Omstanders, slachtoffers, daders. Een verhaal van ... - Living

KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN
Faculteit Godgeleerdheid
Omstanders, slachtoffers, daders.
Een verhaal van indivuele keuzes en morele verantwoordelijkheid
tijdens de jodenvervolging in de omgeving van Antwerpen.
“We moeten gedrag beoordelen in de context
van de tijd waarin het zich voordoet.”
Laurence Rees
“Dit verhaal kan ons veel leren over onszelf.”
Laurence Rees
PROF. DR. LIEVE GEVERS
PROF. DR. JOHAN VERSTRAETEN
“Wat deze overlevenden mij hebben geleerd
(en als ik eerlijk ben, denk ik dat ik ook van
de daders heb geleerd), is dat het menselijk
gedrag fragiel en onvoorspelbaar is, en dat het
vaak afhankelijk is van de omstandigheden.
Uiteraard kan elk individu in laatste instantie
kiezen hoe hij zich gedraagt, het is alleen zo
dat voor veel mensen de situatie een
belangrijke determinant is.”
Laurence Rees
Dubbelpaper
Kerk en Theologie in de Nieuwste Tijd
Ethiek van vrede, oorlog en internationale betrekkingen
Tweede Licentie Godsdienstwetenschappen
2006
Door
Jan MAES

WOORD VOORAF
Voor mijn Plechtige Communie kreeg ik in 1974 van onze overburen een deel van De Nieuwe
Geïllustreerde Wereldgeschiedenis 1 cadeau. Het zevende deel van deze goede, uit het Engels
vertaalde jeugdgeschiedenisencylopedie beschrijft het imperialisme en de Eerste Wereldoorlog.
Paulus bekeringsverhaal is klein bier tegenover wat er met mij gebeurde terwijl ik dit deel verslond.
Kort daarop verjaarde ik, en vroeg ik aan mijn ouders deel acht 2 , dat de Tweede Wereldoorlog en
zijn gevolgen behandelde. Kort daarop stapte ik voor het eerst alleen een boekenwinkel binnen en
kocht van mijn spaarcentjes zelf mijn eerste boek: D-Day van Warren Tute 3 . In de zomermaanden
van 1974 is het zaad van de passie voor geschiedenis gezaaid. In het eerste middelbaar was ik er al
van overtuigd dat ik later voor de klas zou staan als geschiedenisleraar. Nadat een eigenzinnig PMS
en enkele dito leerkrachten mij als naïeve achttienjarige aanvankelijk nog konden bewegen om iets
anders te gaan studeren - omdat je met geschiedenis toch geen werk zou vinden -, volgde ik na een
overigens niet erg geslaagd omwegje van een jaar biologie aan het L.U.C. in Diepenbeek,
uiteindelijk toch mijn hart en ging ik geschiedenis studeren aan de Ufsia in Antwerpen. Voor mijn
licenties geschiedenis ging ik naar de K.U.Leuven. Ik koos ervoor om nog een enige kandidatuur
godsdienstwetenschappen te volgen, wat er voor zorgde dat ik nadien wel voor de klas kwam te
staan, maar dan als godsdienstleraar, en niet als geschiedenisleraar.
In september 2004 besloot ik dat de tijd gekomen was om ook mijn licenties
godsdienstwetenschappen af te maken. Als keuzevak koos ik het vak Christendom en Jodendom van
professor Didier Pollefeyt. Van hem mocht ik een paper maken over de holocaust. Hij stelde voor
om een “In de kijker” te maken voor de Thomaswebsite met materiaal voor godsdienstleerkrachten
om de shoa of de holocaust in hun klassen ter sprake te brengen. Dat moest hij mij geen twee keer
vragen, want de thematiek van de holocaust is bijzonder rijk aan hermeneutische knooppunten 4 .
Omdat de ervaring leert dat nogal wat leerlingen in de derde graad van het middelbaar
onderwijs 5 reeds lijden aan wat ik “holocaustfatigue” zou willen noemen, wilde ik gebruik maken
van nog ongekend materiaal van en over concrete personen uit het Antwerpse. De meeste leerlingen
weten immers behoorlijk veel over de vernietigingskampen, maar weten vaak bijzonder weinig over
wat er zich in hun eigen stad of gemeente afspeelde en dat hun eigen (over)grootouders hiervan
soms getuige of hierbij soms betrokken waren. Achteraf zou blijken dat dit de juiste keuze was. De
vijfdejaarsleerlingen die met deze paper, Daders slachtoffers omstanders 6 , in de herfst van 2005
hebben gewerkt, hebben in hun evaluatie ook duidelijk te kennen gegeven dat de narratieve
invalshoek ervan en het werken met foto’s en kopies van authentieke documenten hen nooit heeft
verveeld, hen integendeel erg heeft aangesproken én, met name het verhaal van Sylvie Reichman,
hen bijzonder heeft ontroerd 7 .
1 O. JR. DE KAY, Imperialisme en de Eerste Wereldoorlog. Nieuwe Geïllustreerde Wereldgeschiedenis, deel 7,
Antwerpen-Amsterdam, Zuid-Nederlandsche Uitgeverij, 1966.
2 E. RITCHIE, De Tweede Wereldoorlog en zijn gevolgen, Nieuwe Geïllustreerde Wereldgeschiedenis, deel 8,
Antwerpen-Amsterdam, Zuid-Nederlandsche Uitgeverij, 1966.
3 W. TUTE, J. COSTELLO EN T. HUGHES, D-Day. Normandië 6 juni 1944. Documentaire over de grootste
militaire operatie in de geschiedenis. Vertaald door I. DEVRIES-WILLIAMS, Bussum, Van Holkema &
Warendorf, 1974.
4 “Hermeneutische knooppunten zijn die aspecten in een door discussie en gezamenlijke reflectie ontstaan
groepsdiscours omtrent een bepaald onderwerp (binnen een terrein)... Zij kunnen… het motief worden van een
individueel en/of collectief leerproces in de communicatie omtrent inhouden, houdingen, handelingen met
betrekking tot godsdiensten, levensbeschouwingen, waarden, levensstijlen. Hermeneutische knooppunten zijn
dus spanningen, conflicterende interpretaties die terugverwijzen naar uiteenlopende levensbeschouwelijke
vooronderstellingen.” Draaiboek In de Kijker 2005-2006,
http://alo.theo.kuleuven.ac.be/Draaiboek_indekijker.doc.
5 Heel wat van mijn collegaleerkrachten geven in hun lessen heel wat aandacht aan de holocaustliteratuur. Zo
worden in het derde jaar worden in onze school, OLVE (Onze-Lieve-Vrouw van Lourdescollege Edegem), de
leerlingen intensief voorbereid op een bezoek aan het concentratiekamp van Breendonk.
6 J. MAES, Daders slachtoffers omstanders. De vervolging van de Antwerpse joden: kiezen of niet kiezen, dat
was de vraag (onuitgegeven paper Christendom en Jodendom), KULeuven, 2005, http://www.deliving.be/vervolging/Daders%20slachtoffers%20omstanders.doc.
7 Elk trimester krijgen de leerlingen een evaluatieblad waarop zij elke tekst en reportage van mijn cursus
godsdienst kunnen evalueren. Wat geen 8/10 krijgt als mediaan, vliegt het jaar nadien uit de cursus. Resultaat
evaluatie: J. MAES, Verdieping van de eigen levensbeschouwing in dialoog met christelijke en andere
2

Ik had twee reeds eerder gepubliceerde teksten uit de familie van mijn vrouw waarvan ik
wilde vertrekken. Ten eerste het oorlogsdagboek van Médard Schuyten 8 , de overgrootvader van mijn
echtgenote, en ten tweede het ontroerende getuigenis van Julia Schuyten, Médards kleindochter, en
tevens de nicht van mijn schoonvader. Het eerste had ik reeds in de zomer van 1984 gelezen toen
mijn aanstaande vrouw en ik op vakantie waren bij Colette Schuyten, nog een kleindochter van
Médard Schuyten, die in het zuiden van Frankrijk woonde. Het dagboek van Médard vond ik in hun
bibliotheek. Ik herinner mij nog, dat ik tegen mijn aanstaande zei dat, i.t.t. wat velen dachten, het
toch onvoorstelbaar was dat men tijdens de oorlog al zoveel over de jodenvervolging wist (of kon
weten). Nadien heb ik ontdekt dat de Belgische historicus Lieven Saerens juist om die reden in zijn
geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse bevolking heel wat aandacht besteedde aan dit dagboek 9 .
Het getuigenis van Julia Schuyten ontdekte ik eerder bij toeval in een boekje over de vervolging van
de Antwerpse joden, en het duurde even voor ik door had dat zij familie was van mijn vrouw. Als
historicus heb ik ervoor gekozen om niet de door de interviewster bewerkte, gepubliceerde versie 10
te nemen, maar wel de versie zoals Julia Schuyten die zelf in december 1995 op papier had gezet, op
vraag van de familie in Amerika 11 .
Ik wist wel waar ik aan begon, maar waar ik uiteindelijk uitgekomen ben, had ik op voorhand
nooit durven denken. Ik probeerde als een echte onderzoeksrechter met engelengeduld zoveel
mogelijk te weten te komen over de personen die voorkomen in het getuigenis van Julia Schuyten.
Dat speurwerk heeft me tot in Nederland, de Verenigde Staten en Israel gebracht. De eerste die ik
vond die mij kon helpen was Dora Sluys, de dochter van Julia; Julia zelf was jammer genoeg net
overleden. Zij bracht mij in contact met de joodse Edith Hönig. Dora’s ouders hadden haar helpen
onderduiken en zij leeft nog. Ik onmoette Edith en zij was bereid om heel haar verhaal op papier te
zetten. Dat was emotioneel heel belastend voor haar, omdat het alle herinneringen terug deed naar
bovenkomen. Ik ben haar dan ook heel dankbaar voor het feit dat ze dat uiteindelijk toch heeft
gedaan. Haar getuigenis is van cruciaal belang omdat zij als jongvolwassene alles bewust heeft
meegemaakt en zij de enige is van die generatie die het nog kan vertellen. Regelmatig heb ik haar
gemaild met een vraag ter verduidelijking en altijd heeft ze mij getracht te helpen. Via haar heb ik
ook de twee dochters van haar zuster leren kennen. Danielle en Judith Finkel hebben mij vanuit
Israel gevraagd om informatie over hun ouders. Die hadden over deze periode nooit willen spreken,
maar hun kinderen willen nu wel weten wat er gebeurd is. Ook voor hen heeft het emotioneel heel
wat losgemaakt toen ik informatie over hun ouders kon doormailen.
Ook Laurence Schram en Ilse Marcquenie van het Joods Museum voor Deportatie en Verzet
te Mechelen hebben mij altijd snel geantwoord, en hun waardevolle informatie heeft mij bijna altijd
een stap verder gebracht. Zij hebben voor heel wat legstukjes van die bijzonder grote puzzel
gezorgd. Omgekeerd heb ik ook voor hun museum belangrijke nieuwe zaken ontdekt. Het is
namelijk zo dat er op heel wat foto’s die daar hangen leden staan van de familie Reichman, waarover
ik heel wat te weten ben gekomen dat nog niet bekend was; zelfs niet bij de nabestaanden van de
Reichmans. Ook François Haverals van de Heemkundige Kring van Boechout, Bruno Gastmans,
conservator van de Heemkundige kring van Mortsel en Lieven Saerens van het CEGESOMA
hebben mij bruikbare tips gegeven.
Het heeft heel veel tijd en energie gekost om diegene op sporen die, samen met andere Sipo-
SD-leden op 31 januari 1943 bij Julia Schuyten in Boechout is binnengevallen en vijf joden en
Julia’s echtgenoot, Klaas, heeft meegenomen. Het vuistdikke strafdossier van deze collaborateur,
Louis Debra, bleek een goudmijn. Ik kreeg ook inzage in het strafdossier van Staf Van Sintjan, die
als VNV-oorlogsburgemeester van Boechout die bewuste avond ook bij de inval aanwezig was.
verhalen. Godsdienst voor het 5 e jaar (1 e trimester), OLVE Edegem, 2005, http://users.pandora.be/deliving/5ejaar/Resultaat%20Evaluatieformulier%20kerst%202005.doc.
Het feit dat ik Sylvie had teruggevonden
en dat zij vanuit de Verenigde Staten de vragen kon meelezen, die de leerlingen bij het lezen van de
verschillende hoofdstukken in de paper hadden en die ze op ons discussieforum (www.de-living.be) dienden te
plaatsen, heeft de betrokkenheid in ieder geval enorm vergroot.
8
M.C. SCHUYTEN, Oorlogsdagboek, Antwerpsche nota’s 1940-1944, Antwerpen, De Techniek, maart 1945.
9
SAERENS, L., Vreemdelingen in een wereldstad. Een geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse bevolking
(1844-1944), Tielt, Lannoo, 2000, p. XXXII, 560, 562-564, 658, 659, 662, 677, 679, 681.
10
J. SCHUYTEN, Tenminste Sylvieke, in J. DE VOLDER & L. WOUTERS, Van binnen weent mijn hart. De
vervolging van de Antwerpse joden. Geschiedenis en herinnering, Antwerpen, Standaard, 1999, p. 120-126.
11
J. SCHUYTEN, Van 31 januari 1943 tot juli 16 of 17 1944 (Getuigenis geschreven op vraag van de familie in
Amerika), december 1995. (Archief Dora Sluys)
3

De grote vraag die lang open bleef, was echter: “Wat is er na de oorlog met het geredde
joodse meisje, Sylvieke, gebeurd? Niemand wist het. Ook de familie Rooze niet, waar ze vanaf mei
1943 nog meer dan een jaar heeft ondergedoken gezeten, en pas in juni 1945 is vertrokken. Toen ik
met de hulp van Ellen Van Cauwenberghe van het archief van de Dienst voor Oorlogsslachtoffers
van het Ministerie van Volksgezondheid haar geboortedatum had gevonden, en eerst mailde en dan
belde naar het U.S. Holocaust Memorial Museum in Washington, DC, hoorde ik Michlean Amir
zeggen: “Wait a second… I have her here!” 12 . Het was een bijzonder emotioneel moment voor mij,
omdat ik onmiddellijk besefte dat ik iemand had teruggevonden die ik een stuk van haar eigen
geschiedenis kon teruggeven. Mijn eerste telefoon met Sylvie Reichman duurde anderhalf uur, en ik
kan gerust zeggen dat deze telefoon mijn leven heeft veranderd. Ik kon meer dan zestig jaar na de
feiten haar weer in contact brengen met de zonen en dochters van die moedige mensen die haar
zestig geleden hadden verborgen, en haar daardoor het leven hadden gered. Ik mocht erbij zijn, toen
zij in september 2005 speciaal naar België kwam om haar zusjes en broertjes van toen terug te zien.
Deze momenten behoren tot de mooiste van mijn leven.
Omdat volgens mij het werk niet af was, heb ik de professoren Lieven Gevers en Johan
Verstraeten gevraagd of ik voor hun tweede licentievakken, respectievelijk voor Kerk en theologie in
de Nieuwste Tijd en voor Ethiek van vrede, oorlog en internationale betrekkingen, hierop mocht
voortwerken. Ik ben de eerste vier maanden van 2005-2006 uitsluitend bezig geweest met het
verderzetten van mijn opzoekingswerk. De archieven van de Dienst Vreemdelingenzaken gaven vele
van de achtentwintig weggevoerde familieleden van Sylvie terug een naam en een gezicht. Ik kon
bijna heel haar stamboom reconstrueren. Van velen wisten de overlevende familieleden zelfs de
naam niet. Sylvie bracht mij in contact met haar achternichtje Patricia Marcovici. Samen met haar
moeder, Paula Reichman, heeft ze mij heel wat waardevolle informatie en foto’s bezorgd. In de
archieven van de Dienst Vreemdelingenzaken, waar Louis-Philippe Arnhem mijn opzoekingen met
grote interesse op de voet volgde, ontdekte ik documenten die mij op het spoor brachten van
nabestaanden van Hersz Nadel, die ook op 31 januari 1943 bij Julia Schuyten werd opgepakt. Sabine
Grynberg van de ambassade van Israel bezorgde mij het telefoonnummer 13 en zo kon ik bellen met
Nadels’ schoondochter, Hanna Gnazik, die in Israel woont. Ook dat was een heel emotioneel
moment, want zij hebben nooit geweten wat er met Hersz Nadel juist gebeurd is. Na heel wat
zoekwerk kon ik met de hulp van Jacques Funkleder van de Belgische Vereniging Het
Ondergedoken Kind 14 ook nog de ware identeit van een ander joods meisje achterhalen dat, onder de
valse schuilnaam Willemien, samen met Sylvie ondergedoken had gezeten bij de familie Rooze. Het
Nederlandse consulaat heeft laten weten dat Josephine “Jopie” van Engel - jammer genoeg -
inmiddels al overleden is 15 , maar haar echtgenoot en haar beide zonen leven nog. Toen ik haar
echtgenoot belde was hij bijzonder verheugd om hierdoor contact te kunnen leggen met de kinderen
waarmee zijn overleden echtgenote bijna twee jaar als broer en zus mee heeft samengeleefd 16 .
Hetzelfde geldt voor de kinderen van Henri Rooze en Truus van Buuren, die bijzonder blij waren te
horen wat er van Willemien geworden was. Inmiddels heeft er ook een ontmoeting plaatsgevonden.
12
Het toeval heeft ons een beetje geholpen. Sylvies schoonbroer werkt daar namelijk en vermits Sylvie
meestal onder de naam van haar echtgenoot, als Sylvie Lednicer, lezingen geeft over wat er met haar en haar
familie is gebeurd tijdens de Tweede Wereldoorlog, heeft men bij haar schoonbroer even gepolst of hij toch
niet een zekere Sylvie Reichman kende. Ik kreeg onmiddellijk na mijn telefoontje de volgende mail: “Sylvie
Reichman is listed in our Registry and she is from Belgium. Her husband is Oliver Lednicer. Here is their
contact information. I'm sure they would be very excited to speak to you. Let us know how it all turns out.
Sylvie Reichman was a hidden child and speaks in the area about her experiences so I am sure this is the same
person…. Good luck!” E-mail van 27.5.2005 van Steven Vitto van de Registry of Holocaust Survivors, U.S.
Holocaust Memorial Museum in Washington.
13
“Faisant suite à notre entretien téléphonique de ce jour, voici le résultat de nos recherces. Monsieur Max
Nadel est malhereusement décédé, mais son épouse est en vie, et réside toujours à l’adresse que vous m’avez
communiqué… J’espère que ces renseignements pourront vous aider.” E-mail van 24.10.2005 van Sabine
Grynberg van het Secrétariat Politique de l’Ambassade d’Israël en Belgique & au Luxembourg.
14
Telefonisch gesprek met Jacques Funkleder (Belgische Vereniging Het Ondergedoken Kind), 11.11.2005.
15
Schriftelijke mededeling van 20.12.2005 van W.J. DE BRUIN van de Ambassade van het Koninkrijk der
Nederlanden aan J. MAES.
16
Telefonisch gesprek met Jacob Huisman (de echtgenoot van wijlen Josephine van Engel), 25.1.2005. Ook
hun zoon, Jeff, was heel erg geïnteresseerd in dit stuk verleden van zijn moeder. Telefonisch gesprek met Jeff
Huisman, 25.1.2005.
4

Toch verlopen niet alle contacten even positief. Twee familieleden van Sylvie Reichman
wilden absoluut niet meewerken. Haar neef, Oscar Reichman, was niet geïnteresseerd en voor haar
nicht, Liliane Zawadski, was het emotioneel te moeilijk. Na een eerste goed contact bleek Liliane
Hendrickx, dochter en kleindochter van Charles en Door Hendrickx, diegenen die verschillende
joden hadden laten onderduiken, zich gekwetst te voelen door een passage in het getuigenis van
Edith Hönig, en wenste zij niet meer verder mee te werken.
Om te weten wie mij eventueel aan (origineel) materiaal van René en Jeanne Schuyten, de
broer en de zus van Julia Schuyten, zou kunnen helpen heb ik heel wat tijd gestoken in het
reconstrueren van de volledige stamboom van de nakomelingen van Médard Schuyten. Heel wat van
achterkleinkinderen bleken in de Verenigde Staten te wonen. Vooral René’s dochter Margaret
Hickman-Schuyten ben ik bijzonder dankbaar voor het waardevolle materiaal over haar ouders dat
ze mij heeft doorgemaild. De meer dan 500 bladzijden briefwisseling tussen haar vader en haar
moeder in de periode 1938-1948 bevatten naast een pak liefdesverklaringen een schat aan
informatie. Ik ben Margaret bijzonder erkentelijk voor het feit dat ik deze gevoelige informatie
mocht inkijken.
Met de paper die ik voor professor Pollefeyt had gemaakt, heb ik tijdens een deel van het
eerste trimester van het schooljaar 2005-206 fantastisch les kunnen geven. Op het einde van de
laatste les heb ik daar dan ook in beide klassen spontaan applaus voor gekregen. De leerlingen
hebben hun waardering voor het project niet onder stoelen of banken gestoken. Ook heel wat van
mijn collega’s waren geïnteresseerd in de resultaten van mijn opzoekingen.
Er is nog steeds heel wat boeiend onderzoekswerk te doen, en op het einde van deze paper
geef ik dan ook een overzicht van wat nog onderzocht kan worden, maar omdat er – in het kader van
mijn studie - ook nog andere vakken af te leggen zijn, zie ik mij – met bijzonder veel spijt in het hart
– genoodzaakt om dit hier stilaan af te ronden. Nog nooit heb ik voor gelijk welke opleiding een
werk mogen maken, dat mijn leven en dat van heel wat anderen zo ingrijpend heeft veranderd. Ik
blijf dan ook - mede in naam van al de mijnen - de professoren Didier Pollefeyt, Lieve Gevers en
Johan Verstraeten altijd dankbaar dat ik dit heb mogen doen.
Tot slot wil ik eindigen met wat Sylvie mij schreef in een mail van 16 december 2005: “Oliver
[Lednicer, Sylvies husband] went to Washington, DC to the Holocaust Museum, and told the
director of the Shoah Foundation my whole story, including of course the result of your tracing of
me through their organization. He was very excited and wants a copy of my speech and all the
photos of the past as well as the reunions, which Oliver promised he would send. He was
particularly interested in you and your part in this whole story. He told Oliver that he wanted to put
all the information on their website, and possibly mount an exhibit at the museum of this whole
wonderful story. When I get my strength back and send him photos and the speech, I will let you
know what he intends to do. It's fantastic how my life has changed since you came into it!”
Jan Maes
30 juli 2006
5

Figuur 1 Sylvie Reichman, 1941 (Archief Sylvie
Lednicer-Reichman)
Figuur 2 Dora Sluys, 9.1942 (Archief Dora
Eikelboom-Sluys)
Figuur 3 De reünie van Sylvie Lednicer-Reichman (links) en Dora Eikelboom-Sluys (rechts), 8.11.2005
(Archief Sylvie Lednicer-Reichman)
Figuur 4 Vooraan van links naar rechts:
Josephine van Engel, Han Rooze, Sylvieke
Reichman, Joop Rooze; achteraan Lies Rooze,
Truus van Buuren en Henri Rooze, zomer 1943
(Archief Lies Quak-Rooze)
Figuur 5 De reünie van Jaap Rooze (links), Lies
Rooze, Joop Rooze, Sylvie Lednicer-Reichman en
Han Rooze (rechts), 11.9.2005 (Archief Sylvie
Lednicer Reichman)
6

INHOUDSTAFEL
Woord vooraf 2
Inhoudstafel 6
Inleiding 8
De hermeneutishe knooppunten m.b.t. de Shoah in het algemeen 12
Hoofdstuk I. De omstanders, helpers en redders 14
0. Hermeneutische knooppunten m.b.t. de omstanders en helpers 14
1. De omstanders 15
1.1. De grootvader: Médard Schuyten 15
1.2. De kleinzoon: Wim Schuyten 25
2. De helpers en redders 26
2.1. De kleindochter: Julia Schuyten en haar echtgenoot, Klaas Sluys 26
2.1.1. Julia Schuyten vertelt over de vooroorlogse jaren van haar echtgenoot Klaas Sluys 27
2.1.2. De oorlogsjaren 29
2.1.3. De na-oorlogse jaren 42
2.2 De zoon: Henri Schuyten en zijn echtgenote, Margriet Oudheusden 43
2.3 De kleinzoon: René Schuyten en zijn verloofde/echtgenote Nelly Opstelten 45
2.4 De geloofsgenoten 59
2.4.1. De zoon: Charles Hendrickx en zijn echtgenote, Yvonne Noë 59
2.4.2. De vader: Door Hendrickx en zijn echtgenote, Philomena Coenen 61
2.4.3. Henri Rooze en zijn echtgenote, Truus van Buuren 62
2.5 De geloofsgenoten en vrienden 66
2.5.1. John Polderman en zijn echtgenote, Lea 67
2.5.2. Toine Rooze en zijn broer Bertus Rooze 67
3. De ethiek van verantwoordelijkheid van de helpers, redders en omstanders 69
Hoofdstuk II. De slachtoffers 80
0. Hermeneutische knooppunten m.b.t. de slachtoffers 80
1.De overlevenden 80
1.1 Edith Hönig 80
1.2 De familieleden van Edith Hönig 90
1.3 Sylvie Reichman 109
1.4 De familieleden van Sylvie Reichman 118
1.5 Judentransport XX 135
2. De doden 137
2.1. Hersz Nadel en zijn familie 138
2.2. Myriam Grosz-Reichman en haar drie kinderen: Paula, Alexander en Anni 145
3. De ethiek van verantwoordelijkheid van de slachtoffers 149
Hoofdstuk III. De daders 151
0. Hermeneutische knooppunten m.b.t. de daders 151
1. De machthebber: rechter Dr. Baudisch 152
2. De bevelhebbers: Max Werner en Erich Holm 157
3. De gehoorzamers: 159
4. De Schreibtischtäter en mededaders (collaborateurs) 160
4.1. De verklikker: Gustaaf De Schutter 162
4.2. De jodenjager: Louis Debra 164
4.3. De oorlogsburgemeester : Staf Van Sintjan (oorlogsburgemeester in Boechout) 180
5. De beulen 184
6. De ethiek van verantwoordelijkheid van de daders 197
Besluit 200
Bibliografie 203
Nog te doen 209
Bijlagen 211
7

INLEIDING
“In-depth studies of perpetrators, victims, and rescuers have provided a
wealth of pertinent and detailed relevant information that can be used to
illustrate the moral problems that people encountered and identify the
principal difficulties in trying to make assessments of moral
responsibility” 17 .
David H. Jones
Kiezen of niet kiezen, dat was de vraag waarmee omstanders, slachtoffers én daders soms
dagelijks werden geconfronteerd gedurende de hele vervolging van de joden. Met deze studie, die
vooral gebaseerd is op eigentijdse documenten en latere getuigenissen zullen we proberen de morele
problemen te expliciteren waarmee een groep van overwegend protestantse helpers, joodse
slachtoffers en Vlaamse daders uit het Antwerpse geconfronteerd werden, toen hun levens in de loop
der oorlogsjaren met elkaar verweven geraakten, om op basis daarvan te zien of het mogelijk is om
meer dan zestig jaar na de feiten nog een oordeel uit te spreken over de morele verantwoordelijkheid
die individuen toen, in een extreme situatie van oorlog en vervolging, door het al dan niet maken van
keuzes aan de dag hebben gelegd.
Wat maakt deze paper zo bijzonder? Over de rol van protestanten bij de hulp aan joden tijdens
de Tweede Wereldoorlog is nog niet veel gepubliceerd. Zeker niet over protestantse hulp aan joden
in het Antwerpse 18 . Met deze paper schrijven we dan ook echt een stukje geschiedenis.
Ten tweede is dit geen literatuurstudie of synthese van wat her en der reeds gepubliceerd is,
maar is de neerslag het resultaat van nieuw onderzoek. We hebben er bewust voor gekozen om de
literatuur die over dit onderwerp reeds bestaat tot een minimum te beperken, en ons in de eerste
plaats te baseren op tot nog toe nog niet of nauwelijks ontsloten archiefmateriaal, foto’s,
getuigenissen en gesprekken met joodse overlevenden van de jodenvervolging in Antwerpen,
(telefonische) gesprekken én e-mails met de nabestaanden van joden én hun protestantse helpers. De
bibliografie geeft een goed beeld van waar we overal naar origineel materiaal hebben gezocht. Het
resultaat mag gezien worden. Een aantal gevonden stukken zijn zonder meer uniek en hebben een
belangrijke, historische waarde 19 .
17 D. JONES, Moral Responsibility in the Holocaust. A study in the Ethics of Character, Lanham – Bulder –
New York – Oxford, Rowman & Littlefield Publishers, 1999, p. 5.
18 In de inleiding van zijn boek schrijft overlevende Sylvain Brachfeld in 1997 nog: “Als een van de Belgische
overlevenden voel ik mij sinds de bevrijding verplicht het verhaal van mijn overleven en van het overleven
van andere joodse kinderen en volwassenen, te vertellen. Zoals je verder zal kunnen lezen, is dit overleven
enkel mogelijk geweest dankzij de hulp van burgers, die daarbij grote risico’s genomen hebben. (…) Over de
kampen in Oost-Europa is er al heel veel geschreven; over de redding van de joden in West-Europa erg
weinig. Dit onderdeel van de shoa is vooral belangrijk omdat de plaatselijke, niet-joodse bevolking hier
rechtstreeks bij betrokken was. Het bewijst dat, met de hulp van anderen, talrijke joden konden overleven.”
S. BRACHFELD, “Ze hebben het overleefd”, Brussel, VUBPRESS, 1997, p.11.
19 Zo vonden we in de strafdossiers van Debra en van Van Sintjan bijvoorbeeld duidelijke foto’s van
respectievelijk het hoofd van de Sipo-SD te Antwerpen, Hauptsturmführer Dr. Max Werner, en van de
oorlogsburgemeester van Boechout, Staf Van Sintjan, zelf. Er was tot nog van beide personen geen foto uit de
oorlogsjaren bekend. Het was historicus Lieven Saerens die mij, n.a.v. de foto van Werner, daarop wees. Staf
Van Sintjan zou enkele jaren voor zijn dood zelf zijn ganse archief hebben opgestookt, én noch de
Heemkundige Kring van Boechout, noch de gemeente Boechout zelf beschikten over zo’n foto. Edith Hönig
had tot nu toe slechts een deel van haar verhaal op papier gezet n.a.v. haar aanvraag van de Yad-
Vashemmedaille voor Klaas Sluys en Julia Schuyten. Het meerendeel van haar getuigenis echter is nu pas
n.a.v. dit project aan het papier toevertrouwd. De balansen van 1944 en 1945 van Klaas Sluys’ firma
“Indrustrie & Handelsmaatschappij Boechout” werden bewaard door zijn dochter Dora Sluys. Zij werpen een
nieuw licht op de kostprijs van het onderduiken. Haar broer, Marnix Sluys, bezorgde mij een kopie van het
volledige Feldkommandatur-vonnis van zijn vader Klaas Sluys. Margaret Hickman-Schuyten, de dochter van
Julia’s broer, René Schuyten, vond in haar zoektocht naar documenten, een Engelse vertaling van haar vaders
originele oorlogsdagsboek van 9 mei tot 30 mei 1940. Hij was tijdens de dagen van de Achttiendaagse
Veldtocht soldaat in het Belgische leger. Margaret ontdekte zopas, bij de opruim van haar huis, eveneens de
ca. 500 bladzijden tellende, volledige briefwisseling tussen haar beide ouders van 1938 tot 1948, die ze prompt
8

Wilden we ons vervolgens een zo genuanceerd mogelijk beeld kunnen vormen van de
individuele keuzes die mensen toen al of niet hebben gemaakt, dan was het absoluut noodzakelijk
om zo veel mogelijk nog bestaand materiaal te verzamelen over zo veel mogelijk betrokken partijen.
Het is vrij uitzonderlijk dat we zoveel materiaal hebben kunnen vinden over vrijwel alle personen
(en hun naaste familieleden en/of nabestaanden) die voorkomen in het verhaal van Julia Schuyten,
Tenminste Sylvieke. We wilden immers de stellingen van de Amerikaanse filosoof David Jones in
zijn Moral Responsability in the Holocaust 20 toetsen aan deze concrete casus, maar daarvoor hadden
we voldoende documentatiemateriaal nodig over de helpers, de slachtoffers én over de daders. Jones
stelt zijn boek: “In general, my aim is not to make judgements about the blameworthiness or
praiseworthiness of particular individuals. The main reason is that in most cases hardly anything is
known about individuals. Information that does exist about particular persons is often either not
directly relevant or not sufficiently detailed to justify a moral judgment.” 21 Meer dan 60 jaar na de
feiten, en op een moment dat de meeste volwassen betrokkenen van toen inmiddels overleden zijn -
zodat we ons vooral moeten baseren op documenten, aangevuld met getuigenissen van hun
nabestaanden -, blijft het toch een gewaagde onderneming om op basis van nochtans gedetailleerde,
relevante informatie (soms uit tweede hand) op het einde van elk hoofdstuk eerst te oordelen of
David Jones’ opvattingen m.b.t. de individuele morele verantwoordelijkheid de toets met de
concrete realiteit doorstaan, en als dat het geval blijkt te zijn, vervolgens te kijken of we ons een
voorzichtig en voorlopig oordeel kunnen vormen over de individuele morele verantwoordelijkheid
van de in dit verhaal genoemde betrokkenen 22 .
Deze paper is opgevat als een “four in one”-paper. Het is de bedoeling om vier verschillende
objectieven tegelijkertijd proberen te realiseren. Het is namelijk zo dat er in dit project zoveel tijd
aan het noodzakelijke opzoekingswerk is gekropen, dat we, om wat tijd te sparen, gekozen hebben
voor de integratie van vier werstukken in één geheel: ten eerste de paper voor het vak Kerk en
Theologie in de Nieuwste Tijd van professor Lieve Gevers, ten tweede de paper voor het vak Ethiek
van vrede, oorlog en internationale betrekkingen van professor Johan Verstraeten, ten derde het hele
verhaal voor alle joodse, protestantse en andere betrokkenen en hun nabestaanden, en tenslotte een
katern voor mijn eigen cursus godsdienst voor het vijfdejaar ASO, waarmee ik in het schooljaar
2006-2007 les zal geven. Vermits elke invalshoek zijn eigen rijkdom heeft, onstaat uit deze crossover
- zo hoop ik althans – een win-win situatie voor iedereen. Het wordt dus een aanzet tot ethische
reflectie over de individuele morele keuzes die concrete mensen uit onze (Antwerpse) omgeving met
betrekking tot de vervolging van joden tijdens de Tweede Wereldoorlog al dan niet hebben gemaakt.
Het wil ook de lezer aanzetten tot zelfreflectie over zijn of haar eigen morele keuzes, nu en in de
toekomst. Maar om te weten wat ieder van ons kan doen om te voorkomen dat het ooit opnieuw
gebeurt, moeten we eerst onderzoeken hoe het ooit (bij individuele personen) zover is kunnen
voor mij op cd liet kopiëren! Ik vraag me ook af of de schokkende procesverbalen, met daarin het verhaal van
wat overlevende Wilhelm Karfiol in Auschwitz meemaakte, reeds gekend waren.
20 D. JONES, Moral Responsibility in the Holocaust. A study in the Ethics of Character, Lanham – Bulder –
New York – Oxford, Rowman & Littlefield Publishers, 1999. Het boek was mij eerder aangeraden door
professor Didier Pollefeyt – maar wegens tijdsgebrek had ik het in 2005 niet meer gelezen gekregen. Toen
professor Johan Verstraeten enthousiast inging op mijn voorstel om voor zijn vak, Ethiek van vrede, oorlog en
internationale betrekkingen,dit boek, dat heel sterk de nadruk legt op de rol van de indivuele keuze en
verantwoordelijkheid, te toetsen aan de keuzes en verantwoordelijkheid van de personen waar ik onderzoek
naar verrichtte, was dat voor mij een geschenk uit de hemel. Het gaf mij immers de gelegenheid om mijn
onderzoekswerk nog enkele maanden langer voort te zetten, en het historisch gedeelte te confronteren met de
ethiek van concrete daders, slachtoffers en omstanders; iets waaraan Jones zich niet gewaagd heeft, omdat hij
ervan overtuigd was dat er meestal onvoldoende geweten is over individuen om daarover een oordeel uit te
spreken.
21 D. JONES, Moral Responsibility, p. 8.
22 Andere, nog niet bestudeerde of ontdekte documenten of getuigenissen kunnen soms nog een heel ander
licht werpen op bepaalde feiten, keuzes of personen. Zo heeft de brief van 1.11.1944 van de jood, Jacob
Rodriguez, waarin hij uitvoerig en zeer gedetailleerd uiteenzet hoe de radicale VNV-oorlogsburgemeester van
Boechout, Staf van Sintjan, op kritieke momenten hem persoonlijk heeft geholpen de oorlog te overleven, ons
verplicht ons oordeel over Van Sintjan meer te nuanceren. (Strafdossier Van Sintjan, Archief Auditoraat-
Generaal, Brussel)
9

komen 23 . Eerst proberen we op basis van enkele individuele dossiers een diagnose te stellen, om dan
te proberen een remedie te vinden of maatregelen ter preventie voor te stellen. Verder onderzoek zal
dan moeten uitwijzen of andere individuele dossiers onze bevindingen bevestigen.
De structuur van dit werkstuk is in grote lijnen gebaseerd op de structuur van de paper die ik
in 2005 maakte voor het vak Christendom en Jodendom van professor Pollefeyt. Toch zijn er enkele
opmerkelijke verschilpunten. De paper die geconcipieerd was volgens het draaiboek van een
(electronische) ‘in de kijker’ voor de Thomaswebsite 24 van de Faculteit Godgeleerdheid van de
K.U.Leuven, met heel wat links en foto- en videomateriaal om het allemaal wat visueler te maken,
werd ontdaan van alle godsdienstdidactische elementen en achtergrondliteratuur 25 . Waar nodig werd
die laatste verwekt in de voetnoten. Het leek mij wel zinvol de hermeneutische knooppunten bij het
begin van elk hoofstuk te behouden als “eye-opener”, om van daaruit het kritisch-analytisch
nadenken van de lezer te stimuleren. In de voor de meeste leerlingen minder interessante bibliografie
achteraan, werden tenslotte ook enkel in de paper zelf geciteerde werken opgenomen.
Om te beginnen sommen we gewoon een heel aantal hermeneutische knooppunten op m.b.t.
de shoa, die in de loop der jaren naar boven zijn komen drijven, als zijnde spanningsvelden en
interpretatiekaders die terugverwijzen naar uiteenlopende levensbeschouwelijke
vooronderstellingen. Hiermee wil ik aantonen waarom het zinvol is om de dag van vandaag ons nog
steeds te buigen over wat historicus Rudi Van Doorslaer “een unicum in de Belgische geschiedenis”
noemt 26 .
In tegenstelling tot het bekende boek, Daders slachtoffers omstanders, van de judeocidehistoricus
Raoul Hilberg 27 hanteer ik in deze paper een omgekeerde volgorde, en komen eerst de
omstanders en helpers aan bod. Dat komt omdat Médard Schuytens’ oorlogsdagboek een
belangrijke, historische bron is, die tevens een goed beeld geeft van wat een opmerkzame, zich zo
goed mogelijk informerende Antwerpse omstander indertijd kon weten i.v.m. de identificatie en
registratie van zijn joodse stadsgenoten, hun vervolgens progressief toenemende uitsluiting uit het
openbaar en economisch leven, hun isolatie en concentratie, om tenslotte uit te monden in hun
23 Voor alle duidelijkheid: We beperken ons hiervoor dus tot de keuzes (en niet-keuzes) van de door ons
bestudeerde individuele dossiers. Hoe de nazi’s in Duitsland aan de macht kwamen bijvoorbeeld, komt dus
niet aan bod.
24 “Een 'in de kijker' is een publiek toegankelijk document op Thomas
(www.kuleuven.ac.be/thomas/actualiteit/indekijker) van maximaal 10.000 woorden (= ongeveer 20
bladzijden). Daarbij wordt op een paradigmatische manier een bepaald levensbeschouwelijk, religieus of
theologisch geladen of te laden onderwerp in de geest van de nieuwe leerplannen op een
godsdienstpedagogisch en didactisch verantwoorde en relevante manier ontwikkeld wordt. Een in de kijker
wordt ter beschikking gesteld van leerkrachten godsdienst secundair onderwijs in zowel ASO, TSO/KSO als
BSO.” Draaiboek ‘in de kijker’ 2005-2006. http://alo.theo.kuleuven.ac.be/Draaiboek_indekijker.doc. Mijn
paper telde maar liefst 109 bladzijden. Het was de bedoeling dat dit materiaal in de loop van de komende jaren
zou uitmonden in een electronische versie. Vermits ik echter het materieel eerst wilde uittesten in de klas, en er
nog bjkomend opzoekingswerk vereist was, werd dit voorlopig nog even uitgesteld. Het zal dan ook bijzonder
moeilijk worden om met het oog op deze ‘in de kijker’ in dit rijke materieel te gaan snoeien, om een geheel
over te houden van slechts 20 bladzijden. Toch hebben mijn vijfdejaarsleerlingen al een hint gegeven door het
het lesmateriaal van het eerste trimester te evaluaeren. Het resultaat hiervan werd op de website van De Living
geplaatst: Resultaat evaluatie: cursus godsdienst 1 e sem. kerst 2005 (vijfde jaar), http://users.pandora.be/deliving/5ejaar/Resultaat%20Evaluatieformulier%20kerst%202005.doc.
25 Die zijn te vinden in de paper voor professor Pollefeyt. http://www.deliving.be/vervolging/Daders%20slachtoffers%20omstanders.doc.
Indien in de toekomst er op basis van deze
werkstukken effectief een ‘in de kijker’ over de holocaust op de Thomaswebsite wordt geplaatst, dan zullen,
ten behoeve van de godsdienstleerkrachten die daarmee willen werken, die godsdienstdidactische elementen
en achtergrondliteratuur vanzelfsprekend hierin worden opgenomen. Maar de doelgroepen waarvoor déze
paper werd geschreven, hebben daar toch minder boodschap aan.
26 “In Antwerpen zijn in de nazomer van 1942 in enkele weken tijd 10.000 tot 15.000 mensen verdwenen. Dat
is toch niet weinig, dat is een unicum in de Belgische gschiedenis. Het heeft me altijd verbaasd dat daar zo
weinig over geschreven is, in welke vorm ook, historisch onderzoek of fictie zelfs.” A. OTTE, “Dit is geen
oude geschiedenis”, in De Standaard, 16 november 2005.
27 R. HILBERG, Daders slachtoffers omstanders. De joodse catastrofe 1933-1945. Vertaald door P. VAN DER
KAAIJ, Haarlem, Uitgeverij J.H. Gottmer – H.J.W. Becht, 1992.
10

utale arrestatie en de daarop volgende deportatie en exterminatie 28 . Het is logisch dat onmiddellijk
op deze door Médard Schuyten geschetste historische context, het getuigenis van zijn kleindochter
Julia Schuyten volgt. Het vormt immers het kernverhaal waarop deze hele paper is gebaseerd. In
plaats van anonieme personen in het dagboek van Médard, krijgen nu helpers, slachtoffers en daders
een naam, een gezicht en een eigen verhaal. Naast Julia, konden we ook nog verschillende andere,
meestal eveneens protestantse helpers opsporen 29 . Het bleek hier niet te gaan om een georganiseerd
protestants netwerk, maar om individuen die elkaar kenden, en die blijkbaar op elkaar beroep
konden doen in tijden van nood. Bij de bespreking hiervan konden we soms niet anders dan wat
vooruit te lopen op de verhalen van de joden, (en in mindere mate ook op die van de daders) die we
pas in het tweede (en derde) hoofdstuk zullen behandelen. Een probleem is immers dat de verhalen
van helpers, slachtoffers én daders op sommige momenten, zoals op het moment van een inval, zeer
sterk met elkaar verbonden zijn, en dan ook onmogelijk verhaaltechnisch van elkaar gescheiden
kunnen worden, zonder hier en daar in herhaling te vallen. Het zij zo.
In het tweede hoofdstuk laten we eerst Edith Hönig aan het woord. Zij geeft immers heel veel
nieuwe informatie over de eerste groep van door Julia en haar echtgenoot Klaas verborgen joden.
We hebben ook getracht de opeenvolging van verschillende gebeurtenissen in haar verhaal qua
chronologie zo accuraat mogelijk te dateren. Van Sylvieke Reichman hebben we na heel veel
opzoekingswerk de volledige stamboom kunnen reconstrueren. Van verschillende nooit
teruggekeerde kinderen wist niemand in de familie de naam. Er zijn slechts enkele overlijdensdata
die we (nog) niet hebben kunnen vinden 30 . Het opzoekingswerk heeft ook een pak interessant
materiaal opgeleverd over het milieu waaruit Sylvie, maar ook haar op 31 januari 1943 bij Klaas
Sluys opgepakte tante, Myriam Reichman, en haar drie kinderen, uit afkomstig waren. Bijna alle
mannen langs vaders- én langs moederskant waren werkzaam in de diamantsector.
In het derde hoofdstuk komen er een reeks daders aan bod, maar gaan we maar op twee ervan
dieper in, nl. diegenen die op die bewuste 31 januari 1943 aanwezig waren bij de inval bij Klaas
Sluys in Boechout 31 . Vooral het goed gedocumenteerde geval van jodenjager Louis Debra zal de
ethiek van de verantwoordelijkheid van de daders scherp stellen. Op zijn proces in 1949 werd
immers tegen hem de doodstraf geëist, en kreeg hij levenslang; een vonnis waartegen hij in beroep
ging, om tenslotte, op basis van een zeer uitvoerig psychiatrisch rapport, in 1950 vijftien jaar
internering te krijgen. In het strafdossier van de radicale VNV-oorlogsburgemeester van Boechout,
Staf Van Sintjan, staat niets over de inval bij Sluys, waarbij hij nochtans aanwezig was. We hebben
daarvoor een verklaring gevonden 32 . Na de oorlog zullen de protestant Klaas Sluys en de katholiek
Staf Van Sintjan nog op zeer gespannen voet met elkaar komen te staan. Het is een goed verhaal om
het historisch gedeelte mee af te sluiten. Zoals we op het einde van elk hoofdstuk hebben gedaan,
sluiten we ook dit laatste hoofdstuk af met een ethische reflectie; dit keer op de verantwoordelijkheid
van de daders uit deze casus. Ook hier zullen we nagaan of David Jones’ stellingen de toets van de
concrete realiteit kunnen doorstaan.
Na een algemeen besluit en de bibliografie, som ik nog even die zaken en dossiers op die –
wegens tijdsgebrek – nog niet onderzocht werden, en waar ongetwijfeld nog boeiend aanvullend
materiaal in zal gevonden worden. Tenslotte geef ik in bijlage nog een aantal belangrijke
documenten mee, die van cruciaal belang waren in ons verhaal.
28 Op deze wijze krijgen we dan toch al een eerste indruk van de anti-joodse politiek van de nazi’s, die van de
Antwerpenaars omstanders en van de joden slachtoffers maakte. De individuele daders zelf zullen vooral pas
in het derde hoofdstuk worden behandeld.
29 Dat was ook de uitdrukkelijke vraag van professor Lieve Gevers.
30 Het zijn vooral de sterfdata van de familie Karfiol-Grunspan. Hun enige (klein)dochter, Liliane Zawadski
wenste om emotionele redenen niet mee te werken aan het onderzoek.
31 Wegens tijdsgebrek konden we – jammer genoeg - de strafdossiers van Jan Schuermans, eveneens aanwezig
op die bewuste nacht in Boechout, en dat van Félix Lauterborn, die samen met Debra, de invallen bij de
families Hendrickx in Edegem heeft geleid, niet meer opvragen.
32 Voor alle duidelijkheid: Staf Van Sintjan werd in 1963 in ere hersteld.
11

HERMENEUTISCHE KNOOPPUNTEN M.B.T. DE SHOA IN HET
ALGEMEEN 33
Je schrijft: “Er is geen Vlaming of hij heeft racistische reflexen. Ik ook!”
“Klopt. Je moet dat niet overdrijven, want ik zeg niet dat alle Vlamingen
doorwinterde racisten zijn. Ik geloof dat elke mens racistische reflexen heeft. Je
moet eens Marokkanen bezig horen over joden of Vlamingen. Of joden over
Marokkanen. De ergernis tegen het vreemde is een natuurlijke reflex. Dat betekent
niet dat het een goede reflex is. Dat besef ontbreekt vaak. Mensen beginnen hun
racisme te rationaliseren. Ze zeggen: Het is logisch dat ik niet van Marokkanen hou,
want onze cultuur is superieur aan die van hen.” 34
12
Tom Naegels
Hebben de meeste jongeren (én volwassenen) voldoende weet van de jodenvervolgingen (en
van andere genocides), van antisemitisme en racisme? Hebben ze voldoende kennis om te oordelen
over de verschillende keuzes die men zowel toen als nu, zowel individueel als collectief (niet)
kon/kan maken? Wordt hun houding nog bepaald door de eigen familiegeschiedenis tijdens de
Tweede Wereldoorlog, in zoverre ze nog gekend is? In welke mate wordt hun eigen houding bepaald
door hun huidige politieke voorkeur? In welke mate wordt hun houding bepaald door positieve of
negatieve ervaringen met “die anderen”?
Het lijkt gemakkelijk om (een hele tijd) na de feiten over “anderen” een oordeel te vellen.
Maar dit dossier wil ook aantonen dat ook vandaag ieder van ons vandaag keuzes kan maken… of
niet. Deze problematiek vraagt in ieder geval de wil om zich grondig te informeren, te nuanceren én
zich te engageren. Sommige jongeren zijn nauwelijks op de hoogte van de shoah (of de holocaust),
terwijl anderen klagen over “overkill”. Jongeren met een ruime interesse voor geschiedenis zijn
meestal erg goed op de hoogte. Andere jongeren kennen soms enkel de grote lijnen, en nog andere
vallen compleet uit de lucht. Vooral onder allochtone jongeren is de onwetendheid soms erg groot.
Centraal bij dit onderwerp staan de vragen:
• Wat is er precies met de joden gebeurd tijdens de Tweede Wereldoorlog? Wisten de
Vlamingen hiervan, en wat was hun reactie?
• Wat zou ik in hun positie gedaan hebben?
• Hoe is het ooit zover kunnen komen, en wat kunnen/moeten wij doen om te voorkomen dat
het ooit opnieuw gebeurt?
Hermeneutische knooppunten
Vanuit de historische werkelijkheid dringen vragen zich op als:
• “Wie vergeet, is gedoemd om te herhalen,” zegt de joodse overlevende en
Nobelprijswinnaar Elie Wiesel. Klopt dat? Kan kennis (van de geschiedenis) dit
voorkomen?
• Wordt niet te snel en te gemakkelijk geoordeeld over het handelen of niet handelen van
mensen in verleden?
• Kunnen wij vandaag eigenlijk nog wel oordelen over feiten die zo ver achter ons liggen?
33 D.w.z. hermeneutische knooppunten m.b.t. de shoah die niet onder te brengen zijn bij de afzonderlijke
hoofstukken over (inviduele) omstanders, slachtoffers en daders.
34 Dit citaat wordt vervolgd door: “Je laat in Los een man zeggen: “Ik ben bang dat ze onze monumenten
zullen verwoesten.”“Dat is een typische reflex, niet los te zien van de sfeer van de voorbije vijf jaar, waarin
alle schaamte overboord gegooid wordt als het gaat over de islam. Beweren dat moslims barbaren zijn die
onze cultuur kapot maken, is een normaal standpunt geworden. Het wordt niet eens meer erkend als racisme.
Eminente islamologen beweren dat soort zaken in hun boeken. Elke racist kan zich baseren op respectabele
autoriteiten die eigenlijk hetzelfde zeggen.”
T. NAEGELS over zijn roman Los, in Magazine Letters, 07 april 2005, p.12.

• Wat is het belang van de manier waarop we omgaan met het verleden? Kunnen we dat niet
beter laten rusten en vooruit kijken, naar de toekomst?
• Is het belangrijk om bv. zestig jaar na de feiten nog te trachten de waarheid te achterhalen?
En als je door (nieuw) historisch onderzoek de waarheid nog hebt kunnen achterhalen, moet
je ze dan publiek maken via een publicatie, een documentaire, het internet of een andere
informatiedrager? Welke rechten heeft de waarheid? En hoe zit dat dan met de wet op de
privacy?
Vanuit de actuele werkelijkheid dringen vragen zich op als:
• Welke aanpak prikkelt de interesse van jongeren in de shoah, doet hen bewust worden van
het gevaar van racisme (i.c. antisemitisme) toen en nu, maakt empathie mogelijk voor “de
anderen” en brengt eventueel een begin teweeg van een andere houding tegenover
“anderen”; én welke aanpak werkt contraproductief.
• Zijn er parallellen tussen de houding tegenover de joden voor en tijdens de Tweede
Wereldoorlog en de houding tegenover de allochtonen, asielzoekers, vluchtelingen vandaag?
• Is het correct en/of opportuun om de herdenking van de shoah te gebruiken als middel om
extreem-rechts terug te dringen? Heiligt het doel de middelen?
• Behoort een herhaling van de jodenvervolging in West-Europa tot de mogelijkheden, of
heeft de mensheid na de Tweede Wereldoorlog voor eens en voor altijd haar les wel
geleerd?
• Is de jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog een uniek gebeuren, met niets anders
te vergelijken; of is het een genocide als een ander, met dezelfde mechanismen en dezelfde
dilemma’s? Is er bv. een wezenlijk verschil tussen de holocaust en de genocide in Rwanda?
• Kan men in het onderwijs leerlingen weerbaar maken tegen dergelijke mechanismen en
tegen totalitaire ideologieën; en als dat zo is, wat is dan daarvoor de meest aangewezen
aanpak?
• Welke rol zou de internationale gemeenschap kunnen/moeten spelen bij de preventie en
repressie van genocides? Is het Internationaal Strafhof in Den Haag een efficiënt middel om
toekomstige genocides te helpen voorkomen?
• Wat is na een genocide het verschil tussen wraak en gerechtigheid? (Hoe) kunnen de tranen
en jammerkreten van de stervende baby’s ooit gewroken worden? Wat is voor de
kopstukken van zo’n genocide een gerechtvaardigde straf? Is er vergeving mogelijk voor
deze kopstukken, die vaak (honderd)duizenden mensenlevens op hun geweten hebben, en
vele anderen fysisch en/of psychisch voor het leven hebben getekend? Wat doe je hier met je
spontane gevoelens van wraak, schuld, verdriet, angst, machteloosheid, kwaadheid, agressie
en haat? Hoe moet een land waar een genocide heeft plaatsgevonden, daarna verder? Is er
verzoening mogelijk tussen de groep “daders” en de groep “slachtoffers”?
Vanuit de theologie dringen vragen zich op als:
• Kan je na de shoah nog wel geloven in de goddelijke voorzienigheid, in de goedheid van
God, of zijn bestaan überhaupt? Is de shoah geen teken van de dood van God? Is het nog
mogelijk te geloven in een God die dergelijke wreedheden toestaat? Was de shoah de wil
van God? Wat vertellen de gruwelijkheden tegenover onschuldigen, en vooral het lijden van
ontelbare kinderen, over de aard van een God die zulke dingen laat gebeuren?
• Als de aarde zich in het Oude Testament opende om Korach, Datan en Abiram te verslinden
omdat ze op het altaar van de Heer vreemd vuur hadden geofferd (Numeri 16), waarom
opende ze zich dan niet om Hitler, Eichman en Himmler te verslinden omdat ze in
Auschwitz een vreemd vuur hadden gecreëerd waarvan de vlammen tot in de hemel laaiden?
Moet God niet worden aangeklaagd wegens medeplichtigheid aan, of tenminste nalatigheid
bij misdaden tegen de menselijkheid? Of m.a.w.: kan je na Auschwitz nog wel geloven in de
almacht van God?
13

HOOFDSTUK I. DE OMSTANDERS, HELPERS EN
REDDERS
0. HERMENEUTISCHE KNOOPPUNTEN M.B.T. DE HELPERS
• Zijn er bepaalde karaktertrekken of temperamenten die “typisch” zijn voor omstanders
enerzijds en voor helpers anderzijds?
• Zijn getuigenissen van omstanders en helpers betrouwbaar? Zijn zij bruikbaar in eventuele
processen tegen de daders? Wat is de waarde van foto- en beeldmateriaal als
bewijsmateriaal? Wat is “de waarheid”? Is dat de waarheid van de overwinnaars?
• Hoe kan je geweldloos blijven in dergelijke situatie van onderdrukking en vervolging? Hoe
kan je iets doen (voor de naaste) zonder in de spiraal van geweld te geraken die voor zovelen
het einde betekent?
• Hadden niet veel meer joden gered kunnen worden als de Vlamingen en andere volkeren
zich massaal tegen de deportatie van de joden hadden verzet?
• Wat zet(te) mensen ertoe aan om vreemdelingen of vervolgden (i.c.joden) te helpen en/of te
verbergen?
• Wat zet(te) mensen ertoe aan om te protesteren tegen de behandeling van vreemdelingen of
vervolgden (i.c.joden)?
• Wat zet(te) mensen ertoe aan om niets te doen, zelfs niet te protesteren tegen de behandeling
van vreemdelingen of vervolgden (i.c.joden)?
• Een van de argumenten die na een genocide vaak wordt bovengehaald, is de bewering dat
men zegt dat men het niet wist: “Wir haben es nicht gewußt.”? Klopt dat? Is dat een geldig
excuus?
• Hoe is het mogelijk dat “omstanders” zich na de shoah gewoon aan hun dagelijkse
bezigheden wijdden, alsof er niets gebeurd is? Hoe kon het leven gewoon doorgaan in een
plaats waar de grond zo doordrenkt was van bloed, waar zoveel geesten van vermoorde
mannen, vrouwen en kinderen rondzweven?
• Is er verschil in houding tussen diegenen die voordien (een goed) contact hadden met de
“vreemdelingen of vervolgden (i.c.joden)” en diegenen die nog nooit met hen in contact
waren gekomen?
• Valt het te voorspellen hoe je zelf zou reageren als je moest kiezen om vreemdelingen of
vervolgden (i.c. joden) al of niet te helpen?
• Hadden de geallieerden de (aanvoerlijnen naar) de vernietigingskampen moeten
bombarderen?
• Had het verzet (meer) jodentransporten moeten (proberen) tegen te houden?
14

1. DE OMSTANDERS
1.1. DE GROOTVADER: MÉDARD SCHUYTEN
Figuur 6 Médard Schuyten, oktober 1943
(Fragment van een foto, Archief Margaret
Hickman-Schuyten)
“De nodige aandacht voor de jodentransportaties, met af en toe verwijzingen naar reacties van
de Antwerpse man in de straat, was … terug te vinden in de begin 1945 verschenen dagboeknotities
van de Antwerpse scheikundige prof. dr. M.C. Schuyten 35 , een overtuigd protestant die tijdens de
oorlogsperiode troost had gevonden in de bijbel.” 36 Medard Schuyten was echter een bekeerling, die
zelf niet zoveel naar de diensten ging van de protestantse kerk. Omdat zijn protestantse geloof, en
dat van zijn zoon Henri, en diens oudste kinderen, Jeanne, Julia en René, een belangrijke rol zal gaan
spelen in hun denken, doen en laten tijdens de Tweede Wereldoorlog, is het belangrijk om even stil
te staan bij de invloed van de gebeurtenissen tijdens de Eerste Wereldoorlog op Médards
opvattingen en levensbeschouwing 37 . Zijn kleinzoon, Wim Schuyten, schreef hierover in een brief
35
SCHUYTEN, M.C. & m.m.v. PEETERS, J., Oorlogsdagboek. Antwerpsche nota’s 1940-1944, Antwerpen, De
Techniek, [1945]. Uit de Nationale Bibliografie blijkt dat het boek reeds verscheen in maart 1945, d.w.z.
terwijl de oorlog nog bezig was, maar Antwerpen intussen al wel bevrijd was. De volledige tekst van het boek
is te vinden op Schuyten, M.C., Oorlogsdagboek. Antwerpsche nota's 1940-1944 (Deel 1),
Antwerpen, De Techniek, maart 1945. Schuyten, M.C., Oorlogsdagboek. Antwerpsche nota's 1940-
1944 (Deel 2), Antwerpen, De Techniek, maart 1945. Schuyten, M.C., Oorlogsdagboek. Antwerpsche
nota's 1940-1944 (Deel 3), Antwerpen, De Techniek, maart 1945.
36
L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad. Een geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse bevolking
(1844-1944), Tielt, Lannoo, 2000, p. XXXII.
37
“Twee zijner zoons, zijn oudste en zijn jongste, trokken als oorlogsvrijwilligers naar het front; de laatste,
René Florent, geboren te Antwerpen, 29 maart 1897, sneuvelde aan den Ijzer op 18 juli 1916; de oudste viel er
ook, een kogel in de borst, werd zwaargewond naar Zuid-Frankrijk vervoerd, genas er als bij wonder; hij zou
aan de Universiteit van Montpellier zijn doctoraat behalen in de Geneeskunde (…) In juni 1916 ontving hij
bezoek van de Duitsche wetenschappelijke vermaardheid, Prof. Dr. Th. Ziehen, een vroegeren Berlijnschen
vriend, die hem een professoraat aan de Philosopische Faculteit aan de te stichten Vlaamsche Hoogeschool te
Gent kwam aanbieden, namens de bezettende overheid. Dr. Schuyten, lid der Vlaamsche
Hoogeschoolcommissie, alhoewel over het principe der Vervlaamsching het volkomen eens, weigerde dit
aanbod, daar zijn gewetensbezwaren hem niet toelieten hierop in te gaan. Tegen zijn opgeworpen
gemoedsmotieven kon zelfs Dr. Tack, voorzitter van den Raad van Vlaanderen, niets inbrengen.” J. PEETERS,
Schets van Leven en Werk van Dr. M. C. Schuyten, Overdruk uit Moderne School, 12 (1938) 8. Schuyten, die
15

van 28.10.2005 – die overigens een goed beeld geeft van de verwantschap tussen de belangrijkste
hoofdpersonages uit Julia’s verhaal – hetvolgende:
“Both my father [Hendrik Schuyten] and grandfather [Médard Schuyten] were atheists, until
sometime after the first World War. That war took the life of one of my grandfather Médard’s sons
[René Schuyten, °29.3.1897-†18.7.1916], and critically wounded another [Médard Schuyten jr]. It is
our perception that these events may have shaken grandfather’s atheistic confidence and forced his
thinking in the direction of spiritual realities. My father, Henri, was exempt from military service
because he was already the father of one daughter (Jeanne, [°31.10.1913]) and they were expecting
another child (Julia, [°16.11.1914]). He and his young wife [Margaretha van Oudheusden], who was
then a practising Roman Catholic, and their two little children went through the hardships and
deprivations of the German occupation like everyone else. During the returning peace and relative
prosperity after the war, my brother René was born May 7, 1919. Sometime during this period my
father and grandfather together attended an evangelistic meeting. According to my father’s later
testimony, their (or at least his) subconscious hope in going to such a meeting, was that their atheistic
convictions might be vindicated as measured against the “naive” beliefs of Christians. Apparently,
they experienced the exact opposite, and came home rather shaken and subdued. It was, for both of
them, a factor in their eventual conversion to Christianity…
My grandparents at some point began to attend the outreach ministeries of an American mission under
the leadership of a military officer by the name of Norton – from which this particular group acquired
the nickname “The Nortons”. 38
Historicus en specialist m.b.t. de jodenvervolging in het Antwerpse, Lieven Saerens, schrijft
in zijn doctoraat over het belang en de betekenis van Médard Schuytens oorlogsdagboek: “Qua
persoonlijk doorleefde ooggetuigenverhalen kunnen we in de eerste plaats verwijzen naar het
Oorlogsdagboek 1940-1944 (Antwerpen, [1945]) van Prof. Dr. M. C. Schuyten, een hoogleraar
scheikunde en onder meer medewerker aan de Parijse Revue Générale des Sciences Pures. Het ging
hier om een uiterst gelovig protestant, ook al niet echt het profiel van de Antwerpse
‘doorsneeburger’. ‘Het algemeen gebeuren werd toegelicht op Bijbelsen grond telkens als zulks te
pas kwam’, schreef Schuyten in zijn voorwoord… M.C. Schuyten bekeek de jodenvervolging
aanvankelijk louter vanuit religieus standpunt. Referenties aan een ‘communis opinio’ waren bij
hem lange tijd niet te vinden. Hij scheen zich liever wat te verbergen achter de veilige muren van
zijn wetenschappelijke bibliotheek. Gewapend met de bijbel (het Oude Testament) was het voor hem
al onmiddellijk duidelijk dat Duitsland de oorlog wel moest verliezen en dat Groot-Brittannië de
natuurlijke bondgenoot van ‘Israël’ was. ‘Tegenover Hitler staat Engeland dat strijdt voor de vrijheid
der wereld, hiervoor in de H. Schrift aangewezen (…) om het Duitse Jodendrama te wreken. Geen
menselijk gedoe kan de vervulling der prophetieën tegenhouden, ook geen Hitler al mocht ook zijn
verwaandheid tot het onbegrensde worden aangedikt. (…) De Bijbel zegt, doelende op de
martelgang der joden door de eeuwen heen, dat de beulen hun vreselijke straf niet zullen ontgaan!
Gelukkig.’ Schuyten was er inderdaad gerust op. Immers, was de Balfour-declaratie van 1917 niet
een eerste officiële fase geweest ‘inzake de prophetie over de 12 stammen terug verenigd in het land
hunner vaderen’? Schuytens standpunt was duidelijk niet dat van een katholiek. (…) De Katholieke
Kerk was allesbehalve opgetogen over de Balfour-declaratie. Vanuit zijn intellectuele en
godsdienstige achtergrond kan M.C. Schuyten slechts representatief genoemd worden voor een
beperkt deel van de Antwerpse publieke opinie. (…)
Knarsetanden, ingehouden woede en verbijstering dat zulke barbaarsheden als de
jodenvervolging nog in volle twintigste eeuw konden plaatsgrijpen, leken de houding van M.C.
Schuyten te bepalen. Maar hij blijft in zijn woorden steken. Het woord ‘verzet’ scheen niet bij hem
op te komen. Afgaande op dit getuigenis leken ‘verontwaardiging’ en ‘ergernis’ de
sleutelwoorden.” 39
met het eerste Vlaamse proefschrift in België aan de Gentse Hogeschool promoveerde tot doctor in de
Natuurwetenschappen bewijst hiermee dat je ook perfect Vlaamsgezind kon zijn, zonder te collaboreren.
38 Brief van Wim Schuyten aan J. Maes, 28.10.2005.
39 L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad. Een geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse bevolking
(1844-1944), Tielt, Lannoo, 2000, p. 658-659, 679.
16

Medard C. Schuyten (°Oostende, 24.9.1866-†Antwerpen, 30.03.1948) woonde tot aan zijn
dood in de Devrièrestraat 37 te Antwerpen 40 en was tevens de grootvader van Julia(na) Schuyten (zie
verder).
Fragmenten i.v.m. de jodenvervolging uit Médard Schuytens’ oorlogsdagboek
17-5-1940
De Duitsche overval in Nederland en België is ingezet geworden in den nacht van 9-10 Mei…
Tamelijk sterke exodus uit Antwerpen naar Frankrijk en de kust, met auto’s, rijwielen, karren, te
voet. Nogal paniek en schrik, maar de meesten hier zijn kalm en rustig, verroeren geen vin, zeggen
te blijven.
Bijna alle joden zijn weg. (p. 7)
12-6-1940
De namen van al de in de stad verblijvende Joden moeten door onze politie worden binnengebracht;
Wat zou deze onverwachte maatregel – na de gegeven belofte de Joden gerust te laten – wel mogen
betekenen? 41 (p.22)
20-10-40
Als er toch maar één partij is die zal bovenkraaien, nm. de Engelsche, die daarvoor bestemd is. De
Bijbelsche ondergrond is steeds daar. Immers de Jodenvervolgers moeten thans gestraft worden door
Engeland-Israël (Ezechiël 25: 32-34). 42 (p. 54)
7-1[1]-40
Al de Joden die openbare ambten – onderwijzers en leeraars incluis – bekleeden, zullen worden
afgezet 43 . Het onderzoek over hun stamboom gaat twee geslachten terug. En aan de Joden zou geen
letsel geschieden? Ja, werd het verboden straatbetogingen tegen hen te houden, zeggen de plakkaten
in het begin der bezetting! Altoos leugen en kwade trouw over alles zonder ophouden. Ze zijn bezig
hun krediet in de wereld zelf stuk te slaan. (p. 55)
20-12-40
Weer een verordening betreffende de hier verblijvende Joden: een gedeelte dezer bevolking heeft
aanzegging gekregen dat zij zich vandaag rond 8 uur moet verzamelen aan de Zuidstatie; hun
jongens boven 15 jaar moeten echter hier blijven. Zij mogen 5 kg voedsel en 25 kg kleedingsstoffen
meenemen, meer niet. Bestemming onbekend. 44 (p. 62-63)
40
Brief van René Schuyten uit Herentals van 30 januari 1940 aan Nelly Opstelten (Archief Margaret
Hickman-Schuyten).
41
“Mogelijk vergiste de waarnemer zich. Concrete aanwijzingen over de registratie van Antwerpse joden in
juni 1940 vonden we tot dusver nergens terug.” L. Saerens, Vreemdelingen in een wereldstad. Een
geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse bevolking (1844-1944), Tielt, Lannoo, 2000, p. 560. “Volgens de
index van de Dagelijksche Orders van het Hoofdcommissariaat van Politie verzocht de ‘burgemeester’ op 24
juni wel om ‘Inschrijvingslijsten’ van Vreemdelingen.” Idem, p. 802. Op 28.10.1940 vaardigde de bezetter
een belangrijke anti-joodse verordening uit die o.a. een paragraaf bevatte waarin stond dat “alle joden boven
de vijftien jaar verplicht waren zich tegen uiterlijk 30 november 1940 bj de gemeentebesturen in een
‘Jodenregister’ in te schrijven.” L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 499-501.
42
Het is duidelijk dat het hier eigenlijk om Ez. 25, 12-14 moet gaan.
43
Verordening van 28 oktober 1940, betreffende het verwijderen van joden uit ambten en betrekkingen. L.
SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 500.
44
Ook dit klopt. “Rond midden december … nam de Feldkommandatur de beslissing om het merendeel van
de in november geregistreerde vreemdelingen uit het arondissement Antwerpen uit te wijzen…. Op 18
december 1940 bezorgde de Antwerpse politie een eerste maal uitwijzingsbevelen, 608 in totaal. Daarin werd
vermeld dat de betrokkenen, onder dreiging van strafmaatregelen, zich op bepaalde dag en uur, (meestal) om
acht uur ’s ochtends, aan het Antwerpse Zuid-Station, gelegen aan de Simon Bolivarplaats, dienden aan te
melden. De uitgewezenen moesten naast de vereiste papieren ‘mondvoorraad’ voor drie dagen meebrengen.
Het ‘reisgoed’ diende beperkt te blijven tot ten hoogste 25 kilogram per volwassen persoon. ‘Andere zaken’
konden ‘bij onbekenden in uw huidige woonplaats’ worden achtergelaten en later ‘met inachtname der
voorschriften op het openbaar verkeer’ worden nagezonden. Het was ‘toegelaten’ ‘kinderen tot den ouderdom
van 15 jaar of minder, die deel uitmaakten van uw huishouden, naar uw nieuwe verblijfplaats mede te nemen.’.
17

26-12-40
Nu is bedoelde bestemming ter oore gekomen: het zijn de hier verblijvende Poolsche Joden die terug
naar hun vaderland worden gestuurd om aldaar in de concentratiekampen van hun geloofsgenooten
aan den marteldood te worden blootgesteld. 45 (p. 63)
6-1-41
Een wetenschappelijke verhandeling die ik in maart ’40 naar de “Revue générale des Sciences
pures” te Parijs opzond, kon toen niet doorgaan. Maar nu heb ik bericht gekregen dat het tijdschrift
vermoedelijk opnieuw zal mogen verschijnen, met de aanzegging vanwege de Duitsche autoriteiten
dat geen Joden mogen medewerken. En nu moet ik als medewerker de bevestiging geven dat ik niet
tot den Israëlitischen godsdienst behoor; hetgeen ik gedaan heb, er bijvoegende dat ik protestant ben,
met de bedoeling aan te stippen dat ook de Wetenschap, de zuivere experimenteele Wetenschap
precies niet louter gevoed wordt door reine materialistische drijfveeren en beschouwingen.
9-1-41
En wat vertelt men in Duitschland nog? Dat de vrouw van Goebbels haar eigen zoontje van 10 jaar,
van haar eersten (Joodschen) man, in een zinneloozengesticht heeft gestopt louter om genoegen te
doen aan de politiek van haar tweeden man. Men vertelt dat het jongetje helemaal niet gek is. Maar
het is een Joodje, ziet u? Zoo gedraagt zich een nazimoeder, vrouw van een naziminister. Maar neem
nu dat het kind wel krankzinnig is, zal dan nog een moeder die in weelde leeft zich van haar eigen
bloed ontmaken? 46 (p. 65)
16-1-41
De fameuze gouwleider Dr. Ley heeft het noodig gevonden om nog eens in een samenkomst van
nazis er op te drukken dat het Germaanse volk het superieure is, al de andere rassen minderwaardig
zijn; deze mogen honger lijden en hebben geen kultuur van doen…
En de superieure mensch Ley heeft aldus zeker vergeten zich voorafgaandelijk af te vragen in welke
minderwaardige landen de Nobelprijzen in Wetenschap en Kunst werden gewonnen, welke
roemrijke universiteiten, akademies, geleerde gezelschappen men over de wereld kan aanhalen, ook
buiten het superieure Duitschland; en men vraagt zich af of hij niet weet dat er een werkelijk
superieur beginsel over de menschheid heerscht, nl. dat der menschlievendheid, dat verbiedt één
enkel mensch door gebrek aan voedsel te laten omkomen. Och ja, hij weet het wel, wij geven het
hem nog toe, maar in zijn grenzeloozen hoogmoed verwerpt hij dat beginsel, omdat hij ook de eenig
De ‘toekomende verblijfplaats’ werd op het uitwijzingsbevel niet vermeld, maar zou in het ‘aankomststation’
worden ingevuld.” L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p.562-563.
45 “De uitspraak van Schuyten verdient verdergezet onderzoek. Voor de uitgewezenen over wie wij concrete
gegevens, zoals bewaard in het Anwerps Stadsarchief, bezitten, bleek de uiteindelijke bestemming echter
Limburg te zijn.” L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 563. Dat kunnen wij besvestigen. De
Duitse (ex-Oostenrijkse) Igo Gross en zijn vrouw Rosalie Berlstein komen op 26.1.1941 aan in Zeelhem,
Dorpstraat 26. Zij (moeten er) blijven tot 16.8.1941. (DV, Dossier Gross, Israel, 11.2.1941; 5.8.1941) De
eveneens Duitse (ex-Oostenrijkse) Chana Hönig wordt op 1.2.1941 “met het uitdrijvingsbevel 6845 geschrapt
uit het vreemdelingenregister Berchem, Statiestraat 124 en heeft als nieuw adres opgegeven: S. Sauwestrelaan
65 in Beverloo. Zij zal er (moeten) blijven tot 23.7.1941. (DV, Dossier Hönig, Chana, 21.5.1941; 10.9.1941)
De Poolse familie Hersz en Estara Nadel-Neumann, met hun twee zonen, Manfred en Max, worden op
2.1.1941 ingeschreven in Diepenbeek, Kapelstraat 50. Zij moeten er blijven tot mei 1941. (DV, Dossier Nadel,
Hersz, 3.1.1941; 7.6.1941). In totaal reden er van december 1940 tot februari 1941 negen treinen met in totaal
2656 uitgewezenen naar Limburg. L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 565. Op 7.2.1941 wordt
de Poolse Majer Hanfling amtbshalve geschrapt uit het vreemdelingenregister van Antwerpen, Nerviërstraat
22. Hij wordt, met zijn moeder, de Poolse Feiga Glatt, blijkbaar gedeporteerd naar Bressoux (Luik). Hij blijft
er (verplicht) tot april 1942. Feiga Glatt, die weduwe is, kan twee maanden na haar huwelijk met Ludovic
Reichman, toch iets vroeger naar Antwerpen terugkeren (DO, Dossier Hanfling, Majer; DV, Dossier
Reichman, Louis)
46 Dit klopt niet. De enige zoon uit Magda Goebbels’ eerste huwelijk met de industrieel Günther Quandt,
Harald Quandt (°1.11.1921), staat gewoon achteraan mee op deze foto van de familie Goebbels van
12.10.1942. Zij had (voordien) wel een lange relatie met de joodse zionist Chaim Arlozorow. (Wikipedia,
http://en.wikipedia.org/wiki/Harald_Quandt)
18

ware Christelijke principes, die hij besmet acht door het Jodendom dat geen bruut geweld voorstelt,
met het brandmerk der minderwaardigheid bestempelt.
Eens komt de afrekening. Ze is nu op weg. En dan? Hoogmoed komt voor den val. (p. 69)
18-2-41
Wij hebben gemeld dat sommige Joden der stad zich moesten verzamelen aan het Zuidstation om
naar Polen in concentratiekampen den marteldood tegemoet te gaan. Nu vernemen wij,
oorspronkelijk uit den mond van een ooggetuige, beambte van bewust station, dat men de Joden
zonder onderscheid verplichtte zich op het perron neer te hurken op knieën en ellebogen om zoo
naar hun compartimenten te strompelen; en onder weg werden zij gestampt. Stel u dat toneel voor,
en zie die zonder reden wreedaardig behandelde mannen, vrouwen en kinderen. De ooggetuige,
oudstrijder van 14, deed het onmenschelijke op zichzelf om de beulen niet bij de strot te grijpen en
ze te wurgen. De Bijbel zegt, doelende op de marteling der Joden door de eeuwen heen, dat de
beulen hun vreeselijke straf niet zullen ontgaan.
Gelukkig. 47 (p. 77)
16-4-41
Een Synagoge aan de Oostenstraat werd in brand gestoken door de Dinasos, Antwerpsche jongens;
de ruiten werden met ijzeren stangen stuk geslagen, de banken en Bijbels op straat gesmeten, de
omliggende Joodsche huizingen erg beschadigd en gedeeltelijk verbrand, de menschen mishandeld 48 .
De politie greep in toen het te laat was. Men zegt dat Duitse officieren films opnamen. En schier op
hetzelfde oogenblik gebeurde hetzelfde te Brussel. (p. 88)
30-8-41
Er is hier een Joodsche school, aangenomen door den Staat. De Belgische officieele onderwijzers
van die school, waarin de Rabbijn les geeft in godsdienst, zijn allen nazis en vervaarlijk anti-
Engelsch. Wat zegt u van een dergelijken geest in een Joodsche school? Wie verklaart een
dergelijken kanker? Leg uit. (p. 108)
8-9-41
Wij vernemen dat vóór enigen dagen de Duitschers een inval hebben gedaan in de Diamantclub der
Pelikaanstraat en de aanwezige kooplieden (Joden) hun persoonlijke koopwaar hebben moeten
afstaan. Een der bestolenen schatte den totalen buit op ongeveer 25 millioen frank. (p. 109)
22-9-41
In sommige winkels der stad ziet men op de vitrien een bericht geplakt, zeggende dat de betr. handel
een “Jüdisches Unternehmen” is, een Joodsche onderneming, in de drie talen, met de Duitsche eerst.
In Vlaanderen Vlaamsch, hé? Na de andere, natuurlijk. En geen van de V.N.V.-ers die kikt, noch
over de taal, noch over de vrijheid van godsdienst. Wat zou dat? (p. 110-111)
Tussen 20-1-42 en 23-1-42
Joodsche doktoren worden uit concentratiekampen ontslagen om op het Russische front den
medicalen dienst te gaan helpen. Teekenend. (p. 126)
Februari [42]
Hitler heeft gezegd, in het begin van zijn aanval op Rusland, dat hij het Kremlin, ontheiligd door den
Wandelenden Jood, volledig ging vernietigen. Hij merkt echter niet, helaas, dat hij zelf, met zijn
overal verspreide legerscharen, zeer net bedoelden zinnebeeldigen Jood bezig is na te bootsen, maar
47 Ook dit klopt. “Mogelijk had dat betrekking op het laatste transport, dat op woensdag 12 februari 1941 om
12.25 uur ’s middags Antwerpen verliet. Zonder daarover concrete aanwijzingen te geven, bevatte het
betreffende politierapport uitzonderlijk enkele indicaties dat het transport niet rimpelloos verliep… Maakte
het … uitzonderlijk melding van van een ‘geval van braking en verschillende gevallen van hoofdpijn’ onder de
‘geëvacueerde’ personen.” L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 564.
48 Deze pogrom gebeurde op paasmaandag 14 april 1941. Zie J. DE VOLDER & L. WOUTERS, Van binnen weent
mijn hart , p. 45. Na deze Antwerpse “Kristalnacht” werd er voor de Antwerpse joden een uitgaansverbod
ingesteld dat voor de verdere duur van de bezetting van kracht zou blijven. Zie L. SAERENS, Vreemdelingen in
een wereldstad, p. 576.
19

gedoemd is nooit den werkelijken Jood te zullen kunnen evenaren, omdat deze onsterfelijk is en hij,
Hitler, met heel zijn satanisch systeem met zekerheid zal verdwijnen. (p. 128)
(…)
Opzienbarend bericht: 400 gezonde, sterke jonge Joden zijn naar Duitschland meegenomen om
aldaar als proefkonijntjes de degelijkheid van een nieuw stikgas te illustreeren. Allen zijn natuurlijk
omgekomen. 49 (p. 128)
[Na 15-2-42]
Rusland geeft 7 redenen waarom Hitler moet verliezen: de groote groeiende macht der verbondenen
aan schepen, manschappen, materieel, de ¾ der menschheid zijn tegen de spil 50 gekant, enz. De
voornaamste – de Jodenvervolging – wordt niet vermeld. (p. 129)
Maart
Onder de vele blaadjes die hier te lande verschijnen onder het bestuur van de bezetting, is er een dat
zich bijzonder onderscheidt door zijn Jodenhaat en steeds maar bij elke gelegenheid er op uit is om
de bevolking tegen die ongelukkige vervolgden op te hitsen. Het heet “Volksche Aanval” en huist
Filips-de-Champagnestraat 52, Brussel, onder leiding van Mster René Lambrichts. Ziehier twee
staaltjes van dagelijksche opruierij (21 Maart 1942):
Joden-politie
Antwerpen, den 17 Maart 1942
Aan Volksverwering
F. de Champagnestraat 52
Brussel
Sedert eenigen tijd gaan er langs verschillende zijden stemmen op voor de oprichting eener
jodenpolitie, zulks tot mijn groote voldoening, ook in het dagblad “Volk en Staat”.
Voor ieder, die met den jodenhandel, of beter gezegd jodenzwendel, goed gekend is, moet het
vervelend worden steeds terug te komen op hetzelfde thema, zijnde “De joden loopen nog na 8 uren
’s avonds op de straat”. Dat zulks de waarheid is der dagelijksche overtredingen der BELGISCHE
WETTEN, weet ik bij persoonlijke ondervinding.
Hier volgen eenige voorbeelden:
1) Joodsche diamantslijpers “zonder handelsregister”, handelen ?? in textielwaren!!
2) Verschillende joden der gemeente Borgerhout en Berchem halen de rantsoenzegels af van
familieleden welke naar het buitenland gevlucht zijn.
3) De helft der joodsche handelaars betalen geen belastingen wat zeker een overtreding is op
onze Grondwet van 1830 (!!)
4) Tientallen joden lopen het land af om edele metalen op te koopen. Het aldus bekomen goud,
platina, enz. dient alleen om de kapitaalvlucht der rijke joden uit België te bevorderen.
Deze lieden plegen een aanslag op ons krediet, dus ook op de veiligheid van den Staat.
49 Tussen oktober 1939 en mei 1940 werden in West-Pruisen en de Warthegau circa 10.000 psychiatrische
patiënten vermoord. Velen van hen werden omgebracht met behulp van een nieuwe techniek, de mobiele
gaskamer (met koolmonoxide). Begin 1941 werd de euthanasiecampagne uitgebreid tot de
concentratiekampen. Eind augustus of begin september 1941 probeert Fritsch, de tijdelijke plaatsvervanger van
kampcommandant Höss, het effect uit van Zyklon B(lausäure), een chemicalie die in het kamp werd gebruikt
om ongedierte te bestijden, op zieke sovjetkrijgsgevangenen. Uit: L. REES, Auschwitz, Antwerpen, Manteau,
2005, p. 64, 75. « Le mémorialiste, qui ne cite pas sa source, imagine que ces Juifs ont été déportés de
Belgique. Telle quelle, son information sensationelle est fausse. Rien n’autorise ce chroniqueur à faire cette
supposition. Selon toute vraisemblance, il interprète une rumeur de source allemande qui circulerait en
Belgique où l’on connaîtrait, dès février 1942, les travaux effectués à l’Est dans les camps de concentration
juifs. Des militaires allemands n’ignorent pas l’existence des chambres à gaz ou, tout au moins, ce qu’ils
appellent ‘la mort sans blessure’”. M. STEINBERG, Le dossier Bruxelles-Auschwitz. La police SS et
l’extermination des Juifs de Belgique. Met een voorwoord van B. & S. KLARSFELD, een nawoord van M.
PIORO en gerechtelijke documenten van de zaak Ehlers, Brussel, le Comité Belge de soutien à la partie civile
dans le procès des officiers SS Ehlers, Asche, Canaris, responsables de la déportation des Juifs de Belgique,
1980, p. 102. “The first extermination centre of the ‘final solution’ to begin killing on a mass scale was
Chelmno, in December 1941.” D. BLOXHAM, & T. KUSHNER, The Holocaust. Critical Historical Approaches,
Manchester – New York, Manchester University Press, 2005, p. 87.
50 Hiermee worden de Asmogendheden bedoeld.
20

5) Joden, welke met modernen zwendel duizenden franks per week verdienen, schamen zich niet
de eetzalen van Winterhulp te bezoeken. Verschillende joden, die men in het Winterhulplokaal
“Harmonie” aantreft, om op “onze kosten” goedkoop te middagmalen, vindt men een
paar uur later op de hondenkoersen, waar zij op grof geld spelen!!
Het bedriegen van den Openbaren Onderstand is strafbaar, nogmaals volgens de Grondwet.
Deze kleine voorbeelden bewijzen, dat er voor een jodenpolitie werk op de planken is. Tot mijn
spijt moet ik hier bijvoegen, dat, zoolang de joden het recht hebben door ons land te reizen, er geen
enkele dienst, kontrool of politie bekwaam zal zijn, de bestaande wetten of verordeningen door de
joden te doen eerbiedigen.
Hiervoor zou het den joden moeten verboden worden, de stad, het distrikt, de gemeente of het dorp
dat zij bewonen, te verlaten, zoomin bij dag als bij nacht, en zulks zonder eenige uitzondering.
Met volkschen groet.
Sinjoor.
Zóó denkt de Volksgenoot. En hij denkt goed. (p. 133-134)
[April]
Tegen 1 Mei moeten alle Joodsche zaken sluiten. Zij mogen nog enkel knecht spelen, maar zelf geen
bedrijven meer besturen 51 . (p. 136)
Juni
De Jodenvervolging gaat nog steeds voort. Dokters, apothekers, tandartsen, likdoornartsen,
verpleegsters, mogen hun bedrijf niet meer voortzetten 52 . Allen zullen vanaf een gegeven datum de
Davidsster moeten dragen, duidelijk zichtbaar naar gegeven model 53 .
De Davidsster is verplichtend voor alle Joden en voor kinderen vanaf 6 jaar. (p. 141)
Juli
De Joden mogen niet meer verschijnen in cinema’s, theaters, de stedelijke parken, niet in de trams
rijden, enkel op de voorplecht 54 . Wij zeiden reeds dat zij geen winkel mogen houden, geen openbare
ambten bekleeden; dokters, apothekers, tandartsen, als Joden afgeschaft. En het resultaat? Groot
medelijden bij de menschen, veel voorkomendheid en hulp waar het kan. Het publiek toont zich
door al die dwingelandij diep geërgerd. (p. 143-144)
(…)
Een officier greep een Joodsche dame die in een tram rustig was neergezeten bij den kraag, brutaal
weg, en smeet ze er uit, zoo dat ze bijna viel. (p. 144)
(…)
De Joden worden uit de treinen opgepikt en naar Frankrijk verzonden 55 .
Al de Joodsche kinderen zijn uit de scholen verwijderd. En zie, deze hebben nu aanzegging gekregen
dat zij zich moeten gereedmaken om te ontruimen omdat zij zullen worden ingenomen door
bezettende troepen, gereed gehouden voor de landing der bevrijdingstroepen uit Engeland.
Een trein vol Joden stond vertrekkensgereed om naar Frankrijk te stoomen. Komt een estafet
aangeloopen om te melden dat nummer zoo en zoo moet worden vrijgelaten. De leider van het
51 Op 22 april 1942 wordt inderdaad de 11 e anti-joodse verordening uitgevaardigd waarbij het vermogen van
de joden te gunste van het Duitse rijk vervallen worden verklaard. Zie L. SAERENS, Vreemdelingen in een
wereldstad, p. 500.
52 Schuyten heeft het hier over de verordening van 1 juni 1942, betreffende de uitoefening van geneeskundige
beroepen voor joden. L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 500.
53 Hier betreft het de uitvoeringsverordeningen tot de verordening van 27 mei 1942, betreffende de kenmerken
van de joden. L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 500.
54 Dit verwijst naar de verordening van 1 juni 1942, houdende beperking van de bewegingsvrijheid van de
joden. L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 500.
55 Tussen 13 juni 1942 en 12 september 1942 worden er zo 2252 joden naar de kampen van de Organisation
Todt gedeporteerd, om daar te werken aan de Atlantikwall. Allicht meer dan de helft uit het Antwerpse. “Van
de zeven Atlantikwall-konvooien die in de periode juni-september 1942 België verlieten, vertrokken er
nietminder dan vier uit Antwerpen, op 13 juni, 14 juli, 15 augusuts en 12 september.” L. SAERENS,
Vreemdelingen in een wereldstad, p. 588. De meesten van hen zullen later via het Franse verzamelkamp
Drancy naar Auschwitz worden gedeporteerd. Eén van hen is Majer Hanfling. Hij overleeft het niet. Van de
5.034 joden uit België die via Drancy naar Auschwitz of andere kampen werden gedeporteerd werden er 4.717
uitgeroeid. Zie M. STEINBERG, Dossier Bruxelles-Auschwitz, p. 219.
21

konvooi vloekt alle duivels bijeen, want hij moet er krek 500 ter bestemming brengen. Maar ha!
Daar rolt een trein binnen. En uit den hoop afstappende menschen wordt een Jood uitgekozen en in
den vertrekkenden trein gestopt. Het vraagstuk was opgelost. (p. 144-145)
Een troepje Joden kwam aan te Brussel en in het voorbijgaan was er een heer die met de hand een
der Joden groette, klaarblijkelijk een gebuur of een kennis. Welnu die man werd brutaal door den
leider aangesproken en hij moest mee. Hij werd ergens binnen gebracht en daar afgeranseld in het
aangezicht en op het hoofd dat zijn tanden braken. De man is na drie dagen losgelaten en heelemaal
moreel vernietigd thuis gekomen. (p. 145)
Augustus
(…)
Men zegt: er is een projekt gaande waardoor de jongens en meisjes van Joodsche families vanaf 16
jaar zullen worden gesteriliseerd. (p. 146)
(…)
De Joden moeten zich ontdoen van alle luxemeubelen, zij mogen enkel een slaapkamer en een
keuken gebruiken. (p. 146)
(…)
Klopjachten op de Joden om ze naar de Fransche kusten te zenden. Vrouwen en kinderen worden
naar Mechelen gezonden 56 . (p. 146)
September
De Joden worden nu van de straten weggepikt en in een kamion weggevoerd, mannen en vrouwen.
Ze worden ook ’s nachts van hun bed weggehaald 57 . Op straat zijn ze niet meer te zien. Nu zien we
waarvoor de obligatorische Davidsster moest dienen.
Ellendige misdadigers, niet alleen roofdieren. Men walgt er van. (p. 148)
(…)
De manier waarop de Joden vervolgd worden is eenvoudig beestachtig. Hun families worden
uiteengerukt, mannen, vrouwen en kinderen afzonderlijk weggezonden, zonder voorbereiding
weggehaald. Een vrouw die melk nam werd meegenomen zoo, en in een kamion gestopt, zonder
haar huis te mogen terugzien. Allemachtig toch! (p. 148)
October
Een weenend kind op straat. Een vrouw gaat er heen en vraagt wat er is. Het kind huilt nog meer en
roept om zijn mama. Andere menschen komen er bij. De vrouw ziet een zakje om den hals van het
kind gebonden. Onderzoek. Het bevatte 20.000 frank. Het drama was opgeklaard: een Joodsch kind
door de vervolgde moeder achtergelaten en op goed geluk aan de barmhartigheid van de
voorbijgangers overgeleverd. Maar helaas, het kind werd naar het politiebureel gebracht. En wat is
daar gebeurd? Aan de Moffen overgeleverd? (p. 148-149)
(…)
56 Het is de maand van de eerste grote razzia’s, nl. die van Onze-Lieve-Vrouw Hemelvaartsdag, 15 augustus
1942, 27 en 28 augustus 1942. De straten waar de meeste joden woonden, kwamen het eerst aan bod. Zo
werden op 15 augustus de Terliststraat, Van Immerseelstraat, Lange Kievitstraat, Provinciestraat, Somersstraat
en de Van der Meydenstraat en omgeving uitgekamd. Doordat de razzia van 27 augustus aanvankelijk
mislukte, omdat leden van de Belgische politie joden op voorhand hadden gewaarschuwd, meldde SS-
Oberscharführer Erich Holm van de Antwerpse Sipo-SD dat hij vanuit het Sipo-hoofdkwartier in Brussel het
bevel had gekregen dat de Antwerpse politie “als ‘straf’ voor het ‘verraad’ en het mislukken van de razzia van
27 augustus, … nu ‘alleen’ tot de aanhouding van joden moest overgaan…. Onder bedreiging van opsluiting in
het kamp van Breendonk… Het minste wat kan gezegd worden is dat de politiemannen zich wel uiterst
nauwgezet van hun taak kweten. Gevolg gevend aan de opdracht van Erich Holm werd het geweld niet
geschuwd… en …bleek ook dat sommige ‘autochtonen’ bereid waren op huizen aan te wijzen waarjoden
woonden… Geen van de pv’s maakte melding van ‘autochtoon’ protest tegen het politieoptreden. Die nacht
hielden ze (minstens) 1105 joden aan.” L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 608-615.
57 Tijdens de razzia van het joodse nieuwjaar, op 11 september 1942, die maar liefst vierentwintig uur zou
duren werden, 1422 joodse mannen, vrouwen en kinderen opgepakt, het groootste aantal dat ooit in België
werd opgepakt. Zie L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 620. Onder de op 11 september 1942
opgepakten: de ouders van Sylvie Reichman, Benoit Reichman, samen opgepakt met drie van zijn broers, nl.
Eugène, Joseph en Maurice, én haar moeder, Itta Grunspan. (JMDV)
22

Er zijn geen Joden meer te zien. Alles is opgepikt, vrouwen en kinderen inbegrepen, of ze zijn
gevlucht, of ze houden zich verscholen. Niemand weet wat er met de vrouwen en kinderen is
geschied, maar de moeders werden van hun kinderen gescheiden en in verschillende richtingen
weggestuurd. (p. 149)
(…)
De Joden kunnen geen bevoorradingskaarten meer bekomen. Ze mogen crepeeren. (p.150)
(…)
Een gardevil had een lading saamgeperste Joden naar Mechelen over te brengen. Toen hij terug thuis
kwam, barstte hij in tranen los. Hij had de mishandelingen van die arme menschen lijdelijk moeten
aanschouwen en kon het beestachtig gedragen van de leiders niet verkropt krijgen. Het ging alle
beschrijving te boven. Nooit van heel zijn leven zal hij kunnen vergeten wat hij gezien heeft. Bij de
aankomst in Mechelen waren er reeds vijf dood geslagen, gemarteld. (p. 150)
(…)
En wat zou er ginds gebeuren met de Joodsche kinderen die, van hun ouders weggerukt, in massa
zijn vervoerd naar ongekende streken? Men zegt dat zij gesteriliseerd worden! Het Joodsche ras
moet inderdaad worden uitgeroeid door alle mogelijke middelen. (p. 151)
November
4-11-42
In zijn werk “Joden veroveren Engeland” wijst de nazi Dr. P. Aldag er op, dat de leer, dat het Angel-
Saksische volk de verloren tien stammen Israëls is, in Groot-Brittanië niet als een legende wordt
beschouwd; ze spookt niet alleen rond in de hoofden der geleerden. Niet voor niets, schrijft hij,
bestaan er thans nog tallooze secten en vereenigingen, die zijn opgericht om dit geloof te verbreiden
en welker redenaars bewijzen, dat Angelsaksers en Israëlieten slechts één stamvader hebben. (p.
151)
(…)
[Tussen 17-11-42 en 28-11-42]
De Joodsche meisjes die men overal weghaalt worden naar Rusland gezonden voor de soldaten; zij
worden verplicht hoeren te zijn. (p.153)
(…)
Naar verluidt zijn er in Polen sedert 39 een miljoen Joden vermoord. 58
Hier in de stad is gebleken dat rijke Joden een pas kunnen koopen voor Zwitserland ten prijze van
30.000 fr. Men kan nog veel koopen bij de “autoriteiten” die zich op onzen rug schatrijk maken.
(p. 154)
December
500 Joodsche kinderen werden in een zaal met gas versmacht, in een Oost-Pruisische stad. Dit werd
verteld door een zieken Duitschen soldaat in een hospitaal der stad. Hij zag de lijkjes
binnendragen. 59 (p. 155)
58 De informatie zou afkomstig (kunnen) zijn van de Poolse radio (in ballingschap), want het nummer 8 van
het clandestiene (ongeveer tweemaandelijks verschijnende) Jiddische tijdschrift ‘Ounzer Wort’ van 8 februari
1943 verwijst naar de Poolse radio als bron van informatie. Zie M. STEINBERG, Le dossier Bruxelles-
Auschwitz, p. 107.
59 “Ce récit, témoignage direct, paraît avoir circulé, mais déformé, dans le milieu médical belge. De bouche à
orielle, le témoignage allemand s’est fait rumeur et est devenu affabulation. Dans la presse clandestine,
plusieurs journaux reprennent, en effet, à la même du récit anversois : des enfants juifs assassinés, un hôpital,
un malade allemand, mais l’évènement, tel qu’il est restitué dans les organes de la résistance, se serait produit
en Belgique, à Bruxelles…. Au-dela de la part d’imaginaire dont la rumeur clandestine enrichit leurs
témoignages, il reste que des Allemands, présent en Belgique, évoquent devant un auditoire belge l’expérience
sinistre dont ils ont été les acteurs ou les témoins à l’Est ou dont ils ont été instruits. Dans le IIIème Reich
mëme, ces ‘rumeurs‘ répandues par des permissionnaires de diverses formations engagées dans les régions de
l’est provoquent des ‘discussions’ sur ‘les mesures séveres ‘ contre les Juifs. La chancellerie du parti donne, le
9 octobre 1942, des instructions pour que les membres, instruits de la signification globale de la solution
finale, comprennent la ‘dureté sans ménagement’ des services compétents. En Belgique occupée cependant,
des résistants travaillant dans les services allemands sont à l’affut de ces rumeurs et les transmettent à leur
service de renseignement.» M. STEINBERG, Le dossier Bruxelles-Auschwitz, p. 102-104. Het feit dat Médards
kleindochter, Jeanne Schuyten, verpleegster was in het Stuivenbergziekenhuis, verklaart misschien dat zij het
23

Weer hebben wij uit Brussel ontzettend schoone muziek gehoord, gezongen door een mannenkoor
begeleid door een orkest van eerste gehalte. In ’t Duitsch. Ik sta er nog steeds bedremmeld van als ik
dat hoor. Er wordt immers beweerd dat de muziek, de mooie muziek, op het moreele gedragen een
verzachtenden invloed heeft en een liefhebber-zanger geen slechte inborst kan hebben. Bij een
dergelijke overweging is het genoeg aan de martelaars-Joden te denken om dat fraaie begrip dadelijk
te vernietigen, of aan de doodgeschoten vrouwen en kinderen op de vlucht bij den inval van ’40, en
aan zoveele wreedheden die tot onze bekendheid zijn gekomen. (p. 155)
[Begin] Februari [43]
Inval op een nacht van 25 weermachtmannetjes in een villa uit den omtrek der stad. Heel het gebouw
werd voor onderzoek naar papieren onderst boven gesmeten. Men vond niets. De eigenaar werd
meegenomen, alsmede zijn radio en een briefje van 1000 fr. dat zich in een huishouddoosje bevond.
Ook een stuk zeep verdween. Verder heeft men niets meer vernomen. De man heeft 3 kleine
kinderen. Waar is hij nu? Waarvan wordt hij beschuldigd? Niemand weet het . En dit is één geval uit
duizenden. 60 (p. 160)
[Tussen 23-1-44 en 6-2-44]
De Jodenvervolging gaat nog steeds haar gang. Nu hebben sommige groote magazijnen een vitrien
moeten afstaan en daarin hebben de S.S. een plakkaat tentoongesteld waarop een afschuwelijke Jood
in kamerrok is voorgesteld achter een deele opengeschoven behangsel en waaronder staat te lezen:
“Achter alles staat de Jood”. (p. 191)
(…)
De Joden worden in de concentratiekampen met zweepen naakt afgeranseld. (p. 192)
[Tussen 19-3-44 en 26-3-44]
Na onderzoek is gebleken dat in de bezette streken van Rusland 2 miljoen burgers werden vermoord.
(p. 197)
15-10-44
Volgens een eerste telling zijn er op de 45.000 Joden die België bewonen, 27.000 door de Duitschers
weggevoerd. (p. 225)
5-11-44
In den “Manchester Guardian” verscheen een beschrijving van het Duitsche Uitroeiïngskamp te
Lublin (Polen). De grondslagen werden in 1940 door een groep SS-officieren gelegd; een ruimte van
10 vierkante mijl werd in 16 vierkanten verdeeld; in elk vierkant werden 20 barakken voorzien.
Einde 1941 was het kamp gereed voor 40.000 geïnterneerden. Het getal hiervan groeide echter
steeds aan en het aantal transporten hield gelijken tred met de uitbreiding van het kamp. In Mei 1943
kwamen 60.000 Joden aan uit het ghetto van Warschau en steeds werden er nieuwe groepen
aangevoerd, waaronder ook gevangenen van andere gekende concentratiekampen.
Het was echter niet gemaakt om de gevangenen blijvend onderdak te geven. De barakken werden
leeggemaakt zoo vlug als de menschen konden gedood worden, altijd echter werden er 20.000 in
leven gelaten om het kamp te vergrooten. Sommigen stierven van honger en ziekte, maar dit ging
volgens de Duitschers te traag en scheen hun niet wetenschappelijk genoeg. Gas was de geliefkoosde
methode; zij hadden verplaatsbare en vaste gaskamers. Verschillende gebouwen werden ingericht
om de lijken te doen verdwijnen, alhoewel, als de ovens niet toereikend waren, de Duitschers ook
gebruik maakten van brandstapels. (p. 229-230)
was die dit in medische kringen circulerend gerucht heeft opgevangen, en heeft doorverteld aan haar
grootvader. Maar Médard had, als professor en als pedoloog ongetwijfeld ook zelf contacten met mensen uit
de medische wereld.
60 Het gaat hier duidelijk om de inval van 31 januari 1943 bij zijn kleindochter Julia(na) Schuyten en haar man
Klaas Sluys op Withof in Boechout. Hierbij werden ook de joden die zij verborgen hielden opgepakt. Enkel
het kleine Sylvieke Reichman ontsprong de dans. Médard Schuyten was wellicht niet op de hoogte dat Klaas
en Julia(na) joden verborgen hielden. Het getuigenis van Julia(na) vind je hierna. Het feit dat Médard bij de
publicatie van zijn dagboek zelfs niet in een voetnoot verwijst naar het feit dat deze gebeurtenis zich afspeelde
bij zijn kleindochter en haar man, sterken mij – ondanks het feit dat het origineel van het dagboek niet werd
teruggevonden - in de overtuiging dat Médard Schuyten aan de oorspronkelijke tekst van zijn dagboek niets
heeft gewijzigd of heeft toegevoegd.
24

15-11-44
In het N.-O. van Polen, in de omstreken van het Doodenkamp Tremblinka, heeft men een weg
ontdekt, waarvan het wegdek samengesteld is uit menschelijke assche, afkomstig van gevangenen
uit de concentratiekampen, die eerst door gassen verstikt werden en vervolgens door de Duitschers
op enorme brandstapels verbrand. De gevangenen waren ten getale van verscheidene millioenen en,
volgens het zeggen van personen, die uit het kamp ontsnapt waren, gebruikten de Duitschers een
mengsel van asch en beenderen als wegdek, in plaats van asfalt. (p. 232)
Die dag eindigt het dagboek. Vier maanden later is het al gepubliceerd.
1.2. DE KLEINZOON: WIM SCHUYTEN
Médard Schuytens tweede zoon, Henri Schuyten was gehuwd met Margaretha van
Oudheusden, en zij hadden vier kinderen, Jeanne (°1913) , Julia (°1914), René (°1915) en Wim
(°1925) 61 . Zowel Henri en zijn echtgenote, als zijn drie oudste kinderen (en hun partners) zullen
tijdens de oorlogsjaren joden helpen en verbergen. Wim, de jongste, die vanaf 1942 tot de zomer van
1944 bij een boer in Frankrijk werkte 62 , vertelt meer dan zestig jaar na de feiten, wat hij zich nog
herinnert. Al is de meeste van zijn informatie uit de tweede hand, hij schetst toch een goed beeld van
de groep ‘helpers’ die we onmiddellijk hierna zullen bespreken, en is hij bovendien ook aan de
meeste hoofdrolspelers onmiddellijk verwant. Van deze generatie is hij tenslotte de enige omstander
die nog leeft, en die we nog enkele vragen konden stellen 63 . Hij geeft een “preview” van wat nog
komen gaat.
I spent the summer vacation of 1942 64 in France, working at a farm. I was 17 when I came home
toward the end of August 1942. I had a tentative agreement with the farmer to return and work for
him - subject to the approval of my parents. With their permission I went back and stayed in France
for most of the duration of the war. (I had 2 or 3 brief furtive visits with my parents during that
time 65 ).
When I was home that first time in August 1942, I met the Jewish guests of my parents. They were
an elderly couple. Their name was Finkel 66 . My parents also told me that Klaas and Julia were hiding
Jews in their home and that several families of our church were also hiding Jews.
The name of one family I remember: “Hendricks.” (I don’t know if I spell the name right). They were
farmers and originally came from Geel. There were also Antoine and Bertus Rooze, who were taking
part. My brother Rene and his wife Nelly also had Jews in their home. I think two. All people
involved were members of our church: “Gereformeerde Kerk”, Sanderusstraat, Antwerpen.
As to your questions: How, who why, etc., I will do my best to answer. Remember that information
came to me second-hand seeing I spent most of the war years away from home:
There was no “central organization”, urging and recruiting people to help Jews. What happened in
Boechout – and I suspect everywhere in Europe where Jewish people were helped – developed
spontaneously and as the needs of the moment required.
61 Zie de stamboom van de familie Schuyten in bijlage.
62 Zijn vader Henri had Wim naar Frankrijk gestuurd omdat hij daar meer te eten zou krijgen, én omdat het
daar bovendien veiliger was. Wim nam een berekend risico door met de trein te reizen, om dat je daarop door
Duitsers kon gecontroleerd kon worden. In Frankrijk zaten de Duitsers vooral in de steden, zegt Wim, en
waren er bijna geen contoles op het platteland. Telefonisch gesprek van 23 januari 2005 met Wim Schuyten.
63 Bij de slachtoffers vervult Edith Hönig die rol.
64 Wim Schuyten schreef in een mail van 24.8.2005 “I spent the summer vacation of 1941…” E-mail van
24.8.2005 van Richard Osbun, in opdracht van zijn grootvader Wim Schuyten. Op 1.12.2005 schreef hij in een
brief: “Regarding your E-mail of November 12: It was indeed after the summer vacation of 1942 that I was
introduced to an elderly Jewish couple in py parents’ home. I made the correction by correlating my
grandfather’s diary with my own recollections.” Brief van Wim Schuyten (VS) aan J. Maes, 1.12.2005.
65 Wim kwam dan telkens voor een week of zo van Frankrijk naar zijn ouders in België: een keer na de oogst,
eind augustus of begin september 1942; de andere keer met Kerstmis 1942. Nadien zou hij in Frankrijk blijven
tot de zomer van 1944. Zie: Telefonisch gesprek van 23 januari 2005 met Wim Schuyten.
66 Wim Schuyten schreef in zijn originele mail “Their name was Hönig.” E-mail van 24.8.2005 van Richard
Osbun, in opdracht van zijn grootvader Wim Schuyten. In een brief van 1.12.2005 verbeterde hij zich: “As for
the name “Honig”, I must have heard it in a different context, and remembered that, instead of their real name
“Finkel” (according to Nelly Schuyten’s memoir).” Brief van Wim Schuyten (VS) aan J. Maes, 1.12.2005.
25

Klaas Sluys was a business man and had contacts with other business people in the same line
(perfume oils). Many of these were Jews. I remember that even before the persecution began in
earnest, he counseled them to ignore the orders of the Germans to wear a yellow star. When that
counsel was not followed they were, of course, easy targets for the Gestapo – and when their situation
became desperate, they – or at least some of them – turned for help to the one who had shown a
concern for them. This was (I think) the main category of the Jews who were hidden. Others were
directed to Klaas by Christian people who knew Jews, but were in no position themselves to give
them shelter – like my sister Jeanne, who was a head nurse at Stuyvenberg Gasthuis.
Why? I do not believe there was any motivation other than the command to “Love your neighbor as
yourself” and the clear Biblical mandate to “relieve the oppressed”, as given in Isaiah 1:17 and many
other Bible passages. To live the Christian ethic involves the taking of risks – some of them lethal.
After Klaas was arrested and the Jewish people in his house (except one little girl), the fear was that
the involvement of others was known to the Gestapo as well, and that home invasions and arrests
would follow. It was then decided that the other Jews would have to be moved elsewhere. The little
girl was smuggled by Antoine Rooze to a family in the country. An apartment in Brussels was rented
from a landlord willing to take the risk, and the remaining Jews (20 individuals) were housed there
until the end of the war.
My brother Rene was instructed with supplying them with food required. This involved trading hard
currencies (Dollars and Pounds Sterling) on the black market, and smuggling it to them.
About the logistics and financing of the operations I don’t know any details except that some of the
money came from my sister Julia, and some from those of the Jews who had managed to save some of
their hard assets from the disaster.
2. DE HELPERS EN REDDERS
2.1. DE KLEINDOCHTER: JULIA(NA) SCHUYTEN EN HAAR ECHTGENOOT, KLAAS SLUYS 67
Figuur 7 Julia Schuyten in
september 1943 (Archief Dora
Eikelboom-Sluys)
Figuur 8 met de jongerengroep van
de Sanderusstraat met van boven
naar onder o.a. Toine Rooze, Julia
en Klaas, 8 april 1936 (Archief
Greet Van Den Dries-Rooze)
26
Figuur 9 Klaas Sluys, 1947 (Archief
Dora Eikelboom-Sluys)
67 De stamboom van de familie Schuyten bevindt zich in bijlage achteraan. Julia is de dochter van Hendrik
Jozef Schuyten, onderbureeloverste en van Marguerite Louis Marie van Oudheusden, beiden in Antwerpen
wonende op 1.6.1937. (DV, Huwelijksakte van Klaas en Julia, 1.6.1937) Klaas is de zoon van Jan Sluis,
(°Andijk, Nederland, 6.4.1880), tuinbouwkundige en van Pieternella Kwantes, (°Kolhorn, Nederland,
9.8.1882) zonder beroep, beiden gemeld te Andijk gehuisvest. (DV, Huwelijksakte van Klaas en Julia,
1.6.1937). Op 9.11.1936 woonden ze er op Broekoord 190 te Andijk.

