inhoud voorwoord deur senator ca van niekerk - Tuis Blad

INHOUD
Voorwoord deur komdt. C.A. van Niekerk, President van
die Senaat
Voorwoord deur die Skrywer
Op Kommando 1
Oor die grens in Natal 1
Waarnemende kommandant De Wet tot
Veggeneraal bevorder 2
Generaals De Wet en De la Rey gaan
spreek generaal Cronje 4
Lord Roberts slaggereed en ruk op 5
Generaal De Wet aanvaar presidente-opdrag 5
Toestand aan generaal Cronje gerapporteer 6
Generaal De Wet gaan generaal Cronje help 7
Generaal C.C. Froneman 8
Generaal De Wet beskik nou oor 260 man-
skappe 9
Kaptein Danie Theron 9
Theron op weg na Cronje 10
Nuwe tydperk - vergeet Cronje 12
Roberts ruk op na Bloemfontein 12
Lord Roberts beset Bloemfontein 12
Toekomstige oorlogsplanne en reorganisasie 13
Roberts meen oorlog is gewonne en oor 13
Generaal De Wet en burgers weer slaggereed 14
Ontnugtering vir lord Roberts 14
Roberts geweeg en te lig bevind 15
Van Jammerbergdrif na Sprinkaannek 16
Drie groepe burgers 16
Dank verskuldig aan lord Roberts 17
Trein- en brug-opblasers van beroep 17
Die opblaasapparaat 17
Kaptein Melt van Schoor 18
Geveg by Roodewalstasie 19
Roodewal se voorrade en buit 20
Groot en pragtige vuurwerk 20
Vyandelike versterkings daag op 21
Roberts se verbanningsproklamasie 21
Generaal De Wet spreek burgers toe 22
Wessels- en Morgendal-tragedie 22
Downingstraat 10 en vyfde bondgenoot 24
Mevrou (generaal) De Wet as gevangene 25
Wat boervrou en -dogter moes verduur 26
Die Groenkopgeveg 29
Herowerde Groenkop en oorwinningsbuit 33
Veldkornet Willie Pretorius 34
Kommandant (Senator) C.A. van Niekerk 36
Die Leeuwspruit-blokhuis en Berrie Richter 37
Kiesing van Vrystaatse afgevaardigdes 42
Ontsettende konsentrasiekamp-lyding 43
Tot dou-voor-dag opgesit 43
Generaal de Wet kom op Bloemfontein-stasie
aan 44
Vereeniging - nee, Afrikaner-Mara 45
Insake amnestie vir Kolonialers 45
Dit is vrede 45
Generaals De Wet, De la Rey en Botha na
Europa 46
Begrafnis van president Paul Kruger 47
Enige gedigte 47
Gedig deur meneer Willie le Roux
Gedig op Generaal tydens sy begrafnis
VOORWOORD DEUR SENATOR
C.A. VAN NIEKERK
Die herinneringe van die ontsettende groot stryd tussen
Boer en Brit gedurende die jare 1899-1902 raak al meer
en meer in vergetelheid by ons jongmense en skynbaar
heers daar ook 'n mate van onkunde omtrent die verloop
van sake gedurende die worstelstryd wat die twee
Republieke moes deurmaak.
Die skrywer, wat as jong seun saam met sy vader, die
gevierde genl. C.R. de Wet, in 1899 op kommando
gegaan het en getrou by sy vader tot die einde van die
byna driejarige oorlog gebly het, stel nou sy herinneringe
te boek en vertel op interessante wyse wat nog nie in druk
verskyn het nie.
Uit die aard van die saak is daar 'n groot gaping in die
oorlogsargief, sover dit die Republieke raak, vanaf die
datum wat die twee Republikeinse hoofstede in besit
geneem is deur die Britse magte tot by die vredesluiting
in Mei 1902, want 'n massa oorlogsrapporte en ander
waardevolle dokumente is te velde òf vernietig òf het
verlore geraak. Die publikasie van die herinneringe van
die skrywer sal sommige van die gapinge help dek en lig
werp op gebeurtenisse waaromtrent daar twyfel mag bestaan.
Mag die werkie 'n baie groot leserskring vind.
Boshof
5 September 1951
C.A. van Niekerk

VOORWOORD DEUR IZAK DE WET
Dis nie alleen op aandrang van talle vooraanstaande
persone dat ek besluit het om kortliks enige
oorlogsherinneringe en -ervarings hiermee te boek te stel
nie. Ook jong Suid-Afrika het daar 'n aandeel aan. Gode
sy dank het seker 'n goeie 90 persent van die jeug van ons
volk die Nasionale Pad van 1899-1902 nog nie byster
geraak het nie, dog die vryheidsvaandel steeds omhoog
hou; daardie ideaal waarvoor ongeveer 6 000 stryders en
26 000 vroue en kinders (ongeveer een agste van die
Boernasie) gely en gesterf het.
Waar ek as seun van wyle genl. De Wet voorheen ter
wille van beskeienheid geweier het, moes ek nou op rype
leeftyd teenoor daardie aandrang swig. Nieteenstaande
vyandelike dum-dum-koeëls en lidietbomme dit destyds
nie kon regkry nie, moet ek nou ``hensop'' en my
persoonlike belewenisse meedeel ten opsigte van sekere
veldslae of gevegte, geheimsinnige bewegings,
uitoorlêtaktiek by aanvallende sowel as verdedigende
optrede, amuserende en avontuurlike voorvalle en,
helaas, ook treurige en hartroerende tonele.
Aan die begin van die stryd is daar onweerlegbaar
sekere noodlottige strategiese flaters begaan. So is daar
bv. meesal net defensief opgetree ... en dit terwyl die
vyand in sekere gevegte die onderspit gedelf en op die
vlug geslaan het. Offensiewe optrede sou hier baie
doeltreffender gevolge nagelaat het. Verder het die
laakbare verwaarlosing van onder andere die vernietiging
van vyandelike verbindingslyne, die opblaas van brûe en
treinspore ens., feitlik met afsydige onverskilligheid
voortgeduur, waardeur duisende troepe en tonne voorrade
ongehinderd aangebring is.
Aangesien die blaam van derglike onvergeefbare en
onvergeetlike flaters moontlik ook op die skouers van die
latere aanvoerders geplaas is of hulle selfs as
medeverantwoordelik verdink mag word, glo ek dat
enersyds aan die ``keiser gegee moet word wat hom
toekom''. Die onskuldige moet andersyds onthef word van
die blaam en verdenking ten opsigte van sake waaroor hy
destyds as mindere geen seggenskap gehad of
verantwoordelikheid gedra het nie. Die skuldige, onder
wie se leiding as opperbevelhebber daardie noodlottige
flaters begaan is, sy dit deur koppigheid of trotse eergevoeligheid
of wat ook al, moet die blaam en verdenking
alleen en ten volle dra.
Vir nadere inligting dien die volgende: Die inhoud van
die boek is nie uit geskiedenisboeke of van ``hoor-sê''
oorgeskryf nie (behalwe enkele uiters betroubare
mededelings) maar is beslis die vrug van persoonlike
ervarings opgedoen in teenwoordigheid en onder
aanvoering van generaal De Wet, as een van sy lyfwagte
en stafoffisiere wat vanaf die begin tot die einde van die
oorlog met hom in die veld was.
