur in Nederland. J.A.M. Janssen, Uitgeverij K.N.N.V. 2003.
14. www.minlnv.nl/natura2000 Hulpmiddelen natuurwetgeving: soorten, habitattypen, gebieden.
De belangrijkste externe documenten staan gedownload op de algemeen toegankelijke directory:
G:\ Samen-Regios-HK \ beleidsbeïnvloeding \ water \ kaderrichtlijn water
INTERN DOCUMENT 16

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
BIJLAGE 2: ARTIKEL 4 KRW (LIT. 1)
INTERN DOCUMENT 17

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
INTERN DOCUMENT 18

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
BIJLAGE 3. BESCHRIJVING REFERENTIE R7. LANGZAAM
STROMENDE RIVIER/NEVENGEUL OP ZNAD/KLEI (LIT. 3)
TYPOLOGIE
De abiotische karakteristieken van het watertype zijn weergegeven in onderstaande tabel 8.1a.
GEOGRAFIE
Rivier, bestaande uit een hoofdgeul en nevengeulen, met een lage waterafvoer. Het water heeft door
de lage afvoer gemiddeld een lage stroomsnelheid, maar deze kan plaatselijk (door vernauwing van
de bedding) hoger zijn. De langzaam stromende rivier en nevengeul kan overal in het rivierengebied
voorkomen, met uitzondering van het uiterste zuiden.
HYDROMORFOLOGIE
Er zijn maar enkele grote rivieren in Nederland en bovendien zijn dit sterk veranderde afgeleiden, dus
is een uitgebreide typologie minder zinvol voor het natuurlijke type. Wel behulpzaam is het
onderscheiden van de belangrijkste habitats in de rivieren. In de Maas en de Rijntakken kunnen in
principe dezelfde habitats voorkomen.
− Vast substraat (stenen, grind, veen/kleibanken, hout) in langzaam stromend water. Een op dit
moment veel voorkomend habitat zijn de vaste substraten in langzaam stromend of bijna stilstaand
water. Hieronder vallen onder andere de stortstenen in de oever. Andere substraten zijn
aangesneden veenbanken of grindbedden. Grindbedden komen minder voor in langzaam
stromend water dan in snelstromend water omdat deze al snel bedekt zullen raken met zand of
slib. Dood hout is afkomstig van ooibos op de oevers en kan lang blijven liggen in rustige delen van
de oever en nevengeulen.
− Zand in langzaam stromend water. In relatief rustige delen van de rivier kan de bodem bestaan uit
zand. Er is sprake van langzame stroming, zodanig dat er geen slib wordt afgezet.
− Zand met een laagje slib of detritus in langzaam stromend water. In rustige delen van de rivier,
zowel in de hoofdgeul als in de nevengeulen kunnen plekken zijn waar fijn detritus of slib kan
sedimenteren. Vaak gebeurt dit op een zandige ondergrond. Het habitat dat zo ontstaat bestaat uit
een ondergrond van zand met een laagje slib. De stroomsnelheid in deze delen van de rivier is
langzaam. Sommige plekken in nevengeulen of hoekjes in de oever kunnen zelfs stilstaand zijn.
Hoe verder stroomafwaarts, hoe langzamer de stroomsnelheid van de rivier en hoe meer van dit
habitat aanwezig zal zijn.
− Slib in langzaam stromend tot stilstaand water. In rustige delen van de rivier, zowel in de hoofdgeul
als in nevengeulen kunnen plekken zijn waar slib kan sedimenteren. Als de sliblaag zodanig dik is
dat de onderliggende zandlaag niet meer door macrofauna bewoond wordt, is er sprake van een
slibhabitat. Dit habitat komt vooral in benedenstroomse delen van de rivieren voor. De
stroomsnelheid in dit habitat is zeer langzaam tot nul. Het slibhabitat kan zowel in ondiepe als in
diepe delen van de rivier voorkomen.