Julia Schuyten (°1914) was de tweede dochter van Henri Schuyten en diens vrouw
Margaretha, en ze was tevens de kleindochter van Médard Schuyten. Ze had een oudere zus, Jeanne
(°1913), en twee jongere broers, René (°1919) en Wim (°1925).
In 1937 trouwt zij, als protestantse, met de Nederlandse inwijkeling, Klaas Sluys, die zij heeft
leren kennen via de jongerenwerking van de Gereformeerde Kerk in de Sanderusstraat te
Antwerpen, waarvan beide lid zijn. Een jaar later wordt Dora geboren, in 1940 Jan en nog een jaar
later Herman.
Klaas bouwt in Boechout een parfumeriefabriek die door een gelukkige aankoop van een
grote voorraad grondstoffen vlak voor de oorlog, tijdens de oorlog kan blijven draaien. Naast
verschillende werknemers, hebben zij ook een meid, Leonie, in dienst.
2.1.1. Julia Schuyten vertelt over de vooroorlogse jaren van haar echtgenoot, Klaas Sluys 68
Klaas Sluys (°1911-†1965) Geboren in Andijk, een klein dorp ongeveer 40 km ten noorden van
Amsterdam.
Hij was het derde kind en de oudste zoon uit een gezin van zes kinderen. Z’n ouders waren
ijverige, vrome mensen die hun kinderen zorgzame vlijt leerden en vooral liefde voor hun Schepper
en Verlosser.
Vader, die [land]bouwer was, en die door hard werken een eigen bedrijf had opgebouwd,
voelde zich altijd zeer afhankelijk van Gods gaven in de natuur. Minder of zeer overvloedige
vruchten, ze ontvingen ze dankbaar uit Gods hand. In zijn gebed met zijn gezin kwam dit telkens tot
uiting.
Van z’n 6 e tot z’n 12 e jaar ging hij op de Christelijke school, waar hij een zeer ijverige leerling
was en elk jaar met de hoogste cijfers thuiskwam. Toen hij nog geen twaalf jaar oud was en de
lagere school had beëindigd moest hij bij z’n vader op het land werken. Dit viel hem soms zwaar,
want vader was een strenge meester. Er mocht geen tijd verkwist worden en geen kwaadje (onkruid)
mocht blijven staan.
Elke week ging hij naar de catechisatie, waar hij onderricht werd door Dr. Steen, die toen
predikant was op Andijk. Later vertelde hij vaak dat hij zoveel van deze zeer begaafde en geleerde
dominee had geleerd.
Op z’n 14 e jaar werd hij ziek, een acute nierontsteking die pas beterde door streng dieet en
liggen. Dan beterde het maar toen hij weer aan ’t werk ging, even kou vatte, kreeg hij het opnieuw.
Hoewel dit soms zeer hard was droeg hij z’n leed heldhaftig en gebruikte die tijd om handel en
boekhouding te studeren.
Moeder, die soms wel dacht dat het werk voor hem te zwaar was, vertelde aan de dokter dat
haar jongen goed kon leren en of dat niet beter voor hem zou zijn. Maar vader, die zo gerekend had
op een flinke helper, was daar niet voor te vinden.
Toen hij bijna 17 jaar was en nog herhaaldelijk ziek werd, gaf een nieuwe dokter hem de raad
elders te gaan werken. Dat vochtige klimaat en die drassige grond was voor hem zeer slecht, en hij
bleef hier, dan zou hij nooit beter worden. Toen moest hij naar Amsterdam. Weg uit het ouderlijk
huis, alleen in een grote stad. Z’n dorp waar enkel gelovige christenen woonden moest hij
achterlaten en nu moest hij daar z’n weg zoeken in die ongevoelige, ongelovige wereld. (Hierover
heeft hij z’n heimwee uitgeschreven in stukjes die dan gepubliceerd werden in een plaatselijk blad
van Andijk onder de schuilnaam Frank Verdun.)
Hij werkte eerst in een zaak voor binnenhuisinrichting en woonde in een bescheiden kosthuis.
Daar leerde hij een jongeman kennen, een Hongaar wiens vader en zaak had in grondstoffen voor
parfumerie. Daar in dat kosthuis werd veel gesproken en overlegd en eindelijk hadden ze hun plan
klaar, samen zouden ze een zaak oprichten. Klaas had 250 gulden op z’n spaarbankboekje, en zoveel
legde ook z’n compagnon op tafel. Wat hebben ze gewerkt, geploeterd, gesjouwd. Ze moesten zich
alles ontzeggen en enkel voor hun zaak vechten: een harde tijd. Alles werd er op gezet om bekend te
raken. Klaas had een bijzonder talent om reclame te voeren. Er kwam leven in de zaak, ze groeide!
68 Julia Schuyten schreef in 1965, kort na zijn dood, een beknopte biografie van Klaas voor Nelly Kruithof die
een “opstel” moest schrijven voor de Faculteit voor Protestantse Godgeleerdheid te Brussel. J. SCHUYTEN,
Klaas Sluys 1911-1965, 1965. Archief Marnix Sluys. (Het “opstel” van Nelly Kruithof werd niet
teruggevonden.) Omdat Klaas de organisator en (pre)financierder werd van heel wat onderduikingen is het
mijns insziens belangrijk om wat langer stil te staan bij de voorgeschiedenis en persoon van deze spilfiguur.
27

Toen is er iets ergs gebeurd: in hun ijver hebben ze iemand in dienst genomen die goed op de
hoogte was van het vak, veel nieuwe produkten kende en goede recepten had. Deze man had bij een
concurrerend bedrijf gewerkt en daar al die kennis verzameld. Maar hij was contractueel gebonden
en dat had hij niet verteld. Als onervaren dorpsjongen had hij veel te veel vertrouwen gehad in die
medewerker. Bovendien had die concurrent al lang gevoeld (uit die mooie, goed gerichte reclame,
dat dit voor hem een gevaarlijke concurrent kon worden en zette alles op het spel om hem van de
kaart te vegen.)
Er werd beslag gelegd. Er werd een proces gevoerd. Hij moest zich in al deze zaken inwerken
en verdedigen. ’t Was vechten om z’n zaak, om z’n eer, om z’n wijsheid. (Veel heeft hij daardoor
geleerd, wat hem later in het leven goed van pas kwam.) Maar tenslotte werd hij veroordeeld om 2
jaar lang geen zaken meer te doen in Nederland. Dan naar het buitenland, naar Londen, een grote
wereldstad 69 . Daar kon men zaken doen.
Zes maanden werkte hij in Londen maar het was 1934. Hij kon geen verblijfsvergunning
krijgen (ook mede doordat die concurrent 70 hem op de hielen zat) en moest ook daar vertrekken.
Waarheen? De boot ging naar Antwerpen, maar naar België daar wilde hij eigenlijk niet heen,
maar ten einde raad ging hij toch 71 .
Was het God zelf die hem daarheen stuurde?
Vroeger had hij een boek gelezen. Tijl Uilenspiegel van Charel de Coster, dat was z’n eerste
kennismaking met de Vlaamse mensen, en het had hem toen diep ontroerd. Nu herkende hij ze weer:
Klaas en Soetkin en Nele, overal kwam hij ze tegen. Het volk hier had aanstonds de liefde van zijn
hart.
69 Londen W.C. I Gildfordstreet 6. (DV, Dossier Sluys, Klaas, 23.4.1935)
70 Dat was A. Slachmeyer Jr in Amsterdam. (DV, Dossier Sluys, Klaas, 9.11.1936)
71 Klaas komt op 23.3.1935 in België aan. Op dat ogenblik is hij directeur van de N.V. Chemical Works te
Londen en is hij “op studiereis in België met het oog op de mogelijke oprichting van het hoofdhuis alhier, of
minstens een filiaal of laboratorium.” (DV, Dossier Sluys, Klaas, 23.4.1935) Zijn bedrijf is erg export gericht.
Op 24.2.1936 meldt Klaas aan de Openbare Veiligheid: “Terloops deelen wij U nog mede dat vorige week een
vaste vertegenwoordiger werd aangesteld in Tel-Aviv, waarmee ons exportgebied werd uitgebreid tot Palestina
en omliggende landen.” (DV, Dossier Sluys, Klaas, 24.2.1936). Op 19.11.1936 schrijft iemand van de
Openbare Veiligheid een (interne) nota voor directeur Bekaert: “ Mijns insziens dient betrokkene vreemdeling
zonder verwijl uit het rijk verwijderd. Ik stel voor hem een reiswijzer geldig 15 dagen te doen afleveren en
hem na zijn vertrek in het Politieblad B en het C.S.B. te vermelden. In tegenstelling met de verklaringen van
Sluys is zijns verwijdering, op economisch gebied, geen verlies voor België. Het Ministerie van Economische
Zaken zegt ons:
1) Dat de firma “Chemical Works London Ltd” weinig solied schijnt te zijn.
2) Dat de verkoop der producten sedert de vestiging te Antwerpen onbelangrijk was;
3) Dat Sluys niet al te gunstig bekend staat;
4) Dat zijn behoud in België geen voordeel voor ’s lands economie kan bieden.
Deze ongewenschte personnage dient dus zijne centen in andere streken op te slaan.” (DV, Dossier Sluys,
Klaas, 19.11.1936) Bekaert volgt dit advies, waarna Klaas zich weert als een duiveltje in een wijwatervat.
Klaas geeft aan Bekaert een “beschrijving en hoedanigheden der verschillende produkten die hij vervaardigt.”
Hij geeft naast een overzicht van zijn verkoopscijfers (voor 102.705 fr. van 1.1.1936 tot 10.12.1936, waarvan
60% voor de export), ook een lijst mee met zijn zeven personeelsleden, waaronder Eduard Hendrickx, Julius
De Geitersstraat 111, werkjongen. (Eduard Hendrickx is de zoon van Isidoor Hendrickx en de broer van
Charles Hendrickx.) De andere personeelsleden zijn de bediende Elza Warmoeskerken, de andere werkjongen
Hendrik Lever, en de inpaksters Anna van Oytsel, Jeanne van Oytsel, Maria Herijgers en Maria Alix. (DV,
Dossier Sluys, Klaas, 10.12.1936) Op 12.12.1936 schrijft zijn aanstaande schoonvader een brief met de vraag
om Klaas’ uitzetting in te trekken: “de ‘Chemical Works London Ltd.’ zal, zoo dit bevel niet ingetrokken
wordt, gelikwideerd moeten worden, wat het bezit van P[ond] S[terling] 400 van mijn dochter in gevaar zal
brengen. Verder is er ook een groote mogelijkheid dat mijn dochter haar huwelijksplannen zal moeten
uitstellen totdat, in de nieuwe woonplaats van haar verloofde, zijn zaken opnieuw rendeerend genoeg zullen
zijn om een gezin te stichten…” (DV, Dossier Sluys, Klaas, 12.12.1936). Zelfs dominee H. J. Winter neemt
het voor hem op. (DV, Dossier Sluys, Klaas, 25.12.1936) Ondanks haar huwelijk met Klaas op 1.7.1937
verklaart Julia: “hare Belgische nationaliteit te willen behouden.” “Zij zou de 4/5 der aandeelen bezitten van
de ‘Chemical Works Londen Ltd’, waarvan de echtgenoot bestuurder is. Gezien deze nieuwe omstandigheden
zie ik er geen bezwaar in aan Klaas Sluys een proeftijd toe te staan en den tegen hem genomen maatregel van
uitdrijving voorlopig te schorsen…” schrijft administrateur de Foy van de Openbare Veiligheid aan de
Minister van Economische Zaken en Binnenlandse Handel. (DV, Dossier Sluys, Klaas, 13.7.1937)
28

’t Was weer helemaal opnieuw beginnen, hard werken, zeer zuinig zijn, zich alles ontzeggen.
Alleen de reclame, dat moest goed zijn en mooi, daar mocht men niet zuinig mee zijn. Hij moest de
mensen overtuigen van z’n produkten. Reclame was z’n kracht. En het ging, het groeide traag maar
zeker.
In 1936 leerde hij een Vlaams meisje kennen (zijn Nele, dat staat in z’n trouwring
gegraveerd). Zij trouwden 1 juni 1937. Met uw zegen Heer!, stond er op de trouwkaart. Toen
eindelijk tot rust gekomen, groeide het plan om evangelisatie te doen onder die mensen hier die hij
liefkreeg. Wat leefden ze ver van God. Wat kenden ze slecht hun Heiland en Verlosser. Zo rooms,
vaak heel religieus, maar hoe bijgelovig en ver van de waarheid. Daar wilde hij zich voor inzetten
met Gods hulp moest het gaan 72 .
In Antwerpen had de evangelisatie een zaaltje in de Lamorinièrestraat waar bijeenkomsten
werden gehouden, daar begon hij een jeugdsamenkomst. Uitnodigingen werden verspreid. En ze
kwamen, stilaan meer en meer.
Hij drukte een krantje voor de jeugd: “V.V.K. Vlaanderen voor Kristus” 73 .
Toen kwam 1940: Oorlog!
2.1.2. De oorlogsjaren 74
72 Zo houdt Klaas (Lid Voor Godbeweging) op 25 september 1937 een voordracht in het Sint-Lievenscollege
over “De kerkvervolging in Duitsland.” L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad. Een geschiedenis van
Antwerpen en zijn joodse bevolking (1880-1944), Tielt , Lannoo, 2000, p. 364.
73 “Ferner gab er ohne Genehmigung in unregelmässigen Abständen bis in den Sommer 1942 die Druckschrift
“VLAANDEREN VOOR KRISTUS” heraus. Dies stellte er nach eines in Sommer 1942 von der
Propagandastaffel ausgesprochenen Verbot ein. Trots der Verwarnung durch die Propagandastaffel druckte
und versandt er im September 1942 das Flugblatt: “GEEN VREDE ZONDER CHRISTUS”, mit je 1000
Exemplaren. Diese Druckschriften hatten nach seiner Angabe nur religiösen Inhalt. Der Angeklagte ist
evangelisch-reformiert und glaubte, mit diesen Druckschriften weiterhin für seine Kirche tätig sein zu
müsssen.” Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas Sluys, Feldgericht, Feldkommandatur 520, St.L. VI nr.60/43 in
Archief Marnix Sluys. Wat enigszins grappig is, is dat Klaas’ schoonbroer, René Schuyten in een brief aan zijn
verloofde schrijft: “Je zult overigens de inhoud van V.V.K. als blad ook wel niet zo reusachtig vinden de
laatste tijd. Ik tenminste vind het knudde van begin tot eind. Je kunt de menschen evengoed [het protestantse
tijdschrift] de open poort zenden.”
74 Julia Schuyten schreef in 1995 zelf een tekst die in grote lijnen overeenkomt met het door Lieve Wouters
opgetekende verhaal, maar die hier en daar toch enkele, niet onbelangrijke verschillen en aanvullingen geeft.
Onderaan deze getypte tekst staat in haar handschrift bijgeschreven: “Dit werk heb ik geschreven op vraag van
de familie in Amerika. Ik denk dat ook de kinderen hier dit wel zal interesseren.” J. SCHUYTEN, Van 31 januari
1943 tot juli 16 of 17 1944 (Getuigenis geschreven op vraag van de familie in Amerika), december 1995; J.
SCHUYTEN, Tenminste Sylvieke, in J. DE VOLDER & L. WOUTERS, Van binnen weent mijn hart. De vervolging
van de Antwerpse joden. Geschiedenis en herinnering, Antwerpen, Standaard, 1999, p. 120-126.
Toen ik interviewster Lieve Wouters vroeg naar de omstandigheden waarin deze tekst tot stand was gekomen,
was zij zo vriendelijk om in een openhartige e-mail van 21.11.2005 mij het kader en de omstandigheden te
schetsen, waarbinnen dit interview werd afgenomen, alsook de wijze waarop zij het interview met het oog op
de publicatie ervan heeft geredigeerd. “Misschien eerst de context een beetje weergeven. Ik was student, 22
jaar of zo iets, ten tijde van mijn interviews met overlevenden en Antwerpenaren die zoals Juliana joden
hebben geholpen. Ik wil maar zeggen dat ik nog betrekkelijk jong was en de dingen misschien minder
professioneel aanpakte dan ik vandaag zou doen. Bovendien kan ik mij met de beste wil van de wereld echt
niet meer alle details herinneren. Opzet van het boek was het Antwerpen van de jaren dertig weer te geven, het
dagelijkse leven en hoe de oorlog dat gewone leven op zijn kop heeft gezet. In het begin nam ik de eerste
interviews op band op, maar na een tijdje… heb ik dat opnemen achterwege gelaten en gewoon geschreven
tijdens de gesprekken, omdat dat veel sneller werkt. Als ik me het goed herinner, was Juliana één van de
laatste gesprekspartners…. Waarschijnlijk heb ik dus mijn gesprek met Juliana nooit opgenomen. En als het
opgenomen was, dan heb ik in ieder geval het cassetje niet meer. We hebben de belangrijkste documentatie
bewaard in de Kammenstraat en die is blijkbaar verloren gegaan. Zelf ben ik ook ondertussen drie keer
verhuisd, waarbij ik telkens toch wat proefdrukken en dergelijke voorlopige teksten heb
weggegooid. Ik weet nog dat Juliana met een grote foto in de GvA had gestaan en dat we haar naar aanleiding
daarvan hebben opgezocht. We wisten dan dat ze in Edegem (denk ik toch) woonde, en hebben haar
telefoonnummer gewoon in het telefoonboek opgezocht. Zoveel mensen met de naam Sluys-Schuiten waren er
immers niet. Ik bezocht haar in haar appartementje, één of twee keer. Ik herinner me van haar vooral het
warme contact. Wat me trof was haar bescheiden houding. "We hebben dat gedaan omdat we een groot huis
hadden." Ik dacht daar dan bij: en omdat je een groot hart had. Ze was een heel gelovige vrouw, daar ben ik
zeker van. Ik vermoed dat ze van het type 'sterke vrouw' was, die zich niet te gemakkelijk van haar stuk laat
29

In de loop van 1941 75 vroegen kennissen van mij uit de protestantse kerk de Bexstraat [in
Antwerpen] ons of wij geen werk hadden voor een joodse jongen.
De joden die een zaak hadden moesten die sluiten en dus ook hun personeel, die veelal ook
joden waren stonden op straat zonder enig inkomen 76 .
Klaas, die een zaak [in parfumoliën en smaakstoffen] had van ongeveer 12-14 werknemers 77
liet de jongeman komen en sprak met hem af dat hij 's nachts zou werken en 's morgens vroeg weer
naar huis zou vertrekken 78 . Hij droeg immers de verplichte gele Jodenster 79 en moest daarom niet
door het personeel gezien worden. Na een paar maanden werd de toestand voor de joden nog
hachelijker: ze werden uit hun huizen gehaald en op transport naar Duitsland gezet 80 . Onze Finckel
(zo heette die jongeman) vroeg hulp voor zijn blinde moeder, vader en zuster die ook erg vreesden
op transport te worden gezet 81 . Wat moesten we doen?
brengen, vertrouwvol is en zachtaardig. Als ik het me goed herinner, was ze nog heel goed bij geest en moest
ze niet te lang naar namen zoeken. Waarschijnlijk was ze toen al bezig aan haar boek [dat er overigens nooit is
gekomen], stond haar daarom alles nogal duidelijk voor ogen, maar dat heb ik nooit te zien gekregen.
Verder moet ik er nog bij zeggen dat de eerste versie van de uitgeschreven interviews niet echt boeiend
geschreven waren. Ik heb daarin zelf een enorme groei doorgemaakt, zoals ik al schreef was ik nog heel jong.
Ik studeerde op dat moment Germaanse Talen en Letterkunde in Antwerpen. Jan [De Volder] keek de teksten
na en zette me aan om ze te herschrijven. Naarmate ik er langer mee bezig was, vond ik het nodig om ze iets
meer literair te maken, om ze allemaal hun eigen kleur te geven, om de personen er meer te laten uitkomen
zoals ik dacht dat ze waren, om ze in de ik-vorm te zetten en de verhaallijn te variëren.
We vonden het niet belangrijk om alle details te controleren, we hebben de 'waarheid' gebracht zoals de
mensen die zich herinnerden. Hier en daar heb ik me geoorloofd om me in te leven in de situatie en dialogen
weer te geven die mijn gesprekspartners niet precies zo voorgezegd hebben. De meeste mensen hebben
hun verhalen na afwerking nog herlezen, ik denk zelfs allemaal, tenzij misschien de mensen van het rusthuis
die er niet meer echt toe in staat waren…” E-mail van 21.11.2005 van Lieve Wouters. Als historicus vond ik
het evident dat ik voor het kernverhaal van deze paper de voorkeur gaf aan de zelf geschreven versie van Julia
Schuyten, boven de vlotter geschreven, doch door de interviewster bewerkte, gepubliceerde versie.
75
Het was waarschijnlijk ergens in de lente van 1942.
76
De verordening van 11 maart 1942, betreffende het tewerkstellen van joden in België. L. SAERENS,
Vreemdelingen in een wereldstad, p. 500.
77
Op 14.5.1941 zijn er 7 personen werkzaam, (DV, Dossier Sluys, Klaas, 15.4.1941) in de vooral
exportgerichte “Industrie & Handelsmaatschappij Boechout P.V.B.A”, waarin de eerder door hem in 1936
opgerichte “Chemical Works London Limited” werd opgenomen. In 1938 voert hij voor ± 250.000 frank uit.
Kort na de Duitse inval blijkt uit een brief van Nelly Opstelten aan René Schuyten de zaak van Klaas goed te
draaien. “Klaas zaken gaan op het oogenblik weer uitstekend.” Brief van Nelly Opstelten uit Antwerpen van
11.8.1940 aan René Schuyten, in krijgsgevangenschap. “Ze [Julia] verwacht weer een kindje voor Mei. De
zaken gaan heel goed voor hun dus waarom zouden geen kindje koopen.” Brief van Nelly Opstelten uit
Antwerpen van 16.11.1940 aan René Schuyten.
78
In de tekst in het boek van Lieve Wouters is hier een paragraaf toegevoegd: “We hebben gewoon
geprobeerd volgens ons geloof te handelen. Sommige christenen dachten dat het lot van de joden een straf van
God was. Al wat wij over hen wisten, berustte immers op vooroordelen: oude, vastgeroeste ideeën over joden
die Jezus gekruisigd en hosties geschonden hadden.“ J. SCHUYTEN, Tenminste Sylvieke, p. 121.
79
De verordening van 27 mei 1942 betreffende de kenmerking van joden. Het dragen van de jodenster in het
openbaar werd verplicht vanaf 1 juni 1942. Zie L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 500, 502.
80
Julia bedoelt hier uiteraard de transporten van de Dossin-kazerne te Mechelen naar Auschwitz in Polen. Op
woensdag 22 juli 1942 gingen de Duitsers in België voor het eerst over tot de gedwongen aanhoudingen van
joden om hen naar het ‘Oosten‘ te deporteren… In de late namidag arresteerde de Feldgendarmerie in het
Centraal Station [van Antwerpen] de joodse passagiers (pendelaars) van de trein Brussel-Antwerpen.” Vanaf
15 augustus 1942 gebeurde dit inderdaad d.m.v. grootschalige razzia’s. Zie L. SAERENS, Vreemdelingen in een
wereldstad, p. 589-590, 601.
81
Het gaat hier duidelijk om Gottfried of ‘Gotti’ Finkel (i.p.v. Finckel), de zoon van Max Finkel en zijn vrouw
Laura, en de broer van Selma.
30

Figuur 10 Gottfried
Finkel, 1943 (Archief
Edith Sanders-Hönig)
Figuur 11 Markus
Finkel, 15.7.1929
(DV, Dossier
Markus Finkel,
1571278)
Figuur 12 Laura
Einig, 15.7.1929 (DV,
Dossier Markus
Finkel, 1571278)
Figuur 13 Selma
Finkel, 18.3.1947
(DV, Dossier Selma
Finkel, 2014544)
Bonneke en Bompa 82 namen die mensen in huis, maar dat kostte veel geld want die mensen
kregen geen rantsoenkaart meer omdat ze illegaal waren en het voedsel zonder bonnen, op de
zwarte markt, was heel duur 83 .
Figuur 14 Henri en Margriet Schuyten, oktober 1943 (Fragment van een foto, Archief Margaret
Hickman-Schuyten)
Ongeveer gelijkertijd kreeg Klaas bezoek van een Nederlandse zakenman, een klant van ons, die
in grote nood verkeerde. Ze waren vader, moeder, twee dochters, een tante met een volwassen zoon 84 .
82 Het gaat hier om Henri en Margaretha, de ouders van Julia, die toen woonden in de Speerstraat 27 op het
Kiel in Antwerpen. Wim Schuyten, de jongste broer van Julia, die tijdens de oorlog door zijn vader Henri naar
boeren in Frankrijk werd gestuurd, bevestigde dat: “It was indeed after the summer vacation of 1942 that I was
introduced to an elderly Jewish couple in my parent’s home. I made the correction by correlating my
grandfather’s diary with my own recollections. Example: I remember the jewish people having to wear the star
of David on their clothing… “ E-mail van 24.8.2005 van Richard Osbun (in opdracht van zijn grootvader Wim
Schuyten).
83 Prijzen van producten op de zwarte markt kan je o.a. vinden in het eerder vernoemde oorlogsdagboek van
M.C. Schuyten. Op 6.1.1943 krijgt Klaas bezoek van Verlinden en Vanbroeck, twee controleurs bij het
Bestuur der controlediensten omdat Klaas als werkgever aanvrager van bijzegels voor werklieden de inventaris
voor de gebruikte zegels van de bijrantsoenen niet tijdig aan het gemeentebestuur heeft afgegeven. (DV,
Dossier Sluys, Klaas, 6.1.1943)
84 Het gaat hier om de parfumier Sigmund Hönig, zijn vrouw Rosa Gross, hun dochters Edith en Lily, Anna
Hönig en Heinz Schindler. Edith Hönig bevestigt dit in een e-mail van 31.5.2005: “Ik heb veel later begrepen,
31

Figuur 15
Sigmund Hönig,
3.10.1938 (DV,
Dossier
Sigmund Hönig,
A2113361)
Figuur 16 Rosa
Gross,
11.9.1944 (DV,
Dossier
Sigmund Hönig,
A2113361)
Figuur 17 Edith
Hönig, 11.9.1944
(DV, Dossier
Edith Hönig,
3219080)
Figuur 18 Lily
Hönig, 4.7.1946
(DV, Dossier Lily
Honig, A280367)
32
Figuur 19
Heinz
Schindler,
11.9.1944 (DV,
Dossier Heinz
Schindler)
Die mensen waren ook op de vlucht geslagen naar Frankrijk en wilden langs daar naar Spanje.
Maar in Frankrijk waren ze in handen gevallen van de Gestapo (dat was Duitse politie). Ze hadden
zich verstopt in een bos en de man van de tante werd gegrepen. De anderen wisten te ontkomen maar
waren zo bang geworden dat ze terug zijn gekomen tot in België en zo bij ons terechtkwamen 85 . Wat
moesten we doen?
We hadden een groot huis met vele kamers en hebben die mensen op de bovenste verdieping
ondergebracht. Tijdelijk, zei Klaas, want hij zei dat ons huis niet veilig was door de zaak en het
personeel dat niets daarvan mocht weten.
Figuur 20 Withof, Heuvelstraat 3 te Boechout, anno 1943 (Archief Dora Eikelboom-Sluys)
Hij sprak af met Mr. Hönig, zo heette die zakenman, dat hij een plek voor hen zou zoeken, maar dat hij
moest meebetalen voor die andere joodse familie die ook niet bij Bonneke en Bompa konden blijven.
Van toen af is Rene mee gaan werken met Klaas om heel voorzichtig mensen te zoeken die hun
appartement wilden verhuren aan joden. Daar werd een hoge prijs voor betaald want het was streng
verboden joden te herbergen. 86
wie Julia heeft bedoeld met volwassen zoon van Sigmund Hönig – mijn vader dus – het zal Heinz Schindler
geweest zijn die later met Selma Finkel is getrouwd. Zijn ouders waren destijds, toen we naar onbezet
Frankrijk wilden vluchten door de Duitsers opgepakt en sindsdien is hij bij ons gebleven en beschouwden mijn
ouders hem als pleegzoon.” E-mail van 31.5.2005 van Edith Hönig.
85 Edith Hönig, die dit meemaakte, zal in hoofdstuk II zelf vertellen wat er juist is gebeurd.
86 Zo zullen zij nog een tijdje onderduiken bij de familie Hendrickx in Edegem.

Figuur 21 René Schuyten, 1941 (Archief Margaret Hickman-Schuyten)
Zo kwamen Finckel en zijn familie en Hönig en zijn familie samen in Brussel terecht. Ondertussen
hadden wij op Withof (de naam van ons huis) weer een vrouw met drie opgroeiende kinderen, de man
was weggevoerd. De kinderen, twee meisjes van 14 en 16 jaar en een jongen van 18 jaar 87 .
Figuur 22 Myriam
Reichman, 27.9.1938
(DV, Dossier Zoltan
Grosz, 1365384)
Figuur 23 Paula Grosz,
17.2.1941 (DV, Dossier
Paula Grosz, A397121)
Figuur 24
Alexander Grosz,
ca. 1939
(Fragment van een
foto, Archief Paula
Marcovici-
Reichman)
33
Figuur 25 Annie Grosz,
ca. 1939 (Fragment van
een foto, Archief Paula
Marcovici-Reichman)
87 Op de transportlijst van Mechelen naar Auschwitz die bewaard is gebleven, staan de namen vermeld: Maria
Grosz-Reichman, Paula, Alexander en Anni Grosz. (JMDV) Julia vergist zich een beetje in de leeftijden. Paula
was toen 16, Alexander 14 en Annie 13. (Zie verder) “Im September 1942 wandte sich an[]den Angeklagten
die jüdische Familie GROSS, bestehend aus der Mutter Maria Gross, und den 3 Kindern Alexander, Paula und
Annie, geboren in den Jahren 1929, 1928 und 1926, mit der Bitte, um Gewährung von Unterkunft. Diese hatte
Antwerpen verlassen, weil das Familienhaupt Zoltan GROSS seit dem 11.9.1942 zur Arbeitseinsatz gebracht
worden war und die übrigen Familienmitglieder das Gleiche für sich gefürchteten. Der Angeklagte nahm die
Familie im September 14 Tage in seine Wohnung auf. Dann brachte er sie bis zur 15-1-1943 in eine von ihm
gemietete Wohnung in Boechout, Hovesteenweg. Vom 15 – 30-1-1943, dem Tage der Verhaftung des
Angeklagten, behergbergte er sie wieder in seiner Wohnung, weil sie im Hovesteenweg räumen musste[n].
Dies geschah, um die Familie GROSS zu verbergen. Ein[e] Anmeldung beim Judenregister erfolgte mit
Wissen und Willen des Angeklagten nicht. Während der ganzen Zeit versorgte er die Familie mit Geld und
Lebensmitteln. Die letzteren beschaffte er teils auf Rationierungsmarken, die ihm angeblich von 3. Seite durch
die Post zugesandt wurden, und teils auf den schwarzen Markt. Insgesamt gab der Angeklagte der Familie
Gross ungefähr 16.000 Frank. Eine Quittung liess er sich nicht über diese Beträge geben. (Laut Aussage einer
der Kinder GROSS) hatte Angeklagte die Juden unterrichtet, dass sie bei einer Festnahme sagen sollten, sie
wären erst den Abend vorher zu dem Angeklagten gekommen.” Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas Sluys,
Feldgericht, Feldkommandatur 520, St.L. VI nr.60/43 in Archief Marnix Sluys.

Ook een klein meisje van drie jaar, wier ouders waren weggevoerd, hadden we in ons gezin
opgenomen. Voor haar grootmoeder hadden we een onderkomen gevonden in Hove (een aanpalende
gemeente van Boechout). Zo kon ik regelmatig Silvieke (zo heette dat kleintje) een halve dag bij haar
grootmoeder brengen en later weer ophalen (op de fiets) 88 .
Figuur 26 Sylvieke Reichman,
zomer 1942 (Archief Sylvie
Lednicer-Reichman)
Figuur 27 Deborah Grunspan-
Thaler, grootmoeder van Sylvieke
(Archief Sylvie Lednicer-Reichman)
[“Ik reed heen en weer met het kind achter op de fiets. Ook als ik boodschappen deed, nam ik
Sylvieke mee. Ik vertelde buren en kennissen dat ze mijn nichtje was, en dat ze een tijdje kwam
logeren. De meeste mensen stelden zich daar geen verdere vragen bij. Behalve die ene keer in de
wachtkamer bij de dokter, altijd zo’n broeinest van roddels. Ik voelde hoe de ogen van iedereen daar
voortdurend onze richting uitdraaiden.
Voor mij viel het niet echt mee om heel dat huishouden overeind te houden. Elke dag sleurde ik met
volle wasmanden de trappen op en af. Gelukkig voorzag onze tuin voor een groot deel in onze
behoeften, zodat ik op de markt niet al te hard opviel met het kopen van te grote hoeveelheden
voedsel. Andere vrouwen vielen wel op met een kilo aardappelen en wekten argwaan bij
collaborateurs.
Die herfst droeg onze perenboom veel vrucht. Ik zie ons nog ’s nachts in de boom klimmen en peren
plukken. De kinderen mochten helpen. Korven vol droegen we naar de zolder. De volgende dag
heerste er voor één keer geen verveling: de peren moesten allemaal geschild worden, want ik zou ze
inmaken voor de winter.
Er ontstond gaandeweg een hechte band van vriendschap tussen mij en mijn joodse gasten. We zaten
dikwijls wat te babbelen, of dronken samen een kopje thee. Ik begon meer van hun geloof en hun
gebruiken te begrijpen. Het trof mij dat er zoveel gelijkenissen waren tussen ons. Volgens de nazi’s
waren de joden geen mensen, maar een ondergeschikt ras vergelijkbaar met ratten. De meest absurde
verdachtmakingen konden ze redelijk in de oren doen klinken. Ik heb met eigen ogen gezien hoe
mensen erin begonnen te geloven.
In de periode dat de twee gezinnen in Brussel verbleven, gingen we ze nog af en toe bezoeken. We
vroegen ons ’s avonds af hoe het met hen zou gaan, en we haalden herinneringen op. Zoals die ene
keer, toen de twee dochters van meneer en mevrouw Finkel absoluut de stad in wilden om
‘bottinekes’ te gaan kopen. Midden in de oorlog wilden de ‘juffrakes’, zoals Klaas hen toen noemde,
gaan winkelen! Maar Klaas herinnerde zich de vrachtwagen vol joden die hij enkele dagen tevoren in
de stad gezien had. Op één voorwaarde wilde mijn man hen dan toch mee naar de stad nemen,
namelijk als ze hun ster van hun mantel zouden halen. Kun je je voorstellen dat ze dat niet wilden?
Gelukkig hebben ze op het einde toch moeten toegeven, want Klaas was wel goed, maar niet gek! Hij
heeft toen die ‘juffrakes’ mee naar ‘’t stad’ genomen om hun ‘bottinekes’ te gaan kopen.”] 89
88 Het gaat hier om Debora Thaler en haar kleindochter Sylvie Reichman, geboren in Antwerpen op 1.11.1939.
89 Dit stuk komt alleen voor in J. SCHUYTEN, Tenminste Sylvieke, p. 122. Vermoedelijk is dit de bewerkte
versie van een stuk uit het interview dat Lieve Wouters afnam van Julia. Edith Hönig zegt dat Julia zich hier
vergist. Ten eerste hadden de Finkels een zoon een een dochter, en geen twee dochters. En Hönig had wel twee
dochters, Edith en Lily. “Maar wij waren het zeker niet”, zegt Edith zelf. Wellicht waren het de beide dochters
van Myriam Grosz-Reichman, de 16-jarige Paula en de 13-jarige Annie Grosz, maar dat was dan in (’t stad)
Antwerpen en niet in Brussel.
34

Mijn zuster Jeanne was verpleegster [in het Stuivenberghziekenhuis 90 ] in Antwerpen. Ze hadden daar
een jodenman wiens hele familie was weggevoerd 91 . Hij was al een hele tijd genezen maar de dokter, samen
met de verpleegsters, hielden hem toch maar ziek omdat hij niet wist waar naartoe. Maar ja, dat kon
niet blijven duren en Jeanne wist geen andere oplossing dan met die man bij ons aan te komen. Dat
was half januari 1943 92 .
Figuur 28 Hersz Nadel, 30.11.1939
(DV, Dossier Hersz Nadel, A344334)
Figuur 29 Jeanne Schuyten, 1943
(Archief Ann Lyzenga-Williams)
Op 31 januari 93 , midden in de nacht, vielen de Duitsers ons huis binnen. Hard bellen en
roepen: "aufen machen". Het was een hele troep Duitsers en zwarthemden (zo noemde men de
collaborateurs of mannen die onder één hoedje speelden met de vijand. Waren ze met 8 of 10 of meer, ik
weet het niet 94 . Ook onze zwarte burgemeester van St. Jan was er bij 95 . Ze doorzochten ons hele huis
90
Jeanne had een kamer in het ziekenhuis en woonde dus niet meer thuis. Brief van René Schuyten uit
Herentals van 30.1.1940 aan Nelly Opstelten & E-mail van Ann Lyzenga van 16.1.2006. Jeanne’s dochter, An
Lyzenga-Schuyten mailde mij hetvolgende: “A story I heard from my mother [Jeanne] was about a Jewish
man who was put in a full body cast in the hospital (I don't know if it was for treatment or just a ruse) whom
the Germans were waiting to be discharged from the hospital. He was left in the cast for a long time, and even
after the cast was removed, he would be put back in when someone came to inquire about him… He left the
hospital "against medical advice", and when the authorities came looking for him, everyone played stupid, and
said he had walked away without the staff knowing he was going; he was just gone. I don't know if this is the
man whose story you are looking for.” E-mail van Ann Lyzenga-Schuyten van 16.1.2006.
91
Die man was Hersz Nadel. Zijn zoon Max Nadel kan echter onderduiken en overleeft de oorlog. (Zie verder)
92
Zieke joden mochten alleen nog verzorgd worden in een gesloten afdeling van het St. Erasmusziekenhuis.
Uit het vonis van Klaas Sluys kunnen we afleiden dat Hersz Nadel pas op 28 januari bij Klaas zou zijn
toegekomen. “Ausserdem beherbergte der Angeklagte vom 28 - 30.1.1943 den Juden Hertz Nadel in seiner
Wohnung. Auch ihm gewährte er Verpflegung….Auch die Beherbergung der Juden ist eine schwere
Gesetzesverletzung. Der Angeklagte musste sich sagen, dass er die Juden nicht nur dadurch den notwendigen
Verhaltungsmassnahmen entzog, sondern auch bei der bekannten Einstellung dieser Rasse die Sicherheit der
Besetzungsmacht gefärhrdete, weil die Juden in dieser Verfassung zu allen möglichen Gesetzwiedrigkeiten,
wie Spionage, Sabotage, und ähnlichen benutzt werden können. Das gilt insbesonders für den Juden Nadel, der
dem Angeklagten gänzlich unbekannt war.” Archief Marnix Sluys, Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas Sluys.
93
Uit het vonnis van Klaas blijkt dat het om de nacht van 30 op 31 januari 1943 ging. Archief Marnix Sluys,
Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas Sluys.
94
Uit een procesverbaal van 17.9.1945 ter voorbereiding van het proces van oorlogsburgmeester Van Sintjan
verklaart Klaas Sluys aan de Krijsauditeur: “In den nacht van 30 op 31 januari 1943, werd ik ’s nachts
opgebeld door 7 Gestapomensen, deze waren vergezeld van den toenmaligen Burgmeester VAN SINTJAN, na
geopend te hebben traden zij mijne woning binnen en doorzochten mijn huis en fabriek…. DEBRA, van
Mortsel, die bij de Gestapomannen aanwezig was, deze kerel dreef het zoover van te zeggen, dat hij het recht
35

en de fabriek. Ze draaiden de knop aan van de radio op Klaas z'n bureau; die gaf direkt de B.B.C., de
Engelse uitzending. Het was streng verboden daarnaar te luisteren. Alle kinderen, Dora 4 jaar, Jan
nog geen 3 jaar en Herman bijna 2 jaar en Silvieke 3 jaar sliepen en werden niet wakker. Ook
omdat ik die mannen aldoor maar maande stil te zijn voor de kinderen (wonder, want die Duitsers
met hun zware laarzen liepen het hele huis door!)
Figuur 30 Dora, Jan en Herman Sluys, sept. 1942 (Archief Dora Eikelboom-Sluys)
Eén van die mannen vroeg mij hoeveel kinderen ik had en ik zei 4. Ik had er zelf maar 3, maar had
ik dat gezegd dan hadden ze Silvieke meegenomen. Ik had een dienstmeisje en die hadden ze het
ook gevraagd en die had ook gezegd dat we 4 kinderen hadden 96 .
had mij onmiddellijk neer te schieten, waarop ik hem heb geantwoord dat ik zulks betwijfelde…; bij deze
Gestapomannen was nog aanwezig een zekeren SCHUERMANS, Willy,… Bij de Gestapomannen werd ook
nog den naam van WEYNDAELE genoemd… verders waren er nog twee vlamingen bij, die ik hun naam niet
heb hooren vernoemen. Indien ik een dezer verraders moest terug zien zou ik hen stellig herkennen.” In een
procesverbaal van 7.11.1947 verklaart Debra: “Ik geloof dat ik met Kaeding was en Van Sintjan is dan mede
gereden op verzoek van den Duitser om het fabriekje van Sluis aan te duiden… Ik kan me niet herinneren wie
er allemaal bij was van de SD.” In een procesverbaal van 28.10.1947 verklaart Jan Schuermans: “Ik was daar
inderdaad bij te samen met Kaeding (overleden) – DEBRA – ik meen ook Wyndaele, Emiel . (Brussel,
Auditoraat-Generaal, Dossier Debra, Louis) Dat Kaeding erbij aanwezig was, weten we ook uit het vonnis
van Klaas. Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas Sluys, Feldgericht, Feldkommandatur 520, St.L. VI nr.60/43. Waren
er dus zeker bij: Louis Debra, Jan Schuermans, Emiel Wyndaele, nog twee Vlamingen wiens naam nog
onbekend is, de Duitser Kaeding, Jan Pitz (cfr. p. 166) én Staf Van Sintjan.
95 Het gaat hier om de VNV-oorlogsburgemeester van Boechout, Staf Van Sintjan.(Zie verder)
96 Als Klaas voor het Kriegsgericht komt, zal hij ook daar verklaren dat hij vier kinderen heeft: “Er hat 4
Kinder im Alter von 1 - 4 Jahren und verdient nach seiner Angabe monatlich ca. 15.000 bfrs.” Archief Marnix
Sluys, Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas Sluys. Zijn dochter, Dora Sluys, wist mij te vertellen dat hij het daar heel
moeilijk mee heeft gehad. Hij stond namelijk onder ede, en moest liegen om het leven van Sylvieke niet in
gevaar te brengen. Voor de gewetensvolle en zeer rechtlijnige protestant die Klaas Sluys was, was een valse
verklaring afleggen onder ede moreel gezien een zeer zware beslissing, die hij toch nam.
36

Figuur 31 Het dienstmeisje, Leonie Oostvogels, met Dora en Jan, juni 1941 97 (Archief Dora
Eikelboom-Sluys)
En Silvieke, met haar zwarte krullekopje, zat gelukkig diep onder de dekens en sliep.
Eén van die mannen zei: "Ge moogt blij zijn dat ge zoveel kinderen hebt, anders zouden we jou
ook meenemen”. Ja, dat was nog een geluk bij een ongeluk.
Toen het vaststond dat ze Klaas en de 5 joodse mensen gingen meenemen maakte ik in de keuken
voor ieder van hen een pakje klaar met boterhammen voor de volgende morgen. Eén van die
Duitsers zei met een vies gezicht: "Für die joden" en ik antwoordde: "Ja, voor die arme mensen".
Ze vertrokken dus en achteraf wist ik dat ze Klaas en die jodenman in Antwerpen in de
gevangenis brachten, in de Begijnenstraat, en de moeder met haar kinderen naar Mechelen, waar
vele opgepakte joden werden verzameld alvorens ze werden weggevoerd naar Duitsland 98 . En wij
bleven achter! Wat een verdriet; ik was 27 jaar en had 4 kleine kinderen van 1 1/2 jaar tot 4 jaar.
De eerste maand dacht ik nog Klaas zal wel gauw vrijgelaten worden, hij heeft toch niets
misdaan, maar dat was buiten de Duitsers gerekend. Op 1 april 1943 werd Klaas voor het Kriegsgericht
te Antwerpen veroordeeld tot 2 jaar tuchthuisstraf. Ik was daarheen gegaan nog met de gedachte dat hij
wel gauw vrijgesproken zou worden. Ze brachten hem de gerechtszaal binnen met z'n handen
geboeid. Ikzelf mocht de zaal niet binnen maar ik bleef wel hij de deur staan wachten. Ik zag al die
voorname Duitse rechters in vol ornaat binnengaan. Ik dacht: Wel, wel, nu denken ze dat ze hem in hun
macht hebben, maar hoe vergissen ze zich. Klaas is een kind van God en Hij zal beslissen wat er
met hem zal gebeuren. Maar die beslissing viel hard uit. Het vonnis was 2 jaar tuchthuisstraf 99 .
Twee jaar! Wat lijkt dat vreselijk lang als je er voor staat en ik wist: dan gaat hij naar Duitsland. Ik
liep naar beneden waar hij straks uit de lift zou komen en toen hij daar uit kwam vloog ik rond z'n hals maar
z'n bewakers, twee Duitsers, trokken me weg. Maar ik greep z'n arm vast en zo gingen we naar buiten.
Ik trok mij niets aan van de mensen en liep zo mee over de straat; de Huidevetterstraat en zo naar de
gevangenis in de Begijnenstraat. Telkens probeerden die Duitse bewakers mij weg te duwen maar
dat liet ik niet gebeuren. Dan de Poort in en de gevangenispoort dicht. Wat vreselijk! Een paar
straten verder woonde Dora Smekens. mijn beste vriendin, en daar ging ik heen, en samen huilden
97 Leonie huwde nadien met Deprez, en kreeg twee zonen: Herman (°1945) en Flaurent (°1955), en woonde in
de Sint Jansstraat 7 te Diest. Haar kleinzoon Patrick woont daar nu.
98 De treinen reden van aan de Dossinkazerne te Mechelen naar Auschwitz in Polen.
99 “Die Angeklagte wird wegen Herstellung und Verbreitung von Flugschriften, Abhörens nichtdeutscher
Sender und Verbotene Beherbergung vom Juden zu einer Gesamtstrafe van zwei Jahren Zuchthaus verurteilt.”
Archief Marnix Sluys, Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas Sluys. (Cfr. p. 153-156)
37

we 100 .
Toch moest ik naar huis en dat is zo vreemd, ik leek precies helemaal alleen op de wereld. Al
die mensen die ik zag lopen en die wisten er niets van wat er in mijn hart omging. Thuis gekomen
was dat ook maar huilen en ook mijn ouders hadden veel verdriet.
5 april was er een vreselijk bombardement op Mortsel. 't Was een stralende voorjaarsdag. Ik
stond aan de Begijnenstraat voor de gevangenispoort aan te schuiven met een pak levensmiddelen
voor Klaas toen Amerikaanse bommenwerpers laag uit elkaar vlogen over de stad en hun bommen
afwierpen boven Mortsel.
Daar was een fabriek van vliegtuigonderdelen. 't Was vreselijk! Alle huizen in de omtrek en
een paar scholen, alles stond in vuur en vlam. 2800 doden en ontelbare gewonden, ook veel
kinderen en mensen van Boechout waren onder de slachtoffers 101 .
Figuur 32 Bombardement Mortsel, 5 april 1943 (Archief Gazet van Antwerpen)
Het was 's avonds zo stil in Boechout, men hoorde de mensen snikken in de straten. Een
bakker uit de buurt reed met z'n fiets door de Kroonstraat met z'n dode dochtertje van 10 jaar in z'n
fietsmand. Ieder die het zag begon te huilen. Dat gebeurde vier dagen na Klaas z'n veroordeling. Ik
werd er stil van en m'n eigen verdriet werd veel minder. Toen ik in m'n omgeving al die rouw en die
smart zag. Ik dacht toen: mijn man leeft nog. Hij is wel gevangen maar hij leeft toch nog. Dat
maakte het voor mij draaglijker. Mijn man kon misschien nog terug komen. Mijn ouders kwamen bij
mij in huis wonen zodat ik niet alleen moest blijven met m'n kinderen. Dat was een groot voorrecht.
En Rene zorgde gelukkig verder voor de joden waar we verantwoordelijk voor waren. Hij
bezocht hen, zorgde voor voedselbonnen en was bemiddelaar tussen de huiseigenaar en hun joodse
huurders.
Mijn zuster Jeanne, die hoofdverpleegster was in 't Stuivenbergziekenhuis, zat in haar bureel
en hoorde een gesprek tussen bezoekers bij een zieke. Ze hoorde vertellen dat ze in Boechout
Meneer Sluys hadden komen halen omdat er joden in huis waren en ze vertelden: ze hebben nog een
joods meisje in huis, dat hebben ze niet meegenomen. Jeanne belde me dat en zei: zorg dat Silvieke
ergens anders kan ondergebracht worden anders komen ze dat kindje nog halen. Nu woonde er in
Leuven een familie Rooze die ons vroeger reeds geschreven had: als we soms iemand hadden waar
we geen plek voor vonden dat zij ook wel wilden helpen (dat waren fijne christenmensen).
100 Zij heet Dora Quittelier-Smeekens. Zij week later uit naar de Verenigde Staten.
101 Op 5 april 1943 komen bij een Amerikaans bombardement op de Erla-fabrieken in Mortsel, waar Duitse
vliegtuigen werden gerepareerd in de hallen van de vroegere autobouwer Minerva, “per vergissing” vele
projectielen op burgerwoningen en scholen terecht. De balans is erg zwaar: 936 doden, onder wie 200
kinderen, 1342 gewonden, 800 vernielde of zwaar beschadigde woningen.
38

Figuur 33 Josephine van Engel, Lies (op de
arm), Joop, moeder Truus, Sylvieke, Han en
vader Henri Rooze, zomer 1943 (Archief Lies
Quak-Rooze )
Figuur 34 Toine Rooze, 14.6.1943 (Archief
Greet Van Den Dries-Rooze )
Een neef van hen was een vriend van ons, Toine Rooze, en die heeft dan Silvieke naar dat
gezin in Leuven gebracht 102 . Daar was ze veilig. Na de oorlog had Silvieke nog haar grootmoeder,
twee nichtjes die in een kostschool verborgen waren en hun vader leefde ook nog. Samen zijn ze dan
naar Amerika uitgeweken 103 .
Klaas verbleef dus in de gevangenis in Antwerpen. Ik mocht hem om de twee weken een
bezoek brengen en een pak van 3 kg. met eetwaren, rookgerief en een weinig onderkleding. Dat
bezoek was achter glas, zodat je hard moest spreken om elkaar te verstaan en dus zeker geen
geheimen kon vertellen. Toch was dat voor mij de mooiste dag waar ik erg naar uitkeek. Ik bakte
dan een lekker wit brood en roosterde dan de sneetjes zodat ze lichter wogen en ik er dus meer in het
pak kon doen. Klaas bleef ongeveer 3 maanden in de Begijnenstraat in Antwerpen 104 , dan ging hij
voor een paar weken naar Brussel en op 7 juni 1943 ging hij op transport naar Leuven. Dit was een
gevangenis die beheerd werd door Belgen maar die wel gecontroleerd werd door Duitsers. De
Belgen waren heel soepel voor de politieke gevangenen (het was eigenlijk een gevangenis voor
zware criminelen).
102 Bij Henri Rooze en Truus Van Buuren, toen wonende op de Tiensesteenweg 210 te Korbeek-Lo.
103 Sylvie is inderdaad met haar grootmoeder naar de Verenigde Staten uitgeweken, omdat een tante van haar,
Charlotte Grunspan, die reeds in 1938 met haar echtgenoot Leon Lachter en hun twee kinderen, Jacques (Jack)
en Lilly, naar de VS was geëmigreerd, haar wilde adopteren.
104 Klaas zat in de gevangenis in de Begijnenstraat te Antwerpen van 31 januari tot 27 mei 1943. Hij werd
binnengebracht door de SIPO, en op 24 februari 1943 overgedragen aan de Feldkommandatur 520, daar werd
hij vervolgens veroordeeld door het Kriegsgericht. Van 28 mei tot 8 juni zat hij in de gevangenis van St. Gillis,
van 7 juni tot 27 september 1943 in de gevangenis van Leuven, en vandaaruit werd hij overgeplaatst naar
Kassel in Duitsland. Na een zeer zwaar bombardement werd hij vijf maanden later met andere gevangenen
naar Nieder-Roden bij Schierstein overgebracht. Vanuit het gevangenkamp te Rodgau werd hij op 28 juni
1944 opnieuw overgebracht naar de gevangenis van Antwerpen om daar op 13 juli 1944 te worden vrijgelaten.
(DO, Dossier Sluys, Klaas).
39

Figuur 35 Klaas Sluys in de gevangenis van Leuven, 1943 (Archief Marnix Sluys)
Ik mocht meer op bezoek komen en de pakken die we meebrachten mochten veel zwaarder
wegen. Bovendien was daar een Katholieke aalmoezenier die daar binnen en buiten liep en die van
alles voor de gevangenen binnensmokkelde. Klaas schreef: ge moet me geen kleren meer sturen
daar ik van top tot teen en van onder tot boven in een modieus gevangeniskostuum gekleed ben.
Hij zat nu ook alleen in een cel en daar moest hij ook aan wennen, schreef hij. Maar later was hij wel
blij dat hij alleen zat. Hij kon lezen en schrijven zoveel hij wilde. Hij ging ook naar de Franse les en
moest dus ook studeren. Als ze op de koer gingen wandelen kon hij gemakkelijk met de kameraden
spreken. Op een dag is hij ziek geworden. De dokter had z'n water onderzocht en er was eiwit in. Dat
wees op een nierontsteking. Klaas was erg ongerust want toen hij jong was had hij aan deze gevaarlijke
kwaal geleden waardoor hij z'n geboortedorp moest verlaten omdat het daar veel te vochtig was
voor hem. Gelukkig is hij maar een week ziek geweest maar daardoor was er een rapport van de dokter
die schreef dat Klaas Sluys een nierziekte had en z'n gevangenschap slecht kon verdragen. (op
grond van dit rapport dat bij de directeur van de gevangenis bleef is Klaas later, wel door
bemiddeling van vrienden en nog anderen die kontakt hadden met Duitse rechters, eindelijk zes
maanden vervroegd vrijgekomen) Toen er een transport gevangenen naar Duitsland werd gestuurd
mocht Klaas omwille van z'n gezondheidstoestand in Leuven blijven. Maar twee maanden later,
eind september, vertrokken alle overige politieke gevangenen naar Duitsland en Klaas was er dus
ditmaal ook hij. Natuurlijk weer groot verdriet. Klaas schreef in z'n laatste brief uit Leuven:
[Leuven cel nr. 344 – 22 september 1943:
‘M’n Juleke,
Dit zal dan voorlopig de laatste brief zijn die ge van mij krijgt. Een tijdperk waarin we elkaar van
onze liefde konden getuigen wordt afgesloten. Dat ik je met m’n brieven kan ondersteunen smart mij
zeer, al weet ik ook, dat mijn brieven je misschien vaak verdriet in plaats van steun hebben gebracht.
Maar ik weet dat er dan nog veel zoets was in het verdriet…’ 105 ]
105 De aanhef van deze brief, die we hier hebben toegevoegd, is te vinden in de biografie van Klaas, die Julia,
kort na de dood van Klaas, in 1965, schreef voor Nelly Kruithof die een “opstel” moest schrijven voor de
Faculteit voor Protestantse Godgeleerdheid te Brussel. J. SCHUYTEN, Klaas Sluys 1911-1965, Archief Marnix
Sluys; Brief van 22.9.1943 van Klaas Sluys aan zijn vrouw Julia Schuyten. (Archief Marnix Sluys)
40

"Een donkere tijd gaan wij beiden tegemoet. Lang zal die tijd niet duren en donker is ze alleen
maar omdat ze aan een heerlijke dageraad voorafgaat. Een dageraad waarin onze vurigste idealen in
vervulling zullen gaan!
En zóó donker is niet de nacht, of er staat de blinkende Morgenster aan de Hemel die ons spreekt van
Gods trouwe zorg en bijstand waar wij ook gaan of blijven. Bij jou en de kinderen in Boechout, bij mij,
waar ik mij ook moge bevinden. Juleke, het zijn niet menschen die mij weg voeren, al denken ze dat
wel: het is God zelf die mij roept op een plaats die ik niet weet. En ik moet volgen. Ik kan niet anders
dan volgen. Waar zou ik heengaan buiten Hem? Hij weet wat goed voor ons is. Hij houdt ons beider handen
en voert ons langs de van Hem gewilde baan, die goed is, die veilig is, die ter zaligheid leidt. Zou ik
in m'n dwaasheid een andere weg kiezen? Bij Hem alléén immers zijn wij veilig. En wat voor mij
geldt, lieveling, geldt ook voor jou, en voor de kinderen die God ons geschonken heeft. In Zijn
hoede zijt ge duizendmaal veiliqer dan mèt mij, maar zonder Hem. Ik weet, dat – als wij kiezen
mochten - wij in onze dwaasheid en zwakheid elkaar zouden kiezen en Hem laten wachten. Maar God
heeft ons zo lief dat Hij ons niet laat kiezen, en dat Hij het goede voor ons zoekt. En Hij weet óók dat
wij naar ons menschelijk bestaan elkaar niet kunnen missen. En daarom zal Hij ons ook op Zijn tijd
aan elkaar teruggeven. Wie weet hoe spoedig reeds. Bij Hem is niets onmogelijk. Hij alleen is Heer
en Gebieder der volken en als Hij spreekt, is er niemand die antwoord. Laten wij in dit geloof en
vertrouwen leven, Juleke: dan zal ons kruis niet moeilijk om te dragen zijn…”
Negen maanden bleef hij in Duitsland, de eerste vijf maanden in Kassel, maar daar werden
ze wezelijk gebombardeerd. De gevangenis en de gehele binnenstad was verwoest. En de
gevangenen bleven opgesloten. Ge kunt begrijpen hoe angstig ze waren. Klaas vertelde later dat hij
op de grond lag onder z'n matras, anderen stonden in de hoek achter hun matras en allen riepen ze
tot God en werd er gebeden Ave Maria... aldoor maar opnieuw. Na het bombardement was het
leven in Kassel onmogelijk, ook voor de gevangenen. Ze werden gebracht naar Nieder-Rode
Schierheim. Hier moesten ze in een vliegtuigfabriek werken, 12 uren per dag. Soms overdag, soms
's nachts. 't Was een vreselijke tijd; zwaar werk, weinig eten, zwak en koud. Toch vertelde hij later
van die tijd, dat God zo dicht bij hem was dat hij soms daarnaar terug verlangde en ook dat hij
zoveel heeft gezongen. Er was zoveel lawaai in de fabriek, hij kon zo hard zingen als hij maar wilde,
door het lawaai kon niemand hem horen. God was dichtbij en z'n vrouw en kinderen stonden aan het
einde en wachtten op hem.
Eindelijk, juli 1944, werd hij zes maanden vervroegd in vrijheid gesteld. Hij werd op grond
van een gezondheidsrapport (zie Leuven) vrij gelaten.
Zeer mager en zwak maar niet ziek. Hij woog nog 58 kg. en z'n gewicht ervoor was 78 kg 106 .
Weer thuis! O, heerlijke onvergetelijke tijd. God wat zijt Gij goed!
[De dag van de bevrijding herinner ik me als was het gisteren. ‘Mama, stjepen’, kraaide onze
kleinste. De Amerikaanse vliegtuigen trokken inderdaad strepen aan de hemel. We zongen
liedjes en we dansten door de kamer.
106 Klaas beschrijft kort na zijn thuiskomst zijn recente herinneringen aan de oorlogsbelevenissen:
“Aangehouden op 30 januari 1943 door de Sicherheitspolizei (SIPO), gelegerd in de Della Faillelaan, later
Kon. Elisabethlaan te Antwerpen. Hij werd gedurende 14 dagen vastgehouden in de Della Faillelaan en er
tweemaal ondervraagd. Het vonnis werd uitgesproken op 1 april 1943 door het Kriegsgericht 520,
dossiernummer St. L. VI nr.60/43. Zijn rechters waren dr. Nautisch, Hauptmann Bethman en Obergefreiter
Lühring met als reden: joden, radio, vlugschriften. Op 30 september 1943 werd hij op transport gesteld naar
Kassel, Nieder-Rhoden, Schierstein (Hessen) en opnieuw Nieder-Rhoden. In dit laatste kamp verbleven
ongeveer 1.000 mensen, de kommando’s inbegrepen. De namen van de bestuurders van het kamp waren Klaas
onbekend. De lijken der overledenen werden er begraven.
Het Kommando Schierstein telde ongeveer 300 man. De bestuurder ervan heette Lang. Er waren nog andere,
kleinere kommando’s. Op de vraag wat er met de archieven van het kamp is gebeurd, moet hij het antwoord
schuldig blijven. Zijn opmerkingen over het kampregime: streng en op zijn Duits, voeding tijdelijk (van
januari tot april 1944) zeer slecht, daarna gedurende een vijf weken zeer goed om een besmettelijke buikloop
te voorkomen, maar nadien weer minder. Behoudens sommige onwaardige handelingen van enkele beambten
was de behandeling over het algemeen draaglijk, echter zolang de gevangene zelf moreel en geestelijk gezond
was. De bewakers waren merendeels gepensioneerde gevangenenbewakers, geen SS-ers.” Vragenlijst van het
Belgische Commissariaat voor Repatriëring – Dienst voor Opzoeking en Identificatie – met medewerking van
het Rode Kruis van België, Archief Heemkundige Kring van Boechout.
41

Wat een ongelooflijke vreugde: de families Finkel en Hönig kwamen ongedeerd weer thuis.
Sylvieke kon naar haar grootmoeder en oom met diens twee dochters, die in een kostschool
ondergedoken hadden gezeten. Ze zijn allemaal naar Amerika uitgeweken. 107
Maar anders ging het met de familie Grosz en de joodse man uit het Stuivenbergziekenhuis,
die toen in de nacht van 31 januari ’43 tijdens een razzia bij ons thuis waren opgepakt. Van
hen hebben we nooit meer iets gehoord.] 108
Dit stuk heb ik geschreven op vraag van de familie in Amerika. Ik denk dat ook de kinderen hier dit wel zal
interesseren. dec. 1995
2.1.3. De na-oorlogse jaren
Klaas pikte na zijn gevangenschap de draad terug op. Na de oorlog helpt hij de joden waar hij nog
contact mee heeft, indien nodig nog verder. Zo zal hij Lily Hönig vergezellen als zij in juli 1946 van
het onderduikadres rue de la Ferme 53 in Saint Josse-ten-Noode terugkeert naar Nederland 109 , en
helpt hij de grootmoeder van Sylvieke, Dobbe Grunspan-Thaler, om met Sylvieke naar de VS te
emigreren. Klaas zou ook doorgaan met zijn protestantse zending. Op 24 september zouden 14
mensen, onder wie Klaas en Julia, Toine Rooze en diens broer Bertus, het Boechouts Comité
stichten. Vanaf dan kwam er een groeiende groep samen in het salon van Julia. In oktober 1954 had
de groep in de Kroonstraat 1 te Boechout een School met de Bijbel gebouwd, waar van danaf ook de
kerkdiensten doorgingen. In een totaal katholieke, Vlaamse omgeving groeide de gemeenschap in
zeven jaar uit tot een gemeente van 300 zielen, met een maandblad, “Het Vlaams Kerkblad”, dat op
meer dan 30.000 exemplaren gratis werd verspreid en waarvan Julia de verantwoordelijke uitgeefster
was 110 .
Klaas overleed op 25.7.1965 aan acute leukemie. Julia werd negentig en stierf pas op 30.1.2005. Ze
kregen in totaal zeven kinderen en vijfendertig kleinkinderen.
Figuur 36 Yad Vashemmedaille voor Klaas en
Julianna W Sluys, 1997 (Archief Marnix Sluys)
In de medaille die het Yad Vashem Instituut hun uitreikte, staat een Talmoedisch gezegde
gegraveerd: ‘Wie één leven redt, redt de hele mensheid.’
107 De oom (Eisig Safir, †1990) en zijn twee dochters (Renee en Roos Safir) bleven in België.
108 In de tekst in het boek van Lieve Wouters is hier deze paragraaf toegevoegd. J. SCHUYTEN, Tenminste
Sylvieke, in J. DE VOLDER & L. WOUTERS, Van binnen weent mijn hart, p. 126. Myriam Grosz-Reichman, haar
kinderen Paula, Alexander en Annie en Hersz Nadel overleefden Auschwitz niet. (JMDV)
109 DV, Dossier Hönig, Lily, 4.7.1946.
110 K. SLUYS, Het wonder van Boechout. Doorbraak van het Evangelie in Vlaanderen, Franeker, T. Wever,
1959.
42

2.2. DE ZOON: HENRI SCHUYTEN EN ZIJN ECHTGENOTE, MARGRIET OUDHEUSDEN
Figuur 36 Margriet van Oudheusden en Henri Schuyten, de ouders van Julia, 1949 (Archief Marnix
Sluys)
Henry Schuyten en zijn vrouw Margriet Oudheusden, die tijdens de oorlog in de Speerstraat 27 op
het Kiel in Antwerpen woonden, waren de eersten die in de zomer van 1942 joden verborgen, nl. de
familie Finkel. Welllicht bleven vooral de ouders, Markus Finkel en zijn blinde vrouw Laura Einig
een langere tijd bij hen, tot op het moment dat er Duitsers waren die het huis wilden doorzoeken.
Eén van hun kleinzonen, Peter Schuyten, tevens de oudste zoon van René Schuyten, vertelt dat de
Duitsers op een bepaald ogenblik hun huis wilden doorzoeken, op zoek naar joden, maar dat Henri,
die blijkbaar veel autoriteit uitstraalde, hen vroeg naar een huiszoekingsbevel. En toen bleek dat ze
dat niet bezaten, zei hij dat ze konden terugkomen als ze wel over een dergelijk bevel beschikten. De
Duitsers zouden zich daardoor zo hebben laten intimideren, dat ze afdropen. Op het moment dat ze
terugkwamen, hadden Henri en zijn vrouw de joden (de familie Finkel) al ergens anders
ondergebracht 111 . Wim Schuyten, de jongste broer van Julia, die tijdens de oorlog door zijn vader
Henri naar boeren in Frankrijk werd gestuurd, kon bevestigen dat zijn ouders inderdaad joden
verborgen: “It was indeed after the summer vacation of 1942 that I was introduced to an elderly
Jewish couple in my parent’s home. I made the correction by correlating my grandfather’s diary 112
with my own recollections. Example: I remember the jewish people having to wear the star of David
on their clothing…” 113 .
Dat Henri Schuyten reeds vroeg besloot joden te verbergen, bevestigt het beeld dat zijn zoon René
van hem schetste in een brief aan zijn moeder uit 1975: “Father was a strong man, spiritually and
111 Telefonisch gesprek op 21.7.2005 met Peter Schuyten. Een e-mail van 19.8.2005 met Peter Schuytens’
eerste vrouw, Cobie Vondeling, bevestigt dit verhaal: “Een leuk verhaal de Duitsers kwamen aan de deur van
Bonpapa Hendrik en ze hadden het niet in de gaten gehad maar bonpapa zei tegen die jonge duitsers jully
kunnen niet zomaar binnen komen je moet een papier hebben zo die jongens gingen weg, Bonpapa gauw de
mensen uit huis. Hy was een hele trotse man altyd een strik voor dat de Duitsers helemaal vergeten hadden dat
ze geen papier nodig hadden.”
112 Wim Schuyten heeft het hier over het oorlogsdagboek van Médard C. Schuyten.
113 E-mail van 24.8.2005 van Richard Osbun (in opdracht van zijn grootvader Wim Schuyten). Wim meent dat
dat in september 1942 was. Telefonisch gesprek met Wim Schuyten.
43

physically, a good man, and a man who had a heart for the many sufferers of this world: the
unemployed, the orphans, the persecuted Jews, the many unfortunate ones, sharing at our table,
whom I remember from childhood. People on whose behalf he was constantly busy, without ever
thinking of reward.” 114 Zijn jongste zoon Wim vertelt hoe Henri, i.t.t. Henri’s vader, Médard C.
Schuyten, die zijn geloof altijd privé zou belijden, ook aansluiting vond bij de Gereformeerde
Kerkgemeenschap te Antwerpen, die in het overwegend katholieke Vlaanderen een kleine nogal
gesloten gemeenschap vormde waarin iedereen iedereen kende. “The aftermath of WWI brought an
epidemic of typhoid fever to an exhausted and weakened population. Both my parents were affected
by this during my mother’s pregnancy that ended in my birth on May 13, 1925. During that illness
my father was hospitalized and put on the “critical” list. Waking up one night out of one of his
feverish dreams, he saw the attending nurse nearby, reading a book. He asked: “What are you
reading?” She answered: “The Bible.” He suggested, “Why don’t you read it out loud?” She did, and
from that time on she read to him when she had opportunity, and led him to a Biblical understanding
of the Christian religion. Her name was Betsy van Eck. She was a member of the Gereformeerde
Kerk, and became a friend of the family, whom even I remember. My father was converted and
baptized. He determined to lead his family in the Biblical doctrines of the Christian faith, which he
did.” 115 De kinderen van Henri en Margriet groeiden op in dit geloof en zij onderhielden via de
protestanse jeugdvereniging, de MV voor de meisjes en de JV voor de jongens, regelmatige
contacten en intieme vriendschappen met geloofsgenoten. De MV en de JV hadden jaarlijks een
“jaarfeest” waarop alle leden van over heel Vlaanderen elkaar zagen 116 . Toen de oorlog uitbrak
konden deze jonge volwassenen dan ook beschikken over een betrouwbaar, informeel netwerk,
waarop men in tijden van nood kon terugvallen. Het zal dan ook niemand meer verbazen dat uit de
archieven van de Staatsveiligheid blijkt dat Henri, die bureauchef was bij de stadsdienst voor Kaaien
en hangars, in ieder geval vanaf januari 1944 lid was van het verzet en dat hij deel uitmaakte van het
inlichtingennet Jean 117 . Hij deed dat blijkbaar zonder zijn vrouw daarvan op de hoogte te stellen 118 .
114 Brief van René Schuyten aan zijn moeder Margriet Oudheusden, 11.1975. (Archief Margaret Hickman-
Schuyten) De brief werd vertaald door Wim Schuyten. De originele brief was in het Nederlands geschreven.
René schreef de brief vanuit de VS nadat hij was teruggekeerd van een reis naar België. Zijn vader Henri lag
in juli 1975 immers op sterven.
115 Brief van Wim Schuyten aan J. Maes, 28.10.2005.
116 Zo had Bertus Rooze, broer van Toine Rooze, en goede vriend van René de leiding van het jaarfeest der
MV en JV in 1939. René Schuyten moest toen forfait geven omdat hij in het leger zat. Zijn “verloofde” Nelly
was er wel. Brief van Nelly Opstelten uit Bouchout van 7 mei 1939 aan René Schuyten.
117 E-mail van 8.2.2006 van Jan Laplasse (SOMA). “Hij werkte in het net Jean samen met zijn
verzetscompagnon Gysbertus Van Leeuwen (°Rotterdam, 12/6/1900, van Nederlandse nationaliteit,
wegenopzichter in Antwerpen). Hun chef was André Vandecasteele, een bediende die in Koekelberg woonde
en voor de Belgian Shell Cy werkte.” In een e-mail van zijn kleindochter Ann Lyzenga-Schuyten, schrijft Ann
hetvolgende: “My grandfather in the little he told me about that time said that the Germans had low opinion of
Belgium efficiency and intelligence and this was one of tools that was used: this method: "O dear, things
have gone terribly wrong, we have no idea how this happened, so very sorry, we didn't have the staff to
adequately monitor the situation, in the bustle of dealing with a bombing attack, we neglected to keep track of
this or that person, our records are in disarray, etc." This was a cause of disagreement among those who
opposed the Germans: how frank should one be. My grandfather said once with great emphasis that the correct
method was complete and fawnish compliance in public, appearing to be too stupid to get anything right, and
then he said with great heat, "and stick them in the back with a knife when they are least expecting it." I don't
know if this was a literal or figurative example. This little comment and the cryptic references he made at other
times told me that there were many heated disagreements about what was the right thing to do. My grandfather
also appeared to have sources of information other people did not have. My mother [Jeanne] had a radio
capable of receiving the BBC, and she said that one day her father appeared at the hospital, (where she had a
room - she went home to her parents on her days off) and took her radio because he said there would be a
search for radios in the near future, and so there was. My grandfather also told of having Jewish teenaged boys
staying with him and my grandmother. He sent them elsewhere because the boys insisted on going out in the
evening after dark because they couldn't stand the confinement. My grandfather said he couldn't keep them
because it exposed him and his family to too much danger. If they had been caught, they would have been
forced to talk. My grandfather said everyone eventually talks if the Germans decide you know something, and
he included himself in that. He said that it was important to know as little as possible, and to keep information
in compartments so less would be compromised if someone talked.” E-mail van Ann Williams-Lyzenga van
16.1.2006.
44

2.3. DE KLEINZOON: RENÉ SCHUYTEN EN ZIJN VERLOOFDE/ECHTGENOTE NELLY
OPSTELTEN 119
Figuur 37 Nelly Opstelten en René Schuyten, mei 1939 (Archief Margaret Schuyten-Hickman)
118 Zijn kleindochter Gwyneth White-Williams zegt daarover hetvolgende: “I knew that my grandfather
(hendrick schuyten) was part of the resistance. %y mother told me of this many times. I'm not surprised that
there is an official record of this. My mother (Jeanne Schuyten Williams) also told me he kept this a secret
from his wife, my grandmother, because of the danger in which he placed himself. He never spoke of the war
with me or my sisters during his visits to the U.S.A. I believe he preferred to keep these things in the past. I
also was told by my mother that when her mother (Margaretha) discovered that her husband was part of the
resistance during the war, she was very angry. No doubt he could have lost his life, and lives of his family as
well. Perhaps she felt she should have been informed of his activities. I don't know. Her feelings and reasons
for them are lost to history.” E-mail van Gwyneth White-Willliams van 8.2.2006.
119 Edith Hönig vertrouwde mij na het lezen van het verhaal van Nelly, zoals zij dat in 1994 had verteld in de
les Duits van haar kleinzoon Paul en zoals dat bewaard is gebleven, in een e-mail van 20.10.2005 hetvolgende
toe: “Mijn conclusie is deze – er zijn weinig dingen, die wel kloppen... Onbegonnen werk, om alles te
verbeteren. Natuurlijk zijn er gebeurtenissen, die uit mijn herinnering zijn verdwenen, maar andere, die heel
belangrijk zijn, mij zijn bijgebleven. B.v. het feit, dat er 11 personen bij Nel en Rene zouden zijn
ondergedoken. Er waren nooit meer dan 2 en wel mijn ouders gedurende enige maanden. Ook geen sprake, dat
wij zo kort na hun trouwen bij ze ondergedoken waren. Ik kende alleen René, die ons bij Hendricks kwam
opzoeken (en opvrolijken) veel later pas Nel. John Erdmans [blijkt Polderman te zijn] heb ik ook in
herinnering – mijn ouders waren ook enige weken bij hem en zijn ouders ondergedoken. Het verhaal van zijn
dood ken ik – dat gebeurde op de Keizerlei - hoorden we pas na de oorlog. Het verhaal van Nel?! Beslist niet
verzonnen, maar zo schijnt ze zich daaraan herinnerd te hebben – emotioneel en niet altijd met de
werkelijkheid overeenkomen.Wat eraan te doen? Na veel nadenken is mijn antwoord – niets. Zijzelf leeft niet
meer, en haar verhaal heeft al de ronde gedaan – waarom het veranderen en het als onjuist te bestempelen?...
Ik weet, dat jij als geschiedenisschrijver daartegen bezwaar zou hebben – immers je werkt met feiten en geen
wazige vertellingen, wat eigenlijk hierop zou neerkomen. Laat de kinderen toch hun verhaal van hun moeder
in dierbare herinnering behouden. Ik zal strakjes aan Margaretha antwoorden – toch fijn, dat de kinderen
zoveel interesse voor het verleden hebben – dat is niet altijd het geval. Ben benieuwd over jouw mening van
deze brief en mijn besluit. Ik wil ook dat je weet, dat wat ik hierboven heb geschreven strikt tussen ons blijft –
ik dus ook met de kinderen geen discussie over wil houden – ik ben de enige overlevende van die periode. Ik
wil ook niet de schijn wekken, dat wat hun ouders gedaan hebben, onbelangrijk was en minder heldhaftig dan
blijkt - het verdient alle eer en respect, want allen hebben toch hun leven gewaagd. Zoiets kan nooit genoeg
vergoed worden en vonden wij de enige uiting van onze dankbaarheid was het verkrijgen van de erkenning
van Yad Vashem. Ik hoop echt, Jan, dat je mijn besluit daarover kunt accepteren. Eveneens hoop ik, dat
hiermede dit hoofdstuk is afgesloten. Ik heb je al eerder gezegd, hoe zwaar het mij valt steeds hierover bezig te
zijn, maar evenals jij vond ik het mijn plicht met het project mee te werken - hopelijk brengt het jou goede
resultaten en dat is alle moeite waard.” E-mail van Edith Sanders-Hönig van 20.10.2005. Vermits ik inmiddels
op basis van documenten voldoende inzicht heb verworven in wat er zich waarschijnlijk wel heeft afgespeeld,
achtte ik de vraag om de inhoud van bovenstaande mail vertrouwelijk te houden niet echt meer relevant,
temeer daar bovenstaande mail bijzonder waardevolle informatie bevat. Ik heb ook persoonlijk Margaret
Hickman-Schuyten op de hoogte gebracht van de ontdekte feiten.
45

René Schuyten (°Antwerpen, 7.5.1919-†Minnesota (USA), 8.10.1975) nam na de arrestatie
van Klaas Sluys de coördinatie van de hulp aan de ondergedoken joden voor zijn rekening. Zijn zus
Julia zegt uitdrukkelijk dat René haar daar niet meer mee heeft lastiggevallen 120 . Dat verbaast ons
niet. René was namelijk een fysiek sterke, bijzonder vlotte en intelligente 121 , moedige en
ondernemende jongeman. Hij is bovendien erg vindingrijk, handig, praktisch ingesteld en kan zaken
organiseren 122 . Dat blijkt overduidelijk uit de zeer uitgebreide en bewaard gebleven briefwisseling
van 14 september 1938 tot 11 mei 1948 tussen René en zijn verloofde en latere vrouw Nelly
Opstelten 123 . Omwille van zijn centrale rol in de hulp aan joden en het feit dat we van en over hem
heel wat documentatie konden terugvinden, lijkt het ons zinvol om op deze helper dieper in te gaan.
Wie was deze man? En kunnen wij zijn motieven om joden te helpen nog achterhalen?
René vervult in ieder geval vanaf december 1938 zijn legerdienst en wordt ingedeeld bij het 5 e
Linieregiment, 5e Kompagnie.
Figuur 38 René Schuyten (bovenaan in het midden) en zijn beste vriend, John Polderman (bovenaan
links), Leopoldsburg 13.12.1938 (Archief Wim Schuyten) 124
Hij is zeer goed bevriend met John Polderman, die net als René een protestant uit Antwerpen
is 125 . Maar al is René protestant, hij is niet zo godvruchtig als zijn schoonbroer Klaas of als zijn
120
Julia stuurt in 1995 met haar hierboven al beschreven relaas het volgende briefje mee naar haar
schoonzuster Nelly: “Over het werk dat René deed toen Klaas gevangen zat, zult gij misschien nog wat kunnen
invullen, want daar zult gij meer van weten. Ik had toen een druk leven: een groot gezin en veel geloop om aan
spullen te geraken om in Klaas z’n pakken te steken, daarbij schrijven en bezoeken, dus René heeft mij toen
nergens mee lastig gevallen.” Een niet gedateerde brief van Julia Sluys-Schuyten van 1995 aan Nelly
Opstelten (Archief Margaret Hickman-Schuyten).
121
De verliefde Nelly beschrijft in een brief aan haar nichtje Miep uit Amsterdam haar René vol bewondering
o.a. als volgt: “Hij is heel verstandig en leert gemakkelijk. Hij is prettig in de omgang (met vreemden). Hij
kan uitstekend fietsen en zwemmen. Hij houdt van echte jongensstreken uitvoeren… Hij schrijft gemakkelijk
en weet z’n zinnen uitstekend te vormen… Hij weet zichzelf helemaal weg te cijferen, om een ander plezier te
doen…” Ze kopieert die beschrijving en voegt die als bijlage bij een brief van Nelly Opstelten te Bouchout van
10.5.1939 aan René Schuyten.
122
Zo hebben René en zijn vriend John Polderman hun soldatenvertrek veel praktischer en gezelliger ingericht.
Brief (met schema) van René Schuyten uit “Ergens in België” van 5.12.1939 aan Nelly Opstelten.
123
Het is dankzij hun dochter Margareth Hickman-Schuyten, dat ik de 530 bladzijden soms zeer intieme
briefwisseling tusschen hen beiden mocht consulteren. Ik ben haar heel erkentelijk voor het vertrouwen dat zij
hiermee in mij stelde. (Archief Margaret Hickman-Schuyten) Alle brieven van René en van Nelly waaruit
verder nog wordt geciteerd, komen uit dit archief.
124
René stuurt op 13.12.1938 deze foto van zichzelf met enkele van zijn medesoldaten op naar zijn ouders.
(Archief Wim Schuyten)
125
Brief van Nelly Opstelten van 1.10.1939 aan René Schuyten. Ook Nelly heeft een grote boon voor John
Polderman, de beste vriend van René en tevens haar beste vriend. John woonde op dat ogenblik nog bij zijn
46

verloofde Nelly 126 . Bidden doet hij weinig 127 . En hij denkt voor die tijd opvallend oecumenisch,
zoals af te leiden valt uit wat hij zelf schrijft n.a.v. een vraag van Nelly om goede raad i.v.m. een
meisje dat twijfelt tussen R.K. [rooms-katholiek] en Protestant: ”Ik geloof niet dat God onderscheid
maakt tusschen R.K. en Protestanten van het oogenblik dat het geloof in Hem er is. Per slot van
rekening heeft God geen uitstaans met menselijke ruzies en interpretaties. Ook bij ons is veel wat
niet deugt. Nu mag het zoo zijn dat volgens ons de Geref[ormeerde] kerkvereeniging het trouwste en
dichtsbijzijnde is bij Gods woord, dat wil nog niet zeggen dat alle gereformeerden juist hetzelfde
geloven en belijden. Het grondbeginsel is: Wij zijn zondaars, des doods schuldig en Christus heeft
ons verlost en wij gelooven dat. Verder is iedereen aangewezen op zijn geweten en mate van
verstand. Of men God aanbidt in een R.K., thuis of in het leger dat blijft gelijk als men maar vast in
hem gelooft. Misschien zou iemand zeggen: Jij bent modern. Laat ik je eerst zeggen dat ik eigenlijk
niet weet wat modernen zijn. Een ding weet ik wel: In België wonen menschen die gelooven en er
zijn er die niet gelooven. Diegenen die gelooven heb ik ontmoet tusschen Roomschen, Hervormden
en andere protestante sekten, en ik heb gezien dat dat geloof bij allen hetzelfde was, alleen was de
eene verstandelijk meer ontwikkeld dan de andere en maakt de eene zich een andere voorstelling van
bijkomstigheden dan de andere. Ons aller verstand is echter gebrekkig en allen kunnen dwalen.
Hoofdzaak is en blijft niet gelooven in een Kerk maar gelooven in God. Als dat meisje dus gelooft in
God en als ze zich verstandelijk vereenigen kan met de principes der R.K. dan heeft dat overigens
geen overweegend belang als ze maar eerlijk is. Ik zou zulks niet kunnen doen uit eerlijkheid
tegenover mezelf. Omdat ik te goed zie waarin de R.K. dwalen. Ik kan ook niet om dezelfde reden
belijdenis doen in een Geref[ormeerde] Kerk omdat ik daar ook dingen zie die niet juist zijn volgens
mij. Hoewel ik moet erkennen dat de geref[ormeerden] het dichtst staan bij de Schrift. Wil dat
daarom zeggen dat ik niet iemand oprecht geluk kan wenschen bij zijn belijdenis. Natuurlijk niet. Ik
benijd dezen zelfs. Anderen die niet gelooven, of Roomschen zeg ik zulks ook niet, omdat ik
daarmee een verkeerde gedacht provoceer. Maar mezelf en jou kan ik dat zeggen omdat ik daar
niemand afbreuk mee doe” 128 .
Tijdens zijn legerdienst durft hij het regelmatig aan ’s avonds “over het muurtje” te klauteren
en de kazerne te verlaten 129 . Eind mei 1939 zwaait hij af en gaat hij na eerst een vakantie te hebben
genomen, terug naar het kantoor, maar niet voor lang 130 . Op 19 augustus 1939 verloven ze zich 131 ,
maar als op 1 september 1939 Hitler Polen binnenvalt, wordt René meteen gemobiliseerd. In politiek
is hij nauwelijks geïnteresseerd. In de vele brieven komt het onderwerp nauwelijks ter sprake. Zo
schrijft hij op 8 januari 1940: “Twee van Gods kinderen die versmelten tot één onder de hoede van
Hem van wie alles komt! Ook deze mobilisatie en onrustige tijden komen van Hem Nelleke. Laat
anderen hun idealen over democratie, socialisme, kommunisme en fascisme als sneeuw voor de zon
zien verdwijnen, wij zullen op geen zand gebouwd hebben en onze Liefde zal storm en onweer
trotseren in de kracht van den Rotssterke waarop we vertrouwen” 132 . Maar op vraag van zijn
schoonbroer Klaas, schrijft hij als “piot” wel geregeld grappige columns voor V.V.K. (Vlaanderen
Voor Kristus) onder het pseudoniem Kobe.
Hij blijft gemobiliseerd. Alsof hij het onheil voelt aankomen, begint hij op 9 mei 1940 aan een
dagboek 133 , een document dat een goed inzicht geeft in hoe René omgaat met crisissituaties en acute
stress. Die dag schrijft hij nog: “Today has been a day of hope and desperation. This morning I
moeder, Dendermondestraat 24 te Antwerpen. Brief van René Schuyten uit Herentals van 30 januari 1940 aan
Nelly Opstelten. Op 10 oktober 1942 blijkt John bij Klaas te werken en is hij inmiddels getrouwd. Brief van
René Schuyten van 10.10.1942 aan Nelly Opstelten.
126 “Bid God dat hij je bijstaat in je strijd Nelly. Alleen God kan je hierin raad geven vooral aan iemand die
zoo dicht met Hem leeft als jij. O Nelly als je wist hoe ik je je Geloof en onbeperkt Vertrouwen in God
benijd.” Brief van René Schuyten te Beverloo van 12.5.1939 aan Nelly Opstelten.
127 “Voor het eerst sedert langen tijd heb ik ook weer gebeden Nelly, echt gebeden op een manier waarop ik
slechts zelden of misschien nooit vroeger gebeden heb.” Brief van René Schuyten, Antwerpen van 23.3.1939
aan Nelly Opstelten.
128 Brief van René Schuyten te Antwerpen van 11.4.1940 aan Nelly Opstelten.
129 Brief van René Schuyten te Antwerpen van 21.2.1939 aan Nelly Opstelten
130 Brief van René Schuyten te Antwerpen van 18.9.1942 aan Nelly Opstelten.
131 R. SCHUYTEN, Advertentie in Vlaanderen voor Kristus, 19 september 1939, p. 88.
132 Brief van René Schuyten te Herentals van 8.1.1940 aan Nelly Opstelten.
133 Het in het Nederlands geschreven origineel bleef niet bewaard, maar wel: Een handgeschreven latere
Engelse vertaling van het oorlogsdagboek van soldaat in het Belgische leger, René Schuyten, van 9.5.1940 tot
30.5.1940 (Archief Margaret Hickman-Schuyten).
47

eceived a letter from Nelly, telling me she will leave The Hague that day and hopes to arrive in
Antwerp the same evening 134 . How long we’ve been waiting for the moment to see eachother again.
We wrote many letters about “how shall it be?” and suddenly, yes suddenly, despite weeks of hope
and expectation, the hope is near that we probably will meet eachother after a nearly 6 months
separation” 135 . En als op 10 mei 1940 de Duitsers België (en Nederland) binnenvallen, schrijft hij
nog vlug aan Nelly: “Ik beloof je mijn leven niet noodeloos te wagen, mijn plicht doen, zal ik echter.
Ik weet waarom. Jij bent voor mij vaderland en familie de hele rijkdom die ik bezit. Die grote schat
helpen verdedigen beschouw ik als mijn plicht” 136 . Hun stellingen worden dezelfde dag nog door
vliegtuigen beschoten en gebombardeerd. René moet die nacht de wacht op en is bang. De volgende
dag moet het 28 ste zijn stellingen verlaten en wandelen ze langs de Maas. Ze worden heel de dag
door vliegtuigen onder vuur genomen, ze trekken terug op Keerbergen. Vanaf nu moeten ze zelf op
zoek naar eten. “Our trench is very important and we are not thinking of running away. Those
bastards; let those womenkillers come. We’ll receive them with open arms” 137 . Ze moeten verder
terugtrekken. “I haven’t changed my socks in a week or take off my shoes. My feet are killing
me” 138 . Ze komen aan aan het kanaal van Willebroek, steken over, waarna de brug wordt
opgeblazen. Ze arriveren in Humbeek en vallen volledig uitgeput onmiddellijk in slaap. Eén brug
echter explodeert niet en de Duitsers steken daar over “and walk into our covering force. This was
slaughter. Our commander wants a few brave men. Nobody listens. I can’t find Polleke [John
Polderman]. I throw my bike in the canal an[d] volunteer. With some men we make a chain across
the road and stop every one who’s passing. Finally we have about hundred men... I find Polleke and
Louis de Vos… I get up and walk a while, bullets are flying around my ears, I let myself fall down,
after a while I move on. Armed civilians are shooting at us from the windows. I shoot at the
windows when ever I see movement. The glass is going to pieces. The shooting stops… I see
movement in a bush, shoot a few rounds into it, the bush is quiet. On and on the bullets fly around
us. We can see them fly because of the light giving rear end of the bullets. It is all machine gun we
hear. Dozens of them, from the houses and bushes. The wounded lie by the dozen in the field. They
cry for water and their mothers. Nobody is looking after them except the R[oman]C[atholic]
chaplain. He gives them water in the open field. Bullets hit the sand near by he doesn’t care. On and
on he crawls further to the next soldier. At night the Germans have their trenches ready and granates
are flying around us… Suddenly we can see the Germans. They are coming with twenty soldiers;
they jump an[d] fall down. I’m shooting and shooting, and I’ve hardly any bullets left. Another jump
and I haven’t got any bullets left. We spread out a bit and I start shooting with my revolver.
Suddenly I see an incoming granate. It hits the ground jus[t] 6 meters beside me; we see it knowing
it will explode any minute now. We haven’t got any cover at all. I hide my face in the sand and start
praying… thinking about Nelly and home. I’m through, I’m finished. An explosion. I wait, I can’t
believe it. I’m allright, I’m not hurt. I look beside me where my two palls where. They lie still, all
covered with blood, blood, red blood. The F.M. is broken. I am the only one that wasn’t hit. I jump
up and walk; I jump over some bushes and get my trousers open on barbed wire. Everywhere you
can see wounded soldiers. They are calling. I move on, am I a coward? I think I am. Polleke is gone
and so is Louis de Vos. Along the road I find a bike, I drive away over fields and through a grove. I
shoot a lock from a gate with my revolver, the gate opens and I move on. Slowly I get my common
sense back. I walk away, where is Polleke? Wounded? Dead? I go back… No Polleke… I join a
group of soldiers in a house. I have a gun now and I’m shooting too. Aircrafts come and they drop
bombs. Around ten o’clock we can no longer hold place. We cannot communicate with eachother
and have to go back. I take my bike and drive along a group of the 8th compagny… I drive along
and search for John, but I cannot find him. It is pitchdark. Further on the road is blocked with
soldiers, tanks, etc… etc. We are desperate and don’t get far… I enter a house, find a bed and with
my shoes on I fell asleep on the bed” 139 .
134
Nelly zal inderdaad nog in Antwerpen arriveren.
135
Ibid., 9.5.1940.
136
Brief van René Schuyten te velde van 10.5.1940 aan Nelly Opstelten. Zij ontvangt deze brief pas op 1 juni.
Brief van Nelly Opstelten uit Antwerpen van 5 augustus 1940 aan René Schuyten. Daaruit blijkt ook dat Nelly
René niet meer te zien heeft gekregen vooraleer hij als krijgsgevangene per schip naar Duitsland werd
gevoerd.
137
Oorlogsdagboek van René Schuyten, 15.5.1940.
138 Ibid.
139 Ibid., 16.5.1940.
48

De dag nadien rijdt hij door verlaten dorpen en bereikt ’s namiddags Dendermonde. Daar zijn
nog Belgische soldaten van verschillende regimenten die zich in chaos terugtrekken op Gent. De
zesde compagnie vindt hij echter niet. Ook op het hoofdkwartier weten ze van niets 140 . De dag
nadien rijdt René met de fiets naar Brugge. Onderweg overleeft hij op het nippertje een nieuwe
vliegtuigaanval. Een andere soldaat verliest daarbij zijn benen. “I pull him out [de gracht], his legs
stay behind. They were torn away just above his knees. He was also hit in the head. Blood was
running down his face, therefore his eyes were closed. My stumach turns around in my body. What
am I suppose to do? I am all alone. The blood is coming down from all the wounds. In the car is
some ironwire. I tie up his legs with it. I keep pulling the wire till it is in the flesh. The bleeding
stops. With the bandage I had in my pocket I take care of his wounds. Will it work? All covered with
blood I turn around and ride like a mad man to find a doctor. There is a doctor and I tell him all
about the wounded soldier. I almost have to drag him to the place. Finally he gets there with an
ambulance. Is it to late? In the afternoon I reach Brugge. Not a trace of my company. Then luckely I
meet a biker who tells me that the 5th is nearby Gent working on new trenches…” 141 .
“There were only some fifty men left of our company… I ask about Polleke, but nobody
knows anything about him. Even Landau. They think he has been captured. I hope he is… The moral
is low, we have lost so many comrads. We are dejected and were hungry. Yet everybody works for
the best. In the morning we have to stand on guard again. The last patrol, seven men, has
disappeared during the night. We’ve only found some of their guns” 142 .
“We go on patrol and catch a 16 year old boy giving signals to the aircrafts. Under his jacket
he has a gun. We take him back to the major. What became of him, we don’t know. Another patrol
brings in two R.C. priests and a nun. The two priests where wearing a German uniform under their
gown. The nun was hiding a machinegun under her skirts” 143 .
De volgende dag worden ze onderweg weer zwaar onder vuur genomen door vliegtuigen, en
een tijdje later schrijft hij: “It is 7.30h. I’m standing on guard. We are sitting under a railroad bridge.
At the right side is a forrest and on the left there are some broken down houses. Suddenly some
German soldiers jump out from behind the trees and start crossing the road. I shoot on first sight.
Men are falling over eachother. Most of them are dead; some others try to crawl away. I shoot and
shoot. At last I have no more bullets left and everything is quiet. Then again soldiers. With new
bullets I shoot again and again, and I can see them fall down. More to my right more of our men are
shooting at the soldiers. Our gunfire is killing them. Now and then they try it again but they get the
same result. We wait very tensed. There where no more German soldiers crossing the road. The road
itself was covered with people in blue uniforms. I start counting them but stop at seventeen bodies.
The others stop counting too… Then, all of the sudden, the German artillery shoots again… At 8.30
the bridge falls apart. We expect to get killed every moment. But we don’t. The granates keep
exploding. Then the German soldiers start crossing the road again. Our machine gun does its work.
The bullets fly everywhere. The body count increases and so is the sound of grenades and of our
own machine gun. Now and then we can hear the wounded crying and screaming. We just keep
shooting as though we were machines. We were no longer humans. How many bombs have fallen?
How many German soldiers did I shot I don’t know. The Germans are still at the tree line. We shoot
at them, they fall and they keep sending new soldiers. Suddenly a big alarm. Bombs are falling.
They have succeeded; they are now out of our reach. We can see them crawling behind the trees. We
shoot like madmen. Then the last piece of the bridge fall[s] down… We are still alive. That evening
the fire stops. We have to make a counterattack at the village… When we reach the railroad bridge
five of our men get hit by the bullets. They fall down and stay down” 144 . René gooit nog met een
ander twee granaten in een kamer van een huis van waaruit ze met een machinegeweer onder vuur
werden genomen. Ze nemen er ook een Duitser gevangen 145 . “We take him with us and go back. The
road is clear. No machinegun to stop us now. I, however, have seen enough. I sit down and start to
cry like a baby. I can’t go on any further. I want to go back. The German soldier follows me like a
140 Ibid., 17.5.1940.
141 Ibid., 18.5.1940.
142 Ibid., 19.5.1940.
143 Ibid., 21.5.1940.
144 Ibid., 22.5.1940. “My mother told me that father had nightmares up untill he died… he would wake
moaning and sometimes screaming… she said it was the memories of the war.” E-mail van Margaret
Hickman-Schuyten, 30.1.2006.
145 Ibid.
49

dog. He doesn’t say a word” 146 . “I sit down for a long time, the German soldier right beside me. My
revolver is on the ground. Finally the German gives me a patch on my shoulder. I stand straight up.
He gives me my revolver in my hand and says something like “come”. We go back. I turn in my
prisoner and the men shake my hand and congratulate me. I want to cry of distress. I[n] the morning
I go back to the tranches. Our men were back. The 6th occupies the village. The entire day the
shooting goes on… and on. Nothing stays standing up. In the evening we pull back. The line has
been broken at another spot. All our victims were for nothing. The 3th Bataillon covers our
retreat” 147 .
“Our retreat is a chaos. Several regiments cross through eachother. The road is blocked by
cars and soldiers. It is hopeless. We know the game is lost. The entire night we are disturbed by
aircraft. Parachutists shoot at us from all directions. We slowly move on… We are behind the
Leie… There isn’t much courage left. We are demoralized. We are dead beaten. How long has it
been since we slept? I can’t remember anymore. About five days I think. Now we have to dig a new
trench. We are also very hungry. Now out of originally some 200 men in our company, only 65 are
left. Our commander is a lieutenant of the 6 th. He can’t provide us with any food. However, we are
staying at a chicken farm, and most of the chickens die in our hands. We cook them and then, more
or less well done, we eat them. It helps the moral. That afternoon the major asks for a volunteer, but
nobody says anything except for Landau [a Jewish countryman and a friend of René] and me. We
tell the rest that they are cowards. Everybody talks about surrender. Some men are are selected to go
on patrol. They go, by boat, to the other side of the canal. The moment they arrive there they put up
a white flag and surrender. We are ordered to shoot at them but we refuse.
At last, Landau and I volunteer… Early that evening we go back to the canal. When we arrive
there our own men start shooting at us. Thank goodness they don’t hit us. They had seen movements
in the bushes and thought it were Germans” 148 .
Op 26 mei nemen René en Landau nog vier Duitse soldaten op de fiets gevangen. “We get
congratulations and the promise of a decoration. “We don’t give a thing about that. As a reward we
get a two day’s rest. We do give a thing about that” 149 .
“We do enjoy our rest. We are cooking chickens for the whole company. We take them to the
men working at the trenches. They are excellent… We have few ammunition. We don’t have any
food. The moral is very low. The whole day German aircrafts are flying over our heads. Our anti
aircraft gun is shooting, but in vain. When one aircraft crashes, ten will take its place. In the
afternoon one of them throws bombs. That gives us two dead and one injured. Now we have 48 men
left: a lieutenant, an adjutant (who surrenders the same day), three corporals, three sergeants and 41
soldiers. That’s all that is left of the 250 we started with. At least 50-55 of them are dead, 50 were
wounded, and about the others we know nothing. They may be captured, dead, wounded or lost. We
don’t know. Landau and I are the only ones who prefer to fight rather than surrender. We ask
ourselves what will become of Belgium if the war is lost…” 150 . Landau en René moeten op
patrouille, maar als ze terugkomen is hun groep al vertrokken. Ze vinden twee fietsen en begeven
zich naar Maria-Aalter. Het dorp zit vol soldaten. Toch vinden ze nog ergens een hoeve met stro om
in te slapen.
“When we wake up we jump on our feet and get ready with the thought of searching for our
company. The first human we see is an old farmer. He tells us the war is over. And we tell him we
don’t believe that. They have told dus so many things. We move on search for our company. There
is a great disorder everywhere, soldiers leave their weapons behind and go opposite directions.
Everybody tells you that Belgium surrendered. Our first feeling is that of great relieve, that the hurry
and insecurity is over… We actually don’t know what to do. Landau, who is a Jew 151 , suggests to go
to Oostende and from there try to go to France or England. I keep him company. He looks very
down… We reach Oostende after 5 hours. We bearly reach the suburb or bombs are exploding
146
Ibid.
147
Ibid., 24.5.1940.
148
Ibid.
149
Ibid., 26.5.1940.
150
Ibid., 27.5.1940.
151
“His first nam was Paul. He was a very dear friend of my parents… Paul survived the war. He had a
daughter [only child] that died, I believe she died at birth. His wife was admitted to a mental hospital because
she could not cope with the death of her child… We lost touch with him prior to my father’s death. We were
not able to notify him that my father had died.” E-mail van Margaret Hickman-Schuyten, 30.1.2006.
50

everywhere around us. The English fleet is bombing the city to cover their embarkation. German
aircrafts on the other hand are bombing the city to make it difficult for the English. The results are,
many casualties among the Belgium citizens. Landau and I are in a ditch full of stinging nettles.
There is a big difference between the first bombing 17 days ago and this one. We are as calm as
silent water and discuss the calibre and the distance. Yet our position is dangerous enough. We are
near a railway station and the bombs are falling very close to us. We use a quiet moment between
the bombardements. We jump on our bikes and leave dangerous Oostende as soon as possible.
Landau does’t want to go to France anymore. We leave for Gent and hope to arrive Antwerp and
home next day” 152 . Onderweg naar Antwerpen speelt René Landau kwijt. Blijkbaar wordt René kort
na 30 mei – zonder nog thuis te zijn geraakt 153 – krijgsgevangen gemaakt 154 en per schip
overgebracht naar het krijgsgevangenkamp Stalag XC in Duitsland 155 . Later moet hij daar op een
boerderij gaan werken, waar hij goed te eten krijgt. In oktober weegt hij zelfs 78 kg 156 . Hij leert er
snel Duits 157 en ze noemen hem daar Fritz. Ondanks het feit dat hij goed blijkt op te schieten met de
boer waarvoor hij moet werken, maakt hij toch plannen om te vluchten, maar wordt dan toch ergens
begin januari 1941 vrijgelaten 158 .
Hij gaat vanaf half februari 1942 terug aan het werk, ditmaal bij de Standaardboekhandel aan
1200 frank per maand 159 , maar dat is onvoldoende om een gezin te onderhouden. 160 . Hij probeert wat
bij te verdienen door boeken in te binden, een boekerij op te zetten en konijnenvellen te looien, die
hij dan verkoopt aan pelshandelaars en pelsmaaksters aan 40 à 50 frank per vel 161 . Van 18 tot 25
september 1942 maakt René nog plannen maakt om deze activiteiten uit te breiden zodat ze toch
zouden kunnen trouwen 162 . Maar in een brief van 28 september krijgt hij plots een idee “zooals er
152 Ibid.
153 Zijn broer Wim Schuyten bevestigde mij dat René eind mei - begin juni 1940 niet meer over huis is
gekomen en dat hij zeker ergens in de lente van 1941 terug in België was. Telefonisch gesprek met Wim
Schuyten (VS) van 8 juli 2006.
154 Gevangenennummer 21478 in Stalag XC. Niet gedateerd kaartje van René Schuyten aan Nelly Opstelten.
155 Nelly schrijft: “Eindelijk dan toch een teken van leven van jou zelf. In drie maanden tijds heb ik alleen je
brief van 10 Mei ontvangen de 1 e Juni. Den 5 e Juni een briefje met je adres erop van een schipper dat je door
Dort kwam op weg naar Duitschland, later een bevestiging erover van het Roode Kruis toen van Antoon
Rooze ongeveer drie weken geleden een brief aan Jeanne waar ook in stond dat jij bij hem was en bij boeren
werkte.” Brief van Nelly Opstelten uit Antwerpen van 5.8.1940 aan René Schuyten.
156 Brief van René Schuyten uit Stalag XC (D) van 13.10.1940 aan Nelly Opstelten.
157 Brief van René Schuyten uit Stalag XC (D) van 25.8.1940 aan Nelly Opstelten.
158 Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 10.9.1942 aan Nelly Opstelten. Zowel René’s zoon Peter als
zijn dochter Margaret bevestigen dat hij plannen had om een fiets te stelen en zo te vluchten. E-mail van
Margaret Hickman-Schuyten van 18.1.2006; e-mail van Peter Schuyten van 18.1.2006. De rest van de
“herinneringen” aan de gesprekken over deze periode met hun vader bevatten te veel onduidelijkheden, fouten
en tegenstrijdigheden, waardoor het praktisch onmogelijk is om nog te achterhalen welke details daarin nog
betrouwbaar zijn en welke niet. De laatste brief van René als krijgsgevangene aan Nelly dateert van
16.12.1940. Uit een passage uit iets wat Nelly’s dagboek zou kunnen zijn, valt af te leiden dat René op 1.1941
nog niet thuis is. Een brief van René van 16.7.1940 komt pas een half jaar later, op 16.2.1941 aan.
159 Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 10.2.1942 aan Nelly Opstelten.
160 Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 24.9.1942 aan Nelly Opstelten.
161 Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 2.10.1942 aan Nelly Opstelten. “Per vel hebben we dus 10 fr.
inkoop, en 5 frank looien. Als we die geregeld kunnen afzetten aan 40 frank, aan 10 vellen per dag, verdienen
we waarmee 12000 frank per maand.” Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 2.10.1942 aan Nelly
Opstelten.
162 Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 18.9.1942 aan Nelly Opstelten. “Ik zou alleen als
hoofdverdienste maar vellen willen looien (10 vellen per dag, als ik ze kan krijgen...). Ik zou natuurlijk een
beetje propaganda moeten maken, desnoods huis aan huis gaan om ze op te halen. Verder voortwerken aan
mijn boekerij en naar gelang dat begint te gaan mijn vellen buitenzwieren. Daarbij mijn betrekking opzeggen
maar niet geheel. B.v. thuiswerken voor de Standaardboekhandel en me laten betalen b.v. 25 fr. voor iedere
advertentie en laat ons zeggen 250 fr. voor iedere Koerier. Zoo heb ik een vaste betrekking en kunnen ze me
niet als werk naar D[uits]land zenden. Dat klinkt eigenlijk welheel schoon hé vrouke? Maar 1° moet ik vellen
vinden, 2° moet M. De Meyer [van De Standaard] akkoord gaan, 3° moet jij genoegen nemen met een
vellenvent, 4°moeten ze het thuis goed vinden en 5° moet ik zelf genoeg moed vinden om dat aan te durven.”
Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 24.9.1942 aan Nelly Opstelten. Deze brief is belangrijk omdat hij
aantoont dat René erg ondernemend is, en tegelijk omdat hij 24 september blijkbaar nog geen vraag heeft
gekregen om joden te helpen onderduiken. Ook niet via Klaas die hij twee dagen ervoor nog heeft gezien om
diens verjaardag te vieren: “Ze hebben twee nieuwe kamers in orde gebracht om van te droomen. Ik schat dat
51

nog zelden in een ’s menschen hoofd is opgeklommen... Wij gaan n.l. een huis huren, een groot huis
met een grooten hof. Een huis met minstens 1 verdiep en met 1000 m 2 land er achter. Met veel
fruitbomen en genoeg plaats om een heele kinderschool in op te voeden. In dat huis gaan wij
wonen… We gaan kostgangers houden!!!! Snap je? Ja? Flink vrouke. Ben je accoord met een
eenvoudig huwelijksfeest binnen een week of 6-8? Wil je voor vier koken in plaats voor twee?...
Maar we zijn nog niet zo ver. Vanavond ga ik naar Klaas om met hem eens te beraadslagen, want hij
moet nog een paar vrienden zoeken die mee willen werken. Hij weet er op het oogenblik nog niets
van… Kans op mislukken is er haast niet, tenzij er geen liefhebbers opdagen, maar die zijn er heel
waarschijnlijk wel… PS Als je niet wil, iets wat ik wel zou kunnen verstaan, zeg het dan direct want
ik schiet in gang en ben niet te stoppen” 163 . Nelly antwoordt positief: “En nu, hoe langer ik er over
nadenk, hoe onmogelijker het me lijkt. Maar kook jij die soep maar gaar en zoek het maar uit, ik ben
content. Wat ik wil zeggen is: ‘Ja ik wil!’ Ik ben erg benieuwd naar je volgende brief. Waar wil jij
b.v. dat heel grote huis met minstens een verdiep mee meubileren en stoffeeren? Hoe wil jij aan
dekens en lakens en verd. beddegoed voor niet twee maar voor vier persoonen geraaken? Waar halen
we op voorhand al dat geld vandaan dat er zeker voor nodig is om te kunnen trouwen? Om niet te
spreken over de kwestie voedsel en kolen in de winter! We zullen met ons rantsoen ternauwernood
genoeg voor één kachel hebben. En die menschen hebben geen kolenkaart. Wat doen we dan, ze bij
ons laten altijd ’s avonds? Daar protesteer ik te hevigste tegen en dan wacht ik nog liever een paar
jaar. Want op die manier zal ik niet gelukkig zijn als er altijd vreemden rond ons zijn. Er zijn nog
zoveel dingen maar ik geloof dat we die kunnen overwinnen? 164 ” René antwoordt per kerende:
“Gisteren [29.9] heb ik met Klaas het voornaamste besproken, en zijn wijsheid vond het plan
uitstekend en zeer goed uitvoerbaar. De hoofdpunten van het programma staan reeds op het papier
en de grootste moelijkheden zijn al opgelost. Het eenige wat nog ontbreekt, is de toestemming van
jou. En dat is geen kleinigheid. Als ik met niet vergis, zul je het met beide handen aangrijpen.
Verdere bijzonderheden moeten we zaterdag bespreken. Daartoe leent een brief zich heel moeilijk.
Vader en moeder, dat is jammer, zien natuurlijk een hele hoop bezwaren. Vooral van finantieelen
aard en dat is niet te verwonderen, want vooral onze uitzet zal nog met heel wat moeten aangevuld
worden…” 165 . Hoe René op het idee is gekomen, komen we dus niet te weten, maar de vier grote
razzia’s van augustus en september 1942 in Antwerpen zijn achter de rug en veel joden gaan
wanhopig op zoek naar een onderduikadres. Zijn eigen ouders verbergen al een tijdje joden, die
weliswaar arm zijn. Maar toch is dit wellicht de reden dat hij er (bijna) zeker van is kostgangers te
vinden, die dat kostgeld kunnen en willen betalen. René schiet onmiddellijk in gang, gaat direct naar
huizen kijken en stelt een echt businessplan op. Het geld om de nodige aankopen te kunnen doen
komt van Henri Schuyten. Die had ook eerder Julia (en Klaas) financieel geholpen bij hun zaak en
ook nu komt hij met geld over de brug. “Ons inkomen zal zoo ongeveer 10.000 frank per maand
bedragen naar mijn schatting. Eerder meer als minder… Van vader krijgen wij waarschijnlijk 10.000
frank voor het noodige te kopen… Mijn vellen doe ik verder voort en aan mijn boeken denk ik eerst
goed te beginnen als wij eenmaal geïnstalleerd zijn” 166 . In zijn brief geeft hij een hele lijst op van
zaken die ze nog zullen moeten bijkopen. Twee dagen later lijkt René al een idee te hebben van wie
zijn (joodse?) kostgangers zouden zijn, en zijn er blijkbaar al een aantal afspraken gemaakt. Dat valt
tussen de regels af te lezen uit de volgende belangrijke brief van 1 oktober 1942, die ons tevens een
goed inzicht geeft in de praktische problemen waarmee mensen geconfronteerd werden, die joden
wilden laten onderduiken: “Het plan gaat door en elken dag komt er meer en meer licht in de
duisternis. Ik zal een voor een je bezwaren eens trachten te weerleggen.
1. Waarmee meubileren we ons huis?
Antwoord: met onze eigen meubelen voor ons zelf en met de meubelen die onze gasten zullen
meebrengen. Dat is al in orde.
2. Waar halen we dekens en lakens vandaan niet alleen voor ons maar voor Vijf personen? 167
hun dat minstens 1000.000 gekost heeft. Maar het is er dan ook chique.” Brief van René Schuyten uit
Antwerpen van 23.9.1942 aan Nelly Opstelten. Deze brief bevestigt nogmaals dat Klaas’ zaak op dat ogenblik
goed draait.
163 Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 28.9.1942 aan Nelly Opstelten.
164 Brief van Nelly Opstelten uit Herlaer van 29.9.1942 aan René Schuyten.
165 Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 29.9.1942 aan Nelly Opstelten.
166 Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 30.9.1942 aan Nelly Opstelten.
167 Aanvankelijk sprak René (theoretisch?) over twee kostgangers, nu weet hij blijkbaar al duidelijk dat het er
drie zullen zijn. Met hun beiden erbij, maakt dat vijf personen. Of bedoelt hij vijf joden? Dat is niet helemaal
52