Sonder om doekies om te draai, het ek padlangs geskryf,
dit wil sê met dié gevoel en dié gees waarmee die
verdedigers van land en volk destyds teenoor die
``vreemde indringers met aggressiewe motiewe'' besiel en
tereg tot barstens toe gevul was. Om die ware innerlike
gevoel en gees van 'n halwe eeu gelede nou te wil ontduik
en verdoesel, sal misleidend wees en trouens verraad
inhou teenoor die leser en jongere geslagte wat reikhalsend
hunker om verdere inligting en gebeurtenisse in
verband met die heldestryd en tog so smartvolle
lydenstyd.
Dit verskaf egter vreugde dat 'n radikale verandering
ingetree het, sodat selfs leidsliede van die destydse
``vreemde invallers'' tans swart op wit wêreldkundig
getuig, dat Frankryk aan die Fransman behoort, Duitsland
aan die Duitsers, Engeland aan die Engelsman, en dat net
so Suid-Afrika voorwaar die tuiste en regmatige eiendom
van die Afrikaner is.
Genoemde verandering en erkenning is grootliks die
vrug van wyse staatsmanbeleid (deur God die Here so
beskik) en gerugsteun deur 'n ingebore Suid-Afrikaanse
nasiebewussyn, ja, nasionalisme, wat met die
vryheidstrek van Piet Retief, die byna bo-menslike
worstelstryd van Paul Kruger en andere helde reeds
omhoog gelaai het en tot in lengte van dae sal
voortbestaan.
Aangesien die inhoud van die boek meesal handel oor
veldslae en gebeurtenisse in verband met wyle my vader,
het ek myself onder omstandighede as kind van die
generaal vergeet, en alles gevolglik net beskryf as lid van
dié volk uit wie, deur wie, en vir wie generaal Christiaan
de Wet geleef, gestry en gesterf het.
Spitskop
Pk. Brandfort, O.V.S.
30 Junie 1951
Izak J.C. de Wet

Op Kommando
Oorlog!... Oorlog? Ja, dit is die begin. Bevele om die
burgers vir krygsdiens op te kommandeer en in kommandemente
byeen te bring is deur sy hoogedele president
Steyn uitgereik en weldra sou man, vrou en kind moet
skei om, wie weet, mekaar moontlik nooit weer te sien
nie. Eerlang sou trane gevolg word deur bloed as die
dood die hoogste offers sou verg.
Vroeg in Oktober 1899 is Christiaan Rudolph de Wet as
gewone landsburger tesame met sy oudste seun, Kotie,
vir krygsdiens gekommandeer. ``Goed,'' sê Christiaan,
``maar skryf die name van my twee ander seuns, Izak (die
skrywer) en Christiaan (jnr.) ook op; ek laat hulle nie
agterbly nie.'' En so moes Izak, destyds 20 jaar oud, maar
sy lyf vetsmeer en regmaak, ``bang of te nôt'' - maar die
``gaan die moes hy gaan.'' Vandag is ek egter baie bly vir
my vader se handelswyse van 51 jaar gelede, en wel om
dié rede: nou kan ek ook regop en trots my hoed agteroor
stoot, my bors uitdruk en sê: ``Ek was nooit
gekommandeer nie, maar het uit die vier spore as
vrywilliger op kommando gegaan.''
Christiaan en sy drie seuns het aan die Heilbron-kommandement
behoort, waarvan Lucas Steenkamp die
kommandant en Marthinus Els die hoofveldkornet was.
Na verloop van enige dae is die Heilbron-kommando na
Van Rheenenspas in die distrik Harrismith aan die
Natalse grense gestuur. Spoedig het dit bekend geword
dat Ladysmith deur die vyand onder aanvoering van
generaal White beset is en dat hy met spioene en
voorposte reeds voelhorings in Noordwestelike rigting na
die Vrystaat uitstoot.
Daarop is kommandant Steenkamp gelas om met 'n deel
van die Heilbron-kommando Natal in die rigting van
Ladysmith binne te val, maar kommandant Steenkamp
het siek gevoel en kon gevolglik nie gaan nie. 'n
Waarnemende kommandant moes toe gekies word om die
kommando die land van Piet Retief in te lei (op soek na
die aggressors op Retief se wettige eiendom). Christiaan
de Wet is toe as gekose verklaar. Dit was die begin van
die offisierskap van die latere generaal Christiaan de
Wet. As sodanig het hy ageer tot en met die beleëring van
Ladysmith, vanwaar hy deur president Steyn tot
veggeneraal bevorder en na die westergrens, dit is
Magersfontein, gestuur is om daar te gaan opereer.
Aldaar het hy onder opperbevel van generaal Piet Cronje
tot na die oorgawe van Cronje en inname van
Bloemfontein, gedien, waarna hy toe deur president
Steyn as opperbevelhebber van die Vrystaat se leërmagte
aangestel is.
Met die aanstelling was enige offisiere egter nie tevrede
nie. Hulle het gedreig en geëis dat die opperbevelhebber
deur alle diensdoende offisiere gekies moes word. Ter
wille van die groot saak en eenheid onder die burgers, het
generaal De Wet met president Steyn in verbinding
getree aangaande so 'n verkiesing. Die president was eers
huiwerig, dog het later ingewillig en eindelik is die verkiesing
gehou. Die volgende offisiere is as aspirant-
kandidate voorgestel: generaals Christiaan de Wet, Piet
de Wet (broer van Christiaan), en Marthinus Prinsloo
(wat later naby Fouriesburg oorgegee het en gevang is),
asmede nog een of twee ander offisiere. Die uitslag van
die verkiesing was feitlik dieselfde as die onlangse
Suidwes-verkiesing, want generaal Christiaan de Wet het
meer stemme gekry as al die ander saam en is dus met 'n
oorweldigende meerderheid tot opperbevelhebber gekies.
Oor die grens in Natal
Nou keer ons eers terug na Natal. So het waarnemende
kommandant De Wet met 'n deel van die Heilbronkommando
die land van Piet Retief binnegeval. Dog die
voorposte van die vyand het lont geruik en, tot ons bittere
teleurstelling, in alleryl rieme neergelê na Ladysmith. So
het die verlangde avontuur om met Kakie se kind kennis
te maak (met die vingers op die mausersneller, met Kakie
se borskas as skyf en die hart as kol!) deur Tommie se
terugtrekkery volgens plan misluk.
Dog die teleurstelling was van korte duur, aangesien 'n
groot garnisoen (ongeveer 1 200 man) van die vyand
Swartbooiskop, noordwes van Ladysmith, gedurende die
nag in besit gaan neem het - 'n besonder geskikte
verdedigingsterrein. En wat nou? Volgens spioenberigte
is dit, in vergelyking met ons manskappe, 'n
oorweldigende Engelse mag. Ja wat nou? Dit was nie 'n
vereiste om òf te verdedig òf aanvallend op te tree nie.
Die Engelse kolonel het die handskoen neergegooi en
kommandant De Wet het sonder aarseling besluit: ``Ek
gaan die handskoen optel.''
So is die stryd in die vroeë môre, ek meen van 30
Oktober 1899, deur Christiaan de Wet en sy dappere
Gideonsbende - 'n deel van die Heilbron-kommando -
aangedurf. Dit was dan ook ons eerste vuurdoop gewees,
waartydens die latere kommandant Frans Mentz swaar
gewond is. Die gevolg was en is sonder twyfel deur
elkeen spoedig ontdek: dat die teleurstelling van enige
dae gelede nou in 'n besondere avontuur - ja, bepaald 'n
buitengewoon warme avontuur - omskep is. Die gejeuk
van die penkopvingers na die mausersnellers is met die
oorgawe van die vyand, nadat hulle ``bokhorings''
gemaak het, tydelik gekalmeer.