− Habitats in snelstromende delen. In natuurlijke langzaam stromende rivieren komen van nature
plekken voor waar het water sneller stroomt. Dit betreft vooral de buitenbochten van meanders en
smallere nevengeulen. In deze delen kan grof substraat zoals grind worden afgezet. Vast substraat
kan echter ook aan het oppervlak komen als de rivier grind- of veenbanken die zich in de
ondergrond bevinden aansnijdt. In natuurlijke langzaam stromende rivieren komt ook veel dood
hout voor. Dit hout is afkomstig van ooibos dat zich op de oevers van de rivieren bevindt. Het gaat
hier alleen om grote stammen of omgevallen bomen die ondanks de snelle stroming op hun plaats
INTERN DOCUMENT 19

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
blijven liggen. Omgevallen bomen vormen zowel in de hoofdgeul als in nevengeulen dammen
waarachter ander materiaal zich kan ophopen.
CHEMIE
Het water, dat deels afkomstig is van beken en riviertjes en deels van buiten Nederland, is neutraal
(tot basisch) en zwak eutroof tot eutroof. Heinis et al. (2004) geven indicatieve waarden van enkele
waterkwaliteitsparameters. Op basis van de koppeling met de natuurdoeltypen kan het type verder als
volgt worden gekarakteriseerd:
BIOLOGIE
In snelstromende delen komen stromingsminnende soorten voor. De soorten in langzaam stromend
water zijn veelal minder gevoelig voor vervuiling en lage zuurstofgehalten dan de soorten op hetzelfde
substraat in snel stromend water. Van nature komen de meeste, vaak karakteristieke,
macrofaunasoorten voor op en tussen vast substraat, zand en slib zijn minder rijk. De vegetatie
bevindt zich in de ondiepe en matig diepe delen. Er zijn migratiemogelijkheden voor fauna door middel
van verbinding met andere beken en riviertjes.
FYTOBENTHOS
Op alle beschikbare substraten zullen benthische diatomeeën abundant zijn (vast substraat, zand,
slib. In snelstromende delen zijn zand en slib te instabiel voor een goed ontwikkelde gemeenschap.
Het zijn vooral de algemene soorten die abundant zijn.
MACROFYTEN
Bij een wat lagere dynamiek (stroomafwaartse riviertrajecten, tijdelijk geïsoleerde wateren en eenzijdig
afgesloten rivierarmen) kan zich een sterke waterplantenontwikkeling voordoen, vaak gedomineerd
door drijfbladplanten, met daarnaast fonteinkruidvegetaties en emergenten. In de stromende wateren
van het zomerbed komen waterplanten voor in luwtes van obstakels in de rivier (eilanden,
zandbanken, dode bomen) en in al dan niet meestromende nevengeulen. In snelstromende delen is
de watervegetatie efemeer en spaarzaam aanwezig. Het aantal soorten is beperkt, en omvat alleen
enkele planten-gemeenschappen met soorten die bestand zijn tegen veel waterstandsschommelingen
en stroming. De vegetatie van de lage oever bestaat uit pioniervegetaties en moerasruigtes,
terwijl iets hogerop zachthoutooibos groeit.
MACROFAUNA
De macrofaunagemeenschap bevat minder rheofiele soorten dan die van snelstromende rivieren. De
gemeenschap is divers met soorten van harde substraten, zoals de kokerjuffer Hydropsyche
exocellata, de vedermug Orthocladius oblidens, de tweekleppigen Pisidium pseudosphaerium,
Pseudanodonta complanata en Unio crassus en de vedermug Demicryp-tochironomus vulneratus. Als
er sprake is van slibafzetting komen meer ubiquistische soorten voor, vooral wormen, vedermuggen
en tweekleppigen (zoals Pisididae) gevonden. De enige kenmerkende (en recent teruggekeerde) libel
is Gomphus flavipes.
VISSEN
Doordat de hoofdstroom langzaam stroomt kunnen naast reofiele soorten ook de volwassen
levensstadia van eurytope soorten zich hier handhaven. De jonge levensstadia van reofiele en
eurytope soorten groeien op in de langzamer stromende zandige nevengeulen en in de strangen.
Limnofiele soorten worden aangetroffen in de afgesloten strangen waar aquatische vegetatie tot
ontwikkeling gekomen is. Hiernaast fungeert dit riviertype als doortrekgebied voor anadrome soorten
als zalm, zeeforel, elft en houting die zich voortplanten in de bovenloop van de rivier of zijrivieren.