Antwoord: Met hetgeen wij koopen van de 10.000 frank die we van vader meekrijgen en voor de
anderen: zie hierboven.
3. Waar halen we geld om te kunnen trouwen?
Antwoord: Eveneens van die 10.000 frank.
4. Hoe komen we aan etensvoorraad?
Antwoord: Met mijn rantsoen voor de eerste tijd, en met hetgeen we gaan bijkoopen voor den
winter op de z[warte] m[arkt] 168 .
5. Hoe komen we aan kolen?
Antwoord: Ik heb reeds 1500 Kilo bruinkool besteld aan 550 frank de ton. Ik kan turf krijgen
aan 450 frank de ton. En we moeten zorgen dat jouw en mijn rantsoen kolen van de
Speerstraat 169 naar onze nieuwe woning komt. Daarbij het nog te ontvangen rantsoen.
6. Moeten die menschen altijd bij ons zitten.
Antwoord: Die menschen blijven waar ze zijn. n.l. boven met uitzondering als wij eens zin
hebben om niet alleen te zijn 170 .
Zoo voorlopig is dat genoeg.
Gisteren was ik bij Klaas. Ons inkomen zal bedragen: 12000 frank kostgeld 171 . 1200 frank pree
[voor zijn werk bij boekhandel De Standaard] en 800 frank vellen samen 14000 frank. Daarvan
zullen we gebruiken:
2400 frank voor 8 kilo boter aan 300 frank.
2100 frank voor zeven broodkaarten aan 300 frank.
600 frank voor twee broodkaarten aan 300 frank voor onszelf
200 frank voor 4 vleeschkaarten aan 50 frank
300 frank voor de prijs van het vleesch
960 frank voor 120 patateen [sic] aan 8 frank per kilo
300 frank voor een kilo vet.
340 frank voor vier kilo suiker aan 85 frank.
300 frank voor 12 potten jam aan 35 frank.
500 frank voor groenten
200 frank voor 30 melkzegels
450 frank voor fruit aan 15 frank per dag
150 frank voor 1 kilo zeep
75 frank voor licht
350 frank voor verwarming (gerekend aan 12 maanden per jaar) 172
[9225 frank voor Alles tesamen, maar dan heeft René nog niet de huur van het huis
meegerekend. Op 5 oktober gaat hij kijken naar een alleenstaande villa in
Edeghem, waar ze 450 frank per maand voor vragen 173 .]
duidelijk. Later wordt duidelijk dat het hier in ieder geval gaat om de Nederlandse parfumier Sigmund Hönig,
zijn vrouw Rosa Gross en hun dochter Lily.
168
Blijkbaar hebben de gasten geen rantsoenbonnen, wat er weer eens op wijst het hier wellicht om joden gaat.
169
Dat is het adres van zijn ouders. René woont nog thuis. Opnieuw is er geen sprake van rantsoenbonnen van
de gasten.
170
Ook hier zou je tussen de regels kunnen lezen dat de beslistheid waarmee René zegt: “Ze blijven waar ze
zijn” erop wijst dat dat al met de joden afgesproken is.
171
Vermits hij hier niet “waarschijnlijk” bijzet, kan dat erop wijzen dat die prijs al met Sigmund Hönig is
afgesproken. Dit tarief komt ongeveer overeen met wat Charles Hendrickx aanrekende aan de joden die hij
herbergde, namelijk 150 fr. per dag per persoon. Charles Hendrickx, die door de Duitsers werd gevangen
genomen, kreeg na de oorlog noch de titel van Politiek Gevangene, noch die burgerlijk weerstander voor het
verbergen van joden, omdat hij dat uit winstbejag zou hebben gedaan. DO, Dossier Hendrickx (Charles)
Maria-Carolus-Josephus, 16.1.1953. Historicus Eric Laureys van het SOMA zei me aan de telefoon dat je dat
bedrag (in Belgische Franken) met 25 moet vermenigvuldigen, d.w.z. dat 12000 Bfr. toen, wat tegenwoordig
overeenkomt met 300.000 Bfr. of ca. 7450 € per maand, en dit voor twee of drie kostgangers, wier bron van
inkomsten tegen dan was opgedroogd.
172
Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 1.10.1942 aan Nelly Opstelten.
173
“ MOET ABSOLUUT vanmiddag naar Edeghem om huis te zien… zelfde straat als waar den do[minee]
gewoond heeft!” Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 5.10.1942 aan Nelly Opstelten. Voorlopig kon ik
niet achterhalen of het nu dit huis was of een ander, dat ze uiteindelijk zouden huren.
53

Op 2 oktober schrijft René: “En ik heb nu ineens genoeg ondernemingsgeest gekregen om den
oorlog op mijn eentje te kunnen winnen… De huizen zijn zeer zeer zeer zeer schaars en het grootste
pak zal van mijn hart vallen als ik er eentje heb” 174 . Op 5 oktober schrijft René: “Liefste ik
VERDRINK IN HET WERK EN HEB GEEN TIJD, zelf niet voor mijn schat van een vrouke” 175 .
Op 19 oktober doen ze hun ondertrouw 176 .
Nelly Opstelten (°Den Haag (NL), 3.9.1920-†Arlington (VA, USA), 27.3.2004) komt ook uit
een Gereformeerd gezin. Op 10-jarige leeftijd verliest zij haar moeder 177 . Op 29 april 1931 wordt zij
naar Antwerpen gestuurd naar haar zus Ditty. Als haar vader hertrouwt, keert Nelly terug naar
Nederland, maar het klikt absoluut niet tussen Nelly en haar stiefmoeder, en op 10 juni 1935 komt
Nelly definitief naar België 178 , om hier gedurende jaren gratis als meid voor alle werk, haar zus
Ditty te helpen in het huishouden 179 . Ze krijgt er later stank voor dank voor.
Nelly ziet René Schuyten voor het eerst in de kerk en tijdens de catechisatie 180 , d.w.z.
godsdienstonderricht ter voorbereiding op de openbare belijdenis 181 . Ze heeft ontzag voor zijn
durf 182 , ze krijgen verkering en de relatie gaat “vele jaren lang omhoog, omlaag, gelijk gezang” 183 . In
maart 1939 komt haar zuster Ditty dat te weten, waarna haar man, Victor De Deken, een brief
schrijft naar haar vader, en hij tevens Nelly terug naar Nederland stuurt, waardoor zij gescheiden
wordt van René 184 . In een brief citeert Nelly zelf uit haar dagboek, en zegt ze over Ditty: “Ze is per
slot van rekening toch maar een groot egoïst. Net zoals nu weer met die arme Joden die…” 185 . René
is razend, schrijft aan Nelly’s vader en schakelt ook de dominee in. Ze mag terugkeren, maar niet
naar haar zuster. In mei 1939 is ze dan als hulp in het huishouden aan de slag bij Julia en Klaas in
Boechout, maar ze heeft het er niet gemakkelijk, tot ze als huishoudhulp aan de slag kan in de Oude
God te Mortsel 186 . Ze blijft catechisatie volgen en schrijft in een brief aan René dat er ook
174
Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 2.10.1942 aan Nelly Opstelten.
175
Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 5.10.1942 aan Nelly Opstelten.
176
DV, Formulier van ondertrouw van Nelly en René, 19.10.1942.
177
Brief van Nelly Opstelten van 14.9.1938 aan René Schuyten. Uit een latere brief blijkt dat zij ook nog een
zusje verloor. Brief van Nelly Opstelten uit Antwerpen van 10.11.1939 aan René Schuyten. Het gaat hier om
haar jongere zusje Lucy, die verloofd was en op trouwen stond. Ze stierf aan roodvonk. E-mail van Margaret
Hickman-Schuyten, 7.2.2006.
178
Nelly verklaart in 1935 openlijk: “Gezien mijn vader thans gehuwd is voor de tweede maal, is het voor mij
niet aangenaam terug te keeren en zou diensvolgens mijn verblijf in België willen verlengen.” DV, Aanvraag
om een identiteitskaart binnen het Rijk, 4.11.1935.
179
Ditty Opstelten woonde op de Graanmarkt 13 in Antwerpen. DV, Inlichtingsbulletijn van Nelly, 8.6.1931.
180
Brief van Nelly Opstelten van 19.9.1939 aan René Schuyten; brief van René Schuyten uit Antwerpen van
18.9.1942 aan Nelly Opstelten.
181
Belijdenis is de openlijke en plechtige verklaring dat men de leerstellingen van een geloof erkent.
182
“Het was niet je uiterljk maar veel meer je onverschillige aard om over Cat[echisatie] en school en ook kerk
te spreken, die ik in je bewonderde en toch tegensprak. Je was zoo anders dan andere jongens, durfde veel
meer.” Brief van Nelly Opstelten uit Mortsel van 4.10.1939 aan René Schuyten.
183
Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 18.9.1942 aan Nelly Opstelten.
184
Brief van Nelly Opstelten uit ’s Gravenhage van 16.3.1939 aan René Schuyten. Nelly zal later tegen haar
dochter Margaret zeggen dat dat kwam omdat de Nederlandse protestanten neerkeken op de Vlaamse
protestanten. Nota’s die Margaret Hickman-Schuyten nam van verhalen die haar moeder Nelly haar vertelde
op het vliegtuig naar België in 1989. Dat is een beetje vreemd want Victor De Deken, haar schoonbroer, heeft
de Belgische nationaliteit.
185
Brief van Nelly Opstelten uit Den Haag van 19.3.1939 aan René Schuyten. Die zin over de joden maakt ze
in haar brief niet af, maar deze zin wijst wel op het feit dat haar zus in ieder geval niet bereid was om vóór de
oorlog joden te helpen, en dat ze van haar dus ook geen hulp moest verwachten voor hulp aan joden tijdens de
oorlog. Het dagboek waaruit ze hier citeert, bleef niet bewaard. In dezelfde brief schrijft ze: “Vanmorgen naar
de kerk geweest hier [in Den Haag ] vlak bij. De Dominee… bad voor Adolf Hitler heel mooi zooals onze Ds
[dominee Winter uit Antwerpen] wel zegt wij moeten het doen, maar het zelf nog nooit vóór gedaan heeft.”
186
René probeert haar wat op te monteren: “Je moet hard werken en hebt moeilijkheden met Klaas. Tracht zoo
inschikkelijk mogelijk te zijn meisje en geef niet reden tot moeilijkheden… Maar doe het nog een poosje tot ik
terug ben dan zullen we jouw verhouding tot Klaas eens en voorgoed regelen door eens verstandig met hem te
praten. Ik weet hoe onvriendelijk hij kan zijn en besef hoeveel pijn dat moet doen, maar vergeet niet dat hijzelf
met zijn zaken een moeilijke tijd doormaakt en voor iemand voor wie zijn zaak veel te veel beteekend werkt
dat funest op zijn humeur en op zijn klaren blik in dingen die niet zijn zaak aanbelangen.” Brief van René
Schuyten te Beverloo van 12.5.1939 aan Nelly Opstelten. Begin september werkt Nelly bij Mr en Mevr. Kries,
54

verschillende joden die catechisatie volgen 187 . Op 18 augustus 1939 verloven ze zich 188 . Nadat Hitler
op 1 september 1939 Polen is binnengevallen, wordt René onmiddellijk gemobiliseerd en schrijft
Nelly op 3 september 1939: “De grootste spanning is dus voorbij. England en Frankrijk hebben aan
Duitsland de oorlog verklaard… Er is niets meer aan te veranderen, ’t zit ertegen, zooals ze hier
zeggen. Het eenige wat we nog kunnen hopen is dat het kort duurt en België uit Debrand blijft. Ik
geloof dat we op het laatste 90% kans hebben” 189 . Omdat ze haar werk (met kost en inwoon)
kwijtspeelt, is ze verplicht om terug naar Nederland te gaan, waar ze intrekt bij haar zus Cobie en
haar echtgenoot Frits te Scheveningen 190 . Ze blijkt nogal vergeetachtig te zijn, zegt van zichzelf een
lichtzinnig, aanstellerig, flauw, onnozel en slecht meisje te zijn 191 . René schrijft o.a. “Ik weet wel dat
je jong, impulsief en een beetje flapuit bent” 192 , evenals gemakkelijk beïnvloedbaar en erg
onzeker 193 . Ze is ieder geval fysiek niet zo sterk, ziet er vaak erg bleek uit en eet te weinig 194 , en is
geregeld erg prikkelbaar 195 . Wanneer René een vijftal dagen congé in het vooruitzicht heeft, komt
Nelly speciaal daarvoor naar België, maar net die dag breekt de oorlog uit. In deze
oorlogsomstandigheden is ze echter niet welkom bij Klaas en Julia, en krijgt ze onderdak bij de
ouders van René 196 . Uiteindelijk zal het pas januari 1941 zijn dat ze hem ziet terugkeren uit
krijgsgevangenschap. Ze hebben elkaar dan al meer dan een jaar niet gezien. In september 1940
Consciencelei 73 in de Oude God [Mortsel]. Een maand later blijkt al dat die familie haar niet zal kunnen
blijven betalen, en vreest ze dat ze terug naar Nederland zal moeten. Brief van Nelly Opstelten uit Mortsel van
4.10.1939 aan René Schuyten.
187 “PS Het was heel flauw op Cat[echisatie], Kramer was er niet maar wel vier andere joden. Tegenwoordig is
het meer JodenCat dan iets anders. Maar als jij er bent zal ik het wel weer prettig vinden.” Brief van Nelly
Opstelten uit Bouchout van 7.6.1939 aan René Schuyten. Dit wijst erop dat Nelly in ieder geval joden kende,
maar het zou er ook op kunnen wijzen dat ze het er niet gemakkelijk mee had, hetgeen mede een verklaring
zou kunnen zijn waarom Edith Hönig, i.t.t. wat Nelly op veel latere leeftijd zelf verklaarde, mij in een mail liet
weten dat er nooit meer dan twee joden zaten ondergedoken bij René en Nelly en ook nooit voor lange tijd.
Eerder had ze al geschreven: “Zondag uit de kerk ben ik met je Vader en Kramer naar huis gegaan, ik heb het
heel gezellig gevonden en me absoluut niet verveeld.” Brief van Nelly Opstelten uit Bouchout van 3.5.1939
aan René Schuyten. Later schrijft ze nog: “Ik was vanmiddag bij je ouders, ze waren goed gezind en Kramer
was er ook.” Brief van Nelly Opstelten uit Oude God van 10.9.1939 aan René Schuyten. Beide vermeldingen
wijzen erop dat René’s ouders, Henri en Margriet Schuyten-van Oudheusden, bevriend waren met een uit
Duitsland of Oostenrijk gevluchte jood en dat ook Nelly met deze Kramer goed kon opschieten. Kramer was
een van de joden die, volgens Wim Schuyten, uit een protestants fonds een stipendium kregen, waardoor deze
uitgeweken intellectuelen, die geen werkvergunning kregen, toch konden overleven. Telefonisch gesprek met
Wim Schuyten van 8.7.2006. Dat is een belangrijk gegeven omdat het aantoont dat de protestanten, en ook de
familie van Henri Schuyten, reeds vóór de oorlog uit Duitsland en Oostenrijk uitgeweken joden hielpen.
188 Advertentie in V.V.K., 19 september 1939.
189 Brief van Nelly Opstelten uit Oude God van 3.9.1939 aan René Schuyten. In een andere brief stelt ze dé
theologische vraag: “Wat ik me telkens afvraag is, waarom laat God het toe er zooveel jonge levens worden
afgesneden in die oorlog Duitschers, Polen, Engelschen, Franschen en geen van alle willen ze de oorlog en
toch moeten ze. Hoort God dan niet. Overal in de wereld bidden ze Spaar ons Heer en schenk de Vrede. En
toch gaat het maar door. Dat maakt me zeer angstig, terwijl ik toch gelukkig moet zijn dat hier geen oorlog is.”
Brief van Nelly Opstelten uit Oude God, 7.9.1939 aan René Schuyten.
190 Kanaalweg 116. Brief van Nelly uit Antwerpen van 10.11.1939 aan René Schuyten.
191 Brief van Nelly Opstelten (van begin september 1938) aan René Schuyten.
192 Brieven van René Schuyten te Beverloo van 21.5.1939 en te Herentals van 6.10.1939 aan Nelly Opstelten.
193 Brief van René Schuyten uit Herentals van 30.11.1939 aan Nelly Opstelten. Dat geeft ze ook toe. Brief van
Nelly Opstelten uit Scheveningen van 2.12.1939 aan René Schuyten.
194 “Ik zie er dikwijls bleek en triestig uit en dat geeft soms aanleiding tot misverstand. Ik ben niet vroolijk van
aard…” Brief van Nelly Opstelten van 1.10.1939 aan René Schuyten. René schrijft herhaaldelijk dat ze
voldoende moet eten, en zo schrijft hij vlak voor de oorlog uitbreekt onderaan een brief in extra grote letters:
“Nelly moet meer eten”. Brief van René Schuyten uit sur-les-bois St. Georges van 3.5.1940 aan Nelly
Opstelten.
195 Brief van Nelly Opstelten uit Scheveningen van 18.11.1939 aan René Schuyten.
196 “Ik herinner je terloops aan de eerste twee dagen van de oorlog toen Klaas mij geen uur geen dag langer in
huis wilde hebben. En Julia mij zelfs aanraadde dat ik desnoods te voet naar Holland moest zien te komen.
Klaas wist niet als jij terugkwam of het dan nog zou aanblijven tusschen ons? Daarbij wilde hij zoo’n [woord
doorstreept] meisje als ik geen onderdak verleenen en dwong zelfs je ouders om met mij naar het Kiel te gaan
[waar zij woonden in de Speerstraat 27].” Op het ogenblik dat ze deze brief schrijft, logeert ze blijkbaar bij
haar zuster Ditty op de Graanmarkt 13 te Antwerpen. Brief van Nelly Opstelten van 1.11.1941 aan René
Schuyten.
55

vertrouwt ze aan haar dagboek hetvolgende toe: “O, mijn lieve man ik heb je vreeselijk hard noodig
en je bent zoo heel, heel ver weg ik weet zelfs niet waar. Ik kan niet meer strijden. Ik ben zoo moe.
Op het oogenblik verlang ik alleen de dood... Niemand houdt van me of geeft om mij en ze hebben
gelijk. Als ik mezelf soms tegenkom in de spiegel steek ik m’n tong ertegen uit. Ik loop den
geheelen dag met een verveelend gezicht rond zoodat iedereen mij wel een naarling moet vinden. En
ik kan niet lief of vriendelijk meer zijn dat is het ergste. Als niemand van mij houdt waarom zou jij
het dan dan doen en toch ik kan je niet missen zoo’n egoïst ben ik ook nog” 197 .
In januari 1941 keert René dan toch gezond en wel terug. Op 16 juni 1941 gaat zij als
dienstmeisje aan de slag, maar daar wordt ze zo slecht behandeld, dat ze na een maand al stopt en
vanaf dan bij haar schoonouders (en bij René) in de Speerstraat 27 op het Kiel te Antwerpen haar
intrek en domicilie mag nemen 198 . In de loop van 1942 vindt Nelly werk op een kasteel te Herlaer als
kindermeid van twee kinderen van een Franstalige barones. In een brief van 9 oktober 1942 vraagt
ze zich af: “zal ik als je kameraad als huisvrouw niet in mijn plichten te kort schieten? Ik vrees er
soms zoo voor. Want ik ben toch zoo onnoozel… Ik kan dikwijls zo nukkig zijn en heb nog zooveel
slechte eigenschappen…” 199 . Het is duidelijk dat Nelly niet erg stressbestendig is. In een brief van
18 oktober 1942 schrijft ze over wat ze hoort van een andere “juffrouw” of bediende van het kasteel:
“Nu juist vertelt die Juf me iets wat me de schrik op het lijf jaagt. Ze is naar Brussel geweest met
congé bij haar tante en ’s nachts om half twee kwamen er zomaar vijf Duitschers in de
appartementen in alle kamers zoeken of er geen joden verborgen zaten. Ze fantaseert niet daar is ze
te nuchter voor” 200 . Ze heeft wellicht geen weet van het feit dat op dat ogenblik haar toekomstige
schoonouders en Klaas en Julia ook al joden (hebben) laten onderduiken. René, die nog thuis woont,
weet dat zeker wel.
Figuur 39 Trouwfoto van René en Nelly, 17.11.1942 (Archief Margaret Hickman-Schuyten)
Ze trouwen op 17 november 1942 in het Gereformeerde Kerkgebouw in de Sanderusstrraat,
dominee Winter gaat voor in de dienst en ze gaan wonen in de Leopold III lei nr. 11 te Edegem 201 .
(Ze blijven er ook na de oorlog nog wonen 202 .) Door haar huwelijk met René wordt Nelly
Belgische 203 .
197 Dagboek van Nelly Opstelten, september 1940.
198 DV, Bericht van vertrek van Nelly, 20.8.1941.
199 Brief van Nelly Opstelten uit Herlaer van 9.10.1942 aan René Schuyten.
200 Brief van Nelly Opstelten uit Herlaer van 18.10.1942 aan René Schuyten. Dit “Nu juist” lijkt erop te wijzen
dat Nelly inmiddels op de hoogte is gebracht dat de toekomstige kostgangers joden zijn.
201 Een gedrukte huwelijksaankondiging van 10.11.1942 (Archief Margaret Hickman-Schuyten).
202 Brief van René Schuyten uit Basel van 10.5.1948 aan Nelly Opstelten.
203 DV, Mededeling van de hoofdcommissaris van politie aan de Openbare Veiligheid, 1.12.1942.
56

Figuur 40 Leopold III lei te Edegem, 1944 (Archief Margaret
Hickman-Schuyten)
57
Figuur 41 Nelly en haar dochter
Margaret, april 1989 (Archief
Margaret Hickman-Schuyten)
Wanneer, hoeveel en hoelang hier nu uiteindelijk joden hebben verbleven bij René en Nelly in
Edegem is erg onduidelijk. Nelly vertelt in 1994 tijdens een presentatie die zij geeft in de Duitse les
van haar kleinzoon Paul, dat 3 dagen na hun huwelijk “Mr. Honing and wife and 2 daughters and 1
son and 1 aunt moved in. They lived in the 2 floors above us for about one year” 204 . Dat laatste is
zeker fout, want deze familie ontsnapt ternauwernood aan de razzia bij de families Hendrickx in
Edegem in maart 1943. Het meest waarschijnlijk lijkt mij hetvolgende: De ouders van Edith Honig
(en misschien ook haar zuster Lily) 205 zaten vanaf 10 augustus 1942 eerst ondergedoken bij Klaas
Sluys 206 . Klaas spreekt René aan, waardoor zij vanaf vanaf 20 november 1942 207 , vlak na het
huwelijk van René en Nelly, voor een tijdje daar terecht kunnen. In die tussenperiode duiken ze ook
nog een tijdje onder bij het jonge gezin van John Polderman, in afwachting van het huwelijk van
René met Nelly en het beschikbaar komen van ruimte in het huis van dit pas getrouwd stel. Edith
Hönig verklaarde zelf: “Er waren nooit meer dan 2 en wel mijn ouders gedurende enige
maanden” 208 . Om de een of andere reden, misschien na de arrestatie van Klaas op 31 januari 1943,
worden de Hönigs waarschijnlijk veiligheidshalve overgebracht naar een andere protestant, namelijk
Door Hendrickx in Edegem. Als men daar in maart 1943 binnenvalt, kunnen zij juist op tijd gaan
lopen en worden ze terug tijdelijk opgevangen door René en Nelly (en enkel anderen?) tot zij via
Otto Hutterer, een joodse tandarts die verwant was met Heinz Schindler, een appartement kunnen
huren in rue de la Ferme in Brussel, waar zij vanaf 13 april 1943 209 tot aan de bevrijding op 11
september 1944 kunnen onderduiken 210 .
Op 4 september 1944 wordt Antwerpen bevrijd, maar vanaf 13 oktober regent het gedurende
een half jaar V1- enV2-bommen op Antwerpen. De Duitsers proberen de haven van Antwerpen en
de burgerbevolking te treffen. Veel Antwerpenaren sturen hun vrouw en kinderen naar veiliger
204 Een handgeschreven presentatie van Nelly Opstelten voor Paul [Hickmans] Duitse les, 12.4.1994. (Archief
Margaret Hickman-Schuyten)
205 In zijn brief vermeldt René plannen voor slechts drie (of vijf) kostgangers. Geen zes. Brief van René
Schuyten uit Antwerpen van 1.10.1942 aan Nelly Opstelten.
206 DV, Inlichtingsbulletijn van Sigmund Hönig, 11.9.1944.
207 Nelly schrijft dit in de kantlijn van de tekst van Julia Schuyten. E-mail van Margaret Hickman-Schuyten,
6.2.2006.
208 E-mail van Edith Hönig, 20.10.2005. Edith zegt wel: “Ook geen sprake, dat wij zo kort na hun trouwen bij
ze ondergedoken waren....” maar ik denk dat Edith zich daar vergist. René had blijkbaar kostgangers, en Edith
geeft zelf toe dat haar ouders er verschillende maanden verbleven, waardoor de logische conclusie is dat
Sigmund Hönig, zijn vrouw Rosa en wellicht ook hun dochter Lily in de loop van november 1942 tot begin
februari 1943 daar inderdaad hebben verbleven. Andere momenten komen immers niet in aanmerking.
209 DV, Een politierapport van 2.12.1944 waarin staat dat Sigmund Hönig en Rosa Gross: “vivaient cachés à
cette adresse depuis le 13/4/1943.”
210 Op 11.9.1944 (één dag voor de bevrijding van Brussel zelf) begeven de onduikers zich naar het
politiebureau om zich daar te melden. (DV, Inlichtingbulletijn van Sigmund Hönig, 11.9.1944)

oorden. Hoogzwangere Nelly en zoontje Peter worden rond half november 1944 door René naar
Oudenaarde gestuurd, waar ook Julia met haar drie kinderen reeds blijkt te verblijven 211 en, waar
blijkbaar ook nog een aantal andere Antwerpse protestanten hun toevlucht hebben gezocht 212 . René
en zijn jongere broer Wim komen af en toe op bezoek. René is blijkbaar intussen met een
parfumeriezaak, Isis, begonnen te Edegem 213 , waarschijnlijk in dienst van (of
samenwerkingsverband met) Klaas 214 . Op 6 december 1944 bevalt Nelly van een zoon, Mark. René
is er niet bij. Pas in de zomer van 1945 keren de families terug naar Antwerpen 215 .
In oktober 1951 emigreert het gezin dan naar de Verenigde Staten 216 . René gaat er werken
voor Klaas die daar een afdeling heeft opgestart. Later werkt hij er als uitgever van schoolboeken.
Op 8 oktober 1975 komt René bij het verslepen van een boom onder zijn tractor terecht en komt hij
daarbij om het leven 217 .
In 1993 vertelt Nelly blijkbaar voor het eerst tegen een zekere Betty Cantor van de Anti-
Defamation League in Atlanta dat zij en René tijdens de oorlog 13 Nederlandse joden (zouden)
gered hebben “and hidden them in a house you and your husband bought shortly after your marriage
in 1942. The house was located in the Edegem suburb of Antwerp, Belgium… You said that you and
your husband were honored by Yad Vashem in Jerusalem, but since your husband died you had been
unable to locate the papers associated with that honour. I would like to meet you, and, if you wish
me to do so, to attempt to get duplicates of the papers with the assistance of the Israeli Consul
General in Atlanta” 218 . Nelly krijgt dan een brief van Yad Vashem waarin die haar vragen om meer
details te geven “of your wartime activities on behalf of Jewish persons. We, therefore, kindly ask
you to describe the nature of the help extended as well as the names and present addresses of the
Jewish persons who benefitted from your help” 219 . Twee jaar later stuurt Yad Vashem een brief aan
de consul-generaal van Israël in Atlanta, die eerder een brief had gestuurd naar Yad Vashem: “We
undertook an investigation but were unable to locate any persons who were aided by Mrs. Schuyten-
Opstelten. Our program for Righteous Among Nations is based on testimony by the rescued party.
Lacking such corroborating evidence, we find it necessary for the time being to cease our processing
of this case” 220 . Of Nelly de namen van de door René en haar geholpen joden heeft doorgegeven aan
Yad Vashem, blijft een open vraag. Maar dat – in tegenstelling tot wat Nelly beweerde – zij de Yad
Vashem medaille reeds vóór 1993 zou(den) hebben gekregen, klopt dus duidelijk niet.
Het is duidelijk dat na de razzia’s bij en de arrestaties van Klaas Sluys, Charles Hendrickx,
Door Hendrickx en zijn vrouw Philomena Coenen, het voor René Schuyten veel moeilijker werd om
nog mensen te vinden om de joden te laten onderduiken. Zijn vrouw Nelly vertelt in 1989 aan haar
dochter Margaret: “After sometime, all the friends who had hidden Jews were getting afraid because
Klaas Sluys and Hendricks were German prisoners, so they did not want to keep the jews anymore.
So they all came to our house – 13 jews in all” 221 . Dat klinkt aannemelijk, maar het klopt niet, tenzij
slechts voor een heel korte tijd. Zo verklaart Gottfried Finkel dat hij samen met zijn verloofde, Lily
Hönig, van augustus 1942 tot april 1943 verbleef in de Drie Eikentraat 59 te Edegem 222 , en dan van
211 Klaas gaat, blijkbaar in tegenstelling tot René, heel vaak op en af van Oudenaarde naar Boechout.
212 Telefonisch gesprek met Johan Blokland, 17.10.2005.
213 Een expressschrijven van René Schuyten met hoofding Parmuerie Isis Edegem, Leopold III lei 11 van
14.11.1944.
214 Deze informatie kreeg Margaret van haar moeder Nelly op het vliegtuig naar België in 1989. E-mail van
Margaret Hickman-Schuyten, 30.1.2006.
215 Handgeschreven presentatie van Nelly Opstelten voor Paul [Hickmans] Duitse les, 12.4.1994.
216 E-mail van Margaret Hickman-Schuyten, 10.7.2006.
217 E-mail van Margaret Hickman-Schuyten, 18.1.2006.
218 Brief van Betty G. Cantor, ADL, uit Atlanta van 8.6.1993 aan Nelly Schuyten[–Opstelten]. (Archief
Margaret Hickman-Schuyten)
219 Brief van Mordecai Paldiel, Director Dept. For the Righteous, Yad Vashem uit Jerusalem van 23.8.1993
aan Nelly Schuyten. (Archief Margaret Hickman-Schuyten)
220 Brief van Mordecai Paldiel, Director, Dept. For the Righteous, Yad Vashem uit Jerusalem van 17.10.1995
aan Noah Miller, Consulate General of Israel, Atlanta (USA) (Archief Margaret Hickman-Schuyten)
221 Nota’s die Margaret Hickman-Schuyten nam van verhalen die haar moeder Nelly haar vertelde op het
vliegtuig naar België in 1989. (Archief Margaret Hickman-Schuyten)
222 Dat dat tot april in de Drie Eikentraat 59 was, is – door de inval – ondenkbaar. Het moet dus een maand
vroeger zjin, al kan het wel zijn dat zij nog tot in april in het Edegemse verborgen waren.
58

april 1943 tot september 1943 in de Fonteinstraat 85 te Hasselt 223 , alvorens naar de Rue de la Ferme
53 in Brussel te trekken 224 . En al is hij niet zo precies waar het de juiste data betreft, hij vermeldt het
adres van René en Nelly in ieder geval niet. Vermoedelijk ging het maar om enkele dagen tot René
een oplossing voor hen had gevonden. We moeten niet vergeten dat het veel te gevaarlijk was om bij
René onder te duiken, omdat alle joden hem kenden als tussenpersoon, die hen ook regelmatig
bezocht 225 . Een andere joodse onderduiker is Heinz Schindler. Hij geeft kort na de bevrijding aan de
politie zeer gedetailleerde informatie over waar en wanneer hij (evenals Lily en Edith Hönig)
clandestien zat ondergedoken, namelijk van 15.8.1942 tot 20.10.1942 bij Klaas Sluys in de
Heuvelstraat 3 te Boechout, van 20.10.1942 bij de familie van [Door] Hendrickx in de Drie
Eikenstraat 59 te Edegem, van 13.3.1943 tot 1.4.1943 bij ? op het Kerkplein 5 te Mortsel 226 , van
1.4.1943 tot 8.4.1943 bij een zekere Van Hée in de rue des Cultivateurs 41 te Etterbeek 227 en van
8.4.1943 tot aan de bevrijding op 10.9.1944 (en ook nog daarna) in rue de la Ferme te Brussel. Dit
betekent dat noch Finkel, noch Schindler de familie Schuyten-Opstelten vermeldt als
onderduikadres, hetgeen zeker zou gebeurd zijn indien zij daar voor een langere tijd zouden hebben
verbleven. De andere joden hebben na de oorlog niet zo’n gedetailleerde verklaring afgelegd 228 .
2.4. DE GELOOFSGENOTEN
2.4.1. De zoon: Charles Hendrickx en zijn echtgenote, Yvonne Noë
Charles Hendrickx (°Geel, 17.9.1918-†?), arbeider-paswerker 229 , gehuwd met Yvonne Noë 230 ,
heeft twee kinderen 231 en woont in de Lentelei 35 te Edegem. Op 27.1.1949 dient hij een
verzoekschrift in bij de 2 de Aanvaardingscommissie voor Politiek Gevangenen en hun
Rechthebbenden van het Ministerie van Wederopbouw om de titel van Politiek Gevangene, om al de
geldelijke voordelen in zijn voordeel te voorzien, en hij de uitkering in kapitaal vraagt van de
bijkomende vergoeding. Als reden geeft hij op dat hij aangehouden werd te Edegem wegens het
verlenen van onderdak aan Joden. De commissie beslist echter op 10.5.1951 op basis van de
voorgebrachte elementen en getuigenissen dat de aanvraag ongegrond is, en dat hij dus niet mag
genieten van het Statuut van Politieke Gevangene, en geen recht heeft op de titel van Politiek
Gevangene “aangezien hij valt onder toepassing van art.5, 5° der wet van 26/2/1947, de personen
223 Op 1.1.1944 was Gaston Johannes Bartholomeus Maris, wonende in de Kapelstraat 54 te Hasselt de
eigenaar van de huis in de Fonteinstraat 85 te Hasselt. Uittreksel uit de kadastrale legger van de gemeente
Hasselt 1 e Afdeling, Artikel 6048, kadastrale aanduiding F M2 444, Administratie van het Kadaster, de
registratie en de Domeinen, Directie Kadaster – Limburg. Dienst Uittreksels, 6.3.20006. Of deze eigenaar ook
een protestant was, en ervan op de hoogte was dat er zich in zijn huurpand joden verborgen, konden we tot op
heden niet achterhalen.
224 DV, Politieverslag van de 7 e wijk in Antwerpen met betrekking tot de houding van Gottfried tijdens de
bezetting, 16.8.1945.
225 E-mail van Edith Hönig, 20.10.2005.
226 DV, Politieverslag van de politie van St.-Joost-ten-Noode van 10.11.1944, Dossier Schindler, Heinz,
2014544. Heinz Schindler spreekt hierover waarschijnlijk verkeerdelijk over Moortsel i.p.v. Mortsel, dat
gelegen is tussen Edegem en Boechout. Vermits er volgens Bruno Gastmans van de Heemkundige Kring van
Mortsel geen Kerkplein was in Mortsel, valt het moeilijk te achterhalen wie Heinz Schindler (en andere joden)
hier heeft laten onderduiken: “Misschien bedoelde betrokkene de Kerkstraat. Volgens lijsten opgemaakt door
de politie na het bombardement van 5 april 1943 waren de Zusters van St.-Vincentius toen eigenaar van het
gebouw.” E-mail van Bruno Gastmans van de Heemkundige Kring Mortsel van 7.2.2006. Het blijkt hier te
gaan om het kloostergebouw van de zusters. Telefonisch gesprek met Liliane Verhaegen van 27.7.2006. Dat
de zusters na de inval bij Hendrickx bereid zouden zijn geweest om tijdelijk als noodoplossing een aantal
joden te laten onderduiken, is niet zo verbazingwekkend als we weten dat zusters van Sint Vincentius à Paulo
ook in Banneux en in Wallonië joodse kinderen hebben laten onderduiken. Telefonisch gesprek met zuster
Thérèse van 27.7.2006. Voorlopig kon daar echter nog geen bevestiging van worden verkregen.
227 De familienaam Van Hee is niet bekend bij mijnheer Boudin van het Protestantse Documentatiecentrrum
ProDoc: “De moeilijkheid bestaat hierin dat in 1940-1944 er geen protestantse gemeente op het grondgebied
Etterbeek bestond, wat nu wel het geval is.” E-mail van H.R. Boudin van ProDoc van 8.2.2006.
228 Het dossier van Edith Hönig bevatte echter geen documenten van tijdens de oorlog.
229 Na de oorlog wordt hij winkelier. Hij gaat dan ook wonen boven de winkel van zijn ouders in de Drie
Eikenstraat 59 te Edegem.
230 Telefonisch gesprek met Liliane Hendrickx, dochter van Charles Hendrickx en Yvonne Noë, van 2005.
231 Ibid. Zij vertelde dat in de tijd dat er joden verborgen zaten, zij [de kinderen] nooit naar boven mochten.
59

edoelend die door de vijand aangehouden werden wegens daden gesteld uit winstbejag 232 . Charles
Hendrickx doet dan op 31.1.1952 een aanvraag om als burgerlijk weerstander erkend te worden, en
steunt zijn aanvraag op het verbergen van Joden. De Controlecommissie voor Burgerlijke
Weerstanders van het Ministerie van Openbare Werken en van Wederopbouw beslist op 16.1.1953
dat hij geen recht heeft op de titel van burgerlijk weerstander omdat hij “blijkbaar met winstbejag
heeft gehandeld daar deze opgespoorden hem 150 Fr. 233 per dag en persoon betaalden, en dat hij dus
niet heeft gehandeld met een vaderlandslievend oogmerk en om de strijd te voeren tegen de
bezetter” 234 . Op 31.1.1952 vraagt Charles ook de erkenning aan als werkweigeraar. De
Controlecommissie voor Werkweigeraars van het Ministerie van Openbare Werken en van
Wederopbouw beslist op 24.6.1953 stelt dat ondanks het feit dat uit onderzoek is gebleken dat hij
werd aangehouden op 17 maart 1943, geen aanspraak kan maken op de hoedanigheid van
werkweigeraar aan de verplichte arbeidsdienst van de oorlog 1940-1945, omdat “het niet bewezen is
dat aan belanghebbende een arbeidsverplichting werd opgelegd, waaraan hij zich diende te
onttrekken. 235
Uit de documenten in zijn dossier bij de Dienst Oorlogsslachtoffers en uit twee processenverbaal
van Igo Gross 236 en Heinz Schindler 237 kunnen wij opmaken dat Charles zich heeft
aangegeven op 17.3.1943, vijf dagen na de inval bij hem thuis omdat de Vlaamse Sipo-SD-leden
Debra en Lauterborn hadden gezegd dat ze anders zijn vrouw zouden meenemen. Hij wordt eerst
naar het Hoofdkwartier van de Sipo-SD op de DellaFaillelaan gevoerd en daar in de kelder
opgesloten. De dag nadien wordt hij door Holm, in aanwezigheid van Debra, die optreedt als tolk, en
van twee andere gestapoleden geconfronteerd met Igo Gross, Jonas Polak en Karin Bremer. Holm
wil weten of er ook bij de ouders van Charles joden ondergedoken zaten. Maar vermits de vrouw
van Charles Hendrickx, Yvonne Noë, tijdig haar schoonouders had kunnen verwittigen, waren de
joden op tijd kunnen vluchten. Charles’ vader, Isidoor of Door Hendrickx, en Charles’ moeder,
Philomena Coenen, werden echter wel aangehouden. Charles wordt op een hardhandige manier
aangepakt door Holm 238 . Op 19.3.1943 wordt hij overgebracht naar de gevangenis van Antwerpen.
Hij wordt op 27.3.1943 door het Duitse Krijgsgerecht (F.K. 520 St. L II 338/43) veroordeeld tot 10
maanden (met aftrek van de voorhechtenis nog tot 10.1.1944) wegens inbreuk tegen de Joden
Verordening, nl. voor de huisvesting van joden 239 , en op 27.9.1943 overgebracht naar de gevangenis
van Sint-Gillis. Op 1.10.1943 wordt hij opgesloten in de gevangenis van Merksplas, vanwaar hij
(mogelijks wegens overbevolking van de gevangenis 240 ) op 22.11.1943 samen met zijn vader, Door
Hendrickx, op transport wordt gezet naar Watten in het Noord-Oosten van Frankrijk om daar, in het
kader van de Organisation Todt (Oberbauleitung Nord-Ouest), te gaan werken aan de bouw van de
Atlantikwall. Maar zowel hij als zijn vader slagen erin om daar op 2.12.1943 te ontsnappen.
232
DO, Dossier Hendrickx (Charles) Maria-Carolus-Josephus, 10.5.1951.
233
Omgerekend naar vandaag, komt dat overeen met een bedrag tussen 3000 Bfr (75€) en 3750 Bfr (93€) per
dag per persoon. Historicus Eric Laureys zei me aan de telefoon dat je dat bedrag (in Belgische Franken) met
25 moet vermenigvuldigen. Bij Charles Hendrickx zaten er op het moment van de inval op 17.3.1943 vijf
joden ondergedoken: Igo Gross (die nog maar enkele dagen tevoren van Brussel in Edegem was aangekomen)
en zijn vrouw Rosalie Berlstein, Jonas Polak, Karin Bremer en haar dochtertje Sophia Bremer. Rosalie zat er
ondergedoken vanaf de tweede helft van oktober 1942.
234
DO, Dossier Hendrickx (Charles) Maria-Carolus-Josephus, 16.1.1953.
235
DO, Dossier Hendrickx (Charles) Maria-Carolus-Josephus, 24.6.1953.
236
DV, Dossier Igo Gross, 7.11.1944. Igo zegt dat hij op 12.3.1943 in Edegem wordt opgepakt.
237
DV, Heinz Schindler, 10.11.1944. Heinz zegt dat ze tot 13.3.1943 zaten onderdergedoken bij de familie
Hendrickx, Drie Eikenstraat 59. Dat is dus bij Door Hendrickx.
238
Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel. Charles getuigt op diens proces op 2.12.1949.
239
Op de fiche van de gevangenis van Merksplas staat bij “Konfession” verkeerdelijk: “kath.” Genoteerd.
Charles was echter protestant.
240
Op een fiche van de Duitse Afdeling van de Rijksweldadigheidskolonie te Merksplas staat als oorzaak van
zijn afschrijving: “Overbev. D.O.” DO, Dossier Hendrickx (Charles) Maria-Carolus-Josephus.
60

Figuur 42 Eduard en Charles Hendrickx, april 1936 (Archief Greet Van Den Dries-Rooze) 241
2.4.2. De vader: Door Hendrickx en zijn echtgenote, Philomena Coenen
Figuur 43 Door Hendrickx op het proces van Debra, De Volksgazet, 2 december 1949, p. 7.
Door Hendrickx, (°Geel, 20.12.1894-†?), handelaar, gehuwd met Philomena Coenen (°Geel,
20.5.1896-†?), wonende in de Drie Eikenstraat 59 te Edegem. Op 27.1.1949 dient hij (samen met
zijn zoon Charles) een verzoekschrift in bij de 2 de Aanvaardingscommissie voor Politiek
Gevangenen en hun Rechthebbenden van het Ministerie van Wederopbouw om de titel van Politiek
Gevangene, om al de geldelijke voordelen in zijn voordeel te voorzien, en hij de uitkering in kapitaal
vraagt van de bijkomende vergoeding. Als reden geeft hij op dat hij aangehouden werd te Edegem
wegens het verlenen van onderdak aan Joden. De commissie beslist echter op 10.5.1951 op basis van
de voorgebrachte elementen en getuigenissen dat de aanvraag ongegrond is, en dat hij dus niet mag
genieten van het Statuut van Politieke Gevangene, en geen recht heeft op de titel van Politiek
Gevangene “aangezien hij valt onder toepassing van art.5, 5° der wet van 26/2/1947, de personen
bedoelend die door de vijand aangehouden werden wegens daden gesteld uit winstbejag. 242
Uit de documenten in zijn dossier bij de Dienst Oorlogsslachtoffers en zijn getuigenis op het
proces van Debra 243 kunnen wij opmaken dat Door, samen met zijn vrouw, Philomena Coenen 244
door Lauterborn en Debra is opgepakt op 19.3.1943, zes dagen na de inval bij hun zoon, Charles.
Een paar dagen eerder (wellicht op 14 of 15.3.1943) waren Debra en Lauterborn al eens langs
geweest, maar hadden ze toen niets gevonden. Nadat ze eerst via de Werbestelle zijn gereden om de
jongste en nog thuiswonende zoon, Eduard Hendrickx, op te pakken – hetgeen niet doorgaat omdat
Eduard 245 daar niet opduikt – worden zij beiden naar een Duits bureau gebracht voor een
241 Op de achterzijde schreef Jeanne Verbrugghe: “Aiaiai moeten we die snotneuzen ook meenemen?” De
broers waren een achttal jaren jonger dan de anderen van de J.V. Deze foto uit het archief van Greet Van Den
Dries-Rooze, bewijst dat ook al vóór de oorlog de zonen Hendrickx en Toine Rooze elkaar kenden.
242 DO, Dossier Hendrickx (Door) Jacobus-Dominicus-Isidorus, 10.5.1951.
243 Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel.
244
245 Eduard zal nadien onderduiken. Hij zal eerst bij René Schuyten onderdak vinden. “When the Germans took
the Hendricks prisoner, they taped up the house. When the son came home, the neighbors warned him not to
go home. So he came in hiding at our home [Speerstraat 27 te Antwerpen]. He built Peter’s dressing table [my
61

eenzelvigheids- en lijfonderzoek. Nadien worden ze naar de gevangenis gebracht 246 . Door wordt
nadien door het Hoofdkwartier van de Sipo-SD op de DellaFaillelaan gevoerd, en daar wordt hij
ondervraagd. De dag nadien wordt hij door Holm, in aanwezigheid van Debra, die optreedt als tolk
en twee andere gestapoleden geconfronteerd met Klaas Sluys. Maar omdat Yvonne Noë, de vrouw
van Charles, Door tijdig had kunnen verwittigen, waren “zijn” joden daar op tijd kunnen gaan lopen.
Ook Door wordt door Holm op een hardhandige manier aangepakt 247 . Op 20.3.1943 wordt hij
overgebracht naar de gevangenis van Antwerpen. Hij wordt op 15.9.1943 door het Duitse
Krijgsgerecht (F.K. 520 St. L II 343/43) veroordeeld tot 1 jaar (met aftrek van de voorhechtenis tot
12.5.1944) voor de huisvesting van joden 248 . Op 19.10.1943 (?) wordt hij opgesloten in de
gevangenis van Merksplas, vanwaar hij (mogelijks wegens overbevolking van de gevangenis 249 ) op
22.11.1943 samen met zijn zoon op transport wordt gezet naar Watten in het Noord-Oosten van
Frankrijk om daar, in het kader van de Organisation Todt (Oberbauleitung Nord-Ouest), te gaan
werken aan de bouw van de Atlantikwall. Maar samen slagen erin om daar op 2.12.1943 te
ontsnappen.
Philomena Coenen, echtgenote van Door Hendrickx, zal worden gevangengezet in de
gevangenis van Antwerpen van 19.3.1943 tot 3.9.1943 250 .
2.4.3. Henri Rooze en zijn echtgenote, Truus Van Buuren 251
Figuur 44 Vooraan Sylvieke Reichman, Jaap Rooze, Lies Rooze, Joséphine van Engel en Joop Rooze &
Truus en haar man Henri Rooze in het midden, september 1944 (Archief Sylvie Reichman)
Henricus Joannes of “Henri” Rooze (°Gent, 16.4.1906-†Grimbergen, 4.6.2002), burgerlijk
ingenieur, en Geertruida Wobbina of “Truus” van Buuren (°Huizem-Leeuwarderadeel (NL),
design] high enough so I did not have to bend when dressing the baby [not born yet]. The Jews that had been
in Hendricks house wanted their belongings that were still in the taped up house. So Rene and the boy broke
into the house, across the roof and through an attic window and got the belongings out.” Uit: Nelly Opsteltens
presentatie over de oorlog in een les Duits voor de klas met daarin haar kleinzoon Paul Hickman, 4.12.1994.
Dit relaas werd mij vanuit de VS via mail opgestuurd door Nelly’s dochter Margaret Hickman. Dat betekent
dat René, na de inval bij Door Hendrickx, de gevluchte joden heeft teruggevonden. Eduard Hendrickx is te
Geel overleden rond dezelfde periode als Julia Sluys-Schuyten, d.w.z. in de loop van 2004.
246 Door wordt opgesloten in de gevangenis van Antwerpen van 20.3.1943 tot 12.10.1943. DO,
Inlichtingenblad, 17.9.1947, Dossier Hendrickx, Jacobus D. Isidorus.
247 Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel. Door getuigt op diens proces op 2.12.1949.
248
249
250 DO, Dossier Hendrickx (Charles) Maria-Carolus-Josephus, 18.9.1950.
251 Toen ik Sylvie Reichman had teruggevonden en haar na 60 jaar terug in contact had gebracht met de
familie Rooze, besloot zij om voor Henri Rooze en Truus van Buuren (postuum) de Yad Vashemmedaille aan
te vragen. Op 10 oktober 2007 werden die medailles ook effectief uitgereikt tijdens een plechtigheid op de
Israëlische Ambassade te Brussel. Heel wat informatie betreffende dit gezin kon ik halen uit het dossier dat de
kinderen Rooze in april 2006 opmaakten voor Yad Vashem. Dossiernummer 13848 van Yad Vashem.
62

3.4.1911-†Grimbergen, 28.12.1996), gewezen onderwijzeres 252 en nadien huisvrouw, trouwden op
14 juli 1936 in Leeuwarden, en kregen vijf kinderen, waarvan drie tijdens de oorlog. Han
(°1.4.1938), Joop (°1.5.1940), Lies (°18.3.1942), Jaap (°30.5.1944) en Frank (°25.12.1945) die pas
na de oorlog wordt geboren. Henri was bij het begin van de oorlog in dienst in het Belgisch leger en
hij was niet thuis toen hun huis vernield werd door bommen op 11.5.1940. Truus vluchtte met haar
twee kinderen naar Brussel, en na een maand, toen België had gecapituleerd, vonden Henri en Truus
elkaar weer in Brussel. Ze huurden een huis op de Tiensesteenweg 207 in Korbeek-Lo (Leuven)
waar ze bleven tot 1947.
Henri en Truus waren beiden gereformeerde protestanten en zij vernamen dat joden hun
toevlucht hadden gezocht bij Julia Schuyten en bij Klaas Sluys te Boechout. Henri en Truus
schreven naar Julia Schuyten, waarin ze zelf voorstelden om hen – indien nodig – te helpen met het
verbergen van joden 253 .
Bij de inval bij Klaas en Julia in Boechout op 31 januari 1943 slaagde Julia erin Sylvieke te
redden. Maar zoals we reeds eerder vernamen, werd het op een bepaald moment te gevaarlijk om
haar nog langer bij zich te houden en bracht Toine Rooze haar op 11 mei 1943 naar Henri en Truus
in Korbeek-Lo 254 . Omdat het te gevaarlijk was om haar bij haar (joodse) naam te noemen, werd zij
daar door iedereen “zusje” genoemd. Ze ging in 1944 samen met Han te voet naar school in
Leuven 255 . Sylvieke bleef nog bij de familie Rooze tot in juni 1945 256 .
Iets voor Sylvieke kwam er ook nog een ander joods meisje naar Henri en Truus, namelijk
Josephine of “Jopie” van Engel 257 . Josephine, die door iedereen in de familie Rooze “Willemien”
252 De Nederlandse Truus komt op 1.11.1932 aan in België en wordt onderwijzeres en nadien ook bestuurster
van de Gustaaf Adolfschool (School der gereformeerden – hervormden – Darbisten en methodisten
godsdiensten) Zandportvest 16 te Mechelen. DV, Inlichtingenblad van de Openbare Veiligheid van de stad
Mechelen, 24.11.1932.
253 Julia vermeldt dit in haar verhaal. We weten niet of de brief bewaard is gebleven, al vermoeden we van
niet. Omwille van de inhoud, namelijk een aanbod om joden te verbergen, is die waarschijnlijk vernietigd.
254 DV, Inlichtingsbulletin betreffende vreemdelingen van de gemeente Korbeek-Lo, 9.9.1944. Dit zeer
belangrijke document bevat de naam van Sylvie, haar “huidige verblijfplaats”, zijnde “Korbeek-Lo,
Tiensesteenweg 207 bij Rooze Henri Jan”, de datum van aankomst in de gemeente, 11 mei 1943, bij de vraag
Is hij een politiek uitgewekene? Staat er “jood”, een opmerking “De ouders zijn gevangen genomen in
Antwerpen ± 2 jaar”, een foto met daarop een lachend Sylvieke en in plaats van een handtekening van de
vreemdeling, is dat laatste geschrapt en vervangen door “Persoon die de vluchteling herbergt”, en staat er de
handtekening van G.W.V.Rooze-v.Buuren. Omwille van zijn grote bewijskracht werd dit document
overgemaakt aan Yad Vashem, en nemen we om die reden ook op in onze bijlagen helemaal achteraan.
255 E-mail van Joop Rooze van 13.5.2005.
256 Atttest van de SPF Securité Sociale, Services des Victimes de la Guerre, Service archives et
documentations dat “Madame REICHMAN, Sylvie (SVG – cdj n°2280) née à Antwerpen, le 1e novembre
1939, domiciliée, pendant la seconde guerre mondiale, en dernier lieu à Antwerpen, Plantijn en Moretuslei, 86
a été placée, chez Monsieur Rooze, chaussée de Tirlemont n°207 à Louvain, à partir de l’année 1942 jusqu’au
1er november 1944”, 7.12.2005. De datum van aankomst klopt niet.
257 De zoektocht naar Josephine van Engel is een verhaal op zich. Van de familie Rooze wist ik enkel dat er
een naast Sylvieke o.a. ook nog een ander joods meisje bij hen zat ondergedoken, die “Willemien” werd
genoemd. De familie had nooit meer iets van haar vernomen. Ik nam contact op met Jacques Funkleder van de
Belgische Vereniging L’Enfant Caché – Het Verborgen Kind. Hij beschikt over de fiches van het Comité de
Défense des Juifs. Toen ik hem vroeg naar Sylvie Reichman en de familie Rooze, zag hij dat er nog een naam
stond bij de familie Rooze, namelijk die van een zekere Josephine van Engel, met haar geboortedatum. Fiche
originale du fichier des “enfants cachés” constitué par le Comité de Défense des Juifs concernant Madame
VAN ENGEL, Joséphine, met het nummer 2279. Jacques Funkleder legt in een brief uit hoe hij aan de
informatie kon komen: “Le comité de la résistance juive constitué par le C.D.J. (Comité de Défense des Juifs)
était rataché au Front de l’Indépendance dans le cadre de la section enfance. Ainsi le C.D.J. a placé et sauvé
plus de 3000 enfants juifs en les plaçants dans des Institutions ou chez des particuliers, qui ont fait oeuvre de
civisme et d’humanisme. Pour subveninir aux besoins de ces enfants le C.D.J. faisait parvenir argent, timbres
et cartes de ravitaillements. Pour retrouver les enfants, un numéro de code avait été imaginé et transcrit dans
cinq carnets disséminés parmi le personnel.
1)- Carnet, avec le nom réel avec un numéro.
2)- Carnet avec le nom d’emprunt et la date de naissance et le même numéro.
3)- Carnet de l’adresse réelle avec le même numéro.
4)- Carnet “clés”, le nom d’emprunt avec un autre numéro qui désignait l’institution ou le nom du logeur qui
hébergeait l’enfant.
5)- Carnet avec le numéro de code de l’institution ainsi que l’adresse et le nom du responsable.
63

werd genoemd, werd geboren in Amsterdam op 1 maart 1935 258 . Haar ouders kwamen tijdens de
oorlog naar Antwerpen. Wanneer het daar te gevaarlijk wordt, komt Josephine terecht bij de Roozes.
Op 2 maart 1944 worden haar ouders opgepakt 259 . Haar moeder zat gevangen in België en is nooit
op transport gesteld 260 . Tijdens haar onderduiken, ging “zij naar school in Lovenjoul, wat een stuk
veiliger was dan in Leuven. Vlak na de bevrijding in september 1944 haalde haar moeder haar af bij
de familie Rooze. Vermits ze echter niet onmiddellijk wisten waar naartoe, heeft Truus hen
aangeboden om nog even te blijven. Als wederdienst hielp zij wat in het huishouden. Waarschijnlijk
zijn zij pas na de bevrijding van Nederland teruggekeerd naar Amsterdam. Josephines zusje Carla
zat als baby ondergedoken in de buurt van Hilversum. Na de oorlog werd de familie herenigd, op de
vader na, die Bergen Belsen niet overleefde. Op 5 juli 1957 trouwt zij in Amsterdam met Jacob
Huisman (°19.7.1929) en kreeg twee zonen: Jeff (°22.1.1958) en Jacques (°19.7.1929). “Jaap” en
“Jopie”, die een vrolijk en vriendelijk karakter had, en veel gevoel voor humor, hadden een zeer
gelukkig huwelijk. Ze hadden samen een bonthandel in Amsterdam en daarnaast hebben ze veel
gereisd. Tijdens de laatste jaren van haar leven zijn zij drie keer naar Leuven gekomen, tevergeefs
op zoek naar haar verleden 261 . Ze stierf op 19 december 1993 262 .
Figuur 45 Joséphine van Engel,
zomer 1943 (Archief Joop
Rooze)
Figuur 46 Jaap en Jopie
Huisman-van Engel, 5 juli 1957
(Archief Jaap Huisman)
64
Figuur 47 Jopie Huisman-van Engel,
juli 1985 (Archief Jaap Huisman)
Ainsi les cinq carnets réunis on pouvait retrouver l’enfant.” Brief van Jacques Funkleder van Het
ondergedoken kind uit Brussel van 30.3.2006 aan Jan Maes. Een e-mail naar de Nederlandse ambassade werd
beantwoord met een brief met daarin: “Met verwijzing naar uw e-mail van 8 december j.l., inzake informatie
omtrent mevrouw Van Engel kan ik u meededelen via de Stichting 1940-1945 te hebben vernomen dat zij op
19 december 1993 te Amsterdam is overleden.” Brief van W.J. de Bruin, Ambassade van het Koninkrijk der
Nederlanden uit Brussel van 20.12.2005 aan Jan Maes. Ik nam dan telefonisch contact op met die Stichting
1940-1945 met de vraag of Josephine nog een weduwnaar (en kinderen) had achtergelaten. Zij contacteerden
opnieuw de Pensioenkas, die hen de naam en adres van haar echtgenoot kon geven. Ik belde Jacob Huisman
op. Op 16 augustus 2006 brachten Joop Rooze en zijn echtgenote een bezoek aan “Jaap” en Jacques Huisman.
258 Atttest van de SPF Securité Sociale, Services des Victimes de la Guerre, Service archives et
documentations dat “Madame VAN ENGEL, Joséphine (SVG –cdj n° 2279) née à Amsterdam, le 1er mars
1935, domiciliée, pendant la seconde guerre mondiale, en dernier lieu à Antwerpen, Moorkensplein, 21 a été
placée, chez Monsieur Rooze, chaussée de Tirlemont n°207 à Louvain, à partir de l’année 1942 jusqu’au 1er
november 1944”, 7.12.2005.
259 Dagboekaantekeningen van Truus Rooze–van Buuren neergeschreven op 31.12.1944 (Archief Joop Rooze).
De moeder van Willemien heeft de oorlog overleefd, maar haar vader stierf in Bergen-Belsen. Telefonisch
gesprek van 24.1.2006 met Jacob of “Jaap” Huisman.
260 Een gevangenisbewaker zou erg op haar gesteld zijn geweest. E-mail van Joop Rooze, 16.7.2006.
261 Ibid. Tijdens dat bezoek liet Jaap ook weten het zeer op prijs te stellen om bij een eventuele (posthume)
Yad Vashemmedaille-uitreiking aan Henri Rooze en Truus Van Buuren aanwezig te zijn.
262 Haar echtgenoot leeft nog: Jacob of “Jaap” Huisman, Kempenlaan 33, 1066 PX Amsterdam, Nederland.

Op 1 februari 1944 kwam er dan eens de joodse Sofie Vlessing bij 263 . Zij was geboren in
Amsterdam in 1922 en was verloofd met Robert Klatser. Zij zou gevlucht zijn omdat zij, in
tegenstelling tot haar ouders, de jodenster niet wilde dragen 264 . Voor de rest van de oorlog bleef zij
in het huis van de Roozes, onder het voorwendsel dat zij Truus kwam helpen in het huishouden met
drie (eigen) kinderen en een vierde op komst 265 . Begin april 1944 krijgt zij te horen dat negen maand
ervoor haar ouders zijn opgepakt 266 . Na het einde van de oorlog, keerde zij terug naar Amsterdam en
huwde zij Robert Klatser, die stierf op 14 augustus 1988. Ze kregen twee zoons. Zij leeft nog, maar
lijdt jammer genoeg aan dementie 267 .
Op 26 april 1944 kwamen mijnheer en mevrouw Wesley uit Maastricht erbij. Zij hadden geen
kinderen. Zij bleven tot na de bevrijding van Leuven en Maastricht. Zij leefden beneden in een
kamer aan de achterzijde van het huis, een soort sous-terrain, gescheiden van de rest van het gezin.
Zij kookten ook voor zichzelf en aten apart 268 . Na de oorlog had de familie nog regelmatig contact
met hen. Sinds ca. 1960 zijn er geen contactgegevens meer bekend.
In de zomer van 1944 kwamen er nog eens drie joodse vluchtelingen bij. Een trein 269 met
joden had het station in Leuven verlaten met bestemming Duitsland en in de buurt van Korbeek-Lo
kon een deel van hen ontsnappen omdat de trein vertraagde. ’s Avonds belden zij aan en, vroegen
om onderdak. Henri en Truus nemen twee kinderen, Leo en Adèle en hun oom in huis. Ze blijven er
tot aan de bevrijding van Leuven in september 1944. De familie Rooze kent hun echte namen niet.
Mevrouw Dewilde was een zeer goede vriendin van Truus van Buuren. Zij was de vrouw van
een landbouwingenieur, die werkte op de hoeve van de zusters van het ziekenhuis in Lovenjoel
(nabij Korbeek-Lo). Het hospitaal werd geleid door katholieke zusters en zij kregen altijd teveel
voedselbonnen voor hun eigen patiënten. En mevrouw Dewilde bezorgde dan deze voedselbonnen
aan Truus, zodat er nooit ernstige voedselproblemen waren, ondanks het feit er zoveel mensen in
huis waren. Bovendien kon de familie beschikken over een grote moestuin met o.a. veel
prinsessenbonen vlak bij hun huis 270 . Mevrouw Dewilde leeft nog. Sylvie Reichman heeft haar
ontmoet bij haar bezoek aan België 271 .
Figuur 48 Een foto genomen in september 1944 wanneer Canadese soldaten het huis op de
Tiensesteenweg passeren (Archief Joop Rooze).
Van links naar rechts, bovenste rij: Mevrouw Dewilde, Sofie Vlessing, Lies Rooze, Sylvie
Reichman, Josephine van Engel, Truus Rooze-van Buuren.
Onderste rij, van links naar rechts: Han Rooze, Leo, Joop Rooze, Adèle.
263 De verhalen van Sofie Vlessing, het echtpaar Wesley, Leo, Adèle en hun oom werden niet onderzocht.
264 Sofie Vlessing vertelde dat tegen Lies Rooze, eind juli 2005. E-mail van Joop Rooze van 2.8.2005.
265 E-mail van Joop Rooze van 13.5.2005.
266 Dagboekaantekeningen van Truus Rooze–van Buuren neergeschreven op 31.12.1944 (Archief Joop Rooze).
267 Haar adres Rondeel 41, 1083 MA Amsterdam, Nederland.
268 E-mail van Joop Rooze van 22.10.2005.
269 Misschien het XXVIe konvooi dat in Mechelen vertrok op 31.7.1944. M. STEINBERG, Le dossier Bruxelles-
Auschwitz, p. 218.
270 E-mail van Joop Rooze van 22.10.2005.
271 Sylvies echtgenoot, Oliver Lednicer, heeft dit bezoek op video opgenomen. DVD, Sylvie Lednicer-
Reichman op bezoek bij mevrouw de Wilde, Korbeek-Lo, 12.9.2005.
65

Mevrouw Dewilde was een overbuurvrouw die dus op de hoogte was dat er joden in huis
waren. “Voor de overige buren was het Nederlandse familie [van Truus] die bij ons logeerde, omdat
er onvoldoende eten was in Nederland 272 . Vanaf april 1944 tot aan de bevrijding is het daar bij
momenten akelig spannend met bombardementen, bezoek van de Feldgendarmen - gelukkig alleen
i.v.m. een verduisteringskwestie – en zware gevechten voorafgaand aan de bevrijding 273 . Die
bevrijding kwam blijkbaar net op tijd. Volgens Joop Rooze stond zijn vader op een lijst van 200
personen die kort daarna zouden worden opgepakt 274 .
Na de oorlog ontvingen Henri en Truus Rooze de bronzen medaille van “de joden van België”
met daarop de inscriptie: “Uit erkentelijkheid”. De familie Rooze weet niet wie hen heeft
genomineerd voor deze onderscheiding. Op 15 april 1973 plant de familie Klatser-Vlessing twee
bomen in het Planting Center of Kennedy Memorial in Israel.
Joop Rooze schrijft in een e-mail: “Zij zagen dat als een opdracht vanuit hun geloof om Joden
op te nemen in hun huis tijdens de oorlog. Ook later hebben zij dikwijls mensen voor een tijd logies
geboden, die even bij moesten komen van het “gewone” leven. Zij zagen dat als hun roeping” 275 .
Figuur 49 Truus Van Buuren en Henri Rooze, 1985 (Archief Joop Rooze)
2.5. DE GELOOFSGENOTEN EN VRIENDEN
2.5.1. John Polderman en zijn echtgenote, Lea 276
John Polderman of “Polleke”, wapenbroeder en beste vriend van René Schuyten én ook van
Nelly, heeft – waarschijnlijk op vraag van René – ergens tussen 10.8.1942 en 20.11.1942 gedurende
korte tijd de ouders van de joodse Edith Hönig laten onderduiken bij hem en zijn kersverse
echtgenote. Edith Hönig bevestigt dat: “Mijn ouders waren er een korte tijd ondergedoken, ikzelf
niet, hoogstens een dag om mijn ouders te begroeten, die toen uit Nederland waren gekomen” 277 .
272
“Na de oorlog zeiden de buren dat ze wel wisten dat het geen familie was, maar onderduikers. E-mail van
Joop Rooze van 13.5.2005.
273
Dagboekaantekeningen van Truus Rooze–van Buuren neergeschreven op 31.12.1944 (Archief Joop Rooze).
274
E-mail van Joop Rooze van 13.5.2005.
275
E-mail van Joop Rooze van 16.5.2005.
276
Het heeft ons heel veel werk gekost om te achterhalen wie nu John Polderman wel was. Maar vermits we
geen nabestaanden konden opsporen, hebben we ook geen persoonsgegevens, noch de familienaam van Lea.
277
In haar tekst vergist Nelly zich immers van naam, Erdmans i.p.v. Polderman, en vermits John toch de beste
vriend geweest was van hen beide, is dat toch verrassend. Dat betekent dat 50 jaar na de feiten het geheugen
soms toch mensen in de steek laat. Het is Dora Sluys die als eerste de fout opmerkt. Edith Hönig bevestigt de
66

Wim Schuyten schrijft, daarmee verwijzend naar de foto met soldaten waar ook René bij op staat 278 :
“The second to the right of him [René], the smiling one with the glasses, was Rene’s friend. I know
they were in contact with each other throughout the war years. I have forgotten his name, but he may
be the John Polderman you are intrested in. What little I know of him is, that he married a friend of
my sister Jeanne 279 . She was a nurse by the name of “Lea”. He was killed by a German bomb at the
end of 1944 or early in 1945 on the Leopoldlei in Antwerp” 280 . Als we deze informatie samenleggen
met wat we weten uit de brieven van René, dan gaat het hier inderdaad om John Polderman.
Op 27 november 1944 “enkele minuten na het middaguur viel een V2 op het zeer drukke
kruispunt van de De Keyserlei met de Frankrijklei en de Teniersplaats. Juist op het moment dat een
overvolle tram van lijn 3 en een Britse colonne het punt passeerden sloeg de bom in. De gevolgen
waren verwoestend. 128 burgers en 29 militairen vonden de dood. 209 burgers en 52 soldaten
werden gewond… Filmbeelden die onmiddellijk na de gebeurtenis werden gedraaid tonen de
verschrikking” 281 . Een van de burgerslachtoffers is René’s beste vriend John. Op 3 december schrijft
René: “Ja, vrouwke, dat geval met John is heel erg ik durfde je er niet over schrijven omdat dat
slechts je angst zou vergrooten om mij… het ongeluk is gebeurd toen ik onderweg was naar hier…
Toen ik onderweg was naar de Speerstraat van jou uit, hoorde ik al dat er op de Teniersplaats om
enkele minuten na 12u een raket ontploft was. Er waren 250 doden op eenmaal waaronder veel
soldaten. Toen wij ’s avonds patat frites aten ter eere van Moeders verjaardag kwam Toine [Rooze]
ons het noodlottige bericht brengen en vroeg om dadelijk mee te willen helpen met enkele dingen
die moesten gebeuren om Leja [=Lea, Johns weduwe] te helpen. Het is voor Leja een vreeselijke
slag. Toine en ik hebben dan heel veel werk gehad de volgende dagen om allerlei formaliteiten te
vervullen de daaropvolgende dagen en de begrafenis te organiseren. Toine en ik zijn dan ook naar de
begrafenis geweest en dominee was er ook. Het was vreeselijk. En geen woord van troost te vinden
voor Leja en de familie! Tot overmaat van ramp, sloeg de volgende dag, Dinsdag een bom in in de
Regentstraat waar Toine en John hun zaak hadden en verwoesten het heel huis zoodat het
onbewoonbaar werd. We hebben dan Donderdagmorgen de heele zaak overgebracht naar ons
huizeke in Edegem. En ik heb Leja gezegd dat zij daar ook mag komen wonen tot wij terugkomen of
tot er een nieuw (goedkoper) huis voor haar gevonden is. Wat Leja moet beginnen weet ik niet
waarlijk niet. Ook Toine beklaag ik diep. Hij voelt zich thans moreel verplicht om voor Leja te
zorgen, maar hij voelt zelf wel dat dat op den duur boven zijn krachten zal gaan” 282 . Margaret
Hickman-Schuyten, René’s en Nelly’s dochter, voegt daar na een gesprek met haar oom Wim
Schuyten, nog aan toe: “Uncle Wim believes his wife remarried. Lea had a son with John, but the
son died [I don’t know how]” 283 .
2.5.2 Toine Rooze en zijn broer, Bertus Rooze
Figuur 50 Toine Rooze 17.4.1942 (Archief Greet
Rooze)
Figuur 51 Bertus Rooze (Archief Greet Rooze)
Antoon Johan of “Toine” Rooze (°29.7.1910-†19.6.1972) trouwde op 7.4.1942 met Johanna
Maria of “Jeanne” Verbrugghe (°30.9.1911-†19.6.1990) en gingen wonen in de Jan Van
telefonische correctie van Dora Sluys: “Ja, Dora heeft het gelijk - het was Polderman en niet Erdmans - ik
vond het al direct vreemd, maar dacht, dat mijn geheugen me in de steek had gelaten. Behalve van John, die is
omgekomen, kende ik geen voornaam van de familie.” E-mail van Edith Hönig van 9.11.2005.
278 Het is de enige foto die wij van hem hebben. (Archief Wim Schuyten)
279 René’s oudere zus Jeanne Schuyten was ook goed bevriend met de zus van John, Françoise Polderman.
280 Brief van Wim Schuyten uit Rockford (MI) van 9 februari 2006 aan Jan Maes.
281 K. PALINCKX, De dood valt uit de hemel. V-bommen op Antwerpen, in Knack, 2004,
http://www.knack.be/CMarticles/ShowArticleZoek.asp?articleID=40693&sectionID=1364 (toegang 9.7.2006).
282 Brief van René Schuyten uit Antwerpen van 3.12.1944 aan Nelly Opstelten.
283 E-mail van Margaret-Hickman, 10.2.2006.
67

Rijswijcklaan 281 te Antwerpen. Op 7 mei 1943 wordt hun oudste zoontje Herbert geboren 284 . Vier
dagen later brengt Toine het joodse meisje Sylvieke Reichman van Julia Sluys-Schuyten in
Boechout naar Henri en Truus Rooze-van Buuren in Korbeek-Lo. Zijn vrouw Jeanne richtte samen
met Truus van Buuren de protestantse school te Mechelen op 285 . Toine was ook zeer goed bevriend
met René Schuyten en met John Polderman. De meesten kenden elkaar van de protestantse
jongerenvereniging. Ook Toine’s broer Bertus was daarin zeer actief. Bertus Rooze (°2.12.1914-
†11.1.1971) en Clémentine Joosten (°4-12-1921-†21.12.1959) trouwden pas op 15.1.1945 286 . De
kinderen van Bertus hebben nooit geweten dat hun vader joden heeft geholpen 287 . Het is Wim
Schuyten, een van de allerlaatste overlevenden van die generatie, die mij liet weten dat zowel Toine
als Bertus actief waren in het mee helpen verbergen van joden. Van Toine’s engagement vonden we
dus al wel een bevestiging uit een andere bron, van Bertus’ engagement voorlopig nog niet.
Het is goed om hier nog eens een stuk te herhalen van de laatste overlevende van die
generatie, namelijk Wim Schuyten:
When I was home that first time in august 1941, I met the Jewish guests of my parents. They were an
elderly couple. Their name was Finkel. My parents also told me that Klaas and Julia were hiding Jews
in their home and that several families of our church were also hiding Jews.
The name of one family I remember: “Hendricks.” (I don’t know if I spell the name right). They were
farmers and originally came from Geel. There were also Antoine and Bertus Rooze, who were taking
part. My brother Rene and his wife Nelly also had Jews in their home. I think two. All people involved
were members of our church: “Gereformeerde Kerk”, Sanderusstraat, Antwerpen.
As to your questions: How, who why, etc., I will do my best to answer. Remember that information
came to me second-hand seeing I spent most of the war years away from home: There was no “central
organization”, urging and recruiting people to help Jews. What happened in Boechout – and I suspect
everywhere in Europe where Jewish people were helped – developed spontaneously and as the needs of
the moment required. Klaas Sluys was a business man and had contacts with other business people in
the same line (perfume oils). Many of these were Jews. I remember that even before the persecution
began in earnest, he counseled them to ignore the orders of the Germans to wear a yellow star. When
that counsel was not followed they were, of course, easy targets for the Gestapo – and when their
situation became desperate, they – or at least some of them – turned for help to the one who had shown
a concern for them. This was (I think) the main category of the Jews who were hidden. Others were
directed to Klaas by Christian people who knew Jews, but were in no position themselves to give them
shelter – like my sister Jeanne, who was a head nurse at Stuyvenberg Gasthuis.
Why? I do not believe there was any motivation other than the command to “Love your neighbor as
yourself” and the clear Biblical mandate to “relieve the oppressed”, as given in Isaiah 1:17 and many
other Bible passages. To live the Christian ethic involves the taking of risks – some of them lethal.
After Klaas was arrested and the Jewish people in his house (except one little girl), the fear was that the
involvement of others was known to the Gestapo as well, and that home invasions and arrests would
follow. It was then decided that the other Jews would have to be moved elsewhere. The little girl was
smuggled by Antoine Rooze to a family in the country. An apartment in Brussels was rented from a
landlord willing to take the risk, and the remaining Jews (20 individuals) were housed there until the
end of the war.
My brother Rene was instructed with supplying them with food required. This involved trading hard
currencies (Dollars and Pounds Sterling) on the black market, and smuggling it to them.
About the logistics and financing of the operations I don’t know any details except that some of the
money came from my sister Julia, and some from those of the Jews who had managed to save some of
their hard assets from the disaster 288 .
284
Na de oorlog volgen er nog Greet (°29 juni 1945) en Frank (°1.2.1948). Nota’s van Greet Van Den Dries-
Rooze voor Jan Maes.
285
Truus kwam naar België omdat er hier bijna geen protestantse leerkrachten waren. (Telefonisch gesprek
met Greet Van Den Dries-Rooze van 14.7.2006)
286
Zij kregen na de oorlog vijf kinderen: Ina (°27.2.1946), Jan (°7.3.1947), Egbert (°31.7.1948), Joke
(°24.5.1951) en Elly (°2.6.1956). Deze gegevens werden mij bezorgd door Greet Van Den Dries-Rooze,
dochter van Toine Rooze.
287
E-mail van Ina Seino-Rooze van 13.7.2006.
288
E-mail van Richard Osbun , in opdracht van zijn grootvader Wim Schuyten van 22.11.2005.
68

Figuur 52 Op weg naar St.-Job met Klaas als 3e, Julia als 4e, Toine als 5 e , René als 6 e , Charles
Hendrickx als 7 e , Jeanne Verbrugghe als 8é en Eduard Hendrickx als 9 e , 1936 (Archief Greet Van Den
Dries-Rooze) 289
3. DE ETHIEK VAN VERANTWOORDELIJKHEID VAN DE HELPERS, REDDERS EN
OMSTANDERS
De theorie van de individuele verantwoordelijkheid
De Amerikaanse emeritus, professor filosofie aan het College of William and Mary, David
Jones, schreef een boek waarin hij een theorie presenteert en verdedigt van de individuele morele
verantwoordelijkheid van daders, slachtoffers, helpers, redders en omstanders met betrekking tot de
Holocaust. Hij probeert daar enige systematiek in te brengen. “I make a number of moral judgments
(on the basis of explicit reasons and arguments) about the blameworthiness and praiseworthiness of
certain kinds of perpetrators, accomplices, bystanders, victims, helpers, and rescuers (including
some particular individuals), I do not present these judgments as being definitive or beyond
dispute” 290 . Zijn theorie omvat vier basisconcepten, die we nadien ook zullen verwerken in ons
schema voor het maken van een ethische analyse:
1. In tegenstelling tot een aantal andere auteurs zoals Raul Hilberg, Daniel J. Goldhagen e.a.
die vooral zoeken naar en focussen op de historische, sociologische en psychologische verklaringen,
zoomt Jones in op de vaak over het hoofd geziene rol van de individuele keuze en morele
289 Deze foto toont goed aan dat de verschillende protagonisten elkaar al jaren kenden.
290 D.H. JONES, Moral Responsibility in the Holocaust, p. X. Ik deel de mening van Jones wat betreft de
voorlopigheid van het moreel oordeel. We hebben zelf ervaren dat nieuwe informatie, het morele oordeel over
het gedrag en de gemaakte keuze(s) van een individu grondig kan wijzigen. Zo is met name ons oordeel over
de oorlogsburgemeester van Boechout, Staf van Sintjan, en zijn betrokkenheid bij de arrestatie van vijf joden
bij Sluys, grondig gewijzigd door het getuigenis van Klaas Sluys op het proces van Debra, de brief en het
getuigenis van de jood Rodriguez op het proces van van Sintjan, en door de brief die hij zelf schreef naar Julia
Schuyten, toen haar man, Klaas Sluys, op sterven lag.
69

verantwoordelijkheid, “with an emphasis on personal blameworthiness and praiseworthiness for
one’s actions” 291 . “The degree of blameworthiness increases with the seriousness of the wrong act
and the badness of the motives 292 . Consequently, he deserves to be judged adversely by others; they
are morally justified in regarding him as very reprehensible and holding him in great contempt. I call
this liability to judgmental blame. Being morally blameworthy for wrongdoing in this sense is the
most basic kind of responsibility that I address, since elements of it are presupposed in virtually all
other aspects of our social practices and institutions – of holding people responsible for what they
do” 293 . De morele verantwoordelijkheid moet ook altijd gezien worden tegen de achtergrond van de
concrete situatie.
2. Jones stelt dat een goed moreel karakter het hebben van morele deugden inhoudt en de
afwezigheid van morele ondeugden of gebreken en “consists in having certain traits, or moral
virtues, among which are benevolence, conscientiousness, courage and self-control, self-knowledge,
and practical wisdom. Correspondingly, bad character consists in the absence of virtues or the
presence of vices, traits such as cruelty, untrustworthiness, cowardice, self-deception, and culpable
ignorance” 294 . “Some standard of character is presupposed in any judgment of moral
blameworthiness, since in the most usual kind of case, persons act as they are predisposed to act,
they act ‘in character’… Traits of character are comparatively stable features of a person’s
psychological makeup; they are not ephemeral or episodic. The possession of virtues and vices
determines whether a person is morally good or bad and how that person ought to be regarded
morally, especially when questions of responsibility (blameworthiness) arise. Of course, people
sometimes act ‘out of character,’ and this complicates the issue of blameworthiness. For example,
persons who do something wrong that is out of character for them may be judged less blameworthy
than they might otherwise be, in effect, getting credit for the good moral character shown in their
past conduct” 295 .
3. Waren er geldige morele excuses, want: “A valid excuse would block blameworthiness and
would give him moral immunity from any kind of sanction or punishment; a blameless person does
not deserve to be punished” 296 . Was er onwetendheid in het spel? Heeft de persoon in kwestie zich
vergist? Werd de persoon in kwestie gedwongen om te doen wat hij heeft gedaan, of werd hij juist
verhinderd om iets te doen? “One central implication of full moral blameworthiness is deserving the
negative moral judgement of others and also deserving whatever additional adverse consequences
are properly and justifiably incurred as a result. These just deserts can include informal moral
sanctions like overt blame, withdrawal of love and friendship, and social ostracism, as well as formal
legal sanctions like criminal punishment” 297 .
4. Hebben mensen zelfbedrog gepleegd om gevoelens van een slecht geweten af te blokken?
“The explanation for this tendency lies in our desire to think well of ourselves; after all, self-respect
and self-esteem are among the most important goods in life” 298 . Daarom ook is echte zelfkennis ook
een morele deugd, net als schuldgevoel, schaamtegevoel en oprecht berouw: “a feeling of guilt… is
often the appropriate emotional response to the conscious and accurate recognition of wrongdoing
that lacks any excuse or justification 299 . Moreover, more serious wrongdoing should evoke deeper
feelings of guilt. The feeling of guilt is painful and distressing, as are other moral feelings such as
shame and remorse, but most of us find it very difficult to do the things that alleviate or remove
conscious feelings of guilt and shame: taking responsibility for our actions, admitting our wrongs to
others whom we have hurt, asking for forgiveness, making amends, and accepting blame and
punishment as our just deserts. This helps to explain why self-deception is so attractive
psychologically, but it also provides the ethical justification for calling it a principal moral vice. One
main tactic of self-deception is to ‘make excuses’, which is parasitical on the ethically justified
291 Ibid., p. 6.
292 Jones volgt natuurlijk een gelijkaardige redenering voor de prijzenswaardigheid van een handeling.
293 Ibid., p. 15-16.
294 Ibid., p. 7.
295 Ibid., p. 16. Het omgekeerde, namelijk bij gelegenheid eens toevallig het goede doen komt ook voor. “Yet,
they are not deemed more praiseworthy on that account alone unless their right act is especially heroic or
generous. For example, Oskar Schindler…”
296 Ibid., p. 17.
297 Ibid., p. 18.
298 Ibid., p. 18.
299 Wie te gemakkelijk zijn excuses aanbiedt, probeert daarmee zijn of haar verantwoordelijkheid te ontlopen.
70

practices of giving and accepting valid moral excuses… Other psychological tactics of selfdeception
include selective memory, willful ignorance, and avoidance of contrary evidence” 300 .
Jones neemt onmiddellijk gas terug: “In general, my aim is not to make judgments about the
blameworthiness or praiseworthiness of particular individuals. The main reason is that in most cases
hardly anything is known about individuals. Information that does exist about particularly persons is
often either not directly relevant or not sufficiently detailed to justify a moral judgment” 301 .
Daarentegen ben ik ervan overtuigd dat de hoeveelheid en kwaliteit van het materiaal dat wij
verzameld hebben wel toelaat om in ieder geval van sommige omstanders, helpers en redders,
slachtoffers en daders het gedrag te beoordelen, én een oordeel te vellen over de morele, amorele
en/of immorele keuzes die zij toen hebben gemaakt. Het is uitzonderlijk denk ik, dat er over
verschillende individuen betrokken bij één en hetzelfde verhaal zoveel relevante informatie bekend
is. Het moge duidelijk zijn dat omwille van de aard van het verhaal en van de bij dit verhaal
betrokken personen, de beulen in Auschwitz onderbelicht zijn. Maar daar is al zoveel over
geschreven. Wij wilden ons bewust concentreren op wat er zich hier bij ons afspeelde en hoe
individuen hier daarop hebben gereageerd. Onze ethische analyse is dan ook maar mogelijk door het
maandenlange historisch onderzoek dat eraan voorafging.
De ethische analyse-fiche op basis Jones’ Moral Responsibility in the Holocaust voor de
beoordeling van de individuele verantwoordelijkheid van omstanders, slachtoffers en daders.
We beoordelen een aantal aspecten van de individuele morele verantwoordelijkheid van
omstanders, helpers en redders, van slachtoffers en van daders en de afkeurens- of
prijzenswaardigheid van hun gedrag en van hun keuzes op een schaal van 9: “The judgment is a
putatively cognitive mental act… It is not a feeling or an emotion. It seeks to identify and assess the
motives, as well as the virtues and vices, displayed in the person’s behavior in order to be able to
assess both the person’s overall performance and his or her character as revealed in that
performance. As a result, the person is judged to be of bad, poor, or not very good character. Thus
this judgment also purports to embody the moral opinion that anyone ought to have, that is, what one
(anyone) should think of the person, as a person, given what he or she has done, specifically, where
one should place the person on a scale of moral worth (from evil and bad on the extreme to very
good and excellent on the other). The noncognitive [affective, emotional] element in judgmental
blame is, of course, the blame, that most basic element of just deserts, namely, to be regarded as
reprehensible and/or to be held in moral contempt for one’s action” 302 . Jones waarschuwt terecht
voor een gevaar: “The effect of informal moral sanctions can be very severe. It can be a devastating
experience for someone to be held blameworthy by an entire community and shunned as a pariah.
This is one of the main reasons for exercising care in judging others morally, particularly in regard
to extremely serious immorality like genocide. It is, of course, of the greatest importance that people
be held to account for their wrongdoing if they are blameworthy for having done it. However, there
is a strong obligation to be quite sure that they are indeed to blame” 303 . En zelfs al zijn bijna alle
betrokkenen in ons verhaal inmiddels overleden, mijn ervaring leert dat ook heel wat nabestaanden
bijzonder gevoelig zijn voor bijvoorbeeld informatie die een minder gunstig licht werpt op de keuzes
van hun (groot)ouder(s). “A moral judgment… is a judgment about what people should do or be, all
things considered. Consequently, in order to deliberate effectively, one needs to be aware of basic
moral principles and rules and to have relevant factual information” 304 . Vandaar het grote belang dat
wij hechtten aan de kwantiteit en kwaliteit van ons bronnenmateriaal.
Vermits de individuen en hun gedrag reeds min of meer uitvoerig aan bod kwamen in het
historisch gedeelte, en we een verdubbeling van informatie wilden vermijden, - de huidige paper is
al lang genoeg - beperken we ons hier tot het invullen van de ethische analyse-fiche, zoals we die
zelf hebben opgesteld aan de hand van het boek van David Jones. Er volgt dus geen aparte
verantwoording meer. De aandachtige lezer haalt die zelf wel uit de verzamelde informatie. De lezer
wordt daarmee ook zelf uitgenodigd om – indien nodig – de ethische analyse van de auteur van deze
300 Ibid., p. 18-19.
301 Ibid., p. 8.
302 Ibid., p. 22.
303 Ibid., p. 23.
304 Ibid., p. 53.
71

paper te betwisten. De ethische analyse is steeds voorlopig en onder voorbehoud, omwille van de
mogelijkheid dat er in de toekomst nog nieuwe elementen worden gevonden of opduiken, de auteur
bepaalde relevante verbanden over het hoofd zou hebben gezien of bepaalde feiten verkeerd zou
hebben geïnterpreteerd. Alle commentaar en opmerkingen van de lezer zijn dan ook meer dan
welkom. Ze zullen nauwkeurig worden bestudeerd en indien terecht, leiden tot een aanpassing van
de ethische analyse in een volgende versie. Het ethische debat is hiermee geopend.
We plaatsen meer – tekens naarmate we de handeling(en) of keuze(s) beoordelen als meer
afkeurenswaardig. We plaatsen meer + tekens naarmate we de handeling(en) of keuze(s) beoordelen
als meer prijzenswaardig.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Uitzonderlijk
slecht of
afkeurenswaardig
(kwaadaardig)
Zeer
slecht
Slecht Onvoldoende Niet
goed
Niet
slecht
Voldoende Goed Zeer
goed
72
Uitzonderlijk
goed of
prijzenswaardig
– – – – – – – – – – ± + ++ +++ ++++
De elementen die – indien mogelijk 305 – individu per individu worden beoordeeld:
Het individu
A. Handelt of kiest om iets te doen of om iets niet te doen 306
B. Weet dat wat hij of zij doet of niet doet, moreel goed of slecht is 307
C. Doet het bewust, d.w.z. dat de persoon weet wat hij doet en het zo ook bedoelt
D. Doet het vrij en vrijwillig
E. Doet het vanuit een moreel slecht of goed motief 308
F. Ernst van de handeling, d.w.z. met bijzonder belangrijke negatieve of positieve gevolgen
G. Bezit karakter(trekken) 309 als
305 Wanneer wij van oordeel waren dat er (voorlopig?) onvoldoende gegevens of althans ernstige aanwijzingen
voorhanden zijn om daarover nu reeds een moreel oordeel te vellen, hebben wij beslist dat vakje (voorlopig?)
open te laten.
306 “Most of the time questions of responsibility arise because of someone’s morally wrong or bad act or
omission; however, morally right or good acts and omissions are equally subject to assessments of
responsibility such as praiseworthy and deserving honor and admiration… In addition, some acts and
omissions are required while others are prohibited; in short, they are matters of duty. But there is also a
category of acts and omissions that are neither required nor prohibited. Some of these are morally neutral, that
is, they are neither right or wrong, good nor bad. This leaves a very interesting class of supererogatory acts and
omissions that go ‘outside’ or ‘beyond’ duty… there is an important subclass of supererogatory acts that
involve great personal risk, danger, substantial sacrifice, or loss. These acts require a person to have
extraordinary courage and self-control. People who can repeatedly engage in such activity over a period of
time, like many of those who rescued Jews during the Holocaust, go far beyond ordinary moral duty and seem
to be properly regarded as moral exemplars, some of whom were heroes or saints.” Ibid., p. 19.
307 “Thus individuals in a particular society ordinarily have at least two complementary sets of moral duties:
(1) the prima facie negative duties not to inflict harm on others, duties that are universally and impartially
binding on all competent persons in any society, and (2) the prima facie positive duties to do good for others
that are generated by their participation in some of the particular social practices and institutions that exist in
their particular society. To these role responsibilities should be added (3) occasional duties of mutual aid to do
good for others that arise in emergency situations not covered by any practice or institution. In these so-called
Good Samaritan situations a person needs emergency help… and there is no one with a role responsibility to
render aid; any person present who is able to render aid without great risk or loss has a prima facie duty to do
so… These three sets of duties constitute the core content of morality.” Ibid., p. 40.
308 “A motive is nonegoistic if it has as its objective something other than one’s own interest as an end…
Rational, self-interested motives constitute a “second-best” model for human action and motivation after the
moral virtues themselves.” Ibid., p. 44. Vanuit een “welbegrepen eigenbelang” zijn mensen soms toch in staat
tot moedige daden. Bij jou ondergedoken joden meer laten betalen dan de onkosten voor extra eten en
dergelijke is een heikel discussiepunt. Voor Yad Vashem is het voldoende reden om die persoon de Yad
Vashem medaille van de “Rechtvaardigen” te weigeren, terwijl Jacques Funkleder van de Belgische
Vereniging Het Ondergedoken Kind, die nota bene zelf als kind heeft ondergedoken gezeten, daar weinig
problemen mee heeft, omdat - rekening houdend met het feit dat er grote risico’s aan verbonden waren - men
daardoor toch joden heeft gered. Telefonisch gesprek met J. Funkleder van 20.7.2006.

• welwillendheid (het bezitten van goede wil) 310
• gewetensvolheid 311
• gezond verstand 312
• zelfstandigheid 313
• zelfbeheersing 314
309 “I define character trait as a complex psychological disposition that can be expressed or realized (1) in
thought, (2) in feeling and emotion, and (3) in action… For a psychological disposition to be a virtue or a vice
it must be a trait of one’s character, that is, it must be a relatively permanent feature of one’s psychological
makeup, not temporary or fleeting… A moral virtue like benevolence is a trait of character that makes the one
who possesses it to some extent morally good or excellent and worthy of respect and admiration… A moral
fault or character defect is the lack of a moral virtue or the possession of a virtue in a weak or truncated
form…[and] a moral vice [are] trait[s] of character that make a person to some extent morally bad or unworthy
and deserving of moral disapproval… Several principal virtues are needed for people to be able to act in
accordance with the prima facie duties that make up the core content of morality [and especially of moral
responsibility in the Holocaust]: benevolence, conscientiousness, courage and self-control, self-knowledge,
practical wisdom, and autonomy.” Ibid., p.45-46. Deze deugden kunnen ook nog variëren in sterkte (meer of
minder) en in bereik (groter of kleiner). “Universal [or unlimited scope] benevolence is especially needed
when the well-being of people outside one’s own society or political community is at stake, for example, in
natural disasters, famine, and war… I also identified several principal vices: cruelty, untrustworthiness,
negligence, greed, cowardice, and self-deception. Once some principal virtues have been identified, it is
necessary to justify the moral judgment that they are indeed good traits that make people who possess them
worthy of respect and admiration; providing this justification can also serve to show that the corresponding
moral defects and vices are morally bad and make people who have them reprehensible… People with the
strongest moral character will have developed a sense of personal identity and integrity based to a large extent
on their moral commitments and values. Consequently, such moral exemplars find it psychologically
impossible to act against their principles even if doing the right thing means risking death.” Ibid., p. 49, 59, 60.
310 The duties that constitute the core content of morality require people to refrain from harming others and to
do good for others in accordance with their role responsibilities or the principle of mutual aid. In short, in
order to live up the basic demands of morality, people must be motivated to act in ways that take into account
the interests of other people; sometimes this involves overriding their own self-interest. Thus it seems quit
plausible to conclude that morality requires people to have considerable nonegoistic and unselfish
psychological capacities of motivation and action, an opinion shared by both common sense and the
mainstream of traditional virtue ethics (secular as well as religious). This view is further confirmed in virtue
ethics, which identifies the two principal virtues of motivation as benevolence and conscientiousness. Both
virtues are demonstrably nonegoistic in nature. The virtue of benevolence can be defined as the character trait
whose salient feature is a direct care or concern for the well-being of other persons for their own sake… a
complex psychological disposition (i.e., a set of tendencies) consisting of, first, thought – a tendency to think
of others, to notice that they need something, to remember that they are ill, and the like, as well as to engage in
mental activities such as taking time to deliberate about the best means to help someone; second, feeling and
emotion – a tendency to worry anxiously when someone is in danger, to be relieved or joyful when someone is
put out of danger; and, third, action – a tendency to do favors, to give help, and to make sacrifice for others…
Thus benevolent people are motivated both to act in accordance with the demands of the core content of
morality and to act beyond the call of duty.” Ibid., p. 41, 45, 50.
311 The virtue of conscientiousness can be defined as a character trait whose salient feature is a strong and
effective sense of duty or obligation… Even though persons acting out of conscientiousness need not have
(and in practice often do not have) any altruistic feelings such as sympathy for the persons they help,
nonetheless, their motives are nonegoistic. They have a sense of duty to the people they help and are likely to
view the help they give as something owed to others as a matter of right. ” Ibid., p. 42.
312 “Practical wisdom is a master virtue in the sense that it mediates all the other virtues… Benevolence in
practice sometimes degenerates into unjustified favoritism… Conscientiousness can all too easily become
mindless rule worship or blind obedience to authority, as it did with Adolf Eichmann and many other
perpetrators of the genocide.” Ibid., p. 54. “Ich hatte zu gehorchen!” Reportage I met Adolf Eichmann, BBC2,
2002.
313 “Autonomy is the trait of being self-directed and intellectually independent in moral matters, with a strong
sense of responsibility for making up one’s own mind in particular situations and for leading one’s own life as
a whole… One especially pertinent example of the importance of autonomy is the fact that thousands of Jews
were actually saved by relatively few individual rescuers. Several studies have found that the people who
rescued Jews were a very small minority among a large majority of perpetrators and bystanders; moreover,
there is some evidence that most rescuers were not only courageous (as one would naturally expect) but were
also autonomous individuals, being very little influenced by social pressure or conventional moral attitudes.”
D.H. JONES, Moral responsibility in the Holocaust, p. 55.
73

• zelfrespect 315
H. Heeft al dan niet gerechtvaardigde morele excuses 316 zoals
• Onwetendheid waaraan men geen schuld heeft 317
• een handeling (per ongeluk of per vergissing) die niet zo bedoeld was 318
• dwang en het gebrek aan mogelijkheden om anders te handelen 319
• verzachtende omstandigheden als onachtzaamheid, roekeloosheid en noodzaak 320
I. Pleegt zelfbedrog 321
314 Zelfbeheersing omvat gematigdheid, moed en geduld. “Temperance… is the classical virtue of self-control.
It consists of the capacity to counter or block desires, especially for pleasure, that threaten to interfere with
doing what is morally right or good… A moral defect in relation to temperance is the trait of impulsiveness.
Vices that interfere with or subvert the virtue of temperance often involve an inordinate or uncontrollable
desire for some good. Examples include greed, which is a voracious need for possessions, especially money
and wealth, though sometimes greed displays itself in willingness to take advantage of people in dire straits…
Courage is needed to face all kinds of moral challenges, for example, overcoming the social pressure to
conform to conventional anti-Semitism that faced rescuers of Jews during the Holocaust. The salient vice
related to courage is cowardice. Patience is the capacity to manage irritation, provocation, or distraction that
threatens to interfere with doing one’s duty or achieving some morally worthy goal… A related moral fault is
irritability, or, simply, impatience.” Ibid., p. 56.
315 “Justified moral self-respect, based on an honest self-assessment of one’s true moral worth, is a moral
virtue… being relatively free of the vice of self-deception.” Ibid., p. 58.
316 “If the wrongdoer has a justified excuse, the usual inference that he or she is blameworthy is blocked.
Moreover, someone who is blameless for wrongdoing does not deserve overt blame, moral sanctions, or legal
punishment… there is a requirement that the relevant facts appealed to in offering an excuse be objectively
correct… Just deserts is an elemental moral notion that requires us to treat each other fairly, and this means
that we may blame and punish people only if they are blameworthy and/or legally culpable for their
wrongdoing… The importance of justified excuses is demonstrated by the fact that all too often people think
of excuses only in connection with the pervasive, but parasitic, practice of making bogus excuses in order to
avoid blame and punishment that are in fact deserved.” Ibid., p. 63, 67, 76.
317 Wat Jones hier zegt over de (meeste) Duitsers, geldt eveneens voor de meeste Antwerpenaren. “The
historical evidence indicates that it is highly probable that by the end of 1942 a majority of them either knew
or strongly suspected that the Jews were being systematically killed or left to die. So it appears that most
Germans did not have a justified excuse of ignorance… Most Germans lived in cities that saw conspicuous
deportations of Jews, the sudden availability of blocks of vacant apartments, and the Aryanization of Jewish
business.” Ibid., p. 70.
318 “Only nonculpable ignorance and mistakes can serve as valid excuses.” Ibid., p. 17. “Doing something
wrong through negligence does not constitute a valid excuse, despite the act’s being unintentional, because
negligence itself is a moral defect… In general, doing wrong recklessly is more blameworthy than doing it
negligently, precisely because it reflects a conscious willingness to risk harm to others.” Ibid., p. 71.
319 “People who do something wrong are blameworthy only if they ‘could have done otherwise,’ that is, they
had the personal ability and the opportunity to act differently than they did in fact… For instance, a soldier
who acted under threat of dire punishment (e.g., execution) would have a justified excuse for complying with
an order to kill an unarmed Jew… When people are faced with adverse circumstances largely beyond their
control, it is often unfair and unreasonable to expect them to have the degree of self-control and
conscientiousness appropriate to people in affluent societies. The more dire the circumstances, the closer the
case comes to being one in which the person has an excuse because there is no reasonable or fair opportunity
to do otherwise.” Ibid., p. 72, 17, 75.
320 “Of course, stealing food and breaking into locked homes are both prima facie morally wrong and illegal,
but when the motives that prompt these acts are elemental ones, like the desire to avoid starving or the fear of
freezing to death from exposure, the perpetrators are not as blameworthy as they would be otherwise.” Ibid.,
p. 75.
321 “Many of the people who knew or strongly suspected the truth had opportunities to help Jews avoid
deportation without great risk to themselves, and so they had a prima facie duty to give aid. But relatively few
did so. The great majority of Germans [en Antwerpenaren] who failed to live up to the basic duty of mutual
aid are blameworthy for that failure; they are even more blameworthy if they lied about knowing or suspecting
that the Jews were being killed… People who fully acknowledge to themselves the truth that Jews are being
exterminated keep that belief (or knowledge) active by integrating it into their conscious thoughts, reasoning,
emotions, and actions... By contrast, people whose goal is to evade the full self-acknowledgement of
proposition J, the belief that the Jews are being exterminated, engage in one or more of a variety of tactics of
self-deception… The person is motivated by a desire not to know or find out the truth of the matter. Moreover,
some of the tactics used to achieve and sustain this state of ignorance, such as ignoring available evidence and
refusing to look for possible additional evidence regarding the truth of J, clearly violate norms of rationality….
74

J. Ons moreel eindoordeel over deze persoon op basis van rationele argumenten
K. Ons gevoel van walging tot bewondering voor deze persoon
Omstanders
“A relatively small number of non-Jews throughout Europe helped and rescued Jews… The
great majority of bystanders in these circumstances were blameworthy for not helping and
rescuing” 322 .
“Helpers and rescuers stand out in sharp contrast to the great majority of people in all
countries, who were either perpetrators or bystanders… Although the numbers of non-Jewish
helpers and rescuers tended to be fairly small in every country, collectively they saved thousands of
victims from extermination. There are no exact figures on the number of Jews saved by individual
helpers and rescuers, but in one recent study the estimates given for each of the countries in which
the Germans perpetrated the Final Solution taken together total nearly 300,000… The number of
individual non-Jews who engaged in help and rescue is unknown. As of 1994, Yad Vashem (Israel’s
Holocaust Memorial Authority) had honoured 11,000 rescuers; however this figure is almost surely
too small. For one thing, Yad Vashem employs a very strict set of criteria in identifying those to be
honoured, which excludes some rescuers who probable deserve recognition… people who helped
only for pay are properly excluded… Even though the exact number of rescuers remains unknown,
some estimates have been made based on memoirs, autobiographies, and interviews with survivors.
The data in one such study indicate that about three hundred Germans were needed to hide sixty-five
Jews because virtually all fugitives stayed with more than one rescuer, usually many more” 323 .
There are different explanations for the choices people made to remain by-standers… It will be
argued that many bystanders had a prima facie duty to render at least some kind of help to victims,
so unless they had a justification or a valid excuse, they were blameworthy for failing to give it.
They had an actual duty, all things considered…” 324 .
The reason for individuals’ choosing to become helpers or rescuers vary. For example, some
people engaged in helping and rescue because they believed (correctly, I shall argue) that it was their
duty… Other people became rescuers because they had a deep personal concern to alleviate the
plight of victims; they were essentially responding out of benevolence; moreover, saving the lives of
Jews gave them a great sense of satisfaction that they were helping to resist Nazism and the values it
represented... Granted, traditional gender roles often resulted in men’s having most of the leadership
roles in rescue networks and resistance organizations… There was also a tendency for women to be
more involved in saving children than men… Both men and women came to the aid of victims
through an outraged sense of justice. In other words, both men and women rescuers possessed moral
Wilful ignorance is a kind of motivated irrationality… Sometimes self-deception can be not only personally
beneficial but also morally good and praiseworthy. For example, people who rescued Jews during the
Holocaust often engaged in self-deception about the objective risk and danger involved in their work. In
occupied Poland, for example, people caught hiding Jews in their home were usually killed on the spot
together wit the Jews… Individual episodes of self-deception have a variety of bad-making characteristics: (1)
being brought about by morally bad motives, (2) causing bad effects on one’s character, (3) giving rise to
wrong acts, and (4) involving secondary projects of evasion that maintain and prolong the state of selfdeception;
When self-deception becomes a full-blown vice (character trait), individual episodes exhibit badmaking
characteristics 1-3. In addition, they are in character for the particular person, which tends to
aggravate the person’s blameworthiness. Furthermore, characteristic 4, remaining in self-deception, becomes
salient, and this also makes the person’s character more reprehensible… Because their state of self-deception
is initially the result of their own intentional and purposeful project of evasion, it constitutes culpable
ignorance… Thus purposeful self-deceptive evasion of acknowledging one’s own wrongdoing or defects of
character, whether it is an isolated episode or one resulting from the vice of self-deception, is almost always
something for which the person is to some degree blameworthy… It is impossible to get direct knowledge of
people’s subjective state of mind, what they really believed, remembered, or intended; this must be inferred
from objective evidence. There are only two kinds of objective evidence relevant to making these distinctions:
the person’s overt behaviour (including self-presentation) and factual evidence (including the testimony of
others) arrived at independently of what the subjects do or say.” Ibid., p. 80, 82, 88, 90, 91.
322 Ibid., p. 230.
323 Ibid., p. 200.
324 Ibid., p. 201.
75

character that exhibits the principal virtues: benevolence, conscientiousness, courage and selfcontrol,
and, of course, practical wisdom.
Another popular explanation for people’s engaging in rescue is that they were motivated by
their religious beliefs. There are two main reasons to doubt this explanation for the helping activity
of all, or even most, rescuers. First, rescuers did not differ significantly from bystanders or
nonrescuers in religious identification, religious education, their own religiosity, or that of their
parents. Second, only 15 percent of rescuers mentioned at least one religious reason for rescuing
Jews” 325 .
Bij de groep protestantse redders en helpers speelde het geloof in ieder geval wel een
belangrijke rol, al verschilde dat ongetwijfeld sterk van individu tot individu. Zij waren immers allen
lid van de Gereformeerde Kerk, die in Vlaanderen slechts een kleine religieuze minderheid
vertegenwoordigt. Eén van de stichters van die kerk, Abraham Kuyper, had als slogan: “In het
isolement ligt onze kracht” 326 . Dat isolement en het feit van in die jaren zich openlijk te durven
bekennen tot en te behoren tot een religieuze minderheidsgroep in het katholieke Vlaanderen, waar
dat katholicisme, mede dankzij de verzuiling overal erg dominant aanwezig was, verklaren wellicht
waarom er heel wat individuen of echtparen van de relatief kleine gemeenschap, die door hechte
vriendschaps-, familie- en huwelijksbanden met elkaar verbonden waren 327 , bereid waren op een of
andere wijze hulp te bieden aan joden, die overigens door deze protestanten werden beschouwd als
het door God “Uitverkoren Volk”. Het verklaart wellicht ook gedeeltelijk waarom niemand van de
(aangehouden) redders ooit een van de andere redders en helpers van deze groep verraden heeft 328 .
Mede hierdoor hebben zoveel van de ondergedoken joden het kunnen overleven.
“Perhaps the most significant finding of recent research into the psychology of rescuers is that
they differed markedly from nonrescuers in the degree to which they possessed the characteristics of
“extensivity”, what I have called universal (unlimited scope) benevolence and conscientiousness.
Helpers and rescuers saw Jewish victims of the Final Solution as fellow human beings who were as
deserving as anyone else of their benevolent concern and conscientious fulfilment of basic moral
duties… Acts of help and rescue relevant to this discussion can be divided into two main categories:
acts that are one’s duty (either prima facie or actual, all things considered) and acts that are
supererogatory (above and beyond duty). Regarding the last category, acts that are optional because
they are supererogatory, it is important to note that although every act in this category is a good act,
the degree of goodness can vary greatly… some acts of help and rescue during the Holocaust were
not supererogatory but rather actual duties, all things considered… Virtually all studies of rescuers
find that they tend to deny that they did anything heroic or extraordinary. Many of them explicitly
state that they only did what anyone should have done, that they only did their duty… Consequently,
in many instances when helpers and rescuers maintain that what they were only doing what anyone
ought to have done (i.e., their duty), they were not only expressing their own sincere beliefs, but
those beliefs were also correct. An equally important implication is that many people who were
bystanders and failed to give help or engage in rescue in these circumstances were blameworthy for
having failed to fulfil what was in fact an actual duty for them” 329 .
“The principal criteria for making a decision (judgment) in a particular situation that an act of
help or rescue is one’s actual duty, all things considered, are (1) the relative value of the benefit to
the victim, (2) the value of the help or rescue as an act of resistance to Nazi oppression and values,
and (3) the ability and opportunity of the actor to perform the act. The first conclusion to be
established is that there are many possible acts of help or rescue that had the following
characteristics when evaluated by these three criteria: either (a) they would provide an extremely
325 Ibid., p. 202.
326 Telefonisch gesprek met M. Joosten, 20.7.2006.
327 In deze protestantse gemeenschap, temidden van een overwegend katholiek Vlaanderen, kende bijna
iedereen iedereen, en waren veel families door huwelijken met elkaar verbonden. De voorkeur voor kandidaathuwelijkspartners
voor de zonen of dochters ging immers vaak uit naar geloofsgenoten.
328 Jones haalt een vergelijkbaar geval aan van leden van een religieuze minderheid: “Andre Trocme and his
wife Magda were the nucleus of a rescue network consisting of themselves and other members of the
Huguenot church that Andre served as pastor. There was no single motive or reason for these French peasants’
involvement in rescue; among the reasons were Christian love, a sense of duty, and a spirit of resistance to
both Nazi Germany and Vichy France that reflected the community’s own experience with past persecution as
a minority religion.” Ibid., p. 224.
329 Ibid., p. 202-206.
76

valuable benefit such as survival or rescue to a victim or victims or (b) they had great value as acts
of resistance to Nazi oppression and values, or both; and (c) not only helpers and rescuers, but also
many bystanders, had both the ability and the opportunity to perform these possible acts” 330 .
“The rescuer had not only to find a secure hiding place (often in his or her home) but also had
to supply food and, in most cases, dispose of bodily waste, often under the watchful eyes of
suspicious neighbors, police, and German occupation authorities… Other kinds of helping activities
included giving temporary shelter or allowing a victim to rest; providing clothes, shoes, and so on,
and providing escort or giving directions to safe places. One especially valuable, and surprisingly
frequent, form of help consisted of advance warnings of impending searches, raids, and roundups…
Help often took the form of not doing something that would harm a victim; acts of omission could
be just as valuable as positive help… how relatively easy it would have been for a great many
bystanders to give victims all kinds of help if they had been so inclined… In addition to contributing
to (or achieving) the physical survival of victims, they also represented a recognition (by the helpers
and rescuers) of the humanity and individual personhood of each victim. These acts showed the
victims that they were still cared for and respected as members of the human community. Moreover,
this recognition and respect had profound moral meaning and value for victims, many of whom had
experienced nothing but hostility and indifference from most people for months or years. Most
studies of Holocaust victims emphasize that the psychological suffering caused by the humiliation,
stigmatization, and social isolation of victims was just as devastating as physical deprivation and
harm… The most profoundly devastating effect, however, came with the recognition that the
Germans truly meant to kill each and every Jewish person they could get their hands on, including
children. The distinct value of acts of help and rescue that comes from their being an expression of
solidarity with and respect for victims can be most readily recognized in what I call acts of kindness
(for want of a better term). Many acts were performed that may well have benefited a victim in one
of the ways discussed so far but were performed primarily as an expression of sympathy and respect
for victims… Each act of help or rescue was also potentially an act of resistance to this onslaught
and an expression of protest against the immoral ideology upon which it was based” 331 .
“One way of bringing the noninstrumental values of kindness and resistance into sharp relief
is to view them in light of the not inconsiderable number of people who rescued victims only for
pay. (These purely mercenary rescuers must be kept distinct from those who asked the Jews whom
they hid for money because they were so poor that they could not have afforded to keep them
otherwise.) Acts of rescue that were motivated only by monetary reward would nevertheless have
very great instrumental value for victims, of course, but they had no value to them either as
expressions of respect, recognition, and human solidarity, or as acts expressing protest against Nazi
oppression.
Although there was much that needed to be done for victims, the great majority of people
were bystanders; they did nothing to help. If my analysis of the ethics of help and rescue is correct,
all bystanders had at least a prima facie duty to render help to victims. Some of them (perhaps a
majority) had actual duties, all things considered, in particular situations. In this section I sort
through at least some of the principal explanations for not helping. I identify and distinguish
explanations that constitute a justification or an excuse (thereby blocking blame altogether),
explanations that mitigate blame, and explanations that bring discredit on the bystander and result in
blameworthiness. A fairly large number of people had an ethical justification for not helping because
of conflict with a serious role responsibility. For example, a married couple with several children
and frail, elderly parents to take care of could reasonably refrain from attempting rescue…. It is also
seems quite probable that in many cases they had a sufficient justification for not helping, namely,
that they had a conflicting and overriding obligation to care for their families. Consequently, they
acted rightly and were not blameworthy. There is some evidence to support this conclusion. One
study found that a quarter of rescuers had children who were put at risk, and many of these rescuers
report that they were criticized for it” 332 .
In all regions of Europe bystanders greatly outnumbered helpers and rescuers, even though
many of them had some opportunities to act without great risk. It seems reasonable to conclude that
remaining a bystander in such circumstances was often wrong and blameworthy... It seems fairly
330 Ibid., p. 207.
331 Ibid., p. 209-211.
332 Ibid., p. 213-214.
77

clear that most bystanders who engaged in self-deception were blameworthy for doing so” 333 . En het
was niet dat men het niet wist. Médard Schuytens’ oorlogsdagboek is een belangrijke, historische
bron, die een goed beeld geeft van wat een opmerkzame, zich zo goed mogelijk informerende
Antwerpse omstander indertijd kon weten i.v.m. de identificatie en registratie van zijn joodse
stadsgenoten, hun vervolgens progressief toenemende uitsluiting uit het openbaar en economisch
leven, hun isolatie en concentratie, om tenslotte uit te monden in hun brutale arrestatie en de daarop
volgende deportatie en exterminatie.
“We can begin to gain a fuller appreciation for the reasons why so many actual helpers and
rescuers truly deserve our admiration by looking at a few more people who displayed the
characteristics that made their acts clearly ‘above and beyond duty’. I refer to these people as
morally committed rescuers” 334 . En Jones haalt hier dan o.a. het voorbeeld aan van de 17-jarige
Stefania Podgorska Burzminska die 13 joden redde in Polen, waaronder een nicht van Sylvie
Reichman, namelijk Danuta Karfiol, en haar partner Henryk Diamant 335 . “Because the rescuers
risked their lives by acting in the face of great danger, their actions bring credit to them; they are
praiseworthy and admirable… These rescuers all had enormous self-control and courage.. These
morally committed rescuers had a sense of personal identity that made it psychologically impossible
for them not to render help and engage in rescue, even though in doing so they faced great risks to
their own lives that they did not have an actual duty to help. Individual rescuers had differing
conceptions of themselves, of course, but they all had one or more of the following characteristics:
(1) a conception of themselves as caring and compassionate persons together with an especially
strong universal form of the virtue of benevolence, including a disposition to act out of care and
concern despite great risk or danger, which would have manifested itself in deep remorse and a sense
of shame if they had failed to help victims whose lives were at risk; (2) a conception of themselves
as just and honourable persons together with an especially strong universal form of the virtue of
conscientiousness, particularly concerning the duty of mutual aid, which would have manifested
itself in feelings of guilt and shame if they had failed to fulfil that duty with regard to victims whose
lives were at risk; or (3) a conception of themselves as independent and rational persons together
with especially strong forms of the virtues of practical wisdom and autonomy, which would have
manifested themselves in feelings of guilt and shame if they had failed to follow their own
conscience, had engaged in self-deception, or had become bystanders out of fear. People who have a
sense of personal identity consisting of commitments and values like these, and have developed the
moral character to exemplify it, are very likely to find it psychologically impossible to act contrary
to it. Their sense of integrity will not allow it. Again and again rescuers make statements like ‘I
really had no choice; I couldn’t refuse to help’ and ‘if I had not helped, I wouldn’t have been able to
live with myself.” The rescuers’ statements seem to mean that, from their point of view, or given the
way they felt at that moment, they could not see any other way to act… To be psychologically
unable not to help victims is not a character defect or a vice; it is a state of virtue or excellence. After
all, what is personal integrity except the inability to bring oneself to do things that one sincerely
believes are wrong or bad and the inability not to try one’s utmost to do things that one sincerely
believes are right or good.
333 Ibid., p. 216-217.
334 Ibid., p. 217-218.
335 We bespreken dit heroïsche verhaal in het kort onder 1.4 de familieleden van Sylvie Reichman.
78

1 2 3 4 5 6 7 8 9
Uitzonderlijk
slecht of
afkeurenswaardig
(kwaadaardig)
Zeer
slecht
Slecht Onvoldoende Niet
goed
Niet
slecht
Voldoende Goed Zeer
goed
79
Uitzonderlijk
goed of
prijzenswaardig
– – – – – – – – – – ± + ++ +++ ++++
Omstanders
Médard
Schuyten
Wim
Schuyten
A B C D E F G H I J K
Handeling
of
keuze
om iets
te doen
of om
iets
niet te
doen
Weet
dat het
moreel
goed of
slecht
is
Doet
het
bewust
Doet
het
vrijwillig
Vanuit
een
moreel
goed of
slecht
motief
Ernst
van de
han-
deling
Karakter
(trekken)
bezittend
als
welwillend,
gewetensvol,
gezond
verstand,
zelfstandig,
zelfbeheersing,
zelfrespect
Gerechtvaardigde
morele
excuses
zoals
onwetendheid,
vergissing
of dwang
Zelfbedrog
Moreel
eindoordeel
op basis
van
rationele
argumenten
++ + ++++ +++ + + – – – + +
++++
Gevoel
van
walging
tot
bewondering
Helpers en
redders
Klaas Sluys ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++
X Julia ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++
Henri
Schuyten
++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ +++ +++
X Margriet +++ +++ + ++
René
Schuyten
++++ ± ++++ ++++ – ++++ ++++ +++ ++++
X Nelly + ± ± ± – +++ – – + – – ++ +
Charles
Hendrickx
+++ +++ _ +++ _ _ ++ ++
X Yvonne +++ ++++ ++ +++
Door +++ +++ _ +++ _ _ ++ ++
Hendrickx
X Isabella +++ +++ ++ ++
Henri Rooze ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++
X Truus ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++
John
Polderman
+++ +++ +++ ++ ++ ++
X Lea ++
Toine Rooze + + + + + ++ + + +
Youra ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++
Livschitz 336
Jean
Franklemon
Robert
Maistriau
++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++
++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++
336 Het verhaal over deze drie verzetslui: zie verder Hoofdstuk II, punt 1.5 & M. SCHREIBER, Stille rebellen. De
overval op de 20 e deportatietrein naar Auschwitz, Amsterdam – Antwerpen, Atlas, 2001 (repr. 2002). De
informatie met betrekking tot hun overval op het XXe transport wordt in het kort weergegeven in de
schitterende reportage die hierover werd gemaakt: Judentransport XX, Eye2Eye Media Productie, 2003. We
zetten de Youra Livschitz hier wel bij de redders, maar we zullen hem nog eens vermelden bij de slachtoffers.