En so was hierdie slag van Swartbooiskop die eerste wat
generaal De Wet met 'n gedeelte van die Heilbronkommando
in Retief se land gelewer het. Daar is 811
Tommies krygsgevange geneem, terwyl 203 aan dooies
en gewondes agtergelaat is. 'n Menigte oorlogsbuit, onder
andere twee veldkanonne, was 'n verdere deel van die
beloning vir die dapperheid en durf van die Vrystaters.
Klein-Amajuba, soos Swartbooiskop later vernoem is, sal
dus altyd sy kruin fier omhoog kan hef as simbool van die
onwrikbare vryheidstrewe van die Boervolk. En net soos
Nasionalisme vandag nog sy besieling vind in die
vryheidsin van ons volk, so inspirerend het ook hierdie
oorwinning van Swartbooiskop reg aan die begin van die

oorlog ingewerk op die moraal van die burgers te velde.
Tereg het iemand jare gelede as volg in ``Die Volksblad''
geskryf: Die geveg van Swartbooiskop was
besielend en daar het generaal Christiaan de Wet (en hier
gaan die skrywer byvoeg: met behulp van die dappere
Heilbron-burgers) sy naam gemaak. Onthou, die vyand
het die handskoen uitdagend neergegooi, en ons het dit
opgetel en gesê: ``Wie is julle kamtig?'' Met wie se
karretjie het julle gekom? A, nee a, Swartbooiskop
behoort mos volgens ooreenkoms met Dingaan aan Piet
Retief. Wat se bog is dit dan! Julle soek rusie, nè? En die
uitslag was, soos reeds beskryf, 'n swernootse loesing.
Voordat ons egter van Swartbooiskop afskeid neem,
luister ons eers na die hooghartige mentaliteit van die
gevange Engelse kolonel wat langs sy perd gestaan het ('n
pragtige donkerbruin dier) nadat die geveg oor was en die
opmars van die 811 gevangenes moes begin. Die kolonel
klim op die perd, menende hy gaan ry, waarop
kommandant De Wet hom gelas om af te klim, maar
instede van te gehoorsaam, antwoord hy ewe brutaal:
``Oh no, this is my horse, and I am not going to walk.''
Kommandant De Wet (reeds vol vir die Engelsman) sê
daarop: ``Ek beveel jou nou vir die tweede maal: sal jy
afklim of moet ek jou afskiet?''
Maar boeties, waar was julle? Blitsvinniger het ek 'n
Engelsman nog nooit sien afspring en met moeder aarde
kennis maak nie. Daarop volg toe die humoristiese
aanmerking van een van die burgers: ``Maat,'' sê hy aan
die offisier, ``onthou oorlede Salomo het gesê: elke ding
het sy tyd, maar blykbaar vergeet om by te voeg, behalwe
om 'n vlooi te vang en van 'n perd af te spring! Dan moet
jy wraggies rats wees, of jou turf sit.'' Hierdie grappie het
almal, selfs vir kommandant De Wet, gekalmeer en laat
skaterlag.
Waarnemende kommandant De Wet
tot
veggeneraal bevorder
Dit was tydens die beleëring van Ladysmith. Hierdie tyd
het kommandant De Wet rustelose dae en nagte
deurgemaak, 'n soort leeglêery wat hom vierkantig teen
die bors gestuit het en waaraan hy met sy ingebore
rustelose geaardheid nie gewoon kon raak of enige
bevrediging van kon kry nie. Gevolglik het hy gepleit en
aanbeveel dat 'n ekspedisiemag die vyand in die rug moes
gaan aanval en daarlangs opereer, ten einde die aanvoer
van troepe en voorrade te belemmer, treinspoor- en ander
verbindngslinies te vernietig ens., ens. Maar die pleidooi
van die kommandant kon nie, terwyl hy daar was,
aanvaar en in werklikheid omskep word nie.
Dit was in daardie tyd dat president Steyn met sy
bekende sienersblik en mensekennis Christiaan de Wet as
krygsman raakgesien het. (As Afrikanerpatriot was De
2
Wet as Volksraadslid ook nie 'n onbekende by die
President nie). Vandaar dat die waarnemende
kommandant deur President Steyn tot veggeneraal
bevorder en dadelik van Ladysmith na die westerfront -
in die buurt van Magersfontein en naby Kimberley -
gestuur is. Die aanstelling van kommandant De Wet het
skielik en onverwags gekom, dog was spoedig algemeen
in die laer bekend en voor die vertrek daardie môre na die
westerfront, is daar deur sowel mede-offisiere as burgers
(veral Heilbronners) met gebroke harte en betraande oë
van hom afskeid geneem en het goeie vaarwelwense in
diens van volk en vaderland hom vergesel.
Luister na die woorde wat een van die mees vooraanstaande
en gerespekteerde burgers, wyle oom Anton
Cilliers van die Heilbron-kommando, by dié geleentheid
gesê het: ``Geëerde generaal, liewe vriend, ons treur met
die gedagte om u as leier van die Heilbron-kommando te
moet verloor, maar glo ook God het u geroep om nie net
die Heilbron-kommando nie, maar in wyer kringe u dienste
aan ons geliefde en bedreigde volk en land te wy.
Daarom: geluk met die bevordering en hoë onderskeiding
en mag die seën van die Almagtige op u rus, ja, u bewaar,
lei en gebruik tot heil van volk en vaderland. Generaal,
ons roep u toe: Tot weersiens.''
Daarop het hy die burgers versoek en gesê: ``Kom ons
sing die generaal toe: Dat's Heeren Zegen Op Hom Daal.''
Daarna het 'n vurige en uiters hartroerende gebed oor die
lippe van die ou patriarg, oom Anton, na die hemel
opgestyg.
Die generaal se antwoord was kortliks: ``Geliefde offisiere,
oom Anton en burgers, wat ek ook al gedoen het,
kom die eer eerstens aan God, en tweedens aan julle, my
dappere burgers toe. Wat my betref, het ek net 'n geringe
deeltjie van my verskuldigde pligte teenoor ons geliefde
land en volk probeer doen. Ek dank julle en bid dat Gods
seën op julle en ons almal se wapens ryklik mag rus, om
as vrye en onafhanklike volksgenote weer te kan ontmoet.
Tot weersiens.''
Teen dié tyd was alles gereed en nou op pad na die
westerfront... Die geselskap of lyfwag wat die generaal
vergesel het, het onder andere bestaan uit sy drie seuns,
sy broer J.J. de Wet, oom Hans, wat reeds die merk van 'n
aggressiewe Lemetfordkoeël by 'n sekere geveg
opgedoen het. Ja, oom Hans was een van die eerstes wat
sy bloed op die vryheidsaltaar geoffer het, en dit terwyl
hy die vyand as 'n held trompop stormgeja het.