INTERN DOCUMENT 20

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
BIJLAGE 3. BESCHRIJVING REFERENTIE M14. ONDIEPE, MATIG
GROTE, GEBUFFERDE PLASSEN (LIT. 3)
TYPOLOGIE
De abiotische karakteristieken van het type M 14 zijn weergegeven in onderstaande tabel.
GEOGRAFIE
Tot dit watertype behoren de matig grote, vlakvormige, vrij ondiepe, semi-stagnante, gebufferde zoete
wateren in de regio.s laagveengebied, zeekleigebied, duinen en afgesloten zeearmen. Voorbeelden
zijn het Tjeukemeer, de Bovenwijde en het Zuidlaardermeer. De meren onderscheiden zich van type
M27 (Laagveenplassen), doordat de bodem niet voor >50% uit organisch materiaal (veen) bestaat en
verlandingsprocessen met bijvoorbeeld Krabbescheer en drijftillen slechts op beperkte schaal
voorkomen. De plassen worden wel voornamelijk in het laagveengebied aangetroffen. In veel gevallen
zijn de meren ontstaan door hydromorfologische ingrepen van de mens.
HYDROLOGIE
Op hydrologisch gebied worden de plassen gekenmerkt door een grote variatie. Er kan sprake zijn
van voeding door regenwater, grondwater en/of instromend oppervlaktewater van elders, afhankelijk
van de ligging van de plassen in het regionale hydrologische systeem. De variatie in voeding leidt tot
een grote variatie in verblijftijden (van jaren in geïsoleerde situaties tot dagen in sterk doorstroomde
situaties) en nutriëntenbelasting (als gevolg van de verblijftijdvariatie maar ook als gevolg van het
nutriëntengehalte van het voedingswater). Alle plassen vertonen een natuurlijke seizoensmatige
waterpeilfluctuatie, waarvan de amplitude (verschil tussen hoogste en laagste waterstand) varieert en
afhangt van vele factoren, zoals de variatie in hoogteligging in het gebied, de verhouding tussen het
oppervlak van het water en het afwaterend oppervlak van het stroomgebied etc. Een amplitude van
0,5 tot 1,0 meter is reëel. Als gevolg van de waterstandsdynamiek kunnen de plassen omgeven zijn
met uitgestrekte vloedvlaktes, welke vele malen groter kunnen zijn dan het oppervlak van de plassen.
In de plassen zelf speelt de factor windwerking een belangrijke rol. Deze zorgt voor waterbeweging en
golfwerking, welke als gevolg van de geringe diepte leiden tot dynamische erosie- en
sedimentatieprocessen. Er zijn migratiemogelijkheden voor de fauna.
De bodem bestaat uit zand,veen (minder dan 50%) en/of klei. Als gevolg van de wind- en golfwerking
is de bodem vaak stevig en kaal in de golfslagzone. In de luwe zone accumuleert sediment, dat
meestal voor een belangrijk deel uit organisch materiaal bestaat (geproduceerd in het meer en/of
aangevoerd van elders). Als gevolg van de overheersende zuidwestelijke winden bevindt dit slibdepot
zich meestal in de zuidwestelijke hoek van de plas, terwijl de noordoostelijke hoek van de plas aan
erosie onderhevig kan zijn (wandelende meren). De verhouding tussen de productieve, verlandende
zone en de erosiezone is afhankelijk van de dimensie van de plas. In kleinere plassen is het
productieve deel relatief groter dan in grotere plassen.