HOOFDSTUK II. DE SLACHTOFERS
0. HERMENEUTISCHE KNOOPPUNTEN M.B.T. DE SLACHTOFFERS
• Zijn er bepaalde karaktertrekken of temperamenten die “typisch” zijn voor slachtoffers die het
overleefden enerzijds en voor slachtoffers die het niet overleefden anderzijds?
• Zijn getuigenissen van genocideslachtoffers betrouwbaar? Zijn zij bruikbaar in eventuele
processen tegen de daders? Wat is de waarde van foto- en beeldmateriaal als bewijsmateriaal?
Wat is “de waarheid”? Is dat de waarheid van de overwinnaars?
• Hoe kan je geweldloos blijven in dergelijke situatie van onderdrukking en vervolging? Hoe kan
je iets doen (voor de naaste) zonder in de spiraal van geweld te geraken die voor zovelen het
einde betekent?
• Hadden de joden zich niet beter verzet tegen hun deportatie? Waarom zijn ze hier niet in opstand
gekomen, zoals ze bijvoorbeeld wel deden op 19 april 1943, toen enkele jonge, moedige mensen
in het joodse getto van Warschau naar de wapens grepen, nadat duidelijk was geworden wat er
met de gedeporteerden gebeurde?
• Hoe kan je spiritueel zulke wrede, bloedige conflicten overleven? Is er nog toekomst überhaupt
voor vergeving en liefde na wat er hier gebeurd is?
• Hoe leef je verder als slachtoffer als zovelen van je geliefden, dierbaren, familieleden of
vrienden nooit meer zijn teruggekeerd? Als je van hen nooit echt afscheid hebt kunnen nemen,
bv. omdat je niet wist dat dit een afscheid voor eeuwig was? Ben je niet voorgoed het
vertrouwen en het geloof in de goedheid van de mens kwijt? Wat houdt overlevenden overeind?
• Waarom lijden zo veel overlevenden van de shoah onder een schuldgevoel; iemand die het geluk
heeft gehad gered te worden, terwijl zo veel anderen de pech hadden gedood te worden?
1. DE OVERLEVENDEN
1.1 EDITH HÖNIG 337
Figuur 53 Edith Hönig, 11.9.1944 (DV, Dossier
Edith Hönig, 3219080)
Figuur 54 Edith Hönig in Bilthoven (NL), de
eerste gemeente die op eigen initiatief dit bord
plaatste, 1942 (Archief Edith Hönig) 338
337 Edith Honig (°Wenen, Oostenrijk, 24.6.1926)
338 Edith Hönig verduidelijkt in een e-mail van 1.6.2005: “Wat Bilthoven betreft - daar hebben we nooit
gewoond - de foto was daar toevallig genomen - ik vond het zo interessant - het was de eerste gemeente in
Nederland, die op eigen initiatief dit bordje plaatste...”
80

Het relaas van mw. Sluys heb ik met interesse gelezen. Het was mij alsof er een sluier werd
gelicht, en de personen in kwestie kwamen me weer levendig voor de geest 339 .
Het verhaal begint met Gotti Finkel: de jongen die 's nachts over de velden liep om zijn werk
te kunnen uitvoeren en zodoende in het onderhoud van zijn gezin, en in het bijzonder zijn blinde
moeder, te voorzien.
Als, volgens het verhaal, de zakenrelatie de heer Hönig ten tonele verschijnt, hebben diens
twee dochters al heel wat beleefd: eerst naar Frankrijk gevlucht 340 ; daarna, na de mislukte poging
de demarcatielijn te overschrijden, terug naar België, alwaar het weerzien met de ouders. Immers,
de eerste oproepen voor de z.g. werkkampen golden voor de jongere generatie, en dit noopte deze
dochters (lees: mijn zuster en ik) eerder tot vluchten dan onze ouders.
Door een jarenlange zakenrelatie was er een hechte band ontstaan tussen mijn vader en de
heer Sluys - hecht genoeg om toen de nood aan de man kwam diens hulp in te roepen. Dit had tot
gevolg dat wij jongeren plus de tante enige weken op de Withof mochten vertoeven. Ik herinner
me dit verblijf als één van de gelukkigste perioden van mijn totale onderduiktijd. Wij beschikten
over een eigen badkamer; en zelfs meen ik mij een kleine zijkamer te herinneren waar we naar
hartelust naar radiomuziek mochten luisteren.
Deze muziek bestond voor een groot deel uit Duitse amuzementsmuziek, maar op onze
leeftijd en onder deze omstandigheden was elke muziek welkom.
Zodra het donker werd werden we “gelucht”, en ik herinner ik me de avondwandelingen in de
prachtige tuin. Tot mijn schande moet ik bekennen, dat er een groot aantal perziken vanaf de toen
in bloei staande bomen aan onze gulzigheid ten prooi vielen - iets, dat, naar ik hoop, ons na zoveel
jaren door de familie vergeven is.
Onze maaltijden waren geregeld; zij vonden beneden in de gemeenzamenlijke eetkamer
plaats. Bijgebleven zijn mij ook de gebeden en dankzeggingen voor en na de maaltijden. Zeer
zeker waren de maaltijden juist toen gezegend!
Groot was onze teleurstelling, toen gepaard gaande met afkeuring vanwege onbegrip, toen
ons op zekere dag werd meegedeeld dat wij naar elders moesten vertrekken. Zeker beseften we
toen noch welk gevaar de familie Sluys liep om ons te herbergen noch dat we plaats moesten
maken voor andere joodse vluchtelingen die, evenals wij tevoren, zonder onderkomen waren en
bij de familie Sluys waren aangeland. Dit laatste vernam ik pas voor het eerst in het verhaal van
mw. Sluys.
Toen wij later vernamen, dat de heer Sluys was gearresteerd, was ons ter ore gekomen dat er
zich in de Withof een clandestiene drukkerij bevond. Ook waren er joden aangehouden die zich
toen in die villa ophielden.
Wat mw. Sluys niet noemde is dat er in Edegem een aantal boeren was die joden opnam.
Weliswaar eisten zij hiervoor een hoge prijs 341 , maar, gezien het risico dat zij namen, vonden wij
339 In tegenstelling tot Lieve Wouters, die de tekst van Julia Schuyten wel bewerkte met het oog op de
publicatie, heb ik aan de schrijfstijl van Edith Hönig niets gewijzigd. Alleen hier en daar heb ik een komma
toegevoegd om de leesbaarheid te verbeteren.
340 Lily en Edith Hönig vluchtten eerst samen met Heinz Schindler uit Amsterdam, omdat de oproepen voor de
zogenaamde werkkampen eerst de jongeren betrof. Heinz Schindler woonde toen al bij de familie Hönig,
omdat hij in Amsterdam aan een razzia ontsnapt was, en het sindsdien te riskant werd om nog naar zijn ouders
terug te keren, die ook in Amsterdam woonden. Het doel van de tocht was om via Frankrijk Zwitserland te
bereiken. De drie jongeren werden op die vlucht vergezeld van tante Anna, de ouders van Heinz Schindler, de
zuster van Ediths moeder, Thea Gross en haar echtgenoot Philip Landau. Op weg naar onbezet Frankrijk
werden ze ’s nachts door Duitsers ontdekt. De drie jongeren en tante Anna liepen wat achter en konden
daardoor vluchten, terwijl de anderen in de handen van de Duitsers vielen. Zij werden opgepakt en via het
verzamelkamp daar naar Polen gestuurd. Ze zijn nooit meer teruggekomen. Sindsdien werd Heinz Schindler
door de ouders van Edith beschouwd als hun pleegzoon. E-mail van Edith Hönig van 1.6.2005.
341 Wellicht betaalden de joden vooral voor het eten dat moest gekocht worden op de zwarte markt. Zoals blijkt
uit het getuigenis van Julia Schuyten en uit het oorlogsdagboek van M.C. Schuyten (http://www.deliving.be/vervolging/Oorlogsdagboek1.pdf
) schoten de prijzen op de zwarte markt de hoogte in tot men voor
bepaalde zaken exorbitante prijzen moest neertellen. Op 19 september 1939 betaalt René Schuyten, die
gemobiliseerd is, 65 centiem per ei aan de arme boer waarbij hij gelogeerd is. (Kobe, Brief van Kobe, in
Vlaanderen voor Kristus, jg. 1, 19 september 1939, p. 89.) Op 21 januari 1941 kan Josephina Rigouts, de
vrouw van Médard Schuyten, in het geheim nog eieren kopen aan 3 fr. het stuk. Op 5 maart 1944 betaalt ze
voor een ei 10 fr. het stuk. Op 24 februari 1941 kan men nog een bruin plakkerig brood kopen van 900g aan 4
81

dit redelijk. Deze boeren behoorden tot dezelfde kerkgezindheid als de familie Sluys; dit uitte zich
in een hechte eenheid en bescherming van de joden. Als ik mij niet vergis waren er in de periode
oktober-november ong. 15 à 18 joden in Edegem ondergedoken.
Figuur 55 vlnr Edith Hönig, Heinz Schindler, Selma Finkel, Gottfried Finkel en Lily Hönig in
de tuin van het huis van Door Hendrickx, Drie Eikenstraat 59 te Edegem, 1943 (Archief Edith
Hönig)
Door een ongelukkige omstandigheid kwam er begin 1943 een einde aan deze periode in de
vorm van een razzia en werden de meeste “onderduikers” gearresteerd, waaronder mijn oom 342 , die
zich in één der boerderijen bevond. Het gelukte deze op weg naar Polen uit de trein te springen, en
hij heeft nog vele jaren in de V.S. geleefd tezamen met zijn vrouw, die toentertijd op dezelfde
boerderij verbleef maar zich had weten te verstoppen 343 .
Het moet mij van het hart dat mijn zuster en ik – de enige overlevenden van die periode – ons
leven aan de familie Sluys te danken hebben: aan hun hulp toen wij geen uitweg hadden; aan
hun overtuiging dat ze door hoger hand uitverkoren waren om ons joden een helpende hand
toe te steken en om medegeloofsgenoten te kunnen overtuigen hetzelfde te doen.
Waarom pas nu met al deze gegevens te voorschijn gekomen? Waarom niet eerder contact
gezocht om onze redders onze dankbaarheid te tonen? Indien u enigszins op de hoogte bent van de
zegels van 2,50 Bfr. Op 25 juni 1944 kost een brood 40-45 Bfr. (M.C. SCHUYTEN, Oorlogsdagboek, p. 70, 78,
163, 208). Een verdrie- tot vervijfvoudiging van de prijzen was de regel. De ondergedoken joden, afgesneden
van alle informatie van de buitenwereld, konden deze prijsstijgingen niet controleren, en sommigen hebben
daaruit wellicht geconcludeerd dat zij een hoge prijs moesten betalen voor hun onderduiken. Dit idee werd
wellicht nog versterkt door het zeer vervelende gevoel dat gepaard ging met de steeds oplopende uitgaven voor
voedsel, terwijl men tegelijkertijd zonder enige bron van inkomsten zat, waardoor de spaarcenten of het eigen
kapitaal als het ware smolt als sneeuw voor de zon. Daar kwam nog bij dat men onmogelijk kon schatten
hoelang de oorlog nog zou duren, hetgeen moet hebben gezorgd voor een permanente toestand van angst en
(ook financiële) onzekerheid. Aan de andere kant heeft ons onderzoek ook uitgewezen dat de aanvragen van
Door en Charles Hendrickx om erkend te worden als “Politiek Gevangene”, inclusief de geldelijke voordelen
hieraan verbonden, door de 2 de Aanvaardingscommissie voor Politieke Gevangenen en hun Rechthebbenden
worden afgewezen “aangezien hij valt onder de toepassing van art.5, 5° der wet van 26/2/1947, de personen
bedoelend die door de vijand aangehouden werden wegens daden gesteld onder winstbegjag.” DO, Dossier
Hendrickx (Charles) Maria-Carolus-Josephus, 16.1.1953. En bij de redenen voor de negatieve beslissing
aangaande de aanvraag van Charles Hendrickx staat: “Overwegende dat verzoeker zijn aanvraag steunt op het
verbergen van joden; Overwegende dat hij blijkbaar met winstbejag heeft gehandeld daar deze opgespoorden
hem 150 Bfr. per dag en per persoon betaalden.” DO, Dossier Hendrickx (Charles) Maria-Carolus-Josephus,
16.1.1953.
342 Israel (Igo) Gross, ingeschreven op de transportlijst van het XXste konvooi onder nr. 1265, geboren
4.4.1897 te Padworno (Polen), bontwerker, sprong inderdaad van de trein en vervoegde nadien terug de andere
onderduikers in Brussel.
343 Zij was blond met blauwe ogen en zat buiten op het toilet. Toen een Duitser de deur van het toilet opende,
en haar zag zitten, zei hij: “Entschuldige!” en liet haar verder met rust, waarschijnlijk niet vermoedende dat
ook zij een joodse was. E-mail van Edith Hönig, 31.5.2005.
82

psychische ontwikkelingen van velen onzer lot- en geloofsgenoten weet u ook dat velen onder ons
het verleden probeerden te verdringen en trachtten zich slechts met de toekomst bezig te houden. In
mijn eigen geval was dat Israel, waar ik 16 jaar heb gewoond. Dit waren mooie, hoewel tevens
moeilijke jaren. De terugkeer naar Europa bracht mij ook weer nader tot het verleden. Ik heb enige
jaren in België gewoond, doch voelde me niet rijp voor een confrontatie met deze episode.
Eens ben ik wezen kijken naar de plaats in Edegem waar we ondergedoken waren; tevens was
ik op zoek naar de Withof in Boechout en probeerde me een beeld te maken van de tijd van toen.
Wie zal zeggen waarom ik juist nu navraag naar deze periode heb gedaan - nu, waar Dora zo dichtbij
woont en zelf zo dikwijls in mijn straat heeft gelopen om haar zieke schoonvader te bezoeken en ook
niet de moed heeft gehad mij op te zoeken. Misschien is het nu de juiste tijd om over de drempel te
stappen, elkaar te omarmen, en met elkaar te praten over de tijd en de mensen van toen, waarvan de
meesten er niet meer zijn.
Edith Sanders, 11 augustus 1995
En Edith Hönig vervolgt in 2005 344 :
Het verhaal begint in 1942, toen ik amper 17 jaar oud was. Niet alles wat er gebeurde was me
toen even duidelijk; tevens kan ik me vandaag niet herinneren, hoe een en ander precies in zijn werk
is gegaan 345 .
Het reeds door mij vertelde verhaal over het verblijf bij de familie Sluys speelde zich af
gedurende slechts enkele weken. De bedoeling was immers, dat we vanaf daar naar andere adressen
zouden worden doorgestuurd, en wel naar boeren in het dorp Edegem die kerkgenoten waren van
Klaas Sluys en Joden bij zich opnamen tegen vergoeding.
Veel later heb ik begrepen, dat René Schuyten als contactpersoon optrad – een vrolijke
jongeman die ons af en toe kwam opbeuren.
Na ons verblijf in de Withof belandden we bij de familie Hendrickx te Edegem. Ze woonden
in een alleenstaand huis in de Drie Eikenstraat. Het had twee verdiepingen. De bovenverdieping
zou gedurende enige maanden ons verblijf worden.
Figuur 56 Het huis van Door Hendrickx, Drie Eikenstraat 59, Edegem, voorheen Molenstraat
Bij onze aankomst troffen wij Gottfried Finkel aan, die destijds in de boekhouding van Klaas
Sluijs werkte was. Gottfried's (Gotti's) ouders en zuster, Selma, waren toen in Hasselt
344 Dit vervolg schreef Edith Hönig speciaal op mijn aanvraag. Ik ben haar daar zeer erkentelijk voor.
345 Over de periode voorafgaand aan het onderduiken, schrijft Edith Hönig: “We zijn dus vanuit Amsterdam
gevlucht – eerst mijn zuster, Heinz Schindler en ik, want de oproep voor de zogenaamde werkkampen waren
eerst voor de jongeren. Heinz Schindler woonde toen al bij ons – hij was in Amsterdam aan een razzia
ontsnapt en sindsdien niet meer naar zijn ouders gegaan, die ook in Amsterdam woonden. Later kwamen mijn
ouders naar Belgie – toen waren wij al terug uit Frankrijk en dat was de periode van de fam Sluys. Het moet
Augustus geweest zijn – een of twee weken, zoals ik al schreef, maar helaas kan ik je geen preciese datum
daarover noemen. Het doel van onze tocht naar Frankrijk was niet om Spanje te bereiken, maar Zwitserlandhetgeen
dus niet gelukt is.Wij gingen op weg naar Frankrijk met Lilly, tante Anna, de ouders van Heinz
Schindler, de zuster en zwager van mijn moeder Thea en Fhilip Landau en ik. Met ons achten dus. Helaas
kwamen we met ons vieren terug – tante Anna, Heinz Schindler, Lilly en ik. Op weg naar onbezet Frankrijk
werden we in de nacht door Duitsers ontdekt - Wij vieren, die dus gered zijn hadden het geluk achter te lopen
en konden vluchten, terwijl de ouders van Heinz en mijn oom en tante Landau in de handen van de Duitsers
vielen, ze zijn opgepakt en via het verzamelkamp aldaar naar Polen gestuurd en nooit meer teruggekomen.”
E-mail van Edith Honig van 1.6.2005.
83

ondergedoken. Mijn ouders, die toen ook uit Nederland waren overgekomen, werden evenals mijn
zuster, Lilly, bij René Schuyten zelf ondergebracht.
De familie Hendrickx bestond uit vader en moeder Hendrickx plus hun zoon Eduard, die toen
nog thuis woonde. Er was nog een dochter, Angèle, die toen haar eerste kind verwachtte, elders
woonde, maar dagelijks naar de winkel kwam, waar boter en andere zuivelproducten werden
verkocht. Er was nog een andere zoon, Charles, die met Yvonne getrouwd was en een dochtertje
had 346 . Ook dit gezin nam Joodse onderduikers in huis. 347
Figuur 57 Edith Hönig, Selma Finkel en Lilly Hönig in achtertuin van fam. Hendrickx te
Edegem, 1943 (Archief Edith Hönig)
Bij de familie Hendrickx waren wij op een goed moment met z’n tienen: [bovenste rij van
links naar rechts] mijn ouders en mijn zuster Lilly (die inmiddels vanuit René Schuyten waren
overgeplaatst), ikzelf, Gotti, [onderste rij van links naar rechts] diens ouders en zuster, Selma,
(inmiddels overgekomen vanuit Hasselt), mijn vaders zuster Anna Hönig-Kron, en Heinz
Schindler 348 .
Figuur 58 Sigmund
Hönig, 11.9.1944
Figuur 63 Markus
Finkel, 15.7.1929
Figuur 59 Rosa
Gross, 11.9.1944
Figuur 64 Laura
Eisig, 15.7.1929
Figuur 60 Lily Hönig,
4.7.1946
Figuur 65 Selma
Finkel, 18.3.1947
Figuur 61 Edith
Hönig, 11.9.1944
Figuur 66 Anna
Hönig, 10.9.1941
84
Figuur 62 Gottfried
Finkel, 11.2.1947
Figuur 67 Heinz
Schindler, 11.9.1944
346 Wat in het verhaal niet helemaal klopt is, dat Charles en Yvonne één dochtertje hadden. Liliane Hendrickx
was al in 1942 geboren als tweede kind. E-mail van Frank Rooze (man van Liliane Hendrickx) van 22.5.2005.
347 O.a. de oom van Edith, Igo Gross, en diens vrouw, Rosalie Berlstein.
348 Al deze foto’s komen uit de dossiers van de betrokken personen bij de Dienst Vreemdelingenzaken. De
referenties worden later bij hun individuele fiches gegeven.

Figuur 68 Igo Gross, 7.7.1942 (DV,
Dossier Israel Gross, A318886)
Figuur 69 Rosalie Berlstein, 30.11.1939 (DV, Dossier Israel
Gross, A318886)
Mijn moeders broer Igo 349 en diens vrouw, Rosl, waren toen in hetzelfde dorp ondergedoken,
en wel bij de reeds eerder genoemde Charles Hendrickx. Daar woonde eveneens een Joods
onderduiker, Jo Polak. Het was deze Jo Polak die de ramp veroorzaakte waardoor we uit Edegem
moesten vluchten 350 . Niet beseffend aan welk gevaar hij zichzelf en ook ons blootstelde reisde hij nl.
geregeld op en neer naar Antwerpen voor afleiding en vermaak. Hij zag er nogal typisch Joods” uit,
en werd daardoor op een zeker moment achtervolgd en zijn schuilplaats in Edegem ontdekt 351 .
Er bleef kennelijk nog genoeg tijd om ons te waarschuwen, en zo liepen wij op klaarlichte dag
met z’n allen pardoes de straat op. We bleven tot de avond aan de wandel. Toen de nacht inviel
klopten wij op goed geluk bij een boerderij aan waar we, in de hoop dat het “goede” mensen waren,
om onderdak vroegen.
Als ik me goed herinner kwam René Schuyten ons daar opzoeken, maar ik weet niet hoe hij er
achter kwam waar wij op dit moment zaten. In elk geval was het hij, die ons ergens anders zou
indelen 352 .
Nu kwam er opeens een zekere mijnheer Hutterer in het spel. Dit was dus in de winter van
1943 353 . Hij was zelf een in België wonende maar in Oostenrijk geboren Jood, maar slaagde erin dit
349 Edith Hönig schrijft: “Oom Igo is in ± 1937 uit Oostenrijk gevlucht - ik herinner me, dat wij - mijn vader,
een andere oom (Fhilip Landau) en ik als kind van 12 jaar met onze auto naar de grens van Duitsland zijn
gereden en hem daar, met nog drie ooms en mijn grootvader hebben afgehaald. Het was in de buurt van Venlo,
daar stond een cafe, gedeeltelijk op Nederlandse bodem en gedeeltelijk op Duitse bodem. Zo kwamen ze op de
ene kant naar binnen en op de andere kant stonden wij te wachten. Een of twee weken tevoren waren de
echtgenotes op dezelfde manier overgekomen (waaronder tante Rosl en tante Anna). We brachten ze naar
Amsterdam, waar ze enige weken bleven (uiteraard illegaal) en gingen toen door naar België, waar schijnbaar
de vluchtelingen beter toegang hadden.” E-mail van Edith Hönig van 31.5.2005.
350 Edith Hönig schrijft echter: “Zover ik me de verhalen herinner, was het niet Jo Polak die de boel verraadde,
maar Mevr. Bremer. Haar werd door de Duitsers beloofd, dat als ze de namen van de ondergedoken Joden in
Edegem zou doorgeven, zij en haar kind gespaard zou blijven. Hetgeen natuurlijk toch niet gebeurde en ze
evengoed werd doorgestuurd.” E-mail van Edith Honig van 11.6.2005.
351 Jonas Polak zal in de Dossinkazerne nog proberen te ontsnappen, maar hij wordt gevat en daar zeer zwaar
voor mishandeld. Hij wordt met het nr. 1235 op het XXste transport gezet. Hij overleeft Auschwitz, keert dan
naar zijn geboorteland Nederland terug, huwt er en zou daar na een aantal jaren zelfmoord gepleegd hebben.
Telefonisch gesprek met Edith Hönig van 1.6.2005, 2.8.2006.
352 Deze situatie is een perfecte illustratie van wat Marion Schreiber schrijft: “De nog in België wonende joden
werden [het voorjaar van 1943] door…. zorgen gekweld. Het net werd steeds strakker om hen aangetrokken.
Diegenen die waren ondergedoken zaten in kelders, op zolders en op eigenlijk onbewoonbare kamertjes, ze
durfden niet meer de straat op of naar de dokter. Ze waren met huid en haar aangewezen op de welwillendheid,
het geduld en de generositeit van de Belgische kennissen of buren die hun onderdak verschaften en hen in hun
schuilplaats van levensmiddelen voorzagen. In de ogen van de steeds meedogenlozer optredende
bezettersjustitie maakten zij zich allemaal strafbaar. Hulp aan vogelvrij verklaarde joden werd bestraft met
opsluiting in een Duits concentratiekamp.” M. SCHREIBER, Stille rebellen. De overval op de 20 e deportatietrein
naar Auschwitz, Amsterdam –Antwerpen, Atlas, 2001 (repr. 2002), p. 195. Zeker een aantal onder hen,
waaronder Heinz Schindler konden tijdelijk terecht in het klooster van de Zusters van Sint-Vincentius à Paulo,
Kerkstraat 5 te Mortsel. DV, Politieverslag van de politie van St.-Joost-ten-Noode van 10.11.1944, Dossier
Schindler, Heinz, 2014544.
353 Vermits Edith Hönig naar eigen zeggen bij het onderduiken altijd in het gezelschap is gebleven van Heinz
Schindler, weten we uit een politierapport van 10.11.1944 dat dit niet klopt. Volgens Heinz Schindler zullen
zij reeds op 8 april 1943 hun intrek nemen in de Rue de la Ferme, 53 en daar blijven tot aan de bevrijding.
Ibid.; E-mail van Edith Hönig van 9.1.2006.
85

laatste feit gedurende de hele oorlog te verbergen. Hij was tandarts en werkte zelfs de hele oorlog
door in zijn praktijk 354 . Op de een of andere manier slaagde hij erin ons een verblijfplaats in Brussel
te bezorgen, (rue de la Ferme 53 in St. Josse) evenals een Belgisch echtpaar dat in hetzelfde huis
kwam wonen en ons met voedsel en andere levensbehoeften voorzag.
Figuur 70 Onderduikadres (van 1943 tot 1944) van de families Hönig & Finkel Rue de la
Ferme 53 te Brussel, kort na de bevrijding (Archief Edith Hönig)
Het staat me niet meer bij, op welke wijze we vanuit Edegem naar Brussel verhuisden, maar
het moet wel in het donker zijn geweest, want ik heb pas na de bevrijding het huis gezien waarin we
van nu af aan zo lang zouden verblijven!
Inmiddels was nu het geld van mijn vader op dat hij uit Nederland mee had genomen, en
niemand van de ondergedokenen was kapitaalkrachtig. Mijn vader moest dus op zoek naar (een)
andere geldbron(nen). Ik heb er geen idee van, hoe het contact nu weer tot stand kwam, maar pas na
de oorlog hoorde ik dat het alweer de familie Sluys was die in de bres sprong, en vader een flinke
som leende. Dit bracht natuurlijk een groot risico met zich mee, omdat niemand er zeker van kon
zijn, dat wij de oorlog zouden overleven en het geld dus zouden kunnen terugbetalen. Ook hoorde ik
na de oorlog, dat mijn vader al gauw de schuld kon aflossen, en wel door het feit dat hij in Brussel
snel goede zaken kon doen dank zij de hoogconjunctuur die zich daar spoedig ontwikkelde 355 .
Figuur 71 vlnr (tante) Anne Kron, moeder Rosa Gross, een Engelse soldaat, Heinz Schindler,
vader Sigmund Hönig, Edith Hönig in rue de la Ferme te Brussel, kort na de bevrijding
(Archief Edith Hönig)
354 Deze mijnheer Hutterer had geen kinderen. Telefonisch gesprek met Edith Hönig, 2.8.2006. Voorlopig
vonden we over hem niet meer informatie. Ook bij het JMDV is hij niet bekend.
355 In de zakelijke Balans van Klaas Sluijs-Schuyten van 1944 (zie bijlagen) staan aan de debetzijde o.a. H.
Schuyten –Anwerpen voor 18.000 fr., Jan Blokland – Deurne voor 154.750 fr., René Schuyten – Edegem voor
15.225 fr., Mme Grosz – in Ballingschap voor 31.203,60 fr., Mme Grünspan – Antwerpen voor 85.732,95 fr.,
I[sidoor] Hendrickx – Edegem voor 25.000 fr., Parfumerie Isis [de zaak van René Schuyten] – Edegem voor
50.750 fr., S. Hönig – Amsterdam –Brussel voor 376.338,03 fr; In de zakelijke Balans van Klaas Sluijs-
Schuyten van 1945 staan aan de debetzijde o.a. H. Schuyten – Antwerpen voor 18.000 fr., Jan Blokland –
Deurne voor 150.000 fr., René Schuyten – Edegem voor 75.025 fr., [Mme Grosz – in Ballingschap niet meer],
Mme Grünspan – Antwerpen voor 90.876,95 fr., I[sidoor] Hendrickx – Edegem voor 25.000 fr., Parfumerie
Isis [de zaak van René Schuyten] – Edegem voor 50.250 fr., [S. Hönig – Amsterdam –Brussel niet meer]. De
balansen van 1944 en 1945 van “Industrie & Handelsmaatschappij Boechout” (Archief Dora Eikelboom-
Sluys). Hieruit kunnen we afleiden dat Klaas in ieder geval heel wat geld leende aan verschillende mensen, en
eveneens wat de kostprijs was van het later onderduiken van Myriam Grosz en haar drie kinderen. Vermits
niemand van hen de oorlog overleefde, kon de som ook niet worden terugbetaald en werd zij het jaar daarop
ook niet meer opgenomen in de boekhouding. Wat we ook zien is dat het grote bedrag dat S. Hönig in de loop
der jaren van Klaas had geleend, in 1945 al volledig blijkt terugbetaald te zijn.
86

Brussel ontpopte zich inderdaad direct tot een bruisende stad en werd snel een centrum van
het zakenleven - waarschijnlijk door de snelle bevrijding en haar gunstige ligging. Dit was ook één
van de redenen dat we pas begin 1946 naar het reeds ruim een half jaar eerder bevrijde Nederland
terugkeerden 356 .
Nu terug naar 1943.
Het huis in de rue de la Ferme had twee verdiepingen. Wij verbleven met z'n tienen boven, het
Belgische echtpaar nam haar intrek op de benedenverdieping. De man, wiens voornaam Louis
was, was cipier in een Brusselse gevangenis. Hij kwam ons geregeld bezoeken, en vertelde ons dan
uitvoerig, wat er zich daar en elders in de stad had afgespeeld. Hij was een opgewekt iemand, vooral
wanneer hij een glaasje op had – en dit gebeurde nog al eens. We wisten, dat hij het met de
waarheid niet altijd even nauw nam, maar we accepteerden dit graag, wetend, dat hij dit deed om ons
wat op te vrolijken.
Gedurende deze van de winter [correctie: 8 april] 1943 t/m de bevrijding [4 september 1944]
anderhalf jaar later durende periode, waarin we niet eenmaal het huis uit durfden te komen, waren er
slechte maar ook goede momenten. Op een dag vernamen we bijvoorbeeld, dat het huis zou worden
verkocht. De nieuwe eigenaar wilde het van binnen bekijken. Wat te doen met al die onderduikers…
Een paar van ons verstopten zich in het kolenhok. Dit kon zgn. niet worden geopend, met het
argument, dat de sleutel zoek was. Verder werd er een stuk in scène gezet in de vorm van een
naaikransje: in een kamer waren een paar vrouwen bezig kleren te repareren. Een andere kamer werd
omgetoverd tot studievertrek, waar een paar jongeren onder ons zich vlijtig over hun boeken bogen.
Alles zag er normaal uit, en we waren ervan overtuigd, dat we het er goed van hadden afgebracht.
Veel later, na de oorlog, vernamen we, dat de nieuwe koper wel degelijk op de hoogte was
van onze identiteit, en, om ons geen angst aan te jagen, het spel mee had gespeeld. Dit was een van
vele bewijzen, dat er ook goede mensen rond liepen, wiens hart op de goede plaats zat. Even goed
hadden we verraden kunnen worden, want zo langzamerhand was er een aantal mensen, die van ons
bestaan afwist. Er heerste bij ons inderdaad steeds de angst verraden, opgepakt en doorgestuurd te
worden naar een van de ons reeds bekende kampen. Het zwaard van Damocles hing ons constant
boven het hoofd.
Nog een voorval dat het vermelden waard is. Er werd een Engels vliegtuig neergeschoten. De
piloot redde zich met een parachute, en kwam terecht in de… rue de la Ferme! De hele straat werd
afgezet, en er volgde een klopjacht van huis tot huis. Tot ons geluk, doch zeker niet tot dat van de
piloot, werd hij niet ver van ons huis gevonden, en werd het zoeken gestaakt.
Hoe zag ons leven er uit? We probeerden er het beste van te maken en het voor zover
mogelijk in normale banen te laten lopen. Ieder had een taak, bv. aardappel schillen - iets, waaraan
ieder een hekel had. Maar ons hoofdmenu bestond uit aardappelen, dus men moet in overweging
nemen, hoeveel aardappelen eraan te pas kwamen. Er kwam geen einde aan de berg!
We zorgden echter ook voor afleiding en amusement, hoe vreemd dit ook moge klinken
gezien onze omstandigheden. Zo hielden we op zaterdag regelrechte godsdienstoefeningen. Er
werden gebeden gezegd, met de daartoe behorende uitleg en discussie. Het is bij ons gewoonte, bij
elke dienst een preek van de rabbijn te horen te krijgen. Deze taak werd afwisselend door ons
vervuld. Ik meen me te herinneren, dat er interessante en leerrijke stof van een hoog niveau ter
sprake kwam.
Ook werd er af en toe een toneelstuk opgevoerd, over een bijbels onderwerp. Zo het bekende
verhaal van de twee moeders die streden over het bezit van een baby, en de wijze oplossing van
koning Salomon. Of er werd op een hete dag een opdracht gegeven de dag door te brengen onder de
leuze van "een zomerdag aan het strand".
Hoewel we weinig kleren bezaten improviseerden we strandkleding, en toverden een
bloemengieter plus een ladder om tot een openbare douche aan het strand. Onze pret en
uitgelatenheid valt niet te beschrijven. Een en ander verschafte ons de nodige uitlaat waarop we
weer enige tijd konden teren.
Ikzelf had ergens een Engels leerboek weten te bemachtigen. Zo probeerde ik onze
gedwongen situatie enigszins te benutten door een kennis te vergaren die me later, zoals zou blijken,
uitstekend van pas zou komen. Verder zijn niet te vergeten onze bridge en rummy tournooien. Deze
356 Op 12.4.1946 keren Sigmund Hönig en zijn vrouw terug naar Nederland. DV, Een “Avis de départ
d’étranger, 12.4.1946.
87

hielden ons soms dagen achter elkaar bezig; immers, veel bezaten we niet, maar wel tijd. Het leidde
er echter wel toe, dat ik in mijn verdere leven een hekel heb overgehouden aan alles, wat met
kaartspelen te maken heeft - zeer tot teleurstelling van hen, die het nu wel graag zouden willen, en
waarbij ik in de letterlijke betekenis des woords tot spelbreekster wordt bestempeld!
Een prettige gebeurtenis die in de rue de la Ferme plaatsvond betrof mijn oom Igo. Reeds
genoemd als onderduiker bij Charles Hendrickx, werd hij op die rampzalige dag, veroorzaakt door
Jo Polak, ontdekt en naar de beruchte kazerne te Mechelen overgebracht. Vandaar werd hij op
transport naar het Oosten gezet. Echter, dit betrof het beroemde treintransport XX! Nadat dit door
partisanen tot stilstand was gebracht, wist ook hij te ontsnappen. Het duurde hem twee dagen om te
voet naar Brussel terug te keren. Hij had daar voor de oorlog gewoond en zocht zijn oude adres op.
De buren daar wisten van onze verblijfplaats in de rue de la Ferme en brachten hem naar ons toe. U
begrijpt ons aller blijdschap, vooral die van zijn vrouw, Rosl.
Op deze wijze kwamen wij het jaar door, steeds hopend op een goede wending in de oorlog
die ons uiteindelijk onze vrijheid zou teruggeven. Onbeschrijflijk is onze blijdschap toen dit in
september 1944 inderdaad gebeurde: Brussel werd door de geallieerden bevrijd. We gingen met z'n
allen op het balkon staan om voor het eerst na lange tijd de vrije hemel te zien, en om te kijken hoe
de straat eruit zag die we tot nu toe slechts door een gaatje in een gordijn hadden kunnen
waarnemen. Wij jongeren hadden er in ons jeugdige enthousiasme minder moeite mee, maar, zoals
we pas later begrepen, was dit niet direct het geval onder de ouderen onder ons. Bij sommigen is het
nooit geheel verdwenen.
Al met al mochten we van geluk spreken, dat we op deze wijze de oorlog waren
doorgekomen, en mensen zoals Klaas en Julia waren tegengekomen die ons het leven hebben gered.
Niet voor niets zijn zij geëerd door Yad Vashem. Moge dit ten goede komen van hun nageslacht,
die met recht trots mogen zijn op hun ouders en grootouders.
EPILOOG 357
357 Edith Hönig schetst in een e-mail van 4.6.2005 een beetje de geschiedenis van haar familie: “Het gaat
natuurlijk over 1942, - in 1941 zat ik nog hoog en droog in Nederland. Toevallig weet ik precies de datum van
ons vertrek uit Nederland - op 24 Juni 1942 (het was een Vrijdag) werd ik 17 jaar en op Maandag , 27 Juni
gingen we op de vlucht naar Belgie. Ik heb er zelfs een foto van (mijn verjaardag). Ik had al een paar keer
geschreven, dat we hoogstens een maand bij Julia en Klaas zijn gebleven - de meesten, die bij ze waren,
bleven er een korte tijd - dan werden ze naar andere adressen gebracht. Ik meen me wel iets te herinneren, dat
mijn ouders heel korte tijd bij de fam. Schuyten sen[ior, zijnde Henri Schuyten en Margaretha Oudheusen, de
ouders van Julia] hebben gezeten, maar heel korte tijd - dat moet in de tijd geweest zijn, toen wij in Frankrijk
zaten om naar Zwitserland te vluchten. Nu afkomst van mijn ouders: beide zijn in Polen geboren -
onafhankelijk van elkaar. Mijn moeders vader is waarschijnlijk eerder naar Oostenrijk - Wenen vertrokken. Hij
heette Leib Gross en was handelaar van beroep - waarschijnlijk vertrok hij elders wegens slechte economische
toestand in Polen. Mijn grootmoeder (van moeders kant) heette Scheindel Gross en vluchtte in 1915 uit Polen
wegens de Pogroms, die toen plaats vonden in Polen. Ik herinner me uit de verhalen van mijn moeder, dat ze
op weg ging via brandende dorpen met haar kinderen Rosa (mijn moeder,) Thea, Munio, en Max, die nog een
baby was en ze op de arm droeg. Igo schijnt toen al in Wenen geweest te zijn, die was de oudste. Dus er waren
toen 5 kinderen,veel later is de jongste zoon in Wenen geboren, hij was een laatkomer (mijn grootmoeder was
toen al over de veertig). Wat mijn vader betreft - zijn vader heette Ascher (Joodse naam - de gewone ken ik
niet) was rentmeester van een rijke Poolse boer, die alles door mijn grootvader liet regelen. Mijn vader is ook
op die boerderij opgegroeid, evenals de andere kinderen. Er waren 6 kinderen - de oudste (naam ken ik niet)
veel later in de eerste Wereldoorlog gesneuveld, dan mijn vader Sigmund, Anna, Rosa, Regina, en de jongste
Julek. Mijn vader is als jongeman van 16 of 17 jaar naar Wenen gegaan, waar hij later in het leger ging. Ik
denk, dat hij daar met Igo Gross kennis maakte en vandaar de connectie met mijn moeder. Nog vermeld - deze
grootouders zijn destijds gescheiden - mijn grootvader was een grote rokkenjager en is mijn grootmoeder van
hem weggelopen. Ze woonde later zeer armmoedig en had weinig middelen van bestaan. Bij een van mijn
bezoeken in Polen heb ik haar ontmoet. Zij is later in een concentratiekamp omgekomen, eveneens haar oudste
dochter Rosa. Anna is dus de tante, die met mij bij Klaas en Julia voor een paar weken was ondergedoken. Zij
was getrouwd met Karl Kron, die toen door de Fransen aan de Duitsers werd overgeleverd, was in een kamp in
Perpingnon, vandaar naar Polen en nooit meer teruggekeerd. Terug naar de fam. Hönig, dus van mijn vader.
Zijn zuster Rosa bleef altijd in Polen wonen, toen de oorlog begon, is haar man en oudste zoon naar Rusland
gevlucht, hebben het daar overleefd en zijn later naar Israel geëmigreerd (intussen beide overleden) Rosa en
haar twee andere kinderen Sigi en Sara zijn naar concentratiekamp gevoerd en hebben het niet overleefd.
Regina was eveneens haar oudere zuster Anna naar Wenen gegaan, daar gevlucht - het verhaal ken je al.
Regina is met een niet-joodse Pool getrouwd, waardoor ze veilig was voor transport, had twee zoons, die nu in
88

Over de hierin genoemde personen is het volgende bekend:
• Klaas Sluijs: Gedurende de oorlog in de Withof gearresteerd. Veroordeeld tot 3 jaar
dwangarbeid voor het in bezit zijn van een illegale drukkerij, en ter dood veroordeeld voor het
onderbrengen van Joden - dit laatste vonnis, uit te voeren na de dwangarbeidperiode. Gelukkig
voor hem kwam de oorlog vroegtijdig ten einde 358 . Is in 1965 overleden.
• Julia Sluijs: in 2005 overleden.
• René Schuyten emigreerde met zijn vrouw, Nel, na de oorlog naar Canada, alwaar hij kort
daarna ten gevolge van een ongeluk met een tractor om het leven kwam.
• Familie Hendrickx: 20 jaar geleden ontmoeting met de dochter, Angèle. Ouders toen al
overleden. Verder geen contact.
• (Tandarts) Hutterer: heeft ons enkele malen tijdens onze onderduik in Brussel bezocht. Na de
oorlog nog enkele keren gezien; daarna geen verder contact.
• (Cipier) Louis: is kort na de oorlog overleden, naar wij vernamen ten gevolge van overmatig
drankgebruik.
• Mw. Hermans (Louis' partner): heeft nog geruime tijd in Brussel geleefd, waar wij contact met
haar onderhielden. Ook werd zij enkele malen door mijn vader naar Nederland uitgenodigd.
• Jo Polak: samen met Igo Gross bij de familie Charles Hendrickx gearresteerd en naar Polen
gedeporteerd. Overleefde het kamp, keerde naar Nederland terug, alwaar hij trouwde, en - zoals
wij hebben vernomen - kort daarna zelfmoord pleegde.
Van de ONDERGEDOKENEN zijn na de oorlog Gotti Finkel met Lilly en Heinz Schindler met
Selma gehuwd. Van deze vier is vandaag nog slechts Selma in leven, woont in Canada en lijdt
helaas aan een ernstige vorm van MS. Israel (Igo) Gross en Rosl zijn kort na de oorlog naar de
Verenigde Staten geëmigreerd. Beiden zijn daar overleden. Anna [Kron-Honig] bleef altijd in
België wonen, waar zij 20 jaar geleden is overleden. 359 Mijn ouders zijn in Nederland blijven
Duitsland wonen, Hans en Gerard Thomke (volgens de naam van de Poolse vader. Ik heb contact met ze. Dan
is er de jongste broer van mijn vader Julek - hij was beroepsvoetballer en wist via een wedstrijd in het
buitenland (ik meen Turkije) te vluchten langs omwegen naar Israel. Daar is hij in 66 of 67 overleden, heeft
drie kinderen in Israel, maar ik heb weinig contact met ze. Terug naar de broers en zuster van mijn moeder -
Thea is dus de tante, die met Fhilip Landau was getrouwd. Ze hadden een dochter, die echter bij de geboorte
beschadigd was, heeft echter tot ongeveer haar dertiende of veertiende jaar geleefd, de laatste jaren in een
inrichting geweest te Apeldoorn, is op natuurlijke wijze overleden. - haar naam was Tilly. Mijn oom en tante
zijn dus in Frankrijk opgepakt en doorgestuurd. Over Igo weet je nu ook het meeste. Dan heb je Munio
(Mozes) die met Trude (?) getrouwd was, ze hadden twee dochters in de leeftijd van 6 en 7 jaar Judith en Elly.
Men heeft ze bij een familie laten onderduiken, waar ze verraden werden en op transport gesteld - nooit
teruggekomen. Trude is in 68 overleden. Munio is naar Israel geëmigreerd, daar overleden. Blijft nog jongste
broer Simon, die in Wenen was geboren, via omwegen naar Israel gekomen, had twee dochters, die in een
kibbutz leven met hun gezinnen en veel nakomelingen, de dochters heten Tami en Ora - ik heb contact met ze.
Ben de broer Max vergeten - die is in de oorlog van België naar Frankrijk gevlucht met zijn gezin (dochters
Erika en Gerti, later nog een zoon gehad, die mongool was. Zijn na de oorlog naar Belgie teruggekomen en
nog later naar Israel. Max was getrouwd met Sophie(?), beide zijn overleden, de dochters Erika en Gerti leven
in Israel en heb ik contact met ze.”
358 Hier zitten duidelijk een aantal fouten in. Zo werd Klaas niet veroordeeld tot drie jaar, maar tot twee jaar,
en werd hij vervroegd vrijgelaten. Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas Sluys, Feldgericht, Feldkommandatur 520,
St.L. VI nr.60/43 (Archief Marnix Sluys)
359 Uit een “Intrekking van ambtelijke afschrijving” van 22.09.1944 kunnen we afleiden dat Anna Hönig-Kron
(°Libusza, Polen, 3.3.1898) dan al terug in Antwerpen is. Aangehecht aan een “Bericht van aflevering van
inschrijving in het vreemdelingenregister Model C” van 23.10.1945, is een verslag van kwartieragent
Berckmans van 1.11.1944 waarin staat: “a) De genaamde Honig Chana vr Kron Karl geboren te Libusza (Pol)
den 3/3/1898 wonende alhier Genraal van Merlestraat N°1 dochter van Mauritz en van Aftergoed Sala vav
Poolsche Nationaleteit Bewoont er eene kamer by Van BEURDEN Jan Belg waar zy is ondergedoken geweest
van Augustus 42. b) Belanghebbende oefent geen beroep uit heeft geene inkomsten of eigendommen word
gesteund door het Comite ter verdediging van de joodsche belangen…” DV, Dossier Anna Hönig, nr.
A323181. Dit verslag is echter niet ondertekend door Anna Hönig zelf. Deze informatie klopt dus duidelijk
niet, vermits het duidelijk is dat zij op verschillende plaatsen heeft ondergedoken gezeten om uiteindelijk in
Brussel terecht te komen, waar zij zal verblijven tot de bevrijding in september 1944. Bovendien had zij ook
niet de Poolse nationaliteit maar de Duitse. Eigenlijk had zij Oostenrijkse nationaliteit, maar na de Anschluß
werden alle Oostenrijkers Duitsers. Zie hiervoor o.a. het Inlichtingsbulletijn inzake vreemdelingen van
89

wonen. Na de dood van mijn vader in 1974 nam mijn moeder haar intrek bij Lilly in België. Na de
dood van Gotti in 1981 emigreerden zij beiden naar Israël, waar mijn moeder in 1992 en mijn zuster
in 2003 overleed. Ikzelf emigreerde kort na de oorlog naar Israël, verhuisde daarna naar België en
woon momenteel in den Haag. Edith Sanders, Den Haag, 23 mei 2005
1.2 DE FAMILIELEDEN VAN EDITH HÖNIG
Voor de familieleden hebben we het verhaal niet volledig uitgeschreven, omdat er uiteindelijk
weinig verbanden waren met het basisverhaal. Daarom geven we een overzicht van de informatie die
onze opzoekingen hebben opgeleverd. Deze officiële documenten bevatten soms toch een schat aan
informatie over deze slachtoffers, en over hun lotgevallen als onderduikers. Belangrijke informatie
die wel verband houdt met het basisverhaal hebben we daarom in het vet gezet. Al deze informatie
werd ook doorgespeeld aan de nabestaanden 360 .
Sigmund Hönig en Rosa Gross
Gottfried Finkel en Lily Hönig
Markus Finkel en Laura Eisig
Selma Finkel en Heinz Schindler
Karl Kron en Chana Hönig
Igo Gross en Rosalie Berlstein
Op Karl Kron na overleefden allen de oorlog dankzij de hulp van zovele redders en helpers.
Datum van
het feit
Aard van het Document en relevante informatie Archief en
datum
document
Sigmund Hönig (°Siedlistla of Siedlisk(a), Oostenrijk,
28.2.1896, Oostenrijkse/fabrikant op 18.8.1938),
X te Wenen op 11.12.1921
met Rosa Gross (°Nadwurna, 15.5.1899/ Poolsche/zonder
beroep)
10.9.1941 (DVV, dossier Anna Honig, A323181) Uit hetzelfde document blijkt dat zij op dat ogenblik haar
beroep niet uitoefent en wordt ondersteund door de Commissie van den Openbare Onderstand.
Uit een geschreven document uit 5.10.1951 kunnen we afleiden dat zij (financieel) wordt geholpen door een
broer die in Nederland woont. Het gaat hier dus om Sigmund Hönig, Ediths vader. Uit een ander schrijven van
de politie van Schaarbeek van 25.9.1951 blijkt: “HONIG, Chana, n’exerce aucune profession, et ne possède ni
permis de travail ni carte professionelle. Elle déclare être aidée pécunièrement par son frère résident en
Hollande à raison de 150 florins par mois. L’intéresée n’ayant aucun moyen d’existence contrôlable, nous
émettons un avis défavorable quant à la délivrence de la carte d’identité pour étrangers. ˝
Haar man, Chaïm (Karl) Kron (° Czchiatyn, Polen, 22.4.1898), was de zoon van Salomon Kron en Sara
Schacheter. Op een uittreksel uit het register van overlijdensakte (van 28.6.1955) staat dat Karl Kron overleden
is op 1.1.1943 op een onbekende plaats, en dat hij voordien woonde in de Statiestraat 24 te Antwerpen.
360 “Beste Jan, Ben helemaal paf van die dokumenten die je gestuurd hebt zoals mijn geboorte als officieel
papier en dan de hele geschiedenis van mijn vader en moeder, ik kon er weer niet van slapen... en dan Tante
Anna Kron en Tante Rosl Gross....” E-mail van Judith Regison-Finkel van 1.1.2006. “Beste Jan, Bedankt voor
je laatste mails, wat betreft onze familie. Het is deze week 25 jaar sinds mijn vader is overleden. Je kunt je
voorstellen, hoe belangrijk het voor mij is om net nu deze dokumenten te ontvangen....” E-mail van Danielle
Karmi-Finkel, 1.1.2006. “Heb je epistel over Heinz en Selma ontvangen - met gemengde gevoelens, want alle
onderduikadressen van hem waren dezelfde die ik had. Ben er ook wat wijzer van geworden, dingen, die ik
vergeten was. Bv. hoelang we bij Sluys verbleven. Heinz was een soort Pleegbroer van me - ik kende hem al,
toen ik 15 jaar was, heb ook zijn ouders gekend (was erbij,toen ze in Frankrijk door de Duitsers opgepakt
werden, samen met mijn oom en tante Landau) Hij is ook altijd bij ons blijven wonen tot hij in Amsterdam
met Selma trouwde. Dus misschien heb je hieraan iets, wil je ook altijd verdere informatie geven (zolang mijn
gezondheid het toelaat)” E-mail van Edith Honig van 9.1.2006.
361 Deze documenten werden één voor één gefotografeerd. Het lezen van de documenten kon daardoor thuis
gebeuren. Het heeft het voordeel dat zo een document altijd nog kan gecontroleerd en geconsulteerd worden.
90
Nr.
foto 361

Figuur 72 Sigmund Hönig,
11.9.19, DV
Figuur 73 Rosa Gross,
11.9.1944, DV
1.9.1936 Sigmund licht op papier van zijn firma Helios zijn aanvraag tot het
bekomen van een visum voor een paspoort toe. “Ik ben hier sedert
1929 gevestigd als fabrikant van parfumerieën en permanent-wave
machines. Met deze artikelen werk ik reeds gedurende 5 jaren in
België, waar ik magazijnen heb te Antwerpen, Ketsstraat 11.
Ook ben ik te Antwerpen in het Handelsregister van de Kamer van
Koophandel ingeschreven.
Reeds nu laat ik veel in België fabriceeren; wanneer ik aldaar
gevestigd ben, kan ik echter mijn zaken vergrooten, zoodat ik dan
daar ook meer kan laten werken en meer Belgische werkkrachten
tewerk kan stellen.
Ook exporteer ik mijn permanent-wave toestellen naar het
buitenland; wanneer ik in België gevestigd ben, kan ik dat ook doen
vanuit België.
Op het oogenblik begin ik in België met een beginkapitaal van frs.
100.000. Als referenties moge ik U opgeven de Banque de
Commerce te Antwerpen en de heer Gust. Rombauts, Ketsstraat 11,
Antwerpen, bij wie ik lokaliteiten ook gehuurd heb.
Natuurlijk kan ik U ook de fabrieken opgeven, die nu reeds in
België voor mij werken.
Ik vertrouw, dat een en ander voor U voldoende is, om mij de
gevraagde vestiging in België toe te staan…
14.1.1937 Een brief van Het Ministerie aan Economische Zaken aan het
Ministerie van Justitie: “Daar belanghebbende tot op heden geen
gevolg gaf aan de 2 uitnodigingen die hem door mijn Diensten
werden toegestuurd, ben ik de meening toegedaan dat de aanvraag
van dezen vreemdeling zonder meer dient verworpen.
5.7.1937 Sigmund doet een nieuwe aanvraag voor een visum voor zaken te
Antwerpen voor een jaar, zonder evenwel het voornemen te hebben
zich in België te vestigen. (“Voorlopig niet” werd doorstreept en
vervangen door “niet”.) Op dit document staat door het Ministerie
van justitie geschreven: “Je propose de l’inviter à justifier de la
nécessité de voyager Belgique.”
20.12.1937 Inlichtingsbulletijn betreffende vreemdelingen: Sigmund Hönig
Woont in Amsterdam, Nic. Witsenstraat 1.
Beroep: Koopman
Vader: Moritz (Mozes) Hönig (°Tarnobrzek of Liebusch, Polen, ca.
1876)
Moeder: Sala (Lea) Aftergut (°Dombrowa, Polen, ca. 1876)
Vader van Rosa: Leib Gross (°Nadwurna)
DV, SH,
1.9.1936
DV, SH,
14.1.1937
DV, SH,
5.7.1937
DV, SH &
RG,
20.12.1937
91
1246
1253
1255
1249
1250

Moeder van Rosa: Scheindl Schreier (Borochoczany)
Is van plan om zich in België te vestigen: Ja
Datum van intrede en plaats van bestemming in België : Antwerpen
of Brussel, zoo spoedig mogelijk
18.8.1939 Nieuwe aanvraag voor een visum voor een jaar. “Doe sinds 1930
zaken met België en van deze tijd af ook regelmatig jaar-visa
gehad.
Middel van vervoer: trein of auto
Referenties: Kamer van Koophandel Antwerpen
G. Rombouts, Ketstraat 11 Antwerpen waar ik sinds 1931 magazijn
heb
M. de Ridder, Schijnpoortweg 4 Antwerpen
[Ateliers] Grunwald, Constitutiestraat 16 Antwerpen
3.12.1938 Een nieuwe aanvraag voor een visum: “Ik ben sinds 2 juli 1929 hier
in Nederland gevestigd, waar een fabricatie van parfumerie en
permanenttoestellen door mij gehouden wordt.
28.12.1938 Een brief van het Ministerie van Justitie aan het Ministerie van
Buitenlandse Zaken en Buitenlandse Handel: “J’ai l’honneur de
porter à votre connaissance que pour faire face à l’accroisement
considérable des demandes de visas de passeport provoqué par les
mesures prises dans divers pays à l’égard de certains de leurs
ressortissants, la Sûreté Publique s’est vue forcée de rejeter les
demandes de visa à destination du royaume qui furent introduites
entre le 12 mars (date de l’Anschluss) et le 25 décembre 1938, par
les étrangers dont la législation nationale permet la
dénationalisation.
Dans cette décision sont comprises notamment les demandes de
permis d’établissement, les demandes de séjour provisoires en
attendant émigration vers l’outremer, les demandes pour tourisme,
visite de famille et affaires…»
17.11.1939 Sigmund krijgt dan toch een visum voor drie maanden voor af en
toe heen en weer te reizen.
Beroep: Fabrikant van parfumeriën
Bestemmingen: Brussel, Antwerpen en St.Nicholaas
11.9.1944 Inlichtingsbulletijn: daarin staat dat de vader van Sigmund, Moses
Hönig overleden is.
Dat Sigmund en zijn vrouw op 10.8.1942 in België zijn
toegekomen.
Ze zijn van plan om nog maar enkele weken in België te blijven.
11.9.1944 In een verslag van de Brusselse politie staat, n.a.v. hun inschrijving
in het vreemdelingenregister van Brussel, rue de la Ferme 53 (1 e
verdieping): Sigmund, Rosa, Lily en Edith… sont entrés en
Belgique, le 10-8-1942.
«Ils résident ici clandestinement depuis le 10-8-42, étant refugiés
juifs, poursuivies par les allemands en n’ont jamais eu d’inscription
en Belgique. »
5.11.1944 Handgeschreven nota van de Openbare Veiligheid : « Les époux
Hönig-Gross et leurs deux filles Hönig, Lily (Ds. 2014.496) et
Hönig, Edith (Ds 2014.495), tous apatrides d’origine autrichienne et
de confession israélite, sont arrivés en Belgique , le 10 aoüt 1942,
venant d’Amsterdam. Ils ont vécu cachés à Bruxelles jusqu’au 11
septembre 1944, date à laquelle ils ont requis leur inscription au
registre des étrangers. Le certificat modèle C leur a été deliné.Les
intéressés ne désirent séjourner en Belgique que quelques semaines.
Proposition : 1) enquête sur leur comportement au point de vue
national.
2) ensuite, si enquête favorable, les informer qu’ils ne sont pas
DV, SH,
18.8.1938
DV, SH,
3.12.1938
DV, SH,
28.12.1938
DV, SH,
17.11.1939
DV, SH,
11.9.1944
DV, SH &
RG,
11.9.1944
DV, SH &
RG,
5.11.1944
92
1256
1259
1263
1266
1267
1276
1279
1280
1281

autorisés à se fixer définitivement en Belgique et qu’ils devront
quitter le pays dès que les circomstances le permettront… »
2.12.1944 Een politierapport van de stad Brussel meldt : « l’étranger Hönig,
Sigmund, né à Siedlisk (Pol.), le 28/2/1896, fabricant de
parfumerie, et son épouse Grosss, Rosa, née à Nadroorna (Pol.), le
15/5/1899, sont inscrits en cette commune, rue de la Ferme, 53,
depuis le 11/9/1944, venant d’Amsterdam. Ils vivaient cachés à
cette adresse depuis le 13/4/1943 362 . A notre connaissance, ces
étrangers n’ont fait l’objet, durant l’occupation, d’aucune remarque
défavorable du point de vue national….
12.4.1946 Een “Avis de départ d’étranger” meldt dat de hele familie wordt
uitgeschreven uit het vreemdelingenregister van Saint-Josse-ten
Noode omdat ze terugkeert naar Nederland.
23.5.1949 De Raad voor Economisch Onderzoek inzake Vreemdelingen zegt
(in beroep) dat er geen redenen bestaan om een beroepskaart voor
vreemdelingen tot het uitoefenen van het beroep van fabrikant van
permanente artikelen en cosmetische artikelen, af te leveren aan
Sigmund Hönig, voornoemd.
Gottfried Finkel (° Wenen, Oostenrijk, 28.9.1922/
Vaderslandsloze van Russische oorsprong/ beroep handelaar op
5.10.1950),
X te Amsterdam op 20.8.1946
met Lily Hönig 363 (° Wenen, Oostenrijk, 7.12.1923/
Oostenrijkse- Duitse nationaliteit/zonder beroep)
Figuur 74 Gottfried Finkel,
11.2.1947, DV
Figuur 75 Lily Hönig,
4.7.1946, DV
18.6.1929 Getuigschrift van goed gedrag en goede zeden. Gottfried Finkel
komt België binnen.
20.12.1937 Inlichtingsbulletijn betreffende vreemdelingen: Gottfried Finkel
Woont in de Lange Leemstraat 367.
Nationaliteit: Russische vluchteling.
Vader: Markus Finkel (°Bobruisk, (Lettonie) Rusland, 8.8.1894,
vaderlandsloze van Russische oorsprong) woont te Antwerpen
Lange Leemstraat 367.
Moeder: Lena Einig (°Borislaw, Polen, 1.11.1885) woont bij haar
echtgenoot Markus
Werkelijk beroep: zonder
Laatste verblijfplaats in het buitenland: Lissabon (Portugal) Carlos
Josè Barreiros 45
Datum van aankomst in België: 18.6.1929
DV, SH &
RG,
2.12.1944
DV, SH &
RG,
12.4.1946
DV, SH,
23.5.1949
DV, GF,
19.11.1945
DV, GF,
20.12.1937
362 Dit is belangrijke informatie, omdat ze ons de datum geeft vanaf wanneer deze mensen in Brussel terecht
konden, dit wil zeggen ongeveer een maand na de inval bij Hendrickx in Edegem. Zolang heeft het dus
geduurd vooraleer men via Otto Hutterer, een verwant van Heinz Schindler, een onderduikadres in Brussel had
gevonden. Tot zolang hebben zij ergens anders hun toevlucht moeten zoeken.
363 Lily Hönig is de dochter van Sigmund Hönig en Rosa Gross.
93
1284
1287
1288
1234
1242-
1243

19.9.1938
Is hij een politiek uitgewekene: Neen
Gedrag en Bestaansmiddelen. Gerechtelijk verleden in België of in
het buitenland: woont er bij zijn ouders. Hij oefent nog geen beroep
uit en gaat ter school. De vader marktkramer, voorziet in zijn
onderhoud.
Is hij van plan om meer dan zes maanden in België te verblijven:
Bevestigend
Gottfried Finkel wordt ingeschreven in het bevolkingsgregister van DV, GF, 1241
Antwerpen, Jacob Jordaensstraat 30
19.9.1938
17.2.1942 Naar aanleiding van de Omzendbrief van de Algemene Secretaris
bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Volksgezondheid M.
Romsee van 30.6.1941 364 DV, GF, 1239
aan de gemeentebesturen (i.c. dat van
Antwerpen) betreffende de registratie van russische vluchtelingen
in België: “Ik heb de eer U mede te deelen dat volgende personen
niet mogen beschouwd worden als russische vluchtelingen en het
nationaliteitsgetuigschrift (die Volksumbescheinigung), afgeleverd
door het Russisch Eigenhulpkomitee in België niet zullen
ontvangen: o.a. Finkel Markus, Laura, Godefroid en Selma allen
woonachtig Lange Leemstraat 413 te Antwerpen.
Door dit schrijven, verzoek ik U de noodige orders te willen geven
opdat voornoemde personen zouden ingeschreven worden in het
vreemdelingenregister van uw gemeente als “vaderlandsloos”.
17.2.1942
23.2.1942 Gottfried wordt ingeschreven in het bevolkingsregister van DV, GF, 1238
Antwerpen, Lange Leemstraat 413.
28.2.1942
10.8.1942 Lily Hönig komt in België aan. DV, LH,
11.9.1944
1219
11.9.1944 Inlichtingenstaat van Lily Hönig. Date de l’arrivée en Belgique: DV, LH, 1219
10.8.1942. Sans pieces d’identité.
11.9.1944
24.10.1944 Gottfried Finkel wordt ingeschreven in het bevolkingsregister van DV, GF, 1237
Antwerpen, Van Diepenbeekstraat 32.
31.10.1945
13.1.1945 Een rapport van de politie van St.Josse Ten Noode voor de DV, LH, 1215
Beheerder van de Vreemdelingenpolitie: « Ce 12.1.45 nous avons
prorogé jusqu’au 17.4.45, les certificats mod. C dont étaient
détenteurs les apatrides suivants :
Honig Sigmund, né a Siedlisk, (Pol.), le 28.2.96,
Gross Rosa, née à Nodworba (Pol.), le 15.5.99,
Honig Lily, née à Vienne, le 7.12.23,
Honig Edith, née à Vienne, le 24.6.25, demeurant en cette
commune, rue de la Ferme, 53, Nous avons notifié à ces étrangers
qu’ils ne sont pas autorisées à s’établir en Belgique et qu’ils
devront quitter le pays dès que les circomstances le
permettront. »
(Deze en de volgende gegevens werden door verschillende agenten
verzameld in de eerste dagen van november 1944.)
13.1.1945
13.1.1945 Een annex bij het rapport van de politie van St.Josse Ten Noode : DV, LH, 1216
“L’étranger Hönig Sigmund… fabricant de parfumerie, et son
épouse Gross Rosa, … sont inscrite en cette commune, rue de la
ferme, 53, depuis le 11.9.1944, venant d’Amsterdam. Ils vivaient
cachés à cette adresse depuis le 13.4.1943.
13.1.1945
13.1.1945 Een tweede annex bij het rapport van de politie van St.Josse Ten DV, LH, 1218
Noode : “Les époux Hönig Gross et leurs filles Lily et Edith,
tous apatrides d’origine autrichienne et de confession israélite,
sont arrivés en Belgique, le 10.8.42, venant d’Amsterdam.
Ils ont vécu cachés à Bruxelles jusqu’au 11.9.44…
Les étrangers ne désirent séjourner en Belgique que quelques
13.1.1945
364 Hitler valt Rusland binnen. Operatie Barbarossa ging van start op 22.6.1941. Dat speelt hier zeker mee.
94

semaines.
19.3.1945 Op een formulier voor de verlenging van Lily’s Reiswijzer Model
C staat een NB geschreven: “Les parents et la soeur Edith sont
retourner aux Pays-Bas depuis avril 1945.”
10.11.1945 Gottfried Finkel wordt ingeschreven in de Lamorinièrestraat 29 te
Antwerpen.
19.11.1945 Getuigschrift van goed gedrag en goede zeden. Gottfried Finkel,
1m69, donkerbruin haar, hoog voorhoofd, lichtbruine
wenkbrauwen, bruine ogen, een gewone neus en mond en een ronde
kin en dito aangezicht, en zonder bijzondere kentekens.
12.4.1946 Uit een “Bericht van vertrek” kunnen we afleiden dat Lily Hönig
verhuist van de rue de la Ferme 53 in Saint Josse-ten-Noode naar
Nederland. Op 11.9.1944 is zij aldaar ingeschreven geworden.
4.7.1946 Staat van inlichtingen tot het bekomen van een paspoortvisum, i.c.
vestigingsvisum. Zij zal niet alleen reizen. Klaas Sluys uit Withof,
Boechout zal haar vergezellen. Als referentie wordt Mr. v.
Beurden, G.v. Merlenstraat 1 te Antwerpen opgegeven.
16.8.1946 De politie van de 7 e wijk in Antwerpen maakt op vraag van de
Openbare Veiligheid een verslag op met betrekking tot de houding
van Gottfried tijdens de bezetting, de adressen waar in België hij
van 1942 tot 1945 heeft verbleven: “Finkel, Gottfried… wonende
Van Diepenbeekstraat Nr 32, niets ongunstigs bekend is. Hij
verklaart dat hij te samen met zijne verloofde Hönig Lily,
geboren te Weenen, den 7/12/1923, gedurende de bezetting
verbleven heeft op de navermelde adressen.
Van augustus 1942 tot April 1943 te Edegem, Drie Eikenstraat
Nr. 59. Van April 1943 tot September 1943 te Hasselt,
Fonteinstraat Nr 85. Van September 1943 tot de bevrijding te
Brussel, rue de la Ferme Nr 53 365 . Op al de opgegeven adressen
hebben zij verbleven zonder inschrijving. Zijne verloofde heeft
gedurende de opgegeven tijdstippen geen beroep uitgeoefend.”
DV, LH,
19.3.1945
DV, GF,
10.11.1945
DV, GF,
19.11.1945
DV, LH,
12.4.1946
DV, LH,
4.7.1946
DV, GF &
LH,
16.8.1945
20.8.1946 Huwelijk van Gottfried en Lily in Amsterdam
31.1.1947 Lily Hönig komt naar België. DV, LH,
11.2.1947 Inlichtingsbulletijn betreffende vreemdelingen: Gottfried Finkel
Vader: Markus Finkel (°Bobruisk, Rusland, 8.8.1894,
vaderlandsloze van Russische oorsprong) woont te Antwerpen
Lamorinièrestraat 29.
Moeder: Lena Einig (°Borislaw, Polen, 1.11.1885) woont bij haar
echtgenoot Markus
Werkelijk beroep: handelaar in bazarartikelen
Laatste verblijfplaats in het buitenland: Lissabon (Portugal) Carlos
Josè Barreiros 45
Datum van aankomst in België: 18.6.1929
Is hij een politiek uitgewekene: Nee
Gedrag en Bestaansmiddelen. Gerechtelijk verleden in België of in
het buitenland: woont er bij zijn ouders
Is hij van plan om meer dan zes maanden in België te verblijven:
Bevestigend
Lily verblijft op dat ogenblik officieel nog wel in Amsterdam,
Nederland, Nikolaas Witsenstraat 1, maar de facto woont ze reeds
met haar man bij haar schoonouders in.
14.2.1947 Inlichtingsbulletijn betreffende vreemdelingen: Lily Hönig
Vader: Sigmund Hönig (°Siedlisk, Polen, 28.2.1896) verblijft te
14.2.1947
DV, GF,
11.2.1947
DV, LH,
14.2.1947
365 Uit het getuigenis van en de telefoons en e-mails met Edith Hönig is het duidelijk dat Gottfried hier enkel
de langere periodes vermeldt, en niet de kortdurende verblijven.
95
1214
1236
1234
1202
1230-
1231
1223
1230
1205
1197-
1198
1205

Amsterdam, Nikolaas Witsenstraat 1
Moeder: Rosa Gross (Nadworna, Polen, 15.5.1899) verblijft bij
haar mans Sigmund
Werkelijk beroep: zonder
Laatste verblijfplaats in het buitenland: Amsterdam, Nikolaas
Witsenstraat 1
Datum van aankomst in België: 31.1.1947 langs Esschen
Vroegere verblijfplaats in België: Edegem-Hasselt en St.Joos
ten Noode van augustus 1942 tot 11.9.1944, laatst rue de la
Ferme Nr. 53 (zonder aanm. vr. bur. als ondergedokene).
St.Joos ten Noode van 11.9.1944 tot einde November 1945, laatst
rue de la Ferme Nr.53 (aang. vr. bur.)
Is hij een politiek uitgewekene: Neen
Gedrag en Bestaansmiddelen. Gerechtelijk verleden in België of in
het buitenland: woont er met haar man
10.5.1948 De raad voor economisch onderzoek inzake vreemdelingen
verklaart in beroep de aanvraag van Gottfried, bijgestaan door zijn
raadsman, Meester Marinower, voor een beroepskaart voor
vreemdelingen tot het uitoefenen van het beroep van handelaar in ’t
groot in bazarartikelen ongegrond. “De activiteit van beroeper is
van geen economisch nut voor het land.”
10.5.1950 Uit een politieverslag van 10.5.1950 kunnen we afleiden dat Gottfried op
dat ogenblik met zijn vrouw woonachtig is Lamorinièrestraat 29, “bij zijn
ouders Finkel-Einig, Marcus, die aldaar een appartement bewonen van 5
plaatsen, 1 e verdiep, Hij oefent alhier geen beroep uit. Zijn vader bediende
bij het Joods Comiteit alhier voorziet in het onderhoud…. Hij is niet in het
bezit van een arbeidsvergunning of een Beroepskaart.
8.5.1950 Lily Hönig woont officieel blijkbaar in Amsterdam, Nederland, Nikolaas
Witsenstraat 1, maar verblijft op dat ogenblik in België.
24.5.1950 De Commissaris van het Bureau voor Vreemdelingen stelt Gottfried in
kennis dat het hem verboden is een winstgevende bedrijvigheid uit te
oefenen, zonder in het bezit te zijn van een arbeidsvergunning.
22.1.1951 Uit een politierapport kunnen we afleiden dat zij van Antwerpen
[Lamorinièrestraat 29] naar Schaerbeek, avenue Albert Giraud 89, zijn
verhuisd op 31.5.1950. Gottfried blijkt over een arbeidsvergunning te
beschikken. Bij het beroep van Lily staat: zonder.
5.1.1951 Lily Hönig vraagt een identiteitskaart aan. Op dat aanvraagformulier staat
dat zij in België zijn toegekomen in februari 1947. “Mon mari possède
carte jaune. Je désire rester définitivement en Belgique.» In de kantlijn
staat geschreven : « Cette apatride reside dans le pays depuis 1947, ou elle
était venue rejoindre son mari en Belgique depuis 1929 et inscrit aux
registres de la population. ».
DV, GF,
10.5.1948
DV, GF,
10.5.1950
DV, LH,
8.5.1950
DV, GF,
24.5.1950
DV, GF &
LH,
22.1.1951
DV, LH,
5.1.1951
3.6.1951 Uittreksel Geboorteakte van Judith-Jaffa Finkel. DV, GF &
LH,
9.4.1954 Lily Hönig wordt van “apatride “ terug als Oostenrijkse ingeschreven in
Schaerbeek. Als beroep staat er : geen.
11.12.1955 Uittreksel Geboorteakte van Danielle Sara-Jonah Finkel. Hieruit blijkt dat
Gottfried [vaderlandsloze] van Russische origine is.
13.7.1959 Gottfried Finkel krijgt zijn (gewone) naturalisatie tot Belg. Op dat
ogenblik wonen zij in Schaerbeek, avenue Albert Giraud 81.
5.8.1959 Uit de registratie van Gottfrieds naturalisatie in de gemeente Schaerbeek
blijkt dat de vader van Gottfried de Russische nationaliteit had. Als beroep
wordt op dat ogenblik “chef de vente“ opgegeven.
7.6.1951
DV, LH,
9.4.1954
DV, GF &
LH,
11.12.1955
DV, GF,
16.3.1960
DV, GF,
5.8.1959
6.11.1959 Gottfried Finkel vorige nationaliteit is “apatride”. DV, GF,
6.11.1959
5.2.1960 Lily Hönig krijgt haar (gewone) naturalisatie tot Belgische. DV, LH,
16.3.1960
96
1196
1193
1191
1190
1185
1181
1180
1179
1178
1169
1172
1170
1169

Markus Finkel 366 (°Brobuisk of Bobrujek, (Lethonie) Rusland,
8.8.1894), Russische nationaliteit, Marktkramer op 6.2.1942
X 13.11.1921 Wenen
Laura (later Lea) Einig 367 (°Boryslaw, Oostenrijk,
1.11.1988) Russische nationaliteit, zonder beroep op 6.2.1942
Figuur 76 Markus Finkel,
15.7.1929, DV
Figuur 77 Laura Einig, 15.7.1939,
DV
15.7.1929 Inlichtingsbulletijn voor vreemdelingen
Markus, Laura, Godfried en Solma wonen in Antwerpen, Van
Beethovenstraat 5.
Wettelijke woonplaats: Bobrujck (Lethonie)
Laatste verblijfplaats in het buitenland: Lissabonne, Carlos Jose
Barreiros 45 3d.
Aankomst in België: 18.7.1929
Markus is reiziger in kleerstoffen voor eigen rekening.
9.12.1929 Markus en Laura doen een aanvraag tot het bekomen van een visum
voor onbepaald verblijf, wonende in Atwerpen, Beethovenstraat 5.
Markus is handelaar en zegt hier nu werk gevonden te hebben.
Hun paspoort hadden zij gekregen in Belgrado op 5.7.1928.
Op 12.3.1929 waren zij geviseerd door de Belgische legatie te
Lissabon voor een reis 3 maanden.
Zij krijgen een gunstig advies.
26.2.1930 De hoofdcommissaris van politie van Antwerpen schrijft in een
verslag Markus is reiziger in breigoederen.
DV, MF &
LE,
15.7.1929
DV, MF &
LE,
9.12.1929
DV, MF &
LE,
26.2.1930
DV, MF,
28.3.1936
DV, LE,
28.3.1936 Markus Finkel vraagt een kaart en herkenningsteken van
leurhandelaar aan.
1474
16.7.1938 Laura Einig krijgt een kaart en herkenningsteken van leurhandelaar.
1473
Zij woont op dat ogenblik in de Lange Leemstraat 335.
16.8.1936
12.9.1938 Markus, Laura en Selma worden ingeschreven in het
DV, MF & 1472
bevolkingsregister van Antwerpen, Jacob Jordaensstraat 30. LE,
12.9.1938
16.7.1941 Laura wordt tot 24.7.1941 opgenomen in het Sint Elisabethgasthuis. DV, LE,
25.7.1941
1470
31.12.1941 Markus en Laura worden ingeschreven in het bevolkingsregister DV, MF & 1469
van Antwerpen, Lange Leemstraat 413.
LE,
6.1.1942
17.2.1942 Naar aanleiding van de Omzendbrief van de Algemene Secretaris DV, MF & 1239
366 Markus is de zoon van Josef Finkel (°Glusk, Lethonie, reeds overleden in 10.7.1929) en Sina Grinspan
(°Minsk, Rusland, reeds overleden in 10.7.1929) (DV, Inlichtingsbulletijn, 2.7.1957)
367 Lea is de dochter van Leiser Einig (°Boryslow, Oostenrijk, ?-† vóór 2.7.1957) en Chaje Weichsel (°Kalus,
Oostenrijk, ?- † vóór 2.7.1957), (DV, Inlichtingsbulletijn, 2.7.1957)
97
1477
1475
1476

ij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Volksgezondheid M.
Romsee van 30.6.1941 368 aan de gemeentebesturen (i.c. dat van
Antwerpen) betreffende de registratie van russische vluchtelingen
in België: “Ik heb de eer U mede te deelen dat volgende personen
niet mogen beschouwd worden als russische vluchtelingen en het
nationaliteitsgetuigschrift (die Volksumbescheinigung), afgeleverd
door het Russisch Eigenhulpkomitee in België niet zullen
ontvangen: o.a. Finkel Markus, Laura, Godefroid en Selma allen
woonachtig Lange Leemstraat 413 te Antwerpen.
Door dit schrijven, verzoek ik U de noodige orders te willen geven
opdat voornoemde personen zouden ingeschreven worden in het
vreemdelingenregister van uw gemeente als “vaderlandsloos”.
16.11.1945 Markus en Laura verhuizen naar de Van Diepenbeekstraat 32 te
Antwerpen.
10.4.1947 Markus is handelsreiziger. Hij wordt vrijgesproken van een
LE,
17.2.1942
inbreuk, nl. de in dienstneming van een vreemdeling.
DV, MF,
16.11.1945
DV, MF,
16.6.1947
25.11.1955 Markus en Laura wonen in de Van Diepenbeekstraat 87 te DV, MF &
Antwerpen.
LE,
25.11.1955
4.5.1957 Markus Finkel verwerft het Belgische gewoon burgerschap. DV, MF,
24.5.1957
2.7.1957 Inlichtingsbulletijn betreffende vreemdelingen.
DV, MF &
Lea, Vaderlandsloos van Russische afkomst,
LE,
Laatste verblijfplaats in het buitenland: Lissabon, Portugal, Carlos
José Barreiros nr. 45
Aankomst in België: 18.6.1929
Leefde van 1929 tot 1957 in Antwerpen.
Woont bij haar man, Marialei 8 te Antwerpen die in haar onderhoud
voorziet. Zij oefent geen beroep uit
2.7.1957
24.10.1957 Lea Einig krijgt het Belgische gewoon burgerschap.
DV, LE,
Op dat moment woont zij Marialei 8 te Antwerpen.
Lea is de dochter van Leiser Einig en van Chaje Waichsel.
Selma Finkel
17.12.1957
369 (°Kichinev, Chicinew of Chesenau (Rusland-
Roemenië), 31.12.1923/ Vaderlandsloze van Russische Oorsprong,
Tjecho-Slovakische nationaliteit door huwelijk), zonder beroep op
12.10.1949
X 4.3.1947 Antwerpen
Heinz Konrad Schindler370 (°Wenen, Oostenrijk,
13.8.1921) handelsbestuurder op 4.3.1947, handelsreiziger op
1.7.1947
Figuur 78 Selma Finkel,
18.3.1947, DV
Figuur 79 Heinz Schindler,
11.9.1944, DV
368 Hitler valt Rusland binnen. Operatie Barbarossa ging van start op 22.6.1941. Dat speelt hier zeker mee.
369 Selma is de dochter van Markus Finkel en Laura Einig.
98
1467
1466
1464
1461
1451
1452
1453
1450

19.9.1939 In een “Inlichtingsbulletijn betreffende Vreemdelingen” staat dat
Nationaliteit: Russische vluchteling.
Vader: Markus Finkel (°Bobrujck, Rusland, 8.8.1894,
vaderlandsloze van Russische oorsprong) woont te Antwerpen
Lange Leemstraat 413.
Moeder: Laura Einig (°Borislav, Polen, 1.11.1885) woont bij haar
echtgenoot Markus
Werkelijk beroep: zonder
Laatste verblijfplaats in het buitenland: Lissabon (Portugal) Carlos
Josè Barreiros 45 3d.
Datum van aankomst in België: 18.6.1929
Is hij een politiek uitgewekene: Neen
Gedrag en Bestaansmiddelen. Gerechtelijk verleden in België of in
het buitenland: woont er bij zijn ouders. Hij oefent nog geen beroep
uit en gaat ter school. De vader marktkramer, voorziet in zijn
onderhoud.
Is hij van plan om meer dan zes maanden in België te verblijven:
Bevestigend
23.2.1942 In een “Bericht van aankomst” staat dat Selma wordt ingeschreven
in het bevolkingsregister van Antwerpen, Lange Leemstraat 413,
17.2.1942 Naar aanleiding van de Omzendbrief van de Algemene Secretaris
bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Volksgezondheid M.
Romsee van 30.6.1941 371 aan de gemeentebesturen (i.c. dat van
Antwerpen) betreffende de registratie van russische vluchtelingen
in België: “Ik heb de eer U mede te deelen dat volgende personen
niet mogen beschouwd worden als russische vluchtelingen en het
nationaliteitsgetuigschrift (die Volksumbescheinigung), afgeleverd
door het Russisch Eigenhulpkomitee in België niet zullen
ontvangen: o.a. Finkel Markus, Laura, Godefroid en Selma allen
woonachtig Lange Leemstraat 413 te Antwerpen.
Door dit schrijven, verzoek ik U de noodige orders te willen geven
opdat voornoemde personen zouden ingeschreven worden in het
vreemdelingenregister van uw gemeente als “vaderlandsloos”.
11.9.1944 In een “Inlichtingsbulletijn voor vreemdelingen” staat voor het
adres van zijn ouders “adresse ignorée”. Bij zijn laatste
verblijfplaats in het buitenland: Amsterdam, Tintorettostraat 15.
Aankomst in België: augustus 1942, via Baarle-Hertog.
Sans papiers. Déclaration de perte de papiers d’identité délivrée à
Saint-Josse-ten-Noode, le 6-9-1944 (s) A.S. Hautphenne, Marcel
11.9.1944 De politie van Brussel maakt een verslag op op het moment dat
Heinz zich in het vreemdelingenregister komt inschrijven, rue de la
Ferme, 53 (1er étage):
Il est entré en Belgique, en août 1942.
Il a été caché pour les allemands. Il se fait inscrire en attendant
que la Hollande soit libérée. Il quittera le pays aussitôt que les
circonstances la permettront. Il ne possède pas de papiers, il
déclare avoir perdu tout.
Il a une cousine, Feldbaum, Julia, née à Vienne, le 21-9.1900,
DV, SF,
19.9.1939
DV, SF,
28.2.1942
DV, SF,
17.2.1942
DV, HS,
11.9.1945
DV, HS,
11.9.1944
370 Heinz is de zoon van Samuel Schindler (°Stari-Hrosinkov, Tjecho-Slovakije, 13.11.1881) en Camilla-Anna
(Bellak) Körner (°Novi-Hrosinkov, Tjecho-Slovakije, 26.7.1885). De informatie die we hier over Heinz bijeen
konden brengen, is erg belangrijk want Edith Honig schrijft hierover: “Heb je epistel over Heinz en Selma
ontvangen - met gemengde gevoelens, want alle onderduikadressen van hem waren dezelfde die ik had. Ben er
ook wat wijzer van geworden, dingen, die ik vergeten was. Bv. hoelang we bij Sluys verbleven. Heinz was een
soort Pleegbroer van me - ik kende hem al, toen ik 15 jaar was, heb ook zijn ouders gekend (was erbij, toen ze
in Frankrijk door de Duitsers opgepakt werden, samen met mijn oom en tante Landau) Hij is ook altijd bij ons
blijven wonen tot hij in Amsterdam met Selma trouwde.” E-mail van Edith Honig van 9.1.2006.
371 Hitler valt Rusland binnen. Operatie Barbarossa ging van start op 22.6.1941. Dat speelt hier zeker mee.
99
1427
1428
1424
1239
1425
1446
1447
1444

épouse Herzfeld, Ed. demeurant en dernier lieu rue Potagère, 5,
mais résidant sans inscription : 26, rue François Delcoigne à
Koekelberg.
Le certificat, modèle C, valable jusqu’au 17-10.1944, lui a été
délivré.
24.10.1944 In een “Bericht van aankomst” staat dat Selma, Vaderlandslooze
van Russische oorpsrong wordt ingeschreven in het
bevolkingsregister van Antwerpen, Van Diepenbeekstraat, 32.
10.11.1944 Een rapport van de politie van Saint-Josse-ten-Noode staat:
“L’étranger apatride Schindler, Heinz, né à Vienne, le
13/8/1921; célibataire, o./caoutchoutier, est inscrit en cette
commune,rue de la Ferme, 53, depuis le 17.9.1944. Il est arrivé
en Belgique, en août 1942, venant d’Amsterdam. Afin
d’échapper aux recherches de la police allemande, il a résidé
clandestinement aux adresses suivantes :
1. du 15/8/1942 au 20/10/1942 chez le nommé Sluys, Klaas,
demeurant à Bouchout-Heuvelstraat, 3 ;
2. du 20/10/1942 au 13/3/1943, chez la famille Hendrickx, à
Edegem-Drie Eikenstraat, 59 ;
3. du 13.3.1943 au 1/4/1943, à Moortsel-Kerkplein, 5, nom
de l’occupant oublié par Schindler;
4. du 1/4/1943 au 8/4/1943, chez le nommé Van Hée,
demeurant à Etterbeek-rue des Cultiveurs, 41 ;
5. du 8/4/1943 jusqu’à la libération de Bruxelles, rue de la
Ferme, 53.
La nommée Felderbaum, épouse Herzfeld, n’est pas inscrite à cette
dernière adresse. D’après la déclaration de Schindler, Heinz, qui est
son cousin, elle réside actuellement à Koekelberg – rue François
Delcoigne, 26 ; elle serait de nationalité tchèque d’origine, mais
apatride actuellement.
17.12.1944 In een rapport van de politie van Saint-Josse-ten-Noode staat dat
Heinz “est de bonnes conduits et moralité. A notre connaissance,
rien de défavorable n’est à signaler en ce qui concerne l’attitude du
prénommé du point de vue national. Il n’exerce aucune profession.
Il déclare posséder 20.000 frs. et vivre à charge des parents de sa
fiancée, les époux Hönig-Gross, demeurant à la même adresse 372 .
14.8.1945 In een rapport van de politie van Saint-Josse-ten-Noode staat dat zij
Heinz op de hoogte brengen van het feit dat de
Vreemdelingenpolitie op 25.7.1945 een brief heeft geschreven
waarin staat dat “il lui est notifié qu’il n’est pas autorisé à s’établir
dans le royaume. En conséquence il devra quitter le pays dès que
les circonstances le permettront.
6.12.1945 Bericht van verlenging van de Reiswijzer Model C, die zij gekregen
hadden op 13.12.1944. Zij wonen nog steeds in Rue de la Ferme 53
in Saint-Josse-ten–Noode. Heinz staat hier ingeschreven als
“caouchoutier”.
4.3.1947 Uittreksel uit het Huwelijksregister, waarin staat dat Heinz laatst te
Amsterdam, en thans te Haarlem, Nederland gehuisvest is.
Heinz is de zoon van Samuel Schindler en Kamille Bellak Körner.
Selma, de dochter van Markus Finkel, bureelbediende, en Laura
Einig, wonende Lamorinièrestraat 29 te Antwerpen.
18.3.1947 In een “Inlichtingsbulletijn betreffende vreemdelingen” staat dat
Heinz op dat ogenblik in Amsterdam verblijft, Zoomstraat 49.
DV, SF,
31.10.1944
DV, HS,
10.11.1944
DV, HS,
17.12.1944
DV, HS,
14.8.1945
DV, HS,
6.12.1945
DV, SF &
HS,
4.3.1947
DV, SF &
HS,
372 Heinz is een hele tijd verloofd geweest met Edith Hönig. Dat verklaart ook waarom Heinz en Edith altijd
op hetzelfde adres hebben ondergedoken gezeten. Na de oorlog wordt de verloving echter verbroken en in
1947 huwt Heinz met Selma Finkel, die hij tijdens het onderduiken heeft leren kennen.
100
1423
1441
1442
1439
1436
1435
1434
1431
1432

Selma woont bij haar ouders die in haar onderhoud voorzien. Zij
oefent geen beroep uit.
6.6.1947 Een nota van de Openbare Veiligheid vermeldt m.b.t. Heinz:
« L’époux a été prévenu qu’il devrait quitter le pays dès que les
circonstances le permettraient ; Par contre, l’épouse est inscrite aux
registres de la population, étant en Belgique depuis 1929, et ces
parents résidant dans le pays.
Proposition : Demander si l’époux est en possession d’un permis de
travail et dans la négative, l’invité à produire ce document on le
récipitté de sa demande.
Je n’inquiéterons pas autrement les intéressés. »
1.7.1947 Heinz wordt geschrapt uit het bevolkingsregister van Saint-
Josse-ten-Noode, rue de la Ferme 10, waar hij was ingeschreven
sinds 11.9.1944. Hij vertrekt naar Nederland [Amsterdam].
27.5.1949 In een Bericht van vertrek staat Selma Finkel geschrapt wordt uit
het bevolkingsregister van Antwerpen, Lamorinièrestraat 29,waar
zij sinds 27.5.1947 was ingeschreven. Nieuw adres: onbekend.
Karl Kron, (° Czerniatyn, Polen, 22.4.1898/ Oostenrijkse
nationaliteit/ zonder beroep op 23.2.1940-†1.1.1943 373 ),
X te Wenen op 20.8.1933
met Chana Hönig, (° Lebusza, Polen, 3.3.1898/ Oostenrijkse-
Duitse nationaliteit/ zonder beroep op 23.2.1940)
Figuur 80 Karl Kron, 20.8.1938,
DV
Figuur 81 Chana Hönig,
10.9.1941, DV
20.8.1938 Inlichtingsbulletijn betreffende vreemdelingen: Karl Kron
Vader: Salomon Kron (°Czerniatyn, Polen, 1868-†Czerniatyn,
Polen, 18.8.1938 374 )
Moeder: Sara Schacheter (overleden in 1898 375 (verdere
inlichtingen onbekend)
Werkelijk beroep: zonder
Laatste verblijfplaats in het buitenland: Heinzelmanngasse 20, 20 e
Bezirk, Wenen
Datum van aankomst in België: 20.8.1938
Is hij een politiek uitgewekene: Ja (en dat is omcirkeld!)
Gedrag en Bestaansmiddelen. Gerechtelijk verleden in België of in
het buitenland: Onbekend. Belanghebbende verklaart middelen te
hebben om in zijn onderhoud te voorzien.
Is hij van plan om meer dan zes maanden in België te verblijven:
onbeperkt.
Opmerkingen: Bewijs van inschrijving in het vreemdelingenregister
geweigerd.
18.3.1947
DV, HS,
6.6.1947
DV, HS,
1.7.1947
DV, SF,
12.10.1949
DV, KK,
20.8.1938
373 Karl Kron wordt, zoals we weten uit het getuigenis van Edith Honig, in Frankrijk opgepakt en overleeft de
oorlog niet. Hij krijgt als overlijdensdatum 1.1.1943 en als plaats: onbekend. DV, Dossier Kron, Karl, Een
uittreksel uit het register van overlijdensakte, 28.6.1955.
374 Karl Kron komt dus twee dagen na het overlijden van zijn vader aan in België.
101
1422
1421
1420
1025-
1026

10.11.1938 Inlichtingsbulletijn betreffende vreemdelingen: Chana Honing
Vader: Moritz Honing (°Tarnobrzeg of Carnobchek, Polen, 1874-
†Bilitz, Polen, 1924)
Moeder: Sara Aftergot of Haftelhut (°Dombrowa, 1876, wonende te
Bilitz, Polen 376 )
Werkelijk beroep: zonder
Laatste verblijfplaats in het buitenland: Heinzelmanngasse 20, 20 e
Bezirk, Wenen
Datum van aankomst in België: 10.11.1938
Is hij een politiek uitgewekene: Ja
Gedrag en Bestaansmiddelen. Gerechtelijk verleden in België of in
het buitenland: Onbekend. Zij woont bij haar man, die voor haar
onderhoud zorgt.
Is hij van plan om meer dan zes maanden in België te verblijven:
onbepaald.
Opmerkingen: Geen bewijs van inschrijving in het
vreemdelingenregister afgeleverd.
10.3.1939 Nota aan de Burgemeester: Reiswijzer (model C) afgeleverd aan de
echtgenooten geldig t.e.m. 12 Juni 1939 me melding:
“Belanghebbende is er niet toe gemachtigd zich in België te
vestigen. Er wordt hem opgelegd uit te wijken.”
11.3.1939 De Polizeipräsident van Abteilung II, Braunerstrasse 5 te Wenen
antwoordt aan de Belgische Openbare Veiligheid “dass die in der
Folge genannte personen nicht ungunstig beleumundet werden und
als bestraft nicht vermerkt sind”
11.3.1939 KK, nach Wien zuständig, mosaisch, verheiratet, in Wien XX.,
Heinzelmanngasse wohnhaft gewesen
31.5.1939 Brief van de Antwerpsche Komiteit voor Joodsche Vluchtelingen
aan de administrator van de Openbare Veiligheid waarin staat dat
KK en CH: “sont de nationalité allemande, en possession d’un
passeport autrichien, expiré. Ils ne peuvent retourner en allemagne,
vu qu’ils ont été forcés de signer un document, l’engageant a ne
plus revenir en Allemagne. Ils se sont inscrite à la Société EZRA
D’Anvers pour une émigration outre-mer et dès qu’une possibilité
d’émigration se présentera, ils quitteront la Belgique. Nous vous
prions de bien vouloir autoriser Monsieur le Commissaire en chef
de Police d’Anvers de proroger le séjour provisoire des l’interessés
en Belgique pour quelques temps. »
26.6.1939 Brief van de Antwerpsche Komiteit voor Joodsche Vluchtelingen
aan de administrator van de Openbare Veiligheid waarin deze voor
KK en CH vraagt: “de leur accorder un delai de trois mois aux sus
nummés, afin de leur permettre son émigration.”
8.7.1939 Voorlopig te klasseren dossier “Naar luid van het Ministerieel
rondschrijven nr. 37 C1 cc 1 juli 1938 en wel om de titularis(sen)
van dit dossier in de mogelijkheid te stellen uit te wijken, zal
zijn/hun (haar) verblijfstitel, ambtshalve en zonder voorwaarde, om
de drie maanden worden verlengd. De gemeentebesturen zijn er niet
toe gehouden de Openbare Veiligheid bericht te sturen van de in die
omstandigheden verleende verlengingen.”
30.11.1939 ingeschreven in het vreemdelingenregister van Berchem,
Statiestraat 124. Op dit document van 23.2.1940 is de naam Anna
doorgehaald en vervangen door Chana.
DV, CH,
10.11.1938
DV,
KK&CH,
10.3.1939
DV, CH,
4.8.1939
DV, KK,
4.8.1939
DV
KK&CH,
31.5.1939
DV
KK&CH,
26.6.1939
DV,
KK&CH,
8.7.1939
DV,
KK&CH,
23.2.1940
102
1021-
1022
1.2.1941 met het uitdrijvingsbevel 6845 geschrapt uit het DV, CH, 1013
375 Karl Krons moeder sterft dus in het geboortejaar van Karl. Is zij in het kinderbed bebleven?
376 Op 10.9.1941 woont zij in Tarnaw (Polen) Legione n.° 26..
1020
1016
1017
1019
1018
1015
1014

vreemdelingenregister Berchem, Statiestraat 124 en heeft als nieuw
adres opgegeven: S. Sauwestrelaan 65 in Beverloo (Limburg)
20.2.1941 Anna Hönig wordt ingeschreven in het vreemdelingenregister van
de gemeente Beverloo, L. Sauvestrelaan 65.
24.4.1941 geschrapt uit het vreemdelingenregister van Berchem, Statiestraat
124.
23.7.1941 Van 1.2.1941 tot dan blijft Chana Honig in Beverloo (Limburg)
(aldaar ondergebracht door de Duitsche overheid.)
Zij komt die dag terug naar Antwerpen, Kipdorpvest 11.
10.9.1941 Inlichtingsbulletijn inzake vreemdelingen van 10.9.1941
Bij vraag 1 naar de echtgenoot staat dat bij huidige verblijfplaats:
Geïnterneerd te Kurz in Frankrijk.
Bij vraag 3: Haar vader was
Bij de vraag 11 Is hij politiek uitgewekene? Staat: Neen, geen
vluchteling. Ik ben jodin. En het antwoord is ook door haar speciaal
ondertekend.
23.9.1942 In een bericht van vertrek van een vreemdeling staat dat zij: “den 3
sept.1942 bij Coll. Besluit (van ambtswege) geschrapt [werd] uit
het vreemdelingenregister Kipdorpvest 11 [Antwerpen] en heeft als
nieuw adres opgegeven Onbekend.
20.9.1944 Uit deze “Intrekking van ambtelijke afschrijving” kunnen we
afleiden dat Anna Honig-Kron dan al terug in Antwerpen is. Uit
hetzelfde document blijkt dat zij op dat ogenblik haar beroep niet
uitoefent en wordt ondersteund door de Commissie van den
Openbare Onderstand.
6.10.1944 Uit een bericht van aankomst van een vreemdeling kunnen we
afleiden dat Chana Hönig op dat ogenblik verhuisd naar de
Generaal van Merlenstraat 1 te Berchem.
24.11.1944 Een handgeschreven nota vermeldt: De Duitsche onderdaan Chana
Honig, echtgenoote Kral Kron, geboren te Libusza (Pol.) den 3
maart 1989 is in België gekomen uit Weenen (Oostenrijk), den 10
Nov.1938 en heeft verklaard politiek uitgewekene te zijn.
Van af 1942 is zij bij een Belgische onderdaan te Antwerpen
ondergedoken geweest.
Zij word (sic) thans gesteund door het Comité ter verdediging van
de joodsche belangen te Antwerpen.
Voorstel: Haar doen verwittigen dat zij niet gemachtigd is zich in
België te vestigen en dat zij het Rijk zal moeten verlaten zoodra de
omstandigheden het toelaten.
De geldigheidsduur van het bewijs “model C” achtereenvolgens
met drie maanden laten verlengen.
Huidig adres van den echtgenoot vragen.
28.12.1944 Rapport van de politie van St.-Josse-ten-Noode: “Lan nommé
Honig, Chana, épouse Kron, Karl, née à Libusza (Pol.), le 3/3/1898,
de nationalité allemande, reside effectivement en c/c., rue de la
Ferme, 53. Elle déclare n’exercer aucune profession, et vivre à
charge de son frère HONIG, Sigmund, demeurant à la même
adresse. Son époux, KRON, Karl, est déporté en Allemagne. »
23.10.1945 Aangehecht aan een “Bericht van aflevering van inschrijving in het
vreemdelingenregister Model C” is een verslag van kwartieragent
Berckmans van 1.11.1944 waarin staat: “a) De genaamde Honig
Chana vr Kron Karl geboren te Libusza (Pol) den 3/3/1898
wonende alhier Generaal van Merlestraat N°1 dochter van Mauritz
en van Aftergoed Sala van Poolsche Nationaleteit Bewoont er eene
kamer by Van BEURDEN Jan Belg waar zy is ondergedoken
geweest van Augustus 42. b) Belanghebbende oefent geen beroep
21.5.1941
DV, AH,
18.9.1941
DV,
23.5.1941
DV, AH,
10.9.1941
DV, AH,
10.9.1941
DV, AH,
23.9.1942
DV, AH,
3.10.1944
DV, AH,
16.3.1944
DV, AH,
24/11.1944
DV, AH,
28.12.1944
DV, AH,
23.10.1945
103
1010
1012
1006
1006-
1007
1005
1004
1003
999
998
1001

uit heeft geene inkomsten of eigendommen word gesteund door het
Comite ter verdediging van de joodsche belangen…” Dit verslag is
echter niet ondertekend door Anna Honig zelf. 377
25.9.1951 Uit een schrijven van de politie van Schaarbeek: “HONIG, Chana,
n’exerce aucune profession, et ne possède ni permis de travail ni
carte professionelle. Elle déclare être aidée pécunièrement par son
frère résident en Hollande à raison de 150 florins par mois.
L’intéresée n’ayant aucun moyen d’existence contrôlable, nous
émettons un avis défavorable quant à la délivrence de la carte
d’identité pour étrangers.˝
5.10.1951 Uit een geschreven document kunnen we afleiden dat “ Le mari a
été deporté et n’est pas encore rentré au foyer” en dat zij
(financieel) wordt geholpen door een broer die in Nederland woont.
Het gaat hier dus om Sigmund Hönig, Ediths vader.
28.6.1955 Een uittreksel uit het register van overlijdensakte staat dat Karl
Kron overleden is op 1.1.1943 op een onbekende plaats, en dat hij
voordien woonde in de Statiestraat 24 te Antwerpen.
Igo (Israel) Gross 378 , (°Nadworna, Polen, 4.4.1897/ Duitse
(ex-Oostenrijkse) nationaliteit (non-ennemie)/
handelsvertegenswoordiger op 30.1.1939, 30.11.1939, pelsmaker
op 5.8.1941, fourreur et tailleur op 7.7.1942 en 28.9.1942,
commerçant (diamants) op 5.3.1946, pelsenhandelaar op 27.9.1948
of confectionneur de fourrures en vêtements op 6.10.1947),
X te Wenen op 14.8.1927
met Rosalie Berlstein 379 , (° Lwow of Lemberg, Polen,
12.3.1901/ Duitse (ex-Oostenrijkse) nationaliteit/ zonder op
30.11.1939, 5.6.1940, fourreuse, mécanicienne (fourrures) op
28.9.1942, zonder beroep op 11.1.1951)
Figuur 82 Igo Gross, 7.7.1942,
DV
Figuur 83 Rosalie Berlstein,
30.11.1939, DV
1938 In een ongedateerde “Affidavit of support” op papier van de
Holland-America line uit 1938 zegt de op 16 juli 1908
genaturaliseerde ‘Jewelery salesman” Norbert Salter, 66 jaar oud,
en al sinds 1903 in New York wonende, 315 West 57th.St. Apt. 5a,
zijn verwanten Israel Gross en zijn vrouw, wonende
Wallen[stein]strasse 36 in [2 e Bezirk] Wenen, te onderhouden tot
DV, AH,
25.9.1951
DV, AH
5.10.1951
DV, KK,
28.6.1955
DV, RB &
IG
1938
377 Deze informatie klopt dus duidelijk niet, vermits het duidelijk is dat zij op verschillende plaatsen heeft
ondergedoken gezeten om uiteindelijk in Brussel terecht te komen, waar zij zal verblijven tot de bevrijding in
september 1944. Bovendien had zij ook niet de Poolse nationaliteit maar de Duitse. Eigenlijk had zij
Oostenrijkse nationaliteit, maar na de Anschluß werden alle Oostenrijkers Duitsers.
378 Israel Gross is de zoon van Leib Gross (°Nadworna, Polen, 1873), en van Szeindel of Scheindel Schreiber
(°Bohorodczany, Polen, 1875) die op 23.8.1938 nog in Wenen woont en op 30.1.1939 wonende ten Dyckstraat
43 in Amsterdam, Nederland.
379 Rosalia Berlstein is de dochter van Mozes Chaim Berlstein (°Lemberg of Lwow, Polen, 22.2.1874-†Wenen,
4.11.1921) en Klara Ernestina Pinsker (Lemberg of Lwow, 12.3.1873) woont op 10.11.1938 in Londen.
104
989
987
984
1101

zij zelf in hun onderhoud kunnen voorzien. Op dat ogenblik
verdient hij gemiddeld 50$ per week, heeft hij 1200$ gespaard en
woont hij in een apartement met drie kamers.
22.8.1938 Israel Gross komt aan in België. DV, IG
23.8.1938 Op een “Inlichtingsbulletijn betreffende Vreemdelingen” van
30.1.1939 staat dat hij op 23.8.1939 in België is aangekomen. hij
heeft zich eerst (tot 24.12.1938) gevestigd in de Statiestraat 124 te
Berchem. Beiden beschikken over een Oostenrijks paspoort, maar
niet over een visum. Bij vraag 11: Is hij politiek uitgewekene? staat:
“Ja, zie hierbygaand schrijven”, en deze zin is apart ondertekend
door Israel Gross. Er staat ook in dat hij pelshandelaar is, maar dat
hij zijn beroep alhier niet uitoefent. Verklaart geld te bezitten om
tydens verblyf hier, in hun onderhoud te voorzien.” Bij vraag 13
staat: “Wacht alhier mijn beurt af om naar Amerika te kunnen
vertrekken. Zijn in bezit van het “Affidavit.”
10.11.1938 Op een “inlichtingsbulletijn betreffende vreemdelingen” van
10.11.1938 staat dat Rosalia Berlstein op 10.11.1938 in België is
aangekomen.
24.12.1938 Israel Grosss verhuist van de Statiestraat 124 naar de Isabellalei 24
te Antwerpen.
11.1.1939 Israel Gross ondertekent een verklaring die naar de Minister van
Justitie wordt gestuurd waarin o.a. staat bij “Le motif de notre
émigration est le suivant: J’ai été persécuté par le Gestapo et j’ai dû
m’enfuir pour ne pas être mis au camp de concentration.” Hij vraagt
om in België te mogen blijven tot ze kunnen emigreren naar de
U.S.A.. “Je possède des moyens suffisants pour pouvoir subsister
sans devoir travailler. »
6.3.1939 In een korte nota aan de (Hoofd)Commissaris van Politie te
Antwerpen laat de Openbare Veiligheid (?) weten dat aan de
echtgenoten Reiswijzer (model C) is afgeleverd geldig t.e.m.
30.6.1939 met melding: “Belanghebbende is er niet toe gemachtigd
zich in België te vestigen. Er wordt hem opgelegd uit te wijken.”
30.3.1939 De politiecommisaris van Afdeling II in Wenen laat aan de
Belgische Openbare Veiligheid weten dat Gross Israel “nicht
ungünstig beleumundet werden und als bestraft nicht vermerkt
sind”.
26.6.1939 De Reiswijzer Model C van 30.1.1939 en geldig tot 30.6.1939
wordt verlengd tot 30.9.1939.
30.11.1939 Rosalie Berlstein krijgt van de gemeente een identiteitskaart. Zij
woont dan blijkbaar op de Isabellalei 24 te Antwerpen. Op haar
identeitskaart staat ook een stempel dat zij (later) is ingeschreven in
het jodenregister met nr. 10259, en staat er bij geschreven dat zij
een Reiswijzer Model C heeft. Op 5.6.1940 en op 30.11.1940 wordt
deze kaart “kosteloos” verlengd.
30.11.1939 Het echtpaar krijgt nu een Reiswijzer Model B i.p.v. het eerdere
Model C.
5.6.1940 In een “Verklaring van onvermogen” staat dat Rosalie Berlstein,
zonder beroep, op dat ogenblik alleen woont 380 en 50 fr. steun per
10 dagen ontvangt van de Commissie van openbare onderstand.
25.1.1941 Een attest “relative à la mise en séjour forcé et surveillé de
l’interessé dans le Limbourg” van 2.3.1961 bevestigt dat Igo van
23.8.1938
DV, RB &
IG,
30.1.1939
DV, RB,
10.11.1938
DV, IG,
24.12.1938
DV, IG,
11.1.1939
DV, RB &
IG
6.3.1939
DV, IG,
30.5.1939
DV, RB &
IG
26.6.1939
DV, RB,
30.11.1939
DV, RB &
IG,
30.11.1940
DV, RB,
5.6.1940
DO, IG,
2.3.1961
380 Op dat ogenblik is haar man, Igo Gross, nog steeds geïnterneerd in het kamp van St.Cyprien (Frankrijk), en
hij zal daar blijven tot oktober of november 1940.
105
1114
1105
1112
1111
1110
1104
1103
1100
1074
1099
1098
807
808

25.1.1941 tot 17.4.1941 in Zeelhem, Dorpsstraat 28, is geweest. “…
cependant sa présence y est encore signalé le 17.4.1941.”
26.1.1941 Bericht van aankomst van een vreemdeling: Op een lijst met 36
namen van joden (?) met de Duitse nationaliteit die allen komende
van Antwerpen worden ingeschreven in het vreemdelingenregister
van Zeelhem in Limburg figureren o.a. de namen van Rosalia
Berlstein en Igo Gross, maar ook van Rosalia’s oudere, ongehuwde
zus, Salomea Berlstein 381 .
19.4.1941 Verblijfplaats op de identiteitskaart van RB: Isabellalei 24
Antwerpen
31.5.1941 Een bericht van vertrek van RB met een schrapping van ambstwege
uit het vreemdelingenregister van Berchem, Statielei 124 en “heeft
als nieuw adres opgegeven: onbekend 382 ”
5.8.1941 In een bericht van aankomst staat dat de Duitsche onderdaan IG
komende van de Dorpstraat 26 te Zeelhem (Limburg) op 5.8.1941
wordt ingeschreven in het vreemdelingenregister van Schaerbeek,
Haechtsche Steenweg 265.
16.8.1941 In een bericht van aankomst staat dat de Duitsche onderdaan RB
komende van de Isabellalei 24 te Antwerpen op 16.8.1941 wordt
ingeschreven in het vreemdelingenregister van Schaerbeek,
Haechtsche Steenweg 406 383 .
25.11.1941 Uit een brief van de gemeente Schaerbeek aan de
Vreemdelingenpolitie blijkt dat Igo Gross en zijn vrouw
vaderlandsloos zijn geworden “par ordonnance allemande du
25/11/1941.”
7.7.1942 “Le certificat d’inscription au registre des étrangers délivré le
30.11.1939 par l’Administration communale de Anvers au
ressortissant allemand désigné ci-dessous, demeurant en cette
commune, chaussée de Haecht n°406,a été renouvelé, sans
limitations de durée” 384 .
7.7.1942 Igo Gross krijgt een identiteitskaart van de gemeente Schaerbeek.
Op deze kaart staat bij zijn nationaliteit: allemande.
22.9.1942 Uit een “Avis de renouvellement des certificats d’inscription au
régistre des étrangers” blijkt dat Rosalie Berlstein’ certificaat van
haar inschrijving in het vreemdelingenregister van Schaerbeek nog
op 22.9.1942 werd afgeleverd.
28.9.1942 Uit een “Avis de renouvellement des certificats d’inscription au
régistre des étrangers » blijkt dat Igo Gross’ certificaat van zijn
inschrijving in het vreemdelingenregister van Schaerbeek nog op
28.9.1942 werd afgeleverd.
3.10.1942 De Secretaris-Generaal krijgt een document van de stad Brussel
waarin staat dat Rosalie Berlsteins nationaliteit van “allemande” is
veranderd in “apatride”. Zij woont dan op chaussée de Haecht 406.
15.10.1942 De Secretaris-Generaal krijgt een document van de burgemeester
van Schaerbeek waarin staat dat Israel Gross’ nationaliteit van
“allemande” is veranderd in “apatride”. Hij woont dan op chaussée
de Haecht 406.
DV, RB &
IG,
11.2.1941
DV, RB,
DV, RB,
31.5.1941
DV, IG,
5.8.1941
DV, RB,
16.8.1941
DV, IG,
22.2.1945
DV, IG,
7.7.1942
DV, IG,
7.7.1942
DV, IG,
8.9.1944
DV, RB,
8.9.1944
DV, RB,
3.10.1942
DV, IG,
15.10.1942
106
1095
1075
1094
1093
1092
1056
1082,
1089
1069
1066
1067
1081
1079,
1091
15.10.1942 Israel Gross laat zich inschrijven in het vreemdelingenregister van DV, IG, 1079
381
Salomea Berlstein (°Lwow of Lemberg, Polen, 28.6.96) zal met het IIe transport naar Auschwitz worden
gedeporteerd met het nummer 799.
382
Blijkbaar was men in Berchem niet op de hoogte naar waar in Limburg Rosalie Berlstein was “verhuisd”.
383
Igo Gross zal een tijdje later bij zijn vrouw gaan wonen op Haechtsesteenweg 406.
384
Dat klinkt erg cynisch als je weet dat enkele dagen later de razzia’s en deportaties beginnen.