Sover ek kan onthou, het die geselskap uit 12 man
bestaan. Ons reis was per trein oor Elandsfontein (nou
Germiston) tot op Bloemfontein, vandaar te perd na
Magersfontein. Magersfontein! Hier het die generaal se
oudste broer, veldkornet Jan de Wet, en kommandant
Diederichs (ek meen dit was die grootvader van ons
teenswoordige kranige dr. N. Diederichs, L.V.) albei van
die Ladybrand-kommando, sulke onverskrokke dapperheid
aan die dag gelê deur die ``Highlanders-'' en Skotse

``Black Watch''-regimente, wat daarin geslaag het om
deur te breek met 'n aantal burgers trompop te bestorm en
uit die rantjie wat die vyand reeds in besit gehad het, te
gaan uitboender en verdryf en sodoende ewigdurende
louere vir die Boerevaandel verwerf het.
Maar helaas! Hul dierbare lewens en Afrikanerbloed
was die prys vir volk en vaderland. Hoewel albei
gesneuwel het, was hul roemryke dade tog die sleutel van
die Magersfontein-geveg en skitterende oorwinning, waar
die vyand in 'n wilde vaart en met die verlies van
duisende dooies en gewondes, nie volgens plan nie, maar
druipstert en holderstebolder moes vlug. Vandaar dat die
vyand later self moes erken dat dit die eerste keer sedert
die ontstaan van die Skotse regimente, naamlik die
``Scottish Highlanders'', ``Seaforth'' en ``Black Watch'' is,
dat hulle so 'n swernootse loesing toegedien, ja feitlik as
regimente uitgeroei is. En daarvoor bring die Boerenasie
eer en hulde aan kommandant Diederichs en veldkornet
Jan de Wet en andere helde wat hul alles op die Vryheidsaltaar
gelê het.
Steeds op pad na Magersfontein ... maar wag 'n bietjie!
Hier volg enige penkop-aanmerkings. ``Ek wonder,'' sê
een, ``of die Engelse aan die westerfront ook so
onverskillig is om sommer reguit na 'n mens te skiet?''
``Ek is bevrees,'' sê 'n ander een, ``daar sal nie een meer
oor wees om op korrel te kan vat nie.''
``Wat sê jy daar? Hulle sê dan ou `Victorie' broei hulle
sommer met 'n masjien in Engeland uit!''
``Maar dit is ook die rede,'' merk iemand weer op,
``waarom hulle so ellendig onnosel is!''
``Jy is reg, boet,'' roep 'n vyfde een uit, ``want onthou jy
nog daardie ou op Klein-Amajuba wat so hittete sy ma
vir 'n eendvoël aangesien het?''
``Ja,'' antwoord iemand weer, ``dit hang af of sy ma 'n
vroumens of 'n broeikas was!''
``Ag man,'' val iemand in, ``ek glo hy was sommer so
iets van albei!''
``Jy meen,'' laat 'n ander een volg, ``hy is `fifty-fifty,'
half ma, half broeikas!''
Eindelik het ons die middag laat by ons bestemming
aangeland, die nag rustig deurgebring met die hoop en
blye vooruitsig om minstens tog nog 'n paar dae te kan
uitrus na 'n uiters afmattende en vermoeiende lang reis te
perd. Want onthou, die verandering uit die nat en
reënerige klimaat van Natal na die droë weste van die
Vrystaat was byna vir ons te veel. Maar wie sê so, ons
wens is verydel deur generaal De Wet, wie se kragte
skynbaar onuitputlik voorgekom het, en wat by-my-koliewaar
met vier uit die vier-en-twintig uur slaap kon
klaarkom, terwyl die skrywer hiervan aan twintig uit die
vier-en-twintig uur se slaap die voorkeur sou verleen het!
Vroeg-vroeg die volgende môre terwyl ek en die ander
penkoppe nog in droomland heerlik onder die komberse
gerus het, weerklink die generaal se bevele: ``Staan op en
bring alles in gereedheid!'' Teen jou sin, lomerig (en selfs
half vererg) moes ons maar die komberse afskud,
opstaan, koffie en kos maak, om daarna die reis in die
skroeiende son, dorre westewinde en rooi stofwolke te
kan voortsit. Klaar met ontbyt, met gevulde waterkannetjies
en daar gaan ons myle ver al met die skanse van die
een na die ander end.
Die generaal het die verdedigingstellings (teen lord
Roberts) waarin die ongeveer 6 500 tot 7 000 burgers -
Transvalers en Vrystaters - was, geïnspekteer, asook
kennis met die offisiere en manskappe gemaak.
Doodmoeg was ons die aand laat eers weer op die
staanplek terug.
Die volgende dag was dit maar weer dieselfde speletjie,
dog net in 'n ander rigting. So is die forte en skanse almal
sorgvuldig nagesien, met die gevolg dat ons penkoppe toe
lekker kon lê en rus, maar generaal De Wet met sy
rustelose (soos iemand dit uitgedruk het)
``geaardentheid'', vir wie stillê en niksdoen eenvoudig
dodelik was, het dwarsdeur alles gesien en voorwaar nie
gerus nie. Hy wat die gevaar van stillê en
rampspoedigheid wat daaruit gebore kan word deur net
defensief te wil optree met intuïsie aangevoel het, was
nou baie bekommerd. Die dreigende ramp en nekslag vir
die Boere martel hom. Terwyl ons onbekommerd gesels,
gerook, gelag en gelê en rus het, was die generaal
afgesonder, stil, gedurig in gepeins, ja sy dinkvermoë was
besig met groter en dieper dinge, naamlik die wel of wee
van sy volk en vaderland.'' In daardie hoofbrekende en
knaende geestestemming het generaal De Wet hom tot
laat in die nag bevind en al wat hy dan genuttig het, was
'n beker water of koffie, totdat hy eindelik gaan slaap het,
en of hy toe wel geslaap het, bly 'n onopgeloste saak!
Met die aankoms die eerste dag by Magersfontein het
die generaal eers vir generaal Cronje gaan besoek. Om
misverstand by die leser te voorkom, moet onthou word
dat generaal Cronje destyds opperbevelhebber aan die
westerfront oor alle strydmagte - Vrystaters sowel as
Transvalers - was en generaal De Wet moes as
veggeneraal sy bevele van generaal Cronje ontvang.
Generaals De Wet en De la Rey gaan
spreek Generaal Cronje
Na 'n vermoeiende nag van oordenking van die toestand
en tewens planneberaming vir offensiewe optrede, was
generaal De Wet met generaal De la Rey die volgende
môre vroeg op weg na die tent van generaal Cronje vir 'n
onderhoud, samesprekings en beraadslagings.
Beraadslagings in verband waarmee? Te veel kosbare tyd
en geleenthede is reeds verspil. Onmiddellike
krygsoperasie is gewens en die doel - ons kom straks
daarby.
By die tent aangekom, vra generaal De Wet aan die
3

wag: ``Is generaal Cronje hier?''
``Ja,'' kom die antwoord.
``Nou ja, gaan sê hom generaal De Wet is hier en wil
hom spreek.''
``Sê hy moet inkom,'' was die antwoord van generaal
Cronje, waarvan dadelik gebruik gemaak was.
``Goeiemôre, Generaal.''
``Môre, De Wet, en wat maak jy so vroeg hier? Ek dog
jy is moeg van die lang reis en slaap nog. Het jy al koffie
gehad?''
``Generaal, drie of vier uur se slaap is oorgenoeg vir my
en douvoordag het ek al koffie gedrink; maar 'n tweede
koppie koffie sal lekker smaak, dankie! Ek is kant en
klaar uitgerus en ook kant en klaar vir groot dinge en
operasies.''