CHEMIE
Het water is neutraal tot basisch en kan variëren van oligotroof tot eutroof, afhankelijk van de voeding
(regenwater, grondwater en/of oppervlaktewater) en de bodemsamenstelling (variërend van oligotroof
zand tot mesotroof of eutroof veen of eutrofe klei). Er is een goede zuurstofvoorziening. Desondanks
kunnen in de slibrijke en verlandende zuidwesthoek situaties met periodieke zuurstofdepletie (met
name aan het eind van de nacht) optreden. Hetzelfde geldt voor delen die sterk zijn begroeid met
INTERN DOCUMENT 21

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
ondergedoken waterplanten. De helderheid van het water is afhankelijk van de trofische status en de
invloed van de windwerking in relatie tot de bodemsamenstelling en het doorzicht kan variëren van
enkele decimeters (door algengroei en/of door opwerveling van bodemmateriaal zoals kleideeltjes) tot
enkele meters (in voedselarme situaties). Heinis et al. (2004) geven indicatieve waarden van enkele
waterkwaliteitsvariabelen. Op basis van de koppeling met de natuurdoeltypen kan het type verder als
volgt worden gekarakteriseerd:
BIOLOGIE
Parallel aan de grote variatie in abiotische omstandigheden kan ook de samenstelling van de
levensgemeenschap sterk variëren. Algemeen komen in de oeverzone van het meer uitgestrekte
gordels met oeverplanten voor, welke zich kunnen voortzetten in de vloedvlakte. In de verlandende
zuidwesthoek kan daarbij een zonering worden aangetroffen van ondiep wortelende en/of
drijftilvormende emergente soorten naar dieper wortelende drijfbladvegetaties naar ondergedoken
waterplanten. In deze zone is de faunagemeenschap gedomineerd door soorten die zijn geassocieerd
met deze vegetaties (limnofiele vissoorten en macrofauna) en zijn aangepast aan sterk fluctuerende
zuurstofcondities. In het open water kan eveneens sprake zijn van een sterke dominantie van
(ondergedoken) watervegetatie en een geassocieerde faunagemeenschap. Er kan echter ook sprake
zijn van situaties zonder waterplanten met een daaraan aangepaste faunagemeenschap. Bezien over
het gehele meer is het relatieve aandeel van ieder van deze biotopen bepalend voor de samenstelling
van de totale levensgemeenschap. Dit is afhankelijk van de dimensie, trofische status, de helderheid
van het water en het diepteverloop. De volgende condities zijn denkbaar:
− Oligotrofe heldere condities: helder voedselarm water waarin door voedselgebrek geen of
nauwelijks ondergedoken waterplanten voorkomen. Deze situaties zijn in Nederland waarschijnlijk
erg zeldzaam geweest en thans geheel verdwenen en waren beperkt tot plassen die gevoed
werden met oligotroof grondwater. Een voorbeeld betreft de Loosdrechtse Plassen vóór 1920, toen
ze nog geheel gevoed werden met kwelwater van de Utrechtse Heuvelrug (zie Hofstra & van Liere,
1992).
− Mesotrofe tot eutrofe heldere condities: helder, matig voedselrijk tot voedselrijk water met een
bodem die, afhankelijk van het diepteverloop en het doorzicht geheel overgroeid kan zijn met
ondergedoken waterplanten zoals kranswieren en fonteinkruiden. Deze situatie kwam
waarschijnlijk verreweg het meest in Nederland voor en dit is ook het type, waarvoor deze
beschrijving van M14 geldig is.
− Eutrofe troebele situaties: permanent troebele eutrofe situaties kwamen waarschijnlijk voor in
plassen in het rivierengebied met een kleibodem als gevolg van opwerveling van die kleideeltjes.
Daarnaast kwamen eutroof troebele plassen waarschijnlijk in het zeekleigebied en (voormalig)
brakke gebieden voor bij aanwezigheid van zwavelrijke bodems die geen P binden, met als gevolg
voedselrijk oppervlaktewater en kwelwater. In de troebele omstandigheden domineren niet
waterplanten maar zwevende algen. Deze eutrofe toestand zal onder natuurlijk omstandigheden
niet veel voorkomen. Een voorbeeld is het Schildmeer, waar delen met een katteklei-bodem
voorkomen.
FYTOPLANKTON EN FYTOBENTHOS
Maximale biomassa.s van fytoplankton treden op in het voorjaar (april) en leiden tot chlorofyl-agehalten
van 30 tot 60 µg/l. Het zomerhalfjaargemiddelde chlorofyl-a-gehalte ligt tussen 4 en 50 µg/l.
In het gehele zomerhalfjaar kunnen kiezelalgen, goudalgen, cryptophyceeën, groenalgen en
blauwalgen naast elkaar voorkomen, afhankelijk van de trofiegraad, de graasdruk van zoöplankton en
het achtergronddoorzicht. In de meest eutrofe varianten domineren in het voorjaar kiezelalgen
(Stephanodiscus binderanus, S. hantzschii, Cyclostephanos dubius, Diatoma tenuis), in de mesotrofe
varianten treden goudalgen en kleine cryptophyceeën op de voorgrond (Dinobryon divergens, Synura
sp., Mallomonas sp.) en in intermediaire varianten combinaties van beide groepen, met onder de
kiezelalgen Asterionella formosa. De soortensamenstelling in de daaropvolgende maanden is naast
trofiegraad, sterk afhankelijk van graasdruk en het achtergronddoorzicht.