Schaarbeek, chaussée de Haecht, n° 406 15.10.1942
12.3.1943 Op een “Formulaire de Renseignements” staat dat Igo op
12.3.1943 385 door de Sipo werd binnengebracht in de gevangenis
van Antwerpen en dat hij op 20.3.1943 naar Mechelen werd
overgebracht.
16.8.1944 Verblijfplaats op de identiteitskaart van RB: Chaussée de Haecht,
406, Schaerbeek
8.9.1944 Uit een “Avis de renouvèlement des certificats d’insription au
registre des étrangers” blijkt dat zijn inschrijving in het
7.11.1944
om 15u.
vreemdelingenregister van Schaerbeek al plaats vond op 8.9.1944.
Een proces-verbaal van de politie van Schaerbeek naar aanleiding
van een “Enquête relative à l’activité des étrangers Gross, Israël et
Berlstein Rosalie, pendant l’occupation allemande” verklaart Igo
Gross in het Frans: “Je suis apatride d’origine polonaise. Je suis
arrivé en Belgique en 1938 venant d’Autriche d’où je me suis enfui,
étant en butte aux tracasseries nazies. Le 10.5.1940, j’ai été interné
dans le camp de St.Cyprien (France). Je suis revenu à Anvers, au
mois d’octobre ou novembre 1940, sans pouvoir précisér. J’ai été
envoyé, par les allemands, à Zelem, près de Diest d’où j’ai pu
quitter pour venir à Schaerbeek, chaussée de Haecht, 406, d’où je
suis parti le 11.3.1943 386 , pour me cacher à Edeghem, près
d’Anvers. J’ai été arrêté là le 12.3.1943, par les allemands et interné
à Malines, caserne Dossin. J’ai été transporté par les allemands
dans un train en direction de l’Allemagne, mais ai pu en sauter à
proximité de Tirlemont. Depuis lors et jusqu’à la libération je me
suis caché à St. Josse-ten-Noode, rue de la Ferme, 53. J’ai été aidé
par plusieurs personnes. afin de subsister et notammant par l’agent
de police DAEMS, de Schaerbeek, dont je vous remete une
attestation afin de la joindre à mon dossier. Je n’ai jamais émargé
au ravitaillement allemand et n’ai fait partie d’aucun organisme
d’ordre nouveau. Pendant que je vais faire valider ma carte
d’identité, je vais faire changer mon lieu de résidence du n° 392 au
n°418 de la chaussée de Haecht.
Je suis en possession d’un certificat d’inscription au régistre des
étrangers portant le n°13437, délivré à Schaerbeek le 8.9.1944 et
valable jusqu’au 7.3.1945 (modèle B). Lecture faite apersisté et
signé…
L’intéressé a éte laissé en liberté en attendant les instructions de
Monsieur le Ministre de la Justice.
Immédiatement après, j’ai entendu la nommé Berlstein, Rosa,
épouse Gross, Israêl,… qui m’a déclaré en français : Je suis apatride
d’origine polonaise. Je suis en possession d’un certificat
d’inscription au régistre des étrangers, modèle B, n°13438, délivré à
Schaerbeek, le 8.9.1944, valable jusqu’au 7.3.1945. Sitôt que je
serai autorisé à faire valider ma carte d’étrangère, je ferai en même
temps, changer mon lieu de résidence du n°392 au n°418 de la
chaussée de Haecht. Je suis en Belgique depuis 1938 venant
d’Autriche d’où je me suis enfuie avec mon mari. En 1940, j’ai
suivi mon mari au Camp St.Cyprien en France. Je suis revenu avec
lui en Belgique, à Anvers, d’où nous avons été envoyé à Zelem Près
DO, IG,
2.2.1948
DV, RB,
30.11.1939
DV, IG,
5.3.1946
DV,
IG&RB,
7.11.1944
385
Op een ander “Formulaire de Renseignements”staat nochtans dat Igo reeds op 11.3.1943 zou zijn
binnengebracht. (DO, Dossier Igo Gross)
386
De geldigheid van het bewijs van zijn inschrijving in het vreemdelingenregister liep af op 28.3.1943. (DV,
IG, 28.09.1942) Is het daarom dat hij kort voordien naar Edegem gaat?
107
803
1075
1055
1062-
1063

Diest. De là, nous avons pu quitter, mon mari vers Bruxelles et
moi à Anvers, à Edeghem 387 . Mon mari a été arrêté à cette
adresse par les allemands, pendant que je suis parvenue à fuir.
Je suis alors venue à St.Josse-ten-Node, rue de la Ferme, 53, où
mon mari est venu me rejoindre après sa fuite du train qui le
transportait en Allemagne. Nous sommes restés cachés à cette
dernière adresse jusqu’à la libération. Nous étions aidés par
diverses personnes et notamment par l’agent de police Daems,
de Schaerbeek dont je vous remets une attestation pour être
jointe à mon dossier. Je n’ai jamais émargé au ravitaillement
allemand et n’ai fait partie d’aucun organisme d’ordre nouveau.
Lecture faite a persisté et signé…
La nommée Berlstein, Rosalie a été laissée en liberté en attendant
les instructions de Monsieur le Ministre de la Justice.
Joignons au présent deux attestations en faveur des interessés ainsi
que deus décalrations du Comité de défense juifs, nous remises par
les interessés.
In de kantlijn staat het volgende PS geschreven : « Les intéressés
déclarent vouloir se fixer en Palestine. Je les informerais qu’ils ne
peuvent s’établir en Belgique et qu’ils devront quitter le pays dès
que les circonstances le permettront… »
4.10.1944 Beiden worden ingeschreven in het vreemdelingenregister van
Schaarbeek.
23.11.1944 In een rapport “sursis d’internement” van de politie van Schaerbeek
staat “Le sursis d’internement peut être accordé à notre avis à …
Motif: Arrivé en Belgique en 1938. En mai 1940 ont été internés
au camp de St-Cyprien en France. Sont revenus en Belgique en
novembre 1940 pour se fixer à Anvers. Ont démeurés ensuite à
Zelem près de Diest et à Schaerbeek, chaussée de Haecht, 406.
Ensuite se sont cachés à Edeghem (Anvers). Le mari a été
arrêté à cette dernière place en mars 1943 et transfèrè à
Malines. Est parvenu à s’échapper d’un convoi en direction de
l’Allemagne et à rejoindre sa femme et se sont cachés alors à St-
Josse-ten-Noode, rue de la Ferme, 53 jusqu’à la libération.
23.11.1944 Een schrijven van de politie van Schaerbeek aan de
vreemdelingenpolitie vermeldt dat de echtelieden “ont reçu une
carte de controle pour se présenter chaque mercredi au
commissariat de police de leur quartier. »
6.2.1945 In een geschreven brief aan de burgmeester van Schaarbeek staat:
“Je vous sommais gré d’informer ces étrangers ces étrangers qu’ils
ne sont pas autorisés à s’établir en Belgique et qu’ils doivent quitter
le pays dès que les circomstances le permettront. »
24.7.1946 Uit een beslissing van de Kamer van Beroep van “Le Conseil
d’enquets économiques pour étrangers” blijkt dat hem de
beroepskaart voor vreemdelingen voor het uitoefenen van het
beroep van “confectionneur de fourrures en vêtements” die hij had
aangevraagd op 24.7.1946 wordt geweigerd.
3.9.1948 Brief van het Ministerie van Arbeid, Dienst “Travailleurs
Etrangers” aan het Ministerie van Justitie vermeldt dat Igo Gross
“en qualité de Fourneur a été rejeté le 5-6-48. La Commission
d’Appel en matière de Main d’Oeuvre étrangère ayant confirmé
cette décision, suivant sa lettre du 11-8-48. celle-ci est donc
définitive. ”
DV,
IG&RB,
9.11.1944
DV,
IGéRB,
23.11.1944
DV,
IG&RB,
23.11.1945
DV, IG,
6.2.1945
DV, IG,
6.10.1947
DV, IG,
3.9.1948
7.9.1948 Brief van het Ministerie van Justitie aan de burgemeester van DV, IG, 1045
387 Het klopt dat Igo Gross maar pas enkele dagen voor de inval bij Charles Hendrickx daar is gearriveerd.
108
1060
1059
1058
1057
1054
1040

Schaerbeek : “Vous voudrez bien informer les intéressés qu’ils ne
sont pas autorisés à s’établir en Belgique et qu’ils sont tenus de
poursuivre leurs démarches en vue d’immigrer au plus tôt dans un
autre pays. ”
27.9.1948 De politie van Schaarbeek stelt vast dat Israel Gross “bien que
toujours inscrit à Schaerbeek, Chaussée de haecht, 418, a quitté
cette adresse avec son épouse, depuis le début de septembre 1947,
pour se rendre définitivementà l’étranger sans toutefois préciser
l’endroit où ils se rendaient. »
7.9.1948
DV, IG,
27.9.1948
31.3.55 Zijn begin 1949 naar de Verenigde Staten vertrokken. 1029
1.3 SYLVIE REICHMAN
Figuur 84 Itta Grunspan, 1938
(Archief Sylvie Lednicer-Reichman)
Figuur 85 Sylvie Reichman te
Knokke, 1941 (Archief Sylvie
Lednicer-Reichman)
109
1041
Figuur 86 Benoit Reichman,
1938 (Archief Sylvie Lednicer-
Reichman)
Sylvie Reichman werd op 1 november 1939 geboren te Antwerpen, als (enige) dochter van
Itta Grunspan (°Mosciska, Polen, 1.6.1907) en van Benoit Reichman (Satu Mare, Roemenië,
29.9.1908) 388 . Zij woonden op de Plantin & Moretuslei 86 te Anwerpen. Benoit Reichman was een
koopman. Hij was op 15 februari 1925 vanuit Roemenië naar België gekomen, eerst in Aalst en vrij
snel nadien in Antwerpen. Hij werkte hier als lederbeweker, als hotelbediende en in ieder geval
vanaf 1935 als diamantsnijder. Later wordt hij diamanthandelaar en ondernemer van
diamantbewerkingen 389 . Itta Grunspan komt in 1927 naar België. Zij werkt in 1928 als dienstmeid
bij haar zus en schoonbroer, Charlotte Grunspan en Lobel Lachter. Ze krijgt daarvoor kost en
inwoon, en verdient er nog eens 50 fr. per maand. Zij trouwen op 21 juni 1938 en op 1 november
1939 wordt Sylvie geboren. Als de oorlog uitbreekt besluit Alexander Reichman, de jongste broer
van Benoit, onmiddellijk met zijn vrouw en zoon te vluchten. De andere familieleden besluiten te
blijven. Deze beslissing zou de meesten onder hen noodlottig worden.
Op 15 augustus 1942 ’s avonds en ’s nachts houden de Duitsers, daarin bijgestaan door
Antwerpse politieagenten, de eerste grote razzia (van Onze-Lieve-Vrouw Hemelvaartsdag) waarbij
vooral die straten waar het grootste aantal joden woonde, zoals de Vander Meydensstraat in het
388
Alle gegevens komen uit het dossier op de Dienst Vreemdelingenzaken (DV), Dossier Reichman,
Benjamin, 1379678.
389
Op 7.11.1940 moet hij zich bij de politie verantwoorden voor het tewerkstellen van diamantsnijdster Malka
Klipper, vrouw van Ironi Mayer, °10.11.1908 te Lipink (Polen) wonende Cuperusstraat 10 te Antwerpen
zonder in het bezit te zijn van een vereiste arbeidsvergunning. Dat betekent dat Benoit personeel in dienst had.
(DV, Dossier Reichman, Benjamin, 1379678).

district Borgerhout, werden afgesloten en alle joden, in de desbetreffende straten werden opgespoord
en uit hun huizen gehaald. Mannen, vrouwen én kinderen werden op vrachtwagens geladen en
weggevoerd. Er werden zo’n 1000 joden opgepakt, wat “onder het oog van Antwerpse
politiemannen, tot helse taferelen leidde,” schrijft historicus Lieven Saerens 390 . Ook op 27 391 en
vooral 28 augustus werkte de Antwerpse politie mee aan het collectief oppakken van alle joden in de
afgegrendelde omgeving 392 . “Sommige ‘autochtonen’ waren bereid om huizen aan te wijzen waar
joden woonden” 393 . In totaal werden er (minstens) 1105 joden opgepakt. De dag van het joodse
Nieuwjaar, 11 september 1942, werd de volgende grote razzia gehouden door de SSveiligheidspolitie,
de Vlaamse SS en de Feldgendarmerie 394 . Ook de Antwerpse politie zou opnieuw
meewerken aan deze systematische aanhouding van joden 395 . Die aanhouding zou uitzonderlijk in
volle dag worden aangevat en meer dan vierentwintig uur duren 396 . “De razzia liep van ’s morgens
11 september tot in de namiddag van 12 september en leverde 1422 joodse mannen, vrouwen en
kinderen op, het grootste aantal dat in België ooit werd opgepakt” 397 . Benoit en Itta worden
waarschijnlijk dezelfde dag, namelijk op 11 september 1942 opgepakt en via het Centraal Station
naar Mechelen gedeporteerd. “De opgepakten werden eerst verzameld in een ruimte onder het
station, uitgevend op de Pelikaanstraat” 398 . ’s Anderendaags 399 werden zij op de trein gezet naar de
Dossinkazerne in Mechelen 400 . Vermits Itta en Benoit daar een verschillend inschrijvingsnummer
krijgen - Itta krijgt het nummer X/416 en Benoit X/722 - lijkt het erop dat zij op een verschillende
plaats en eveneens op een verschillend tijdstip zijn opgepakt geworden, en zij bijgevolg ook op een
verschillend moment in de Dossinkazerne toekomen. Itta werd wellicht eerder opgepakt. Benoit
komt in de Dossinkazerne toe in het gezelschap van zijn broers, die allemaal in de diamantsector
werkzaam waren 401 . Paula Marcovici-Reichman, de dochter van Eugène Reichman en Fanny
Lipschitz overleefde samen met haar moeder en haar zussen de oorlog, door op tijd onder te duiken,
eerst in het Brusselse, later in Wallonië 402 . Zij zegt dat de vier broers besloten hadden zichzelf aan te
geven met de hoop en de belofte dat hun vrouwen en kinderen zouden gespaard blijven. Haar oudste
zus Régine Reichman was op dat ogenblik 10-jaar oud. Volgens haar hadden de broers een
oproepingsbevel gekregen om aan de Atlantikwall te gaan werken in Noord-Frankrijk in het kader
van de organisatie Todt. Zij zouden dan advies hebben gevraagd aan de Jodenraad, die hen zou
gezegd hebben dat als zij zich vrijwillig zouden melden, hun vrouwen en kinderen hier zouden
kunnen blijven 403 . Historicus Lieven Saerens schrijft: “In de avond van donderdag 10 september…
verdeelde de Antwerpse politie een vijfhonderdtal oproepingen voor verplichte tewerkstelling van
joden in Noord-Frankrijk. Het lijkt er op dat ze net als voordien die opgeëisten, die op 12 september
vertrokken, naar de trein heeft begeleid. Die actie rond de opgeëisten voor Noord-Frankrijk werd
390 L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 604.
391 Op 27 augustus merkte Erich Holm van de Sipo-SD op “dat de joden door middel van metterhaast
geschreven pamfletten, verspreid door leden van de Belgische politie, op voorhand verwittigd werden van
hetgeen er ging gebeuren.” Ibid., p. 609. Als ‘straf’ voor dit ‘verraad’ en het mislukken van de razzia van 27
augustus, werd vanuit het Sipo-hoofdkwartier in Brussel bevolen dat de Antwerpse politie nu ‘alleen’ tot de
aanhouding van joden moest overgaan… Bij de razzia van 28 augustus waren dus geen Duitsers betrokken!”
Ibid., p. 610.
392 Zie Ibid., p. 606.
393 Ibid., p. 613.
394 S. KLARSFELD & M. STEINBERG, Memoriaal van de deportatie der joden uit België. Voorgesteld door,
Brussel – New York, Vereniging der Joodse Weggevoerden in België – Kinderen van de Deportatie, 1982
(repr. 1994), p. 26.
395 L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 620.
396 Ibid., p. 620.
397 Ibid., p. 620.
398 Ibid., p. 621.
399 Ingeschreven op 12/09/1942: vanaf nr. 117. (JMDV)
400 Dat Itta en Benoit in de Dossinkazerne te Mechelen aankwamen op 12.9.1942, werd ons meegedeeld door
Ilse Marquenie van het JMDV te Mechelen. E-mail van Ilse Marquenie (JMDV) van 18.10.2005.
401 Op 11 september zijn er ook arrestaties in de zetel van de AJB (Association des Juifs en Belgique) in de
Lange Leemstraat. M. STEINBERG, Dossier Bruxelles-Auschwitz, p. 145. Waren de vier gebroeders Reichman
daar misschien aanwezig?
402 Telefonisch gesprek met Paula Marcovici-Reichman van o.a. 14.7.2006.
403 Telefonisch gesprek met Renée Elboom-Reichman van 14.7.2006.
110

doorkruist door de grootscheepse razzia van 11 september” 404 . Volgens het Memoriaal van de
deportatie der Joden uit België van Maxime Steinberg en Serge Klarsfeld behoorde het Xe konvooi
nog tot de reeks konvooien waarvoor de gedeporteerden opgeroepen werden, maar dat slechts
vervolledigd kon worden door middel van een nieuwe grote razzia, de vierde van de
eindoplossing 405 .
Het lijkt dus erg waarschijnlijk dat de vier broers inderdaad een oproepingsbevel hebben
gekregen, voor Organisation Todt óf voor Arbeidseinsatz in het Oosten 406 . Ze zijn in ieder geval niet
op de trein richting Frankrijk terecht gekomen. Eugène zou als waarschuwing een kaartje uit de trein
hebben gegooid, geadresseerd aan zijn schoonzus Lipschitz, die gehuwd was met een Belgische
jood, waarop stond “Groeten uit Mechelen”, waarmee hij volgens Régine Reichman bedoelde dat het
slechtst mogelijk scenario werkelijkheid was geworden, want wie naar de Dossinkazerne werd
vervoerd, kwam niet meer terug. Nog volgens Régine Reichman vertrouwden de broers de Duitsers
echter niet, en hadden zij de vrouwen opdracht gegeven om zich te verbergen, maar de tijd was erg
krap 407 . Op de vrouw van Benoit, Itta, na, die misschien werd opgepakt juist nadat ze Sylvieke had
weggebracht, zouden de andere vrouwen en kinderen er, voorlopig althans, in slagen om die dag uit
de handen van de Duitsers te blijven. Wat er ook van zij, de vrouwen en kinderen van Joseph en Mor
Reichman worden eind september en begin oktober opgepakt 408 . Van de opgepakten keert niemand
levend terug. Het Xe transport met o.a. Itta en Benoit vertrekt reeds op 15 september uit Mechelen
en komt op 17 september aan in Auschwitz. Het is een transport waarin de joden nog in
personenwagons worden vervoerd 409 . Wilhelm Karfiol (X/736) die waarschijnlijk in dezelfde wagon
zat als de gebroeders Reichman, laat na de oorlog noteren: “Wij hebben verschrikkelijke dorst
geleden. Wij hadden niets te drinken gedurende die hele reis – het was het ontzettendst van al –
Hadden slechts twee rantsoenen brood plus tomaten of confituur. De vensters mochten wel geopend
worden om de wagons te verluchten en er waren plaatsen voorzien voor de natuurlijke behoeften.
Toen we uit de trein stapten, werden we dadelijk geslagen en onderverdeeld in mannen die te voet
verder moesten én vrouwen, kinderen, ouderlingen (boven 40j.) en zieke mannen (die bij de
vrouwen werden geklasseerd) die dadelijk naar de gaskamers werden gezonden” 410 . “De meeste
gedeporteerden betraden het kamp zelfs niet: ze werden rechtstreeks naar de gaskamers geleid,
zonder enige registratie” 411 . De namen van Itta en Benoit werden in ieder geval niet geregistreerd.
Sylvie Reichman dacht aanvankelijk dat haar kindermeisje de opdracht en geld had gekregen
voor het geval er met de ouders iets zou gebeuren, waarop die – op het moment dat het zover was –
panikkeerde en besloot het kind toch maar bij anderen onder te brengen. Dat klopt in ieder geval
niet, want wij ontdekten dat dat kindermeisje Gertrude Pakula (°Kaiserslautern, 27.9.1922) heette, in
1939 vanuit Aken naar België was gevlucht, zij reeds op 5.8.1942 in de Dossinkazerne aankwam en
reeds 11.8.1942 op het Tweede Transport werd gezet richting Auschwitz. Wellicht meldde zij zich
vrijwillig, want het is pas op het moment dat de joden zich niet vrijwillig meer aanmeldden voor de
“Arbeidseinsatz”, dat de Duitsers overgingen tot grote razzia’s 412 . Wellicht dacht zij dat zij als jonge
vrouw het werk in het Oosten wel zou aankunnnen. Bovendien was zij, zoals enkele honderden
vooral eerder gevluchte Duitse en Oostenrijkse joden, van 21 december 1940 tot 7 januari 1941 naar
Sint-Truiden en van 7 januari 1941 tot 5 april 1941 naar Grote Markt 4 in Herk-de-Stad
404
L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 620.
405
S. KLARSFELD & M. STEINBERG, Memoriaal van de deportatie der joden uit België, p. 26.
406
Ilse Marquenie van het JMDV laat mij echter in een e-mail hetvolgende weten: “Volgens de informatie
vermeld op de Transportliste zijn Benoît Reichman, Eugène Reichman, Maurice Reichman en Joseph
Reichman niet op "vrijwillige" basis naar de Dossinkazerne gekomen als gevolg van een oproepingsbevel. Om
hierover meer uitsluitsel te verkrijgen, raad ik u aan contact op te nemen met de Dienst voor
Oorlogsslachtoffers in Brussel.” E-mail van Ilse Marquenie (JMDV) van 17.7.2006.
407
Telefonisch gesprek met Renée Elboom-Reichman van 14.7.2006.
408
Fuba of Julia Schwartz, de vrouw van Maurice Reichman, wordt met haar dochtertje Suzanna, dat nog geen
jaar oud is, opgepakt op 25.9.1942 en ’s anderendaags al op transport gezet naar Auschwitz. Thérèsa Klein, de
vrouw van Joseph Reichman, wordt samen haar kinderen André en Catharina opgepakt op 8.10.1942 en reeds
twee dagen later al naar Auschwitz gedeporteerd. JMDV.
409
Alhoewel Wilhelm Karfiol op 28.3.1951 laat noteren: “Personenwagen niet maar geen beestenwagen.”
Dossier Karfiol, Wilhelm (DO).
410
Ibid.
411
S. KLARSFELD & M. STEINBERG, Memoriaal van de deportatie der joden uit België, p. 11.
412
L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 592
111

gedeporteerd 413 , en dat had ze goed overleefd. Vanaf 2 mei 1941 was ze weer gedomicilieerd bij de
ouders van Sylvie. Ze werkte er als kindermeid tegen 125 fr. per maand met kost en inwoon 414 . Ze
geloofde wellicht dat de “Arbeidseinsatz” in het Oosten iets gelijkaardigs was als het werk in
Limburg.
Figuur 87 Gertrude Pakula, kindermeisje van Sylvie Reichman, 30.11.1939 (DO, Dossier Pakula,
Gertrude)
Hoe is Sylvie ontsnapt aan de razzia’s? De meest voor de hand liggende verklaring is dat zij
door haar moeder Itta, reeds naar haar grootmoeder, Deborah Thaler, was gebracht. Het is immers zij
die samen met Sylvie zal worden verborgen door Klaas Sluys. Hoe is Dobe Thaler in contact
gekomen met Klaas? Ik denk dat we de verklaring hebben gevonden. De eerder vermelde familie
Finkel verbleef op 31 december 1941 in de Lange Leemstraat 413 te Antwerpen 415 , net zoals
Myriam Grosz-Reichman. Zij verbleef reeds vanaf 7 november 1925 op ditzelfde adres. De Finkels
worden door Klaas (en zijn ouders Henri en Margriet) geholpen, en waarschijnlijk wist Myriam via
de Finkels dat die persoon misschien ook haar en haar drie kinderen kon helpen, en als Klaas haar
kon helpen, kon hij dat misschien ook doen voor haar nichtje Sylvie en haar grootmoeder Deborah
Thaler 416 . Zo moet het zijn gelopen. De Finkels duiken al onder in augustus 1942 417 , en Heinz
Schindler is heel precies en laat weten dat hij bij Klaas in Boechout zat ondergedoken van 15
augustus tot 20 oktober 1942 418 . Die dag, zegt Edith Hönig moesten wij verhuizen naar de familie
Hendrickx in Edegem om plaats te maken voor andere joden 419 . Dat moet Myriam met haar drie
kinderen zijn, evenals Sylvieke en haar grootmoeder. De andere schoonzussen en kinderen, behalve
Feiga Lipschitz, de vrouw van Eugène Reichman met haar drie kinderen, zijn tegen dan ook al
opgepakt. Hoe hebben zij zolang uit de handen kunnen blijven van de Duitsers weten we niet, en
valt niet meer te achterhalen. Klaas brengt de grootmoeder elders onder, namelijk in Hove. “Het
meisje bleef bij ons,” schrijft Julia Sluys-Schuyten in haar tekst 420 en ze vervolgt: ”Het werd als het
ware mijn vierde kindje: Sylvieke. Ze sliep in dezelfde kamer als Dora, die vier was, Jan die nog
geen drie was en kleine Herman van bijna twee jaar. Geregeld nam ik Sylvieke voor een halve dag
naar haar oma”.
[“Ik reed heen en weer met het kind achter op de fiets. Ook als ik boodschappen deed, nam ik
Sylvieke mee. Ik vertelde buren en kennissen dat ze mijn nichtje was, en dat ze een tijdje kwam
logeren. De meeste mensen stelden zich daar geen verdere vragen bij. Behalve die ene keer in de
wachtkamer bij de dokter, altijd zo’n broeinest van roddels. Ik voelde hoe de ogen van iedereen daar
voortdurend onze richting uitdraaiden.]
413 DO, Dossier Pakula Gertrude.
414 DV, Dossier Reichman, Benjamin, 1379678, 10.6.1941.
415 DV, Inschrijving van Markus Finkel en Laura in het bevolkingsregister, 6.1.1942.
416 Dora Sluys, dochter van Klaas en Julia, zei me ooit: “Dat was een probleem. Je besloot dan iemand te
helpen, maar binnen de kortste keren stond er dan een hele groep met de vraag om geholpen te worden.”
417 “When I was home that first time in August 1942, I met the Jewish guests of my parents. They were an
elderly couple. Their name was Finkel.” Brief van Wim Schuyten uit Grand Rapids (VS) van 1.12.2005 aan
Jan Maes.
418 DV, Rapport van de vreemdelingenpolitie, 10.11.1944.
419 Getuigenis van Edith Hönig: “Het reeds door mij vertelde verhaal over het verblijf bij de familie Sluys
speelde zich af gedurende slechts enkele weken. De bedoeling was immers, dat we vanaf daar naar andere
adressen zouden worden doorgestuurd, en wel naar boeren in het dorp Edegem die kerkgenoten waren van
Klaas Sluys en Joden bij zich opnamen tegen vergoeding.”
420 J. SCHUYTEN, Tenminste Sylvieke, p. 122 e.v.
112

Mijn zuster Jeanne was verpleegster [in het Stuivenberghziekenhuis] in Antwerpen. Ze hadden daar
een jodenman wiens hele familie was weggevoerd 421 . Hij was al een hele tijd genezen maar de dokter, samen
met de verpleegsters, hielden hem toch maar ziek omdat hij niet wist waar naartoe. Maar ja, dat kon
niet blijven duren en Jeanne wist geen andere oplossing dan met die man bij ons aan te komen. Dat
was half januari 1943 422 .
Op 31 januari 423 , midden in de nacht, vielen de Duitsers ons huis binnen. Hard bellen en
roepen: "aufen machen". Het was een hele troep Duitsers en zwarthemden (zo noemde men de
collaborateurs of mannen die onder één hoedje speelden met de vijand. Waren ze met 8 of 10 of
meer, ik weet het niet 424 . Ook onze zwarte burgemeester van St. Jan 425 was er bij. Ze doorzochten
ons hele huis en de fabriek. Ze draaiden de knop aan van de radio op Klaas z'n bureau; die gaf direkt
de B.B.C., de Engelse uitzending. Het was streng verboden daarnaar te luisteren. Alle kinderen,
Dora 4 jaar, Jan nog geen 3 jaar en Herman bijna 2 laar en Silvieke 3 jaar sliepen en werden niet
wakker. Ook omdat ik die mannen aldoor maar maande stil te zijn voor de kinderen (wonder, want
die Duitsers met hun zware laarzen liepen het hele huis door!)
Eén van die mannen vroeg mij hoeveel kinderen ik had en ik zei 4. Ik had er zelf maar 3,
maar had ik dat gezegd dan hadden ze Silvieke meegenomen. Ik had een dienstmeisje en die
hadden ze het ook gevraagd en die had ook gezegd dat we 4 kinderen hadden 426 .
En Silvieke, met haar zwarte krullekopje, zat gelukkig diep onder de dekens en sliep.
Eén van die mannen zei: "Ge moogt blij zijn dat ge zoveel kinderen hebt, anders zouden we jou
ook meenemen”. Ja, dat was nog een geluk bij een ongeluk…. Wat een verdriet; ik was 27 jaar en
had 4 kleine kinderen van 1 1/2 jaar tot 4 jaar…
Mijn zuster Jeanne, die hoofdverpleegster was in 't Stuivenbergziekenhuis, zat in haar bureel
en hoorde een gesprek tussen bezoekers bij een zieke. Ze hoorde vertellen dat ze in Boechout
Meneer Sluys hadden komen halen omdat er joden in huis waren en ze vertelden: ze hebben nog een
joods meisje in huis, dat hebben ze niet meegenomen. Jeanne belde me dat en zei: zorg dat Silvieke
ergens anders kan ondergebracht worden anders komen ze dat kindje nog halen. Nu woonde er in
Leuven een familie Rooze die ons vroeger reeds geschreven had: als we soms iemand hadden waar
we geen plek voor vonden dat zij ook wel wilden helpen (dat waren fijne christenmensen). Een neef
421 Die man was Hersz Nadel. (Zie verder)
422 Uit het vonnis van Klaas Sluys kunnen we afleiden dat Hersz Nadel pas op 28 januari bij Klaas zou zijn
toegekomen. “Ausserdem beherbergte der Angeklagte vom 28-30.1.1943 den Juden Hertz Nadel in seiner
Wohnung. Auch ihm gewährte er Verpflegung….” Archief Marnix Sluys, Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas
Sluys, Feldgericht, Feldkommandatur 520, St.L. VI nr.60/43.
423 Uit het vonnis van Klaas blijkt dat het om de nacht van 30 op 31 januari 1943 ging. Ibid.
424 Uit een procesverbaal van 17.12.1945 ter voorbereiding van het proces van Van Sintjan verklaart Klaas
Sluys aan de Krijsauditeur: “In den nacht van 30 op 31 januari 1943, werd ik ’s nachts opgebeld door 7
Gestapomensen, deze waren vergezeld van den toenmaligen Burgmeester VAN SINTJAN, na geopend te
hebben traden zij mijne woning binnen en doorzochten mijn huis en fabriek…. DEBRA, van Mortsel, die bij
de Gestapomannen aanwezig was, deze kerel dreef het zoover van te zeggen, dat hij het recht had mij
onmiddellijk neer te schieten, waarop ik hem heb geantwoord dat ik zulks betwijfelde…; bij deze
Gestapomannen was nog aanwezig een zekeren SCHUERMANS, Willy,… Bij de Gestapomannen werd ook
nog den naam van WEYNDAELE genoemd… verders waren er nog twee vlamingen bij, die ik hun naam niet
heb hooren vernoemen. Indien ik een dezer verraders moest terug zien zou ik hen stellig herkennen.” In een
procesverbaal van 7.11.1947 verklaart Debra: “Ik geloof dat ik met Kaeding was en Van Sintjan is dan mede
gereden op verzoek van den Duitser om het fabriekje van Sluis aan te duiden… Ik kan me niet herinneren wie
er allemaal bij was van de SD.” In een procesverbaal van 28.10.1947 verklaart Jan Schuermans: “Ik was daar
inderdaad bij tesamen met Kaeding (overleden) – DEBRA – ik meen ook Wyndaele, Emiel . (Brussel,
Auditoraat-Generaal, Dossier Debra, Louis) Dat Kaeding erbij aanwezig was, weten we ook uit het vonnis van
Klaas. Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas Sluys, Feldgericht, Feldkommandatur 520, St.L. VI nr.60/43. Waren er
dus zeker bij: Louis Debra, Jan Schuermans, Emiel Wyndaele, Jan Pitz, en nog twee Vlamingen (of een
Vlaming en een Duitser) wiens naam nog onbekend is, de Duitser Kaeding, én Staf Van Sintjan.
425 Het gaat hier om de VNV-oorlogsburgemeester van Boechout, Staf Van Sintjan.(Zie verder)
426 Als Klaas voor het Kriegsgericht komt, zal hij ook daar verklaren dat hij vier kinderen heeft: “Er hat 4
Kinder im Alter von 1 - 4 Jahren und verdient nach seiner Angabe monatlich ca. 15.000 bfrs.” Archief Marnix
Sluys, Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas Sluys, Feldgericht, Feldkommandatur 520, St.L. VI nr.60/43. Zijn
dochter Dora Sluys wist mij te vertellen dat hij het daar heel moeilijk mee heeft gehad. Hij stond namelijk
onder ede, en moest liegen om het leven van Sylvieke niet in gevaar te brengen. Voor de gewetensvolle en
zeer rechtlijnige protestant die Klaas Sluys was, was dat een valse verklaring afleggen onder ede moreel
gezien een zeer zware beslissing, die hij toch nam.
113

van hen was een vriend van ons, Toine Rooze, en die heeft dan Silvieke [op 11 mei 1943]
Figuur 88 Toine Rooze, augustus 1943 (Archief Greet Van Den Dries-Rooze)
naar dat gezin in Leuven gebracht 427 . Daar was ze veilig bij het protestantse gezin van Henri Rooze,
ingenieur, en Truus Van Buuren, onderwijzeres, in hun huis op de Tiensesteenweg 207 in Korbeek-
Lo. Die hadden toen al drie kinderen: Han (°1938), Joop (°1940) en Lies (°1942) en Truus was
zwanger van het vierde. Uit veiligheidsoverwegingen werd zij door de andere kinderen Rooze
gewoon “zusje” genoemd. Pas na de oorlog hebben zij haar echte naam vernomen. Sylvie ging in
1944 samen met Han te voet naar een school in Leuven. Zij hadden van Truus de instructie gekregen
dat zij bij hun thuiskomst moesten kijken of er een gordijn scheef hing voor het bovenste raam van
het huis. Indien dat zo was, dan was het niet veilig om binnen te komen en moesten ze een paar
honderd meter doorlopen naar het huis van mevrouw De Wilde, een overbuur van Henri en Truus.
Zij was op de hoogte dat zij joden in huis hadden. Voor de overige buren was het Nederlandse
familie die bij hen logeerde, omdat er onvoldoende eten was in Nederland. (Na de oorlog zeiden de
buren dat ze wel wisten dat het geen familie was, maar onderduikers.)
Begin september werd het Leuvense bevrijd en Sylvieke bleef nog tot eind mei 1945 bij de
Roozes.
Op vraag van haar oma, die de oorlog overleefd had, werd zij dan op de trein naar Antwerpen
gezet, die haar daar opwachtte. Zij verbleef eerst nog een tijdje bij haar oom Eisig Safir, die
Auschwitz had overleefd en diens dochtertjes Renée en Rose, die in een kostschool verborgen
hadden gezeten.
Figuur 89 Links Sylvie en rechts haar nichtje Rose Safir, november 1945 (Archief Sylvie Lednicer-
Reichman)
427 DV, Inlichtingsbulletin Sylvie Reichman, 9.9.1944, Dossier Benjamin Reichman. Naar Henri Rooze en
Truus Van Buuren, toen wonende op de Tiensesteenweg 210 te Korbeek-Lo. Sylvie zegt dat ze nog een flard
heeft van een hartverscheurende herinnering, waarin staande in een keuken, een vrouw in een peignoir haar
tegen haar zin meegeeft met een man. Sylvie dacht tot voor kort dat dat haar moeder was, maar ik ben ervan
overtuigd dat het hier om Julia en Toine Rooze moet gaan. “My earliest memory of that singular time was the
morning I was sent away. It was a beautiful cold and crisp September [correction: May] morning full of
sunshine. My mother [correction: Julia] had dressed me and placed me on the kitchen counter. At my side was
a small suitcase. We were giggling and chatting, and she was playfully tapping my knee with the tassel of her
bathrobe. I asked her where I was going, since she had obviously dressed me for a journey. Suddenly there was
a knock on the door. She opened it, and there stood a stranger, a man [correction: Toine] I had never seen
before. My mother [correction: Julia] lifted me into her arms and held me tight. She began to sob
uncontrollably. I begged her to stop crying and explain what was wrong, but she pushed me into the stranger’s
arms and said, “Go with him!” It was the last time I ever saw her.” E-mail van Lednicer-Reichman, Sylvie van
2.2.2006.
114

Zij emigreerde in 1946 samen met haar grootmoeder naar de VS en werd er geadopteerd door
een tante, Charlotte Grunspan en haar echtgenoot Lobel Lachter, die al in 1938 met hun kinderen
naar de VS waren uitgeweken.
Van Sylviekes familie werden haar ouders, haar grootvader, vijf tantes en een oom aan haar
moeders kant, en haar grootvader en zijn tweede echtgenote, vier ooms, drie tantes en zes neefjes en
nichtjes aan haar vaders kant in Auschwitz vergast. We hebben extra inspanningen gedaan om de
stamboom van Sylvieke te reconstrueren. Van bijna iedereen hebben we informatie gevonden. Van
sommige neven en nichtjes had niemand nog weet van de naam (André en Catharina Reichman
bijvoorbeeld) of zelfs van het bestaan (Edith Grosz en Jacques Sylvain Altbaum bijvoorbeeld). In
paragraaf 1.4 geef ik de volledige lijst met familieleden langs vaderskant, de Reichmans, af, evenals
de lijst met familieleden langs moederskant, de Grunspans. In deze lijsten hebben we ook alle
informatie samengevat die we op basis van de dossiers van de Dienst Vreemdelingenzaken (DV) en
van de Dienst Oorlogsslachtoffers (DO) konden terugvinden. We krijgen daarmee een goed beeld
van het milieu waarin Sylvieke werd geboren, en wat er van hen geworden is.
Omdat haar grootmoeder in New York reeds sterft in 1948, wordt van dan af alle contact met
de Roozes verbroken. Sylvie is op dat ogenblik immers nog te klein. Daarenboven verhuist zij met
haar adoptieouders, zonder dat deze laatsten de Roozes hiervan verwittigen. Als Sylvie in 1986 haar
tante Fanny in België bezoekt, telefoneert ze eenmaal naar het adres van de Roozes. Die zijn op dat
ogenblik op rondreis in Israel, en de telefoon wordt opgenomen door een koppel vrienden die op het
huis passen, maar die geen woord Engels spreken, en die ook helemaal niet door hebben, wie ze hier
aan de lijn hebben. Sylvie trekt de verkeerde conclusie dat de Roozes daar blijkbaar niet meer
wonen.
Figuur 90 Sylvie en haar tante Fanny Lipschitz in het Nachtegalenpark in Wilrijk in 1986 (Archief
Sylvie Lednicer-Reichman)
Op 27 mei 2005 kon ik 428 haar met de hulp van het Registry of Holocaust Survivors van het
U.S. Holocaust Memorial Museum in Washington terugvinden. We spraken de dag nadien anderhalf
uur aan de telefoon, - het was een van de meest ontroerende telefoons die ik ooit heb gedaan - en
hier volgt een langer fragment van de eerste reactie die ze mij de dag daarop via e-mail toestuurde.
428 Jan Maes, de maker van deze paper, is via zijn echtgenote ook verwant aan Julia Schuyten.
115

Figuur 91 Sylvie Reichman in New York, 2005 (Archief Sylvie Lednicer-Reichman)
Dear Jan,
How very wonderful and excited I was to talk with you this morning! It is for me a great gift of God
to be reunited first with a relative of the people who hid me, and second to have so much new
information and emails of all those people who were responsible for my being alive today… And
most of all I thank you for what you are doing and what you've done for me. It is a very emotional
day today and I have spent many moments crying and thinking about the past.
Can you understand how deeply moved I am to hear all the things you have told me that I had no
memories of? My memories began with the Roozes. I have no memory of Julia, unfortunately, but I
believe I mixed up the Rooze family with Julia and her family, because I distinctly remember a fruit
orchard with many trees, and a little girl I played with whom I loved very much. This must have
been the Schuyten's house, and the girl probably was Dora. I also remember sleeping in a crib
because it was the only bed available, and it was in a room with at least 2 other children. Maybe this
was also in Julia's house, but I think it probably was at the Roozes.
After the war my aunt came to Antwerp to bring my grandmother and me to America. My parents,
grandfather, four aunts and two uncles died in Auschwitz. I don't know how many cousins also
died. All the above are from my mother's side of the family, the Grunspans. I was adopted by her in
1947 and lived with her and her husband and two children in Brooklyn, NY. My aunt was a cruel
woman and I was physically and mentally abused throughout my childhood and adolescence. It was
emotionally worse for me coming to America to live with this family than it was all during the
war. We moved to California and I went to high school in Beverly Hills. My stepfather was
comfortable, not rich, but there was no love in the home, especially for me, so this period of time
was bitter for me. I "escaped" this horror by going away to university at the University of California
at Berkeley, outside of San Francisco, where I graduated in 1962. I worked my way through school
and never went home again. Today I no longer have any contact with my stepsister, and speak with
my stepbrother only twice a year, on our respective birthdays.
I married my husband, Oliver, also a refugee from Antwerp, when I was still studying in graduate
school at Berkeley. We moved to Connecticut, then New Jersey, and then New York. I was a
housewife for many years, because I wanted to be the perfect mother to our two daughters, since I
never had a mother of my own. I finally went back to school in New York for a Master's Degree
when our daughters were in high school. I became an antique dealer, and about ten years ago I
became an actress doing commercials, which I still do. Both daughters are married, but we still have
no grandchildren. We are hoping this will happen soon, but so far the daughters are no cooperating.
I know very little about the Reichmans, my father's family. I know he had three brothers, two of
whom died with him in Auschwitz. The wife of one of the brothers was my Aunt Fanny, who came
to the Roozes to visit me after the war. She was in hiding during the war and her 3 daughters were
hidden separately. She is the grandmother of Patricia Marcovici in Antwerp, whose mother still lives
in Antwerp also. I forwarded your original email to Patricia, who replied that the handwriting of the
photo of me in America is definitely of her mother. She is very excited about your making contact
with me, and would be an excellent source of information regarding all the Reichman family…
She speaks fluent Flemish and French…. Patricia's parents are Paula and Jacques Marcovici.
116

On the Grunspan side, my uncle Eisig Safir (husband of my mother's sister Hella) survived
Auschwitz and came to my grandmother's house in Antwerp after the war. His two daughters also
came -- they had been in hiding. They remained in Antwerp after my grandmother and I left for
America. He died in 1990, I think, but his daughter Renee Safir-Edelstein lives in Antwerp…
I will send you any more information you need or ask for, and of course the pictures and Shoah
tape. I send you my warmest regards and my warmest thoughts for you and your beautiful family.
Sylvie 429
429 Sylvie Reichman geeft lezingen over de holocaust. Dit is een autobiografische passage uit de tekst van haar
holocaust speech die ze op 2.2.2006 gebruikt tijdens haar lezingen. Een aantal van deze “herinneringen”
bleken achteraf niet te kloppen, maar ze geven een goed idee hoe een zeer jonge, op zichzelf aangewezen
overlevende zich van op verre afstand van zo’n periode een beeld vormt, als er door het ontbreken van een
groot aantal betrokkenen en getuigen grote leemtes zitten in de informatie, en hoe zo’n kind dat beeld al die
jaren heeft gekoesterd en bewaard, zonder dat bepaalde zaken door andere bronnen konden worden
tegengesproken, weerlegd of gecorrigeerd. Sylvie heeft ons laten weten dat we met ons onderzoek in ieder
gaval heel wat leemtes hebben opgevuld en heel wat correcties hebben kunnen aanbrengen.
“I was born in Antwerp, Belgium on November 1 1939, the youngest of a large and loving family that
included my mother and father, grandmother and grandfather, five aunts and two uncles. The Germans had
invaded Belgium in May of l940, and my parents had decided to remain in Antwerp after being reassured by
the Germans that they would be safe. But by 1942 Jews were being rounded up – taken off – disappearing.
My parents thought it best to send me away for my safety. They contacted the Belgian Resistance, who found
a Protestant family that would take me. They lived in Louvain, a town in the countryside of Belgium.
The stranger, whose name was Henry Rooze, took me to his home in Louvain, where he lived with his wife
and eight children. I was the ninth. They made me promise never to tell anyone my real name, and to say that I
was their niece, staying with them until the war ended. Once I broke that promise and told the child next door
that I wasn’t really their niece – that my real name was Sylvie Reichman and that I was from Antwerp. Mrs.
Rooze overheard me and quickly took me away after explaining that I was making up a story, as children do,
and didn’t know what I was talking about. She then told me I must never do that again, or I would be taken to
the Gestapo along with the rest of the family, and that we would all be shot.
And so I learned to give up my identity – both my name and my religion. And I learned to live in fear.
My greatest fear was that I would be sent away again if I wasn’t a good girl. I remember one particular day
when I wanted to be especially helpful. In those days we had chamberpots under our beds. They had to be
emptied every morning. So that day I decided to help Mrs. Rooze empty them. As I carried my chamberpot
down the stairs, I tripped and everything went flying. I started crying and screaming, “I want my mommy! I
want my mommy!” Mrs. Rooze ran to me and put her arms around me. Then she said, “You don’t have a
mommy anymore. You will never see your mommy again. I am your mommy now.”
It was a hard lesson for a 3-year- old to absorb—that her mommy was dead. I remember one day being stung
by a bee while playing in the backyard. How it hurt! And how I cried! Mrs. Rooze, hoping to calm me down,
took me inside and put me to bed for a nap. I remember lying there and thinking, “If my mommy were here
now, that bee would never have stung me. She wouldn’t let that happen to me. She would protect me.”
And I remember sleeping in a crib. Even though I was already four years old, it was the only bed available.
From time to time we would have what Mr. Rooze called “drills”, during which he would suddenly appear at
the bedroom door before we went to sleep and shout, “This is a drill.” We were supposed to race out of bed as
quickly as possible and gather downstairs at the foot of the stairs. Today I’m still proud that I always won the
race out of bed – it was hard for a small child to climb the wall of the crib and jump onto the floor.
But one night the drill was the real thing. Mr. Rooze appeared in the middle of the night at the bedroom door
in his pajamas and yelled, “This is it!” We raced downstairs and I saw what I had never seen before – a
trapdoor which had been covered by a carpet leading into a cellar. Mr. Rooze lifted me into his arms to carry
me down the steep stairs. The only light in the cellar came from a few candles.
I had never been allowed to leave the house or the backyard during my time in hiding. The Roozes were
justifiably afraid that a new child in the house would arouse suspicion, and that these suspicions would be
reported to the Gestapo. Sitting there in the semi-darkness I suddenly saw people coming into the cellar
carrying huge pails of milk.
After the cellar door was closed the candles were extinguished and we were told to be absolutely still. It was
dark and damp and cold, and I was so afraid. Mrs. Rooze had told me the Nazis were looking for Jews in
hiding. I lay on a mattress with six other children, but I stayed awake all night, terrified that I would be found.
Once I heard the tramp of boots overhead, and I knew German soldiers were going through our house.
There wasn’t a sound in the cellar, but I was certain at that moment that we would be discovered and that I
would die.
Of course I survived the war. I was blessed, even though I lost my mother, my father, my grandfather and all
my aunts and uncles save one to the gas chambers of Auschwitz. By the time the war ended, 28 members of
my family had died in Auschwitz.
117

1.4 DE FAMILIELEDEN VAN SYLVIE REICHMAN 430
Nr. Naam voornaam/
beroep
REICHMAN
1. Ludovic (Louis) (Ludwig)
(Lajas) Reichman 431 /
winkelier (op 12.8.1925)
charcuterie (op 6.10.1925)
restauranthouder en handelaar
in vis en vlees (op
23.11.1925)
zonder (op 9.4.1930)
makelaar (op 12.9.1933)
zonder beroep (op 31.1.1935)
spijshuisuitbater van
beroep,maar thans zonder (op
21.3.1942) 432
geboortedatum/
jaar van
inwijking in
België
22.4.1876/
12.8.1925 433
geboorteplaats/nationaliteit
laatst gekende adres tijdens de
oorlog
Batar (Halmen, Halmi of Halum)
bij Satu Mare
(Roemenië)/Roemeense
Strada Petru Raresstraat 14
Satu Mare (Roemenië)
Kroonstraat 208 Borgerhout van
11.8.1925 tot 1.11.1925
(Opende een charcuterie in de
Vestingstraat 52 te Antwerpen
6.10.1925)
Lange Kievitstraat 153 Antwerpen
zeker op 1.11.1925 tot 28.1.1927
Kroonstraat 188 Borgerhout van
28.1.1927 zeker tot 7.3.1930
Provinciestraat 246 Antwerpen
7.3.1930
Lange Leemstraat 368 Antwerpen
(op 31.1.1935 434 )
Jacob Jacobsstraat 54 Antwerpen
aankomst in
Dossin/
transport/nr.
28.1.1943/
XX/311
vertrek
Dossin/
(vermoedelijke)overlijdensdatum
19.4.1943/
22.4.1943
My uncle’s wife, who had also been in hiding during the war, came to the Rooze’s house to visit me a few
weeks after the war was over. Aunt Fanny was the mother of my favorite cousins. The two girls had been
hidden in a monastery apart from their mother. At war’s end she had gone to the monastery to bring her
children home. The priest told her she was welcome to take back one child, but she would have to leave the
other girl for the church. Aunt Fanny agreed, and then took her girls aside and whispered, “Tonight I will come
for you with a taxicab. Pack only the things you can fit into a scarf. At midnight I will throw pebbles at the
window, and when you hear them, run outside as fast as you can. I will be waiting for you.
I was very excited to hear that Aunt Fanny was coming to visit me at the Roozes. The moment I saw her I
rushed to her and whispered, “Please, Aunt Fanny, pick me up in your arms and kiss me, so that all the
children will know I belong to someone.” I wanted her to take me home with her, but she had her own children
to care for.
And my grandmother wanted me back with her in Antwerp. When the morning came for Mrs. Rooze to take
me to the train station for the ride back to Antwerp, she presented me with a doll’s tea set as a going-away
present, something she knew I’d always yearned for. I clasped her knees and started crying. “Please don’t send
me away,” I begged. “You said you would be my mommy. I don’t want a present. I want to belong to you!”
Well I do belong to someone now – my husband and two daughters. But I had been forced to abandon three
families before I was 7 year old. My husband, through his love, has enabled me to heal from the losses of the
past.
I am never free of my memories of the Holocaust, nor are any of the hidden children. During Passover, at our
Seder table, I looked around at the small group gathered there, and I rememberd another holiday table from my
childhood, overflowing with aunts, uncles and cousins. Because I was the youngest, I was allowed a special
treat – to sit on my uncle’s lap and smoke his cigar!” E-mail van 2.2.2006 van Lednicer-Reichman, Sylvie.
430 Omdat de meeste familieleden van Sylvie niet rechtstreeks voorkomen in het basisverhaal, hebben we deze
lijst in een kleiner lettertype gezet.
431 Op 6.1.1942, de dag van zijn huwelijk met Feiga Glatt is zijn vader, Marcus Reichman (°Ujfeherto, Hongarije 1850) nog in leven, doch
niet aanwezig. Maar op de inlichtenbulletijn betreffende vreemdelingen van Ludovic Reichman en Feiga Glatt van 28.3.1942 blijkt hij
inmiddels overleden te zijn. Zijn moeder, Esther Stork of Weisz (°Ujfeherto, Hongarije), is al voor 1925 overleden.
432 Op 21.3.1942 verklaart hij dat zijn kinderen in zijn onderhoud voorzien. Op dat ogenblik is hij blijkbaar ook ingeschreven in het
jodenregister onder het nummer 8814.
433 Op 6.10.1925 schrijft Ludovic Reichman een brief aan de Minister van Justitie met de vraag of hij, zijn vrouw en hun zoon Maurice
Reichman in België mogen blijven. Hij schrijft: “J’ai quatre fils habitant Anvers, et sont tout en possession d’une carte d’identité : Eugène
Reichman, habite la Belgique 3 ans, Josef.. 2 ans, Alex… 2 ans, Benoit.. 1 an. J’ai ouvert une charcuterie à Anvers, 52, Rue de la
Fortification.” Op 22.10.1925 krijgt hij antwoord dat hij de Antwerpse gouverneur mag aanschrijven voor “le visa de séjour illimité en
Belgique”.
434 Op 15 januari 1935 schrijft J. De Geyter, wonende onder de familie Reichman op het gelijkvloers van Lange Leemstraat 368, een brief
aan de directeur van de Nationale Veiligheid: “Depuis de longs mois, ma femme et moi, n’éprouvons que des difficultés de ces étrangers,
qui tant au point de vue de propreté que sociabilité laissent beaucoup à désirer. Je ne désire mëme pas vous souligner leurs allures parfois
118
plaats van
overlijden
Auschwitz

X
22.8.1900
Satu Mare
X
6.1.1942
Antwerpen
Fani Roth
huishoudster (op 31.1.1935)
Feiga (Fanny)Glatt
(weduwe van Feivel Hanfling
(°Rudnik, Polen, 1878-†
Berlijn, begin juni 1921 of
1923) met 1 kind Majer
Hanfling)/
handelaarster in stoffen (op
23.5.1939; 30.11.1939)/
menagère (op 1.12.1941)
commerçante (op 13.3.1942)
verzorgt het huishouden (op
28.3.1942 435 )
nadien zonder beroep 436
18.11.1879
25.2.1925
28.9.1880/
9.5.1939
(uit
Berlijn 437 )
Satu Mare (Roemenië)
Strada Petru Raresstraat 14
Satu Mare (Roemenië)
Provinciestraat 246 Antwerpen (op
9.4.1930)
Jacob Jabobsstraat 54 Antwerpen
Ulanowpol of Geruczin
(Polen)/Poolse 438 /Roemeense door
huwelijk
Greifswalder 217 in Berlijn
Plantin en Moretuslei 9 (op
16.6.1939)
Nerviërsstraat 22 Antwerpen (van
9.5.1939 tot 17.1.1941)
Rue de la Gare, 24 Bressoux in de
provincie Luik (van 24.1.1941 tot
13.3.1942)
Jacob Jacobsstraat 54 Antwerpen
(vanaf 13.3.1942 439 )
*Een vragenlijst v/d
Joodenvereniging in België
lokaalkomiteit Antwerpen van
27.3.1942 geeft ook de naam van
de verhuurder : Frans Torfs,
Provinciestraat 64 Antwerpen
* Op 10.5.1939 schrijft zij een brief
aan de minister van Justitie waarin
zij een tijdelijke
verblijfsvergunning vraagt om
nadien te kunnen uitwijken naar de
VS. Zij zegt over eigen middelen te
beschikken en niet te zullen werken
tijdens haar verblijf in België.
* verklaart op 23.5.1939 dat zij
Duitsland ontvlucht is “vanwege de
jodenvervolging der Gestapo’s”
* Antwoordt op 29.8.1939 op de
vraag “langswaar zijt gij België
binnengedrongen: “Langs Aken te
voet bij nacht”
* Op 8.9.1939 wordt zij dan toch
ingeschreven in het
vreemdelingenregister van de stad
Antwerpen
* Van 20.12.tot 30.12.1940 wordt
zij opgenomen in het
Stuivenberggasthuis
* ingeschreven in het jodenregister
onder het nummer 5066.
* Op 30.5.1942 krijgt zij (wegens
beschadiging) nog een nieuwe witte
kaart, het bewijs van de
inschrijving in het
vreemdelingenregister (en een
verlenging geldig tot 30.11.1942)
119
- 27.6.1941 Antwerpen
28.1.1943/
XX/312
19.4.1943/
22.4.1943
plus que suspectes.″ Op 23.1.1935 geeft de directeur een opdracht aan de hoofdcommissaris van de politie in Antwerpen om dat te laten
onderzoeken: “…mij eenige inlichtingen te laten geworden betreffende het doorlopend gedrag en den omgang van de personen
deelmakende van het gezin Reichman”. Op 29.1.1935 wordt dat onderzocht door de politie van de 7 e wijk. Op 31.1.1935 stelt de adjunctpolitiecommissaris
een kort verslagje op met daarin: “Betreffende het gewoon gedrag en den omgang van de leden dezer familie hebben
wij niets ongunstigs vernomen.” Op 15.2.1935 neemt men hier bij de Openbare Veiligheid akte van en besluit men van niet tussen te
komen in een zaak van “mésentente entre locataire” en bijgevolg deze zaak verticaal te klasseren. De Geyter krijgt op 20.2.1935 een
schrijven waarin wordt duidelijk gemaakt dat de openbare veiligheid niet tussenkomt bij geschillen tussen particulieren en verwijst hem
door naar de gerechtelijke instanties.
435 Op 28.3.1942 verklaart zij dat de kinderen [van Ludovic] haar in haar onderhoud voorzien. Op dat ogenblik blijkt ook zij ingeschreven
te zijn in het jodenregister onder het nummer 5066.
Auschwitz

Majer (Max) (Meyer)
Hanfling 440 /
Diamantkoopman voor eigen
rekening (JMDV) op
16.6.1938, op 30.5.1941
Courtier en diamant (op
9.4.1942 441 )
Handelaar/ négociant
20.4.1905
31.3.1938
(uit Krakau
(Polen)
Hotel
“Royal”
en via
Berlijn)
Ulanow[pol] (Polen)/ Poolse
Frankrijklei 38 Antwerpen (Hotel
Carlton)
Lange Herentalsstraat 36
Antwerpen vanaf 30.11.1939
Plantin en Moretuslei 9 op
14.6.1940
Nerviërstraat 22 Antwerpen 442
(JMDV) tot 5.2.1941 (?)
Rue de la Gare 24 Bressoux in de
provincie Luik vanaf 5.2.1941
(JMDV) tot 9.4.1942
Rue du Chapeau 7 Anderlecht
vanaf 16.4.1942
Hotel Carlton in Nice, Frankrijk
eind augustus 1942 (DO)
* Op een inlichtingsbulletijn
betreffende Vreemdelingen van
16.6.1938 geeft hij op vraag 11 “Is
hij politiek uitgewekene?”: “Nee”
als antwoord. Hij verklaart
bovendien over voldoende geld te
beschikken om in zijn onderhoud te
kunnen voorzien.
* Zijn verloofde, Mariette
Catharina Hamels 443 uit de
Zeilstraat 12 te Antwerpen, vult in
een krant een “Fiche de recherche
de Disparu” in. Daarin staat dat het
laatste bericht dat zij van hem heeft
ontvangen dateert van 3.11.1943 en
afkomstig is van Tcherbinia of
Trzebinia in Polen, 35 km zuidoost
van Katowice 444
Aangehouden
eind
augustus
1942
vertrek
vanuit
Drancy
(Frankrijk)
2.9.1942/
na 3.11.1943
436 Op 23.5.1939 wordt zij in kennis gesteld dat het haar verboden is alhier te werken zonder arbeidsvergunning. Zij wordt in het bezit
gesteld van een reiswijzer model B geldig tot 15 juni 1939.
437 Op 10.7.1939 stuurt de Openbare Veiligheid een brief aan het Meldeamt des Polizeipräsidiums in Berlijn (C.25) met de volgende vraag
naar inlichtingen m.b.t. Feiga Glatt: “ Ich beehre mich Sie um gefällige Auskunft über die Richtigkeit obiger Angaben, über Leumund
und Vorleben, sowie um Angabe etwaiger Vorstrafen ganz ergebend zu ersuchen, und erkläre zu Gegendiensten stets und gerne bereit.”
438 In België zal zij, om dat zij noch een geldige Poolse identiteitskaart, noch een visum kan voorleggen, worden beschouwd als een
vaderlandsloze van Poolse afkomst. Zij is enkel in het bezit van een fotocopie van een Pools paspoort met foto afgeleverd in Berlijn op
29.12.1936 door het Pools consulaat dat slechts geldig is tot 28.12.1938. Het is dan ook opmerkelijk dat op een bericht van vertrek van
een vreemdeling van 24.1.1941 (van de Nerviërsstraat 22 in Antwerpen naar de rue de la Gare 24 te Bressoux (Luik)) zij toch staat
aangeduid als “Poolsche onderdaan”. Vermits zij op het uittreksel van haar huwelijksakte van 12.1.1942 weer staat aangeduid als
“Vaderlandsloos van Poolse oorsprong” gaat het hier waarschijnlijk om een administratieve vergissing.
439 Alhoewel zij op 6.1.1942 huwt met Ludovic Reichman, krijgt zij pas op 7.3.1942 de toelating van het Feldkommandatur 520 te
Antwerpen tot overschrijving van Bressoux naar Antwerpen. Zij zal pas officieel worden uitgeschreven in Bressoux op 13.3.1942. Op een
gezamenlijke inlichtingenstaat van 28.3.1942 van Ludovic en haar, staat nog Bressoux opgegeven als haar “huidige verblijfplaats”.
440 Van het JMDV kreeg ik de volgende informatie via een mail van 22.6.2005: “Hanfling Mayer : geboren op 20/04/1905 te Ulanow
(Polen), zoon van HANFLING Feiwel (°Rudnicki (Polen), 1878-†Berlijn, 1923) en GLATT Feiga (°Ulanow (Polen), 28/09/1880),
kleinzoon van HANFLING Herschel (°Rudnicki, ?) en HANFLING Cheja (°Rudnicki, ?) en van GLATT Nathan (°Zarszyn, 1857) en
KRUGER Zipora (Ulanow, 1860), vanuit Berlijn naar België gekomen in maart 1938, Poolsche nationaliteit, ongehuwd, beroep:
diamantkoopman, opeenvolgende adressen: Antwerpen, Nervierstraat 22, en vanaf 10/02/1941, Bressoux Luik, Rue de la Gare, 24. Niet
gedeporteerd.” Dit laatste klopt dus zeker niet.
Op 13 juli 1939 vraagt hij een Pools paspoort aan om daarmee te kunnen emigreren naar Amerika. De geldigheidsduur van zijn Reiswijzer
met signalement (niet B of C) loopt tot 31 augustus 1939. De dag nadien valt Duitsland Polen binnen. Op basis van een Ministerieel
Besluit van 13 oktober 1939 kan – op het moment dat hij zich op 6.11.1939 op het politiebureel komt aanbieden - zijn reiswijzer verlengd
worden. Aanvankelijk tot 30 oktober 1939. Hij wordt ook telkenmale aangemaand om zo snel als mogelijk te emigreren. Hij schakelt
telkens advocate Régine van Hentenrijk, Harmoniestraat 150 te Antwerpen, in om bv. op 29 augustus 1939 een brief te schrijven aan de
Beheerder van de Openbare Veiligheid om verlenging te krijgen van zijn tijdelijke verblijfsvergunning. Ook wetsdokter Van Deuren,
Isabellalei 87 te Antwerpen, schrijft voor hem tot tweemaal toe een geneeskundig attest uit: “dat hij steeds lijdend is aan gevolgen van
nieraandoening (coliques néphraliques) [nierkolieken veroorzaakt door nierstenen]. Waarvoor hij onder standvastige geneeskundige
behandeling is en nog niet in staat is eene verre zeereis te ondernemen wegens bloedwateren. Daar hij zinnens is bij deze goede seizoen
eene badkuur te onderstaan om zijn gezondheidstoestand te verbeteren dient aan bovenvermelde eene verblijfsverlengenis van zes
maanden te worden toegestaan.” Die aandoening wordt ook nog eens op 8.3.1939 bevestigd door internist Jacques Pines, Vanden Nestlei
1 te Antwerpen. Nadat hij door de politie op de hoogte is gebracht dat hij vóór 25 oktober 1938 het land moet hebben verlaten, zoniet
wordt hij gearresteerd, schrijft hij op 22 september en 13 oktober 1938 een brief aan de Koning, maar daar krijgt hij nul op het request
voor een witte kaart voor verblijf hier.
Op 16.2.1940 schrijft George Block, officier –commissaris bij de Rechterlijk Opdrachten bij het Parket van Antwerpen [hoofd van het
‘politiek cabinet’ van de Antwerpse Gerechtelijke Politie] een brief aan de IIe afdeling van de Gerechtelijke Politie van Antwerpen om de
aandacht te trekken op de Nederlander “Bak, Abraham geboren te Amsterdam (Nd) den 8 Mei 1896, thans wonende te Antwerpen, Van
Arteveldestraat 1. Bedoelde vreemdeling baat op dat adres een herberg uit onder de benaming “Broadway”. Deze herberg staat zeer
ongunstig gekend onder alle oogpunten. Deze instelling wordt in het bijzonder bezocht door Israëlieten van verdacht allooi en door
Joodsche vrouwen die zich aan ontucht overleveren. Het geldt hier in het bijzonder Weensche uitwijkelingen. Onder de stamgasten
bevindt zich een genaamden Hanfling, Majer, zoon van Feivel en van Glatt, Feigen, geboren te Ulanow (Polen) den 20 April 1905, van
Poolsche nationaliteit verblijvende te Antwerpen, Lange Herentalsche straat Nr 36. Deze persoon [Bak] wordt ervan verdacht zich in laten
met het smokkelen van vreemdelingen en zich ook te leenen tot alle verdachte zaaken… Met reden kon verondersteld worden dat in het
120
Treblinka ?

1.1 Eugène Reichman/
X
4.6.1929
Antwerpen
juwelier (op 5.3.1923)/
uurwerkmaker (op
24.11.1924)/ diamantzager
Feige Toba (Fanny)
Lipschitz
zonder beroep
1.1.1 Esther-Regina (Regine)
Reichman
6.7.1901/
22.2.1923
Satu Mare (Roemenië)/ Roemeense
Strada Petru Raresstraat 14 Satu
Mare (Roemenië)
Korte Zoutstraat 17 Aalst vanaf
5.3.1923
Korte Zavelstraat Aalst van
23.2.1923 tot 1.10.1924
Breughelstraat 30 Antwerpen tot
van 1.10.1924 tot 30.8.1929
Provinciestraat 257 Antwerpen
vanaf 30.8.1929
Leeuwerikstraat 8 Antwerpen tot
17.8.1933
Ketsstraat 31 Borgerhout van
17.8.1933 tot 6.4.1939
Lange Kievitstraat 105 Antwerpen
(3 e verdieping) vanaf 6.4.1939
* voorgoed vrijgesteld van ’t leger
(5.3.1923)
* 24.5.1937 veroordeeld voor de
overtreding van de arbeidswet tot
26 fr. X 7 boete of 8 dagen
gevangenis
* 22.2.1941 pv voor een inbreuk op
de lichtdemping (E. spreekt
Vlaams)
7.6.1910 Skierniwice (Polen)
Korte Kievitstraat 5 Antwerpen tot
30.8.1929
Provinciestraat 257 Antwerpen
vanaf 30.8.1929
Leeuwerikstraat 8 Antwerpen tot
17.8.1933
Ketsstraat 31 Borgerhout van
17.8.1933 tot 6.4.1939
Lange Kievitstraat 105 Antwerpen
(3 e verdieping) vanaf 6.4.1939
woonde na de oorlog:
Rue Jules Lahaye 16 Jette vanaf
17.10.1944 446 tot 17.6.1946
Velodroomstraat 8 Berchem vanaf
17.6.1946
vertrekt op 23.10.1949 naar Israel
13.5.1931 Antwerpen/ Roemeense
Lange Kievitstraat 105 Antwerpen
* verstopt tijdens de oorlog bij de
abt André Soinne
vertrekt op 23.10.1949 naar Israel
1.1.2 Paula Reichman 19.2.1936 Antwerpen/ Roemeense
Lange Kievitstraat 105 Antwerpen
* verstopt tijdens de oorlog bij de
12.9.1942/
X/721
- 1992
-
15.9.1942/
17.9.1942
tussen 23.3
en
30.3.1943? 445
lokaal “Broadway” uitgebaat door Bak Abraham handelingen zouden plaats grijpen die kunnen terugslaan op het vervaardigen of
vervalschen van paspoorten…. Verder werd vastgesteld dat deze herberg veel door Belgische officieren en soldaten wordt bezocht, die er
zelf tot laat in de nacht vertoeven. Dit lokaal kan in den werkelijken zin van het woord als een “nachtbar” beschouwd worden. Den
ganschen dag ziet men daar zoo goed als niemand en eens middernacht komen de gasten afgezakt en deze verlaten het lokaal niet voor
vier, vijf tot zelfs acht uur in den morgen. Door verschillende personen uit de buurt werd reeds vastgesteld dat rond zeven en acht uur in de
morgen stomdronken vrouwen met een taxi werden vervoerd. De uitbater Bak Abraham, stoort zich niet in het minst aan de Belgische
Wetten en Verordeningen. Het is een vaststaand feit dat deze instelling kan beschouwd worden als zeer verdacht.”
441
In een “Avis de départ d’étranger” van de gemeente Bressoux van 9.4.1942 staat : “Cet étranger est en possession d’un certificat
d’inscription modèle B valable jusqu’au 30 mai 1942.» Is dat de reden dat hij rond deze periode naar Frankrijk vlucht?
442
Op 7.2.1941 werd hij amtbshalve geschrapt uit het vreemdelingenregister van Antwerpen, Nerviërstraat 22. Hij wordt blijkbaar
gedeporteerd naar Bressoux.
443
We hebben geprobeerd nabestaanden of familieleden van haar te vinden, maar dat is ons niet gelukt.
444
DO, Dossier Majer Hanfling. Waarschijnlijk gaat het hier om één van de uitroeiïngskampen in Opper-Silezië: Treblinka? Van de 5.034
joden uit België die via Drancy naar Auschwitz of andere kampen werden gedeporteerd werden er 4.717 uitgeroeid. M. STEINBERG,
Dossier Bruxelles-Auschwitz, La police SS et l’extermination de Juifs de Belgique, Mechelen, le Comité Belge de Soutien à la partie civile
dans le procès des officiers SS Ehlers, Asche, Canaris, responsables de la déportation des Juifs de Belgique, 1980, p. 219.
445
Brief van F. Lipschitz van 5.2.1953 aan “le Ministre de Belgique à Tel-Aviv” om visa aan te vragen voor België voor zichzelf en voor
Paula en Céline. (Archief Ministerie van Binnenlandse Zaken, Dienst Vreemdelingenzaken, Dossier Lipschitz Feiga, nr. 1258289)
446
Op 17.10.1944 worden Feiga Lipschitz en haar drie dochters ingeschreven in de gemeente Jette. Het document is gedateerd op
8.12.1944. (Archief Ministerie van Binnenlandse Zaken, Dienst Vreemdelingenzaken, Dossier Lipschitz Feiga, nr. 1258289)
-
121
Auschwitz

1.1.3 Céline Reichman
1.2 Joseph Reichman/
X
28.8.1931
Antwerpen
mécanicien-dentist (op
10.11.1923)
fabriekswerker (op 9.4.1930)
diamantsnijder op 28.8.1931
Thérèsa (Terry) Klein/
diamantsnijdster op 1.7.1929/
naaister op 3.12.1929/
kleermaakster op 25.8.1931
zonder beroep
abt André Soinne
9.6.1937 Antwerpen/ Roemeense
Lange Kievitstraat 105 Antwerpen
* verstopt tijdens de oorlog bij de
abt André Soinne
9.6.1904/
26.10.1923
15.10.1904/
5.6.1929
Halmi bij Satu Mare
(Roemenië)/Roemeense
Str. Closca, Satu Mare
Korte Zoutstraat 17 Aalst
26.10.1923 tot 28.11.1925
Lange Kievitstraat 153 Borgerhout
van 28.11.1925 tot 28.1.1927
Kroonstraat 188 Borgerhout van
28.1.1927 tot 7.3.1930
Provinciestraat 246 Antwerpen op
9.4.1930 tot 28.8.1931
Vestingstraat 22 Antwerpen
Lange Leemstraat 309 Antwerpen
* nog geen soldaat geweest op
10.11.1923
* zou naar Antwerpen zijn
gekomen om voor tandarts te leren
(6.6.1924)
*werkzaam in de S? anversoise de
soie artificielle, waar hij 2,90 fr.
loon ontvangt per uur (20.2.1926)
Debrecen (Hongarije)/ Hongaarse
Roemeense (door huwelijk)
Mäd in Hongarije
Kroonstraat 190 Borgerhout op
1.7.1929
Kroonstraat 88 Borgerhout op
28.8.1931
Lange Leemstraat 309 Antwerpen
* vraagt in 1929 een visum van 3
maanden om naar België te komen
omwille van “affaire de famille” en
niet met de bedoeling om hier te
blijven.
* verklaring van haar broer, Miklos
of Nikolaas Klein, diamantsnijder,
Kroonstraat 190, die zich in
oktober 1929 borg stelt voor zijn
zuster 447
* zij verdient op 3.12.1929 60 fr.
per week als naaister
1.2.1 André Reichman 30.8.1932 Antwerpen/ Roemeense
Lange Leemstraat 309 Antwerpen
1.2.2 Catharina Reichman 31.10.1934 Antwerpen
Lange Leemstraat 309 Antwerpen
1.3 Benjamin (Benoit) (Benno) 29.9.1908/ Satu Mare (Roemenië)/Roemeense
Reichman
15.2.1925 Strada Pretorares 14 Satu Mare
(Roemenië)/
Brusselsestraat 12 Aalst van
18.2.1925 tot 10.11.1925/
van 16.2.1925 Antwerpen
Lange Kievitstraat 153 Antwerpen
van 7.12.1925
Kroonstraat 188 Borgerhout (van
26.1.1927 tot 7.3.1930)
Lange Leemstraat 368 Antwerpen
-
12.9.1942/
X/723
8.10.1942/
XIII/377
8.10.1942/
XIII/378
8.10.1942 448 /
XIII/379
12.9.1942/
X/722
15.9.1942/
9.1.1943
10.10.1942/
12.10.1942
10.10.1942/
12.10.1942
10.10.1942/
12.10.1942
15.9.1942/
17.9.1942
447 Deze verklaring zit bij een aanvraag van 19.10.1929 voor een toelating voor onbeperkt verblijf in België van Thérèse Klein zelf: “Ik
woon hier met mijn broeder Klein Miklos diamantbewerker dewelke rijkelijk zijn brood verdient met diamantbewerken en ik houd mij
bezig met ons huishouden en ook naaiwerk van welk ik goed op de hoogte ben.”
448 Zij wordt opgepakt in de St.-Vincentiusstraat 43. (DO, Dossier Catharina Reichman)
122
Auschwitz
Auschwitz
Auschwitz
Auschwitz
Auschwitz

X
21.6.1938
Antwerpen
hotelbediende (op 4.12.1925)
lederbewerker (op 25.2.1925
& 9.4.1930)/
diamantsnijder (op
31.1.1935)/
handelaar in diamant/
ondernemer van
diamantbewerkingen op
3.8.1938
Itta Grunspan
dienstmeid bij Lobel Lachter
met een verdienste van 50 fr.
per maand met kost en
inwoon (op 5.3.1928)/
zonder beroep
1.3.1 Sylvie Reichman
1.11.1939
Gertrude Pakula 449
zonder op 29.7.1939 450
kindermeisje van Sylvie
dienstmeid op 19.12.1941 451
1.6.1907/
12.12.1927
(uit Krakau)
(op 31.1.1935)
Jacob Jacobsstraat 54 Antwerpen
van 7.3.1930 tot 3.8.1938
Arendstraat 40 Antwerpen (zeker
van 3.8.1938 tot 7.11.1940)
Plantin & Moretuslei 86 Antwerpen
* nog geen soldaat geweest (op
25.2.1925)
* Moet zich op 7.11.1940 bij de
politie verantwoorden voor het
tewerkstellen van diamantsnijdster,
Malka Klipper, vrouw van Ironi
Mayer, °10.11.1908 te Lipink
(Polen) wonende Cuperusstraat 10
zonder in het bezit te zijn van een
vereiste arbeidsvergunning.
Mosciska (Polen)/ Poolse,
Roemeense door huwelijk)
Filipa 13 Krakau (Polen) tot
12.12.1927
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
tot 3.8.1938
Arendstraat 40 Antwerpen (zeker
van 3.8.1938 tot 7.11.1940)
Plantin & Moretuslei 86 Antwerpen
* Op 5.12.1933 krijgt zij een boete
van 5,60fr van de Brugse politie
voor zeebaden.
1.11.1939 Antwerpen/
Roemeense/
Plantin en Moretuslei 86
Antwerpen
*vanaf 1.11.1939 verstopt bij
Mevrouw Grunspan,
Lamonièrestraat 169 (bron: lijst van
kinderen waarvan de 2 ouders zijn
gedeporteerd)
* verstopt kind tijdens de oorlog
onder het nummer 2280 bij
Mevrouw Rooze, Chaussée de
Tirlemont te Leuven (bron: fiche
27.9.1922/
10.7.1939
(vanuit
Aken) 452
CDJ)
Kaiserslautern (Beieren)/ Poolse
Kaiserallee 41 Aachen tot
10.7.1939
Korte Kievitstraat 17 Antwerpen op
29.7.1939
Simonsstraat 10 Antwerpen zeker
vanaf 29.7.1939 en zeker tot
30.11.1939
Mercatorstraat 132 Antwerpen
vanaf 13.3.1940
Arendstraat 40 Antwerpen vanaf
26.6.1940
Herk de Stad 453
Plantin & Moretuslei 86Antwerpen
vanaf 28.4.1941
*op 30.11.1939 wordt zij door het
gemeentebestuur van Antwerpen
ingeschreven in het
vreemdelingenregister en krijgt zij
het Model B
* ingeschreven in het jodenregister
op 18.12.1940 454
12.9.1942/
X/416
-
5.8.1942/
II/418
15.9.1942/
17.9.1942
11.8.1942
12.8.1942
449 Haar vader, Lipman Pakula (°Lodz, Polen, 25.1.1890) woont op 29.7.1939 net als Gertrude in de Korte Kievitstraat 17. Van haar
moeder, Sabine Mohrer (°Jasolo, Polen, ?), weet zij op 29.7.1939 het adres niet.
123
Auschwitz
Auschwitz

450 Op haar “Inlichtingsbulletijn van vreemdelingen” van 29.7.1939 verklaart zij uit Duitsland te zijn uitgewezen, te worden onderhouden
door haar vader, dat zij hier zou willen blijven tot zij naar Engeland kan vertrekken, dat de stempel in haar paspoort die haar toegang zou
moeten geven tot Polen, door de Poolse consul geweigerd is.
451 In een “Bericht van verlenging van den geldigheidsduur van het bewijs van inschrijving in het vreemdelingenregister” van 4.6.1940
staat in een rood potlood geschreven: “est probable évacuée d’Anvers”. In een “Bericht van vernieuwing en verlenging van het bewijs van
inschrijving in het vreemdelingenregister” van 19.12.1941 staat dat zij beschikt over een witte kaart. (DVV, Dossier Gertrude Pakula,
A363959). Uit datzelfde bericht kunnen we afleiden dat zij deze kaart kreeg op 30.11.1939, een maand na de geboorte van Sylvie. Het is
duidelijk dat de ouders van Sylvie een dienstmeid-kindermeisje hebben gezocht.
452 Op 7.8.1939 stuurt zij een brief aan de Openbare Veiligheid, omdat zij met haar Model B (dat maar geldig is tot 15.9.1939) dreigt te
worden uitgewezen. Het Poolse consulaat is een onderzoek gestart, en zolang dat niet is afgerond, kan zij geen Pools paspoort krijgen. Zij
vraagt om uitstel om die beslissing af te wachten. Op een blad met datum 7.9.1939 staat: “Omwillen van den internationalen toestand werd
dit dossier voorlopig in het “archief” geklasseerd.”
In haar dossier bij DVV (A363959) bevindt zich een geschreven verslag van 1.8.1941 waarin het volgende staat te lezen: “De Poolsche
Onderdanen (Joden) PAKULA, Gertrude en haar vader Lipman zijn op 10 Juli 39 van uit Duitschland in België aangekomen. Zij waren in
’t bezit van een verklaring afgeleverd te Aken den 30 Mei 39 door de Politieoverheid, met bevel het Duitsche Rijk te verlaten voor 8 Juli
39. Deze vreemdelingen zijn inderdaad uit Duitschland uitgewezen. PAKULA, Gertrude is kindermeid van beroep bij de echtelingen
Reichman-Grunspan. Zij heeft een verdienste van 125 fr. in de maand met kost en inwoon. De vader PAKULA, Lipman (51 jaar) oefent
thans geen beroep uit. (is schoenmaker van beroep). Hij wordt gesteund door de C.O.O.. Het is zeker dat de dochter niet in staat is in den
onderhoud van haar vader te voorzien. Ik stel voor: 1) De dochter niet te verontrusten v.M: identiteit en nationaliteit van de echtelingen
Reichman vragen; 2) De vader aan te manen binnen de 30 dagen een bediening te vinden. 3) Inschrijving in het speciaal register.” Dat zij
inderdaad uit Duitsland zijn uitgewezen, klopt omdat de politie van Aken dit in november 1939 bevestigt, als antwoord op een vraag van
de Belgische Openbare Veiligheid van 2.9.1939.
453 * Uit een “bericht van aankomst van een vreemdeling” van 12.5.1941 staat dat Gertruda Pakula, hier aangeduid bij beroep “zonder”,
dochter van Lipman Pakula en Sabina Mohrer, op 28.4.1941 verhuist van Groote Markt 30, Herk de Stad, in Limburg naar Plantin &
Moretuslei 86 te Antwerpen. Op dit bericht staat in potlood geschreven: “Welk is de toestand van de ouders?” Op 21.5.1941 schrijft daar
iemand bij op: “verslag en of steun bekomt.” Op 10.6.1941 schrijft de adjunct-politiecommissaris van de 7 e wijk op vraag van de
hoofdpolitiecommissaris (Vreemdelingebureel) van de stad Antwerpen een verslag waarin staat dat PAKULA Gertrud geboren te
Kaiserslautern op 27 september 1922 alhier woonachtig is Plantin Moretuslei nr.86 bij de echtelingen REICHMAN-GRUNSPAN. Zij is er
kindermeid van beroep en heeft er een verdienste van 125 Fr.in de maand met kost en inwoon. Verklaart geen steun te ontvangen van de
Openbare Onderstand.” Daarop vraagt die hoofdpolitiecommissaris het dossier op van Benjamin en Itta, maar krijgt hij te lezen:
“impossible. Trop defiches aux deux orthographes rensins (?)”. Op 2.8.1941 verwijst de Beheerder van de Vreemdelingenpolitie in een
schrijven aan de hoofdcommissaris van politie te Antwerpen naar een eerder verslag van 19.7.1941, en vraagt hij hem om de “volledige
identiteit en de nationaliteit te laten kennen van de echtelingen Reichman-Grunspan, bij wie de genaamde Gertrude, Pakula woonachtig en
in dienst is”. Op 10.8.1941 maakt een politieagent na onderzoek zo’n eenzelvigheidverslag op. Op 19.8.1941 wordt dit verslag
doorgestuurd naar de Beheerder van de vreemdelingenpolitie.
Op een attest uit de jaren 50 « pour servir à l’introduction d’une demande de réparation auprès de Tribunaux Allemande » staat dat
Gertrude a été mis(e) en séjour forcé et surveillé dans le Limbourg à St-Trond du 21.12.1940 au 7.1.1941[, et] à Herk-de-Stad, Grote
Markt, du 7.1.1941 au 5.4.1941. Er staat een belangrijke opmerking bij : «En vertu de l’ordonnance du 12.11.40: “Verordnung über
Polizeiliche Massnahmen in bestimmten Gebieten Belgiens und Nordfrankreichs vom 12 November 1940”, plusieurs centaines de juifs
d’Anvers, dès novembre 1940 furent l’objet d’une mesure massive d’expulsion et furent déportés dans le Limbourg. D’après une lettre
émanant du Gouverneur de la Province du Limbourg, en date du 18.6.46, il appert qu’au début de 1941, sur l’ordre de l’autorité
allemande, on hébergea des centaines d’Israélites, de diverses nationalités, dans plusieurs communes de la province du Limbourg. Ils y
séjournèrent durant quelques mois à titre de « déportés obligatoires ». Au cours de l’année 1941 ils furent autorisés soit à retourner à
Anvers, soit à se fixer dans certaines communes du Royaume (entre autres dans les communes de l’agglomération bruxelloise et Liège).
En ce qui concerne les conditions de vie de ces Israélites, il résulte d’informations prises auprès des Administrations Communales, qu’ils
étaient logés soit dans des maisons désaffectées, soit dans des écoles aménagées à cet effet, soit dans des baraquements. Ils pouvaient
circuler librement à l’intérieur de la commune mais en aucun cas n’étaient autorisés à la quitter, et devaient se présenter régulièrement à la
Maison Communale. » (DO, Dossier Gross, Israel) Op 17.2.1950 schrijft een zekere weduwe A.M.A. Paumen, Schansbergerweg 17 te
Heerlen in Nederlands Limburg een brief om inlichtingen over Gertrude en haar vader “om een zeer dringende reden, moet ik deze twee
personen levend of dood vinden. Daarom verzoek ik U zeer dringend, dit voor mij uit te zoeken. Eventuele onkosten worden door mij
vergoed.” (DO, Dossier Pakula, Gertrude)
454 (DO, Dossier Pakula, Gertrude)
124

1.4 Maurice (Mor)
(Mauritius)Reichman
X
26.3.1940
Antwerpen
diamantsnijder(leerling) op
21.11.1925
diamantsnijder (op 9.4.1930;
22.4.1940)
Julianna (Fuba) (Julia)
Schvarcz of Schwartz 457
(of Weis?)
zonder beroep (op
26.2.1937 458 )
Helpt haar zuster in het
huishouden (op 8.6.1937)
diamantsnijdster (op
26.3.1940)
1.8.1910 455 /
12.8.1925
8.2.1917/
25.1.1937 459
Debrecen 456 (Roemenië-Hongarije)/
Roemeense
Strada Petrorades 14 Satu Mare
Kroonstraat 208 Borgerhout van
12.8.1925 tot 1.11.1925
Kroonstraat 188 Borgerhout van
12.8.1925 tot 7.3.1930
(Provinciestraat 246 Antwerpen
van 9.4.1930)
Lange Leemstraat 368 Antwerpen
(op 31.1.1935)
Jacob Jacobsstraat 54 Antwerpen
van 7.3.1930 tot 26.3.1940 (als
ongehuwd)
Isabellalei 3 Antwerpen van
26.3.1940
Zurenborgstraat 9 Antwerpen op
24.12.1941
* Krijgt op 21.5.1926 een
uitwijzingsbevel (omdat de
verschuldigde taksen niet werden
betaald voor het visum tot
onbepaald verblijf in België). Op
4.6.1926 zullen deze worden
betaald.
Hudasz of Hodacz komitaat
Szatmar (Hongarije)/Hongaarse/
Roemeense door huwelijk
Hodasz (Hongarije)
Lange Leemstraat 337 Antwerpen
van 25.1.1937
Zurenborgstraat 3 van 26.1.1937 tot
26.3.1940 460 ?
Isabellalei 3 Antwerpen van
26.3.1940
Zurenborgstraat 9 Antwerpen op
3.9.1941 461 , op 24.12.1941
12.8.1942/
X/720
25.9.1942/
XI/2456
15.9.1942/
17.9.1942
26.9.1942/
28.9.1942
455 De geboortedatum van Maurice Reichman is niet zeker. Soms staat er gewoon juni 1925, maar op het uittreksel uit het
huwelijksregister staat plots 1.8.1925 als geboortedatum. Soms staat zijn geboorteplaats Debrecen aangegeven als liggend in Hongarije,
andere keren in Roemenië.
456 Soms staat er dat Debrecen in Hongarije ligt/lag, op andere momenten dat het in Roemenië ligt lag.
457 Uit het uittreksel uit het huwelijksregister blijkt dat haar vader, Lajas Schvarcz (°Hodasz, 3.3.1877) op 26.3.1940 al overleden is, en dat
haar moeder Roza Retek (°Nagy-Karoly, 28.5.1883 of 28.8.1884), zonder beroep, op dat ogenblik in Antwerpen woont. Roza Retek zal
worden gedeporteerd naar Auschwitz met het XIe transport met nr.2458, samen met haar dochters en kleinkinderen.
458 Zij werd in kennis gesteld van het feit dat het haar verboden is te werken zonder arbeidsvergunning.
459 Op 29.10.1936 vraagt zij in Boedapest een visum aan voor België. De Vice-voorzitter van de NV Vrije Diamanthandel schrijft een
certificaat uit waarin hij bevestigt dat Herman Gluckman “lid is van onze vereeniging sinds den 6 maart 1936 en in onze ledenregisters
ingeschreven staat in de hoedanigheid van koopman in diamanten.” (Herman Gluckman (°31.10.1902) zal worden gedeporteerd naar
Auschwitz met het XVIe transport met nr. 798, zijn echtgenote Cecilie Schwarcz (°23.11.1906) met het XIe transport met nr. 2453,
evenals hun dochtertjes Agnes Gluckman (°31.1.1935) met nr. 2455 en Myriam Gluckman (°7.11.1932) met nr 2454; hetzelfde transport
als Cecilies zusters, Julianna met nr. 2456 met haar dochtertje Suzanna Reichman (°26.11.1941) met nr. 2457, en Erzselet-Elisabeth
Gluck-Schwarcz (°Hodasz, Hongarije, 25.12.1909) met nr. 2451, met haar dochtertje Veronica Gluck (°10.4.1936) met nr. 2452; hun
echtgenoot en vader, Bela Gluck (°Hajdumanas, Hongarije, 2.10.1909), een tijd later met het XVIe transport met nr. 797. De Beheerder
der Openbare Veiligheid vraagt op 9.11.1936 aan de Antwerpse Politie een verslag op te maken betreffende Julia Schwartz. De adjunctpolitiecommissaris
schrijft in zijn verslag van 14.11.1936 o.a. het volgende: “Schwartz Cecile, vrouw van Gluckman, Herman, Lange
Leemstraat 337 verklaart hare zuster te willen ontvangen en in haar onderhoud te voorzien. Volgens hare verklaring verdient haar man, die
diamanthandelaar is, 10.000 fr. per jaar. Naar onze mening is dit niet voldoende om buiten zijn huisgezin nog een zuster te onderhouden,
temeer daar de moeder hier ook reeds ten hunne laste is. Het is te voorzien dat dit meisje vroeg of laat op onderstand zal zijn aangewezen
of verplicht zal zijn, hier op de een of andere manier aan werk te geraken. In deze omstandigheden, zou er aan dit verzoek geen gunstig
gevolg dienen gegeven te worden.” In een nota van de Openbare Veiligheid die daarop volgt, staat “Bien que celle-ci [Julia Schwartz] ne
soit agée de 19 ans et que sa mère veuve et trois soeurs résident en Belgique, je propose le rejet." Zij krijgt uiteindelijk op 15.1.1937 toch
een visum voor drie maanden. Het feit dat zij minderjarig is, haar vader overleden is en haar moeder in België verblijft, spelen in haar
voordeel. Na een kort onderzoek krijgt zij op 17.6.1937 een gunstig advies voor een identiteitskaart. Maar dan duikt er een probleem op.
Op 1 juli 1937 komt er uit Hongarije een bericht dat haar naam niet in hun registers voorkomt, waarop zij geen gele identiteitskaart meer
krijgt. Op 21.9.1937 schrijft zij daarom een brief aan de directeur van de Openbare Veiligheid waarin zij het volgende vraagt: “la carte
d’identité jaune et rayé (permit de séjour définitif)? Mon intention ici en Belgique, est primo de ne occupé aucun place salarié ni de
prendre aucun travail (en respect des lois en vigueur sur la main d’oeuvre étrangère) mon seul but est de me fiancée ici et de fonder un
foyer ici tout honorable.″ Op 14.10.1939 krijgt zij dan toch haar identiteitskaart.
125
Auschwitz
Auschwitz

1.4.1 Suzanna Reichman 26.11.1941 Antwerpen 25.9.1942/
XI/2457
1.5 Myriam (Marie) Reichman/ 18.11.1902/ Satu Mare (Roemenië)/Hongaarse,
16.2.1925 nadien Roemeense
Petru Raresstraat 14 Satu Mare
Strada Cansa of Colsca 3 Satu
Mare (Roemenië)
str Mercur 10 Satu Mare
Brusselsestraat 12 Aalst (van
16.2.1925 tot 7.11.1925)
Lange Leemstraat 413 Antwerpen
(vanaf 7.11.1925)
* Een brief van ? van het Ministerie
van Binnenlandse Zaken van
Roemenië zegt dat Myriam bij haar
schoonouders blijft, op het moment
dat Zoltan alleen naar België
huishoudster op 25.1.1925
menagere op 13.2.1925)
zonder beroep
afreist.
* Vraagt op 13.2.1925 in Boekarest
een visum aan bij het Belgisch
Gezantschap voor drie maanden
met als reden “affaires de famille”
en bij de vraag : “L’intéressé a-t-il
l’intention de se fixer
définitivement en Belgique?”,
schrijft zij “non”.
* Antwerpen Bevolk. reg.nr. 1595
* Krijgt op 13.11.1933 een boete
van 5,60 fr. wegens “wegenis”
* inschrijving Jodenregister 462 3.2.1943/
XX/454
:
Antwerpen 13.12.1940
X
6.7.1922
Debreczen
(Hongarije)
of
10.7.1922
SatuMare
Zoly (Zoltan) Grosz/
elektrieker op 4.12.1925/
diamantsnijder
1.5.1 Edith Grosz
29.8.1896/
7.10.1924
Satu Mare (Roemenië)/Roemeense
Petru Raresstraat 14 Satu Mare
Strada Colsca 3 Satu Mare
Molenstraat 14 Aalst van 7.10.1924
Brusselsestraat 12 Aalst van
19.10.1924 tot 13.7.1925
Kroonstraat 208 Borgerhout van
13.7.1925 tot 7.11.1925
Lange Kievitstraat 153 Antwerpen
van 7.11.1925
Lange Leemstraat 413 Antwerpen
* soldaat geweest bij het 4 e
regiment voetvolk bij de 5 e
compagnie te Satu Mare
Blijkbaar heeft Zoltan bij aankomst
op 9.10.1924 onmiddellijk al een
aanvraag ingediend om zijn vrouw
en kind te laten overkomen. De
politiecommissaris van Aalst vind
er geen bezwaren tegen.
* Antwerpen Bevolk.reg.nr. 1594
* inschrijving Jodenregister 463 :
Antwerpen 13.12.1940
4.9.1942/
IX/49
26.9.1942/
28.9.1942
19.4.1943/
22.4.1943
12.9.1942/
14.9.1942
126
Auschwitz
Auschwitz
Auschwitz
28.1.1924 Satu Mare (Roemenië) 15.4.1933 Antwerpen
1.5.2 Paula Grosz 16.1.1926 Antwerpen/Roemeense
Lange Leemstraat 413 Antwerpen
* inschrijving Jodenregister: Op
13.12.1940 was het kind nog geen
15 jaar oud en heeft dus geen
3.2.1943/
XX/455
19.4.1943/
22.4.1943
460
Deze informatie is afkomstig van een gezamenlijke inlichtingenstaat van 22.4.1940, terwijl we goed weten dat Fuba (een hele tijd) bij
haar zus en schoonbroer woonde.
461
DO, Dossier Reichman, Maurice.
462
Document van het Ministerie van Volksgezondheid en van het Gezin. Directie: Opzoekingen, Documentatie en Overlijden. Dienst:
Documentatie Israëlieten. Inlichtingen ontleend aan het jodenregister. Duitse verordening van 28.10.1940. (FOD Sociale Zekerheid.
Dienst voor de Oorlogsslachtoffers. Archief en Documentatiedienst)
463
Ibid.
Auschwitz

zonder beroep
1.5.3 Alexander Grosz
1.5.4 Anna (Annie) Grosz
1.6 Alexander (Alex) Reichman
horlogiemaker (op
10.11.1923)
goudsmid (op 21.3.1925 & op
12.9.1933, 22.12.1933,
2.8.1945) goudsmidpatroon/
diamantfabrikant (op
9.8.1945, 24.7.1946)
3.7.1928
individuele inschrijving in het
Jodenregister 464 .
* Op een inlichtingenstaat van
17.2.1941 verklaart zij bij de vraag
punt 11: Is hij politiek
uitgewekene: “Ja, verklaart jodin te
zijn”.
Antwerpen/Roemeense
Lange Leemstraat 413 Antwerpen
* inschrijving Jodenregister: Op
13.12.1940 was het kind nog geen
15 jaar oud en heeft dus geen
individuele inschrijving in het
Jodenregister 465 .
26.10.1929 Antwerpen/Roemeense
Lange Leemstraat 413 Antwerpen
* inschrijving Jodenregister: Op
13.12.1940 was het kind nog geen
15 jaar oud en heeft dus geen
individuele inschrijving in het
Jodenregister 466 .
15.3.1907/
14.10.1923
Satu Mare (Roemenië)/ Roemeense
Mercatorstraat 132 Antwerpen
Aalst vanaf 14.10.1923
Korte Zoutstraat 17 Aalst van
26.10.1923 tot 25.1.1925
Paleisstraat 84 Antwerpen vanaf
25.1.1925
Lange Leemstraat 225 Antwerpen
tot 12.9.1933
Plantin en Moretuslei 144
Antwerpen op 25.10.1933
Plantin en Moretuslei 53
Antwerpen tot 22.12.1933
Milisstraat 53 of 51 (in 1937)
Borgerhout vanaf 22.12.1933 tot
19.6.1937
Mercatorstraat 132 Antwerpen
vanaf 19.6.1937 tot 13.5.1940
waarop ze rechtstreeks naar
Frankrijk vluchtten
* op 16.12.1941 /12.2.1942
uitgeschreven in Antwerpen
Beziers tot eind november 1942
La Canourgue tot april 1943
Grenoble 467 vanaf april 1943 tot
januari 1944
Av. de la Gare 4 Isere Moirans
vanaf januari 1944 tot augustus
1944, datum der bevrijding aldaar
onder hun valse naam, en vanaf dan
onder hun echte naam. Van
23.5.1945 tot 18.6.1945 op doorreis
in Frankrijk
18.6.1945 terugkeer in België
Neptunusstraat 9 Berchem vanaf
3.2.1943/
XX/456
3.2.1943
XX/457
- 1976
19.4.1943/
22.4.1943
19.4.1943/
22.4.1943
464 Ibid.
465 Ibid.
466 Ibid.
467 Daar verbleven ze onder valse namen Alfons Ryckmans, Belg, ongehuwd, (° Aalst, 15-3-1905) en Rozette Abiad, vrouw van Alphons
Ricard, Française, (°Montpellier, 17.11.1905).
127
Auschwitz
Auschwitz

X
12.9.1933
Rosa Schiff
zonder beroep (vanaf
12.9.1933) huisvrouw (op
22.12.1933)
1.6.1 Oscar Reichman
GRUNSPAN
2 Joseph Jecheskel (Joel)
Haskel Grunspan 468
diamantkoopman doch oefent
zijn beroep niet uit op
10.3.1928
diamantbewerker (op
7.7.1930)
négociant en diamant (op
9.4.1930)
makelaar in diamant (op
2.6.1939)
17.11.1905/
20.4.1920
2.8.1945 tot 10.7.1946
Mercatorstraat 132 Antwerpen
vanaf 10.7.1946
* is op 10.11.1923 nog geen soldaat
geweest
* krijgt op 19.6.1928 voor
“rijwielen” een boete van 5 fr. +
90 dec. vw. 1 jaar
15.10.1933 veroordeeld voor het
wegmaken van een akte (een
verbintenis); op 2.7.1934 hiervoor
100fr. X7= 700fr. of 1 maand
voorw. 3 jaar.
Krakau (Polen)
Wolmustrasse 15 Weenen
Van den Peereboomstraat 43
Borgerhout van 1.3.1911-5.8.1914
Breughelstraat 26 Antwerpen van
20.4.1920 tot 5.2.1931
Bouwensstraat 24 Borgerhout van
5.2.1931 tot 5.10.1932
Plantin en Moretuslei 144
Antwerpen van 5.10.1932 tot
12.9.1933
Mercatorstraat 132 Antwerpen van
5.10. 1932 tot 13.5.1940
30.12.1934 Antwerpen -
28.10.1882/
18.1.1928 469
(uit Krakau)
Mosciska (Polen)/ Poolse
Filipastrasse 13 Krakau (Polen)
Vanden Nestlei 20 Antwerpen
(zeker op 5.3.1928)
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
op 30.6.1928
- 1992
29.9.1942/
XII/325
10.10.1942/
12.10.1942
468
Op 18.3.1928 is Jecheskels vader Isaac Grunspan (°Mosciska) reeds overleden, maar zijn moeder, Laune Scheindel (°Mosciska), is dan
91 jaar en leeft dan nog steeds in haar geboortedorp.
469
Joel Grunspan komt eerst naar hier met een tijdelijk visum voor een maand, en vraagt hier dan toch een verlenging aan van onbeperkte
duur om zich hier te vestigen als handelaar. Op 28.1.1928 verblijft zijn vrouw Tarle Debora met vier van haar kinderen nog steeds in
Polen. Op 6.2.1928 staat dat er nog vijf kinderen in Polen zitten. Uit een (dringende) aanbevelingsbrief van 2.2.1928 van de socialistische
volksvertegenwoordiger Jan Samijn, wonende Karel Depreterlei 200 te Borgerhout, aan Baron Holvoet, de provinciegouverneur van
Antwerpen kunnen wij afleiden dat Lobel Lachter zijn schoonvader Joel Grunspan heeft willen laten overkomen. “De Heer Lobel Lachter
wonende Van den Nestlei heeft als diamantkliever een zeer schone positie. Hij verdiend (sic) rijkelijk zijn brood en wenscht zijn ziekelijke
schoonvader welke niet meer in staat is den kost te verdienen bij zich te houden om hem de laatste levensjaren zoo aangenaam mogelijk te
maken. Ik hoop wel Excellencie dat Lobel Lachter in zijne goede menslievende voornemen niet zal worden gedwarsboomd en dat hij
toelating van verblijf verwerven zal voor zijn schoonvader Jecheskel Joel Grunspan.” Dezelfde dag stuurt ook Lobel Lachter een verzoek
128
Auschwitz

X Debora (Dobe) Thaler 470
zonder beroep op 30.7.1928
2.1 Etta Grunspan
27.7.1885/
28.6.1928
(uit Krakau)
17.4.1903/
11.3.1930
vanuit
Roppzceca
(Polen) 471
Glogow (Polen)/ Poolse
Filipastrasse 13 Krakau (Polen) op
5.3.1928
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
op 30.7.1928
Glogow (Polen)/Poolse
Rynek ? Dembitza (Polen)
129
- 1948 New York
- Waarschijnlijk
tijdens
de oorlog
ca. 1942,
maar zeker
vóór
23.11.1959
X
Huisvrouw op 12.4.1930
Benjamin Karfiol 5.12.1894 Glogow (Polen)/Poolse - idem
25.3.1925
ca. 1942,
Krakau
zeker vóór
3.11.1959
2.1.1 Diana (Danuta) (Nusia)
Karfiol 472
9.2.1925 Cracovia of Krakau
(Polen)/Poolse 473
* Op 24.5.1946 vragen zij en haar
man vanuit Bytom in Polen 474 een
visum aan voor België, om haar
grootmoeder, Debora Grunspan-
Thaler, Lamorinièrestraat 169 te
bezoeken, en tot ze een visum
krijgen voor de Verenigde
Staten. 475 -
Op 6.8.1946 wordt hun
aanvraag verworpen.
aan de gouverneur. Op 6.2.1928 tekent de gouverneur het visum voor onbepaald verblijf en verwijst daarbij uitdrukkelijk naar het
schrijven van volksvertegenwoordiger Samijn. Wanneer dat visum even op zich laat wachten, telefoneert Samijn naar de gouverneur om te
vragen waar dat visum blijft. Op 16 april 1928 schrijft Jecheskel Joel aan de Minister van Justitie met de vraag wat hij moet doen opdat
zijn vrouw en hun vijf kinderen Sara Ester, Chaja Synia, Lea, Izak, Mozes Pinkas en hun dienstmeid, Paranka Baran, 40 jaar oud, een
definitieve verblijfsvergunning zouden kunnen krijgen. “Le soussigné, exerçant la profession de négociant en diamants, est fort
honorablement connu dans le commerce diamantaire et voudrait avoir sa famille auprès de lui à Anvers. » Op 19 april stuurt de minister
een bericht naar Warschau dat dat visum voor verblijf van onbeperkte duur voor de hele familie, de meid incluis, wordt goedgekeurd. En
opnieuw gebeurt dat op voorspraak van volksvertegenwoordiger Samijn.
470 Op 30.7.1928 is haar vader Jacob Thaler (°Mielce, Polen) reeds overleden, maar haar moeder, Rifka Natowitz (°Kolbusoz, Polen), dan
67 jaar oud, leeft op dat ogenblik nog in Dembitza in Polen.
471 Op 12 april 1930 is Etta Grunspan-Karfiol, samen met haar dochter Djana, blijkbaar op bezoek bij haar ouders in België. Haar vader
schrijft op 9.4.1930 een brief om haar verblijf van een maand nog wat te mogen verlengen om de Wereldtentoonstelling te mogen
bezoeken. Volgens een schrijven van de politie aan de Dienst der Openbare Veiligheid van 23.1.1931 is zij eind augustus 1930
teruggekeerd naar Polen. Op 18.11.1930 doet zij een aanvraag voor onbepaald verblijf.
472 Danuta Karfiol huwt op 30.12.1947 of 1.7.1942 met de Poolse (later Israelische/Amerikaanse) geneesheer-tandarts Henryk (Henry)
Zawadski (Diamant) (°Przemysl, Polen 3.8.1920) , zoon van Isak Zawadski (Diamant) (°Bircza, Polen, 1882- vóór 23.11.1959) en Lea
(Laura) Adler (°Czernilawa, Polen, 1884- vóór 23.11.1959). Haar verhaal is een heel bijzonder verhaal. We kwamen het eerst op het spoor
in D.H. JONES, Moral Responsability in the Holocaust, p. 218-219. “Only seventeen years old when she first became involved in rescue,
Stefania Podgorska Burzminska worked in a grocery store owned by a Jewish family named Diamant in the Polish city of Przemysl…
When Mr. And Mrs. Diamant were deported, Stefania decided to do everything she could to save three of their sons who were left (a
fourth son had been sent earlier to the Lvov labor camp)… Stefania’s first attempt at rescue failed when the diamante son she was
?
?