``Wat se dinge en operasies bedoel jy?''
``Ek bedoel krygsoperasies, Generaal.''
``Wat, krygsoperasies?''
``Generaal, vergun my om u en al die dapper offisiere en
burgers met die suksesse oor die vyand by die
verdediging van ons geliefde land en volk tot dusver
eerstens van harte geluk te wens. Tweedens wil ek u
dank, Generaal, vir die bereidwilligheid om op my
versoek hierdie belangrike samespreking te hou, 'n
onderhoud wat ek hoop met Gods hulp sal bydra tot
bevordering van ons gemeenskaplike volksaak. 'n
Bloeddorstige vyand staan reeds voor ons poorte met
voorbereidsels vir die deurbreek en opmars na dit wat vir
ons dierbaar en lewensbelangrik is.''
``Hulle doel is om Kimberley te ontset,'' was generaal
Cronje se tussenwerpsel.
``Ja, Generaal, u is gedeeltelik reg, maar Kimberley is
net 'n by-oogmerk. Hoofdoel van lord Roberts is
Bloemfontein, dan na Johannesburg en eindelik na die
tuiste van ons allergeliefde president Kruger, naamlik
Pretoria,'' was generaal de Wet se opmerking.
``Ja, ja, dit is hulle doel,'' antwoord generaal De la Rey.
Generaal De Wet steeds aan die woord: ``Broeders, ons
is hier as voorposte en wagters van ons volk en mag ons
van Bo die regte leiding ontvang om nugter en handelend
ons pligte te doen. Ons kan onmoontlik nie net
verdedigend wil optree nie. Ons moet ook en veral in dié
geval, aanvallend optree. Om duidelik te wees: ons moet
Roberts op sy stert gaan trap. 'n Engelsman is baie kleinserig
en skreeu gou-gou eina as jy sy stert vastrap.''
``Wat bedoel jy?'' vra generaal Cronje.
``Ek is dankbaar, Generaal, vir u vraag,'' antwoord De
Wet. ``Dit gee my die geleentheid om my doel wat ek in
gedagte het, met u en generaal De la Rey openlik te kan
bespreek, om daarna handelend te kan optree.''
``Ja, wat is jou doel?'' vra generaal Cronje reeds kriewelrig.
``Generaal, na ernstige oorweging, ja rustelose nagte,
kan ek nie anders (De Wet begin warm word) as om
reguit te sê, broers, ons lê hier en maak net verdedigende
4
voorbereidsels, wat natuurlik goed en nodig is. Maar in
dieselfde tyd laat ons die vyand toe om vry en
ongehinderd vanaf Kaapstad tot by Tweerivier (Roberts
se staanplek) gedurig sy magte te vergroot en voorrade
aan te voer, en dit totdat lord Roberts oor tienduisende
troepe en voldoende voorrade beskik om dan sy aanval en
opmars met oormag en geweld na Bloemfontein te
forseer. So 'n opmars sal vir die twee republieke
onheilspellende gevolge inhou, indien nie 'n ramp en
nekslag nie. Maar deur dadelik handelend op te tree kan
dit moontlik nog voorkom word.''
``Nou wat is jou plan?'' vra generaal Cronje.
``Ek stel voor dat u 1 500 man - en ons is gereed om die
leiding op ons te neem - beskikbaar stel om agter en in
die rug van die vyand te gaan opereer.''
Hierop het generaal De la Rey geesdriftige byval met so
'n optrede betuig.
``Kyk, ek gaan nie my kragte aan manskappe verswak
en toelaat dat Roberts kan deurbreek en Kimberley met
koue hande gaan vat nie,'' was generaal Cronje se
saaklike opmerking.
``Goed, Generaal, gee my dan net 500 of selfs 250 man,
en ek sien kans om 'n einde aan die ongehinderde toevoer
van troepe en voorrade aan die vyand te gaan maak, Ons
sal die treinspoor en brûe sover moontlik in die lug gaan
blaas en vernietig. As gevolg van gebrek aan voorrade sal
die vyand dan in plaas van voorwaarts te beur, bes
moontlik moet terugval. Die toestand vereis dat in die rug
van die vyand geopereer en so hard moontlik geslaan
moet word,'' was generaal De Wet se pleidooi.
Maar helaas! Generaal Cronje wou nie kopgee nie. En
daarmee is die eerste doodsklokklanke van die twee
republieke gehoor. Generaal De Wet was moedeloos en
kwaad. Met die toenemende dreigende gevaar steeds voor
oë, moes hy maar magteloos as veggeneraal teenoor die
opperbevelhebber weer na die slote en verskansings
teruggaan. En toe? Maar weer gaan lê en stil sit? O, nee,
dit kan nie. Dit mag nie maar so aangaan nie, te veel kosbare
tyd en geleenthede is reeds verlore - geleenthede om
die vyand te pynig en bo-al sy krygsoperasies te
belemmer en in die war te stuur. Die lêery en defensiewe
oorlogsvoering was beslis tot nadeel van die Boere en
tewens tot groot voordeel van die vyand. Dit is deur
generaal De Wet as onpraktiese en dwase oorlogstaktiek
bestempel.
Gevolglik het hy as verantwoordelike persoon sy toevlug
tot sy vertroude hoof van die Oranje-Vrystaat,
president Steyn, geneem en breedvoerig die benarde en
onheilspellende toestand geskilder. Ook het hy sy planne
om die vyand in die rug aan te val, sy vrye toevoer en
kommunikasies van agter te gaan afsny en belemmer,
meegedeel. Maar as veggeneraal was hy magteloos
teenoor die opperbevelhebber, generaal Cronje, wat
beslis geweier het en onder geen omstandigheid met sy
(generaal De Wet) se voorstel wou akkoord gaan nie.

Op ontvangs van die rapport het president Steyn met sy
sienersblik en ruime deursig van sake dan en daar die
posisie in dieselfde lig as generaal De Wet beskou en
vervolgens dadelik weer met president Kruger (ter wille
van harmonieuse samewerking tussen Transvaal en die
Vrystaat, want generaal Cronje was van Transvaal) in
verbinding getree. Maar dit is verstaanbaar, alles neem
tyd en nog 'n maal tyd in beslag.
Tot ergernis van generaal De Wet het weke so verbygegaan,
totdat eindelik die gesamentlike Kruger-Steynopdrag
(tot verligting van generaal De Wet) aan generaal
Cronje gegee is, naamlik om generaal De Wet met 'n
aantal manskappe toe te laat om die toevoer en
kommunikasies van die vyand van agter te belemmer.
Maar ook in die geval sluit die woordjie ``te laat'' tog so
oneindig baie in, want by ontvangs van dié opdrag was
dit helaas reeds te laat. Deur die verwerping van De Wet
se wyse raad en oorlogsdeursig en gedwarsboom deur sy
eie koppige domastrantheid, het Cronje die Boermagte
hul grootste nekslag laat kry.