INTERN DOCUMENT 22

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
Positieve indicatoren:
− kiezelalgen: Acanthoceras zachariasii, Aulacoseira subarctica, Cyclotella ocellata, C.radiosa,
Fragilaria crotonensis, F. reicheltii, Rhizosolenia eriensis;
− groenalgen: Ankyra ancora, Ankistrodesmus fusiformis, Closterium acutum, C. praelongum, C.
subulatum, Nephrochlamys allantoidea, Nephrocytium agardianum, Pseudosphaerocystis lacustris,
Staurastrum arcuatum;
− blauwalgen: Anabaena compacta, Chroococcus microscopicus, Coelosphaerium kuetzingianum;
− goudalgen: Chrysamoeba sp., Dinobryon divergens, Mallomonas spp., Synura spp., Uroglena spp.
De gemeenschap van epifytische kiezelalgen kan gedomineerd worden door Achnanthes minutissima
of Cocconeis placentula. In de minder voedselrijke varianten worden zij vergezeld door soorten als A.
pusilla, Anomoeoneis vitrea en diverse mesotrafente vertegenwoordigers uit de geslachten Cymbella,
Fragilaria en Gomphonema.
MACROFYTEN
In dit watertype spelen ondergedoken waterplanten een belangrijke rol; vooral fonteinkruiden en
kranswieren bedekken vrijwel de gehele bodemoppervlakte. Langs de oevers komt een brede
verlandingsgordel van oeverplanten voor, waarin riet een voorname rol speelt. In de ondiepe, luwe
delen van de oever komen drijfbladplanten voor, een zone die naarmate het dieper wordt overgaat in
ondergedoken waterplanten. In van nature voedselrijke plassen (kleibodems, zwavelrijke bodems)
kunnen waterplanten door sterke troebeling van ondergeschikt belang zijn.
MACROFAUNA
In de ondiepe gebufferde plassen is de gemeenschap rijk en duidt op goede zuurstofomstandigheden
(oxyfiele soorten). Alle groepen zijn goed vertegenwoordigd. Knippers en predatoren zijn talrijk
aanwezig. Kenmerkende soorten zijn de Driehoeksmossel (Dreissena polymorpha) en de
zwanenmossel Anadonta anatina, de kleine tweekleppigen Pisidium spp., de kreeftachtige Gammarus
pulex, de vedermuggen Cladotanytarsus spp., Psectrocladius psilopterus en Stictochironomus spp.,
de slakken Bithynia tentaculata, Lithoglyphus naticoides, Potamopyrgus antipodarum en Valvata
piscinalis, de waterkever Graphoderus bilineatus en de haften Atractides ovalis, Forelia curvipalpis en
Hygrobates trigonicus. Libellen (zoals Coenagrion pulchellum en de kenmerkende Gomphus
pulchellus, maar ook andere soorten zoals genoemd bij NDT 3.17) en de Grote gerande oeverspin
(Dolomedes plantarius) komen voor indien een rijk gevarieerde oevervegetatie aanwezig is, in
combinatie met een goede waterkwaliteit. Opvallend is de (zeer zeldzame) kokerjuffer Anabolia
brevipennis.
VIS
In de visstand kunnen, afhankelijk van de trofische status en het voorkomen van waterplanten,
verschillende gemeenschappen worden onderscheiden(zie onderstaande tabel).
INTERN DOCUMENT 23

Waterwensen Vereniging Natuurmonumenten voor de KRW-doelen en –maatregelen
Eemland
De visstand van de plantenrijke delen bestaat voor het belangrijkste deel uit limnofiele vissen,
eurytope vissen worden vooral aangetroffen in het open water. Het aandeel ondergedoken
waterplanten en oeverplanten (peilfluctuatie) is daarom in sterke mate bepalend voor het relatieve
aandeel limnofielen. In het geval van (al dan niet tijdelijke) verbinding met stromende wateren kunnen
ook rheofiele soorten worden aangetroffen.
INTERN DOCUMENT 24