X
1.7.1942?
Henryk Diamant (later
Zawadski)
Tandarts-tandtechnicus op
24.5.1946
2.2 Charlotte (Szmor) (Szyja)
(Szwa) Grunspan
130
3.8.1920 Przemysl (Polen)/Poolse - ? ?
5.10.1904
16.8.1926 uit
Mosciska (Polen)/ Poolse
Jacobsstraat 39 Antwerpen op
- 2.2.1981 California
supposed to escort to safety was shot by a policeman as he left the ghetto. The other two sons managed to escape on their own later, and
she took them in when they came to her for help. Word got back to the ghetto that she was hiding Jews, so she found herself being both
cajoled and blackmailed into accepting first another family, and then another individual Jew, and another, until she was hiding a total of
thirteen people. These fugitives, together with a younger sister, lived in a small cottage that used to belong to Jews before the ghetto was
established. Years later, Stefania would express her belief that she had found the cottage by heeding an inner voice that gave her
instructions. She did not consider herself particularly religious at the time, but she came convinced that she had been helped by a genuine
miracle. Joseph, one of the Diamant sons, with the help of others, built a false wall in the attic of the cottage so that the jews could be
hidden if there was a raid… Stefania kept her self-control and succeeded in saving all thirteen of the Jews. Nevertheless, at least two
thousand Polish rescuers were put to death by the Germans.” Jones haalde het verhaal uit E. FOGELMAN, Conscience & Courage. Rescuers
of Jews during the Holocaust, New York-London-Toronto-Sydney-Auckland, Anchor Books Doubleday, 1994, p. 87-104. We selecteren
enkel de passages i.v.m. de Danuta...: “Their first crisis occurred when Joseph returned from a trip to the ghetto with Danuta, a young
Jewish woman who was engaged to his youngest brother. Danuta was discovered in Stefania’s room by the other occupant of the building.
With an aplomb that surprised her, Stefania told the other woman that Danuta had come to her for advice about an abortion… Caring for
the Jews left in the ghetto became a full-time job for Danuta and Joseph… The three held a strategy meeting late one night. Joseph’s
youngest brother, Henek [Henryk Diamant], whom he had not seen since they jumped from the train, was back in the ghetto – he could not
survive on the streets, and he had nowhere else to go – and there were other friends there who had heard about the kind Polish girl and her
little sister who had taken in Joseph and Danuta. But they could not possibly hide all these jews from the other occupant of the building.
Stefania had to find a new place to live, and Joseph suggested she look in the now deserted Jewish neighbourhoods… Little Helena rolled
around the floor for joy when she saw the size of the place, and Joseph and Danuta danced in the attic. They quickly pulled Henek, a
neighbour, and two children out of the ghetto – and all of a sudden, seventeen-year-old Stefania and seven-year-old Helena were hiding
Jews with two more in the way… One day Stefania received a letter delivered by two street urchins, who demanded that Stefania read it,
sign it, and return it to them so they could be paid. The letter was from a Jewish woman in the ghetto; it named all the people she had in
hiding and threatened to tell the Gestapo everything unless Stefania took in the author of the letter and her children… Thirteen people, and
their children and grandchildren, are alive today because a teenager ignored the fact that she would be killed for harbouring Jews; thirteen
men, women, and children are alive today because a teenager believed in miracles.” Ook de rest van het verhaal is verbazingwekkend,
maar het is teveel om hier allemaal na te vertellen.
473 Danuta zal later de Israelitische nationaliteit krijgen.
474 Diana en Henryk verblijven er op het adres van Henryk Zawadski Lompy 6/11 te Bytom in Polen.
475 Leon Lachter schrijft op 26 juni 1946 een brief vanuit de Lamorinièrestraat 169 Antwerpen [het adres van zijn schoonmoeder Debora
Thaler] aan de Administratie van de Vreemdelingenpolitie een brief. “Op 14 juni werd door bemiddeling van het Joodsch Comité voor
oorlogsslachtoffers de “HISO”, Lange Leemstraat 155 te Antwerpen, een verzoek tot U gericht om een tijdelijk verblijf in België toe te
staan aan Mevr. Diana Diamant, geboren Karfiol dd 9/2/1925 te Krakau, alsmede haar echtgenoot de Heer Henryk Diamant, geboren
8/8/1920 te Przemysl, verblijvende aan het adres van Henryk Zawadski, Bytom, Lompy 6/11 p. Polska. Ik ben Amerikaan van nationaliteit
en woon in de Vereenigde staten; De affidavits, die de bovengenoemde personen noodig hebben om naar de Ver. Staten te kunnen
emigreeren, zijn door mij uitgemaakt en van hun zijde de aanvragen voor emigratie reeds gedaan. Het doel van het verzoek tot tijdelijke
toelating in België is het echtpaar Diamant-Karfiol hier de gelegenheid te geven het oogenblik van hun emigratie af te wachten, daar hun
leven in Polen in dagelijks gevaar is. Nu is het hun gelukt is gered te worden, wil ik alles doen wat het mogelijk is om hun leven verder in
veiligheid te stellen en daartoe is een spoedig vertrek uit Polen naar België dringend noodzakelijk. Te Uwer orienteering voeg ik een copie
van den brief van het Joodsche Comité hierbij en zult U daaruit zien, dat de grootmoeder Mme Debora Thaler-Karfiol [dit moet Grunspan-
Thaler zijn], wonende Lamorinièrestraat 169, bereid is en ertoe in staat het echtpaar in kwestie te haren laste te nemen gedurende hun
transitair verblijf in België. Mevr. Thaler heeft een copie van de notarieele acte, die [op 30 april 1946] van haar verklaring werd
opgemaakt, bij het schrijven van 14 dezer ingesloten.”
Op 14 juni 1946 schrijft de HISO (vzwd Hulp aan Joodsche Slachtoffers van den Oorlog) een brief aan de Administratie van de
Vreemdelingenpolitie waarin zij de visa-aanvraag van Diana Karfiol en Henryk Diamant steunen. “De reden tot dit verzoek is dat mevr.
Diamant-Karfiol kleindochter is van mevr. Debora Thaler-Karfiol [dit moet Grunspan-Thaler zijn], wonende Lamorinièrestraat 169 te
Antwerpen, die sinds lange jaren te Antwerpen verblijft en houdster is van een gele vreemdelingenpas met roode streep, tengevolge van de
Duitsche vervolgingen 7 harer kinderen [Sarah Ester Grunspan, Itta Grunspan en haar echtgenoot Benoit Reichman, Chajer Grunspan en
haar echtgenoot Isaïas Altbaum, Lea Grunspan en Mozes Grunspan] heeft verloren door deportatie naar concentratiekampen, en thans drie
minderjarige kleinkinderen [Sylvie Reichman, Renee en Rose Safir] te haren laste heeft, die zij wegens haar hoogen leeftijd en de vele
doorgemaakte misère, niet naar behooren kan verzorgen. Mevr. Thaler-Karfiol bezit nog een dochter [Charlotte] in de Ver. Staten, die alle
pogingen in het werk stelt om de drie minderjarige kleinkinderen naar de Verenigde Staten te doen komen, hetgeen dan ook zal
geschieden. De Heer en Mevr. Diamant-Karfiol zullen eveneens naar Amerika vertrekken, doch zij wenschen voor zoolang het mogelijk is
hun zwaar getroffen grootmoeder in haar moeilijke taak bij te staan en tezamen met de drie minderjarige kinderen naar de Ver. Staten te
vertrekken.
Mevr. Thaler-Karfiol is ons bekend als een zeer fatsoenlijke dame, die financieel in staat is voor het echtpaar Diamant-Karfiol te zorgen
gedurende hun transitair verblijf in België…”

X
9.7.1926
Krakau
zonder op 27.9.1926; op
28.1.1927, op 21.5.1940.
Leon (Lobl) (Löbel) Lachter
of Leichter 476
student op 19.9.1920
boekhouder op 17.3.1921
opnieuw student op 23.2.1926
diamantbewerker, werkend
voor eigen rekening, op
27.9.1926, op 3.1.1928
diamantkliever op 2.2.1928
diamantslijper op 21.12.1929
diamantkliever op 10.2.1937
négocient in diamants op
1.12.1958
Krakau 27.6.1926
10.3.1902/
16.9.1920 uit
Krakau en
nog eens
opnieuw op
6.2.1925
nog eens
opnieuw op
16.9.1958.
Krakau (Polen)/ Poolse
Kleparz 4 Krakau
Terliststraat 49 Antwerpen van
16.9.1920 tot april 1921
Stierstraat 13 Antwerpen van
6.2.1925, op 23.2.1926
Jacobsstraat 39 Antwerpen op
27.6.1926
Van den Nestlei 20 van 16.8.1926
tot 16.11.1929
Diksmuidelaan 61 Berchem van
16.11.1929 tot 4.1.1937
Mercatorstraat 48 Antwerpen van
4.1.1937 tot 1938
New York (VSA) van 1938 477 Op
19.4.1940 worden zij uitgeschreven
in Antwerpen.
* Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
zeker in juni-juli 1946 is Leon
Lachter immers bij zijn
schoonmoeder. Want hij krijgt daar
bericht dat de aanvraag voor een
visum van zijn nichtje Djana
Karfiol en haar echtgenoot Henryk
Diamant is geweigerd.
S. Rexford Drive 1128 Los Angeles
(USA) op 1.12.1958 478
Mechelsesteenweg 200 van
1.12.1958 tot 22.5.1959 (Dit is het
adres van Eisig Safir)
*Op 17.3.1921 is hij boekhouder in
de Lange Kievitstraat 95
* Brief van 3.3.1925 aan de
gouverneur om toelating te vragen
om langer in België te blijven om
les te volgen aan het “Institut
Supérieure de Commerce” of
Hooger Handelsgesticht te
Antwerpen 479
2.2.1 Jacques (Jack) Lachter 29.12.1927 Antwerpen -
131
- 13.10.1983 California
476 Ouders: Szlamy of Schlama Leichter (° Zawichost, Polen, 1878) en Jetty Grunfeld (°Krakau, Polen, 1880) op 23.2.1926 nog beiden in
Krakau wonend. Op 1.12.1958 blijken zij beiden overleden te zijn.
477 Op 19.4.1940 worden zij uitgeschreven in Antwerpen.
478 In 1954, 1955 en 1956 en 1958 komt Leon Lachter naar België (met 600 Amerikaanse dollars) en verblijft er (zonder huur te betalen)
van 16.9.1958 tot 1.12.1958 op een bemeubelde tot bij zijn schoonbroer Eisig Safir. Op 3.12.1958 probeert hij zijn verblijf in België nog
met zes maanden te verlengen. “Actuellement il est venu à Anvers pour acheter des diamants pour l’exportation en Amérique… Afin de
poursuivre ses affaires, de prendre des contacts et d’envisager éventuellement la possibilité de venir se réinstaller en Belgique…» Op
15.12.1958 krijgt hij bericht dat hij wordt ingeschreven in het vreemdelingenregister en dat hij tot 13.6.1959 mag blijven.
479 Een verslag van 29.4.1925 van de Antwerpse politie aan de Openbare Veiligheid vermeldt: “Hij bekwaamt zich in talenkennis om in
October e.k. de lessen te kunnen volgen van het Hoger Handelsgesticht;hij bezit eenig geld en wordt verder ondersteund door familieleden
alhier verblijvende.” Wellicht gaat het hier om J. Leuchter die op 3.3.1925 in de Terliststraat 49 woont.

2.2.2 Lilly Lachter 12.5.1931 Antwerpen -
2.3 Sarah Esther (Erna)
Grunspan 480 /
X
1.7.1930
Antwerpen
zonder beroep (op 7.7.1930;
2.1.1935)
Eisig Safir 481
Figuur 92 Eisig Safir,
2.8.1945 kort na zijn
bevrijding uit het
concentratiekamp
koopman in solden (op
27.7.1927)
handelaar in diamantpoeder
(op 25.8.1927)
koopman (op 7.10.1927)
diamantkliever (op 7.7.1930;
25.7.1930; 5.9.1930;
3.12.1934)
diamantbewerker (op
2.8.1945 482 )
koopman op 1.12.1958
2.3.1 Renée Safir
8.3.1906/
28.6.1928
(uit Krakau)
9.3.1901/
27.7.1927 483
(uit Krakau)
Mosciska (Polen)/ Poolse
Filipastrasse 13 Krakau
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
Krystynopol (Polen)/Poolse
Philipstraat 13 Krakau tot
27.7.1927
Boomgaardstraat 312 Berchem
vanaf 27.7.1927 zeker tot
13.9.1927
Dixmuidelaan 19 Berchem van
19.7.1930
Dixmuidelaan 45 Berchem van
25.7.1930 tot 30.11.1934
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
van 30.11.1934 tot 9.7.1946
Belgiëlei 93, 5e verdieping,
Antwerpen (op 1.12.1958)
30.5.1931 Antwerpen/Poolse
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
op 9.7.1946
2.3.2 Rose Safir 5.3.1939 Antwerpen -
29.9.1942/
XII/324
29.9.1942/
XII/323
10.10.1942/
na
12.10.1942
(werd in
Kozel nog
geselecteerd
voor te
werken.)
10.10.1942/
1990
480
Zij krijgt op 8.6.1928 in Krakau een visum voor België. Op een “Formulaire de renseignements”, een soort verzamelstaat van
24.8.1949 staat “partie le 10.10.42 vers valides: Gare de Kozel, de là à Gogolin (camps de passage) et puis camps de travail.» (DO,
Dossier Grunspan, Sara Esther)
481
Zijn vader Josua (Osias) Safir (°Dembitza Polen, 1882) en zijn moeder Rosa Chajes (°Kristinopol Polen, 1882) leven allebei nog in
Dembitza Polen op 25.7.1930.
482
Op 2.8.1945 oefent hij zijn beroep nog niet uit, en “leeft van ondersteuning van het Joodsch komiteit”. Op 9.5.1947 krijgt hij van de
raad van Economisch Onderzoek inzake Vreemdelingen een gunstig advies voor een beroepskaart voor het uitoefenen van het beroep van
diamantklover (eigenwerkmaker), o.a. “aangezien aanvrager van morele en sociale waarde getuigt, dat hij over voldoende kapitaal en
vakkennis beschikt”.
483
Ondanks het feit dat Eisig duidelijk maakt dat hij voor onbepaalde tijd in België wil blijven, krijgt hij op 27.7.1927 een visum voor
slechts een maand “non prorogeable” met een verbod om hier te werken. Toch vraagt Eisig, eenmaal hier, onmiddellijk op 9.8.1927 een
visum aan voor onbepaald verblijf; hetgeen hem op 31.8.1927 wordt verleend.
-
132
Auschwitz
?

2.4 Itta Grunspan 484 1.6.1907 Mosciska (Polen) 12.9.1942/
X/416
X
Benjamin (Benoit) (Benno) 29.9.1908 Satu Mare (Roemenië) 12.9.1942/
21.6.1938
Antwerpen
Reichman
X/722
2.4.1=
1.3.1
Sylvie Reichman 1.11.1939 Antwerpen -
2.5 Chajer (Chaja-Syma) 12.11.1908/ Mosciska (Polen)/ Poolse, later
(Hella) Grunspan/
28.6.1928 uit Belgische door huwelijk
Krakau Filippastrasse 13 te Krakau
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
op 24.4.1939
Van Luppenstraat 10 Antwerpen op
24.3.41
C[o]uperusstraat 10 Antwerpen op
27.12.41
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
op 28.8.42
* werd op 12.12.1940 ingeschreven
in het jodenregister 485
4.9.1943 486
XXIIB/563
X
2.6.1939
Antwerpen
zonder op 30.7.1928
diamantarbeidster
diamantsnijdster op 2.6.1939
Isaïas Altbaum 487 /
diamantarbeider
diamantsnijder op 10.8.1937
diamantbewerker op 2.6.1939
1.9.1912 Antwerpen/ Belgische (vanaf
13.2.1930)
Lange Herenthalsstraat 61
Antwerpen op 10.8.1937
Jacob Jordaensstraet 18 Antwerpen
op 24.4.1939
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
op 1-3-1941
Van Luppenstraat 10 Antwerpen
op 1-3-41
C[o]uperusstraat 10 Antwerpen
op 29-12-41
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
op 2-9-42
*Vervulde in 1932 zijn militaire
dienstplicht bij het 3 e regiment
lansiers.
Hij wordt in Auschwitz
geselecteerd, krijgt het nummer
172.298 488 . Verblijft van 26.1.1944
tot 1.2.1944 en van 12.4.1944 tot
27.4.1944 in het
Häftlingskrankenbau Monowitz in
Auschwitz
12.3.1943 489 /
XXIII/200
15.9.1942/
17.9.1942
15.9.1942/
17.9.1942
20.9.1943/
22.9.1943
15.1.1944/
27.4.1944
484
Voor de informatie met betrekking tot Itta Grunspan, Benoit Reichman en Sylvie Reichman, zie bij Reichman, Benoit.
485
DO, Dossier Isaias Altbaum.
486
Jozef Altbaum overleefde de oorlog, en dient in 1958 hij een aanvraag in tot het verkrijgen van de titel van rechtverkrijgende van
politieke gevangene [i.c. zijn schoonzuster Chaja-Syma Grunspan] en van de buitengewone vergoeding die daaraan gekoppeld is, die hem
geweigerd wordt omdat Jozef slechts de schoonbroeder van de overledene is. Uit de motivering van de beslissing van de Eerste
Nederlandse Kamer van de Aanvaardingscommissie van Brussel voor het Statuut van de Politieke Gevangenen en hun Rechtverkrijgenden
blijkt dat Chaja-Syma: “aangehouden werd te Antwerpen, op 4.9.1943 om racistische redenen, zodat zij niet voldoet aan de
voorwaarden… tot het bekomen van de titel van politiek gevangene; werd gevangen gezet of geïnterneerd van 4.9.1943 tot 20.9.1943. Zij
heeft postuum geen recht op de titel van Politieke Gevangene, doch wel op de hoedanigheid van gerechtigde op het statuut.” (DO, Dossier
Isaias Altbaum, 11.7.1958)
487
De vader van Isaïas, Salma Aba Altbaum (°Pintchoff, Rusland, 27.10.1887), leurder van beroep, zal op het IVe transport worden gezet
met nr. 604. Zijn vrouw Sore Riwe Pertz (°Dvinsk, Rusland, 27.10.1882) niet. Zij is op dat ogenblik wellicht al overleden. Op 2.6.1939
was zij nog in leven. Op 29.7.1937 vraagt de Openbare Veiligheid in een vertrouwelijke nota aan de politie van Antwerpen en aan de
rijkswacht om op zeer discrete wijze inlichtingen in te winnen aangaande Izarias Altbaum, die lid van de communistische inrichting
“’Prokor’ zou zijn. Op 10.8.1937 schrijft de rijkswacht in haar verslag: “Belanghebbende is socialist, maakt deel uit van de Joodsche
Arbeiders Vereening, volgens bekomen inlichtingen zou hij eens aanwezig zijn geweest op een vergadering van “prokor” zonder er
nochtans lid van te zijn. Hij zou deze vereeniging nooit gesteund hebben. Zijn aanwezigheid op deze vergadering zou alleen uit
belangstelling geweest zijn. Hij is van goed gedrag en door de leden van de rijkswacht nooit opgemerkt op politieke vergaderingen van
omtewerpenden (?) aard.”
“Altbaum Isaias…. a été mis au travail forcé dans le nord de la France (O.T.). Il figure sur les listes de salaires (établis par quinzaines) de
la firme ‘Max Pruh » du 12.7.42 au 17.10.42, et de la firme « Julius Berger » du 1.11.42 au 12.12.42. Source : Documents originaux de la
Banque de Paris et des Pays-Bas. (DO, Dossier Isaias Altbaum, 20.10.1960)
488
DO, Dossier Isaias Altbaum. Op een inlichtingsblad van het Ministerie van Volksgezondheid en van het Gezin staat : “D’après les
documents originaux du camp d’Auschwitz et les témoignages de prisonniers rapatriés, il apparaît que la série des n°s matricule de
172.296 à 172.345 a été attribué aux déportés (hommes) par le convoi XXIII..» Als bron en referentie wordt opgegeven : Registre original
du Krankenbau Monowitz.(DO, Dossier Isaias Altbaum)
489
DO, Dossier Isaias Altbaum. Na een maand in voorhechtenis te hebben gezeten, staat in een “Strafverfügung und Haftbefehl” van
19.4.1943 te lezen dat Isaias Altbaum tot 6 maanden wordt veroordeeld wegens “Urkundenfälschung” en wordt als volgt gemotiveerd:
133
Auschwitz
Auschwitz
Auschwitz
Auschwitz-
Birkenau

2.5.1 Jacques Sylvain Altbaum 490 20.2.1943 Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
op 2-9-42
2.6 Lea (Lina) Grunspan 10.4.1910/
28.6.1928
(uit
Krakau 491 Mosciska (Polen)/ Poolse
Filippastrasse 13 Krakau
* Zij laat zich inschrijven in het
) jodenregister: nr. 2631 of 2651(?)
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
(op 30.6.1928 en zeker tot
2.10.1941)
zonder (op 30.7.1928;
2.10.1941)
2.7 Isaak (Edek) Grunspan/
diamantarbeider/
diamantkliever op 25.9.1941
2.8 Mozes (Monek) Pinkas
Grunspan 493
zonder op 30.7.1928
diamantkliever op
9.10.1941 494
30.11.1911/
28.6.1928
3.5.1915/
28.6.1928 495
Mosciska (Polen)/ Poolse
Filippastrasse 13 Krakau
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
* Hij laat zich inschrijven in het
jodenregister: nr. 1652
Met een “Bericht van vertrek” van
7.5.1942 wordt hij vanaf
17.12.1941 geschrapt uit het
bevolkingsregister van Antwerpen.
Men stelt blijkbaar vast dat hij uit
de Parochiaanstraat 1 vertrokken is
zonder een nieuw adres op te
geven.
Praag (Tjechoslowakije)/ Poolse
Lamorinièrestraat 169 Antwerpen
vanaf 30.7.1928
* Op 5.12.1933 krijgt hij (net zoals
zijn zuster Itta) een boete van
5,60fr van de Brugse politie voor
zeebaden
* Is (op 9.10.1941) ingeschreven in
het jodenregister, maar de nummer
staat er niet bij vermeld
4.9.1943
XXIIB/564
21.8.1942/
V/949
20.9.1943/
22.9.1943
25.8.1942
27.8.1942
134
Auschwitz
Auschwitz
- 1950 New
York 492
28.10.1942/
XVI/490
31.10.1942/
3.11.1942
“Der Bestrafte ist am 7.12.1942 aus dem Lager Israel I bei Dannes, das der Organisation Todt zum Arbeitseinsatz zur Verfügung steht,
geflüchtet und lernte auf seiner Flucht nach Antwerpen einen unbekannten Belgier kennen, der ihm die Identitätskarte des Jan Henri
Pauwels Nr. A 39303, ausgestellt in Antwerpen, am 7.7.1942 für einen Preis von 1.000 .- bfrs. verkaufte. Diese Identitätskarte hatte der
vorgenannte Pauwels kurz vorher verloren. Der Bestrafte verfälschte diese Identitätskarte indem er das Geburtsjahr auf 1912 abänderte,
und sein Lichtbild einklebte. Bei seiner am 12.3.1943 erfolgten Festnahme versuchte er sich mit diesem verfälschten Papier als arischer
belgische Staatsangehöriger auszugeben. Er hat somit in rechtswidriger Absicht eine auslänsiche öffentliche Urkunde (welche zum
Bewesie von Rechten oder Rechtverhältnissen von Erheblichkeit ist) verfälscht und von derselben zum Zwecke einer Täuschung
Gebrauch gemacht.” Isaias Altbaum heeft deze feiten bekend. (DO, Dossier Isaias Altbaum). Op 25.10.1960 wordt er een attest
opgemaakt “pour servir à l’introduction d’une demande d’indemnité de réparation ». Daarin staat : « Sur base de notre documentation,
nous certifions que le nommé Altbaum Isaias, né le 1.9.1912 a été arrêté le 12.3.1943 et incarcéré dans les prisons suivantes : prison
d’Anvers du 12.3.1943 au 27.4.1943 ; prison de St.Gilles du 27.4.1943 au 30.4.1943 et à la prison de Merxplas du 30.4.1943 au 18.9.1943.
Il a été condamné le 19.4.1943 par le Tribunal de la Feldkommandatur 520 à Anvers, à 6 mois de prison pour faux en documente. Le
18.9.1943, il a été mis à la disposition de la Sicherheitsdienst d’Anvers et réincercér à la prison de cette ville du 18.9.1943 au 30.9.1943,
date de son transfert au camp de Malines, d’où il a été déporté pour le camp de concentration d’Auschwitz le 15.1.1944. Il a séjourné au
« Revier » du camp de Monowitz du 26.1 au 1.2.1944 et du 12.4.1944 au 27.4.1944 (matricule : 172.298). Il est décédé en un lieu inconnu
le 27.4.1944, suivant jugement déclaratif de décès rendus à Anvers le 20.4.1956. » (DO, id.) Dat betekent dat hij op 27.4.1944 in het
lazaret gestorven is, of aldaar geselecteerd werd om te worden vergast.
De broer van Isaïas Altbaum is Jozef Altbaum, (°Antwerpen, 9.2.1933). Jozef overleefde de oorlog. In 1958 dient hij een aanvraag in tot
het verkrijgen van de titel van rechtverkrijgende van politieke gevangene [i.c. zijn broer, Isaias Altbaum en zijn schoonzuster Chaja-Syma
Grunspan] en van de buitengewone vergoeding die daaraan gekoppeld is, die hem geweigerd wordt omdat Jozef geen deel uitmaakte van
het gezin van Isaias, gedurende de 5 laatste jaren voor diens overlijden. Uit de motivering van de beslissing van de Eerste Nederlandse
Kamer van de Aanvaardingscommissie van Brussel voor het Statuut van de Politieke Gevangenen en hun Rechtverkrijgenden blijkt dat
Isaias “werd een eerste maal aangehouden te Antwerpen, op 14.7.1942 om racistische redenen, zodat hij niet voldoet aan de
voorwaarden… tot het bekomen van de titel van politiek gevangene; werd een tweede maal aangehouden op 12.3.1943 omdat hij het
concentratiekamp Dannes-Camiers ontvlucht was en tevens omdat hij zijn paspoort had vervalst om te ontkomen aan de vervolgingen van
de Duitsers; dat de tweede reden van aanhouding evenmin recht heeft op de titel van politieke gevangene; werd gevangen gehouden of
geïnterneerd wegens bovenvermelde redenen te Dammes-Camiers: van 14.7.1942 tot 7.12.1942; te Antwerpen, Merksplas, Mechelen en
Monowitz, van 12.3.1943 tot 27.4.1944. Hij heeft postuum geen recht op de titel van Politieke Gevangene, doch wel op de hoedanigheid
van gerechtigde op het statuut.” (DO, Dossier Isaias Altbaum, 11.7.1958).
490 Niemand van de familie wist van het bestaan van dit kindje af!
491 Dezelfde dag als haar zuster Sarah Esther Grunspan.
492 Edek stierf aan leverkanker. E-mail van Sylvie Lednicer-Reichman van 17.7.2005.
Auschwitz

1.5 JUDENTRANSPORT XX 496
Boortmeerbeek, een klein Brabants dorpje langs de spoorlijn Mechelen-Leuven, in de nacht
van 19 april 1943. Drie jonge mannen [de jood Youra Livschitz, de communist Jean Franklemon en
student Robert Maistriau 497 ] brengen er met enkele rode lantaarns Konvooi XX, een deportatietrein
naar Auschwitz tot stilstand. Als de trein stopt, volgt er een doodse stilte. “We zijn helemaal gek
geworden hè”, fluistert een van de drie, en loopt naar een wagon...
Figuur 93 Youra Livschitz
(Marion Schreiber, Stille
rebellen)
Figuur 94 Jean Franklemon
(Marion Schreiber, Stille
rebellen)
135
Figuur 95 Robert Maistriau
(Marion Schreiber, Stille rebellen)
Meer dan tweehonderd mensen zullen uiteindelijk ontsnappen aan het gruwelijk lot dat hen
wachtte aan het eind van de lijn, Auschwitz. Zelfs de drie mannen wisten destijds niet exact welke
verschrikkingen de naam van het Poolse concentratiekamp later zou prijsgeven. “Dat mensen er bij
honderdduizenden werden vermoord, dat konden we ons gewoon niet voorstellen”. Wat Auschwitz
was? “On ne savait pas très bien”.
Lang niet iedereen was zo slecht ingelicht. Al in de lente van 1941 meldde het Pools verzet
aan de geallieerden dat er in de kampen massamoorden werden gepleegd en dat de omstandigheden
er onmenselijk waren. In 1942 speelden ze Washington zelfs precieze cijfers door: 520.000 mensen
493 Heel eigenaardig bestaat er een “Bericht van vertrek” van 20.4.1948 waarin staat dat Moses Pinkas Grunspan wordt uitgeschreven uit
het bevolkingsregister van de stad Antwerpen en bij zijn nieuw adres staat “Amerika (Adres onbekend)”. Zo’n document, maar dan
gedateerd op 22.4.1948 bestaat er ook van zijn vader Jecheskel Joel Grunspan. Waarschijnlijk heeft men zich verkeerdelijk laten leiden
door het feit dat Dobe Grunspan-Thaler inmiddels naar de Verenigde Staten was geëmigreerd.
494 Op een inlichtenstaat van 9.10.1941 staat: “ Is diamantkliever van beroep en voorziet alzoo in zyn onderhoud.”
495 Op een Inlichtingenstaat van 9.3.1931 staat dat hij met zijn moeder naar België is gekomen.
496 De algemene informatie komt uit DVD Judentransport XX, Eye2Eye Media Productie, 2003. We hebben
ervoor gekozen om de overval op het XXste transport te behandelen bij de slachtoffers, en niet bji de redders,
omdat wij zelf geen origineel onderzoek hebben gedaan naar die redders, en omdat het ons vooral te doen was
om de slachtoffers die op die bewuste trein zaten. Wie echter het boek van Marion Schreiber, Stille rebellen,
zou lezen, kan op basis van de daarin verzamelde informatie wel een ethische analyse maken van de drie
redders. M. SCHREIBER, Stille rebellen. De overval op de 20 e deportatietrein naar Auschwitz, Amsterdam –
Antwerpen, Atlas, 2001 (repr. 2002).
497 Youra Livschitz werd verraden, aangehouden, gefolterd en ontsnapte uit de kelders van SS-centrale aan de
Louizalaan te Brussel, probeerde samen met zijn broer Alexandre naar Engeland te vluchten maar de
vluchtroute werd verraden; ze werden naar Breendonk overgebracht en Youra daar op 17 februari 1944 door
een vuurpeleton geëxecuteerd, een week na zijn broer. Jean Franklemon werd door dezelfde persoon verraden
en op 3 augustus 1943 gearresteerd. Ook hij werd naar Breendonk gebracht en later naar het concentratiekamp
Oranienburg/Sachsenhausen gedeproteerd. Hij overleefde als bij wonder de dodenmars die de SS de nagenoeg
verhongerde en totaal verzwakte kampgevangenen op het laatste liet maken. Hij overleed in 1977 in de DDR.
Robert Maistriau werd pas in maart 1944 gearresteerd, ook naar Breendonk gevoerd en vervolgens naar
Buchenwald gedeporteerd. Hij overleefde ook nog het kampen van Dora en Harzungen en werd tenslotte in
Bergen-Belsen door de Amerikanen bevrijd. In 2006 verkeerde hij weliswaar in een slechte
gezondheidstoestand, maar was hij wel nog steeds in leven. Zie M. SCHREIBER, Stille rebellen, p. 260-279.

waren vergast, van de 65.000 Russische krijgsgevangenen waren er nog 100 in leven. Er gebeurde
niets.
Niet alleen kwam er geen militaire actie, informatie over de kampen werd terzijde gelegd. De
transporten naar de uitroeïngskampen waren nooit een prioriteit. Noch voor de geallieerden noch
voor de Europese verzetsgroeperingen. De strijd tegen de Duitsers ging voor. Toen Robert Maistriau
en zijn twee makkers bij het verzet het idee van een aanval op een konvooi lieten vallen, kregen ze te
horen dat het hele plan waanzin was.
Op 19 april 1943 vertrok Konvooi XX met 1631 mensen vanuit de Mechelse kazerne Dossin
naar Auschwitz. Een datum die in de historische annalen herinnerd wordt als de dag van de tweede
opstand in het getto van Warschau, waarbij 56.000 joden werden omgebracht. Dat weten de
betrokkenen niet. De verzetsgroeperingen en velen op de trein weten wel ‘dat er iets gaat gebeuren
met het XXste Konvooi’ ” 498 .
Na de ervaringen met konvooi nr. 19, meende het Berlijnse RSHA dat de
veiligheidsmaatregelen verscherpt moesten worden: “Alle gaten waardoorheen men kon ontsnappen
moesten worden gedicht. Volgens een nieuw decreet moesten vanaf nu ook in België alleen nog
vensterloze veewagens worden voor het transport van de joden” 499 .
“In de Mechelse Dossinkazerne, waar de nazi's vanaf 1942 de Belgische joden samenbrengen
voor deportatie naar de kampen, zijn voorbereidselen getroffen voor de ontsnapping. Er is materiaal
in de wagons gesmokkeld, “maar de trein reed snel, veel te snel”. Diegenen die konden ontsnappen
doken onder bij de bevolking,
“In totaal vluchtten 231 gedeporteerden die negentiende april 1943 voor het bereiken van de
Duitse grens uit het konvooi. Drieëntwintig joden stierven bij hun vluchtpoging onder de kogelregen
van de bewakingsploeg of door een ongelukkige val” 500 . Van de mensen uit ons verhaal slaagt er
één in om op deze wijze te ontsnappen, nl. Igo of Israel Gross (X/1265).
Figuur 96 Igo Gross, soldaat
in het Oostenrijks leger, ca.
1917 (Archief Edith Hönig)
Figuur 97 Igo Gross, 30.11.1939 (DV)
Figuur 98 Igo Gross, New
York, 1958 (Archief Edith
Hönig)
Alle anderen, zijnde de grootvader van Sylvieke, Ludwig Reichman (XX/311) en zijn tweede
echtgenote, Feiga Reichman-Glatt (XX/312), zijn dochter Myriam Grosz-Reichman (XX/454) en
haar drie kinderen Paula Grosz (XX/455), Alexander Grosz (XX/455) en Anni Grosz (XX/457),
Hersch Nadel (XX/1036), Sofia Bremer-Bremer (XX/1235), Karin Bremer (XX/1237) keren slagen
er niet in (of durven niet) te ontsnappen en komen allemaal om in Auschwitz.
Jonas Polak (XX/1235) ontsnapt niet, maar overleeft Auschwitz wel 501 .
498
M. SCHREIBER, Stille rebellen. p. 263.
499
Ibid., p. 183.
500
Ibid., p. 263.
501
Hij legt o.a. in het kader van het proces tegen Debra nog een getuigenis af over de feiten die zich bij
Hendrickx hebben afgespeeld. Zie verder. (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat Generaal)
136

2. DE DODEN
Figuur 99 Gedenkplaat aan het station van Boortmeerbeek. Van 4.8.1942 tot 31.7.1944 deporteerden de
nazi’s over deze spoorlijn 24.906 joden en 351 zigeuners van de Dossinkazerne te Mechelen naar
Auschwitz. 1205 overleefden (Archief Jan Maes)
Op een transportlijst van de Dossinkazerne naar Auschwitz die bewaard is gebleven vinden
we de namen terug van diegenen die in de nacht van 30 op 31 januari bij Klaas Sluys werden
opgepakt:
1036. Nadel 25.4.98 stl. Polsteerer
Hersch Neu Sandez
Figuur 100 Hersch Nadel op (een fragment van) de transportlijst naar Auschwitz (JMDV)
454. Grosz-Reichman 18.11.02 stl. 502 Hausfrau
Maria Satu Mare
455. Grosz 16.1.26 stl. Schülerin
Paula Antwerpen
456. Grosz 3.7.28 stl. Schüler
Alexander Antwerpen
457. Grosz 26.10.29 stl. Schülerin
Annie Antwerpen
Figuur 101 Gezin Grosz op (een fragment van) de transportlijst naar Auschwitz (JMDV)
502 Stl. staat voor “Statenloss”. Ongeacht de nationaliteit moest “statenloos” worden ingevuld.
137

2.1 HERSZ NADEL EN ZIJN FAMILIE 503
Hersz Nadel werd geboren op 25 april 1898 te Neu Sandez (Polen), Polsterer (= garnierder of
stoffeerder), getrouwd met Estera Neuman, staatloze van Poolse afkomst. Nadat hij eerst een tijd
door Jeanne Schuyten (en collega’s) verborgen was geweest in het Stuivenbergziekenhuis, kwam hij
– toen het te gevaarlijk werd – op 28 januari 1943 toe bij Klaas Sluys, waar hij drie dagen later zou
worden gearresteerd. Pas op 5 maart 1943 wordt hij naar Mechelen overgebracht 504 . Hij werd op 19
april 1943 met het XXste transport onder nummer 1036 weggevoerd naar Auschwitz. Waarschijnlijk
werd hij daar onmiddellijk bij aankomst naar de gaskamers gestuurd (geen stamnummer, geen
overlijdensakte). Hersz Nadel was getrouwd met Estera Neuman (°Chechanow, Polen, 31.3.1894).
Zij bezat de Poolse nationaliteit, totdat de nazi's haar als statenloos beschouwden. In de loop van het
jaar 1939 is zij van Duitsland naar België gekomen. Ze had zich in Antwerpen gevestigd.
Haar opeenvolgende adressen zijn
- Antwerpen, Wipstraat, 30
- Antwerpen, Rolwagenstraat, 8 vanaf 10.4.1941 [na terugkeer van de deportatie naar Limburg]
- Antwerpen, Provinciestraat, 226, vanaf 23.6.1941
- Antwerpen, Provinciestraat, 125, vanaf 2.4.1942.
Ze werd in het Jodenregister op 17 december 1940 ingeschreven. Klaarblijkelijk werd zij
samen met haar zoon Manfred tijdens de eerste grote Antwerpse razzia in de nacht van 15 op 16
augustus 1942 van haar bed gelicht. Zij werd dan naar het SS-Sammellager für Juden gebracht en op
de deportatielijst van het vierde konvooi geregistreerd onder het nummer 695. Zij werd op 18
augustus 1942 naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd. Er bestaat ook geen overlijdensakte te
Auschwitz op haar naam. Wij veronderstellen dus dat zij onmiddellijk na haar aankomst vergast
werd, maar wij kunnen het niet met zekerheid bevestigen. (JMDV)
We hebben net zoals met de familieleden van Edith Hönig het dossier van Nadel Hersz
volledig samengevat. Het is een heel trieste geschiedenis. Zo had Hersz Nadel al gevangen gezeten
in het concentratiekamp van Dachau, en heeft hij hemel en aarde moeten bewegen om niet door de
Belgische autoriteiten terug over de grens met Duitsland gezet te worden. Hij had immers geen
geldige papieren. Hij was al zolang uit Polen weg en hij woonde al zolang in Duitsland, dat de Polen
hem niet meer als Pool beschouwden en hem dus ook geen papieren wilden geven om daarmee naar
de Verenigde Staten te kunnen emigreren.
Maar dankzij dit dossier ontdekten we ook dat er een zoon, Max Nadel de oorlog had
overleefd. Hijzelf was inmiddels overleden, maar zijn echtgenote Hana Gnasic leeft nog wel. Ik
vond haar met de hulp van de Israëlische Ambassade in Brussel terug. Zij en haar overleden
echtgenoot hebben altijd gedacht dat Hersz Nadel was opgepakt in het Stuivenbergziekenhuis. Voor
haar maakte het een wereld van verschil te weten dat er nog mensen als Jeanne, Klaas en Julia zijn
geweest die haar schoonvader hebben geprobeerd te redden. Zij hebben altijd gedacht dat Hersz
Nadel in het Stuivenbergziekenhuis was opgepakt. Haar dochter Ilana, die lesgeeft aan lagere
schoolkinderen, mailde mij hetvolgende: “I'll have to tell you that I came back to school - the first
thing in the morning I told my children about you, and the entire story. They set on the
chair=silencely, ataintoindly, and listened to my amazing story” 505 .
Hana Gnasic heeft – als joodse – de oorlog overleefd door te werken voor mevrouw Korner-
Degrelle, een zuster van de Waalse SS-Obersturmbannführer bij de Waffen-SS Léon Degrelle.
Wanneer mijnheer Korner ontdekte dat zij joods was, heeft hij haar niet aangegven. Integendeel, ze
slaagde er zelfs in haar moeder door de familie Korner te laten aanwerven als keukenhulp 506 . Haar
vader, Elias Gnazik (XX/1146), is eveneens een van die moedigen die uit de rijdende trein van het
XXe transport sprongen om te ontsnappen en die op die wijze de oorlog overleefden.
503 Een deel van de informatie is afkomstig van het JMDV te Mechelen.
504 Nadel zal ondervraagd zijn geweest om uit te vissen waar hij al die tijd zat ondergedoken. Hij heeft
blijkbaar niets gelost, want Jeanne Schuyten bijvoorbeeld komt niet in de problemen.
505 E-mail van Ilana Borsuk-Nadel van 28.10.2005.
506 Telefonisch gesprek met Hanna Gnasic van 24.10.2005; E-mail van Ilana Borsuk-Nadel van 14.11.2005.
138

Datum van
het feit
Aard van het Document en relevante informatie Archief en
datum
Hersz (Herman) Nadel 507 , (°Neu-Sandez of Novesoncz, Polen,
25.4.1898-†Auschwitz, 22.4.1943), Poolse nationaliteit,
Garnierder op 30.11.1941
X mei 1927 te Berlijn
Estera Neumann (°Cieszanow of Chechanow, Polen, 31.3.1894-
†Auschwitz, 20.8.1942), Poolse nationaliteit, zonder beroep op
30.11.1941
Zoon: Max Nadel 508 (°Berlijn, Duitsland, 15.4.1924-†Ramat-
Gan, Israel, 19.2.2003) Poolse nationaliteit, kleermakerleerling
op 18.7.1941, tailleur op 29.6.1942, app. culture maraichere op
24.3.1945
Zoon: Manfred Nadel (°Berlijn, Duitsland, 20.7.1925-
†Auschwitz, ?) Poolse nationaliteit, zonder beroep op 24.7.1942
Figuur 102 Hersz Nadel,
30.11.1939 (DV)
Figuur 104 Max Nadel,
30.11.1939 (DV)
Figuur 103 Estera Neumann,
15.3.1939 (DV)
Figuur 105 Manfred Nadel,
7.9.1940 (DV)
document
507 Hersz Nadel is de zoon van Mendel Nadel (°Neu-Sandez of Novesoncz, Polen-†Neu-Sandez, Polen,1931)
en van Lea Lux (°Neu-Sandez of Novesoncz, Polen-†Neu-Sandez, Polen, 1931)
508 Max Nadel huwt op 8.8.1945 in Brussel met Hanna Gnazic (°Gelsenkirchen, Duitsland, 28.4.1924)
“tailleuse” met de Poolse nationaliteit. Zij is de dochter van Elias Gnazik (°Kalisz, Polen, 25.4.1895)
kleermaker, en Chava Ehrlich (Kalich, Polen, 14.2.1898). Na de Eerste Wereldoorlog verhuisden zij naar
Duitsland. In 1928 kwamen zij in België toe. Elias werd op 12.3.1943 in de Dossinkazerne geïnterneerd met
het nummer 1146 (JMDV) en was een van diegenen die op 19.4.1943 van de trein van het XXste transport
naar Auschwitz kon springen. Hij zat dus op hetzelfde transport als Max’ vader, Hersz Nadel, met nummer
1036. Hij werd nadien niet meer gearresteerd. Vader, moeder en dochter overleefden alledrie de oorlog. Hanna
werkte tijdens de oorlog bij mevrouw Korner, de zuster van Leon Degrelle. Toen zij te weten kwam dat Hanna
joodse was, heeft ze haar niet aangegeven. E-mail van Ilana Borsuk-Nadel van 14.11.2005. Max is inmiddels
overleden, maar Hanna leeft nog. Na hun huwelijk emigreerden zij in september 1945 naar “Palestina”. Ze
kregen twee dochters, Esther (Tiberiade, Israel, 7.8.1946) en Ilana (Petach-Tivka, Israel, 8.8.1955). Beiden
zijn gehuwd.
139
Nr.
foto

7.3.1939 Hersz, Estera en Manfred komen samen België binnen. DV, NH &
EN,
8.3.1939 Hersz stuurt een getypte brief aan de Minister van Justitie:
Je, soussigné Nadel Hersch, ainsi que ma femme Neumann
Estera et mon enfant Nadel Manfred, réfugiés allemands, me
permets par la présente de vous demander la permission de
séjourner provisoirement en Belgique en atttendant notre
émigration en USA.
Ayant habité à Berlin depuis 20 ans, j’ai été expylsé de
l’Allemagne comme étranger. Les autorités polonaises ont
refusé mon entrée en Pologne prétendant que je suis devenu
apatride. Pour échapper aux persécutions de la Gestapo et
au camp de concentration, j’ai dû m’enfuir et je me suis
réfugié avec toute ma famille en Belgique ; J’ai déjà fait les
démarches nécessaires pour obtenir le droit d’entrer en
Pologne, où j’espère pouvoir attendre mon émigration
définitive vers les Etats-Unis, dont j’ai l’affidavit pour ma
famille et pour moi. Si les autorités polonaise me refusaient
cette permission, je voudrais attendre dans le pays mon
départ d’outre-mer.
Je possède des moyens suffisants pour pouvoir subsister sans
devoir travailler. »
12.3.1939 De Openbare Veiligheid vraagt aan de Duitse Openbare
Veiligheid om inlichtingen omtrent Hersz, zoon van Mendel
Nadel en Lea Lux. Hij is op 7.3.1939 België binnengekomen,
en geeft Berlijn, Lotheringenstrasse nr. 16 op als vorig
adres.
15.3.1939 Zij hebben bij aankomst geen paspoort, geen visa.
Op de vraag : Is hij politiek uitgewekene, antwoordt hij: “Ja, zie
bijgaand schrijven.”
Woont met zijn gezin in België. Is garnierder van beroep doch
oefent dit alhier niet uit. Verklaart geld te bezitten om in het
onderhoud te voorzien.
Hij is voornemens om tot juli of augustus in België te blijven tot
zijn naar Amerika kunnen vertrekken. Zij gaan hier van hun
geld leven.
Belanghebbenden verklaren hun nationaliteit verloren te hebben
doch kunnen hiervan geen bewijzen voorleggen. Werden
diensgevolgens in bezit gesteld van een reiswijzer Model B,
geldig tot 10 april 1939.
7.4.1939 Het Comité Anversois pour les Refugiés Juifs schrijft een
brief naar de Openbare Veiligheid: “En nous référant à
votre lettre du 23 mars 1939, concernant la situation des
réfugiés venant d’Allemagne, d’origine polonaise mais
provisoirement sans passeport valable nous nous permettons
de vous écrire au sujet des personnes énumérées ci-après,
qui nous prient d’intervenir pour eux auprès de vous, afin
que leurs autorisations de séjour provisoire en Belgique
soient prorogées pour quelque temps.”
En dan volgt er een hele lijst met namen waaronder “Nadel
Hersz et son épouse Neumann Estera… échéant le 10 avril
1939.”
“Toutes ces personnes ont fait des démarches auprès du
15.3.1939
DV, HN,
8.3.1939
DV, NH,
22.3.1939
DV, NH,
EN,
15.3.1939
DV, NH,
7.4.1939
045
056
050
038
045
042
140

Consulat de Pologne à Anvers, afin de recevoir des
passeports valables, leur permettant de retourner en
Pologne pour y attendre leur émigration définitive outremer.
Vous Belgique êtes pas sans savoir que les Autorités
Polonaises ne donnent ces passeports qu’après enquête
préalable en Pologne, de sorte que toutes ces personnens
restent pratiquement sans papiers pendant la période de
cette enquête.
Nous nous permettons de vous remettre sous ce pli les
certificats confirmant que les intéressés ont fait les
démarches nécessaires auprès des autorités Polonaises. Nous
espérons vivement que vous voudrez bien prendre en
considération la situation intérimmé de ces personnes et que
vous leur accorderez pendant quelque temps encore une
autorisation de séjourner dans le pays.”
10.4.1939 De politie van Antwerpen (van de 6 e wijk) maakt een verslag
op waarin staat dat Estera nog steeds woonachtig is alhier
Wipstraat n°30.
DV, EN,
10.4.1939
10.4.1939 Idem voor Hersz DV, NH,
10.4.1939
044
22.4.1939 N.a.v. de inlichtingenstaat van 15.3.1939 maakt de Openbare DV, NH, 043
Veiligheid een verslag op betreffende Hersz Nadel.
22.4.1939
3.5.1939 De Duitse Politie antwoordt aan de Belgische Openbare DV, NH, 039
Veiligheid: “Vorseitige Angaben sind mit den hier
befindlichen Unterlagen übereinstimmend. Als bestraft wird
N. hier nicht geführt.”
3.5.1939
10.5.1939 De Openbare Veiligheid schrijft aan de Antwerpse Politie DV, NH, 041
een nota: “Naar aanleiding van uw bulletijn … dd 15 maart
1939 heb ik de eer u te berichten dat de echtgenoten Hesz,
Nadel-Estera Neumann, zich in België op de hoedanigheid
van uitgewekene niet kunnen beroepen. Aangezien zij de
Poolsche nationaliteit bezitten, staat het hun vrij naar Polen
weer te keeren en er, desvoorkomend het ogenblik hunner
uitwijking af te wachten.
Aangezien de belanghebbende eene officieele verklaring
overgelegd hebben waaruit blijkt dat zij een Pools paspoort
hebben aangevraagd wordt U gemachtigd hun reiswijzer
met een maand te verlengen d.i. 10 juni 1939. In ieder geval
zal u belanghebbende dienen te verwittigen dat zij er niet toe
gemachtigd zijn zich in België te vestigen en dat hun de
verlenging hun wordt verleend om hun de gelegenheid te
geven naar een ander land uit te wijken of naar Polen terug
te keeren.”
10.5.1939
11.5.1939 Een nota van de Openbare Veiligheid aan de “Président du DV, NH, 040
Comité Anversois pour les Réfugiés Juifs, Lange Leemstraat
155 Antwerpen” : “Comme suite à votre lettre du 7 avril
dernier concernant les époux Nadel Hersz-Neumann, Estera
… j’ai l’honneur de vous faire savoir que M. Le
Commissaire en Chef de police d’Anvers a été autorisé à
proroger la durée et validité de la feuille de …. Des
prénommés jusqu‘au 10 juin 1939. Je crois utile de vous
signaler que ce délai est accordé aux intéressés pour
retourner en Pologne ou pour émigrer dans un autre pays.”
11.5.1939
4.6.1939 Hersz 509 en Estera schrijven een brief aan de administratie DV, HN & 029
van de Openbare Veiligheid waarin staat : “Je me permets EN,
509 De brief is wel enkel ondertekend door Estera, niet door Hersz.
037
141

de me référer à la lettre collective du 7 avr.éc. par laquelle le
Comité Anversois pour les Réfugiés Juifs vous aprié de
m’accorder une prorogation de séjour, que vous avez bien
voulue nous accorder jusqu’au 10 juin pr. Entretemps je me
suis adressé à maintes reprises au consulat polonais
d’Anvers pour savoir si une décision du Ministère de
l’intérieure de Varsovie est déjà parvenue à mon sujet. Je
dois encore patienter quelque temps car les actes ne sont pas
encore arrivés.
Je fais des démarches pour pouvoir émigrer vers les Etats-
Unis, dont je possède un affidavit et je partirai dès que faire
se pourra.
Je vous prie donc vouloir m’accorder un séjour provisoire
dans le pays jusqu’à mon départ définitif…
11.6.1939 De politie van Antwerpen (van de 6 e wijk) maakt een verslag op
waarin staat dat Hersz “nog niet vertrokken is en nog steeds
verblijft alhier Wipstraat n°30”.
11.7.1939 Hersz krijgt van het Amerikanisches Generalkonsulat Verein
bericht dat zij op een wachtlijst staan.
17.7.1939 Hersz en Estera schrijven een brief aan de administratie van de
Openbare Veiligheid voor een verlenging van hun verblijf in
Antwerpen die nu was vastgelegd op 10.6.1939.
“Voici les raisons qui auraient peut-être en faveur d’une suite
favorable de la requête présente : C’est dans des circonstances
vraiment tragiques que nous avons été forcé de quitter
précipitamment l’Allemagne et fuir vers la Belgique. –En effet,
c’est dans des souffrances indicibles que j’ai passé un nombre
des mois dans le camp de concentration à Dachau, d’où j’ai été
libéré un jour à condition et sous menace de mort de quitter avec
ma famille sur le champ l’Allemagne.
Nous sommes à présent dans l’impossibilité absolue de nous
rendre en Pologne, ce pays, que nous n’avons plus vu depuis 30
ans et d’où la dénaturalisation doit nous parvenir dans les jours
prochains.
Il est de la plus grande importance d’autre part de vous signaler,
que nous sommes en possession, ceci avec preuves à l’appui,
des documents d’immigration aux Etats-Unis se trouvant au
Consulat d’Anvers. – L’autorisation pour entrer dans ce pays
nous parviendra nul doute dans le courant de cette année.
Dans l’intention de corroborer cette déclaration qu’il me soit
permis pour ce fin de joindre à la présente notre No. De
l’Enregistrement ainsi que le lettre de Londres du German
Jewish Immigration Department, d’où il ressort que nous nous
donnons la peine d’entrer entretemps et si possible à Londres,
mais où nous pouvons nous rendre seulement au moment de
l’obtention de l’autorisation pour les Etats-Unis.
Il n’est pas non plus à sous-estimer le fait, également avec
preuves à l’appui, que nous vivons UNIQUEMENT de notre
propre avoir sans importuner donc l’une ou l’autre institution
officielle ni le Comité même… »
7.8.1939 Voorstel : “Prière au 1 er bureau de donner les ordres nécessaires
pour la mise en demeure de quitter le Royaume dans un délai de
30 jours avec ordre d’arrestation.
Lors de l’arrestation éventuelle de l’intéressé, le 3 e bureau
donnera les instruction nécessaires à la prison pour le
transférér, par correspondance extraordinaire, avec sa
famille, à la frontière allemande.
4.6.1939
DV, HN,
11.6.1939
DV, HN,
11.7.1939
DV, HN &
EN,
17.7.1939
DV, HN,
7.8.1939
026
031
030
035
142

8.8.1939 Hetzelfde verslag, maar hier staat in de kantlijn hetvolgende
geschreven : Ressertissants polonais, ont obtenu un délai d’un
mois, ayant produit l’attestation des autorités polonais, certifiant
qu’un passeport était demandé. Ils ne sont pas partis.
Proposition : Délai 30 jours pour partir avec … transfert
frontière. A exécuter par le 3 e …, les intéressés étant
Zomer
1939
Zomer
1939
accompagnée de 2 jeunes enfants. » 8.8.1939
De Openbare Veiligheid geeft de politie van Antwerpen de
opdracht om Hersz en Estera te laten weten dat zij niet
gemachtigd zijn hun verblijf in België na 20.9.1939 te
verlengen. In voorkomend geval, verzoek ik U reiswijzer model
B waarvan zij houder zijn in overeenstemming hiermede te
verlengen.
Gelieve de echtgenoot mede te deelen dat hij zal worden
aangehouden om over de grens te worden gezet indien hij het
land te gepasten tijden niet verlaat.
Na afloop van den gestelden termijn, verzoek ik U den
belanghebbende in de arrondissementsgevangenis te mijner
beschikking te doen opsluiten met het oog op zijne uitdrijving.
Gelieve mij ten spoedigste bericht te doen geworden van zijn
vertrek of van zijne aanhouding.
Op 19.8.1939 wordt daar met de hand bijgeschreven: “De
belanghebbende dienen uitgenoodigd te vertrekken. Zij dienen
tevens te worden bericht dat zij naar de grens zullen worden
gebracht indien zij geen gevolg geven aan dit bevel.”
De Openbare Veiligheid geeft de politie van Antwerpen de
opdracht Hersz en Estera het bevel te geven het Rijk binnen de
dertig dagen te verlaten. “Gelieve indien zij op de dit bevel niet
ingaat, den echtgenoot te laten aanhouden en ter beschikking
van de Openbare Veiligheid in de gevangenis van het
arrondissement te laten onderbrengen.
21.8.1939 Hersz krijgt op 21.8.1939 in de Wipstraat 30 te Antwerpen een
kaartje in de bus van het Poolse consulaat in Antwerpen waarop
in het Pools staat: “Het Poolse consulaat in Antwerpen
informeert dat de aanvraag voor Poolse nationaliteit naar Polen
is doorgestuurd en dat het op deze datum nog geen antwoord
heeft gekregen.
Hoewel het consulaat in deze zaak geen directe zeggenschap
heeft, doet het zijn best om de zaak te versnellen.” 510
30.8.1939 Bericht van verlenging van hun reiswijzer Model B tot
30.9.1939.
26.9.1939 Hersz schrijft 511 een brief aan de administratie van de Openbare
veiligheid met de vraag om langer in Antwerpen te mogen
blijven : “Puisque notre séjour en Belgique tire à sa fin le 31-9-
1939 et que nous sommes en possession des documents
d’immigration pour l’Amérique et que nous avons compté, avec
sûreté, recevoir la visa au cours du mois de janvier et février,
nous vous demandons de bien vouloir nous accorder le séjour.
Aussi nous avions dû tenir compte, les derniers jours, de la
dénaturalisation de la Pologne, dont les documents ad hoc sont
exposés à la Sûreté Publique.
Vu, que toute immigration est suspendue par les dernières
510 Met dank aan Monika Caban-Benavides van de Europese Comissie voor de vertaling.
511 Volgens zijn schoondochter Chana Gnazik schreef hij deze brief niet eigenhandig.
512 Op die dag valt Duitsland Polen binnen.
DV, HN,
11.6.1939
DV, HN &
EN,
Zomer
1939
DV, HN &
EN,
Zomer
1939
DV, HN,
21.8.1939
DV, HN &
EN,
30.8.1939
DV, HN,
26.9.1939
036
034
033
027
025
022
143

complications politiques nous vous prions de prendre
connaissance de notre situation actuelle et de notre vœu.
C’est aussi avec grand plaisir que je puis vous faire savoir que je
me suis volontairement disposer aux supérieures belges, le 1 er
septembre 1939 512 , dont le numéro de ma déclaration est
1925…”
30.11.1939 Hersz Nadel krijgt een (witte) identiteitskaart. Op dat ogenblik
woont hij in de Wipstraat 30 te Antwerpen.
Op de achterkant van de identiteitskaart staat ook dat hij nadien
nog heeft gewoond in de Rolwagenstraat 5 te Antwerpen
2.5.1941 en in Provinciestraat 226 te Antwerpen vanaf
23.6.1941.
Esther Neumann krijgt ook een witte identiteitskaart.
22.8.1940 Verklaring van onvermogen. Hersz, garnierder (thans zonder),
Estera, zonder beroep, met beide zonen Max (°1924),
kleermaker, en Manfred (°1925), scholier, krijgen 8268 fr. steun
van de C.V.O.O. per jaar 513 .
23.8.1940 De geldigheidsduur van het bewijs van inschrijving in het
vreemdelingenregister (Model B) afgeleverd 30.11.1939 door
het gemeentebestuur van Antwerpen is verlengd tot 30
november 1940.
7.9.1940 Op een Inlichtingsbulletijn voor vreemdelingen laat hij (uit
angst of voorzichtigheid) bij de vraag “Is hij politiek
uitgewekene?” “Neen” invullen.
5.10.1940 Politieverslag waarin staat dat Manfred nog steeds woonachtig
is bij zijn ouders, Wipstraat 30. “Hij oefent geen beroep uit,
heeft de Vakschool der Kipdorpvest, alhier, gevolgd als leerling
kleermaker, tot in mei j.l.
Zijn vader is garnierder van beroep, thans zonder, deze ontvangt
159 fr. per week steun van de C.V.O.O.
Nopens zijn gedrag, zedelijkheid en omgang, hebben wij niets
ongunstigs kunnen vernemen.
2.1.1941 Hersz, Estera, Manfred en Max (kleermakerleerling) worden
ingeschreven in Diepenbeek, Kapelstraat. Zij komen van de
Wipstraat 30 in Antwerpen.
2.5.1941 Hersz wordt uitgeschreven uit het vreemdelingenregister van
Diepenbeek en vertrekt naar Antwerpen, Rolwagenstraat 8.
26.5.1941 Hersz Nadel wordt ingeschreven in het vreemdelingenregister
van Antwerpen, Rolwagenstraat 8. Hij komt van Diepenbeek,
Limburg, Kapelstraat 50.
18.7.1941 Max wordt van ambtswegen uitgeschreven uit het
vreemdelingenregister van Diepenbeek, Kapelstraat. Hij gaat
naar Schaerbeek, Haeckstraat 545.
24.7.1941 Max laat zich inschrijven in Schaerbeek, Dupontstraat, 71. Hij
komt van Diepenbeek, Wijkstraat, 8.
26.11.1941 Max wordt van ambtswege uitgeschreven uit het
vreemdelingenregister van Antwerpen, Wipstraat 30. Bij nieuw
adres staat er : onbekend.
27.11.1941 Max krijgt een verlenging van zijn bewijs van inschrijving in het
vreemdelingenregister. Max woont dan in Schaerbeek, rue
Dupont, 71.
30.11.1941 In een “Bewijs van inschrijving in het vreemdelingenregister”
staat dat zij wonen in de Provinciestraat 226 te Antwerpen.
513 Commisie van de Openbare Onderstand, het huidige OCMW.
DV, HN,
30.11.1939
DV, HN &
EN,
22.8.1940
DV, HN,
23.8.1940
DV, MN,
7.9.1940
DV, MN,
5.10.1940
DV, HN &
EN,
3.1.1941
DV, HN,
9.5.1941
DV, HN,
7.6.1941
DV,
MaxN,
18.7.1941
DV,
MaxN,
24.7.1941
DV,
MaxN,
26.11.1941
DV,
MaxN,
27.11.1941
DV, HN &
EN,
004
005
007
017
016
058
149
057
054
144
015
053
146
147
014
013
146
148
142
143
003

29.6.1942 Max wordt uitgeschreven uit het vreemdelingenregister van
Schaerbeek, rue de Floris, 4. Hij gaat naar Bomal (Brabant),
Château de la Ramée.
3.7.1942 Max wordt ingeschreven in het vreemdelingenregister van
Bomal, Chateau Becquevort. Hij komt op dat ogenblik van
Schaerbeek, rue Floris, 4.
24.7.1942 Op 20.7.1942 wordt Manfreds witte identiteitskaart vernieuwd.
Zij is geldig tot 20.1.1943 514 . Hij had de Poolse nationaliteit, en
woonde in de Provinciestraat 125.
31.1.1943 In een attest van de “Administration des Dommages aux
Personnes”, een soort verzamelstaat lezen we dat: “Nadel Hersz
a été incarcéré à la prison d’Anvers du 31.1 au 5.3.43 date à
laquelle il a été transféré au camp de Malines.”
3.3.1943 Op een “Formulaire de Renseignements” staat dat Hersz pas in
[de gevangenis van] Antwerpen is aangekomen op 3.3.1943 en
daar vertrokken is op 5.3.1943 515 .
7.10.1944 Max wordt uitgeschreven uit het vreemdelingenregister van
Bomal, Chateau Bequevoort
14.10.1944 Max Nadel laat zich inschrijven in het vreemdelingenregister
van Sint-Gillis, de Mérode, 210.
29.3.1945 Max Nadel wordt ingeschreven in het vreemdelingenregister
van Brussel, rue Vanderhaegen, n° 46, komende van Sint-Gillis,
de Mérode, 210. Zijn beroep: “appranti culture maraîchère”.
24.8.1945 De politie van Brussel schrijft een briefje aan de burgemeester
waarin staat “Certifie que d’après les renseignements recueillis
par la police, le nommé Nadel Max, né à Berlin, le 15/4/24
demeurant à Bruxelles, rue Vanderhaegen n°46, n’aurait durant
l’occupation ennemie, pas failli à ses devoirs de bon citoyen.
30.11.1941
DV,
MaxN,
29.6.1942
DV,
MaxN,
3.7.1942
DV, MN,
24.7.1942
DO, HN,
21.4.1958
DO, HN,
1958
DV,
MaxN,
27.12.1944
DV,
MaxN,
7.4.1945
DV,
MaxN,
7.4.1945
DV,
MaxN,
24.8.1945
2.2 MYRIAM GROSZ-REICHMAN EN HAAR DRIE KINDEREN: PAULA, ALEXANDER EN ANNI
Myriam (Marie) Reichman werd geboren op 18 november 1902 te Satu Mare in Roemenië.
Zij werd een staatloze van Roemeense afkomst, aangekomen in België in 1925 uit Roemenië, zonder
beroep, en woonde steeds in de Lange Leemstraat, 413. Daar is zij ook in contact gekomen met de
familie Finkel. Haar man Zoltan Grosz werd al opgepakt op 4 september 1942. Hierdoor
gealarmeerd heeft zij waarschijnljik als eerste van haar familie geprobeerd onder te duiken. Volgens
het vonnis van Klaas verblijft zij met haar drie kinderen en haar nichtje Sylvieke bij Klaas en Julia
Sluys-Schuyten van ongeveer half september 1942 tot de bewuste nacht van 30 op 31 januari 1943.
Maar vanaf oktober 1942 tot half januari 1943 verblijven zij in Hovesteenweg te Boechout. Zij werd
met haar drie kinderen, Paula (°Antwerpen, 16.1.1926), Alexander (°Antwerpen, 3.7.1928), en
Annie (°Antwerpen, 26.10.1929) op 2 februari 1943 naar Mechelen gebracht, 516 na eerst allemaal te
zijn ondervraagd door de Sipo-SD 517 . Vermits we van het JMDV de onderstaande foto hadden
gekregen hebben wij heel lang gedacht dat men zich in de Dossinkazerne vergist had bij het
514 Hij wordt op 18.8.1942 samen met zijn moeder opgepakt en naar Auschwitz gedeporteerd met het IVe
transport met nummer 696, zijn moeder Estera met het nummer 695. Op 20.8.1942 komen zij aan in
Auschwitz. Geen van beiden heeft het overleefd.
515 Het lijkt mij erg waarschijnlijk dat hij van 31.1.1943 tot 3.3.1943 opgesloten zat in de DellaFaillelaan, het
hoofdkwartier van de Sipo-SD, waar hij ondervraagd werd. Dat hij ondervraagd werd kunnen we afleiden uit
het vonnis van Klaas Sluys: Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas Sluys. (Archief Marnix Sluys)
516 Wie meer wil weten over de leefomstandigheden en de sfeer in de Dossinkazerne waarin de familie Grosz ,
Nadel Hersz en vele anderen toen leefden, kan dat nalezen bij M. SCHREIBER, Stille rebellen, p. 125-137, 166-
183, 201-208, 216-227, 232-238.
517 Dat kunnen we afleiden uit het vonnis van Klaas Sluys. (Archief Marnix Sluys) Zie verder.
141
140
051
737
738
745
137
135
135
134
145

opmaken van de lijsten. We hebben daarvoor zelfs gebeld met Eva Fastdag in Straatsburg die die
lijsten opmaakte, en die zo’n fout niet uitsloot. Deze onderstaande foto hangt in het Joods Museum
voor Deportatie en Verzet te Mechelen, met daarbij de vermelding dat heel dit gezin werd
gedeporteerd en dat er niemand van terugkeerde. Dat klopt niet. Wij vonden het bijzonder vreemd
dat in de lijsten van de Dossinkazerne Alexander de middelste was van de drie kinderen, en niet
zoals op de foto de jongste. Het bleef een raadsel tot we in het Dossier van de familie een
overlijdensbericht vonden van Edith Grosz (°Satu Mare, 28.1.1924-†15.4.1933). De onderstaande
foto dateert van begin 1929, nog voor de geboorte van Anni, en dan klopt het allemaal wel.
Figuur 106 Zoltan Grosz en Myriam Reichman met
Edith, Paula en Alexander, begin 1929 (JMDV)
146
Figuur 107 Annie (links), Paula (boven) en
Alexander Grosz (onder), rond 1937 (Archief
Paula Marcovici-Reichman)
Myriam en de drie kinderen werden op 19 april 1943 met het XXste konvooi, onder de
nummers 454, 455, 456 en 457 gedeporteerd. Van hen werd geen stamnummer teruggevonden, en
ook geen overlijdensakte. Waarschijnlijk werden zij onmiddellijk na hun aankomst naar de
gaskamers van Birkenau gestuurd en daar vermoord 518 . Ook haar vader, Ludovic Reichman
(XX/311), zat op dat transport, met zijn tweede echtgenote, Feiga Glatt (XX/312).
Zoltan (genoemd Zoly) Grosz werd geboren op 29 juni 1896 te Satu Mare. Hij immigreerde
uit Roemenië in 1924, en werd nadien beschouwd als staatloze van Roemeense afkomst. Hij was
diamantarbeider en woonde in de Lange Leemstraat, 413, De “AB/KV” 519 meent dat hij door de
Duitsers of hun collaborateurs gearresteerd werd. Hij is niet “vrijwillig” naar het verzamelkamp voor
Joden gekomen. Zijn naam werd op de deportatielijst op 4 september 1942 geregistreerd. Hij werd
gedeporteerd met het IXde konvooi dat vertrok uit Mechelen op 12 september 1942. Hij staat op de
transportlijst onder het nummer 49. Hij kwam in Auschwitz terecht op 14 september 1942. Voor
hem werd ook geen stamnummer teruggevonden, en ook geen overlijdensakte. Hij heeft zijn
518 Alex zou op een keer aan de keukentafel tegen Julia Schuyten gezegd hebben dat ze – indien ze zouden
worden opgepakt – zouden vergast worden, en dat dat zou gebeuren onder het mom van een
gemeenschappelijke douche. Julia kon dat niet geloven, maar Klaas, haar man, zou toch erg bang zijn geweest
vergast te worden, telkens als hij in zijn kamp een gemeenschappelijke douche moest nemen. Bron: Julia
Schuyten heeft dit later verteld aan haar oudste dochter Dora Sluys. Indien dit klopt, dan moet dit gesprek
bijna zeker hebben plaatsgevonden tussen 15 en 30 januari 1943. (Zie verder: Vonnis van Klaas Sluys)
519 “AB” betekent “Arbeitseinsatzbefehl” - bevel tot tewerkstelling. “KV” betekent “Keine Vorladung” - geen
uitnodiging. De dagen voordien, op 15, 27 en 28 augustus werden er verchillende grote razzia’s gehouden,
waaraan de Antwerpse politie actief heeft meegewerkt. Deze worden uitvoerig beschreven in L. SAERENS,
Vreemdelingen in een wereldstad, p. 592-630.

deportatie niet overleefd, maar wij kunnen niet weten in welke omstandigheden of wanneer hij is
gestorven. 520 Nadat Zoltan was opgepakt had Alexander de gebedsmantel van zijn vader
meegenomen. Bij de inval bij Sluys op 31 januari 1942 is die daar blijven liggen. In september 2005,
tijdens de reünie van Dora Sluys met Sylvieke Reichman, kreeg ik die mantel van Dora Sluys ten
geschenke als blijk van erkentelijkheid voor het geleverde werk. Hij zal volgend jaar worden
tentoongesteld bij de herdenking van de reddingsactie van het XXste transport te Boortmeerbeek 521 .
Figuur 108 Zoltan Grosz op de transportlijst naar Auschwitz (JMDV)
Willy Berler, overlevende van het XXste transport, waarmee ook Hersz Nadel, Myriam
Reichman, haar kinderen Annie, Paula en Alexander, én haar vader en stiefmoeder, naar Auschwitz
worden gedeporteerd, vertelt in zijn boek Itinéraire dans les ténèbres hoe het er verder aan toe ging:
“Nous voyageons pendant quatre jours et trois nuits, du 19 au 22 avril. Puis le train s’arrête
définitivement. C'est l’aube, nous sommes sur un quai de gare, sans aucun doute Auschwitz 522 . Les
portes ouvertes, je suis pressé de sortir du wagon obscur. Et je ressens, à ce moment, un intense
soulagement d'être seul, car il y a là sur le quai, sortant pêle-mêle des wagons, des familles avec des
enfants, des bébés; et aussi des vieillards, et des couples âgés! Moi, je suis seul dans cette aventure,
mes parents sont en Roumanie, je pense qu'ils sont protégés là-bas. Il est tout à fait clair que toute
mon expérience de la déportation a été, et est encore maintenant, profondément conditionnée par
cette chance que j'ai eue d'avoir été déporté seul, sans vieux parents ni femme ni enfant, que je
n'aurais pu sauver...
Mais je ressens aussitôt, violemment, une impression étrange qui peuvent bien être ces types
en pyjama rayé qui nous accueillent? Ils s’affairent, mais pourquoi ne disent-ils rien? Pourquoi ne
nous donnent-ils aucune explication? Nous avons sans doute été envoyés dans une sorte de bagne, et
la population ici est faite de bagnards silencieux, interdits de parole! 523
Sur le quai même où nous avons été débarqués, tout notre convoi est alors dirigé vers un
groupe de plusieurs officiers SS, qui se tient là pour nous examiner un à un au passage. A mesure
que la colonne avance et qu'on passe devant les officiers, on la quitte pour se retrouver envoyé, soit à
droite, soit à gauche. Je suis envoyé à gauche, et je m’aperçois au bout d’un moment que les trois
cents types à peu près qui se retrouvent du même côté que moi sont tous relativement jeunes et en
assez bonne forme physique 524 . La sélection semble terminée. On nous annonce alors que nous
520
Alex had de gebedsmantel van zijn vader Zoltan meegenomen naar het onderduikadres op Withof. Daar is
die ook gebleven.
521
Telefonisch gesprek met Marc Michiels (organisator XX-konvooiherdenking te Boortmeerbeek),
29.5.2006.
522
Au printemps 1943, les convois s'arrêtent à la gare d'Auschwitz, grande gare de 3,2 km de long, comportant 44 voies, située
à l'ouest de la ville, à 1 1/2 km environ de l'entrée du camp d'Auschwitz et à égale distance de Birkenau. La voie de
dérivation tristement célèbre qui passe sous le portail de Birkenau ne sera terminée qu'en avril 1944, pour le convoyage
des juifs de Hongrie.
523
On connaît, grâce à un document de la résistance clandestine du 25 avril 1943, les effectifs exacts du complexe
concentrationnaire à cette date : le camp principal d'Auschwitz compte alors 17 037 détenus, Birkenau 11 671 plus
environ 12 000 tziganes, la mine de Jawischowitz 1194, et Buna-Monowitz 3301. Quelques camps annexes plus petits
totalisent encore environ 850 détenus (Czech, Kalendarium, 477)
524
Blijkbaar overleefden de meeste van de leden van de familie Reichman, noch Hersz Nadel deze eerste
selectie (op Jonas Polak na, die Auschwitz overleefde). Van geen enkele van de desbetreffende personen is de
naam immers terug te vinden in de “Sterbebücher” van Auschwitz. Meestal betekent dat diegenen die daar niet
in vermeld staan bij aankomst onmiddellijk zijn vergast. Maar die “Sterbebücher” zijn echter niet volledig: De
“Sterbebücher van Auschwitz” bevatten informatie over de mensen die tewerkgesteld werden in het gedeelte
concentratiekamp Auschwitz en tijdens hun arbeid daar vermoord of gestorven zijn. De personen die in deze
boeken opgenomen zijn, zijn de mensen voor wie een overlijdensakte opgetekend werd. Deze gegevens zijn
echter niet sluitend en er zijn vele gevallen van mensen die wel gestorven zijn, maar voor wie geen
overlijdensakte werd opgetekend. Compleet zijn deze boeken dus allerminst.” E-mail van Ilse Marquenie
(JMDV) van 17.7.2006. Vrouwen met kinderen en ouderen hadden sowieso geen schijn van kans. Het lijkt
147

devrons marcher pour nous rendre dans notre camp. En revanche, l’autre groupe, formé de ceux qui
ont été envoyés à droite au moment de la sélection, les vieux, beaucoup de femmes, les enfants,
montent dans des camions.
A ce moment précis, est-ce que j’envie leur sort? C'est bien possible. Je pense certainement
qu'ils se fatigueront moins. Dans mon groupe, personne n'a la moindre idée de ce qui est exactement
en train de se passer, personne ne sait où nous allons être dirigés, ni où va être envoyé l’autre
groupe. Aucun de nous, à ce moment, n’imagine l’inimaginable: que tous ceux qui sont en train de
partir sur ces camions, qui ont été envoyés à droite sur un coup d’oeil, et ils sont plus nombreux que
notre groupe, que tous ceux-là, dans très peu de temps, auront cessé d'exister.
Nous attendons encore un peu après la sélection, quand un type de mon groupe interpelle en
yiddish le SS le plus proche de lui: Herr Offizier, ich hob a kille.
Il ne peut pas marcher: il a une hernie. L'officier SS le regarde et lui dit que cela ne fait rien,
qu'il faut qu’il marche avec les autres, qu’on l’opérera dans le camp. Mais l’homme insiste. Alors le
SS lui fait quitter notre groupe et l’envoie au camion. Il part soulagé. Il part directement à la
chambre à gaz. 525
Figuur 109 Vijf witte rozen van Jan Maes voor Myriam Grosz-Reichman, Paula, Annie en Alexander
Grosz en voor Hersz Nadel neergelegd bij het monument aan het station van Boortmeerbeek op 8 mei
2005 (Archief Jan Maes)
In Willy Berlers boek wordt er een balans opgemaakt van konvooi XX in Auschwitz: “1400
déportés du XXe convoi belge arrivent à Auschwitz le 22 avril : 507 hommes, 631 femmes, 121
garçons, 141 fillettes et jeunes filles, parmi lesquelles la plus jeune déportée de Belgique, Suzanne
Kaminsky, âgée de trente-neuf jours au départ du convoi... 526 . Après la sélection, 879 hommes et
femmes, notamment toutes les personnes âgées (la limite, qu'on ne connaît pas avec certitude et qui
est changeante, fluctue autour de cinquante ans), tous les enfants et les mères accompagnées
d'enfants, sont tués dans les chambres à gaz. 276 hommes sélectionnés pour le travail obtiennent les
numéros 117 455 à 117 730, et 245 femmes les numéros 42 451 à 42 695; ils sont enregistrés dans
les camps du complexe d'Auschwitz. 63 % des déportés sont donc gazés immédiatement, et 37 %
erop dat enkel Eugène en Joseph Reichman, Isaias Altbaum, Erna Grunspan en haar echtgenoot Eisig Safir de
eerste selectie wel overleefden, maar uiteindelijk keerde alleen Eisig terug.
525
W. BERLER, Itinéraire dans les ténèbres. Monowitz, Auschwitz, Gross-Rosen, Buchenwald, Parijs,
L’Harmattan, 1999, p. 71-75.
526
S. KLARSFELD & M. STEINBERG, Mémoriaal van de deportatie der joden uit België, p. 30.
148

affectés au travail, ce qui est une “ bonne” proportion! A titre de comparaison, le même jour, dans un
convoi de 2800 juifs grecs du ghetto de Salonique, on sélectionne pour le travail 255 hommes et 413
femmes; les 2132 autres hommes, femmes et enfants, soit le 76 % du convoi, sont envoyés
directement à la mort. Le XXe convoi belge comptera également une “bonne” proportion de
rapatriés (150 sur 1400). Ce taux de survie de 10,7 % - sans compter les évadés - est dû, entre autres,
au fait que de nombreuses femmes ont été sélectionnées pour les expériences médicales 527 . Pour
évoquer le contexte d'extermination dans lequel se situe l'arrivée du XXe convoi, on peut préciser
qu'en avril 1943, deux des quatre grands complexes crématoire-chambre à gaz (II et IV) viennent
d'être mis en service à Birkenau, avec une capacité, respectivement, de 3000 et 1500 corps par jour.
Le mois d'avril 1943 voit arriver à Auschwitz 27 321 juifs, essentiellement grecs, dont 20 444 sont
envoyés immédiatement à la mort à leur arrivée, soit le 74,8 %'. Trois déportés sur quatre peuvent
donc être considérés comme condamnés à mort dès l'instant où ils montent dans les wagons. Le 22
avril 1943 plus précisément, 3011 juifs ont été tués dans le centre d'extermination d'Auschwitz-
Birkenau, sans compter ceux qui, dans les divers camps du complexe concentrationnaire, ont
succombé aux sévices et à la maladie” 528 .
3. DE ETHIEK VAN VERANTWOORDELIJKHEID VAN DE SLACHTOFFERS
Jones stelt zelf de vraag: “Why is there any need for a chapter on moral responsibility of
victims? 529 ”Hij geeft ook zelf het antwoord: “I am particularly interested in whether Jewish victims
failed to live up to the three prima facie duties that constitute the core content of morality: not to
harm others, to do good in accordance with one’s justified role responsibilities, and to give aid in
emergency situations… The great majority of Jewish victims fully appreciated their basic kinds of
moral obligations to each other, and most of them strenuous efforts to live up to their obligations
under conditions that ware often harrowing. When they sometimes failed in these efforts, it was not
usually the victims’ fault. Often enough they not only succeeded in fulfilling their duties but went
far beyond them, displaying great courage and heroism in the face of the German onslaught. Thus
there is a very positive reason for considering the moral responsibility of victims, namely, to
recognize the great extent to which they acted in ways that were praiseworthy and admirable” 530 .
“Jews who lived in what was designated as Greater Germany during the Third Reich, that is,
prewar Germany [bv. Hersz Nadel] and Austria [bv. Igo Gross]; almost all of these Jews were highly
assimilated, spoke German, and lived dispersed throughout society, without distinctive dress or
customs; many were not observant… Jews kept hoping that the Hitler regime would not last, or, at
the very least, that it would moderate its anti-Semitic policies. This wishful thinking was reflected in
fluctuations in the rate of emigration, which dropped whenever there was an apparent halt or
moderation in the regime’s anti-Semitic activity. For example, 37.000 Jews left in the initial rush of
emigration in 1933, but only 23.000 emigrated in 1936, when the Olympic Games were being held
in Berlin and the Nazis put on a benevolent face for foreign visitors. By contrast, another 150.000
emigrated after the November 1938 pogrom (the so-called Kristallnacht). By the fall of 1941, when
the first steps for implementing the Final solution were being taken, over 300.000 German Jews (out
of the 525.000 in 1933) had emigrated… Additionally, most foreign countries had severe restrictions
that hampered German Jews trying to immigrate” 531 .
Jews who lived in Italy and in western European countries under German control (Norway,
Denmark, the Netherlands, Belgium, Luxembourg, and France) who were also highly
assimilated” 532 .
Prior to the implementation of the final Solution German Jews had been reduced to a
condition of ‘social death’. They were virtually excluded from all gainful work and professional
employment and were subject to slave labor, restricted to so-called Judenhäuser (Jewish living
quarters) wherever possible, subjected to stringent curfews, and forbidden to shop in public except
for a few hours in each day. One of the most devastating aspects of this legally imposed social death
527 Ibid., p. 31.
528 W. BERLER, Itinéraire dans les ténèbres, p. 71.
529 D. H. JONES, Moral Responsibility in the Holocaust, p. 171.
530 Ibid., p.172.
531 Ibid., p.176.
532 Ibid., p. 175.
149

was the requirement that all Jews over the age of six wear a yellow star of David with the word
“Jew” on it whenever they were in public. This subjected Jews to hostile scrutiny and verbal abuse
wherever they went. Jews were also forbidden to have telephones or radios. This extreme isolation
meant that Jews could learn very little about what was going on… Consequently, when the
deportations to the killing centers began, they had no way of knowing whether the official story was
correct or not. At first many believed that the deported Jews really were being sent to work camps in
the “east”, but rumours of killings and gassing gradually filtered back… Of course, in 1941 and
1942 most people, Jews and non-Jews alike, initially found the idea that Jewish genocide was
actually being carried out literally incredible… By the time they were able to realize the truth, they
were utterly helpless in the face of the legally imposed social death” 533 .
We hebben geen weet van de joden wier verhaal wij hebben bestudeerd, dat er onder hen
waren die zich hebben aangesloten bij het verzet. De meesten onder hen waren dan ook ouders met
kinderen, en bovendien zegt Jones: “The relative lack of armed resistance is explained mainly by the
fact that Jews usually could not get arms”. Joodse verzetslui als Youra Livschitz, die met twee
anderen, een overval uitvoerden op het XXste transport, waren echter geen uitzondering.
“In general Jews were not guilty of self-deception and their confidence in culturally
transmitted traditional responses to threats to the community were rationally justified by centuries of
successful experience” 534 . “In general, the segregation of Jews tended to increase their sense of
community and solidarity… The great majority of Jews probably came, eventually, to the realization
that the Germans meant to kill them all, yet many of them carried on their lives with a measure of
dignity and managed to help each other, despite the horrendous conditions in which most of them
were forced to live. We will never know how many Jews engaged in self-deception in order to be
able to cope with their seemingly hopeless situation, including being able to keep their self-respect
and continue doing whatever good was possible. However, as long as their self-deception served
primarily to allow them to cope with their desperate situation and to resist the temptation to look out
only for themselves, as so many did, they deserve our respect… To summarize, Jewish culture
maintained a strong sense of communal responsibility for the welfare of all Jews, especially the poor
and the children. Thus it provided the social and institutional framework within which individual
Jews could fulfil the basic duties to help others in accordance with one’s justified role
responsibilities and to give aid to others in Good Samaritan situations. Given the often enormous
risks and dangers that Jews faced, there is little doubt that many of these acts were
supererogatory…” 535 .
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Uitzonderlijk
slecht of
afkeurenswaardig
Zeer
slecht
Slecht Onvoldoende Niet
goed
Niet
slecht
Voldoende Goed Zeer
goed
150
Uitzonderlijk
goed of
prijzenswaardig
– – – – – – – – – – ± + ++ +++ ++++
533 Ibid., p. 177.
534 Ibid., p. 229.
535 Ibid., p. 194.

Slachtoffers
536
Edith
Honig
Sigmund
Honig
Gottfried
Finkel
151
A B C D E F G H I J K
Handeling
of
keuze
om iets
te doen
of om
iets
niet te
doen
Weet
dat het
moreel
goed of
slecht
is
Doet
het
bewust
Doet
het
vrijwillig
Vanuit
een
moreel
goed of
slecht
motief
Ernst
van de
han-
deling
Karakter
(trekken)
bezittend
als
welwillend,
gewetensvol,
gezond
verstand,
zelfstandig,
zelfbeheersing,
zelfrespect
Gerechtvaardigde
morele
excuses
zoals
onwetendheid,
vergissing
of dwang
Zelfbedrog
Moreel
eindoordeel
op basis
van
rationele
argumenten
Gevoel
van
walging
tot
bewondering
+++ +++ +++ ++ +++ +++ +++ +++ +++
+++ +++ +++ + ++++ +++ +++ +++
+ +
Igo Gross
Benoit
Reichman
++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ +++
Hersz ++ +++ +++ ++ +++ ++ ++ – ++ +++
Nadel
Myriam
Grosz-
Reichman
Youra
Livschitz 537
Wilhelm
Karfiol 538
++++ +++ +++ ++++ +++ +++ +++
++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++
+++ +++ +++ +++ ++++ +++ +++ ++++
HOOFDSTUK III. DE DADERS
0. HERMENEUTISCHE KNOOPPUNTEN M.B.T. DE DADERS
Vanuit de historische werkelijkheid dringen vragen zich op als:
• Zijn er bepaalde karaktertrekken of temperamenten die “typisch” zijn voor “gehoorzamers”
enerzijds en voor “beulen” anderzijds?
• Hoe is het mogelijk dat een groep gewone mannen (en vrouwen) op korte tijd kan
veranderen in een troep (massa)moordenaars? Wie en wat zet die mannen (en vrouwen)
daartoe aan? Hoe is het in godsnaam mogelijk dat mensen bereid zijn om aan zulke
‘beestigheden’ mee te doen 539 ?
536 Omdat we geen moreel oordeel kunnen vellen over een kind, hebben we Sylvie Reichman hier niet
opgenomen bij de te evalueren slachtoffers. “Very young children lack what is called the powers of agency.”
Ibid., p. 28.
537 We zetten de jood Youra Livschitz hier wel bij de slachtoffers, maar we zetten hem eerder ook al
bij de redders.
538 Het verhaal van Wilhelm Karfiol behandelen wij niet bij de slachtoffers, maar bij de daders omdat hij in
zijn rapport zoveel te vertellen heeft van wat hem in Auschwitz en elders is aangedaan.
539 Zie videofragment “Hoe komt het dat mensen die ’s avonds Rilke lezen of Beethoven of Schubert
spelen ’s anderendaags naar het concentratiekamp gaan “werken” en daar mensen afslachten alsof
ze formulieren afstempelen?” vraagt Wim Kayzer aan de joodse filosoof en schrijver George Steiner
in W. KAYZER, De code van Pasternak. Interview met George Steiner, in W. KAYZER, Van de
Schoonheid en de Troost, VPRO, 11413-11851, 4’38’’.

• Zijn getuigenissen van daders betrouwbaar? Wat is “de waarheid”? Is dat de waarheid van
de overwinnaars?
• Wat zet(te) mensen ertoe aan om mee te werken aan de deportatie van vreemdelingen of
vervolgden (i.c. joden)?
• Wat zet(te) mensen ertoe aan om vreemdelingen of vervolgden (i.c. joden) te verklikken?
• Wat zet(te) mensen ertoe aan om vreemdelingen of vervolgden (i.c. joden) te mishandelen of
ze te doden?
• Hadden/hebben de daders een andere keuze of niet? Zijn zij m.a.w. individueel
verantwoordelijk voor hun daden? Of zijn de meesten geheel of gedeeltelijk te verontschuldigen
omwille van het “Befehl ist Befehl”-principe, of omwille van het uitzonderlijke
en extreme van de situatie en de druk van de omstandigheden? Zijn er m.a.w “verzachtende
omstandigheden”?
• Welke mechanismen kunnen een belangrijke rol spelen bij het organiseren van een
genocide?
• Vanaf wanneer spreken we van “misdaden tegen de menselijkheid”?
• Hoe is het mogelijk dat “daders” zich na de shoah gewoon aan hun dagelijkse bezigheden
wijdden, alsof er niets gebeurd is?
• Hoe kan je als dader nog gaan slapen? Knaagt het geweten niet? Hoe verzoen je je met wat
je hebt gedaan?
1. DE MACHTHEBBER: RECHTER DR. BAUDISCH
Figuur 110 Rechter Kriegsgericht Baudisch, foto genomen door rij-instructeur Louis Debra
(Strafdossier Debra, Archief Auditoraat Generaal)
Over rechter Dr. Baudisch hebben we verder geen gegevens 540 , maar hij is wel diegene die de
rechtszaak voorzit waarin Klaas Sluys veroordeeld wordt. De Vlaamse Gestapo, Jan Schuermans,
weet wel te vertellen dat Baudish strenge straffen uitsprak. Omdat in het vonnis van Klaas rechter
Baudisch uitspraak doet, is het belangrijk van (bijna) het ganse vonnis hier op te nemen, evenals een
vertaling van de relevante passages.
540 De tijd ontbrak om deze gegevens nog op te sporen. De informatie bevindt zich eventueel in Duitse
archieven.
152

Vonnis van Klaas Sluys geveld door het Kriegsgericht in Antwerpen op 1/4/1943. 541
Feldgericht
Feldkommandatur 520
St. L. VI Nr. 60/43
ABSCHRIFT
Feldurteil
In der Strafsache gegen den holl. Staatsangehörigen, den
Fabriksdirektor Claes Sluijs, wohnhaft in Boechout, Heuvelstr.3
geb. am 24.9.1911 in Andijk (Holl.)
wegen Abhörens ausländ. Sender u.a.
in Untersuchungshaft seit 30.1.1943
hat am 1.4.1943 das in Antwerpen zusammengetrete Feldgericht
als Richter: 1) Kriegsgerichtsrat Dr. Baudisch ) als Verhandlungsleiter
2) Hauptmann Bethmann,
) als Beisitzer
3) Ogefr. Lühring,
als Anklagevertreter: Kriegsgerichtsrat Dr. Struck
als Urkundsbeambter: Uffz. Drumm
IM NAMEN DES DEUTSCHEN VOLKES für Recht erkannt:
Die Angeklagte wird wegen Herstellung und Verbreitung van Flugschriften, Abhörens nichtdeutscher Sender
uns Verbotene Beherbergung vom Juden zu einer Gesamtstrafe van zwei Jahren Zuchthaus verurteilt.
Der beschlagnahmte Rundfunkapparat wird eingezogen.
Auf die Strafe werden zwei Monate der verbüssten Untersuchungshaft angerechnet.
Gründe:
Der Angeklagte ist am 24/9/1911 in Andijk/Holland geboren. Er ist holl. Staatsangehöriger. Nach dem
Besuch der Gemeindeschule hat er bis zu seinem 18. Jahr in der Landwirtschaft seines Vaters geholfen, musste
aber dann diese Tätigkeit wegen eines Nierenleidens aufgeben.
Nach kurzer Voluntärzeit in einer Möbelfabrik gründete er in Amsterdam die Firma Sluys & c°, in
Parfümöle...
1937 siedelte er nach Boechout über und führte dort sein Geschäft bis zu zeiner Festnahme. Im Jahre 1942 hat
er seine Firma in eine Aktiengesellschaft umgewandelt. An dem Kapital von 1 Million bfrs. sind wesentlich
nur er und seine Ehefrau beteiligt.
Im Jahre 1938 richtete der Angeklagte in seinem Betrieb eine Drückerei ein, die er für seine
Geschäftspropaganda brauchte. Er druckte insbesonders seit September 1941 zur Reklame und Belehrung
seiner Kunden die Zeitschrift “ALCHIMIST”.
Der Angeklagte ist seit dem Jahre 1937 verheiratet. Er hat 4 Kinder im Alter von 1 - 4 Jahren und verdient
nach seiner Angabe monatlich ca. 15.000 bfrs...
In der Hauptverhandlung ist durch die Vernehmung dez Angeklagten und die Verlesung der Aussagen von
Alexander, Paula, Annie und Maria Gross vom 1.2.1943 – Bl. 3 und 4 d.A. - sowie durch die uneidliche
Vernehmung des zeugen Krim.Ass. Käeding folgendter Sachverhalt festgestellt worden:
Der Angeklagte hatte die Erlaubnis, die Zeitschrift “ALCHIMIST” mit einer Auflage von 3000 Exemplaren
und im Unfang van 8 Blatt herauszubringen. Er druckte und versandte in der Zeit von September 1941 bis
Februar 1943 jedoch 11 Kurzern mit 2000 Exemplaren zu je 12 Blatt.
Ferner gab er ohne Genehmigung in unregelmässigen Abständen bis in den Sommer 1942 die Druckschrift
“VLAANDEREN VOOR KRISTUS” heraus. Dies stellte er nach eines in Sommer 1942 von der
Propagandastaffel ausgesprochenen Verbot ein. Trots der Verwarnung durch die Propagandastaffel druckte
und versandt er im September 1942 das Flugblatt: “GEEN VREDE ZONDER CHRISTUS”, mit je 1000
Exemplaren. Diese Druckschriften hatten nach seiner Angabe nur religiösen Inhalt. Der Angeklagte ist
evangelisch-reformiert und glaubte, mit diesen Druck-schriften weiterhin für seine Kirche tätig sein zu
müssen.
In der ganzen Besatzungszeit bis zum Januar 1943 hörte der Angeklagte in unregelmässigen
Zeitsbeständen den Sender London und seit 15-1-1943 den Schweizer Sender _________ater. Die abgehörten
541 Vonnis van Klaas Sluys (Archief Marnix Sluys). Stukken tekst die zeer moeilijk leesbaar waren, werden
hierboven in cursief gezet. Stukken tekst die onleesbaar waren, werden aangeduid met een streep.
153

Nachrichten teilte er gelegentlich auch seiner Ehefrau mit. Nach seiner Angabe tat er dies, um über die
Gesamtlage aus geschäftlichen Gründen unterrichtet zu sein. Das Verbot, ausländische Sender abzuhören, war
ihm bekannt.
Im September 1942 wandte sich an[ ]den Angeklagten die jüdische Familie GROSS, bestehend aus der
Mutter Maria Gross, und den 3 Kindern Alexander, Paula und Annie, geboren in den Jahren 1929,1928 und
1926, mit der Bitte, um Gewährung von Unterkunft. Diese hatte Antwerpen verlassen, weil das Familienhaupt
Zoltan GROSS seit dem 11.9.1942 zur Arbeitseinsatz gebracht worden war und die übrigen
Familienmitglieder das Gleiche für sich gefürchteten. Der Angeklagte nahm die Familie im September 14
Tage in seine Wohnung auf. Dann brachte er sie bis zur 15-1-1943 in eine von ihm gemietete Wohnung in
Boechout, Hovesteenweg. Vom 15 – 30-1-1943, dem Tage der Verhaftung des Angeklagten, behergbergte er
sie wieder in seiner Wohnung, weil sie im Hovesteenweg räumen musste[n]. Dies geschah, um die Familie
GROSS zu verbergen. Ein[e] Anmeldung beim Judenregister erfolgte mit Wissen und Willen des Angeklagten
nicht. Während der ganzen Zeit versorgte er die Familie mit Geld und Lebensmitteln. Die letzteren beschaffte
er teils auf Rationierungsmarken, die ihm angeblich von 3. Seite durch die Post zugesandt wurden, und teils
auf den schwarzen Markt. Insgesamt gab der Angeklagte der Familie Gross ungefähr 16.000 Frank. Eine
Quittung liess er sich nicht über diese Beträge geben. (Laut Aussage einer der Kinder GROSS) hatte
Angeklagte die Juden unterrichtet, dass sie bei einer Festnahme sagen sollten, sie wären erst den Abend vorher
zu dem Angeklagten gekommen.
Ausserdem beherbergte der Angeklagte vom 28 - 30.1.1943 den Juden Hertz Nadel in seiner Wohnung.
Auch ihm gewährte er Verpflegung.
Über die Beweggründe zu seiner Handlungsweise äussert sich der Angeklagte dahin, dass er als Christ aus
Mitgefühl gehandelt habe.
Er hatte es nicht über das Herz gebracht, die Juden dem Elend preiszugeben. Die Frau Gross soll ihm
versprochen haben, das Geld nach Beendigung des Krieges zurückzuzahlen. Der Angeklagte ist im
wesentlichen geständig. Er bestreitet nur den Juden gesagt zu haben, dass sie bei einer Revision die wirkliche
Dauer Ihres Aufenthaltes verschweigen sollten. Er wird hier aber durch die protokollierten Erklärungen der
Familie Gross überführt, welche diese übereinstimmend angegeben hat.
Durch die Herstellung und Verbreitung von Flugblättern hat der Angeklagte gegen par. 4 der VO. des Mil.
Befh. i. Belg. und Nordfr. über die Einführung deutsches Strafrechts und strafrechtlicher Bestimmungen in den
von deutschen Truppen besetzten Gebieten der Niederlände und Belgiens vom 10.5.1940 verstossen. Er war
nach par.4 KSSVD. zu bestrafen.
Weiter hat sich der Angeklagte durch das ständige Abhören nichtdeutscher Sender mit einer weiteren
selbständigen Handlung nach der VO. über das Verbot des Abhörens von Sendern vom 23.12.1941 strafbar
gemacht.
Die Beherbergung der Juden erfolgte ausserhalb ihrer im Judenregister eingetragenen Wohnung. Der
Angeklagte verstiess deshalb durch eine weitere selbständige Handlung gegen die parff. 1, 2 und 4 der VO.
über Aufenthaltsbeschränkungen von Juden vom 1.6.1942. Dabei ist ihm die Unterbringung im Hovesteenweg
ebenfalls als eigene Beherbergung anzurechnen, weil er diese Wohnung mietete und bezahlte, ohne dass eine
Anmeldung erfolgte.
Bei der Strafzumessung war zunächst zu prüfen, ob das Abhören nichtdeutscher Sender als leichter Fall
angesehen werden konnte. Diese Frage hat das Feldgericht verneint. Es handelt sich bei der Tat des
Angeklagten durch das jahrelange ständige Abhören um einen sehr schweren Verstoss gegen das Verbot. Die
[Aus der] Persönlichkeit des Angeklagten ergibt sich nichts, was ein[e] mildere Beurteilung zulassen würde.
Er ist ein Erfahrener und gewandter Geschäftsmann, dem die bestehende Gesetze genau bekannt sein müssen.
Es kommt noch hinzu, das[s] er die Nachrichten seiner Ehefrau mitgeteilt und dadurch in erheblichem
Umfange die Gefahr der Weiterverbreitung gegeben hat. Deshalb konnte den Angeklagten nur eine
Zuchthausstrafe treffen. Bei seinem Verhalten war auch die Mindeststrafe nicht ausreichend. Das
Feldkriegsgericht hat daher für das Abhören der Sender eine Strafe von einem Jahr und drei Monaten
Zuchthaus für die notwendige Sühne gehalten.
Auch die Beherbergung der Juden ist eine schwere Gesetzesverletzung. Der Angeklagte musste sich sagen,
dass er die Juden nicht nur dadurch den notwendigen Verhaltungsmassnahmen entzog, sondern auch bei der
bekannten Einstellung dieser Rasse die Sicherheit der Besetzungsmacht gefärhrdete, weil die Juden in dieser
Verfassung zu allen möglichen Gesetzwiedrigkeiten, wie Spionage, Sabotage, und ähnlichen benutzt werden
können. Das gilt insbesonders für den Juden Nadel, der dem Angeklagten gänzlich unbekannt war. Auch die
angeblichen Beweggründe des Angeklagten können mildernd nicht ins Gewicht fallen. In harten Kriegszeiten
ist für derartige Gefühle kein Raum, wenn sie sich so offensichtlich gegen sichtige Anordnungen der
Besatzungsmacht richten. Deshalb hat das Feldkriegsgericht für die Beherbergung der Juden eine
Gefängnisstrafe von einem Jahr als angemessene Sühne angesehen.
154

Figuur 111 Belangrijk fragment uit het vonnis van Klaas Sluys (Archief Marnix Sluys)
Die Herstellung und Verbreitung der Flugschriften richtete sich ebenfalls gegen ein ausdrückliches, dem
Angeklagten erklärtes Verbot.
Es mag strafmildernd hier berücksichtigt werden, dass ein deutschfeindlicher Inhalt nicht festgestellt
werden konnte und[,] dass der Angeklagte nicht aus unlauteren Motiven gehandelt hat.
Trotzdem musste ihm auch hier zum Bewusstsein gebracht werden, dass ein Verbot der Besetzungsmacht
nicht in dieser Weise übertretenwerden darf. Das Feldkriegsgericht hat daher wegen der Verbreitung der
Flugschriften eine Gefängnisstrafe von sechs Monaten gegen den Angeklagten verhängt. Bei diesen Strafen
hat das Gericht durchaus berücksichtigt, dass der Angeklagte 4 kleine Kinder hat. Dies konnte aber keine
wesentliche Rolle spielen. Einmal hat der Angeklagte selbst gewusst, dass er durch sein Treiben seine Familie
gefährdete. Ferner ist darauf hinzuweisen, dass er unter den harten Gesetzen des Krieges steht, dem heute viele
sogar ohne jedes strafbare Verschulden zum Opfer fallen müssen. Die Gefängnisstrafen sind gemäss dem
paraff. 74, 21 2StGB. in 8 bezw 4 Monate Zuchthaus umgewandelt und daraus die Gefängnisstrafe van 2
Jahren gebildet worden.
Der Rundfunkapparat war nach der Verordnung von 23.12.1941 einzuziehen. Da der Angeklagte von
vorherhein geständig war und die Untersuchungshaft nicht verschuldigt hat, ist sie ihm in voller
Höhe auf die Strafe angerechnet worden.
Gez. Dr. Baudisch
Kriegsgerichtsrat
1.4.1943
Verfg. vom 27. April 1943
Ich bestätige das Urteil.
Das Urteil ist zu vollstrecken.
Die se[i]t Urteilsverkündigung erlittene Untersuchungshaft ist auf die
Strafzeit anzurechnen.
Die weitere Anordnung für die Vollstreckung wird dem Gerichtsherrn
überlassen.
Die Änderung der Vollstreckungsentscheidung wird dem jeweils
zuständigen Gerichtsherrn überlassen.
Der Militärbefehlhaber
in Belgien und Nordfrankreich,
gez. Von Falckenhausen.
General der Infanterie.
Abschrift erhalten an __________________________
Centrale Gew__________________________________
Vertaling van de - m.b.t. het herbergen van joden - relevante passages uit het vonnis van het
Kriegsgericht in de zaak tegen Klaas Sluys 1.4.1943.
“De beklaagde wordt wegens het vervaardigen en verspreiden van pamfletten, het beluisteren van
niet-Duitse radiozenders en het verboden logeren van joden tot een totaalstraf van twee jaar
tuchthuis veroordeeld…
155