Lord Roberts slaggereed en ruk op
Gelyktydig met die opdrag om agter die vyand se rug te
gaan opereer, was lord Roberts (nou tot die tande toe
gewapen en met 'n oormag aan troepe en voorrade
voorsien vir die opmars) se voelhorings reeds na alle
kante merkbaar en is die verkennings spoedig gevolg
deur oprukkende bewegings van massas troepe. Die deur
generaal De Wet so lang voorsiene noodlot is deur
niemand anders as lord Roberts nie in 'n aaklige
werklikheid omskep. Onder andere het generaal French
met sy duisende kavalleriste hom op Kimberley
toegespits en die brandpunt binne afsienbare tyd verower
en beset. En toe? Het generaal French die voorbeeld van
generaal Cronje gevolg om na die inname van Kimberley
in die slote en verskansing te gaan lê? Nee, hy het dan en
daar in oostelike rigting na Modderrivier opgeruk met die
doel om generaal Cronje van agter te gaan trap en
sodoende presies dieselfde taktiek te volg wat generaal
De Wet weke en weke tevore met lord Roberts wou doen.
En wat was die gevolg? Eenvoudig net dit. Om nie in sy
skanse en forte ter beskerming van sy dierbare Kimberley
vasgepen te word nie, is Cronje met sy vrou, walaer en
ongeveer 4 000 tot 5 000 manskappe, met kanonne onder
bevel van die onverskrokke held, majoor Albrecht van
die Vrystaatse artillerie, en al gedwing om langs Modderrivier
op terug te val. Tragies genoeg, het die slag nie
volgens plan verloop nie. Deur oormagte van voor, links,
regs en deur French van agter bedreig en opgekeil, moes
hy vlug - en dit was 'n wilde vlug.
Generaal De Wet aanvaar presidente-
opdrag
En wat het dan intussen van generaal De Wet geword?
Gewapen met die besliste presidente-opdrag in sy
veldtas, was hy reeds onderweg, gevolg deur 'n aantal
burgers, waaronder ook die skrywer hiervan, met die doel
om lord Roberts van agter te knyp, en ek verseker u die
knyp was sonder lag en taamlik geniepsig ook. Maar om
Roberts se agterkwarte te bereik, was 'n groot omweg
noodsaaklik, aangesien spoedig ontdek is dat die vyand
sy vlerke reeds sover as regs agter Jacobsdal in die suidooste
uitgesprei het, met die doel om generaal Cronje
eindelik te omvleuel en vas te trek.
Wat nou gedoen? Ongeveer tweehonderd man teenoor
duisende Tommies. Die taktiek van wegkruipertjiespeel
om nie opgemerk te word nie en sodoende jou doel te
bereik, word dadelik deur die generaal in beoefening
gebring. Soos u later sal sien, was die taktiek goed
bereken en is dit ryklik beloon. Eindelik was ons
onopgemerk op die Engelsman se agterkwarte en het die
geleentheid, waarna generaal De Wet weke lank
reikhalsend en ongeduldig uitgesien het, aangebreek. Pas
na sononder was enige van generaal De Wet se verkenners
terug en rapporteer dat 'n groot walaer (konvooi) op
die plaas Blauwbank aan die Rietrivier gekampeer en
uitgespan staan.
Hier was nou 'n geleentheid waar die ongeveer 200
Boere die bewys moes lewer van watter soort staal hulle
gemaak was; 'n geleentheid ook vir die penkoppe om litte
los te maak en die jeukende vingers op die mausersnellers
te oefen. Bevele om slaggereed te maak, is dadelik deur
die generaal gegee. Die volgende môre (nog donker)
bevind die 200 burgers, gelei deur die generaal, hulle op
weg na die plek waar onheil en dood hulle inwag. Toe dit
begin lig word, was 'n reeks rantjies en koppies ongeveer
3 000 tree noordoos van die walaer reeds sigbaar. Die
rantjies was deur die vyand beset. Meteens weerklink die
bevel ``storm'' en toe Kakie sy oë uitvee, was die eerste
koppie in ons besit en sonder om noemenswaardige
weerstand te bied, vlug die vyand na hul maats in die
aangrensende rantjie.
Sonder om te aarsel, het ons toe onder hulle wat-senaam
vuurgemaak, met die gevolg dat 'n goeie aantal vir
goed van die gras afgemaak en bokveld toe gestuur is.
Nou was dit mausers teen Lee Metfords en omgekeer. 'n
Hewige geveg het ontwikkel. ``Boeties, ons het ook nou
ysterklippe vir skuiling; nou sal julle bars!'' het een van
die penkoppe uitgeroep. En dit was so. 'n Kwaai geveg
het ontstaan, maar Kakie se kind was nie opgewasse teen
die Boer se roer met 'n klip as skans nie. Die meeste van
die vyand het kop- en doodskote gekry. En ja, daar gaan
die wit vlag op! Die skietery bedaar, oorgawe volg en die
oorwinning is ons s'n.
Behalwe 'n aantal dooies en minder gewondes het ons
ook 'n klomp krygsgevange geneem. 56 Kakies het
onopgemerk agter die rand om tog daarin geslaag om te
5

ontsnap, maar net om die volgende dag gevang te word.
Later hoor ons weer van 56 ontsnaptes. Op 'n vraag van
generaal De Wet het die gevange offisier verseker dat
daar geen troepe by die walaers is nie. ``Kyk, as jy vir my
lieg en van my manskappe word met die aanstorm op die
laer doodgeskiet, dan sal jy met jou lewe daarvoor
betaal.'' Hy bevestig dit toe met 'n eed dat daar geen
troepe is nie. En nou reguit na die ontsaglike walaer.
Terloops, terwyl die geveg aan die gang was, het honderde
kaffers en Hotnots, leiers en drywers van die
waens, die rieme neergelê en veiligheid in die rivierwalle
en -bosse gaan soek. Na alles oor was, het baie weer
teruggekom en toe het die aanmerkings nie ontbreek nie,
soos: ``Gamat, die damn Engelse het ons amper laat
koeëls proe.''
``Ja nee, Gamat, die Boere moet hulle maar vir my part
opkeil. ``Serves them right'!''
``Ou boet, dit lyk anders as Wiesky drink!''
``Maat, dit lyk anders as om daar in die kamp te staan en
rightwheel, leftwheel, leftwheel, rightwheel!''
``So lyk dit as 'n mens iets soek wat jy nie verloor het
nie.''
Maar genoeg. Wat 'n reuse-buit! Nie minder as 203
bokwaens oorvol belaai met haas alles nie. Ja, 'n verlies
vir Kakie, maar 'n wins vir die Boere van tien-, tien-, en
nog 'n maal tienduisend pond, was die beloning van die
sterttrappery.
Toestand aan generaal Cronje
gerapporteer
Die vorige dag het generaal De Wet die reusemagte en
flankbewegings van die vyand natuurlik ontdek; die
klaarblyklike doel was om generaal Cronje te omsingel.
Hierop het hy dadelik een van sy betroubaarste
rapportryers (die beroemde kommandant Gideon
Scheepers) met 'n breedvoerige rapport na generaal
Cronje gestuur om hom (Cronje) op die dreigende
omsingelingsdoel te wys. Indien nodig, moes hy die
waens en karre agterlaat en selfs verbrand en net met al
die manskappe en kanonne probeer uitkom. Generaal
Cronje, wat reeds met die walaer en al op die terugtog
was, het, nadat hy die rapport gelees het, mondelings
terug laat weet: ``Gaan sê aan De Wet hy moet die
Engelse doodskiet en vang, vir homself sorg en ek sal
agter myself kyk!''
Ag, wat 'n antwoord, en dit van die opperbevelhebber
aan wie se sorg ongeveer 5 000 burgers toevertrou is ..
. en dit terwyl 'n dreigende, pikswart wolk in hewigheid
toeneem en oor die twee republieke hang en mag losbars.
Kan dit waar wees? Ja, dit is so, die heilige waarheid, wat
die skrywer as kind en in teenwoordigheid van sy vader,
generaal De Wet, persoonlik aangehoor het. Maar kom
6
ons neem vir eers afskeid van die rampspoedige episode,
'n stukkie geskiedenis waarvoor die skrywer as lid van die
Boerenasie liewers die hoed voor die oë wil trek en swyg.
Wat het intussen van die 56 Tommies, wat uit die rant
na aan die 203 waens ontsnap het, geword? Het hulle
weer by die voortstuwende Engelse massas uitgekom?
Ongeveer tien, twaalf myl vanaf die walaer het hulle
onder aanvoering van 'n kaptein die nag op 'n plaas onder
in die leegte (alkante was bulte en geen beskutting nie)
intrek geneem en oornag. Terwyl Kakie se kind nog
houtgerus en sonder toestemming die eienaar se woning,
huis en klipkrale in besit geneem het (hulle was verdwaal)
verskyn generaal De Wet met 12 man op die bult,
ongeveer 3 500 tree van die huis. Met die verkykers het
ons hulle dadelik as Kakies herken.
En wat nou? Hulle ongehinderd laat staan, wou ons nie.
Stormjaag sou in dié geval onprakties, wees en met
dodelike gevolge vir ons kon afloop, selfs selfmoord
beteken het. Hulle is minstens vier teen een van ons, en
het die huis en krale as goeie beskutting.
Maar luister. Soos die noodlot vir Tommie dit wou hê,
het ons 'n waterkar met muile daarvoor en enige voorrade
daarop (alles uit Kakie se kommissariaat gebuit) by ons
gehad. Maar wat die hoenders kan 'n waterkar nou in dié
geval aan die situasie doen? Wat kon die oubaas se
taktiek daarmee wees?
``Kêrels, trek uit daardie lang omheiningsankerpaal en
bind dit op die waterkar vas,'' was die bevel van generaal
De Wet.
So op 'n afstand gaan Kakie die waterkar nou vir 'n
kanon aansien. Daarop trek ons vorentoe om goed deur
die vyand opgemerk te word. Die volgende rapport word
onder 'n witvlag na die vyand gestuur: ``Gee dadelik oor
en as julle weier, dan verpletter ons julle met die kanon.''
En daar trek een van die burgers met rapport en witvlag.
Na enige minute kom die burger, vergesel van die kaptein
(bevelvoerende offisier) aangery na ons. Die generaal en
ek ry die twee 'n paar honderd tree tegemoet, die ander
tien burgers ontvang opdrag om voor en rondom die
waterkar-kanon posisie in te neem, ten einde die ``kanon''
vir die Engelsman te verberg. Eindelik is ons bymekaar.
``En waar is die ander klomp?'' vra die generaal.
``Sir, I came to hear the conditions...'' maar voor hy nog
verder kon praat, sê generaal De Wet:
``Sê aan hom daar is net een kondisie, onvoorwaardelik!''
Dit word toe aan hom in Engels vertaal.
``No oh no! I must get terms,'' antwoord die kaptein.
Ewe kalm haal die generaal sy sakhorlosie uit en terwyl
hy daarop kyk, sê hy: ``Sê aan hom ek gee hom 15 minute
tyd om die witvlag te gaan hys en oor te gee; so nie, dan
sal my kanon die oorgawe afdwing en hy sal vir die
gevolge van dood en verwoesting verantwoordelik wees.''
Die tolk was nog besig, toe steek Kakie spore in en
boeties, vinniger as wat die Engelsman teruggejaag het,

het ek nog nooit gesien nie. Hy het nie volgens plan
geretireer nie, maar voor die plan! Nog voor hy by die
huis was, het die witvlag gewapper en so het 56 Tommies
die knie gebuig en voor generaal De Wet se waterkarkanon
gehensop. Die buit, behalwe hulle wapens en ammunisie,
was 56 perde, waarvan die skrywer 'n pragtige
bruinbles ontvang het.
Generaal De Wet het streng bevele gegee om nie een
woord van die waterkar te praat nie. ``Ons kan dit weer
nodig kry,'' het hy gesê. En nog minder het die kakies die
eer gehad om die (dodelike!) kanon te sien.
Generaal De Wet gaan Generaal
Cronje help
Terwyl ons klompie penkoppe in feestelike stemming
verkeer oor die vangs van 56 Tommies, was die generaal
alweer diep ingedagte aangaande die 4 000 tot 5 000
man, die hoofmag van generaal Cronje, en die
onheilspellende noodlot wat dreig, naamlik die
omsingeling en eindelike oorgawe van die grootste
Boeremag. Seer seker sou nie net generaal Cronje as
persoon kon gevang word nie, maar die verlies van 4 000
tot 5 000 burgers sou 'n volksramp wees. Die plan om
agter die vyand en in die Kaapkolonie te gaan opereer, is
nou hopeloos onprakties, omdat dit reeds te laat is.
Nadat die 203 waens versorg en weggestuur was en die
burgers gereorganiseer is, was die generaal en ongeveer
200 burgers weer slaggereed en nou vir die front. Kom
wat wil, maar die 4 000 tot 5 000 manskappe moes,
indien enigsins moontlik, uit die vyand se wurggreep
verlos word. Oral stuit ons teen vyandelike kolonnes, dog
eindelik is ons die regterflank om en uit oostelike rigting
nader ons die vyandelike magte. General Cronje met
walaer en al - selfs ons kanonne onder majoor Albrecht -
was reeds omsingel en op die wal van Modderrivier
vasgepen. Net aan die oostekant was nog 'n opening en
dit is juis daar waar generaal De Wet deur flinke optrede
sy ankers gaan plant het, deur die stellings in die rantjies
te bestorm en in besit te neem, hoewel hulle kwaai deur
liddietbomme en meksims toegetakel is.
Gedurende die dag was die Gideonsbende onder kanonvuur,
terwyl in die namiddag na skatting 2 500
voetgangers van die vyand in ons rigting beweeg het.
Hulle het al hoe nader gekom en met sononder het
ongeveer 3 000 tree hulle van ons geskei: 'n nagtelike
aanval was dus duidelik die doel. Dit word donker.
Tweehonderd man teenoor minstens 2 500 van die vyand.
Elke burger besef die erns van die toestand. Ja, elkeen is
ten volle oortuig van 'n slag om lewe of dood daardie nag.
Aan slaap het niemand eers gedink nie. Elke man is op sy
plek met mauser reg in posisie en patroonbande om die
lyf.
Die generaal, meer as iemand anders oortuig van die
aanval, loop feitlik gedurig van een na die ander end van
die stellings, moedig die burgers aan en gee bevele, om
sodra hy die teken gee, dan met dodelike vuur dapper en
vol moed die aanval af te slaan, ja om Kakie vannag vir
goed 'n les te leer, 'n les wat die oorlewendes na die
oorlog aan hulle gesinne in Engeland kon gaan vertel!
``Ons sal, ons sál, generaal,'' weerklink dit.
Sodra die generaal weg is, begin die opmerkings, soos:
``Boeties, vannag is vannag!''
``Ja, maties, ons gaan met koue staal (bajonette) kennis
maak!''
``Toe maar, boet, ek sal hom blik nog voor hy jou kan
steek!''