Tijdens het hoofdproces werden d.m.v. het verhoor van de beklaagde en de voorlezing van de
getuigenissen van Alexander, Paula en Maria Gross van 1.2.1943 - Bl.3 en 4 d.A.- evenals het niet
onder ede afgenomen verhoor van de getuige Krim. Ass. Käeding 542 volgende feiten vastgesteld:
De joodse familie GROSS, samengesteld uit de moeder, Maria Gross, en haar 3 kinderen
Alexander, Paula en Annie, geboren in de jaren 1929, 1928 en 1926, richtte zich in september 1942
tot de beklaagde met het verzoek hen onderdak te verschaffen. Dit gezin had Antwerpen verlaten
omdat het gezinshoofd Zoltan GROSS sinds 11.9.1942 gedwongen tewerkgesteld was en de overige
gezinsleden voor zich hetzelfde vreesden. De beklaagde nam het gezin in september veertien dagen
in zijn woning op. Dan bracht hij hen tot 15.1.1943 onder in een door hem gehuurde woning in
Boechout, Hovesteenweg. Van 15-30.1.1943, de dag van de aanhouding van beklaagde, logeerde hij
ze weer in zijn eigen woning, omdat ze het huis op de Hovesteenweg moesten ontruimen. Dit
gebeurde om de familie GROSS te verbergen. Een aangifte bij het jodenregister kwam er wetens en
willens vanwege de beklaagde niet. De hele tijd voorzag hij de familie van geld en levensmiddelen.
Die laatste schafte hij gedeeltelijk aan met rantsoeneringsbons die hem, naar hij beweert, door
derden via de post toegestuurd werden, en gedeeltelijk op de zwarte markt. De beklaagde gaf de
familie Gross in totaal ongeveer 16.000 frank. Hij verlangde voor deze bedragen geen kwitantie.
(Volgens het getuigenis van een van de kinderen GROSS) had de beklaagde de joden opgedragen,
dat ze bij een arrestatie moesten zeggen, dat ze pas de avond daarvoor bij de beklaagde aangekomen
waren. Bovendien verleende de beklaagde van 28 tot 30.1.1943 aan de jood Hersz Nadel onderdak
in zijn woning. Ook hem gaf hij kost en inwoon.
I.v.m. de beweegredenen voor zijn handelwijze verklaart de beklaagde dat hij als christen uit
medelijden handelde.
Hij had het niet over zijn hart gekregen de joden in ellende te storten. Mevrouw Gross zou
hem beloofd hebben het geld na het einde van de oorlog terug te betalen. De beklaagde bekent
schuld voor wat de kern van de zaak betreft. Hij ontkent alleen dat hij aan de joden zou gezegd
hebben, dat ze bij een controle de effectieve duur van hun oponthoud moesten verzwijgen. Hij wordt
hier echter door de genotuleerde verklaringen van de familie Gross tegengesproken, die dit unaniem
verklaard hebben…
De onderbrenging van de joden gebeurde buiten hun woning die in het jodenregister
ingeschreven staat. De beklaagde heeft derhalve door een bijkomend, apart feit de paragrafen 1, 2 en
4 van de VO betreffende verblijfsbeperkingen voor joden van 1.6.1942 overtreden. Daarbij moet
hem het onderbrengen op de Hovesteenweg eveneens als eigen onderkomen aangerekend worden,
aangezien hij deze woning huurde en betaalde, zonder dat er een aangifte gebeurde…
Ook het verlenen van onderdak aan joden is een zware wetsovertreding. De beklaagde moest
zelf erkennen dat hij de joden daardoor niet alleen aan de noodzakelijke gedragsmaatregels onttrok,
maar ook dat hij omwille van de bekende mentaliteit van dit ras de veiligheid van de bezettende
instantie in gevaar bracht, omdat de joden met deze mentaliteit tot alle mogelijke wetsovertredingen,
zoals spionage, sabotage en dergelijke kunnen gebruikt worden. Dit geldt in het bijzonder voor de
jood Nadel, die voor de beklaagde een volslagen onbekende was. Ook de zogenaamde
beweegredenen van de beklaagde kunnen als verzachtende omstandigheid niet doorwegen. In harde
oorlogstijden is er voor dergelijke gevoelens geen ruimte, wanneer ze zich zo duidelijk tegen de
duidelijke verordeningen van de bezettende macht richten. Het “Feldkriegsgericht” heeft derhalve
voor het onderdak verlenen der joden een gevangenisstraf van één jaar als gepaste boetedoening
beschouwd…
Als verzachtende omstandigheid mag hier beschouwd worden , dat geen anti-Duitse inhoud
kon vastgesteld worden en dat de beklaagde niet uit onzuivere motieven gehandeld heeft.
Desalniettemin moest hij ook hier aan het verstand gebracht worden dat een verbod van de
bezettende macht niet op deze wijze mag overtreden worden…
Bij het vastleggen van deze straffen heeft het gerecht wel degelijk in aanmerking genomen,
dat de beklaagde vier jonge kinderen heeft. Maar dit kon geen essentiële rol spelen. Alvast heeft de
beklaagde zelf geweten, dat hij door zijn houding zijn gezin in gevaar bracht. Verder moet er nog op
gewezen worden, dat hij onder de strenge krijgswet valt, terwijl er heden ten dage velen zijn die
zonder enige strafbaar vergrijp aan krijgshandelingen ten offer vallen.
542 SS-Scharführer Kaeding was reeds voor de oorlog bij de Gestapo werkzaam als Kriminal-Assistent. Hij
was inderdaad samen met Debra en anderen aanwezig bij en dus getuige van de razzia bij Klaas Sluys.
(Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel)
156

2. DE BEVELHEBBERS: MAX WERNER EN ERICH HOLM
De anti-joodse politiek van de bezetter voltrok zich stapsgewijs. Eerst werden de joden
gedefinieerd en geregistreerd. Vervolgens werden ze economisch gebroken, van de Belgische
bevolking geïsoleerd en geregistreerd. Ten slotte werden ze gedeporteerd. Die deportatie was een
zaak van de Sicherheitsdienst en dus van de SS (Gestapo) 543 . Want de
Sicherheitspolizei/Sicherheitsdienst (Sipo-SD) was de politie-en de inlichtingendienst van de SS, in
de praktijk kreeg ze rechtstreeks haar richtlijnen van het Reichssicherheitshauptamt, het Duitse
ministerie van politie dat onder leiding staat van Himmler zelf.
De Gestapo vervolgde communisten, rechtse verzetsgroepen, joden, vrijmetselaars en
vreemdelingen.
Op 11 juni 1942 vergaderde in Berlijn Abteilung IV (‘jodenafdeling’) van het hoofdbureau
van de Sicherheitsdienst, samen met haar Belgische, Franse en Nederlandse afgevaardigden. De
vergadering werd voorgezeten door SS-luitenant-kolonel Adolf Eichmann. Er werd besloten om
vanaf midden juli of begin augustus 1942 telkens 40.000 joden uit Frankrijk en Nederland en 10.000
uit België ‘zum Arbeitseinsatz in das Lager Auschwitz abzufordern’ 544 .
Figuur 112 Hauptsturmführer SS Dr. Max Werner, Dienststelleleider Sipo-SD te Antwerpen,
neergeschoten rond 17 april 1943 (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel) 545
De Sipo-SD Aussendienststelle (buitenpost) Antwerpen hing af van de Sipo-SD Dienststelle
(hoofdkwartier) Brussel. Ze zetelde aanvankelijk in de Dellafaillelaan 21, net naast het
Nachtegalenpark, op de grens tussen Antwerpen en Wilrijk.
Op 14 juli werd de 29-jarige SS-Hauptsturmführer en Kriminal-Kommissar Dr. Max Werner,
voordien verbonden aan het Reichssicherheitsamt (RSHA) in Berlijn, hoofd van de Antwerpse Sipo-
SD. Ongeveer twee jaar later, op 16 april 1943, werd Werner, samen met zijn collega Desselman, in
de burelen van de Sipo-SD neergekogeld. Over het motief van de dader – een zekere Korsick van de
Antwerpse Sipo-SD, die na een behandeling voor een zenuwoverspanning, net uit Polen was
543 L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p.554-555. Debra verklaart: “Met opzet is in België de
geheele dienst SD genoemd geworden, dat de benaming Gestapo al te berucht was.” (Strafdossier Debra,
Archief Auditoraat-Generaal, Brussel)
544 L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 504.
545 Volgens hitoricus Lieven Saerens (SOMA) is deze foto, die wij terugvonden in het strafdossier van Debra,
tot op heden de enige foto die van Dr. Werner bekend is. Gesprek met Lieven Saerens in het Archief van het
Auditoraat–Generaal te Brussel. Deze foto werd blijkbaar door de weduwe van Dr. Werner na diens begrafenis
als aandenken en als dankbetuiging voor de blijken van medeleven naar de “vrienden” en kennissen gestuurd,
waaronder ook Debra.
157

overgekomen – is tot dusver niets bekend. 546 Debra beweert dat de beweegreden van Korsick was
dat beide chefs zich niet als nationaal-socialisten aanstelden, doch te veel verteer maakten in plaats
van zich integraal om de dienst te bekommeren. 547 “Hij was zeer actief, vooral in acties waaraan een
zeker gevaar verbonden was: aanhouding van kommunisten, partisanen, terroristen, Witte
Brigadeleden in grooten getalle… Werner was in het civiele leven advocaat te Saarbrucken. Op de
SD Ausendienststelle Antwerpen bestond er een onderscheid tusschen de leden: Er bestond een
Executiver Dienst. De Executiver Dienst was de eigenlijke Gestapo. Leider daarvan was Werner, ttz.
was er de speciale chef van. De beambten waren alle Kriminalbeambten in het civiele leven, op
enkele uitzonderingen na. Daarnaast bestond er een Politischer Dienst, onder hooge leiding van
Werner, doch bijzonder geleid door Desselmann. De getalsterkte van den SD Antwerpen bedroeg
naar mijne schatting: en 20-tal Duitsche beambten, vrouwen inbegrepen, een 20-tal Vlaamsche
beambten, 4 Vlaamse autovoerders die onder leiding van een Duitsch garagemeester stonden”, aldus
Debra nog 548 .
Hoofd van de Antwerpse Judenabteilung was gedurende gans de bezetting SS-
Oberscharführer Erich Holm, een in 1912 geboren zeeman uit de drukke West-Duitse havenstad
Hamburg. 549
Figuur 113 SS-Oberscharführer Erich Holm in het SD-hoofdkwartier te Wilrijk, ca. 1942 (?)
(L. SAERENS, 2000, p. 491)
Op vraag van onderzoeksrechter Beeckmans doet Debra heel uitvoerig een boekje open over
de medewerkers van de SD, de Geheime Feldpolizei, de Feldgendarmerie en de Duitse
contraspionagediensten. Over Holm schrijft hij o.a.: “Holm, Erich, rond de 30 jaar, van Hamburg,
maar woonde op laatst met vrouw en kinderen in Antwerpen, wijl gesinistreerd, in het gebouw van
den joodschen dokter Mostovoy, op de Quinten Matsijslei. Was gehecht aan afdeeling III, en berucht
wegens zijne jodenvervolgingen. Holm was uiterst brutaal en beestig, en op de Dienststelle zelve
verdacht men hem ervan een fortuin aan goud en diamanten van de joden te hebben gestolen. Hij
legde zelfs aan zijne medewerkers op dit te doen.”
Van meet af aan werkten met de Sipo-SD ook Vlaamse collaborateurs mee, meestal, in de
functie van tolk. 550 Bij de Belgen die zich lenen voor de praktijken van de Sipo-SD, is het aantal
overtuigde nazi’s bijzonder groot. Meestal worden ze aangetrokken voor administratieve en
ondersteunende taken en zo raken ze gaandeweg betrokken bij het eigenlijke politiewerk. 551
Een Vlaamse SD-Wacht is o.a. verantwoordelijk voor de bewaking van het
jodenverzamelpunt in Mechelen in de Dossin-kazerne.
546
L. SAERENS, Gewone Vlamingen? De jodenjagers van de Vlaamse SS in Antwerpen, 1942 (Deel 1), in
Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 15 (2005) p. 289-313, 290.
547
Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel.
548
Verklaring van Debra over de medewerkers van de SD, de GFP, de Feldgendarmerie en de Duitse
contraspionagediensten. (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel) We moeten er wel
rekening mee houden dat uit het strafdossier blijkt dat Debra zeer goed overeen kwam met Werner.
549
L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 491.
550
Idem.
551
M. VAN DEN WIJNGAERT e.a., België tijdens de Tweede Wereldoorlog, Antwerpen, Standaard, 2004,
p. 159-167, 202-205.
158

3. DE GEHOORZAMERS
Sfeerbeeld van Boechout tijdens WO II: Herdenking van Jan-Frans Willems te Boechout op 8
augustus 1943, ingericht door de afdeling VNV Boechout, waarbij alle VNV’ers, waaronder ook de
Hulpbrigademannen, door oorlogsburgemeester van Boechout, Staf Van Sintjan, schriftelijk waren
gevraagd geworden om allemaal én in uniform hierop aanwezig te zijn, en waar schaarleider der
Dietsche Militie Zwarte Brigade, afdeling Boechout, Staf Van Sintjan, en sinds die dag tevens
afdelingsleider van het VNV, een redevoering zou houden.
Figuur 114 Dietse Militie-Hulpbrigade (een soort B-team dat naast de Dietse Militie – Zwarte Brigade
stond) tijdens de herdenking van J.-F. Willems te Boechout : 8/8/1943. Beeld nr. 11919 (Foto-archief
SOMA)
Figuur 115 J.-F.Willemsherdenking te Boechout: 8.8.1943 (De Post, 18 april 1982, p. 8-9, Archief Tony
Vroom)
159

Historicus Bruno De Wever schrijft over het VNV hetvolgende: “Het Vlaams Nationaal
Verbond (VNV), de partij… haalde in de verkiezingen van 1939 15% in Vlaanderen, goed voor een
kleine 200.000 stemmen. Ca. 30.000 Vlamingen waren lid van het VNV. Het VNV zette in
Vlaanderen de collaboratie op de rails. De oorzaken zitten vervat in het karakter van het VNV, nl.
een antidemocratische, anti-Belgische, Vlaams-nationalistische partij. Elk van de genoemde
karakteristieken op zich verklaart niet de collaboratie, wel de combinatie van de karakteristieken.
1. het antidemocratisch karakter maakte dat de architecten van de collaboratie ervan overtuigd
waren dat ze alleen aan zichzelf verantwoording moesten afleggen. Ik noem het de no
feedback-factor;
2. het anti-Belgisch karakter maakte dat de partij niet verankerd was in de Belgische
machtsstructuren, waardoor ze zeer vatbaar was voor de belofte van machtsverwerving door
samenwerking met de nieuwe machthebbers. Ik noem het de pull-factor;
3. Het Vlaams-nationalisme gaf de partij een doel dat wervend was in een ruimere Vlaamse
beweging en aldus in de Vlaamse samenleving. Ik noem het de push-factor.
De drie factoren waren al aanwezig voor 1940.
Het bezettingsbestuur vond in het VNV een geschikte partner om de Ruhe und Ordnung (rust
en orde) te bewaren, als eenmaal de leiders van de partij bereid waren te erkennen dat alle macht in
handen lag van Adolf Hitler, de Führer van het Duitse Rijk. Het bezettingsbestuur forceerde de
inbraak van het VNV in de Belgische machtsstructuren. Duizenden VNV’ers bemanden Belgische
bestuursorganen van het hoogste tot het laagste niveau. In 1943 werd bijvoorbeeld 1 op 2 Vlaamse
gemeenten bestuurd door een VNV-burgemeester” 552 . Eén van hen is Staf van Sintjan, de VNVburgemeester
van Boechout. Hij komt verder nog uitgebreid aan bod.
Over het antisemitisme van het VNV schrijft De Wever: “Men kan besluiten dat antisemitisme
in het VNV wel degelijk gemeengoed was. De leden kregen geregeld antisemitisch leesvoer. De
leiding verzette zich niet tegen krasse antisemitische uitlatingen. De VNV-leider zelf verkondigde op
de Landdag van 1939 een antisemitische stelling. Een kritisch man als Hendrik Borginon liet wel
protest horen, maar was bereid veel water in de wijn te doen. De gematigde VNV-vleugel nam blijkbaar
geen aanstoot aan het virulente antisemitisme waartegen hij protesteerde. Antisemieten als
Ward Hermans konden in het hele land hun ideeën zonder problemen op VNV-vergaderingen
propageren. Dat de VNV-leiding Hermans’ theorieën ter zake niet onoverkomelijk vond, mag ook
blijken uit het feit dat toen ze censuur uitoefende op een derde uitgave van Hermans' Boek der stoute
waarheden, er op geen enkel punt werd geraakt aan het antisemitische karakter ervan.
Het VNV stond beslist niet alleen met zijn antisemitische oprispingen. Het antisemitisme was in de
tweede helft van de jaren dertig beslist geen marginaal verschijnsel meer. Tijdens de campagne voor de
gemeenteraadsverkiezingen in Antwerpen in 1938, bleek het antisemitisme wijd verspreid. De joodse
aanwezigheid was een centraal thema in de verkiezingsstrijd. De nauwe banden van de joodse
gemeenschap met de socialistische burgermeester Camille Huysmans waren voor velen een steen des
aanstoots. Niet alleen het VNV en Rex, ook de Katholieke Partij leende zich tot antisemitisch opbod” 553 .
4. DE SCHREIBTISCHTÄTER EN MEDEDADERS (COLLABORATEURS)
Historicus Lieven Saerens geeft hier de nodige achtergrond: “Wanneer we de zaak bekijken
vanuit het perspectief van de mededaders, springen volgende vaststellingen in het oog. De
overtuigde nationaal-socialisten stonden in Antwerpen relatief zeer sterk. Bovendien kwamen
talrijke kopstukken bij de uitvoering van de jodenvervolging uit het Antwerpse en ze waren al voor
de oorlog lid van anti-joodse organisaties. Het ging hier dus om fanatici die bijzonder vertrouwd
waren met de Antwerpse joodse gemeenschap. Die vertrouwdheid vergemakkelijkte onmiskenbaar
het opsporen van joden.
Het zijn ons insziens echter niet de fanatici geweest die de doorslag hebben gegeven voor wat
betreft het hoge aantal effectief gedeporteerden. Belangrijker was de houding van de omstanders, en
meer bepaald die van de beleidsverantwoordelijken. Vanuit beleidsmatig standpunt kan niet naast de
552 B. DE WEVER, De collaboratie in Vlaanderen, in J. GOTOVITCH & C. KESTELOOT (ed.), Het gewicht van
het oorlogsverleden, Gent, Academia Press, 2003, p. 39-49, 42-44.
553 B. DE WEVER, Greep naar de macht: Vlaams nationalisme en Nieuwe Orde, het VNV, 1933-1945, Tielt,
Lannoo, 1994, p. 304-305.
160

medewerking van het Antwerpse provincie- en stadsbestuur, de plaatselijke administratie,
ordehandhavers, gerechtelijke instanties en de advocatuur worden gekeken. Die instanties
ontwikkelden in het kader van de jodenvervolging weliswaar geen persoonlijke initiatieven, maar ze
voerden de Duitse verordeningen steeds loyaal uit. Allen beweerden te handelen in naam van de
‘politiek van het minste kwaad’, of onder Duitse druk. In de praktijk ging de ‘politiek van het minste
kwaad’ in Antwerpen echter veel verder dan in de rest van België. In het Antwerpse konden de
Duitsers zich haast alles permitteren. En dat er helemaal geen mogelijkheid tot (passief) verzet
bestond, is onjuist…”
“De Antwerpse politiemedewerking aan de razzia’s leek haast vanzelfsprekend. Ze lag in het
verlengde van wat er intussen reeds was geschied. Bijna van meet af aan konden de Duitsers zich
van een dergelijke medewerking verzekeren. Op het Antwerpse politieoptreden past wat in de
vakliteratuur – we denken hierbij aan de Britse historicus Ian Kershaw en anderen – wel eens
‘accumulatieve agressie’ wordt genoemd. In december 1940 verdeelde de Antwerpse politie
opeisingsformulieren voor de joden die naar Limburg werden uitgewezen. Een maand later, in
januari 1941, begeleidde ze de opgeëisten per trein naar Limburg. Enkele dagen later was ze ook
bereid om de niet opgedaagde ‘Limburg-joden’ thuis af te halen. Geweld was echter nog uit den
boze. ‘Onwilligen’ werden ongemoeid gelaten. In juni 1942 herhaalde zich ongeveer hetzelfde
scenario. Nu werden opeisingsformulieren voor de verplichte tewerkstelling aan de Atlantikwall
(Organisation Todt) verspreid. Vervolgens werden de OT-joden onder politiebegeleiding op de trein
gezet. Nog eens twee maanden later, op 15 augustus 1942, verleende de Antwerpse politie voor het
eerst haar medewerking aan een razzia, waarbij de joden collectief werden opgepakt. De
medewerking bleef grotendeels ‘beperkt’ tot het afgrendelen van de straten. Het leek als het ware
een ‘oefening’. Het oppakken van de joden was vooralsnog het werk van de Duitsers, de Dienststelle
Holm en Feldgendarmen. Nauwelijks twee weken later werkte de politie opnieuw mee aan een
razzia. Door obstructie van een aantal politieagenten werd hij echter hij echter voortijdig afgebroken.
Een dag later kwam het Duitse bevel dat de Antwerpse politie volledig op eigen houtje een
jodenrazzia moest houden. Tegen ‘onwilligen’ diende nu ook geweld te worden gebruikt. De
Antwerpse politie voerde het bevel tot in de finesses uit. De joden werden letterlijk uit hun huizen
gesleept, zieken en gewonden incluis. Meer nog, die nacht pakte de Antwerpse politie meer joden op
dan het door de Duitsers vooropgestelde quotum van 1.000.
De medewerking van Antwerpse instanties had niet alleen gevolgen voor de slachtoffers, maar
ook voor het potentiële aantal Antwerpenaren dat bereid was hulp te bieden aan hun joodse buren.
Sociologische en geschiedkundige studies wijzen er inderdaad op dat de meesten eerder geneigd zijn
tot hulp over te gaan, wanneer gezaghebbende referentiegroepen, ‘wier normen men deelt’, hierom
uitdrukkelijk vragen. Burgemeester Leo Delwaide en met hem het hele stadsbestuur, evenals de
procureur des konings E. Baers en hoofdcommissaris J. De Potter, besloten te zwijgen. Meer nog,
herhaaldelijk werd er medewerking verleend aan de bezetter, zelfs wanneer die medewerking inging
tegen de Belgische strafwetgeving. Ook de Antwerpse Balie roerde zich niet en capituleerde voor de
anti-joodse verordeningen. Er was in Antwerpen evenwel nog een referentiegroep voorhanden die
minstens even belangrijk was, met name de kerkelijke instanties. (…)
Uit de SOMA-enquête blijkt echter dat de Antwerpse geestelijkheid nauwelijks geneigd was
hulp te bieden aan joden. Hierdoor ontbeerden de gelovigen andermaal een voorbeeldfunctie. (…)
Het gevolg was dat een kern van potentiële helpers - die hoe dan ook wel steeds aanwezig zal zijn
geweest – andermaal niet werd aangesproken of geactiveerd.
De houding van de Antwerpse geestelijkheid is des te opvallender, aangezien de Belgische
clerus symbool staat voor hulp aan joden. Binnen de Belgische kerkelijke instanties had de
Antwerpse geestelijkheid blijkbaar nood aan directieven vanwege haar hiërarchische overheid. Dat
brengt ons bij de houding van kardinaal Van Roey. Ondanks het grote prestige van de Kerk ging
Van Roey niet over tot een openlijk protest tegen de jodenvervolging, net zomin als het Antwerpse
stadsbestuur en bijvoorbeeld de Secretarissen –Generaal. In het kader van de Kerk dient uiteraard te
worden onderstreept dat ook paus Pius XII nooit tot dergelijk protest overging. (…)
Toch dringen zich ook hier nuanceringen op. Uit het voorgaande mag niet worden besloten
dat Antwerpen louter een stad van ‘pertinente jodenhaters’ was. Wel menen we te mogen stellen dat
in Antwerpen het aantal ‘onverschilligen’ ontzettend hoog lag. En dat aantal steeg immer, tot... de
invoering van de verplichte tewerkstelling voor Belgen in oktober 1942. Toen was het voor de
joodse gemeenschap echter reeds te laat. Laten we ook hier even verwijzen naar onderzoek over de
publieke opinie in nazi-Duitsland. De socioloog Michael Müller Claudius deed in 1938 en 1942
161

enkele (informele) enquêtes onder NSDAP-leden, afkomstig uit diverse sociale strata. In 1938 kwam
hij tot de conclusie dat 63% van zijn Duitse gesprekspartners verontwaardigd was bij anti-joods
geweld. 32% toonde zich onverschillig, 5% juichte het geweld toe. In de herfst van 1942 voerde hij
een nieuwe enquête uit. Nu toonde nog slechts 26% zich bezorgd over het lot van de joden. Grootste
stijger was evenwel niet de groep jodenhaters, die bleef op 5%. Het waren de onverschilligen die
waren gestegen, en wel tot 69%. Toegepast op Antwerpen zou dat betekenen dat de onrechtstreekse
invloed van de Volkverweerders en tutti quanti niet te onderschatten was. Zij bleven een beperkte
groep, maar door hun constante agressieve optreden hadden zij mee een sfeer van gelatenheid helpen
creëren. In dat licht krijgt de pogrom van april 1941 een nieuwe betekenis. Toen, zestien maanden
voor de eerste razzia’s, was het geweld reeds een eerste maal ten top gedreven. Opmerkelijk voor
Antwerpen was ook het drieste optreden van de bezetter tegen zowel joden als hun helpers in nood.
In tegenstelling tot de rest van het land werden daar bij ontdekking van verborgen joden niet alleen
de joden, maar meestal ook diegenen die hen verborgen opgepakt, wat hulp aan joden in het
Antwerpse riskanter leek te maken. De meesten werden in de Antwerpse Begijnenstraat opgesloten,
maar kwamen na verloop van tijd en een fikse geldboete vrij. Vaak vonden ze bij hun terugkeer dan
ook nog eens hun huis leeggeplunderd.” 554 .
4.1. DE VERKLIKKER: GUSTAAF DE SCHUTTER
.?
De verklikker, die vaak handelde uit nijd, afgunst, zakelijke en professionele rivaliteit, blijft
meestal voor altijd onbekend. Bij de Sipo-SD in de Della Faillelaan in Antwerpen kwamen in ieder
geval de tips vaak anoniem toe, die deze dienst dan verder onderzocht.
“De sterkte van den groep verklikkers en aanbrengers [bij de SD van Antwerpen] schat ik op
een 1000-tal. Deze werden niet vergoed, doch er werd verwacht dat zij zouden handelen uit politiek
idealisme,” schrijft SD-medewerker Debra 555 .
Vlaams SD-beambte in vast dienstverband, gewoon SS-Sturmmann Jan Schuermans,
bevestigt in een proces-verbaal van 28 oktober 1947: “Ik meen dat [bij de razzia bij Klaas Sluys]
toevallig er ook Joden werden aangetroffen. Er was ’n schrijven toegekomen waarin vermeld werd
dat Sluis een geheime drukkerij had” 556 .
In een proces-verbaal van 21 september 1944 vertelt joodse Auschwitz-overlevende Jonas
Polak hetvolgende: “Ik, mevrouw Bremer 557 , dezes kind 1 ½ jaar oud, hadden ons – allen Israëlieten
zijnde – tijdens de vijandelijke bezetting moeten schuil houden. In Maart 1943 kwam ik toevallig bij
De Schutter Gustaaf, wonende alhier Edelinckstraat nr.8, die zich dan bevond bij zijn schoonzoon
Van den Heurck wonende alhier Lange Leemstraat nr.32. De reden van mijn bezoek was het
terughalen van gedeelte aan hen toevertrouwde bezittingen, en opklaring van zaken tusschen ons
gedaan. De Schutter haalde mij met veel overtuigingskracht over hem te vergezellen bij zijn bezoek
aan Mevrouw Bremer te Edegem, Lentelei nr.35, alwaar deze zich schuil hield. Tien minuten nadat
ik aldaar was, kwam de Gestapo in het huis binnen o.a. Debra, intieme vriend van De Schutter,
welke boter smokkelden met de auto van Debra zooals ik vernomen heb van de familie Hendrickx-
Coenen, wonende te Edegem Drie Eikenstraat nr. 59. Ten gevolge van de samenwerking van Debra
554
L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 746-750.
555
(Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel)
556
Ibid.
557
Charles Hendrickx zegt in een verklaring dat Mevrouw Bremer de zus van Polak was. Vermits zij echter
een verschillende familienaam hebben en Sofia Bremer op de transportlijst staat aangeduid als XX/1236 met
Bremer-Bremer Sofia, vergist Charles Hendrickx zich hier wellicht. M. SCHREIBER, Stille rebellen, p. 321.
Toch is het niet uit te sluiten dat er tussen hen beiden een of andere band bestond.
162

met de Gestapo is Debra thans aangehouden. Na gebruikelijke mishandeling door Debra trachtte ik
mij te verdedigen dat mijn eenzelvigheid was De Poorter (zooals mijn valsch eenzelvigheidskaart
luidde) en niet Polak. Na een oogenblik van aarzeling wendde zich Debra naar De Schutter, die
onmiddellijk bevestigde dat ik Polak mij noemde. Dit bleek uit het gebaar van de Schutter welk ik
op afstand zijnde kon vaststellen en de woorden van Debra die mij dan benaderde: “Het is onnoodig
te ontkennen.” Daarop kwam De Schutter beneden en zegde tot mij: “Jo het is onnoodig te
ontkennen, het is beter de waarheid te zeggen.” De Schutter was bekend van mijn valsche
eenzelvigheid dus had mij me kunnen redden in deze moeilijke situatie, in plaats van mij er te laten
inloopen, te meer daar de Gestapo aarzelde op dat oogenblik. Ten gevolge hiervan werd ik
aangehouden door de Gestapo alsmede Mevr. Bremer, dezes kind en een zekere Grosz, allen aldaar
verstopt zijnde. Wij werden overgebracht naar de gevangenis in Wilrijk. ’s Nachts in mijn cel
vernam ik van gebuur Mevr. Bremer, die opgesloten was in een cel naast de mijne, dat zij van de
Gestapo vernomen had dat het De Schutter was en Van den Heurck voornoemd die ons bij de
Gestapo hadden verraden. De volgende dag tijdens een ander verhoor, in tegenwoordigheid van
vrouw Bremer vernam ik persoonlijk van de Chef der Gestapo Holm aan Debra , zijn medewerker:
“Wie is toch Van den Heurck” dat Debra antwoordde: “Dat is diegene die ze heeft aangegeven….
De reden van hun verraad was ons te doen verdwijnen om dan gebeurlijk in het bezit te komen van
de door ons aan hen toevertrouwde juwelen en waarden” 558 .
En Door Hendrickx bevestigt dit: “Den 19.3.1943 werd ik door de Gestapo opgesloten in de
gevangenis van Antwerpen, wegens wegstopping van Joden. Alhier vernam ik van een zekere
Sebrasti, insgelijks aangehouden, dat een zekere Van den Heurck iets voor zijn vrijlating zou kunnen
doen. Nadien vernam ik van mijn vrouw dat Van den Heurck een aanklager was, hetgeen zij gehoord
had van een aangehouden Jodin in de gevangenis” 559 .
En zijn zoon Charles Hendrickx voegt daar nog aan toe: “Nadien kwam De Schutter bij mij in
de keuken en Debra stelde hem de vraag: “Waar woonden vroeger die Joden? – waarop De Schutter
antwoordde: “In de Kievitstraat” of zoo iets. Ik heb dan nog aan De Schutter gevraagd mijn ouders
te willen verwittigen nopens het gebeurde, het geen hij niet gedaan heeft.”
En De Schutter zelf tenslotte, geeft weliswaar een iets andere versie van de feiten, maar
bevestigt in zijn verklaring wel: “Debra vroeg mij, wie hij (Polak) was, waarop ik zegde: “Het is
Polak. ”Nadien heb ik nog aan Polak gezegd: “Het is beter dat gij de waarheid zegt, het is onnoodig
te ontkennen.” – dit met het inzicht dat hij dan minder moeilijkheden zou oploopen” 560 .
Meer dan 30.000 Belgen worden beticht van collaboratie door verklikking, terwijl er minder
dan zesduizend daadwerkelijk worden vervolgd. Verklikking is dan ook vaak zeer moeilijk
bewijsbaar. Ze neemt ook zeer verschillende vormen aan. Vaak is ze het gevolg van een louter
persoonlijke afrekening, soms hangt ze samen met de uitgeoefende functie. Zo is het voor de hand
liggend dat leden van Duitse inlichtingendiensten structurele verklikkers zijn. Minder voor de hand
liggend en heel wat complexer is de rol van de bestuurders, bijvoorbeeld oorlogsburgemeesters, die
door de ‘normale’ uitoefening van hun functie over bepaalde informatie beschikken en die soms
rechtstreeks of onrechtstreeks doorgeven aan de bezettende overheid. Soms ligt deze informatie
onmiddellijk aan de basis van Duitse repressie tegen personen. Bestuurders die lid zijn van
collaborerende politieke groeperingen krijgen daarenboven langs politieke weg de opdracht
systematisch inlichtingen door te geven over politieke tegenstanders en velen doen dat ook. 561
558
Proces-verbaal van de verklaringen van Jonas Polak. (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal,
Brussel)
559
Ibid.
560
Ibid.
561
M. VAN DEN WIJNGAERT, e.a., België tijdens de Tweede Wereldoorlog, Antwerpen, Standaard Uitgeverij,
2004, p. 179.
163

Figuur 116 Notaboekje van jodenjager Debra, waarin hij (tips met) namen en adressen noteert o.a. van
(vermoedelijke) joden (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel)
4.2 DE JODENJAGER: LOUIS DEBRA 562
Organisaties als het VNV, Volksverwering, de Algemeene SS-Vlaanderen en de DeVlag
ondersteunden volmondig de anti-joodse politiek, riepen bij herhaling op nog verdergaande
maatregelen te treffen en vormden het rekruteringsgebied voor ‘jodenjagers’. Het was in het
bijzonder de Antwerpse kern van Volksverwering die een centrale rol in de jodenvervolging
speelde. 563
562 Alle niet nader genoemde informatie over Debra is afkomstig uit zijn uitgebreide strafdossier. (Strafdossier
Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel). Zijn oom priester Karel Debra, die na een tijd onderpastoor te
zijn geweest in Borgerhout, sinds 1936 godsdienstleraar was aan het atheneum in Deurne, schrijft onder zijn
pseudoniem Gladius (= zwaard) op 15 april 1938 in de Gazet van Antwerpen: “Rondom zijn kruis staren de
joden met bloeddorstige bevrediging Hem aan. Ze hebben hun prooi vast in de greep van hun haat, daar hangt
hij als een roodgekleurd mensenwrak in een ijselijk gevoel van verschrikkelijke smart en van verlatenheid. Er
bestaan grenzen aan de menselijke wreedheid. De joodse haat kent echter geen grenzen.” Uit L. SAERENS,
Vreemdelingen in een wereldstad, p. 436-437.
563 Ibid., p. 555. “Wanneer we de volledige onderzoeksperiode voor ogen houden, kan voor Antwerpen niet
van een ‘antisemitische traditie’ worden gesproken. Tot in de jaren 1920 heerste daar al bij al een tolerant
klimaat tegenover joden. In die zin was er sprake van een kosmopolitische stad.
Pas in de jaren 1930 kwam er een belangrijke ‘antisemitische stroming’ op gang en trad het beeld van een
intolerante stad naar voren. Dat ‘antisemitisme’ was echter geen exclusief Antwerpse aangelegenheid. Het was
ook terug te vinden in andere Belgische regio’s. Toch kan er van een Antwerpse ‘specificiteit’ worden
gesproken en die had haar repercussies op de bezettingsperiode. Voor de Antwerpse joodse bevolking waren
die nefast. Niet minder belangrijk is dat de overgrote meerderheid van de jodenvervolgers tijdens de bezetting
reeds voor de oorlog in antisemitische organisaties actief was.
Voor de groei van het ‘antisemitisme’ bestaat geen eenduidige verklaring. De Antwerpse casus maakt dat
duidelijk. Het gaat in werkelijkheid om een complex van op elkaar inwerkende factoren. Tot die factoren
behoren de economische crisis, de doorbraak van Nieuwe Orde-organisaties en de daarbij aansluitende
massameetings, de politieke polarisatie, de gebeurtenissen in Duitsland en de vluchtelingenproblematiek.
Daarnaast zijn er uiterst moeilijk te meten psychologische factoren geweest, waarvan ‘angst’ allicht de
voornaamste was. Rationele en irrationele elementen liepen in het ‘antisemitisme’ door elkaar. Bovendien
bestond er in die jaren in de traditionele partijen nog geen algemene consensus over democratische waarden en
vormden hedendaagse noties als de ‘rechten van de mens’ nog geen algemene leidraad. Dat leidde ertoe dat het
discours van wie de Nieuwe Orde gunstig gezind was (in grote meerderheid geloofskatholieken) en dat van
partijkatholieken vaak niet van elkaar viel te onderscheiden. We kunnen enigszins overtrokken stellen dat
zowel Nieuwe-Orde-gezinden als partijkatholieken een ‘zuiver’, ‘herkerstend’, katholiek Vlaanderen wilden.
164

Figuur 117 Louis Debra, tijdens de oorlog (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat Generaal)
De dag na de inval – zo vertelde Julia Schuyten later aan haar kinderen - zou een zekere Debra de
sleutel van de woning hebben teruggebracht, en haar hebben voorgespiegeld dat hij “iets” voor Klaas
zou (kunnen) doen. 564 Het gaat hier over Louis Jozef Debra (°5.9.1906 te Vlissingen) die als het
ware bij Klaas Sluys om de hoek woonde, in de Nieuwelei 34 te Mortsel, en die effectief als
“Dollmetscher” (vertaler/tolk) en als chauffeur voor de Sipo-SD Antwerpen werkte.
Reeds in mei 1940 bemerken de buren dat Duitse officieren bij Debra op bezoek komen. Kort nadien
bekent hij tegenover twee kennissen dat hij reeds drie jaar voor de Duitsers werkt. In juni 1940 biedt
hij zich aan op de Feldkommandatur, om er als tolk te fungeren.
De ultieme oorzaak aanwijzen voor de doorbraak van het ‘antisemitisme’ in het Antwerpen van de jaren 1930
lijkt onmogelijk en dat te willen is zelfs pretentieus. Verscheidene van de hierboven genoemde factoren, zoals
de toenemende joodse inwijking en de invloed van het buitenland waren al in voorgaande periodes aanwezig.
Uit ons onderzoek blijkt inderdaad dat een sterke toename van joodse migranten niet automatisch leidde tot
een manifest ‘antisemitisme’ (Anderzijds leidden – zoals reeds Jan Blommaert en Jef Verschueren opmerkten
– ook contacten tussen autochtonen en vreemdelingen niet automatisch tot meer begrip voor elkaar.)
De opkomst van het ‘antisemitisme’ is bovendien niet zomaar terug te brengen tot externe factoren als de
invloed van het buitenland. Indien dat wel het geval was geweest, zouden we tijdens de hele periode die we
onderzocht hebben anti-joodse organisaties hebben moeten aantreffen. Bovendien kan een buitenlandse
inbreng pas effect sorteren als die enigszins aansluit bij een reeds bestaand anti-joods beeld. Het
‘antisemitisme’ in Antwerpen ontstond niet ex nihilo, als louter resultaat van een externe import, maar sloot
aan bij een anti-joods beeld dat in bepaalde kringen van meet af aan aanwezig was. Zo is er een band aan te
wijzen tussen ‘antisemitisme’ en katholicisme en tussen ‘antisemitisme’ en nationalisme. Inzake nationalisme
was echter een van onze belangrijke conclusies dat de wortels van het ‘antisemitisme’ niet bij het Vlaamsnationalisme
maar wel bij het Belgisch-nationalisme dienen te worden gezocht. Dat betekent ook dat uit de
Antwerpse casus naar voren kwam dat niet elk nationalisme automatisch tot ‘antisemitisme’ leidde. Vanuit
Antwerps gezichtspunt moet meer bepaald een onderscheid gemaakt worden tussen het democratisch gezinde
en het Nieuwe Orde-gezinde Vlaams-nationalisme.
In ons boek kwamen we dus tot de slotsom dat de historicus haast onvermijdelijk moet terugvallen op vage
begrippen als ‘tijdsgeest’, ‘l’air du temps’ en op begrippen als de ‘zachte’ jaren 1920 en de ‘harde‘ jaren 1930.
In de jaren 1930 leken alle factoren, die elk op zich niet tot dezelfde radicalisering leidden, tot een ideaal
kristallisatiepunt te zijn gekomen.” Ibid., p. 733-734.
564 Deze tactiek heeft hij blijkbaar bij veel mensen toegepast. “Aan de Nederlander Gerard Geenen, Mevr. De
Jaegher, Jos Dillen en enkele anderen beloofde Debra telkens hen uit hun moeilijkheden te helpen. Toevallig
[sic] kwam hier telkens niets van in huis…. Ook aan Marie Fromont beloofde Debra hulp voor haar man, die
door de Geheime Feldpolizei opgesloten was. Er kwam niets van in huis.” Uit: Vroegere Slachtoffers van
Debra, schilderen diens Nazi-activiteit, in De Volksgazet, 3 december 1949, p. 7.
165

Figuur 118 Klaas Sluys' getuigenis op het proces van Debra op de Openbare Zitting van 8.12.1949
(Strafdossier Debra, Archief Auditoraat Generaal) 565
565 In zijn eigen vonnis van het Kriegsgericht staat duidelijk dat hij werd opgepakt op 30 januari 1943.
Eigenlijk was het de nacht van 30 op 31 januari 1943. In een proces-verbaal van 17 september 1945 verklaart
Klaas: “De bedoeling der huiszoeking bestond in het opsporen eener geheime drukkerij…. Den dag myner
aanhouding ben ik samen met de familie Grosz, en Nadel, weggevoerd ik en Nadel naar de Begijnenstraat en
166

Figuur 119 Een getuigschrift van de Feldkommandatur dat Debra er als Dolmetscher gewerkt heeft van
1 juni tot eind juli 1940, 5.8.1940 (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel)
Via zijn connecties geraakt hij ook binnen bij de vliegtuigfabriek Erla te Mortsel. Nog altijd in
1940 of ten laatste begin 1941 leert Debra verschillende leiders van de GFP (Geheime Feldpolizei),
de Sipo (Sicherheitspolizei) en de Zwarte Rijkswacht kennen. Hieruit vloeit een nauwe
samenwerking voort. Einde 1940, begin 1941 maakt hij in de manège ook kennis met leden van de
SD (Sicherheitsdienst). Debra wordt ereambtelijke medewerker of aangestelde van de SD. Hij is
zeer bevriend met de SD-leiders Dr. Werner en Desselman, die hij thuis ontvangt en met dewelke hij
gaat paardrijden en jagen.
Groz met kinderen overgebracht naar de Dellafaillelaan [Dienststelle Sipo-SD of Gestapo-hoofdkwartier] later
is de familie Groz overgebracht naar Mechelen... bij deze Gestapomannen was nog aanwezig een zekeren
[Jan] Schuermans… deze Schuermans, was ook den persoon die mij op het bureel der Gestapo mede
verhoorde, hij scheen ongeveer 20 a 22 jaar oud te zijn, droeg een uniform van de Sicherheitsdienst en was
gewapend met een revolver.” (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel) Afgezien van de
burgemeester, waren er dus zeven Gestapomannen, waarvan vijf Vlamingen, zijnde Debra, Jan Schuermans,
Emiel Wyndaele en nog twee anderen, waarvan Klaas de naam niet heeft horen vernoemen, en twee Duitsers,
waaronder Kaeding. Volgens Debra zou het Kaeding geweest zijn die Van Sintjan zou gevraagd hebben om
het fabriekje van Sluys aan te duiden. “Ik ben dan naar Mme Sluis gereden, heb haar de sleutels overhandigd
en haar de raad gegeven de tussenkomst in te roepen van de protestantse dominee omdat deze aan de Duitsers
bewijs kon leveren dat Sluis enkel uit kristennaastenliefde die Joden onderdak had verschaft. Mij werd
naderhand meegedeeld dat het Duitse Krijgsgerecht met deze verklaring zou hebben rekening gehouden, zodat
Sluis ’n zeer lichte hechtenisstraf heeft gekregen. Sluis was protestant en zeer gelovig en bekend voor zijn
werken van liefdadigheid. Ik wil erop wijzen dat ik bij den Duitsen Rechter Boudisch aan wien ik rijles gaf,
ten gunste van Sluis heb gesproken in den zelfden zin,” aldus Debra in een proces-verbaal van 9 november
1947. (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel)
167

Figuur 120 Debra met jachtgeweer en jachtbuit (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal,
Brussel)
Volgens zijn collega Thonon was Debra zeker tot 1944 “een volle vertrouwensman op de SD
die vrij in en uit de dienststelle mede ging op ‘aktions’ en met zijn eigen wagen deelnam aan
aanhoudingen.” Al zijn collega’s bevestigen dat hij op alle burelen kwam en het volste vertrouwen
genoot.
In een teruggevonden verslag over de “Algemene Toestand” verwijt hij aan de Duitse
Verwaltung haar laksheid, omdat nog geen enkele jood de ster draagt, niettegenstaande de
verordening reeds verschenen is. Hij stelt voor de jodenster met een brandijzer op hun voorhoofd te
branden.
De top van de Judenabteilung mocht dan wel Duits zijn, er werkten hoofdzakelijk Vlamingen.
Zijn eigen neef, dokter N. Henneaux, verklaart na de oorlog dat Debra in april 1941 bij hem langs
kwam met een aktentas, met daarin een revolver en een matrak; deze laatste, zei Debra, “pour mettre
les juifs à la raison. Il se vantait d’avoir encore rossé d’importance des Juifs quelque temps
auparavant.” 566
In Antwerpen – op 1 januari 1942 wordt dat Groot-Antwerpen – werden de Vlaamse SS’ers
en Dolmetschers al vroeg bij de jodenvervolging betrokken.
Tot de opdrachten van Erich Holms Dolmetschers behoorde het vergezellen van Antwerpse
jodenjagers als Felix Lauterborn tijdens hun acties. Aangezien Lauterborn en co. niet officieel lid
van de Sipo-SD waren – ze oefenden hun functie “Ehrenamtlich” (als ereambt, niet-bezoldigd) uit -,
waren de Dolmetschers nodig om aan de acties een officieel karakter te geven 567 .
Samen met zijn vrienden van de Sicherheitspolizei en in zijn hoedanigheid van Ehrenamtliche
Angestellter heeft Debra aan verschillende razzia’s of “Aktionen” deelgenomen.
Zo vergezelt hij eind januari 1943 de Sipo naar Boechout, waar hij de woning helpt te vinden
van Klaas Sluys, die verdacht wordt van een geheime drukkerij te bezitten. Twee maanden later,
rond 19 maart 1943 arresteerde Debra, geholpen door Lauterborn 568 , verschillende joden in Edegem,
alsook de familie Hendrickx, die ze in huis genomen had. 569
566
Brief van 20 oktober 1944 aan “l’Auditeur Militaire”. (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal,
Brussel).
567
L. SAERENS, Gewone Vlamingen? De jodenjagers van de Vlaamse SS in Antwerpen, 1942 (Deel 1), in
Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 15 (2005) p. 299.
568
Over Lauterborn schrijft hij: ”Is verscheidene malen door de GFP gesnapt geworden bij diefstal of
aanleiding tot diefstal in verlaten woningen, waarvan de bewoners waren aangehouden, doch regelmatig
vrijgesteld door tusschenkomst van Holm.” En dan lees je in een verklaring van Maria Dierckx, de buurvrouw
van Door Hendrickx en zijn vrouw Philomena: “Desanderendaags zijn die zelfde heeren terug geweest en dan
hebben zij nog al lang in het [huis] van Hendrickx, vertoefd.” (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-
Generaal, Brussel)
569
Edith Hönig en de andere joden, die bij Door Hendrickx en Philomena Coenen ondergedoken zaten, konden
nog wegvluchten dankzij schoondochter Yvonne Noë, de echtgenote van Charles Hendrickx, die hen nog tijdig
kon verwittigen.
168

Figuur 121 Felix Lauterborn op zijn naoorlogs proces, 1947 (L. SAERENS, 2000, p. 631)
Ten huize van Debra werden verschillende voorwerpen van joodse afkomst teruggevonden:
joodse religieuze boeken, drie fonoplaten met Hebreeuwse gezangen, diamantbalansjes en
gebedsrollen, allemaal gestolen van de joden die hij mee had helpen oppakken. In een procesverbaal
van 12 november 1947 zegt hij daarover: “Ik heb me steeds erg geïnteresseerd voor de
Joodse religie en had zelfs verschillende Joodse gebedsrollen in huis en ook werken om zelf
Hebreeusch te leren.Deze gebedsrollen kwamen uit de kelder van Holm. - en ik had ze weggenomen
als antikiteitsstuk en als religieuze waarde, omdat de SD dat alles liet verbranden.”
Figuur 122 Fragment uit het proces-verbaal van neerlegging van stukken van overtuiging, 2.2.1950
(Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel)
Gedurende ruime tijd schijnt Debra zich dan afzijdig te hebben gehouden van medewerking
aan arrestaties. Eerst in januari 1944 begint hij terug met de Sipo op te treden. Hij treedt ook nog op
voor de Geheime Feldpolizei.
Naast de GFP, de Sipo, de Zwarte Rijkswacht, het Devizenschutzkommando (de dienst stond
in voor roof van joodse goederen en ‘vijandig vermogen’) en de Kommandatur, heeft Debra ook
contacten met de Abwehrstelle (de Duitse spionnage).
Debra beperkt zich niet tot Duitse organismen. Wij vinden hem ook terug in het midden van
de Nieuwe Orde-bewegingen. Zo was hij o.a. lid van de DeVlag, het VNV, aanhanger en later ook
beschermend lid van de Algemeen SS en van de Nationaal Socialistische Beweging in Vlaanderen.
En hij was al voor de oorlog een zeer actief lid van de anti-joodse vereniging Volksverwering.
Volgens René Lambrichts, de stichter van de organisatie, bracht hij veel abonnees aan en woonde hij
de vergaderingen bij. Tijdens zo’n vergadering in april 1941 in het lokaal “De Gulden Kroon”,
Lijnwaadmarkt 11 in Antwerpen, staat hij op een bepaald ogenblik op en “demanda une action et un
nettoyage plus énergiques. [Eerst heeft hij het over een zuivering bij de rijkswacht, L.S.]. (...) Il
remit ensuite avec beaucoup d'ostentation, au président de de la séance un billet de Frs. 500, afin,
disait-il d'acheter des marteaux avec très longs manches pour casser les carreaux des magasins juifs,
169

comme cela se faisait en Allemagne” 570 . Ook Louisa Henrot, die tussen 1937 of 1938 en 1942 met
Debra verloofd was (hoewel niet officieel), verklaart op 6 juni 1945: “Het is mij opgevallen tijdens
mijn betrekkingen met Debra, Louis, reeds vóór den oorlog, dat hij overdreven tegen de joden
gekant was. Zulks kon ik uitmaken ingevolge zijn uitlatingen desbetreffend” 571 .
In februari 1946 vindt de politie op het appartement van Maurice Meert, Dambrugghestraat nr.
2, een kist, met daarin allemaal zaken die betrekking hebben op de activiteit van deze “Verwalter
von Feindvermögen und Judenvermögen”, en tevens lid van de Abwehrstelle. In die kist zit o.a. een
curriculum vitae van Debra gaande tot en gedateerd op 15 juli 1940, waarin de volgende passage
staat: “Immer Duitschgezind was ik getrouw abonnent van Welt-dienst, “Service Mondial” uit
Erfurth; Volksverweering en Ami du Peuple; De Aanval enz. alle antijoodsche verenigingen waar ik
aktief lid van was” 572 .
570
SOMA (nr. AA 1333), IAA - Dossier Florentin Lequeux: Activiteitenrapport Lequeux.
571
Proces-verbaal van een verklaring van Louisa Henrot, 6 juni 1945. (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-
Generaal, Brussel)
572
Fragment uit een curriculum vitae van Debra, 15.7.1940 (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal,
Brussel) “Onder ‘antisemiet’ verstaan we hier iemand die jodenhaat tot een belangrijke ‘drijfveer van zijn
bestaan’ maakte en tijdens de bezetting met hart en ziel aan de jodenvervolging zou meewerken. Het gaat met
andere woorden over de harde, actieve kern, die bereid was verbaal geweld ook in fysiek geweld om te
zetten…
Hét portret van de antisemiet is niet te maken. Antisemieten, zo leert ons de analyse van de Antwerpse situatie,
waren onder alle rangen, standen en leeftijden waar te nemen. Vast staat wel dat ze tijdens de bezetting niet
zomaar uit de lucht kwamen vallen. De overgrote meerderheid had reeds in de jaren voordien openlijk van zich
laten horen in anti-joodse organisaties. Ook staat vast dat het anti-semitisme niet louter een mannenzaak was,
maar even fanatieke vrouwen aantrok.
Veelal ging het om eeuwige querulanten en verongelijkten die zowat hun leven lang overal brokken
achterlieten, maar de schuld daarvan steevast op derden afwentelden. Opvallend is ook dat heel wat van de
jodenjagers er professioneel niet bijster goed voor stonden en bij het begin van de bezetting zo goed als
werkloos waren. Daaruit mag evenwel niet worden geconcludeerd dat het economische aspect doorslaggevend
was. Er staat tegenover dat een heel leger van Antwerpse werklozen die extreme stap niet zouden zetten. (…)
Een bepaalde religieuze overtuiging of religieuze opvoeding gaf al evenmin de doorslag. Vanuit dat standpunt
zouden bij wijze van spreken alle antisemieten katholiekgelovigen moeten zijn geweest. Dat was in vele
gevallen ook zo, maar het was niet cruciaal. (…) Ook een welbepaalde politieke keuze was niet allesbepalend.
In Volksverwering werkten Vlaams-nationalisten en Belgisch-nationalisten keurig met elkaar samen en zij
waren zich goed bewust van elkaars achtergrond.
‘Men’ werd evenwel geen antisemiet via het nationalisme. Die keuze om anderen uit te sluiten was voordien al
gemaakt, door de meesten allicht al in hun jeugd. Wanneer wij al die antisemitische prototypes die wij in ons
verhaal tegenkwamen van nabij bekijken, lijkt het ons inderdaad dat hun haat voor een groot stuk in henzelf
dient te worden gezocht. In feite kon geen enkele antisemiet tijdens de naoorlogse processen een rationele
verklaring voor zijn antisemitisme geven en geen van hen bracht uitdrukkelijk het nationalisme als ultieme
legitimatie naar boven. ‘Het anti-joods gevoelen kan men niet verklaren, men heeft het of men heeft het niet’,
zei een van hen. Dergelijke individuen waren in de totale onmogelijkheid om ‘anderen’ als ‘anderen’ te
aanvaarden…
Ondanks die wat ‘dieptepsychologische’ benadering willen wij het belang van het nationalisme niet
ontkennen. Het exclusieve, Nieuwe Orde-gezinde nationalisme van de jaren 1930 – zeker het Vlaamse met
zijn klemtoon op afstamming – bood de gezochte legitimering voor het onderscheid tussen ‘Wij’ en ‘Zij’. ‘Zij
horen hier niet, Wij wel.’ ‘Joden buiten!’ Die vorm van nationalisme riep eindelijk tot de actie op, tot
vitalisme, maar dan wel ten koste van de ‘andere’. Kortom, het nationalisme bood de kans om de eigen visie
uit te dragen, om eindelijk eens te worden gehoord en tot de strijd tegen ‘de vijand’ over te gaan. Een categorie
van antisemieten die daarbij aansloot, bracht via een nationalistisch concept ‘een jood’ tot een abstractum
terug, zonder menselijke eigenschappen. Een typevoorbeeld daarvan was Jef De Langhe. Hij bekeek de
mensheid louter vanuit de tabellen van Mendeljev, als ‘erwten en bonen’.
De voorbeelden van Jef De Langhe … tonen ook aan dat antisemieten niet te herleiden zijn tot ongecultiveerde
primairen…. Artistieke aanleg was immers bij meerdere antisemieten aan te wijzen. Verscheidene
antisemieten, zoals René Lambrichts, kwamen bovendien uit gegoede milieus en hadden hun humaniora op
elitescholen doorgebracht.” L. SAERENS, Vreemdelingen in een wereldstad, p. 742-744.
170

Figuur 123 Fragment uit een curriculum vitae van Debra, 15.7.1940 (Strafdossier Debra, Archief
Auditoraat-Generaal, Brussel)
Toch wijst hij in een handgeschreven verdediging op zijn hulp aan verschillende joden: “Op
zijn verzoek [van zijn garagist Roosdorp, Plantin-Moretuslei 161-163 Antwerpen] heb ik mij het lot
aangetrokken van de Ned. Jood Pels die 10.000 frs beloofde als ik hem z’n huis kon terugbezorgen
dat door Duitsche officieren bezet was. 573 Ik echter zegde alles te doen maar gratis, dit kan heer
Roosdorp bevestigen. Aan auditeur De Schrijver verklaarde Pels n.l. dat hij mij 1000 of 3000 frs zou
gegeven hebben wat ik ten zeerste ontken mits ik steeds gratis werkte (zie bundel Pels svp). Ik heb
voor Pels niet alleen veel demarches gedaan om zijn huis terug te krijgen, wat werd toegestaan
zoodra de daar logeerende officier zou verplaatst worden, ook heb ik hem op de meest afdoende
wijze geholpen door hem een verklaring te geven dat hij niet jood was, en dat hij niet als jood mocht
gearresteerd worden. Ook dit geschiedde gratis. Wel heb ik Pels aangeraden zich te laten doopen!
573 Albertus Pels bevestigt dat: “Debra Louis heeft dan getracht me te kunnen helpen, maar volgens mijn
mening, niet uit sympathie, maar wel voor de 10.000 frank… Debra heeft me die tijd een door hem
eigenhandig geschreven getuigschrift overhandigd.” (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal,
Brussel)
171

Figuur 124 Een memorandum van Debra voor de jood Albert Pels, 24.1.1941 (Strafdossier Debra,
Archief Auditoraat-Generaal, Brussel)
Op verzoek van jood Beherman, Belgiëlei 69, aan wie ik ook zoo’n verklaring bezorgde,
waardoor ik zelfs in de grootste moeilijkheden geraakte met Holm van de SD ben ik met de
schoonzuster van Pels, n.l. Mevrouw Pampel naar de Dossinkazerne te Mechelen gereden, waar haar
man, een Ned. jood, opgesloten was 574 . Door mijn verzoek en de belofte van koffie en cigaretten,
werd mij beloofd, dat Pampel terug zou in vrijheid gesteld zou worden zoodra hij klaar was met zijn
werk aan een paar auto’s. Pampel is n.l. een goede auto-monteur, en werkt nu in de garage Delvo.
Ondanks mijn onkosten heb ik dit ook gratis gedaan….
Beherman hielp ik aan een bewijs, waarop ik het handschrift van Dr. Werner had nagemaakt
en gestempeld met het dienststempel der SD om te verhinderen dat hij als russische jood zou
gearresteerd worden. Ik hielp hen ook de 1 ste maal om niet gearresteerd te worden door de
feldgendarmerie, toen hij mede verdacht was in een zaak van gestolen motoren. Een 2 de maal
gearresteerd, verklikte zijn medevennoot Dockx dat ik hem aan een bewijs had geholpen van niet
jood, waardoor ik op de SD in groot gevaar verkeerde, en daardoor door Holm verplicht werd mee in
Edegem jood Polak te arresteren. Dr. Werner wist dit toch te arrangeren, en gaf aan Holm bevel,
Beherman gerust te laten, maar zegde mij dat ’t beter was dat hij Antwerpen verliet. Ik offreerde
geld aan Beherman om hun voort te helpen, maar hij scheen dat toch niet nodig te hebben.”
De echtgenote van Beherman verklaart op 15 oktober 1944: “J’ai écrit cette carte à Debra dont
je sais qu’il était gestapo pour le cas suivant: Mon mari était arrêté par les allemands pour noninscription
au registre des juifs et usage de faux papiers. Un certain Dr. Lambert Edmond, chef des
registre des juifs à Anvers avait fait des faux papiers à mon mari, un juif russe, pour ne pas le faire
inscrire au registre des juifs. Afin d’éviter toute éventualité Mr. Debra voulait le faire adopter par
574 Julia de Wilde, de vrouw van Max Pampel bevestigt dit: “Mijn echtgenoot werd op 28 Augustus 1942
aangehouden en werd naar de Kaserne Dossin te Mechelen overgebracht… Ik was ervan in kennis gesteld dat
hij [Debra] allerhande zaakjes opknapte om geld te verdienen… Ik was getuige dat Debra, Louis aan die
commandant vroeg om mijn echtgenoot in vrijheid te stellen om reden [dat]hij een gemengd huwelijk had
aangegaan.Ik ben namelijk niet-jood…Hij zegde tevens tegen Steckmann, dat mijn echtgenoot een goede
werkman was en dat hij niet kon gemist worden in de garage ‘Etablissement Dockx’ Lamorinièrestraat te
Antwerpen, waar mijn echtgenoot werkzaam was als auto-mekanieker. Steckmann, zegde echter ‘Voor mij is
jood-jood.’” en Julia De Wilde voegt er nog aan toe: “Ik had aan Debra, meermaalen gevraagd wat ik hem
schuldig was, doch hij weigerde geld te ontvangen.” (Pv. nr. 3926/2, Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-
Generaal, Brussel).
172

mon oncle, et touchait pour le faire une somme d’environ 15.000 francs. Cela a été dénoncé aux
allemands par Madame Dockx, Elisabethlaan, 112, à Anvers, contre qui plainte a été déposée à
l’auditoriat à Anvers, par suite de cette dénonciation, mon mari fut arrêté ainsi que Mr. Lambert.”
En de joodse pasteibakker, Joseph Bakker uit de Provinciestraat 179 te Antwerpen kende de
familie Debra reeds sedert vele jaren als kliënt van zijn handel. “Debra, Louis kwam voor de
vijandelijkheden dikwijls in huis als klient waardoor wij op vertrouwelijke voet met hem kwamen...
Toen [eind oktober 1942 de vervolgingen van de joden bezig waren] heeft Debra, Louis mij ook
verwittigd, dat het tijd was dat ik vluchtte, daar ik zou aangehouden worden.” 575
In zijn dagvaarding wordt van Debra niet enkel verklikking en medewerking met de vijand op
politiek en politioneel gebied ten laste gelegd, maar tevens economische collaboratie.
De Sipo komt in augustus 1944 een alcoholzwendel van Debra en enkele andere SD-leden op
het spoor, en zij worden aangehouden voor bedrog en ambtsaanmatiging. Zo komt het dat Debra nog
in de gevangenis zit als op 4 september 1944 Antwerpen wordt bevrijd.
Tijdens zijn proces na de oorlog zal Fred. Van Dommelen, die Debra kende vóór de oorlog,
bekennen dat de beschuldigde 100 t.h. Duitsgezind was, en hij vermoedt dat het uit geldzucht was. 576
In december 1949 kreeg zijn proces zeer veel aandacht in De Volksgazet. Volgens de auditeur
verklaarde Debra eens, “dat hij bij een huiszoeking het recht had de Joden dadelijk neer te kogelen.
Hij trad steeds uiterst brutaal op, nu eens als Duits spion, dan als verklikker, dan als actieve
medewerker van de Gestapo… Wanneer Debra zeker documenten voorgelegd worden, bekent hij
eindelijk, dat hij inderdaad zekere mensen “naar de gevangenis overbracht”. Naar zijn verklaringen
wilde de bevolking zelf, dat de Joden gebrandmerkt werden” 577 .
“Uit het Bundel kan men nog opmaken dat Debra er zich op beroemde lid te zijn van de anti-
Joods vereniging. Betichte zegt dat hij lid werd van die vereniging om de Joden te helpen…”
En dan blijkt dat hij ook aanwezig was bij de razzia op 19 maart 1943 bij de familie
Hendrickx in Edegem 578 ,.
Figuur 125 Debra liet verschillende personen aanhouden, in De Volksgazet, 2 december 1949, p.7.
575
Proces-verbaal van de verklaring van Joseph Bakker, 25.11.1947. (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-
Generaal, Brussel)
576
Laatste Getuigen in Zaak Debra worden gehoord, in De Volksgazet, 8 december 1949, p. 6.
577
Debra, de droevige Held van een nieuw Proces, in De Volksgazet, 1 december 1949, p. 7.
578
Debra liet verschillende personen aanhouden, in De Volksgazet, 2 december 1949, p. 7. Mr. De Coster stelt
zich aan als burgerlijke partij, in naam van de familie Hendrickx uit Boechout, en eist 70.000 fr.
schadevergoeding. Uit: De Auditeur eist de Doodstraf tegen Debra, in De Volksgazet, 10 december 1949, p.3.
173

De getuigen verschijnen op hunne beurt 579 .
Vooraleer zijn getuigenis af te leggen verklaart iedere getuige zijn naam, voornamen, ouderdom,
beroep, en woonst. Hij legt in handen van den H. Voorzitter den volgenden eed af: “Ik zweer de
gehele waarheid te zeggen, niets dan de waarheid, zoo helpe mij God.” Hij verklaart dat hij noch
bloedverwant, noch aangehuwde nog ten dienste is van de verdachte.
De getuige word daarna mondeling en afzonderlijk in de volgende orde onderhoord:
1 e getuige
HENDRICKX, [Door,] Jacobus, Dominicus, geboren te Geel, op 20 December 1894 - handelaar -
wonende te Edegem , Drie Eikenstraat 59; die na de in hoofde omschreven eed te hebben afgelegd
verklaart: " Mijn zoon die ook in Edegem woont werd een paar dagen voor mij aangehouden. Toen
ik hoorde dat mijn zoon aangehouden was heb ik de negen [correctie: tien] joden die bij mij
inwoonden verplaatst. Ik meen dat het op 17 Maart 1943 was dat DEBRA en LAUTERBORN bij
mij binnen vielen. Zij vroegen mij of er joden waren en ik zegde hen dat hier geen joden waren
geweest. LAUTERBORN is dan met mijn vrouw naar boven gaan zien, DEBRA is bij mij gebleven.
Wanneer LAUTERBORN terug beneden kwam zegde hij mij "precies dat er wel joden geweest
zijn". Mijn vrouw zegde dat het de klederen van een zeeman waren die hij gezien had. Daar ze niets
gevonden hebben zijn zij terug vertrokken. Een paar dagen nadien was ik in het dorp voor mijn
winkel, ik was met de triporteur en ik heb dan DEBRA in het dorp gezien met een kleine auto. Ik
ontmoette de commissaris van het dorp die mij vroeg wat er met mijn zoon was, daar hij gehoord
had dat hij aangehouden was. Ik zegde hem ook dat ik die twee die bij mij geweest waren, in het
dorp gezien had en dat het nu mijne beurt zou zijn van aangehouden te worden. DEBRA is dan
gekomen en heeft mij tegengehouden. De commissaris moest ook mee. Het was DEBRA die heel de
zaak commandeerde DEBRA is met de auto naar huis gereden terwijl ik te voet moest gaan met
LAUTERBORN. Thuis vergezelde DEBRA mij toen ik mij verkleedde. Op een zeker ogenblik dat
ik bij LAUTERBORN was hoorde ik dat hij, DEBRA, mijn vrouw een geweldige slag gegeven
heeft. Mijn vrouw is samen met mij aangehouden. DEBRA drong aan op spoed. Ons huis was dan
leeg daar mijn jongste zoon een uitnodiging gekregen had om op de Werbestelle te Antwerpen te
komen. Toen DEBRA dat hoorde dat mijn zoon naar de Werbestelle geroepen was zegde hij dat hij
met ons naar de Werbestelle zou rijden en dat we wanneer we onze zoon zagen hem moesten
aanwijzen. Wij hebben onze zoon niet gezien. Wij zijn naar een duits bureau gegaan waar onze
eenzelvigheid werd opgenomen en een lijf onderzoek werd gedaan. DEBRA is dan vertrokken en
mijn vrouw en ik zijn dan naar het gevang gevoerd. Ik ben drie maal onderhoord geweest door
DEBRA en HOLM. Zij wisten alles ook het aantal joden, er was geen loochenen aan. SLUIS is met
mij eenmaal op het onderhoor geweest. Bij het onderhoor kreeg ik stompen en stelden zij zich
brutaal aan. DEBRA vroeg waar de joden naar toe waren. Wij waren overeen gekomen van te
zeggen, naar de Lange Leemstraat. Hetgeen ik dan ook gezegd heb. DEBRA zegde dan dat hij mij
naar deze straat zou meenemen en ik heb hem dan gezegd dat ik in de stad niet bekend was. Bij de
drie verhoren was DEBRA telkens tegenwoordig en tussen de drie verhoren verliepen er telkens drie
weken. Zij waren er alleen om de vragen te stellen. Er is wel eens een juffrouw binnengekomen. Na
een half jaar gevang ben ik voor het Krijgsgerecht moeten komen waar ik tot 18 maand gevang
veroordeeld werd voor het verschaffen van onderdak aan joden. Ik ben dan eerst naar het gevang te
St. Gilles overgeplaatst, dan naar Merksplas en verder in Frankrijk tewerk gesteld waar ik in
december met mijn zoon ben kunnen ontsnappen om dan thuis gekomen ons verstopt te houden. Ik
heb dan nadien DEBRA niet meer gezien. Bij mij is er dan 23.000, -fr. in briefjes gestolen en van
mijn zoon 13.000,-fr. dit geld was niet van mijn zoon, een jongen die in Frankrijk werkte had hem
dit in bewaring gegeven en juist bij onze aanhouding was de moeder van die jongen bij ons om het
geld gekomen. Mijn vrouw wilde haar betalen maar DEBRA zegde “neen, neen, buiten”. Toen mijn
vrouw na een half jaar terug thuis kwam heeft zij de achterdeur los gevonden. Ik kan niet zeggen of
DEBRA er voor iets tussen was bij deze diefstal.
Bij het onderhoor in het gevang, het ging altijd over hetzelfde, heb ik van DEBRA en HOLM slagen
gehad. Ik heb zelfs eens een stomp gekregen dat mijn gebit gebroken werd. Ik heb later van de
579 Getuigenverklaringen van Jacobus (Door) Hendrickx, Charles Hendrickx, Philomena Coenen, echtgen. I.
Hendrickx en politiecommissaris Hertsen op de Openbare Zitting van het proces van Debra, 2.12.1949
(Strafdossier Debra, Archief Auditoraat Generaal)
174

geburen horen zeggen dat zij met twee terug thuis gekomen waren en dat ze met een valiesje buiten
gekomen zijn. De geburen zegden dat DEBRA er bij was. Toen mijn vrouw reeds terug was is
LAUTERBORN terug gekomen en heeft dan een antiek uurwerk dat aan joden toebehoorde
meegenomen. Toen DEBRA gekomen is bij de aanhouding stond er een persoon in de winkel aan
wie hij de pas gevraagd heeft. Op de vraag van die persoon wie hij was heeft DEBRA zijn revolver
genomen en gaf die persoon een slag dat zijn bril over de toonbank vloog. Ik kende DEBRA niet van
vroeger .
OP DE VRAAG VAN DE HEER VOORZITTER OF HET DEGELIJK DE PERSOON IS DIE
HIER AANWEZIG IS, ANTWOORDT GETUIGE:
Het is deze persoon.
OP VRAAG VAN DE HEER KRIJGSAUDITEUR, ANTWOORDT GETUIGE:
SLUIS is met mij geconfronteerd geweest op het verhoor. Ik ben maar alleen voor de Krijgsraad
verschenen. Mijn zoon is ook voor de Krijgsraad verschenen maar afzonderlijk.
OP VRAAG VAN DE VERDEDIGING, ANTWOORDT GETUIGE:
Wanneer SLUIS met mij geconfronteerd is geworden was DEBRA er ook.
Betichte verklaart: Ik ben slechts eenmaal bij getuige geweest. Ik heb HOLM nooit naar de
gevangenis vergezeld. Ik was er niet bij.
Getuige zegt: DEBRA was er zeker bij , er is geen vergissing mogelijk. DEBRA sprak zelf en deed
het woord in het Duits. Op de Krijgsraad waren geen getuigen.
OP VRAAG VAN DE VERDEDIGING , ANTWOORDT GETUIGE:
Toen ze gekomen zijn is er niets medegenomen. Het is de commissaris die de 10.000,-fr., die ik in
de waren verstopt had, medegenomen heeft op mijn verzoek.
Getuige verklaart verder: Wanneer ze de eerste maal gekomen zijn en geen joden gevonden hebben
hebben ze niets medegenomen. De tweede maal dat ze gekomen zijn en dat ze ons aangehouden
hebben hebben ze ook niets medegenomen. Hetgeen verdwenen is moet later gebeurd zijn. Ik ben op
19 Maart 1943 aangehouden.
2°getuige: HENDRIKS Marie, Carolus [Charles]. geb. te Geel 17.9.1918.
won. Edegem Lentelei 35 , paswerker.
Die na de in hoofde omschreven eed te hebben afgelegd verklaart: “Ik ben 2 dagen vóór mijn vader
aangehouden, daar er joden bij mij waren ondergedoken, ik woon op een 15 tal minuten van mijn
vader. Op 17 Maart 1942 is DEBRA met een Duitser in burger bij mij binnengekomen, DEBRA was
gewapend met een revolver, het was s' namiddags rond 2 uur. Vrouw BREMER, Polak en Mijnheer
Gross werden aangehouden Mevrouw GROSS bevond zich op de W.C. waar zij niet waren gaan
zoeken en van het kind BREMER had ik gezegd dat het het mijn was. Het was DEBRA die de zaak
leidde. Hij is langs achter binnen gekomen en is met mij naar de voordeur gegaan om de voordeur
open te doen. Toen hij binnen kwam vroeg hij is POLAK niet hier. Ik deed of hij een bezoeker was
en zegde hem om hem op een dwaalspoor te brengen misschien hier nevens, hij trok dan zijn
revolver. Ik werd met mijn hoofd tegen de muur gezet in de keuken, de duitser bleef beneden en
DEBRA ging naar boven. En ik hoorde POLAK, die bij mij enkel op bezoek was om een zaak te
regelen met Mevrouw BREMER, tegen DEBRA zeggen dat hij DE POORTER was. Ik heb dan
klakken gehoord (horen geven) en POLAK zegde "Ja ik zal toegeven" ik heb niet gezien dat
POLAK slagen gekregen heeft. Ik ben dan ondergedoken DEBRA en LAUTERBORN zijn s’
anderdaags driemaal thuis gekomen om mij te vinden en zoals ik later vernomen heb zijn ze die dag
ook op de Bell Telephone geweest . De dag nadien zijn ze weder teruggekomen en hebben dan
gezegd tegen mijn vrouw dat zij op mij zouden wachten, en dat zij haar anders zouden medenemen,
door een overeengekomen teken heeft mijn vrouw mij dan verwittigt en ik heb mij aangegeven. Dat
was op 19. Maart 1943 s' namiddags rond 6 uur. Zij hebben ook het kind BREMER van 2 tot 3 jaar
medegenomen, ik veronderstel dat Mevrouw BREMER bekend heeft. Mijn vader werd twee dagen
nadien aangehouden. Ik ben niet zeker van de datum van mijn aanhouding, het kan ook den 17 Maart
1943. geweest zijn. Het was DEBRA die de bevelen gaf. Hij was het ook die bevel gaf het kind
mede te nemen. Ik werd dan naar de DELAFAILLELAAN gevoerd en daar in de kelder opgesloten.
Het kind werd weggenomen en ik weet niet wat er met Mevrouw BREMER en het kind gebeurd is.
S' Anderdaags ben ik met GROOS - BREMER en POLAK bij HOLM geconfronteerd . DEBRA was
er bij er waren nog twee andere gestapo's welke in papieren zaten te bladeren, een van hen is op een
zeker ogenblik recht gesprongen en heeft mij een boks gegeven. De vierde heeft niets gedaan. Het
onderzoek ging om te weten of er bij mijn ouders joden ondergedoken waren, ze vroegen ook hoe
175

het kwam dat er bij mij joden waren. DEBRA heeft meer vertaler gespeeld. Ik heb slagen gekregen
van HOLM niet van DEBRA. Ik ben eenmaal onderhoord geweest door HOLM en DEBRA in de
gang, de dag zelf van mijn aanhouding of ‘s anderdaags, ik denk dat ik 's anderdaags met joden
geconfronteerd werd. Ik werd dan naar de gevangenis gevoerd en ben voor het Duitse Krijgsgerecht
verschenen , waar ik tot 10 maanden gevang werd veroordeeld. Ik werd alleen veroordeeld. Ik ben
dan naar de Begijnenstraat gevoerd vandaar naar ST. Gillis, verder naar Merksplas en dan naar
Frankrijk en daar tewerk gesteld. Ik heb dan samen met mijn vader daar kunnen ontsnappen.
Ik heb later vernomen dat GROSS en POLAK uit de transport trein gesprongen zijn en ontsnapt zijn
ik heb ze nadien trouwens gezien. Van vrouw en kind BREMER heb ik niets meer vernomen.
OP VRAAG VAN DE VERDEDIGING ANTWOORDT GETUIGE:
LAUTERBORN heeft gezegd : Toen ik aangehouden was terwijl ik naar de stad gevoerd werd, er
zijn nog andere joden verstopt te Edegem. Hij heeft niet gezegd bij mijn ouders. Ik heb een slag
gekregen van DEBRA in het aangezicht , Bij de aanhouding van de joden , wanneer ik in de keuken
moest blijven. Van de Duitsers en LAUTERBORN heb ik geen slagen gekregen. Bij het onderhoor
heb ik slagen gekregen van HOLM met de karwarts . Ik heb later van mijn vrouw vernomen dat
DEBRA en LAUTERBORN nadien de zegels geleged hebben, op alles wat van de joden was, dat ze
dan nadien zijn teruggekomen om alles van de joden op te laden.
Getuige verklaart verder. Ik heb een nacht in de DELAFAILLELAAN overgebracht.
Betichte zegt: Het is POLAK geweest die gezegd heeft daar het kindje BREMER er nog was. Ik ben
slechts een 20 tal minuten bij het verhoor van getuige tegenwoordig geweest.
Getuige zegt: De goude horloge en een paar andere zaken van de joden hadden mijn vrouw en
moeder weggenomen. Ik had gezegd dat ze er een paar kleine zaakjes moesten terug leggen. Omdat
wij dachten de DEBRA en LAUTERBORN die gezien hadden. En ik heb dan aan DEBRA gezegd
dat er een vrouw GROOS de zaken gehaald had om hem te misleiden .
POLAK woonde niet meer bij mij , hij was pas en toevallig binnen om met MEVROUW BREMER
zaken te regelen, Mijnheer DE SCHUTTER was op het ogenbik van de aanhouding ook aanwezig.
3° getuige COENEN Philomena, echtgenote Hendrickx .
geb. Geel. 20.5.1896. won. Edegem Drie Eikenstraat 59 zonder beroep.
Die na de in hoofde omschreven eed te hebben afgelegd verklaart: De Gestapo is eerst bij mijn zoon
gekomen en dan bij ons. Maar de joden waren al weg. Toen DEBRA binnen kwam stond ik in de
winkel bij een klient. DEBRA deed de deur op slot en ik zag dan LAUTERBORN met de revolver
in de hand. DEBRA zegde het schijnt dat hier joden in het huis zijn. LAUTERBORN is naar boven
gegaan, doch er was geen spoor te vinden, en wanneer hij terug kwam zegde hij het schijnt toch dat
er joden geweest zijn. Tot de klient die in de winkel stond, zegde DEBRA “U pas” de persoon zegde
“Ik wil ook weten wie gij zijt” DEBRA nam dan zijn revolver en sloeg er mede in het gezicht van
die persoon dat zijn bril over de tooglade vloog. Waarop zonder dralen de pas getoond werd en hij
mocht vertrekken. Twee of drie dagen later is DEBRA alleen binnen gekomen, mijn man was dan
weg. DEBRA zegde toen, maakt dat ge klaar zijt ge moet mee vertrekken. LAUTERBORN is dan
met mijn man binnen gekomen DEBRA nam zelf de klederen uit de kast en smeet ze op het bed.
Tussen die klederen lag een doublé bracelet van mijn dochter. En Debra zegde dat het iets van de
joden was. Op mijn ontkenning heeft hij mij geslagen dat ik dacht dat ik geen kop meer had en hij
zegde “ dit is nog maar een begin”.
Ik heb de indruk dat hij de vooroorlogse zeep die ik nog bezat ontvreemd heeft. Ik liet me ontvallen
dat mijn oudste zoon zich was gaan aanbieden bij de Werbestelle. Wij zijn naar de Werbestelle
gereden om mijn zoon te zoeken daar zij hem ook wilde hebben. Wij hebben hem niet gezien. Ik
werd recht naar de gevangenis gevoerd. Mijn man ook denk ik. Ik ben maar eens onderhoord
geworden, en heb geen slaag gekregen, bij het onderhoor was HOLM - DEBRA en een juffrouw die
dactylo was . DEBRA speelde de hoofdrol. Ze vroegen mij hoe lang er joden in huis waren. Ik deed
maar onnozel . Ik heb mijn man ook gezien en mijnheer SLUIS.
Betichte zegt: Ik was niet bij het verhoor van getuige aanwezig. Dat zal wel met de confrontatie met
SLUIS uitgemaakt worden.
Getuige zegt: Op mijn eed die ik heb afgelegd. DEBRA was erbij.
Betichte zegt: LAUTERBORN heeft met de Politiecommissaris van Edegem het kasgeld en de
zegels verrekend . LAUTERBORN bracht zelfs een zware pot met pasmunt en wilde dat in de tas
van getuige schudden, getuige weigerde.
176

Getuige zegt: Er is bij ons geld weg, maar ik kan niet zeggen of het DEBRA gedaan heeft. Toen ik
terug kwam was de achterdeur los.
Meester CORNETTE, der Balie van Antwerpen, vraagt akte van zijn aanstelling als
BURGERLIJKE PARTIJ voor en namens BAELDE Vincent, Jozef; geb. Kortrijk op 3 Maart 1904.
won. Boechout Van Colenstraat 17. fotograaf .
In persoon ter zitting aanwezig, tegenover de verdachte. Geen verzet opdagende van geen der
partijen ; De Krijgsraad verleent akte van de aanstelling van de Burgerlijke Partij.
4° getuige. HERTSEN Frans. geb. Antwerpen op 4 Maart 1910.
won. Edegem. Fort V. straat 110.
Politiecommissaris.
Die na de in hoofde omschreven eed te hebben afgelegd verklaart: Ik was toevallig met
HENDRICKX aan het praten over de aanhouding van zijn zoon, in een andere straat dan de zijne. Ik
werd door de Duitsers gevraagd mede te komen om de boter eieren en zegels terug in omloop te
brengen. Zij waren eerst op de ravitaillering geweest waar ze naar mij verwezen werden. Ik kende
DEBRA vroeger niet. Het is wel degelijk de persoon aanwezig, die bij de aanhouding van
HENDRICKX aanwezig was. Volgens mij ging de aanhouding normaal, ik ben enkel in de winkel
geweest, voor zover ik weet werd er niets gestolen. Ik heb DEBRA nooit meer gezien. Ik heb alleen
het geld medegenomen hetgeen zij klandestien tussen de zegels gestoken hadden, het is mogelijk dat
het geld van de toogladen erbij was.
Betichte zegt: s' Anderdaags hebben wij de woning verzegeld van de achterdeur was de sleutel weg
en wij hebben deze met een ijzerdraad vast gemaakt. Wij hebben de sleutel aan de
Politiecommissaris gegeven.
Getuige zegt: Ik weet het niet in detaille maar een sleutel heb ik niet gehad. Drie weken later met het
bombardement van de Oude God zijn de deuren open gevlogen, en ik heb dan aan de SD gevraagd
om de zegels te verbreken om de deur te kunnen sluiten.
“Het wicht van twee jaar en de Jood die werden meegevoerd” zijn Karin Bianca Irène Bremer
(°Amsterdam, 6.1.41) en de textielbedrijfsleider Jonas Polak 580 (°Amsterdam, 12.1.1918), die ook
door Edith Hönig wordt vernoemd. Maar ook Sofia Bremer (°Amsterdam, 27.6.1919), de moeder
van Karin en de bontwerker Israël (Igo) Gross (°Padworno, 4.4.97), de oom van Edith Hönig,
worden die dag eveneeens opgepakt bij Charles Hendrickx. Rosa(lie) Berlstein, de vrouw van Igo
Gross heeft geluk en wordt – terwijl ze op het toilet zit - met haar blonde haren niet onmiddellijk als
joodse herkend, wat haar redding betekent 581 .
Maar dan blijkt dat Debra ook aanwezig was bij de razzia bij Klaas Sluys en Julia Schuyten:
Figuur 126 Fragment uit Oorlogsmisdadiger Thonon bevestigt de Verklikkersactiviteit van Debra, in De
Volksgazet, 9 december 1949, p. 7.
Volgens Debra zelf, was het toevallig dat hij tegenwoordig was bij de aanhouding van dhr.
Sluys, te Boechout, die joden verborgen had. De leden van de S.D. verzochten hem om mede te gaan
om de woning aan te wijzen.
580 Niet te verwarren met Jonas Henri Polak (°Amsterdam, 3.4.1918).
581 Op dezelfde dag worden in de Dossinkazerne te Mechelen onder de nummers 1235, 1236 en 1237
respectievelijk Jonas Polak, de doktersassistente Sofia Bremer-Bremer en Karin Bianca Irène Bremer
ingeschreven. ‘Igo’ Gross wordt in de Dossinkazerne ingeschreven onder het nummer 1265. Uit:
M. SCHREIBER, Stille rebellen. p. 321-322.
177

Debra geeft dan uitleg over de aanhouding van de familie Hendrickx te Boechout 582 en zegt
dat hij gedwongen was hierin de S.D. bij te staan, omdat hijzelf in het gedrang gekomen was, door
een paar joden te helpen 583 .
Oorlogsmisdadiger Thonon bevestigt nog de aanwezigheid van Debra bij verscheidene
aanhoudingen van weerstanders en joden 584 .
De krijgsauditeur verklaart, dat er voor zulke kerel geen verzachtende omstandigheden
bestaan en eindigt met voor Debra de doodstraf te eisen….
Ten slotte pleit Debra zijn eigen onevenwichtigheid en betreurt de slachtoffers. Hij dacht nooit
aan wat er geschiedde met de joden en schildert zich als een weldoener af, “niet alleen van de
Israëlieten, maar van de ganse bevolking” 585 .
Uit het vonnis leert men dat de politieke collaboratie van Debra bewezen is, alsmede het
winstbejag (voor 92.000 frank).
“Daar de feiten zeer zwaar zijn door de brutale houding van betichte jegens zijn medeburgers,
veroordeelt de Krijgsraad Debra tot levenslange dwangarbeid” 586 . Hij gaat tegen de uitspraak in
beroep en mede op basis van een uitgebreid, dertien bladzijden tellend verslag van een psychiater,
die hem niet gek, maar wel psychisch zwaar onevenwichtig verklaart, wordt zijn straf teruggebracht
naar 15 jaar. Dokter G. Van Looy besluit in zijn “geestes deskundig verslag” van 3 juni 1950:
“Debra Louis Jozef was op het oogenblik der feiten en is nu nog aangedaan door erge
geestesstoornis waardoor hij onbekwaam wordt zijne daden te beheerschen.” 587
Vermits Debra niet de gevangenis in vloog, maar geïnterneerd werd, kon vooralsnog niet
worden achterhaald of en wanneer hij werd vrijgelaten 588 .
4.3 DE OORLOGSBURGEMEESTER: STAF VAN SINTJAN (OORLOGSBURGEMEESTER IN
BOECHOUT)
582
Dat moet Edegem zijn.
583
Een zaak van aanhoudingen en hulp aan S.D., in Gazet Van Antwerpen, 3 en 4 december 1949, p. 6.
584
Oorlogsmisdadiger Thonon bevestigt de Verklikkersactiviteit van Debra, in De Volksgazet, 9 december
1949, p. 7.
585
De Auditeur eist de Doodstraf tegen Debra, in De Volksgazet, 10 december 1949, p. 3.
586
Debra tot levenslange Dwangarbeid veroordeeld, in De Volksgazet, 17 december 1949, p. 3. De familie
Hendrickx uit Edegem wordt 30.000 frank toegekend. Of ze dat bedrag ooit gekregen heeft, is niet geweten.
587
“Hij was een lastig kind; hij was weinig gehoorzaam; hij hield van wapens en schafte zich met zijn zakgeld
echte wapens aan, met dewelke hij b.v. de katten van de geburen doodschoot… Hij was een zeer slecht
student, poogde nooit een examen af te leggen, zoodat hij op het punt stond uit de school te worden
weggestuurd… Hij achtte zich meestal “niet begrepen” door zijn vader, was buitengewoon driftig en
oploopend, en reageerde dan op ongewone wijze. Eens, in een driftbui, trachtte hij een zijner zusters te
wurgen…” Hij kreeg psoriasis… Na een maand dienst in het Belgisch leger deserteerde hij na een luitenant te
hebben afgeranseld. “Die talrijke veranderingen van beroep legt hij uit doordat hij, zegt hij, zich niet wilde
binden, vrij wilde blijven, anderzijds is ons bekend dat hij zich nooit aan een overste kon onderwerpen… Bij
zijn familie staat hij bekend als onbekwaam om de waarheid te zeggen… Andere inlichtingen van een dokter
bevestigen ook dat hij veel verdovende middelen gebruikte voor zijn psoriasis. Anderzijds had hij, zoo zegt
ons een zijner familieleden, ‘de ziekelijke neiging om jan en alleman te helpen.’ ‘Zijn karakter’, wordt ons
gezegd door iemand die hem heel goed kende, was immer ambitieus, zeer gehecht aan sommige lieden en
haatdragend tegenover anderen, soms zeer vriendelijk en toegevend, soms hard en brutaal met menschen en
dieren…’ Debra beschikt over normaal ontwikkelde psychologische functies. Hij is geen krankzinnige, geen
geesteszwakke. Sommige zijner verklaringen, getoetst aan wat wij vernamen van zijne familie, stroken
heelemaal niet met de waarheid, en tonen een uitgesproken mythomanische persoonlijkheid aan. Zijn
verdichtselen hebben geen utilitair doel, maar staan in verband met een zekere aanleg tot grootheidswaanzin:
hij poogt zich interessant te doen schijnen, en deed dit zijn leven lang. De menschlievende daden die hij,
volgens zijne omgeving en volgens zijne kennissen, zou aan de dag hebben gelegd, zijn niet van humanitaire
aard: zij spruiten nogmaals voort uit zijn drang om zich interessant te maken, om in de oogen van anderen, wie
het ook zij, een ‘figuur’ te schijnen. Spijt of wroeging vertoont hij niet. Hij is diep egoïstisch, heeft heelemaal
geen sociaal besef. Moreele gevoelens uit hij helemaal niet. Van affectieve gevoeligheid heeft hij tijdens onze
onderzoeken geen blijk gegeven… Debra heeft een belaste erfelijkheid en hij vertoont lichamelijke
afwijkingen die gewoonlijk de morphologische vertaling zijn van voorbeschiktheid tot neuropsychische
stoornissen.” (Strafdossier Debra, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel)
588
Dit werd mij op 9.1.2006 telefonisch meegedeeld door de Heer G. Hanuse van het Archief van het
Auditoraat-Generaal.
178

Figuur 127 Staf Van Sintjan met de zogeheten ‘wolfsangel’ op zijn revers, een runeteken dat symbool
dat stond voor de militie van het VNV (Strafdossier Staf Van Sintjan, Archief Auditoraat-Generaal,
Brussel) 589
“Op het lokale niveau werd een eigen spoor gevolgd en groeide er een dynamiek met een
eigen leven. Een centraal geleide machtsovername was onmogelijk in de context van 1940, maar
veel disparate gegevens tonen aan dat in Vlaamse gemeenten lokale VNV-leden onmiddellijk en
spontaan op de voorgrond traden. Een typisch geval was de Antwerpse gemeente Boechout waar het
gemeentebestuur (een concentratiemeerderheid onder leiding van burgemeester Theofiel Tuts) in
mei 1940 vluchtte. Al in de meidagen van 1940 gingen enkele lokale VNV-leden naar de zopas
gevestigde OK [Ortskommandantur] van Boechout om hun diensten aan te bieden. Het ging onder
meer om Piet Wyndaele (op dat moment ploegleider van de gemeentelijke passieve
luchtbescherming) en S. Van Sintjan. Ze stelden de Duitsers voor de burgemeesterspost, twee
schepenposten en het ambt van politiecommissaris over te willen nemen. (Van Sintjan wilde
politiecommissaris worden)” 590 . Dat feestje ging echter niet onmiddellijk door. Maar in oktober 1940
is het dan toch zo ver. “Burgemeester Th. Tuts werd door afdreiging gepraamd ontslag te nemen,
hetgeen geschiedde op 2 October '40. Bij besluit van de Secretaris-Generaal van het Ministerie van
Binnenlandsche Zaken dd. 6 mei '41 werd hij vervangen door Van Sintjan Gustaaf, VNV-er” 591 .
“VNV-burgemeester Van Sintjan van Boechout verspreidde op 20 mei 1941 zijn
bestuursprogramma. Aan de arbeiders stelde hij: ‘De sluik- en woekerhandel (is) de laatste
openspattende pestbuil (…) van een regiem dat niet bij machte was om aan al onze volksgenooten
brood en arbeid te verschaffen.’ Aan de landbouwers: ‘Boer, gij moet en zult de redder zijn van het
bloedeigen volk. De REDDER die gewetensvol de produktie van gansch zijn bedrijf langs
regelmatige weg naar de Volksgemeenschap laat toevloeien.’ Aan de middenstanders: ‘Allen die niet
behooren tot de hetzers, verklikkers of ondermijnende krachten van ons volk, allen die niet gestraft
werden voor sluik- en woekerhandel en die in regel zijn met de voorschriften en reglementen der
Bevoorradingsdiensten (…) zullen door een rechtvaardig werkend verdeelingssysteem het hunne
krijgen.’ Ook werd duidelijk hoe de burgemeester dit in de praktijk wilde brengen: ‘ (…) Ik vraag U
uitdrukkelijk bij mij alle mistoestanden op dit gebied aan te klagen [in vet in de oorspronkelijke
tekst]. Gij zult bij mij steeds de grootste belangstelling op dit punt ondervinden en ik zal daar waar
het hoort hard en ongenadig optreden” 592 .
En een van de historici van het SOMA, Nico Wouters, vervolgt: “Twee politieagenten uit Lier
werden al langer beschouwd als gevaarlijke tegenstanders en verzetsmensen door de VNVburgemeester
[van Lier] Alfred van der Hallen. De burgemeester stuurde beiden in 1943 met een
589
Deze door ons in het Strafdossier van Van Sintjan gevonden foto is tot nog toe de enige bewaard gebleven
portretfoto van Van Sintjan in functie. Telefonisch gesprek met François Haverals van de Heemkundige Kring
Boechout, “Het Speelhof” en e-mail van Christophe Sproelants van de communicatiedienst van de gemeente
Boechout van 19.9.2005.
590
N. WOUTERS, Oorlogsburgemeesters 40/44, Tielt, Lannoo, 2004, p. 90.
591
Wereldoorlog II, Oorlogsgebeurtenissen.Vragenlijst: de oorlog in de provincie Antwerpen. (Provinciaal
Archief Antwerpen, Antwerpen)
592
N. WOUTERS, Oorlogsburgemeesters 40/44, p. 255. Van Sintjan Omzendschrijven 20.5.1941 p.1 Van
Sintjan Omzendschrijven 20.5.1941 p.2 (Archief Heemkundige Kring “Het speelhof”, Boechout)
179

fictieve opdracht naar het stadhuis van Boechout. VNV-burgemeester Van Sintjan, die op de hoogte
was, ontving hen op zijn bureau. Daar werden beide politieagenten onmiddellijk aangehouden door
drie op hen wachtende Vlaamse SD-mannen. De twee agenten verdwenen naar Duitse kampen.
Beide betrokken burgemeesters verkaarden na de bezetting dat ze hierbij onder druk hadden gestaan
van de meer radicale NO 593 -leden van de SD en de Algemene SS-Vlaanderen.” 594
Figuur 128 Van Sintjan, die in het uniform van de Dietse Militie - Zwarte Brigade een lijkrede houdt bij
twee slachtoffers van het bombardement op Mortsel van 5 april 1943 (Strafdossier Van Sintjan, Archief
Auditoraat Generaal, Brussel) 595
Staf van Sintjan was (oorlogs)burgemeester van Boechout van augustus 1941 tot 1944. Op 31
januari 1943 is hij aanwezig bij de razzia bij Klaas Sluys. Alles doet vermoeden dat de SIPO een
anonieme tip had gekregen dat er bij Klaas een illegale drukpers stond. De joden werden in dit geval
waarschijnlijk per ongeluk ontdekt. Klaas Sluys zal dit in zijn getuigenis op het proces van Debra
ook bevestigen en tegelijk ook Van Sintjan verscheidene keren uit de wind zetten: “De
Burgemeester heeft hen moeten vergezellen… De Burgemeester was volgens zijn verklaring
opgeëist, hij volgde de zaak, maar was niet actief., hij beschermde mijn belangen… Die joden zijn
bij mij per toeval gevonden… Een kind is gered geworden daar mijn vrouw het voor een van ons liet
doorgaan. De burgemeester die het had kunnen weten heeft niets gezegd.” 596 Toch zet Van Sintjan
twee weken na de inval in een soort gemeentetijdingen, een blaadje dat hij alleen volschrijft, de
volgende waarschuwing:
Figuur 129 Gemeentebestuur van Bouchout, 14.2.1943 (Strafdossier Van Sintjan, Archief Auditoraat
Generaal)
Ondanks het feit dat de VNV-er Van Sintjan een fervente nationaalsocialist was, en zichzelf
zo ook noemde 597 , en ondanks het feit dat hij hard optrad tegen smokkelaars, woekeraars,
593
NO: Nieuwe Orde.
594
N. WOUTERS, Oorlogsburgemeesters 40/44, p. 500. Ook Raymond Van Pee, inwoner van Boechout en lid
van het Geheim Leger (De Weerstand), die op 31 juli 1944 samen met zijn broer door SS’ers werd opgepakt,
heeft in zijn boek, geen goed woord over voor Van Sintjan, en citeert hem als hij op een bepaald moment
gesommeerd wordt om onmiddellijk op het gemeentehuis te verschijnen: “Staf sprong recht in de houding
achter zijn bureau en brulde: “’Heil Hitler! Gij smerige anglofiel, gij hebt zaterdagavond het Duitse leger
beledigd, gij gaat morgennaar Breendonk, daar zal ik persoonlijk voor zorgen! Maar deze namiddag gaat gij
eerst persoonlijk aan de ouders van de kranige strijders [van het Vlaams Legioen], die hun leven veil hebben
voor ons geloof, uw verontschuldigingen aanbieden omdat gij gezegd hebt dat hun zonen [NB de drie beste
kameraden van Raymond van Pee] moordenaars zijn!’… Staf wilde dat ik de ouders op de hoogte zou brengen
van wat ik had gezegd, in de hoop dat die dan een klacht zouden neerleggen. Zo kon hij zijn handen in
onschuld wassen en zeggen dat hij het zo niet gewild had.” R. VAN PEE, Ik was 20 in 1944. Relaas uit
Neuengamme en Blumenthal, Berchem, EPO, 1995, p. 12-21
595
In 1963 werd Van Sintjan in ere hersteld.
596
Klaas Sluys' getuigenis op het proces van Debra op de Openbare Zitting van 8.12.1949 (Strafdossier Debra,
Archief Auditoraat Generaal)
597
Zo schrijft hij in het propagandablad dat hij op kosten van de gemeente liet verspreiden, het
“Gemeentebestuur van Bouchout” van 14 december 1943: “Er moest oorlog komen en het … nieuwe. Er
180

(vermoedelijke) weerstanders en werkweigeraars, die niet in Duitsland wilden gaan werken 598 , kon
hij soms ook echt zijn nek uitsteken om bepaalde mensen te helpen. In deze context is op het proces
van Van Sintjan een getuigenis ten ontlaste van de jood Rodriguez 599 , die dankzij hem de oorlog
overleefd heeft, van groot belang. Het toont aan dat Van Sintjan in ieder geval geen anti-semiet was.
Reeds op 1 november 1944 neemt Rodriguez het initiatief om een lange brief te schrijven waarin hij
uiteen zet wat Van Sintjan allemaal voor hem gedaan heeft.
Boechout 1 November 1944
Geachte Heer 600 ,
Hierbij geef ik u een verk[l]aring over het gedrag van den Heer Gustaaf van Sintjan tegen over mij,
gedurende de Duitsche bezetting. Mijn naam is J. Rodriguez van Nederlandsche Nationalitijd en van
Joodsche Ouders en woonnende te Boechout. Mijn kennismakeing gebeurde tijdens de mobilisatie
1939, bij de Passieve Lucht Berscherming te Boechout, waar bij genoemde Heer schrijver was.
Dezen kennismaking ging geheel oppervlakkig voorbij. Nooit werd er over politiek gesproken. Den
oorlog brak uit en ik kan niets anders dan lof uitspreken over het gedrag en over het werk dat den
Heer van Sintjan geleverd heeft voor de P.L.B. Begin November 1940 begon den Heer van Sintjan
te werken als Diamantbewerker te Antwerpen bij de Firma Verheyen – de Winter. Eenigen dagen
later bezorgde genoemde Heer mij een plaats bij dezen firma, alhoewel den Heer van Sintjan niet op
de hoogte was, van mjin bekwaamheden in dit vak. Eenigen tijd nadien werd den Heer van Sintjan
Burgemeester van Boechout. Het werk bij de firma waar ik nog werkzaam was viel toen door de
omstandigheden stil. Toen begon de Jodenvervolging en ik bleef werkloos. Ik moest mij aanmelden
als Jood. Ik ging toen naar de Burgemeester, welke mij toen met grooten oogen bezag en mijn
aangifte niet wilde geloven. Toen ik hem overtuigd had, zeide hij, nu moet ik voor u speciaal een
register maken. Mijn eenzelvigheidskaart werd toen voorzien, van Ingeschreven n het Jodenregisgter
moest een Nationaal Socialistisch gemeentebestuur komen om een einde te maken aan deze wraakroepende
toestanden. Er moest een “zwarte” burgemeester komen om in het katholieke Boechout het
godsdienstonderwijs in de gemeentejongensschool in eere te herstellen en den geest van tuchtloosheid te
vernietigen. Wij deden dat omdat Nationaal Socialisme beteekent, zin voor verantwoordelijkheid en
verplichting om de moeilijkheden niet uit den weg te gaan maar ze t’overwinnen.” En hij voegt er nog aan toe
dat hij al sinds 1936 nationaalsocialist was. Hij was ook voor de oorlog lid van het Verdinaso en in 1941 ook
van Rex Vlaanderen. In augustus 1941 is hij aanwezig en voert hij het woord namens de nationaalsocialistische
burgemeesters van Antwerpen, op de huldiging van G. Mauquoi, burgemeester van Edegem.
(Strafdossier Staf Van Sintjan, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel)
598 Lees hiervoor zijn Omzendschrijven van 20.5.1941, dat hij opstelt nadat hij tot burgemeester was
aangesteld, http://www.de-living.be/vervolging/Omzendschrijven1.jpg http://www.deliving.be/vervolging/Omzendschrijven2.jpg
evenals een bloemlezing uit verschillende nummers van zijn zelf
geschreven “Gemeentebestuur van Bouchout” die in “De Volksbode” verschijnt van 11 oktober 1964, één
week voor de verkiezingen, waarbij Van Sintjan opkomt op een scheurlijst van de CVP. http://www.deliving.be/vervolging/Volksbode1a.jpg
http://www.de-living.be/vervolging/Volksbode1b.jpg
http://www.de-living.be/vervolging/Volksbode2a.jpg
http://www.de-living.be/vervolging/Volksbode2b.jpg
599 Jacob Rodriguez (°Amsterdam, 3.3.1898-†8.2.1964), zoon van Josua Rodriguez (diamantbewerker) en
Marianne Cohenno, had de Nederlandse nationaliteit, huwde eerst met Elisabeth Mot, en later met Clementina
Serneels. Toen hij stierf woonde hij in de Fruithoflaan 3 te Boechout. (DV, Uittreksel uit het
overlijdensregister, 11.2.1964) Hij kwam op 25 december 1919 naar België. (DV, Gezamenlijke
inlichtingsstaat, 25.2.1920) Zijn eerste vrouw, met wie hij op 10 februari 1920 te Antwerpen trouwde, en van
wie hij vanaf 1936 gescheiden leefde, was Elisabeth Mot (°Amsterdam, 30.4.1896). Zij was de dochter van
Meijer of Mendel Mot (handelaar) en Dientje Wolf. Jacob Rodriguez verliet haar in 1936, en liet haar achter
met twee minderjarige kinderen, en werd op 16.2.1937 door Rechtbank van Eerste Aanleg te Antwerpen
veroordeeld omdat hij het overeengekomen onderhoudsgeld van 850 fr. weigerde te betalen, hetgeen hij bleef
weigeren. Op 21.11.1940 is Elisabeth het beu en laat ze proces-verbaal opmaken. Zij vermoedt immers dat hij
terug werk heeft als diamantbewerker [i.c. diamantslijper], maar weet niet waar. (DV, Bestuurlijke akte van de
Antwerpse politie van de 6 e wijk, 21.11.1940). Zij woonde in de Leeuwerikstraat 24 te Antwerpen, werd op 18
augustus 1942 met het IVe transport en met het nummer 302, samen met hun zoon Max (°Amsterdam,
12.8.1926) met het nummer 303 gedeporteerd naar Auschwitz, alwaar zij stierf in 1943. (DV, Uittreksel uit het
overlijdensregister, 19.11.1949) Ook Max overleefde Auschwitz niet. Zijn broer, Jozef Jacob Rodriguez, werd
op 20.1.1944 vanuit het verzamelkamp van Drancy in Frankrijk naar Auschwitz gedeporteerd, alwaar ook hij
overleed. (JMDV)
600 Brief van J. Rodriguez van 1.11.1944 aan (Strafdossier Van Sintjan, Archief Auditoraat-Generaal,
Brussel). We hebben de spellingsfouten niet verbeterd.
181

in zeer klein onduidelijk schrift, en dit op aanduiding der urgemeester. Ongeveer twee maanden later
werden de Duitschze wetten verscherpt en moest ik ten gemeentehuize komen. Daar werd mjin pas
toen voorzien van een stempel, alwaar den Heer van Sintjan spijt van had, maar er niet meer
tusschen uit kon. Nu begon mijn elende, geen werk als ook geen geld. De zwaren winter ’41-’42
vergroote dezen toestand nog meer. Ik begaf mij naar Heer van Sintjan en zegde niets meer te stoken
te hebben. Genoemde Heer ging direct met mij mede als ook den gemeente Werkman Mertens, naar
het gemeentepark om gevelde boomen te halen.
Wij vervoerden dezen naar de meubelmakerij ter Smisstraat, alwaar dezen blokken werden gezaagd;
ik vroeg naar de onkosten, mar Heer van Sintjan antwoorde, dat is voor de gemeete. Toen dit hout
verbruikt was en de strenge koude bleef aanhouden mocht ik nog verscheidene keeren hout komen
halen. Na nog verschillende keeren door Heer van Sintjan voortgeholpen te zijn, bleef ik maar altijd
werkloos. Heer van Sintjan heeft toen dikwijls gerzegd, dat ik zeer dom gehandeld had, met mij als
Jood aan te melden, aangezien het toch niemand wist, en dat het op het gemeente huis niet bekend
was. In begin mei 1942 was de toestand onhoudbaar. Ik begaf mij toen weder naar den Heer van
Sintjan waar ik altijd welkom was, en welke dan ook geheel mijne toestand kende. Ik zal nog eens
een laatste poging doen alhoewel ik geen hoop heb, dat het zal gelukken, zegde toen genoemde
Heer. Hij stelde zich toen in verbinding met den Heer J. Corstiëns bestuurder der Werkhuizen van
Boechout. Ik werd daar aangenomen, maar kreeg toen in Antwerpen op het arbeidsambt geen
toelating aldaar te mogen beginnen, om dat ik Jood was. Terug bij den Heer van Sintjan, welke toen
alles in het werk stelde, en ruzie maakte per telephoon met den Heer Van der Heyde, hoofd
arbeidsambt te Antwerpen. Het lot was mij gunstig en kon mijn werk bij genoemde firma
aanvangen, alwaar ik tot heden nog steeds werkzaam ben. Ik kreeg de toelating te moegn werken,
maar mocht met geen ander werkvolk in aanraking komen, als ook mocht ik van geen enkel socialen
gunst genieten. Toen een tijd later kwmaen de Gestapo’s naar het gemeentehuis, om inlichtingen
over mij te krijgen. Den Heer van Sintjan had den moed, om ze te antwoorden, dat ik eingelijk een
Portugees was en als zodanig moest gerust te worden gelaten. Zei kwamen later terug, en Heer van
Sintjan zond hen alweer wandelen, dat ik van het voorrecht genoot, door gemengd Huwelijk,
hetgeen ook verzonnen was. Zoo was het mij dan mogenlijk uit de handen der Gestapo’s te blijven.
November 1943 moest mijn vreemdelingen pas vernieuwd worden. Ik ging alweder naar den Heer
van Sintjan met de vraag of nu op mijn nieuwen pas weerde gehaaten Jodenstempel moest staan. Het
antwoord was. Ik zou liever hebben van niet maar ik mag tegen de beambte van de burgerlijke stand,
dit niet zeggen, mocht hij hem echter vergeten, zegt dan niets, en maak rap dat u weg komt. Tot
onzen spijt had die beamte het niet vergeten. Ook op aanraden van den Heer van Sintjan heb ik nooit
de Jodenster gedragen.
Geachte Heer.
Ik verklaar hiermede dat al het boven vermelde niets dan de waarheid is, en dat ik mjin leven te
danken heb aan den Heer Gustaaf van Sintjan.
Ik heb in den brief alles zoo breedvoerig uiteengezet, om een duidelijken kijk op de zaken te hebben.
Ik hoop ook dat mijne getuigenis van Grooten waarde zal zijn, en dat u mij kunt laten verschijnen als
getuigen N°1.
Boechout 1 November 1944
J. Rodriguez
Fruithoflaan 1
Boechout
De werkgevers van Rodriguez, Jaak Corstiens en Rudolf Myncke van de Verenigde
Werkhuizen van Boechout en Thirion, bevestigen dat “de Hr. Rodriguez ingeschreven op het
Jodenregister, in onze Werkhuizen is werkzaam gebleven gedurende den tyd der bezetting zonder in
hechtenis te zyn genomen; Wy hebben meermaals met Den Hr. Van Sintjan nopens deze joodschen
werkman gesproken, en wy zyn er innig van overtuigd dat hy zyne vrijheid te danken heeft aan den
H. Van Sintjan. Dat de Hr. Van Sintjan zyne hulp heeft verleend om aan den Hr. Robles, eveneens
jood en werkzaam als bediende in onze werkhuizen, eene in hechtenisname te vermyden.” 601
601 Verklaring van 10 november 1944 in het Strafdossier van Van Sintjan, Archief Auditoraat Generaal.
Corstiens werd op 30 juli 1944 samen met Myncke opgepakt en zij zouden op 12 augustus 1944 vrijkomen. Zij
werden door de Sicherheitspolizei op de Elisabethlei ondervraagd. Corstiens werd o.a. ervan verdacht hulp te
hebben verleend aan de joden.
182

Rodriguez schrijft op 23 juni 1946 nog een brief: 602
Geachte Heeren
Hiermede verklaar ik, als Jood zijnde, mijn leven te danken te hebben, aan den heer Gustaaf van
Sintjan. Alles wat maar mogenlijk was, gedurende de Duitsche bezetting, heeft genoemde Heer, voor
mij gedaan, zooals, steun, werk, en als hoofdzaak, Vier keeren de Gestapo om den tuin geleid, welke
om mijn persoon ten gemeentehuize kwamen en dit alles, zonder winst bejag, aangezien ik
onvermogend ben. Bovenstaande deed genoemde Heer uitsluitend uit menschelijk gevoel.
Verschillende gemeente bediende als ook Politie van destijds kunnen indien zei bereid zijn,
bovenstaande getuigen.
Met de meeste Hoogachting
J. Rodriguez
Fruithoflaan 1
Boechout
Beleefd verzoek ik u er nog nota van te willen nemen, dat geheel mijn familie, waar onder ook mijn
moeder 75 jaren oud, door de Duitschers zijn weggevoerd, en tot heden niemand is teruggekeerd.
Mijn famillie woonde echter tot mijn spijt, niet te Boechout.
Rodriguez zal op het proces van Van Sintjan ook effectief komen getuigen.
Op 11 juni 1947 werd Van Sintjan dan veroordeeld tot vijftien jaar buitengewone hechtenis.
“De Krijgsraad van Antwerpen, bij vonnis op tegenspraak gewezen de 11 Juni 1947, in kracht
van gewijsde gegaan, heeft Van Sintjan, Gustavus-Alphonsus, geboren te Borgerhout, 28 april 1900,
en wonende te Bouchout, Appelkant, 27, om tussen 10 mei 1940 tot 4 September 1944, met kwaad
opzet en wetens ’s vijands politiek plannen of oogmerken te hebben gediend ; hulp verschaft te
hebben aan de vijand ; met een kwaad opzet personen aan vervolgingen, opsporingen of
gestrengheden vanwege de vijand te hebben blootgesteld, veroordeeld tot vijftien jaar buitengewone
hechtenis.
Stelt vast dat hij van rechtswege en levenslang ontzet is uit de rechten opgesomd bij artikel
128-6° van het Strafwetboek en dat hij zich in staat van wettelijke ontzetting bevindt voor de duur
van zijn straf.
Voor eensluidend uittreksel afgeleverd aan de Heer Krijgsauditeur te Antwerpen, 7 augustus
1947. De Griffier van de Krijgsraad. A. Verlynde. (N. 68446)” 603 .
In 1963 wordt hij echter in ere hersteld.
Als fervent katholiek probeert hij op dat ogenblik al een tijdje met alle mogelijke middelen de
uitbouw van een protestantse gemeenschap door Klaas Sluys en anderen tegen te werken. Klaas
Sluys is een zeer overtuigde protestant en schrijft in zijn “Vlaams Kerkblad” in een niet bepaald
diplomatische taal over het rooms-katholicisme, en over de Mariaverering in het bijzonder. De
protestanse gemeenschap groeit snel aan, en katholiek Van Sintjan, lid van het Marialegioen, gaat in
de tegenaanval Zo start hij begin november 1960 een polemiek tegen Klaas Sluys in “De Netestad”
die tot 1963 zou duren.
Van Sintjan kwam op bij de gemeenteraadsverkiezingen in 1964 op de lijst Kristelijke
Volksbelangen. Hij werd verkozen met 447 voorkeurstemmen. De CVP geeft één week voor de
verkiezingen in het lokale blad De Volksbode in het artikel Het evangelie volgens Sintjan een
bloemlezing van uitspraken van Van Sintjan uit het maandelijks gemeenteblaadje dat hij tijdens de
oorlog had uitgegeven, duidelijk met de bedoeling te voorkomen dat de partij met Van Sintjan een
meerderheid zou halen. Want in dat geval zou, aldus de lijsttrekker van de Kristelijke
Volksbelangen, Van Sintjan na twee jaar (opnieuw) burgemeester worden.
Uiteindelijk haalde de CVP slechts nipt met 6 zetels de absolute meerderheid. De Kristelijke
Volksbelangen met Van Sintjan haalde vijf zetels. Klaas Sluys die opkwam op de liberale PVV-lijst,
geraakte met 287 voorkeurstemmen - het vijfde beste resultaat – echter niet verkozen.
602 Strafdossier Van Sintjan, Archief Auditoraat-Generaal, Brussel.
603 Belgisch Staatsblad, 1947, bladzijde 10474.
183

Wanneer kort daarop in 1965 zijn “tegenstander”, Klaas Sluys, op sterven ligt, schrijft hij
echter een bijzonder ontroerende brief aan Julia Sluys-Schuyten 604 :
Pinksteren 1965
Hoogeachte Mevrouw Sluys,
In Kerkelijke Tijdingen van 5 e deze las ik het ontstellende bericht over de ernstige
ziektetoestand van uw echtgenoot, de hr. K. Sluys.
Het heeft mij sterk aangegrepen omdat de hr. Sluys, in de soms bittere strijd die ik met hem
voerde, geweldige invloed uitgeoefend heeft op mijn zieleleven. Die strijd dwong mij tot studie en
dieper inzicht van het protestantisme en de Bijbel, en bracht mij tot meer intenser beleven van Gods
Woord.
Nu de schaduw van het lijden over hem gekomen is, lijd ik met hem mede en samen met
gans zijn gemeente bid ik God dat Hij hem de gezondheid terug schenke en de kracht om in volle
overgave aan Zijn heilige Wil, zijn lijden te dragen.
Indien de toestand van de hr. Sluys het toelaat, zou het mij gelukkig maken, hooggeachte
Mevrouw, dat U mijn medelevende boodschap aan hem overbracht en zij hem de troost bezorgde
van het weten dat een vroegere tegenstander met genegenheid aan hem denkt en voor hem bidt.
Geve de Heer Jezus, onze Trooster, ook U, Mevrouw, moed en sterkte in deze zware
beproeving.
Met de meeste hoogachting.
S. Van Sintjan
Van Sintjan neemt ook deel aan de verkiezingen van 1970 en behaalt 267 voorkeurstemmen.
In 1976 tenslotte haalt hij nog 300 stemmen en wordt hij op de eerste raadszitting na de fusie
Boechout-Vremde van 3 januari 1977 tot 1982 ook nog schepen 605 .
In de Gemeentegids van 1966 vinden we Van Sintjan terug onder Boechoutse kunstenaars
vroeger en nu. We vinden hem ook terug in de lijst van burgemeesters.
Op het doodsprentje van Staf van Sintjan stond vermeld:
Gewezen burgemeester van Boechout 1941-1944, gewezen schepen en Gemeenteraadslid van
Boechout, Beeldhouwer
+ Boechout 01.12.1992
5. DE BEULEN 606
De 'verontrustende aard' van Auschwitz 607
“De telex van 29 april 1943 vanuit het kamp Auschwitz draagt de SS-officieren in Parijs,
Brussel en Den Haag, 1.000 km van de uitroeiing, nogmaals op, ‘om voor de hand liggende
redenen voor het transport de te evacueren joden geen verontrustende mededelingen te
verstrekken omtrent hun bestemming en het lot dat hen te wachten staat’. De toon van het
document van de Reichssicherheitsdienst was uitermate gebiedend: ‘Ik verzoek u dit te noteren en
er rekening mee te houden,’ telegrafeert SS-majoor Rolf Günther. De adjunct van Eichmann ‘legt
speciaal de nadruk op de permanente instructies voor de begeleiders om tijdens de reis geen
enkele toespeling te maken, die van aard zou kunnen zijn om verzet op te wekken bij de joden, en
om geen enkel vermoeden te doen rijzen over de manier waarop ze zullen worden ingekwartierd’.
Het document is nauwelijks duidelijker wat betreft de eigenlijke redenen die de leiding ertoe
heeft bewogen om Berlijn te verzoeken om de SS-officieren belast met de ‘Auswanderung der
Juden’ uit het westen tot de orde te roepen. De datum van de telex bevat echter wel een
604 Brief van Staf Van Sintjan te Boechout van Pinksteren 1965 aan Julia Sluys-Schuyten.
605 E-mail van Guido Janssens van 2.8.2005.
606 We willen weten wat er met al diegenen gebeurde die we tijdens dit dossier leerden kennen, en heel in het
bijzonder de met de bij Klaas Sluys en Charles Hendrickx begin 1943 opgepakte joden, Myriam Reichman en
haar kinderen, Hersz Nadel, Karin en Sophia Bremer (en Jonas Polak), eenmaal ze (met het XXe konvooi) in
Auschwitz waren aangekomen.
607 M. STEINBERG, De ogen van het Monster. De holocaust dag in dag uit, Antwerpen - Baarn,
Hadewijch, 1992, p. 72-74, 77.
184

aanwijzing. Het meest recente konvooi uit West-Europa is een Belgisch transport, vertrokken uit
het verzamelkamp in Mechelen op 19 april en aangekomen in Auschwitz op de 22ste, een week
voor het telegram naar Berlijn.
Dat konvooi, het XXste van de Belgische deportatie, is alvast niet onopgemerkt
voorbijgegaan. Tijdens het Belgische traject hadden de begeleiders de handen vol gehad. Kort na
het vertrek uit Mechelen op de avond van 19 april had een op de rails geplaatst lichtsein hen
tussen Boortmeerbeek en Wespelaar tot stoppen verplicht. Nauwelijks waren de manschappen
van de escorte van de verrassing bekomen, of ze merkten dat een man met een revolver in de
hand de machinist in bedwang hield en dat twee anderen met de schuifdeuren van de beestenwagens
bezig waren om de gevangenen te bevrijden. De veiligheidspolitie gebruikte ‘de aanval op
de jodentransporttrein van 19 april 1943 als reden om de ‘leider van een bende terroristen’ op de lijst
der in februari 1944 te fusilleren gijzelaars te plaatsen. De ‘bende’- nauwelijks drie jongemannen -
dacht de begeleiders achteraan in de trein en niet meteen na de tender aan te treffen. Door de
schoten verrast, kon de groep slechts één wagon openmaken. Op hun beurt van de verrassing
bekomen, zagen 17 gedeporteerden de kans schoon om te ontsnappen.
Die bevrijding van reizigers naar Auschwitz is een uniek feit in de hele geschiedenis van de
raciale deportatie in Europa. Nochtans was het meest opmerkelijke in die ‘Belgische’ nacht van 19
op 20 april 1943 niet hun gewonnen-verloren vlucht door de Vlaamse velden. Vanuit de wagons
zelf - althans vanuit de meeste - probeerden de gedeporteerden onophoudelijk op eigen kracht een
weg naar de vrijheid te vinden, het hele Belgische traject lang. Bij vertrek in Mechelen telde het
konvooi 1631 personen. 608 Nog voor de grens was het al 1 op 7 gedeporteerden kwijtgeraakt. De
voortvluchtigen waren van de rijdende trein gesprongen, ondanks het feit dat er op hen werd
geschoten. En die schoten waren dodelijk. De bewakingsagenten, belast met de begeleiding van het
konvooi, hebben ter plekke 16 van de 231 ontsnapten doodgeschoten; 7 andere hebben zich,
dodelijk gekwetst, van de spoorbaan weten weg te slepen. Tijdens die tragische nacht liet het
konvooi XX op zijn route een spoor na van her en der verspreide lijken, een ‘nieuw traject van
schande uitgetekend door België, langs de spoorlijn tussen Mechelen en Tongeren’. Een journaal
vanuit Londen, waar het nieuws was doorgekomen, verspreidde de informatie. In de
ondergrondse onderstreepte het joodse verzet, dat deze massale rebellie van de gedeporteerden
naar waarde schatte, dat ‘ze zo goed weten wat hen ginder te wachten staat, dat ze vooraleer ze de
grens over gaan, uit de rijdende trein springen op gevaar af al hun botten te breken’. Het Joods
Verdedigingscomité was er overtuigd zoniet zeker van dat ‘de deportatie de dood betekent’. Deze
fatale gelijkschakeling wilden de meeste gedeporteerden helemaal niet aanvaarden: in de wagons
bleven er zeer veel achter die geen gebruik gemaakt hadden van de kans om aan die fataliteit te
ontkomen.
Het merendeel ontkwam ook niet bij aankomst in Auschwitz: op 22 april werden 879
personen - onder andere een groot aantal zeer jonge kinderen en bejaarden - niet geselecteerd voor
het kamp. Aan het xxste konvooi werden maar weinig registratienummers toegekend: 276 voor de
mannen in de serie van 117.455 tot 117.730 en 245 voor de vrouwen609 in de serie van 42.451 tot
42.695, dus in het geheel 521 nummers. Deze aantallen liggen proportioneel lager dan gewoonlijk -
wat verklaard kan worden door de dringende ‘werken’ van Auschwitz.610 Maar zoals gebruikelijk
was het aantal der gedeporteerden waarvan de geschiedenis het spoor bijster raakt bij aankomst in
Auschwitz het grootst. Het gedrag van hen die op het punt stonden te verdwijnen en die tijdens de rit
door België het sterkst geaarzeld hadden om het voorbeeld der rebellen te volgen, laat geen andere
echo horen dan die raadselachtige wanklank, waarop de telex van 29 april zinspeelt, waaruit
bezorgdheid blijkt voor de ‘verdere indeling’ van de gedeporteerden. Het document werpt niet meer
licht op dat ‘verzet’ van de gedeporteerden die door ‘verontrustende’ geruchten gewaarschuwd
werden voor de ‘aard’ van Auschwitz. Geen enkele getuige van de ‘speciale actie’ van die dag heeft
608
De oudste persoon op dat transport, Jacob Blom, nr. 584, was 90 jaar; de jongste, Suzanne Kaminski, nr.
215, slechts 39 dagen.
609
Van deze 245 vrouwen werden er kort nadien 112 overgebracht naar het beruchte blok 10 van Dr. Mengele
voor medische experimenten.
610
De selectie was alleszins minder restrictief dan gewoonlijk. Wat betreft de Belgische ‘Auswanderung’ in
1943 vertoont het konvooi van 19 april het typische kenmerk dat er nooit zo veel overlevenden geweest zijn.
Het heeft bij de finale balans ook een overlevingspercentage dat uitzonderlijk is voor een transport anno 1943,
namelijk 10,7%. Het overlevingspercentage bedraagt slechts 2,7% in de andere Belgische konvooien van dat
jaar.
185

in wat voor geschrift dan ook enig spoor nagelaten van verschrikkelijke taferelen, waarbij de
slachtoffers in opstand kwamen omdat hun leven niet gespaard werd.
De telex van april 1943 blijft echter een interessant archiefstuk. Zoals andere administratieve
nazi-bronnen in verband met de ‘eindoplossing’, heeft dit sybillijnse document slechts zin als het
verborgen wordt gehouden. Toentertijd dienden de geadresseerden - SS-majoor Zoepf in Den Haag,
SS-kolonel Knochen in Parijs en SS-luitenant-kolonel Ehlers in Brussel toch wel vooraf de code te
kennen. Zij hadden zeker geen behoefte aan een verklaring over de ‘wijze waarop (de joden) zouden
ingekwartierd worden’ of over ‘de plaats’ waar ze zouden terechtkomen. Het was evenmin
noodzakelijk geweest hun diets te maken wat dan wel die ‘onrustwekkende geruchten’ waren, die
aanleiding gaven tot 'verzet bij de gedeporteerden', en die dus de kop ingedrukt moesten worden. De
‘redenen’ der SS’ers die opereerden bij ‘de ontvangst’ van de konvooien en bij ‘de verdere
ontvangst’ der gedeporteerden waren - volgens de termen van de telex van 29 april –‘evident’. Op
die evidentie berustten de bevindingen van het Hoog Gerechtshof van Schleswig-Holstein, toen het
zich dertig jaar later moest uitspreken over de ontvankelijkheid van de beschuldigingen die tegen
Ernst Ehlers (met naam vermeld in de telex van 29 april 1943) werden uitgebracht. ‘Ehlers’, zo
vermeldt de ontvankelijkheidsverklaring, ‘werd door middel van voortdurende instructies
uitdrukkelijk gevraagd, om zodanig op te treden dat de eenheden die de konvooien moesten
begeleiden (waaraan manschappen van de wachteenheid van de SIPO-SD Dienststelle in Brussel
waren toegevoegd) tijdens het transport de joden niets zouden toevertrouwen in verband met hun
lot’. Bij de beraadslaging van de Duitse rechters bracht het document van de lente van 1943 de
rechtstreekse en persoonlijke betrokkenheid van de beklaagde aan bij het beslissend punt van de
zaak. Het tijdsdocument ontkrachtte de bewering van Ehlers dat hij ‘niet op de hoogte was geweest
van de wrede praktijken in Auschwitz’. De man beweerde zelfs dat hij zijn ‘taak vervuld’ had ‘in
een geest van menselijkheid en dat (hij zich) ver gehouden had van alle maatregelen tegen de joden’,
terwijl hij de nazi-politie leidde op 1.000 kilometer van de verschrikking.”
Over de rol van de SS-artsen bij de selectie van de net gearriveerde joden in Auschwitz
schrijft historica Ruth Fivaz-Silbermann in het boek van Auschwitz-overlevende van het XXste
konvooi, Willy Berler: “Le médecin-chef SS Eduard Wirths a imposé à Auschwitz une règle la
sélection d’entrée est sous la responsabilité des médecins SS, qui officient à tour de rôle, lui-même
compris. Seul Hans Münch obtient d'en être dispensé. Comme beaucoup de rescapés d'Auschwitz,
Willy Berler pense que c'est le docteur Mengele qui était responsable de la sélection ce jour-là. Mais
Josef Mengele n’a pris son service à Auschwitz qu’un mois plus tard, le 30 mai 1943, comme
médecin responsable du camp des tziganes.
En avril 1943, ce sont essentiellement les médecins SS Thilo et Entress qui sélectionnent à la
descente des trains. Heinz Thilo, né comme Mengele en 1911, exerce à Auschwitz depuis octobre
1942. Il se montre suprêmement détaché au moment des sélections, et sadique au cours des
sélections internes à l'hôpital. Il est l’auteur de l’expression anus mundi pour désigner Auschwitz,
qui est, à ses yeux, une métaphore positive: le camp est l’organe d’excrétion de la matière
physiologiquement nuisible. Thilo meurt en 1945 dans des circonstances non éclaircies. Friedrich
Entress, Allemand de souche né à Poznan en 1914, est muté du camp de Gross-Rosen à celui
d’Auschwitz en décembre 1941, avant même d'avoir terminé ses études, dispensé de thèse et promu
docteur en 1942, selon une disposition spéciale pour les Volksdeutsche. On peut sans hésitation le
classer parmi les plus grands meurtriers SS: il ne se contente pas d’exécuter les ordres, mais les
outrepasse, les interprétant comme une carte blanche pour tuer. Entress est l’initiateur des meurtres
par injection de phénol, dont il délègue l'exécution aux infirmiers SS. Il se sert de détenus-cobayes,
notamment pour l’étude de la tuberculose, qu’il fait tuer ensuite. Wirths, qui respecte son devoir
médical quand il s’agit des détenus internés dans le camp, éloigne Entress d’Auschwitz en le
déplaçant à Monowitz en mai 1943, puis le renvoie définitivement de son service le 20 octobre 1943.
Il est muté à Mauthausen jusqu’en juillet 1944, puis finit sa carrière à Gross-Rosen avec le titre de
Lagerarzt. Début 1945, il est évacué à Dachau. Condamné à mort par un tribunal américain dans le
procès “Mauthausen il est exécuté le 28 mai 1947. Au tribunal, Entress décrira avec exactitude la
procédure de sélection à la rampe”611.
611 W. BERLER, Itinéraire dans les ténèbres, p.75.
186

“Het zijn onvoorstelbare taferelen, deze en andere selecties. Dat geldt helemaal voor hoe het
moet zijn geweest om als dader deel uit te maken van dit proces. De enige manier om in deze
duisternis door te dringen is het vinden van een betrouwbare getuige, iemand die lid was van de SS
en in Auschwitz werkte. Heel uitzonderlijk en slechts na vele maanden van onderzoek zijn we erin
geslaagd een dergelijk persoon te vinden en te interviewen,” zegt Laurence Rees in de schitterende
BBC-reeks over Auschwitz612.
Figuur 130 Oskar Gröning, SS'er gestationeerd te Auschwitz (L. Rees, Auschwitz, 2005).
In 1942 werd Gröning op 21-jarige leeftijd in Auschwitz gedetacheerd. Hij arriveerde […] en
was er vrijwel onmiddellijk getuige van dat een transport aankwam op ‘die Rampe’, het perron waar
de joden uit de trein stapten. ‘Ik stond op het perron,’ vertelt hij, ‘en ik maakte deel uit van de groep
die toezicht moest houden op de bagage van het arriverende transport.’ Hij keek toe hoe SS-artsen
eerst de vrouwen en mannen scheidden en daarna selecteerden wie geschikt was om te werken en
wie onmiddellijk vergast moest worden. ‘Zieke mensen werden in vrachtwagens getild,’ zegt
Gröning. ‘Rode Kruiswagens, ze probeerden altijd de indruk te wekken dat de mensen nergens
bang voor hoefden te zijn.’ Hij schat dat van de mensen uit het eerste transport dat hij in september
1942 meemaakte, tussen de tachtig en negentig procent werd geselecteerd om onmiddellijk te
worden vermoord. ‘Dit [selectie]proces werd op betrekkelijk ordelijke wijze uitgevoerd,’ vertelt hij,
‘maar wanneer het voorbij was leek het net een verlaten kermisterrein. Overal lag rommel en naast
die rommel lagen zieke mensen die niet in staat waren te lopen, misschien ook een kind dat zijn
moeder kwijt was of dat misschien in de trein was achtergebleven. Deze mensen werden eenvoudig
afgemaakt met een schot door het hoofd. De manier waarop deze mensen werden behandeld,
vervulde me met twijfel en verontwaardiging. Een kind werd eenvoudig aan een been opgetild en
op een wagen gesmeten [... ] en toen het huilde als een zieke kip, knalden ze het tegen de rand van
de wagen. Ik kon niet begrijpen dat een SS’er een kind zou oppakken en met zijn hoofd tegen een
de zijkant van een vrachtwagen zou smijten [...] of dood zou schieten en het daarna als een zak meel
op de wagen zou gooien.’
Naar eigen zeggen was Gröning zo vervuld van ‘twijfels en woede’, dat hij naar zijn
commandant ging en hem vertelde: ‘Het is onmogelijk, ik kan hier niet langer werken. Als het
nodig is om de joden uit te roeien, dan zou het tenminste volgens bepaalde regels moeten gaan.’ Ik
vertelde hem dit en zei: “Ik wil hier weg”’ Zijn chef luisterde rustig naar Grönings klachten, herinnerde
hem eraan dat hij de SS-eed had gezworen en zei dat hij het idee van weggaan uit
Auschwitz beter kon ‘vergeten’. Maar hij bood hem tot op zekere hoogte ook hoop. Hij vertelde
Gröning dat de ‘excessen’ die hij had gezien een ‘uitzondering’ waren en dat hij het ermee eens was
dat leden van de SS niet zouden moeten deelnemen aan dergelijke ‘sadistische’ gebeurtenissen.
Uit documenten blijkt dat Gröning vervolgens een verzoek heeft ingediend om te worden
overgeplaatst naar het front, een verzoek dat werd afgewezen, zodat hij in Auschwitz bleef werken.
Het is veelzeggend dat Gröning tegenover zijn baas niet klaagde over het principe van het
vermoorden van joden, maar uitsluitend over de praktische uitvoering ervan. Wanneer hij mensen
voor zich zag staan waarvan hij wist dat ze binnen enkele uren in de gaskamer zouden sterven,
612 Oskar Gröning, in: Auschwitz. The Nazis & The ‘Final Solution’, Deel 3: Factories of Death (maart 1942-
maart 1943), Canvas, 10/2/2005, 21u-21u50 over de selecties, en Deel 6. Liberation & Revenge (vanaf januari
1945), Canvas, 3/3/2005, 21u-21u50. L. REES, Auschwitz, Amsterdam, Anthos – Antwerpen, Manteau, 2005,
p. 140-141, 304-305.
187

waren zijn gevoelens naar eigen zeggen ‘zeer ambivalent.’ ‘Hoe voel je je,’ vraagt hij, ‘wanneer je in
Rusland bent en er een machinegeweer voor je staat en er een bataljon Russen op je af rent en je
moet de trekker overhalen en er zoveel mogelijk neerschieten? Ik formuleer het met opzet zo,
wegens het achterliggende feit dat de joden de vijanden waren die vanuit Duitsland zelf kwamen. De
propaganda had op ons zo'n invloed gehad dat je veronderstelde dat hun uitroeiing gewoon bij de
oorlog hoorde. En wat dat betreft kwamen er geen gevoelens van sympathie of medelijden naar
boven.’ Wanneer er bij hem wordt aangedrongen om uit te leggen wat de reden was voor het
vermoorden van kinderen, antwoordt Gröning: ‘De kinderen zijn op het moment de vijand nog niet.
De vijand is hun bloed. De vijand is het feit dat zij opgroeien tot jood en gevaarlijk kunnen worden.
En daarom werden ook de kinderen aangepakt.’
Ongeveer 85 procent van de SS’ers die in Auschwitz hadden gewerkt en de oorlog hadden
overleefd, kwam er zonder veroordeling vanaf. Toen Himmler de ontwikkeling van de gaskamers in
gang zette om de SS zoveel mogelijk te vrijwaren van de psychologische ‘belasting’ die het in
koelen bloede doodschieten van mensen met zich meebracht, had hij nauwelijks kunnen voorzien dat
dit het voor de nazi’s een bijkomend voordeel zou worden. Deze methode van moorden betekende
dat de overgrote meerderheid van de SS’ers die in Auschwitz dienden na de oorlog bestraffing kon
ontlopen door met succes te beweren dat zij nooit direct deel hadden uitgemaakt van het
uitroeiingsproces…
Gedreven door het verlangen zich uit te spreken tegen hen die de taferelen ontkenden waarvan
hij persoonlijk getuige was geweest, schreef Gröning zijn persoonlijke geschiedenis op voor zijn
familie en stemde hij er uiteindelijk mee in door de BBC te worden geïnterviewd. Nu hij een eind in
de tachtig is, heeft Gröning één simpele boodschap voor de holocaustontkenners: ‘Ik zou willen dat
jullie mij geloofden. Ik zag de gaskamers. Ik zag de crematoria. Ik zag de open vuren. Ik was op de
‘Rampe’ toen de selecties plaatsvonden. Ik zou willen dat jullie geloofden dat deze gruwelen
plaatsvonden, omdat ik erbij was’” 613 .
Wilhelm Karfiol, die als overlevende veel te vertellen heeft over wat de daders hem hebben
aangedaan 614 .
Tijdens ons onderzoek vonden we nog in de archieven van de Dienst voor Oorlogsslachtoffers
een uniek document, namelijk een rapport van een overlevende van Ausschwitz, Wilhelm Karfiol
(°Debica (Polen), 11.2.1905 615 ) die bovendien ook nog familie is van Sylvie Reichman 616 . We geven
dit belangrijk document van een insider, dat mogelijk sinds 1946 het daglicht niet meer heeft gezien,
na een korte biografische schets 617 .
Wilhelm Karfiol werd gearresteerd op dezelfde dag als de ouders van Sylvie Reichman, 12
september 1942, eveneens naar het verzamelkamp in de kazerne Dossin te Mechelen gebracht om op
613 L. REES, Auschwitz, Amsterdam, Anthos – Antwerpen, Manteau, 2005, p. 140-141, 304-305.
614 Daarom, en ook omdat hij niet rechtstreeks deel uitmaakt van het verhaal van Sylvie Reichman of Edith
Honig, behandelen we hem hier bij de daders, i.p.v. bij de slachtoffers. Zijn getuigenis zegt veel over een
groep daders, namelijk over de beulen, waar de andere overlevenden niets over konden zeggen omdat ze nooit
in een concentratiekamp hebben gezeten.
615 Hij woonde in de Bäckerstrasse ? in Debica, in het distrikt Krakau. Geeft hij het nummer niet op om zijn
ouders niet in de problemen te brengen? Waar en wanneer Willhelm Karfiol overleden is, is ons niet bekend.
616 Wilhelm Karfiol, X/736, is een van de 15 mannen (en 2 vrouwen) van het Xe konvooi die Auschwitz en
andere kampen overleefden. Zie M. STEINBERG, Dossier Bruxelles-Auschitz, p. 218. Omwille van zijn nummer
is de kans groot dat hij in dezelfde wagon zat als de gebroeders Reichman, Maurice (X/720), Eugeen (X/721),
Benoit (X/722) en Joseph (X/723). Bovendien is de kans bijzonder groot dat hij als zoon van Simon Mandel
Karfiol (°Glogow (Polen), ca. 1871- † Debica (Polen), 1942), handelaar, en Blima Thaler (°Glogow (Polen),
ca. 1881- † Debica (Polen), 1942) een broer of neef was van Benjamin Karfiol (°Glogow (Polen), 5.12.1894)
de man van Etta Grunspan (°Glogow (Polen), 17.4.1903), tevens een oom en tante langs moederskant van
Sylvie Reichman. Beiden zijn wel afkomstig van Glogow, maar verhuisden nadien naar Dembitza in Polen, de
geboorteplaats van Wilhelm, die ook jonger is dan Benjamin. Bovendien is de moeder van Wilhelm, Blima
Thaler, zeer waarschijnlijk een zus of nicht van de grootmoeder van Sylvie Reichman, namelijk Dobe Thaler
(°Glogow (Polen), 27.7.1885), tevens de moeder van Etta Grunspan. In dat geval zouden Etta en Benjamin ook
best nicht en neef kunnen zijn geweest. Renee Safir bevestigde aan de telefoon dat “Willy” Karfiol inderdaad
aangetrouwde familie van de Grunspans was. Telefonisch gesprek met Renee Safir-Edelstein, 20.7.2006.
617 De biogafische schets bevat een samenvatting van de informatie afkomstig uit de dossiers van Wilhelm
Karfiol op de Dienst Vreemdelingenzaken (DV) nr. A373662 en op de Dienst Oorlogsslachtoffers (DO).
188

15 september 1942 met hetzelfde Xe transport naar Auschwitz te worden gedeporteerd. Hij werd
daar bij aankomst op 17 september 1942 geselecteerd om te werken en kreeg nummer 64.171. uit
zijn fiche uit Auschwitz 618 blijkt dat hij 1,72 m groot is, zijn gestalte als “kräft.” of sterk werd
omschreven, dat hij nog al zijn tanden had, waaronder twee gouden, dat hij als “Sprache” Pools,
Duits en Vlaams opgeeft en blijkbaar verzwijgt dat ook goed Duits en Frans spreekt, wel zijn eigen
adres correct opgeeft, maar (veiligheidshalve?) bij het adres van zijn vrouw “unbekannt” zegt, dat hij
als Vorbildung opgeeft: “4 Kl. Poln. Volksschule, 4 Kl. Gymn.” en dat hij bij beroep “Landarbeiter”
laat noteren, i.p.v. diamantfabrikant. Dit getuigenis uit eerste hand geeft dus heel wat extra
informatie met betrekking tot het leven in de Dossinkazerne, het transport en het (over)leven in
Auschwitz.
Figuur 131 Wilhelm Karfiol,
15.7.1937 (DV)
Figuur 132 Wilhelm Karfiol 5.7.1945
(1,5 maand na zijn bevrijding. Bij zijn
bevrijding woog hij nog 29 kg!) (DV)
189
Figuur 133 Wilhelm Karfiol,
6.10.1951 (DV)
Wilhelm of Wolf Karfiol kwam aan in België op 10 juni 1925. Hij leert er Chana Freifeld
(°Milcza (Polen), 18.6.1909 - † Antwerpen, 15.4.1943) kennen en zij huwen volgens de joodse
gebruiken maar niet voor de wet. Zij (en haar ouders) verhuizen in 1929 naar Keulen, waar op 23
juni 1931 een dochter wordt geboren, Renée Karfiol (°Keulen, 23.6.1931). Op 21 mei 1932 vertrekt
Chana inballingschap naar België. In juli 1932 volgt Wilhelm, echter zonder paspoort. Hij werkt dan
een tijdje als pelshandelaar, zij wonen in de Brialmontlei 11 te Antwerpen, waar ook de ouders van
Chana wonen, Abraham Freifeld (°Domaradz (Polen), 25.8.1883) en Reisla Hamel (Rymanow
(Polen), 1885). Zij hadden die woning voor 100.000 fr. gekocht. Ze huwen in Antwerpen voor de
wet op 5 juni 1937. Even later blijkt Wilhelm diamantsnijdersbaas te zijn. Op 18 april 1940 wordt te
Antwerpen een zoontje, Silvain Karfiol, geboren. Wilhelm blijft in Antwerpen tot 14 juli 1942,
waarna hij uit veiligheidsredenen beslist om naar Schaerbeek, rue P. Devigne, 107 en en twee weken
later, op 27 juli 1942, alweer naar Elsene of Ixelles, rue Jean Van Volxem, 40 te verhuizen. Op 12
september 1942 wordt hij in Antwerpen opgepakt. Chana Freifeld wordt op 15 april 1943 bij haar
aanhouding neergschoten 619 . De kinderen, Renée en Silvain, werden vanaf 1 december 1942 (tot 1
januari 1945) ondergebracht bij het Belgische koppel Alphonse Poelmans-De Clerck te Woluwe
Saint Lambert 620 . Op 12 december 1944 schrijft men daar een attest uit, waarin staat: “Les parents
des prénommés sont actuellement à l’étranger déportés et les enfants surnommés sont à charge des
époux Poelmans, Alphonse - De Clerck.” Wilhelm weet van niets en schrijft (misschien daartoe
gedwongen) gegeven de omstandigheden absurd aandoende kaartjes vanuit Birkenau naar Frau
618 Uit een certificaat van het Rode Kruis van 23 maart 1961 blijkt dat deze fiche blijkbaar afkomstig is uit de
“Häftlingspersonalbogen… des KL Auschwitz”.
619 E-mail van Laurence Schram (JMDV) van 8.5.2007.
620 Avenue de la Spirale, 48. Zij behielden wel hun voonamen, maar kregen de naam “Bellens” als schuilnaam.
Telefonische gesprekken met Jacques Funkleder (Belgische Vereniging Het Ondergedoken Kind), 20.7.2006;
28.7.2006. Ik ben nog op zoek naar Sylvain en Renée Karfiol en naar nabestaanden van de familie Poelmans.

Chana Karfiol, Brialmontlei 11 te Antwerpen, waarin hij Chana hij aanspreekt met “Berta”. Op 4
juni 1943 schrijft hij: “Liebe Berta! Teile dir mit daß ich gesund bin und daß es mir gut geht. Ich
hoffe dasselbe von dir zu Hören. Warum hast du mir nicht auf meine drei Karten nicht geantwortet.
Ich grüsse dich wie auch unser Kinder. Euch Wilhelm. 1000 Kisse an Silvain und René sussi.” Op
25 juli 1943 schrijft hij nog een kaartje: “Liebe Berta! Ich freue mich das ich wieder an dir schreiben
kan. Packete bis 3 kg kannst du mir jeder Zeit schicken mit einem dopelten Inhaltverzeichnis. Sonst
nichts Neues als ich dich herzliche Grüße und Kisse. Grüsse an alle Bekante, Dein Wilhelm. Op 7
juli 1943 halen De Duitsers in het kader van de “Möbelaktion” in hun woning in Antwerpen de hele
inboedel weg. Omdat de Russen naderen, moet Wilhelm nog van Auschwitz naar Goleschau, van
Goleschau naar Dachau, van Dachau naar Garmish Partenkirchen. Op 1 mei 1945 wordt Wilhelm
daar door de Amerikanen bevrijd, en van 10 tot 19 mei is hij op doorreis in Duitsland. Op 19 mei
wordt hij geregistreerd. Op deze “A.E.F. D.P. Registration Record” staat op de keerzijde bij Physical
Condition on Arrival “ Amaigrissement 29 Kgs. Faiblesse générale”.
Figuur 134 verso-zijde A.E.F. D.P. Registration Record van Wilhelm Karfiol, 19.5.1945 (DO)
Op 9 juni 1945 komt hij aan in België. Op 5 juli 1945 oefent hij (voorlopig) geen beroep uit
en verklaart hij te leven van steun van de Joodsche Komiteit. Op 14 juli 1951 huwt hij te Middleton
(NY, USA) met Gitla of Gladys Dafner 621 , weduwe van Feiwel Goldberg. In 1951 is hij in ieder
geval terug beroepsactief als diamantsnijdersbaas/diamantfabrikant, waarmee hij ± 100.000 fr. per
jaar verdient. Hij woont op dat ogenblik nog steeds op het gelijkvloers van de Brialmontlei nr. 11 te
Antwerpen.
621 Zij is de dochter van Pinkas Dafner (°Wolbrom (Polen), 1889) en Marai Prejzerowicz (°Wolbrom (Polen),
1888). Haar beide ouders werden door de Duitsers gedeporteerd en vermoord.
190

Figuur 135 Chana Freifeld, eerste
echtgenote van Wilhelm Karfiol,
15.7.1937 (DV)
Figuur 136 Gitla of Gladys Dafner, tweede echtgenote
van Wilhelm Karfiol, 10.1.1952 (DV)
Afschrift van rapport 492 (24143) dat door de Staatsveiligheid (Post Antwerpen) werd
opgemaakt en op 7 mei 1946 overhandigd aan de Krijgsauditeur Van de Reydt, J. 622 .
Gevolg aan kantschrift D 1792/928, dd. 25.1.46, v.d. Krijgsauditeur Van de Reydt, J.
In zake van oorlogsmisdaden.
Voorwerp onderhoor van Karfiol, Wilhelm, vaderlandslooze van Poolsche afkomst geb. Debica, op
11.2.1905, diamantfabrikant, wonende Brialmontlei nr. 11, te Antwerpen, over het Regime van het
concentratiekamp van Auschwitz, verder kort verblijf te Grosrosen en te Dachau.
OVERGEMAAKT AAN
Den Heer Krijgsauditeur Van de Reydt, J.
Den 7 Mei 1946
De Eerstaanwezend Commissaris van de Veiligheid van den Staat,
PRO JUSTITIA
Ten jare negentienhonderd zesen veertig zeventienden der maand April, te 14 uur
Wij, Jacqmain, Edmond, e.a. inspecteur, van de Veiligheid van den Staat, Officier van Gerechtelijke
Politie, Hulp Officier van den Heer Auditeur Generaal, verhalen als gevolg aan het kantschrift nr.D
1792/928, dd.25.1.1946, uitgaande van den heer Krijgsauditeur te Antwerpen, Van de Reydt, J. op
datum en uur als hoogervermeld te onderhooren: K a r f i o 1, Wilhelm, vaderlandlooze van
Poolsche oorsprong, geboren te Debica (Polen), op 11.2.1905, diamantfabrikant, wonende Brialmontlei
nr.11, te Antwerpen, die ons verklaart in de Nederlandsche taal: “Als gevolg aan de
verordeningen van de Duitschers op de verplichte tewerkstelling in Duitschland, had ik met een paar
vrienden en kennissen, een stuk grond gehuurd van de Gemeente Woluwe St-Lambert. Wij
bewerkten zelf het stuk grond om den schijn te verwekken, werkzaam te zijn. Niettegenstaande dit
kreeg ik te Antwerpen verschillende oproepingsbevelen waaraan ik echter geen gehoor gaf. Een
politieagent dwong echter mijn vrouw het briefje af te teekenen en mij er kennis van te geven.
Daarop besloot ik van naar onbezet Frankrijk te gaan. Ik schafte mij een valsche eenzelvigheidskaart
aan, ik weet niet juist meer wie ze mij bezorgde. Ik deed alsof gehoor gaf aan het bevel en begaf mij
naar het station te Antwerpen, alwaar de trein vertrokken voor de opgeeischten voor de Organisatie
Todt, waartoe ik behoorde, naar Frankrijk. Toen ik in het compartiment zat werd mijn naam
afgeroepen en werd ik verplicht uit te stappen, door zekere Lauterborn en Holm, dewelke de kontrol
uitoefenden op de vertrekkenden. Holm riep uit “deze moeten wij hebben!”. Getuigen daarvan was
zekere Goussa, wonende Van Leriusstraat, te Antwerpen, dewelke ook teruggekomen is uit
Duitschland.
Ik werd vervolgens rechtstreeks vervoerd naar een kazerne te Mechelen, alwaar nog andere joden
gevangen zaten. Al mijn bezittingen werden afgenomen. Ik verbleef aldaar een paar dagen en werd
dan naar Auschwitz vervoerd.
Mijn aanhouding was geschied half-Augustus 1942.
622 DO, Dossier Karfiol, Wilhelm.
191

De bewaking geschiedde aldaar door S.S.soldaten. Bij het binnenkomen werden wij onderworpen
aan een lijfonderzoek, door de S.S.soldaten. Ik bemerkte dat meerdere vrouwen en mannen geslagen
werden, om de goederen die zij verborgen hielden af te geven.Verder heb ik niet gezien dat er nog
mishandelingen plaatsgrepen.
Wij kregen er de volgende levensmiddelen: een maal per dag een brood van ongeveer een kilogram
voor vier man een beetje confituur en verder 's middags een lieter water, soep welke oneetbaar was.
Het was toegelaten door Jodenrat pakjes toegezonden te krijgen. De levensmiddelen kregen wij
evenals de kleedingstukken en andere goederen. Na twee dagen te Auschwitz echter geweest te zijn
werden deze goederen terug ontnomen.
Te Mechelen waren wij niet verplicht tot werken. Een van de dagen van mijn verblijf aldaar moesten
wij als straf turnen.Wij kregen onderandere volgende oefening: wij moesten over den grond kruipen
op ellebogen en knieens, alleen de mannen. Den grond bestond echter uit uitgebrande cokes, zoodat
al de knieens en ellebogen bloedend waren.
Na dus een drie-vier dagen zijn wij met een transport van ongeveer een zeventig mannen en
vrouwen en kinderen vervoerd geworden naar het Koncentratiekamp Auschwitz, met gewonen
treinen bestemd voor reizigersverkeer.
Het kamp Auschwitz is gelegen op ongeveer een zestig Kilometer van Krakau in Polen.
Op ongeveer twee kilometer van het kamp moesten wij uitstappen. Een S.S.man, waarvan ik later
vernam dat hij Obersturmführer was, zegde: “Alle mannen rechts, vrouwen en kinderen links”
Vervolgens zegde hij de zieke mannen de vrouwen te vervoegen. Daarna zieht hij zelf tusschen de
overgebleven mannen deze uit die bekwaam waren tot werken.
Ik moet hier op een vergissing duiden van mijn verklaring. Het transport bestond uit ongeveer twee
duizend man, met vrouwen en kinderen samen, en wij zaten met zeventig in een coupé van den trein.
Van deze twee duizend bleven volgens mijn schatting misschien twee honderd man over, die het
kamp moesten binnen marscheeren.
Later vernam ik dat de overigen naar de gaskamers gebracht waren, te Reysko. Birckenau.
Het kamp bestond uit acht en twintig blokken, in steen gebouwen, elk met een verdieping. Vier
blokken waren bestemd als Revier, twee blokken voor de vrouwen, en verder een blok als Bunker,
of strafinrichting voor de ontvluchters. Rond het kamp waren verschillende blokken en huisjes
bestemd voor de S.S.
Het kamp was omringd met prikkeldraad en draad met electrische hoogspanning. Alle twintig meter
ongeveer was er een toren, waar de bewaking uitgeoefend werd door een S.S.man met mitrailleuse.
Ik werd aangeduid voor een blok, hetwelk bestond uit een waschinrichting en W.C, in het midden op
het gelijkvloers en verder verschillende slaapkamers. De slaapkamers verschilden van grootte. Het
aantal personen dat er moest slapen verschilde regelmatig, naargelang het aantal gevangenen. De
bedden waren gemaakt met drie verdiepen en elke man had twee dekens. De matrassen waren
gevuld met stroo.
Wij kregen er volgende levensmiddelen: 's avonds kregen wij een zwart Duitschbrood voor vier
man, met een stukje worst, of soms een pakje margarine voor veertien man. ’s Middags kregen wij
ongeveer een liter koolensoep, en ’s morgens een beetje kneipp.
’s Morgens moesten wij opstaan vermoedelijk te vier uur. Na ons bed in orde gebracht te hebben
moesten wij buitengaan eender wat de weergesteltenis was. Wij moesten dan buiten wachten tot het
tijd was om te gaan werken. De kneipp kregen wij juist na ons bed klaarmaken. Rond zes uur
moeten wij ons in rang stellen en moesten dan met muziek buiten marscheeren naar het werk. Het
muziekkorps bestond uit gevangenen. Het werk bestond uit allerlei, bijvoorbeeld, putten graven voor
riooleering, steenen kappen, dragen voor wegenaanleg, aardappelen laden enzoomeer. Als er geen
werk was moesten wij steenen van den eenen kant naar den anderen kant dragen. ’s Middags kregen
wij op het werk onze soep. ’s Avonds te zes uur ongeveer of in de Winter te vier uur, eindigde het
werk en gingen wij met muziek terug naar het kamp. Wij moesten de militaire houding marscheeren,
zooniet ontvingen wij slagen van de S.S.mannen.
Bij het binnenkomen was er appel, hetwelk gewoonlijk een paar uur duurde en wij dus moesten
blijven staan in militaire houding.Vervolgens moesten wij ons wasschen in den blok, of soms naar
de wasscherij gaan of de ontluising. Daarna mochten wij binnengaan en kregen wij ons eten.
Aan het hoofd van den blok stond een blokälterste, dewelke ook een gevangene was. Zij kregen
goed eten. De meeste van hen waren Duitschers, die een lange gevangenisstraf moesten uitzitten. Zij
traden heel brutaal op tegen ons met medeweten van de S.S.mannen. Den blokchef stond in de gunst
van de S.S. als hij heel brutaal was. Zij konden met ons doen wat zij wilden. Zij mochten ons zelfs
192

doodslagen zonder daarvoor gestraft te worden. Ik zag bijvoorbeeld in mijn blok een man aldus
doodslagen. Er was een reglement dat zegde dat als er vastgesteld werd dat een gevangene een luis
in het hemd had of onzuiver was, dat alsdan de blok moest ontluist worden. Aldus stelde de blokchef
vast dat een van degevangen een luis in het hemd had, waarop hij hij in woede ontstak en hem
doodsloeg. Ik zag meermalen dat om een dergelijke reden, een gevangene vastgenomen werd door
een blokchef en zijn helpers en vervolgens, zelfs in de Winter onder de koude douche gehouden
werd gedurende uren en geschrobd werd met grove borstels zoodat betrokkene er kort daarop aan
stierf.
Den blokchef was gewoonlijk uitgerust met een gummiknuppel of anders sloeg hij met hetgeen hij
in de hand kon krijgen.
Tijdens het werk stonden wij onder toezicht van een Kapo, dewelke meerdere toezichters onder hem
had. Deze waren ook zeer brutaal. Bij de minste reden sloegen zij en regelmatig brachten wij doode
makkers mede naar huis, ongeveer een achttale tot twaalf per kommando, bestaande uit ongeveer
zeshonderd man. Zij sloegen bijvoorbeeld als men een beetje traag was, als men bijvoorbeeld naar
hun schatting een te kleine steen droeg, als men verdacht werd een oogenblik niet te werken en
zomeer. Ook de S.S.mannen mishandelden ons van tijd tot tijd. Ik zag bijvoorbeeld een S.S.man die
met ons wat wou lachen, tegen een gevangene zeggen "Gaat maar daar" aldus een plaats aanduidene
waar de gevangene niet mocht komen, er bij voegend dat hij hem niets zou misdoen. Als de
gevangene echter daar kwam schoot hij hem echter heel eenvoudig neer zonder waarschuwing. Deze
S.S.mannen verwisselden echter elken dag, zoodat ik geen van hen ken.
Soms werden openbare mishandelingen en terechtstellingen gehouden waartoe alle gevangenen
verplicht waren te komen zien. Bijvoorbeeld, iemand die slecht gewerkt had en een rapport gekregen
had kreeg daarvoor vijf en twintig tot vijftig stokslagen op het ondereind van den rug, toebediend
door twee andere gevangenen die daartoe verplicht waren. Eenmaal werden zes gevangenen gepakt
voor een ontvluchtingspoging en daarvoor in het openbaar opgehangen. Den volgenden dag stond bij
hen een opschrift dat luidde dat deze straf toekwam aan iedereen die trachtte te ontvluchten.
De zieken werden ondergebracht in een Revier. Alwaar de geneeskundige behandeling zich beperkte
tot een aspirine toedienen. Geneesmiddelen warn er bijna niet. De dokters waren gevangenen: alle
acht of veertien dagen kwam er een S.S.dokter en moeten alle zieken aantreden. Na deze keuring
werden de zieksten genoteerd, ongeveer zeventig per negentig zieken en soms meer. Later vernam ik
dat deze naar de gaskamers gebracht werden. Ik ben te Auschwitz zelf drie maal drie maanden in het
Revier geweest en heb dergelijke selecties meegemaakt. Ik zorgde telkenmalen, daar ik dan reeds
een oude was, aan deze selecties te ontsnappen, door mij in een andere kamer te begeven of in het
W.C.
Ik bleef te Auschwitz gedurende een zestal weken, waarop ik met een transport naar Kolishow
gestuurd werd. Daar bleef ik een tweetal maanden en kwam dan ziek terug te Auschwitz. Ik was
gebeten geworden door honden en ging in het Revier te Auschwitz. De eerste zes weken werd ik
verplicht in het Lager zelf te werken, aan wegen aanleg.
Toen ik uit Kolishow kwam heb ik ongeveer drie maanden in het Revier verbleven, alwaar wij met
drie man in een bed moeten slapen van ongeveer tachtig centimeter breedte. Het eten was er nog
minder dan in het kamp, het is te zeggen, wij moesten ons brood met zes soms met achten verdeelen.
Toen ik het Revier verliet was ik niet genezene, maar ik was bang voor de selecties. Een doktersgevangene,
was een vriend van mij dewelke zorgde dat ik uitgeschreven werd. Ik het lager moest ik
vervolgens terug gaan werken. Na een paar maanden moest ik tengevolge dezelfde beten terug naar
het Revier, hetwelk ik terug ongenezen verliet om dezelfde reden. Weerom na een paar maanden
ging ik terug voor hetzelfde in het Revier en toen ik er vervolgens uitkwam werd ik tewerkgesteld in
het laboratorium, Reysko, nabij de gaskamers. Ik deed er allerlei werk van het kuischen der
vertrekken tot het helpen der dokters. In het laboratorium werden opzoekingen gedaan voor wat
betrefd allerlei ziekten. Op ongeveer een kilometer bevonden zich de gaskamers en het crematorium.
Ik heb echter niet kunnen opmerken hoe deze instellingen er uit zagen. Volgens ik van andere
gevangenen vernam die daar gewerkt hebben, bestonde de gaskamers uit een blok dat heel zuiver
was en gecamoufleerd was als een badhuis, met lavabo’s en spiegels en douchen. Als iedereen
binnen was, werden de deuren en vensters automatisch gesloten en kwam het gas door de buizen der
waterleiding. De lijken werden vervolgens naar het Crematorium gebracht voor verbranding. Deze
arbeiders die daar werkten heetten Sondercommando. Zij waren het die mij vertelden dat de
vrouwen en kinderen rechtstreeks van den trein naar daar gebracht werden.
193

De vrouwen die in de twee blokken in het kamp woonden, werden door de Duitschers gebruikt tot
proefnemingen. Ik vernam alzoo dat op hen kunstmatige bevruchting toegepast werd en nog andere
dergelijke proefnemingen. Er was verder nog een blok voor de vrouwen van lichte zeden dewelke
door iedereen mochten bezocht worden behalve de joden. Deze droegen voor hun nummer een
jodenster, in rood en geel. De andere gevangen droegen voor hun nummer een roode driehoek, als zij
politieke gevangen waren, groen voor diefstal en zwart voor werkweigeraars. Mijn nummer was
64171.
Ik heb aldaar een zekere K a d u k, gekend een Duitsche S.S.man dewelke uitblonk voor de slechte
behandeling die hij de gevangenen liet ondergaan.
Na Auschwitz ben ik dan naar Grossrosen met een transport van een paar duizend man, dit bij
benadering der Russen,in Januari 1945. Wij legden den afstand van ongeveer twee honderd
kilometer te voet af, bewaakt door de S.S. Degenen die niet meekonden werden neergeschoten.
Het kamp Groszrosen had een mooi uitzicht van buiten. De behandeling was er nog slechter dan te
Auschwitz. Daar werd voor het minste geslagen door de kapo's. Men kon er niets goeds doen. De
slaapkamers waren overbevolkt en waren niet voorzien van bedden. Een slaapkamer was ongeveer
twintig meter lang en misschien en vijf meter breed. Wij moesten den eenen op den anderen slapen
en dan moesetn de kapo’s nog een gedeelte der ruimte voor zich hebben. De Reichduitschers sliepen
ook in deze ruimte en hadden een betere behandeling dan wij.
Na acht dagen gingen wij met een paar blokken per spoor naar het Kamp Dachau. Wij werden met
beesten wagens vervoerd met honderd dertig man in een wagen. Van toen ik er kwam kreeg ik
typhus en moest ik in het typhusblok, alwaar ik veertien dagen verbleven heb. De zieken werden
aldaar niet veroordeeld tot de gaskamers. De verzorging was er nul. Na de veertien dagen werd ik in
een afgezonderd blok gebracht waar niemand bij ons mocht komen. Het kamp was niet zoo mooi als
dat van Auschwitz. De blokken waren in hout opgericht en wat het eten betreft, wij kregen er slechts
een brood voor acht man, de soep was verder slechts water met bijna niets in. Daar ik ziek was kan
ik van het kamp niet veel vertellen.
Na drie weken zijn wij verder gemarcheerd naar Garmisch Partenkirchen waar wij van de
Amerikanen bevrijd werden. Vandaar werden wij rechtstreeks naar België gebracht.
Ik draag nog steeds de letselen aan het linkerbeen van de beten der honden te Kolishow. Verder is
mijn neusbeen verzworen geweest tengevolge van slagen opgeloopen te Auschwitz. De dokters
zeggen mij nu dat ik het laten opereeren. Verder ben ik nog steeds onbekwaam tot werken,
tengevolge van algemeene verzwakking.”
Na lezing volhardt en teekent met ons.
Jacqmain Karfiol
Het onderhoor van betrokkene over het kamp Kolishow, zal het voorwerp uitmaken van P.V. 21115,
dd. 7.5.1946.
Ten laste van Kaduk, S-S.man werd door ons P.V. nr.19875, dd.17.4.1946, opgesteld.
Voegen hierbij kantschrift en bijlage in terugkeer.
Waarvan akte, gesloten op 6.5.1946.
Voor eensluidend en gelijkvormig afschrift.
Antwerpen, 6.5.1946.
De e.a. inspecteur Jacqmain, Edmond.
Gevolg aan kantschrift D 1792/928, dd.25.1.1946, v.d. Krijgsauditeur Van de Reydt, J.
In zake van oorlogsmisdaden.
Voorwerp Onderhoor van Karfiol, Wilhelm, vaderlandslooze van Poolsche afkomst geb. Debica
(Polen) 11.2.1905, diamantfabrikant, wonende Brialmontlei nr. 11, Antwerpen, over het regime te K
o l i s h o w, in Tcheco-Slowakije.
OVERGEMAAKT AAN
Den Heer Auditeur Van de Reydt, J.
Den 7 Mei 1946
De Eerstaanwezend Commissaris van de Veiligheid van den Staat,
PRO JUSTITIA
Ten jare negentienhonderd zesen veertig zeventienden der maand April, te 14 uur
194

Wij, Jacqmain, Edmond, e.a. inspecteur, van de Veiligheid van den Staat, Officier van Gerechtelijke
Politie, Hulp Officier van den Heer Auditeur Generaal, verhalen als gevolg aan het kantschrift nr. D
1792/928, dd.25.1.1946, uitgaande van den heer Krijgsauditeur Van de Reydt, J. op datum en uur als
hoogervermeld te onderhooren: K a r f i o 1, Wilhelm, vaderlandlooze van Poolsche afkomst,
geboren te Debica, in Polen, op 11.2.1905, diamantfabrikant, wonende Brialmontlei nr.11, te
Antwerpen, die ons verklaart in de Nederlandsche taal: “Na een verblijf van twee weken ongeveer
werd ik met een transport van ongeveer vijftig mannen naar de steengroeve Kolishow vervoerd.
Wij logeerden in een oude fabriek met ongeveer een vijfhonderd man waavan de helft dagshift en de
ander helft nachtshift. Dit wisselde om per week. Er stonden bedden zooals in de kampen, met
verdiepen. Bijna iedereen had zijn bed en elk had zijn matras.
Het eten was het zelfde als te Auschwitz.
Het werk was verschrikkelijk. Drie man moesten per dag vier wagons met steenen laden, zij moesten
deze steenen zelf van den berg kappen erafbrengen, deze een tiental meter ver dragen naar de wagon
en dan laden. De steenen moeten geen bepaalde grootte hebben, zij moesten zoo groot zijn dat wij ze
konden heffen. Wij stonden onder het toezicht van de kapo's en S.S.mannen, met honden. Deze
S.S.wilden zich soms amuzeeren met ons en lieten de honden ons opjagen. Wij moesten dan heel
vlug den berg afloopen en dengenen die viel die werd gebeten door de honden.
Ik zelf ben aldus, aan mijn linkerbeen gebeten geworden, tengevolge van hetwelk ik terug naar het
kamp van Auschwitz werd vervoerd. De eerste veertien dagen dierf ik niet zeggen dat ik gebeten
was maar tenslotte was mijn been zoodanig ontstoken dat ik verplicht het te zeggen, daar ik niet
meer kon werken.
Tengevolge hiervan ben ik te Auschwitz, driemaal drie maanden in het Revier moeten gaan en heb
ik een achttiental selecties moeten meemaken.
Wij werkten ongeveer tien uur in de steengroeve, dewelke ongeveer een drietal kilometer van de
fabriek gelegen was waarin wij sliepen.
Als wij op ongeveer een honderd meter van het kamp kwamen stonden daar wagons waarvan de
steenen afgeladen waren. Wij moeten elk minstens een zestal stemnen van elk een drietal kilogram
tot in het lager dragen.
Kwamen wij dan in het lager dan moesten wij nog eerst voor dat wij eten kregen een paar wagons
met aardappelen, of koolen of cement of andere stoffen lossen.
Het werk werd als volgt verdeeld: bij dagshift gingen wij werken om een uur ’s middags en
eindigden dan te tien soms elf uur 's nachts, bij nachtshift vertrokken wij rond twaalf uur ‘s nachts en
kwamen terug te tien uur 's morgens.
Wij kregen noch eten noch drinken in de steengroeve. Wij kregen als ons ons eten na het werk, het is
zeggen bij dagschift kregen wij voor het werk soep en na het werk brood, bij nachtshift kregen wij
alles na het werk.
's Zondags na het werk moesten wij sport doen, het bestond uit turnen. Wij moesten bijvoorbeeld op
het bevel “Nieder” ons plat neder leggen, zoodat de voeten van den eene op het hoofd van den ander
kwamen en dan direkt plots rechtstaan, fiks, en zoo onafgebroken gedurende een zekere tijdsruimte
die mij uren toeschenen. Wij moeten misschien wel een tiental minuten aan een stuk steeds gebukt
huppelen zoodat niemand het kon uithouden. De oefeningen waren zoodanig overdreven dat er
telkens zieken waren en dat anderen die de oefeningen niet goed genoeg deden afgeslagen werden
door de kapo’s zodat zij later aan de gevolgen overleden. Regelmatig waren er dooden te betreuren
na de sport.
Alle weken kwam er een ziekenwagen van Auschwitz dewelke vijftien nieuwe mannen medebracht
en vijftien andere dooden of erg zieken medenam. Ik heb persoonlijk gezien dat er waren die niet
gingen werken die doodgeslagen werden door de kapo's op hun bed.
Ik ben ongeveer een tweetal maanden te Kolishow gebleven, waarna ik dus terug naar Auschwitz
ging.
Na lezing volhardt en teekent met ons.
Jacqmain Karfiol
Het verblijf van Karfiol te Auschwitz maakt het voorwerp uit van het P.V. nr. 17874, dd.17.4.1946,
geteekend Jacqmain, Ed. Het kantschrift werd bij bedoeld P.V. gevoegd.
Waarvan akte, datum als boven.
Voor eensluidend en gelijkvormig afschrift.
Antwerpen, 7.5.1946.
De e.a. inspecteur.
195

Gevolg aan P.V. 19874/46, dd.16.4.46
In zake van oorlogsmisdaden.
Voorwerp Onderhoor van Karfiol, Wilhelm, vaderlandslooze van Poolsche oorsprong geb. Debica,
(Polen) 11.2.1905, diamantfabrikant, won. Brialmontlei nr. 11, Antwerpen
Ten laste van: Kaduk, Duitsche S.S.man, bewaker van het kamp Auschwitz, nader onbekend 623
OVERGEMAAKT AAN
Den Heer Krijgsauditeur Van de Reydt, J.
Den 7 Mei 1946
De Eerstaanwezend Commissaris van de Veiligheid van den Staat,
PRO JUSTITIA
Ten jare negentienhonderd zesen veertig zeventienden der maand April, te 16 uur
Wij, Jacqmain, Edmond, e.a. inspecteur, van de Veiligheid van den Staat, Officier van Gerechtelijke
Politie, Hulp Officier van den Heer Auditeur Generaal, verhalen als gevolg aan ons P.V. nr.19874,
dd.17.4.1946, te onderhooren: K a r f i o 1, Wilhelm, vaderlandlooze van poolsche afkomst, geboren
te Debica, op 11.2.1905, diamantfabrikant, wonende Brialmontlei nr.11, te Antwerpen, die ons
verklaart in de Nederlandsche taal: “Tijdens mijn verblijf in het koncentratiekamp van Auschwitz,
heb ik aldaar gekend een zekere K a d u k, Duitsche S.S.man, dewelke er blokführer was en later
rapportführer.
Hij was gekend en gevreesd voor de slechte behandelingen die hij de gevangenen deed ondergaan.
Hij was steeds gereed tot slagen.
In December 1945, heeft hij op eigen rekening of initiatief een selectie gehouden tusschen de nietzieken
voor de gaskamer. Kaduk was bedronken maar volgens mij wist hij nog wel wat hij deed. Hij
kwam ‘s nachts in het kamp en liet al de joden van het kamp na de appel aantreden en heeft alsdaan
een paar honderd man opgeschreven, die den volgenden dag naar gaskamer gestuurd geweest zijn.
Een van mijn vrienden zekere Herman Schikker, van Polen, was onder hen. Ik zag hem nooit meer
weer.
Ik geloof dat hij den graad van Oberscha[r]führer droeg. Hij was zeer lang en mager. Ik schat hem
ongeveer een zeven en dertig jaren. Later heb ik vernomen van vrienden die ook daar waren dat
623 “Oswald Kaduk (°26. August 1906 in Königshütte/Oberschlesien † 1997) war SS-Unterscharführer und
Rapportführer im Konzentrationslager Auschwitz. Kaduk wurde 1906 als Sohn eines Schmiedes in
Königshütte (heute poln. Chorzów) geboren. Nach dem Besuch der Volksschule erlernte er das
Metzgerhandwerk. Ab 1927 arbeitete er bei der Städtischen Berufsfeuerwehr in Königshütte. 1939 trat er
freiwillig der Allgemeinen SS bei. 1940 wurde er zur Waffen-SS nach Berlin eingezogen. Er kam an die
Ostfront, wurde aber nach verschiedenen Erkrankungen und Lazarettaufenthalten 1941 nach Auschwitz
versetzt. Zunächst im Wachsturmbann eingesetzt wurde Kaduk Blockführer und schließlich Rapportführer.
Kaduk war “einer der grausamsten, brutalsten und ordinärsten SS-Männer im KZ-Auschwitz“. (Urteil
Landgericht Frankfurt, 19. August 1965)
„Im Spätsommer 1944 fehlte beim Abendappell ein Häftling. Die angetretenen Häftlinge mußten so lange
stehen bleiben, bis der Fehlende schließlich gefunden wurde. Kaduk und ein anderer Rapportführer schlugen
so auf den Häftling ein, daß er mehrfach zu Boden fiel. […] Schließlich blieb der Häftling auf dem Rücken
liegen, er lebte aber noch. Kaduk und der andere Rapportführer traten daraufhin mit voller Kraft mit ihren
Stiefelabsätzen auf den Brustkorb des Häftlings bis - so die Feststellungen des Frankfurter Schwurgerichts -
die Rippen krachten. Kaduk und der andere hörten erst […] auf, als der Häftling tot war.“ (Demant, S.73)
Nach der Kapitulation arbeitete Kaduk in einer Zuckerfabrik in Löbau. Im Dezember 1946 wurde er von
einem ehemaligen Häftling wiedererkannt und von einer sowjetischen Militärstreife festgenommen. Ein
sowjetisches Militärgericht verurteilte ihn im August 1947 zu 25 Jahren Zwangsarbeit. Im April 1956 wurde er
begnadigt. Er ging nach West-Berlin und arbeitete im Krankenhaus Tegel-Nord als Krankenpfleger. Wegen
seiner Hilfsbereitschaft hatte er dort bald den Namen „Papa Kaduk“. Im Juli 1959 wurde er verhaftet. Im
ersten Auschwitz-Prozess in Frankfurt am Main war Kaduk einer der Hauptbeschuldigten. Das Gericht
verurteilte ihn zu lebenslangem Zuchthaus wegen Mordes in zehn Fällen und gemeinschaftlichen Mordes in
mindestens tausend Fällen. 1989 wurde er aus der hessischen Vollzugsanstalt Schwalmstadt wegen
Haftunfähigkeit entlassen. 1997 ist er als betagter Rentner 91-jährig verstorben.” Oswald Kaduk, in Wikipedia,
http://de.wikipedia.org/wiki/Oswald_Kaduk (toegang 18.7.2006)
196

Kaduk zou gepakt geweest zijn door de geallieerden. Verder beschrijving of bijzonderheden kan ik
van hem niet geven.
Kaduk was niet het hoofd van het kamp, ik geloof dat zekere Hesler op dit oogenblik hoofd van het
kamp was. Ik kan niet zeggen of Hesler op de hoogte was van deze selectie gedaan door Kaduk. Ik
kan ook niet zeggen dat Hesler zag dat er mishandelingen plaats grepen in het kamp. Ik vermoed dat
echter al de bevelen van hem uitgingen.”
Na lezing volhardt en teekent met ons.
Jacqmain Karfiol
Het verdere onderhoor van Karfiol, maakt het voorwerp uit van P.V. 19874, d.d. 17.4.1946 en van
nr.21115, dd. 6.5.1946.
Waarvan akte, gesloten op 6.5.1946
Voor eensluidend en gelijkvormig afschrift.
Antwerpen, 6.5.1946.
De e.a. inspecteur, Jacqmain, Edmond.
6. DE ETHIEK VAN VERANTWOORDELIJKHEID VAN DE DADERS
“A perpetrator is any person who knowingly took part in the process of destruction of the
European Jews, whether by (1) ordering, authorizing, or planning the killing, (2) directly
participating in the killing itself, or (3) knowingly making an essential contribution to the killing” 624 .
“In addition to the perpetrators who were directly involved in killing the victims, there were
many who contributed indirectly by fulfilling essential tasks without which the Final Solution would
have had neither its enormous, continent-wide scope nor its efficient deadlines. Lawyers and judges
had to write and enforce laws that defined what a Jew was, Catholic and Protestant churches had to
cooperate in identifying Jews and Aryans, police had to round up and guard Jews in the cities and
countryside, the railroads has to transport them…, bureaucrats had to legally confiscate Jewish
property, and so on. Virtually all of the people who participated in the Final Solution in these
indirect but essential ways were fully aware that Jews (and Gypsies) were being systematically
killed by their own government, and therefore they were perpetrators. I refer to perpetrators in this
diverse category as “impersonal bureaucrats” (the so-called desk murderers)” 625 .
“Many people throughout German-occupied Europe played an indirect role by their
complicitous support of the Nazi regime, the occupying German authorities, or their own
collaborationist governments. By constant surveillance of their neighborhoods, informing to the
Gestapo, denouncing Jews in hiding, and countless other ways, they aided and abetted the
genocide” 626 .
“A clear distinction must be made between factual/empirical questions about what the men
did and why they did it, on the one hand, and ethical/normative questions about the wrongness of
their acts and their blameworthiness for having done them, on the other” 627 .
Christopher Brown, die met Ordinary Men een schitterend boek schreef over de “gewone”
mannen van de politiebataljons die achter de frontlijn massaal door middel van massa-executies
joodse ghetto’s “opruimden”, vestigt de aandacht op een consensus onder de historici: “Quite
simply, in the past forty-five years no defense attorney or defendant in any of the hundreds of
postwar trials has been able to document a single case in which refusal to obey an order to kill
unarmed civilians resulted in the allegedly dire punishment. The punishment or censure that
occasionally did result from such disobedience was never commensurate with the gravity of the
crimes the men had been asked to commit” 628 .
Ondanks het feit dat in ons onderzoek geen leden van politiebataljons opdoken, omdat alle in
ons verhaal opgepakte joden eerst naar de Dossinkazerne te Mechelen werden gebracht en vandaar
op transport werden gezet naar Auschwitz, is dit toch een belangrijke vaststelling, omdat die ook
624
D. H. JONES, Moral Responsibility in the Holocaust, p. 123.
625
Ibid., p. 124-125.
626
Ibid., p. 232.
627
Ibid., p. 147.
628
C. R. BROWNING, Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland, New
York, Harper Collins, 1991, p. 170.
197

slaat op de (trein- en) kampbewakers als Oskar Gröning en Oswald Kaduk. In dit kader moet vooral
de eventuele wreedheid, onmenselijkheid, brutaliteit tegenover en vernedering van de joodse
slachtoffers, de ijver en de excessiviteit van hun wangedrag mee verrekend worden in het morele
oordeel. Tegelijkertijd moeten wij duidelijk stellen dat wij ons niet geconcentreerd hebben op het
verzamelen van biografische gegevens van deze kampbewakers. We moeten hun verhaal vooral zien
in het kader van ons onderzoek naar het lot van enkele joden, en de omstandigheden bij hun
aankomst in Auschwitz 629 .
“SS personnel, bureaucrats, and ordinary workers by the thousands had ample opportunities to
help themselves to a part of the loot, and they did. So there is no denying that greed was a major
motive among perpetrators” 630 .
Willen we de valkuilen vermijden van de “afschuw” enerzijds, die het fenomeen wel bestrijdt,
maar niet echt begrijpt, en van de “verschoning” anderzijds – dat zowel verontschuldigen als
schoner maken betekent – anderzijds, die het wel begrijpt, maar niet bestrijdt, dan is het belangrijk
op zoek te gaan naar wat de dader drijft 631 . “Afschuw” dreigt vooral voor diegenen die te veel belang
hechten aan de persoonlijkheid van de dader, die gemakkelijkheidshalve als een psychopaat, een
seriemoordenaar, een sadist, een duivel… wordt bestempeld, én die vooral niet kunnen en willen
aanvaarden dat ook zij in een bepaalde situatie in staat zijn om daden van extreme wreedheid te
begaan. De sociaalpsychologen Milgram en Zimbardo hebben met hun wereldberoemde doch
controversiële experimenten overtuigend het verontrustende tegendeel aangetoond dat namelijk het
overgrote deel van de mensen in de “juiste” omstandigheden wel hiertoe in staat is, straffer zelfs,
nog nauwelijks in staat is om zich hiertegen te verzetten 632 . De meeste daders zijn even doodgewone
mannen en vrouwen als wijzelf, en geen psychopaten.
En toch zijn er blijkbaar individuen die zelfs in extreme omstandigheden niet toegeven aan de
druk van de groep of aan de druk van een autoriteit. Uit wat voor hout zijn diegenen gesneden die
daar “weerstand” aan durven bieden?
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Uitzonderlijk slecht
of
afkeurenswaardig 633
Zeer
slecht
Slecht Onvoldoende Niet
goed
Niet
slecht
Voldoende Goed Zeer
goed
198
Uitzonderlijk
goed of
prijzenswaardig
– – – – – – – – – – ± + ++ +++ ++++
629 Vermits Oswald Kaduk in de jaren zestig toch nog een proces heeft gekregen, zal er over hem zeker heel
wat meer informatie beschikbaar zijn. Voor Oskar Gröning is het nooit tot een proces gekomen, al liet hij zich
wel uitgebreid interviewen door Laurence Rees. REES, L., Auschwitz, Antwerpen, Manteau, 2005, p. 140-143,
145-147, 168, 184, 200, 291-292, 299, 302, 304.
630 D. H. JONES, Moral Responsibility in the Holocaust, p. 165.
631 Zie D. POLLEFEYT, Auschwitz: hoe kon het ooit gebeuren? In: Catechetische Service, lente 1995, p. 6-13.
De titel van Pollefeyts proefschrift was: “Voorbij afschuw en verschoning”.
632 Milgram toonde in de jaren zestig aan dat maar liefst 62 % van zijn doodgewone, volkomen normale
mannelijke proefpersonen in de rol van “leraar” gehoorzaamde aan de autoriteit van de proefleider van Yale
University en op diens aansporingen bij elk verkeerd antwoord van de “leerling” - die een acteur was die het
spel meespeelde -, doorging met het toedienen van (zogezegd) steeds zwaardere elektrische schokken tot het
maximum van 450 volt, en dit ondanks het feit dat de “leraar” de “leerling” uit de kamer ernaast hoorde
schreeuwen van de pijn en smeken om er mee op te houden. Zie J. DE LAENDER, De psychologie van de
menselijke wreedheid, in Ethische Perspectieven 14/2 (2004) p. 111-122. Zimbardo toonde met zijn Stanford
Prison Experiment aan dat van doodgewone studenten, die willekeurig onderverdeeld werden in een groep
“cipiers” en een groep “gevangenen” in een nagebouwde gevangenis, de “bewakers” onder hen onder invloed
van deze buitengewone en extreme situatie hun “gevangenen” echt als misdadigers gingen behandelen en zelfs
fysiek straffen. Het experiment liep zelfs zodanig uit de hand dat Zimbardo het voortijdig moest afbreken. The
Stanford Prison Experiment: Rebellion, 21 mei 2002, BBC2. Conclusie: in een extreme situatie zijn mensen
tot de gruwelijkste dingen in staat.
633 “Thus being fully blameworthy for one’s action is being justifiably (deservedly) liable to judgmental blame
because one has (1) performed a wrong act, (2) knowing it is wrong, (3) performing it intentionally, (4)
voluntarily, and (5) from a bad motive; and so one has no excuse. Other things being equal, the degree of
blameworthiness increases with the seriousness of the wrong act.” D. H. JONES, Moral Responsibility in the
Holocaust, p. 21.

Daders
634
Rechter
Baudisch
Erich
Holm
Gustaaf
De
Schutter
Louis
Debra 635
Staf Van
Sintjan
Oscar
Gröning
Oswald
Kaduk
199
A B C D E F G H I J K
Handeling
of
keuze
om iets
te doen
of om
iets niet
te doen
Weet
dat het
moreel
goed of
slecht
is
Doet
het
bewust
Doet
het
vrijwillig
Vanuit
een
moreel
goed of
slecht
motief
Ernst
van de
han-
deling
Karakter
(trekken)
bezittend
als
welwillend
gewetensvol,
gezond
verstand,
zelfstandig,
zelfbeheersing,
zelfrespect
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
– – –
–
– – –
–
– – –
–
– – –
–
– – –
–
– – –
–
– – –
–
Gerechtvaardigde
morele
excuses
zoals
onwetendheid,
vergissing
of dwang
Zelfbedrog
Moreel
eindoordeel
op basis
van
rationele
argumenten
Gevoel
van
walging
tot
bewondering
– – – – – – – – – – – – – – – –
– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
– – – – – –
–
± ± + + + ± ± – – ± +
± – – + + ± – – – – – – – – – – – –
– – –
–
– – –
–
– – –
–
– – –
–
– – –
–
– – – – – – – – – – – –
634 “We should not take any steps that would irreparably damage or completely sever morally valuable
relationships in which we stand with the wrongdoer that have the potential to lead to forgiveness, making
amends, and other reparative actions. This last warning is especially relevant when the wrongdoers feel guilty
and ashamed, have accepted responsibility, and ask for forgiveness.” Ibid., p. 23.
635 Bij Debra zullen we – op basis van (uittreksels uit) het psychiatrisch verslag - ook een oordeel moeten
vellen over het feit of hij misschien verminderd toerekeningsvatbaar was. “Persons may suffer from any of a
variety of mental illnesses that undermine or destroy their powers of agency – the capacities they need to act as
competent moral agents pursuing their goals, making rational choices, and taking responsibility for their
actions…: (1) sufficient cognitive powers to understand the nature of one’s acts,… that they are right or wrong
and the likely consequences of performing them… (2) sufficient powers of deliberation to make informed
choices and decisions… in the light of one’s most deeply held goals and priorities, while taking into account
available evidence concerning the most effective means of achieving them; and (3) sufficient powers of
volition to enable one to carry out decisions and choices in action; in ordinary language these powers are often
referred to as ‘self-control’… Being responsible (possessing powers of agency) gets one in the moral game, so
to speak; once one is in the game and eligible, one can be held responsible (praiseworthy, blameworthy,
deserving of reward, or liable to punishment, etc.) for one’s exercise of those powers. However, responsible
persons are sometimes not blameworthy for particular wrong acts because they have a justified excuse… Most
people with diminished responsibility can be correctly described as blameworthy for some (perhaps most) of
their wrongdoing, as well as praiseworthy for their good deeds.” Ibid., p. 29, 101.

BESLUIT
Ik wil afsluiten. Het is mooi geweest. Ik vond vijftien protestanten die met zekerheid joden
hebben verborgen: Klaas Sluys en Julia Schuyten, Henri Schuyten en Margriet Oudheusden, René
Schuyten en Nelly Opstelten, John Polderman en Lea, Charles Hendrickx en Yvonne Noë, Door
Hendrickx en Philomena Coenen, Henri Rooze en Truus Van Buuren, én Jeanne Schuyten. Er waren
er ongetwijfeld meer. Voor een aantal onder hen beschikken we wel over enkele aanwijzingen, maar
ontbreken vooralsnog verdere bevestigingen of bewijzen. Allen samen verborgen zij - voor kortere
of langere tijd – minstens 29 joden! Zeven van hen werden opgepakt, gedeporteerd en keerden nooit
weer: Myriam Grosz-Reichman met haar drie kinderen, Paula Grosz, Alexander Grosz en Annie
Grosz, Hersz Nadel, Karin Bremer en haar dochterje Sophia Bremer. De eveneens opgepakte Jonas
Polak overleefde Auschwitz. Maar eenentwintig joden – de voor korte tijd opgesloten, maar later
tijdens het transport ontsnapte en terug ondergedoken Igo Gross meegeteld - konden dankzij deze
protestantse redders ondergedoken blijven tot aan de bevrijding: Edith Hönig, Sigmund Hönig en
Rosa Gross, Igo Gross en Rosalie Berlstein, Chana Kron-Hönig, Lily Hönig en Gottfried Finkel,
Markus Finkel en Laura Einig, Selma Finkel en Heinz Schindler, Sylvie Reichman en haar
grootmoeder Dobe Grunspan-Thaler, Josephine of “Jopie” van Engel, Sofie Vlessing, de heer en
mevrouw Wesley, Leo, Adèle en hun oom. En dan hebben we de helemaal naamloos gebleven
“Jewish teenaged boys” nog niet meegerekend die, volgens kleindochter Ann Williams-Lyzenga,
door Henri Schuyten en zijn vrouw Margriet een tijdje bij hen verborgen werden gehouden.
Figuur 137 Edith Hönig en haar echtgenoot Burton Sanders, 2005 (Archief Edith Hönig)
Naast regelmatig contact met een van de laatste joodse overlevenden nog in leven, Edith Hönig, die
speciaal voor dit project bereid was haar herinneringen aan een bijzonder pijnlijke periode met mij te
delen - waarvoor ik haar altijd ontzettend dankbaar zal blijven -, slaagde ik er ook in Sylvie
Reichman terug te vinden en haar na bijna 60 jaar weer in contact te brengen met de families die
haar hielpen onderduiken. Een andere joodse, Jopie van Engel, vond ik eveneens terug, maar zij was
jammer genoeg inmiddels al overleden. Uit het archiefmateriaal bleek dat er nog een zoon van Hersz
Nadel de oorlog had overleefd. Ik vond zijn weduwe terug en kon haar het verhaal vertellen van de
poging van Jeanne Schuyten, Klaas Sluys en zijn vrouw Julia om haar schoonvader nog te redden.
Tijdens mijn onderzoek vond ik heel wat gegevens en foto’s terug van de 38 familieleden van Sylvie
Reichman – waaronder haar ouders - die naar Auschwitz werden gedeporteerd, en die nooit
terugkeerden. Van een aantal onder hen zijn geen andere foto’s bekend 636 .
636 In heel dit verhaal heb ik ontdekt hoe belangrijk foto’s voor mensen zijn. Foto’s van dierbaren zijn
onlosmakelijk deel uit gaan maken van levensverhalen en zijn eigenlijk onmisbaar (geworden) en constitutief
bij de constructie van onze identiteit. Foto’s gaven (eindelijk) een gezicht aan helpers, slachtoffers én aan
daders. En zij kunnen zelfs een echt bewijs zijn van wat “Rechtvaardigen” vermogen.
200

Toen in september 2005 Sylvie speciaal naar België kwam voor een reünie met de kinderen
Sluys en Rooze, kwamen Sylvie, haar echtgenoot en ik met de wagen aangereden in het dorp waar
haar toenmalige “broer” Joop Rooze nu woont en troffen we volgende spandoeken aan:
Figuur 138 Spandoeken van de familie Rooze voor de
reünie met hun "zusje" Sylvie Lednicer-Reichman,
11.9.2005 (Archief Sylvie Lednicer-Reichman)
Telkens als ik naar deze foto’s kijk, moet ik huilen van ontroering. Zij drukken immers een
verhaal uit van “een liefde die blijft” over alle jaren heen. Bijna 60 jaar lang hebben de families
Sluys en Rooze niet geweten wat er van Sylvieke geworden was. Al die jaren zijn zij aan hun
“zusje” blijven denken. Julia en haar echtgenoot Klaas hebben, door toedoen van Edith Hönig, in
1997 de Yad Vashem-medaille van de “Rechtvaardigen” ontvangen. Sylvie Reichman heeft nu ook
de aanvraag ingediend voor Henri en Truus Rooze-Van Buuren. Terecht! Op de medaille staat een
prachtig Talmoedisch gezegde gegraveerd: “Wie één leven redt, redt de hele mensheid.”
Als gelovige protestanten hebben deze mensen met de ogen van Christus gezien wat hen te
doen stond. Zij hebben ook een aantal anderen kunnen overtuigen om hen te helpen, bijvoorbeeld
met het zoeken naar voldoende voedsel voor alle onderduikers.
Zonder enige twijfel heeft dit onderzoek mijn leven en mijn levensbeschouwing grondig
veranderd. Ik heb prachtige mensen leren kennen in Vlaanderen, Nederland, de Verenigde Staten en
Israël. Het heeft mijn blik op de geschiedenis en op de wereld enorm verruimd. Het voorbeeld van
deze moedige protestantse families heeft mij beter leren kijken met de ogen van Christus. Ik heb de
grote dankbaarheid mogen ervaren van al deze mensen voor het teruggeven van een stuk van hun
eigen levensverhaal. Zolang ik leef, zal ik dan ook dit verhaal blijven vertellen als bron van hoop, als
symbool voor wat mensen voor elkaar kunnen betekenen, en voor wat daadwerkelijk beleefde
verdraagzaamheid, verantwoordelijkheidsbesef en verbondenheid vermogen.
De sociologen Samuel en Pearl Onliner schreven in hun boek, De altruïstische
persoonlijkheid: “Wanneer we willen leven in een wereld die vrij is van de dreiging zoals die van de
jodenvervolging, dan zullen we die wereld zelf moeten scheppen. Wanneer we enkele
eigenschappen kunnen doorgronden die helpers onderscheiden van anderen, dan kunnen we
misschien die eigenschappen bewust bevorderen” 637 . Aan de hand van David Jones’ Moral
Responsibility in the Holocaust stelden we een ethische analyse-fiche op, waarmee we juist de aan-
of afwezigheid van deze karaktereigenschappen op het spoor konden komen: welwillendheid,
gewetensvolheid, gezond verstand, zelfstandigheid, zelfbeheersing, zelfrespect en “extensivity” of
ruimdenkendheid, die zowel universele welwillendheid en universele gewetensvolheid omvat en
volgens de Oliners statistisch gezien hét belangrijkste verschil uitmaakt tussen redders en anderen:
“Wat helpers kenmerkte was niet het verwaarlozen van de zorg voor zichzelf, goedkeuring van
anderen of succes, maar meer hun vermogen velerlei relaties aan te knopen – hun sterker gevoel van
637 S. OLINER & P. OLINER, De altruïstische persoonlijkheid. Waarom riskeerden gewone mannen en vrouwen
hun leven om anderen te redden, Amsterdam, Balans, 1989, p. 10.
201

verbondenheid met anderen en hun verantwoordelijkheidsgevoel voor het welzijn van anderen, ook
degenen die niet direct tot hun familie of hun gemeenschap behoorden” 638 .
Eén van de wijzen waarop we deze karaktertrekken kunnen cultiveren, is het aanmoedigen
van vrijwilligerswerk. Het is dan ook fantastisch dat ongeveer 70% van mijn derdegraadsleerlingen
spontaan voor vrijwilligerwerk kiest voor hun semestertaak godsdienst. Sommigen helpen eenmaal
per week als maaltijdbegeleider een demente bejaarde bij het eten, anderen begeleiden minimum
drie keer in de School van Vrede van de Sint-Egidiusgemeenschap te Antwerpen kansarme lagere
schoolkinderen bij het maken van hun huistaak of bij het leren van hun lessen…
Maar David Jones waarschuwt ons ook dat alleen een versterking van deze goede
karaktertrekken onvoldoende is om een eventuele toekomstige genocide te voorkomen. In zijn
besluit vat hij het nog eens kort en krachtig samen: “There is a complex set of conditions (not
including outside intervention) that is sufficient to prevent future genocides or at least make them
less likely to occur. This complex sufficient condition consists of three elements, each of which is
necessary but insufficient by itself for the prevention of genocide: (1) a high level of the individual
virtues of universal benevolence and conscientiousness, (2) a set of liberal political institutions
characteristic of constitutional democracy, and (3) a good political culture, including especially the
civic virtues of respect for the rule of law, support for and loyalty to the other institutions of
constitutional democracy, and mutual respect and tolerance among citizens” 639 , en het belang van dat
laatste verduidelijkt hij nog even: “A great deal of empirical psychological research has confirmed
that prejudice is maintained by avoidance of social interaction with members of the devalued group.
Correspondingly, prejudice is weakened when people have ongoing experiences of working or
associating with those whom they have formerly denigrated, especially if they cooperate with them
in mutually beneficial activities. Mutual respect and tolerance is not an inevitable part of human
nature: it has to be acquired through direct experience. Citizens who have mutual respect and
tolerance are also capable of participating together in a wide range of intermediate civic associations
and organizations that are essential for the exercise of political rights in the wider community” 640 .
Wie vergeet, is gedoemd om te herhalen. Wie herhaling wil voorkomen, kan daarom best naar
“anderen” leren kijken en zien wat ons vandaag hier en nu te doen staat: namelijk de diversiteit
erkennen als een realiteit en daarnaar proberen te leven.
638 Ibid., p. 272.
639 D. H. JONES, Moral Responsibility in the Holocaust, p. 242.
640 Ibid., p. 241-242.
202
Jan Maes (Mortsel)
jan.maes3@telenet.be

BIBLIOGRAFIE
A. GESCHREVEN BRONNEN EN WERKEN
1. BOEKEN
BERLER, W., Itinéraire dans les ténèbres. Monowitz, Auschwitz, Gross-Rosen, Buchenwald, Parijs,
L’Harmattan, 1999.
BRACHFELD, S., “Ze hebben het overleefd”, Brussel, VUBPRESS, 1997.
BROWNING, C.R., Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland,
New York, Harper Collins, 1991.
DE VOLDER, J. & WOUTERS, L., Van binnen weent mijn hart. De vervolging van de Antwerpse joden.
Geschiedenis en herinnering, Antwerpen, Standaard, 1999.
DE WEVER, B., Greep naar de macht: Vlaams nationalisme en Nieuwe Orde, het VNV, 1933-1945,
Tielt, Lannoo, 1994.
FOGELMAN, E., Conscience & Courage. Rescuers of Jews during the Holocaust, New York-London-
Toronto-Sydney-Auckland, Anchor Books Doubleday, 1994.
HILBERG, R., Daders slachtoffers omstanders. De joodse catastrofe 1933-1945. Vertaald door
P. VAN DER KAAIJ, Haarlem, Uitgeverij J.H. Gottmer – H.J.W. Becht, 1992.
JONES, D., Moral Responsibility in the Holocaust. A study in the Ethics of Character, Lanham –
Bulder – New York – Oxford, Rowman & Littlefield Publishers, 1999.
LAUREYS, E., Meesters van het diamant. De Belgische diamantsector tijdens het nazibewind, Tielt,
Lannoo, 2005.
MAERTEN, F., SELLESLAGH, F. & VAN DEN WIJNGAERT, M. (ed .), Entre la peste et le choléra. Vie
et attitudes des catholiques sous l’occupation, Brussel – Louvain-la-Neuve, CEGES –
Quorum – ARCA, 1999.
KLARSFELD, S. & STEINBERG, M., Memoriaal van de deportatie der joden uit België. Voorgesteld
door, Brussel – New York, Vereniging der Joodse Weggevoerden in België – Kinderen van
de Deportatie, 1982 (repr. 1994).
OLINER, S. & OLINER, P., De altruïstische persoonlijkheid. Waarom riskeerden gewone mannen en
vrouwen hun leven om anderen te redden, Amsterdam, Balans, 1989.
REES, L., Auschwitz, Antwerpen, Manteau, 2005.
SAERENS, L., Vreemdelingen in een wereldstad. Een geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse
bevolking (1844-1944), Tielt, Lannoo, 2000.
SCHREIBER, M., Stille rebellen. De overval op de 20 e deportatietrein naar Auschwitz. Vertaald door
J. GIELKENS, Amsterdam - Antwerpen, Atlas, 2001 (repr. 2002).
SCHUYTEN, M.C., Oorlogsdagboek, Antwerpsche nota’s 1940-1944, Antwerpen, De Techniek,
maart 1945.
SLUYS, K., Het wonder van Boechout. Doorbraak van het Evangelie in Vlaanderen, Franeker, T.
Wever, 1959.
STEINBERG, M., Le dossier Bruxelles-Auschwitz. La police SS et l’extermination des Juifs de
Belgique. Met een voorwoord van B. & S. KLARSFELD, een nawoord van M. PIORO en
gerechtelijke documenten van de zaak Ehlers, Brussel, le Comité Belge de soutien à la partie
civile dans le procès des officiers SS Ehlers, Asche, Canaris, responsables de la déportation
des Juifs de Belgique, 1980.
STEINBERG, M., De ogen van het Monster. De holocaust dag in dag uit, Antwerpen - Baarn,
Hadewijch, 1992.
VAN DEN WIJNGAERT, M. e.a., België tijdens de Tweede Wereldoorlog, Antwerpen, Standaard,
2004.
VAN PEE, R., Ik was 20 in 1944. Relaas uit Neuengamme en Blumenthal, Berchem, EPO, 1995.
VERSCHOORIS, M., Schrijven in de schaduw van de dood. Over thuiskomen, opduiken en
achterblijven [1940-1955], Gent, Snoeck, 2005.
WOUTERS, N., Oorlogsburgemeesters 40/44. Lokaal bestuur en collaboratie in België, Tielt,
Lannoo, 2004.
203

2. ARTIKELEN IN VERZAMELWERKEN
CAESTEKER, F., Onverbiddelijk, maar ook clement. Het Belgische immigratiebeleid en de joodse
vlucht uit Nazi-Duitsland, maart 1938-augustus 1939, in Bijdragen tot de Eigentijdse
Geschiedenis, 13/14 (2004) 99-139.
DE WEVER, B., De collaboratie in Vlaanderen, in J. GOTOVITCH & C. KESTELOOT (ed.), Het
gewicht van het oorlogsverleden, Gent, Academia Press, 2003, 39-49.
SAERENS, L., Gewone Vlamingen? De jodenjagers van de Vlaamse SS in Antwerpen, 1942 (Deel 1),
in Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 15 (2005) 289-313.
SCHUYTEN, J., Tenminste Sylvieke, in J. DE VOLDER & L. WOUTERS, Van binnen weent mijn hart.
De vervolging van de Antwerpse joden. Geschiedenis en herinnering, Antwerpen, Standaard,
1999, 120-126.
VANDEN DAELEN, V., Het leven moet doorgaan. De joden in Antwepren na de bevrijding, 1944-
1945, in Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 13/14 (2004) 141-185.
.
3. ARTIKELEN IN TIJDSCHRIFTEN
SCHUYTEN, R., Advertentie in Vlaanderen voor Kristus, 19 september 1939, p. 88.
4. ARTIKELEN IN KRANTEN, WEEKBLADEN
Belgisch Staatsblad, 1947, bladzijde 10474.
Debra, de droevige Held van een nieuw Proces, in De Volksgazet, 1 december 1949, p. 7.
Debra liet verschillende personen aanhouden, in De Volksgazet, 2 december 1949, p. 7.
Vroegere Slachtoffers van Debra, schilderen diens Nazi-activiteit, in De Volksgazet,
3 december 1949, p. 7.
Laatste Getuigen in Zaak Debra worden gehoord, in De Volksgazet, 8 december 1949, p. 6.
Oorlogsmisdadiger Thonon bevestigt de Verklikkersactiviteit van Debra, in De Volksgazet,
9 december 1949, p. 7.
De Auditeur eist de Doodstraf tegen Debra, in De Volksgazet, 10 december 1949, p. 3.
Debra tot levenslange Dwangarbeid veroordeeld, in De Volksgazet, 17 december 1949, p. 3.
Foto van de J.-F. Willemsherdenking te Boechout, 8.8.1943, in De Post, 18 april 1982, p. 8-9.
MAES, J., Holocaustmuseum (Lezersbrief), in De Standaard, 21 december 2001, p. 8.
OTTE, A., “Dit is geen oude geschiedenis”, in De Standaard, 16 november 2005, p. 7.
Een zaak van aanhoudingen en hulp aan S.D., in Gazet Van Antwerpen, 3 en 4 december 1949, p. 6.
5. ONUITGEGEVEN PROEFSCHRIFTEN, VERHANDELINGEN, SCRIPTIES
MAES, J., Daders slachtoffers omstanders. De vervolging van de Antwerpse joden: kiezen of niet
kiezen, dat was de vraag (onuitgegeven paper Christendom en Jodendom), KULeuven, 2005.
http://www.de-living.be/vervolging/Daders%20slachtoffers%20omstanders.doc
6. ARCHIEFSTUKKEN
Antwerpen, Provinciaal Archief Antwerpen
Wereldoorlog II, Oorlogsgebeurtenissen.Vragenlijst: de oorlog in de provincie Antwerpen.
Boechout, Heemkundige Kring “Het Speelhof”
Van Sintjan, Omzendschrijven 20.5.1941.
Vragenlijst [ingevuld door Klaas Sluys] van het Belgische Commissariaat voor Repatriëring –
Dienst voor Opzoeking en Identificatie – met medewerking van het Rode Kruis van België.
Brussel, Auditoraat-Generaal
Dossier Debra, Louis
Dossier Van Sintjan, Gustaaf
204

Brussel, Ministerie van Volksgezondheid - Dienst Oorlogsslachtoffers (DO)
Dossier Altbaum, Isaias
Dossier Bremer, Karin
Dossier Bremer, Sophia
Dossier Coenen, Philomena
Dossier Finkel, Markus
Dossier Gross, Israel
Dossier Grosz, Alexander
Dossier Grosz, Annie
Dossier Grosz, Paula
Dossier Grosz, Zoltan
Dossier Grunspan, Chaja-Syma
Dossier Grunspan, Sara Esther
Dossier Hendrickx, Jacobus D. Isidorus
Dossier Hendrickx, Marie Carolus
Dossier Hanfling, Majer
Dossier Karfiol, Wilhelm
Dossier Landau, Philippe
Dossier Nadel, Hersz
Dossier Nadel, Manfred
Dossier Neumann, Estera
Dossier Pakula, Gertrude
Dossier Polak, Jonas
Dossier Reichman, Alexander
Dossier Reichman, Andre
Dossier Reichman, Catharina
Dossier Reichman, Joseph
Dossier Reichman, Marie
Dossier Reichman, Maurice
Dossier Reichman, Suzanne
Dossier Schvartz, Julianna
Dossier Sluys, Klaas
Fiche originale du fichier des “enfants cachés” constitué par le Comité de Défense des Juifs
concernant Madame REICHMAN, Sylvie
concernant Madame VAN ENGEL, Joséphine
Brussel, Dienst Vreemdelingenzaken 641 (DV)
Dossier Finkel, Gottfried, A280367
Dossier Finkel, Markus, 1571278
Dossier Finkel, Selma, 2014544
Dossier Gnazic, Elias,1501316
Dossier Gnazic, Hanna, A375136
Dossier Gross, Israel, A318886
Dossier Grosz, Paula, A397121
Dossier Grosz, Zoltan, 1365384
Dossier Grunspan, Isaak, 1522346
Dossier Grunspan, Joel, 1502741
Dossier Grunspan, Chaja, 7005589 of 1522347
Dossier Grunspan Lea, 1522348
Dossier Hanfling, Majer, A302999
641 Dossiers die niet teruggevonden werden (in de archieven van de Dienst Vreemdelingenzaken zelf):
Lipschitz, Leizer; Karfiol, Benjamin (°Glogow, 5.12.1894); Dossier Grunspan, Sara Ester, 1522349. Geen
dossier (bij de Dienst Vreemdelingenzaken): Vlessing, Sophie (°Nederland, 1922); van Engel, Josephine,
(°Amsterdam, 1.3.1935); Bremer, Sofia (°Amsterdam, 27.6.1919); Bremer, Karin (°Amsterdam, 6.1.1941).
205

Dossier Hönig, Edith, 3219080
Dossier Hönig, Lily, A280367
Dossier Hönig, Sigmund, A213361
Dossier Karfiol, Benjamin, 16262023
Dossier Karfiol, Danuta, 2091923
Dossier Karfiol, Wilhelm, A373662
Dossier Kron, Karl, A323181
Dossier Lachter, Leon, 1381846
Dossier Nadel, Hersz, A344334
Dossier Nadel, Manfred, A393351
Dossier Nadel, Max, A375136
Dossier Opstelten, Nelly, A17360
Dossier Pakula, Gertrude, A363959
Dossier Reichman, Alexander, 1298478
Dossier Reichman, Benjamin, 1379678
Dossier Reichman, Céline, 2539718
Dossier Reichman, Esther-Regina, 2101845
Dossier Reichman, Eugène, 1258289
Dossier Reichman, Joseph, 1298479
Dossier Reichman, Louis, 1412232
Dossier Reichman, Mauritius, 1420646
Dossier Reichman, Paula, 2539717
Dossier Rodriguez, Jacob, 1136784
Dossier Safir, Eisig, 1484797
Dossier Safir, Renée, 2106954
Dossier Schindler, Heinz, 2014544
Dossier Sluys, Klaas, A150932
Dossier Van Buuren, Geertruida, A67798
Dossier Zawadski, Henry, 822448
Hasselt, Ministerie van Financiën, Administratie van het Kadaster
Uittreksel uit de kadastrale legger van de gemeente Hasselt 1 e Afdeling, Artikel 6048
Mechelen, Joods museum van Deportatie en Verzet (JMDV)
Fotocollectie
Dossiers Jodenvervolging in België
Archief Jan Maes
1. (Telefonische) Gesprekken
Amir, Michlean (U.S. Holocaust Memorial Museum in Washington, VS)
Blokland, Johan
Eikelboom-Sluys, Dora (NL)
Elboom-Reichman, Régine (Israel)
Funkleder, Jacques (Belgische Vereniging Het Ondergedoken Kind)
Grynberg, Sabine (Secrétariat Politique de l’Ambassade d’Israël en Belgique & au Luxembourg)
Hanuse, G. (Brussel, Auditoraat-Generaal)
Haverals, François (Heemkundige Kring Boechout,“Het Speelhof”)
Hickman-Schuyten, Margaret (VS)
Huisman, Jaap (NL)
Huisman, Jeff (NL)
Joosten , Marius
Laureys, Eric (SOMA)
Lednicer-Reichman, Sylvie (VS)
206

Marcovici-Reichman, Paula
Michield, Marc (organisator XXste-konvooiherdenking, Boortmeerbeek)
Nadel-Gnazic, Hanna (Israel)
Rooze-Hendrickx, Liliane
Saerens, Lieven (SOMA)
Safir-Edelstein, Renee
Schuyten, Peter (VS)
Schuyten, Wim (VS)
Stichting 1940-1945 (NL)
Verhaegen, Liliane
Zuster Thérèse (Archief van de Zusters van Sint-Vincentius à Paulo; Gijzegem)
2. E-mails
Borsuk-Nadel, Ilana (Israel)
Eikelboom-Sluys, Dora (NL)
Haverals, François (Heemkundige Kring Boechout,“Het Speelhof”)
Hickman-Schuyten, Margaret (VS)
Janssens, Guido
Karmi-Finkel, Danielle (Israel)
Laplasse, Jan (SOMA, B)
Lednicer-Reichman, Sylvie (VS)
Osbun, Richard (in opdracht van zijn grootvader Schuyten, Wim) (USA)
Regosin-Finkel, Judith (Israel)
Sanders-Hönig, Edith (NL)
Schuyten, Peter (VS)
Sproelants, Christophe (communicatiedienst gemeente Boechout)
Rooze, Frank
Rooze, Joop (NL)
Vitto, Steven (Registry of Holocaust Survivors, U.S. Holocaust Memorial Museum in Washington,
VS)
Vondeling, Cobie (VS)
White-Williams, Gwyneth (VS)
Williams-Lyzenga, Ann (VS)
Wouters, Lieve
3. Schriftelijke mededelingen en brieven
W. J. De Bruin (Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden) aan Jan Maes, 20.12.2005.
J. Funkleder (Belgische Vereniging Het Ondergedoken Kind) aan JanMaes, 30.3.2006.
M. Paldiel (Directeur Departement des Justes Yad Vashem Israel) aan Jan Maes, 9.3.2006.
Wim Schuyten (VS) aan Jan Maes, 28.10.2005; 1.12.2005; 9.2.2006.
Greet Van Den Dries-Rooze, nota’s bij foto’s voor Jan Maes, 1.12.2005.
4. Foto’s
Clémeur, Hugo
Eikelboom-Sluys, Dora (NL)
Hickman-Schuyten, Margaret (VS)
Huisman, Jaap (NL)
Marcovici-Reichman, Paula
Rooze, Joop (NL)
Quak-Rooze, Lies (NL)
Sanders-Hönig, Edith (NL)
Schuyten, Wim (VS)
Van Den Dries-Rooze, Greet
Van Puyenbroek, Simonne
Vroon, Tony
207

5. DVD
Interview 27861. Sylvie Lednicer Date: April 2, 1997 (Survivors of the Shoah), Visual History
Foundation, 1997.
LEDNICER, O., Sylvie Lednicer-Reichman op bezoek bij mevrouw de Wilde, Korbeek-Lo,
12.9.2005.
Archief Dora Sluys
De balansen van 1944 en 1945 van “Industrie & Handelsmaatschappij Boechout”
SCHUYTEN, J., Van 31 januari 1943 tot juli 16 of 17 1944 (Getuigenis geschreven op vraag van de
familie in Amerika), december 1995.
Archief Marnix Sluys
Brief van 22.9.1943 van Klaas Sluys aan zijn vrouw Julia Schuyten.
SCHUYTEN, J., Klaas Sluys 1911-1965 (Korte biografie van Klaas Sluys, door zijn vrouw, Julia
Schuyten), 1965.
Vonnis dd 1.4.1943 van Klaas Sluys, Feldgericht, Feldkommandatur 520, St.L. VI nr.60/43
Archief Margaret Hickman-Schuyten
530 bladzijden brieven (en enkele dagboekfragmenten) tussen René Schuyten en zijn verloofde en
latere vrouw Nelly Opstelten van 14 september 1938 tot 11 mei 1948.
Een handgeschreven latere Engelse vertaling van het oorlogsdagboek van soldaat in het Belgisceh
leger, René Schuyten, van 9.5.1940 tot 30.5.1940.
Brief van Betty G. Cantor uit Atlanta van 8.6.1993 aan Nelly Schuyten[–Opstelten].
Brief van Mordecai Paldiel, Director Dept. For the Righteous, Yad Vashem uit Jerusalem van
23.8.1993 aan Nelly Schuyten.
Brief van Julia Sluys-Schuyten van 1995 aan Nelly Opstelten.
Handgeschreven presentatie van Nelly Opstelten voor Paul [Hickmans] Duitse les, 12.4.1994.
Nota’s die Margaret Hickman-Schuyten nam van verhalen die haar moeder Nelly haar vertelde op
het vliegtuig naar België in 1989.
Archief Joop Rooze
Dagboekaantekeningen van Truus Rooze – van Buuren neergeschreven op 31.12.1944.
Archief Tony Vroom
Foto van de J.-F.Willemsherdenking te Boechout: 8.8.1943, in De Post, 18 april 1982, p. 8-9.
B. ELECTRONISCHE BRONNEN EN WERKEN
Brief van Julia Schuyten aan Yad Vashem 8.1.1996, http://users.pandora.be/deliving/Dossier%20De%20vervolging%20van%20Antwerpse%20joden%20in%20Boechout/
Brief%20van%20Julia%20Schuyten%20aan%20Yad%20Vashem%208.1.1996.doc (toegang
9.7.2006)
Draaiboek ‘in de kijker’ 2005-2006, http://alo.theo.kuleuven.ac.be/Draaiboek_indekijker.doc
(toegang 9.7.2006)
Oswald Kaduk, in Wikipedia, http://de.wikipedia.org/wiki/Oswald_Kaduk (toegang 18.7.2006)
PALINCKX, K., De dood valt uit de hemel. V-bommen op Antwerpen, in Knack, 2004,
http://www.knack.be/CMarticles/ShowArticleZoek.asp?articleID=40693&sectionID=1364
(toegang 9.7.2006).
Resultaat evaluatie: J. Maes, Verdieping van de eigen levensbeschouwing in dialoog met christelijke
en andere verhalen. Godsdienst voor het 5 e jaar (1 e trimester), OLVE Edegem, 2005,
208

http://users.pandora.be/deliving/5ejaar/Resultaat%20Evaluatieformulier%20kerst%202005.doc
(toegang 9.7.2006)
C. FILM EN TELEVISIE
DVD
Auschwitz. The Nazi’s & the ‘Final Solution’, BBC, 2005.
Judentransport XX, Eye2Eye Media Productie, 2003.
VIDEO
KAYZER, W., De code van Pasternak. Interview met George Steiner, in W. KAYZER, Van de
Schoonheid en de Troost, VPRO.
NOG TE DOEN
Brussel, Algemeen Rijksarchief (ARA)
Altbaum, Isaïas (°Antwerpen, 1.9.1912-†Auschwitz, PL, 27.4.1944)
Coenen, Philomena (°Geel, 20.9.1896)
Hamels, Mariette Catharina
Hendrickx, Eduard (°Geel, ?)
Hendrickx, Jacobus-Dominicus-Isidorus (°Geel, 20.12.1894)
Hendrickx, Maria-Carolus-Josephus (°Geel, 17.9.1918)
Karfiol, René(e) (°Keulen, 23.6.1931)
Karfiol, Silvain (°Antwerpen, 8.4.1940)
Karfiol Wilhelm (°Debica (Polen), 11.2.1905)
Landau, Paul
Lauterborn, Felix
Noé, Yvonne
Polderman, John
Rooze, Antoon (°29.7.1910-†19.6.1972)
Rooze, Bertus (°2.12.1914-†11.1.1971)
Rooze, Henri (°Gent, 16.4.1906-†Grimbergen, 4.6.2002)
Schuermans, Jan
Schuyten, Hendrik (°Antwerpen 17.7.1981-†Antwerpen, 15.7.1975)
Schuyten, Jeanne (°Antwerpen, 31.10.1913-†Grand Rapids, MI, VS, 8.5.1997)
Schuyten, Juliana (°Gouda, NL, 16.11.1914-†Lier, 30.1.2005)
Schuyten, Médard (° Oostende, 27.9.1866-†Antwerpen, 7.1.1951)
Schuyten René (°Antwerpen 7.5.1919-†Minnesota, VS, 8.10.1975)
van Oudheusden, Margaretha (°Antwerpen,27.11.1893-†Boechout, 23.9.1981)
van Sintjan, Gustaaf
Welfens, Louis
Wyndaele, Emiel
Brussel, Auditoraat-Generaal
Dossier Lauterborn, Felix
Dossier Schuermans, Jan
Dossier Wyndaele, Emiel
Brussel, Het college van Procureurs-Generaal. Dienst Archieven. Sectie
incivisme.(Allardstraat 42)
Mogelijk dossier over de Duitse rechter Baudisch
Brussel, Ministerie van Volksgezondheid - Dienst Vreemdelingenzaken (DV)
209

Debra, Louis
Freifeld, Chana (°Milcza (Polen), 18.6.1909-† Antwerpen, 15.4.1943)
Karfiol, René(e) (°Keulen, 23.6.1931)
Winter, H.J.
Vida, Paul
Brussel, Studiecommissie Joodse Goederen (Diensten Eerste Minister)
Den Haag, Nationaal Archief
Gezandschap België (en Luxemburg) 1839-1954 (1961)
Stukken betreffende naar België uitgeweken vluchtelingen uit Duitsland (1937-1940)
toegang: 2.05.43
inventarisno. 596
* Vreemdelingendienst en Grensbewaking 1920-1940
Stukken betreffende toelating van joodse vreemdelingen en Duitse vluchtelingen tbv. tijdelijk
verblijf (1938-1939)
toegang: 2.09.45
inventarisno. 310-315
* Vreemdelingendienst en Grensbewaking 1920-1940
Stukken betreffende verlening van vergunning aan joodse vreemdelingen en Duitse vluchtelingen en
tot binnenlating en opname in een kamp (1938-1939)
toegang: 2.09.45
inventarisno. 323-330
* Zorg voor Vluchtelingen uit Duitsland (1938-1940)
Alfabetisch geordende dossiers
toegang: 2.04.58
inventarisno. 109-125
* Zorg voor Vluchtelingen uit Duitsland (1938-1940)
Alfabetisch geordende persoonskaarten van vluchtelingenkinderen
toegang: 2.04.58
inventarisno. 130
* Duits Consulaat 1930-1945
Naamlijsten van Duitsers in het buitenland (1939)
toegang 2.05.20
inventarisno. 303
* Duits Consulaat 1930-1945
Alfabetisch kaartsysteem betreffende personen aan wie het staatsburgerschap ontnomen is
toegang 2.05.20
inventarisno. 473-481
* Ministerie van Buitenlandse Zaken, A-dossiers
Gepubliceerde lijsten van Duitsers aan wie het staatsburgerschap ontnomen is
toegang 2.05.21
inventarisno. 1348
Berlin, Bundesarchiv (Finckensteinallee 63 D-12205 Duitsland)
Mogelijk dossier over de Duitse rechter Baudisch
210

BIJLAGEN
1. Inlichtingsbulletin betreffende vreemdelingen Sylvie Reichman, 9.9.1944 (DV, Dossier
Benjamin Reichman)
2. De balansen van 1944 en 1945 van “Indrustrie & Handelsmaatschappij Boechout” van Klaas
Sluys
3. MAES, J., Stamboom van de familie Reichman
4. MAES, J., Stambom van de familie Schuyten
211

Figuur 139 Inlichtingbulletin Sylvie Reichman rectozijde, 9.9.1944 (DV, Dossier Benjamin Reichman)
212

Figuur 140 Inlichtingsbulletin Sylvie Reichman versozijde, 9.9.1944 (DV, Dossier Benjamin Reichman)
213

Figuur 141 Jaarbalans 1944 van "Industrie & Handelsmaatschappij Boechout (Archief Dora
Eikelboom-Sluys)
214

Figuur 142 Jaarbalans van Industrie & Handelsmaatschappij Boechout (Archief Dora Eikelboom-
Sluys)
215

Figuur 143 J. Maes, Stamboom van de familie Reichman, juli 2006 (Archief Jan Maes)
216

Figuur 144 J. Maes, Stamboom van de nakomelingen van Médard Schuyten, juli 2006 (Archief Jan
Maes)
217