``Aag bog, sien julle dan nie ons generaal is kalm en vol
moed nie?''
En wie besef beter as die generaal, die verantwoordelike
aanvoerder, die moontlikheid dat òf hyself òf 'n aantal
van sy burgers, bes moontlik die prooi van 'n Lee-
Metford-koeël of bajonetsteek gaan word en gevolglik
nie weer die voorreg sal hê om die son te sien verrys nie?
Dog wie besef beter as hy ook die dreigende en haglike
ramp wat sy geliefde land en volk in die gesig sou staar
as die 4 000 tot 5 000 burgers in die vyand se hande moet
val? En dit so aan die begin van die worstelstryd om
vryheid en reg, 'n stryd op ons afgedwing deur die
magtige aggressor, Groot-Brittanje! (Afstammelinge van
die Boere-vaandeldraers van 1899-1902 vir vryheid en
reg, mag bostaande feite julle voortdurend inspireer om
vir ewig op die met Afrikanerbloed-gelegde fondamente
onwankelbaar voort te bou!) Vandaar dan ook die
onwrikbare besluit van generaal De Wet, dat die enigste
opening vir generaal Cronje en sy manskappe, die sleutelposisies,
teen enige prys gehou moet word.
Wel, die aandskemerte is verby, die dagrumoer het vir
die nagstilte plek gemaak en behalwe sterretjies wat
helder aan die hemelruim skitter, is alles in doodse stilte
en donkerheid gehul, totaal omsluier.
Dit is twee-uur. Dit is drie-uur. Die naderende voetstappe
word - is dit verbeelding? - nee, dit word duidelik
hoorbaar. Dit is half-vier in die môre, maar steeds donker.
'n Onheilspellende oorlogskreet word deur duisende
vyandskele as teken van aanval oorverdowend aangehef
en uitgegalm. Die helse rumoer en geraas van minstens
5 000 Tommievoete wat in 'n stormloop aanval, was vir
die generaal en vir elke burger 'n gewisse teken.
Daar klink die generaal se bevel: ``Skiet!'' en 200
mausers brand los en beantwoord die aanval onafgebroke,
wat beteken dat Kakie ons wakker en nie aan die
slaap gevind het nie. Hulle het die handskoen neergegooi
en ons het dit met ferme hand opgetel.
Sonder tussenpose het die tweehonderd mausers dood
en verderf gesaai en, soos die generaal geïnspireer het,
``vir Kakie 'n les geleer!'' Dat die mauservuur dodelik en
akkuraat was, word bewys deur die feit dat die vyand sê,
7

inne 15 of 20 minute, die aftog geblaas en vinniger
teruggeval het as wat hulle die vorige middag opgeruk
het. 'n Verdere bewys is die feit dat hul ambulans die
môre talle dooies en gewondes kom oplaai het, waarvan
menige grafopskrif ``Killed in action for King and
Country'' blykbaar vandag nog leesbaar is.
So het die geveg die nag verloop sonder om 'n enkele
Kakie te sien, om nie eens van bajonette te praat nie. Die
geveg het in 'n skitterende oorwinning vir die Boere
geëindig, maar vir Kakie se kind (gee hulle wat hulle
toekom!) in 'n skitterend-wilde vlug. Die sleutelposisie en
opening vir generaal Cronje was gered en steeds tot sy
beskikking, as hy daarvan wou gebruik maak.
Generaal C.C. Froneman
Die burgers in Cronje se laer het heel spoedig hul broers
in die rantjies aan die oostekant deur middel van
heliografiese boodskappe opgemerk en toe het daar,
nieteenstaande Cronje se direkte bevel dat niemand die
laer mag verlaat nie, tog 'n heldedaad en kordaatstuk
geskied.
Met die latere generaal Stoffel Froneman (van die Vrystaat)
aan die spits, het 20 tot 25 man, onder hewige
vyandsvuur deurgebreek en veilig hul weg na ons gebaan.
En so het die onverskrokke held en krygsman en sy
dappers louere toegevoeg tot die vaandel van die klein
Boerenasie. En dit is maar een uit die baie gevalle wat
later gevolg het. Om enige te noem: Tabaksberg, waaraan
'n Froneman aandadig was en wonders verrig het. Wat
van die roemryke en vernietigende slag van Rooiwal,
ongeveer ses myl van Kopjes? Hier het generaal Froneman
as regterhand van generaal De Wet briljante dienste
gelewer.
Maar vir eers genoeg, ons kom later weer terug na ons
geëerde held. Intussen wil ek net vra: Afrikanernasate
van generaal Froneman, gedenk, handhaaf en bou voort
aan en, indien vereis, sterf vir die ideale van dié held,
generaal Stoffel Froneman.
Generaal De Wet beskik nou oor
260 manskappe
Met die 25 Froneman-helde het ons geledere nou tot
ongeveer 260 man aangegroei. En was dit nie vir die
eiegeregtige domastrantheid van generaal Cronje nie, dan
kon die getal teen daardie tyd minstens 260 maal 20 getel
het en kon ons 'n tweede vyandelike aanval die hoof
gebied het.
Maar die Kakies, wat 'n les geleer het met hul eerste
aanval, volg nou 'n ander taktiek, naamlik omsingeling
8
van die Boere. As gevolg van die duisende en duisende
troepe tot lord Roberts se beskikking, kon die
omtrekkende massas onmoontlik nie deur 260 man
gekeer of selfs gestuit word nie. En so het die noodlot
ernstiger gedreig en onheilspellende vaskeermaneuwers
het al hoe digter om ons saamgetrek.
En het generaal De Wet dit nie raakgesien en besef nie?
Ja, gewis! Maar die gedagte om die enigste opening vir
die ontsnapping van 4 000 tot 5 000 op te gee, was vir die
generaal eenmaal onoorkomelik. Vandaar sy besluit om
die sleutelposisie en reddingspoort tot op die laaste te
verdedig en dit met die hoop: moontlik kom Cronje nog
tot insig om tog ten minste 'n uitvalspoging te onderneem.
Waar 'n wil is, is 'n weg, en hier was die weg nog oop.
Maar helaas! Die inisiatief het blykbaar ontbreek. Die
hoop is verydel en saam met generaal Cronje is die 260
man eindelik ingehok en vasgekeer.
Dit was voorwaar haglike oomblikke! Bomme van enige
kaliber bars links en regs, meksims bulder van voor,
langsaan en van agter op die handjievol burgers! Die
sleutelposisie is verlore. Wat nou gedoen? ``Kom,
burgers, kom! Volg my.'' Met sy vinger na 'n sekere
koppie aan die oostekant wys hy: ``Ons gaan 'n pad
dwarsdeur die Kakies moker, en wat ons nie doodskiet
nie, laat ons deur die perde doodtrap. Maar uit moet ons!''
werklink die bevel van generaal De Wet.
Daar gaan hy, gevolg deur sy dappere 260 man en met
die latere generaal Froneman ook op die voorpunt.
Verbouereerd as gevolg van die tromp-op stormjaag (en
nog gedagtig aan die vorige opneuker), skrik die Kakies,
vlug en maak 'n opening, waarvan ons dadelik gebruik
maak.
So is ons toe eindelik uit, en sowaar weer op Kakie se
``soft point,'' naamlik sy stert. Maar die sleutelposisie is
verlore en in die hande van lord Roberts, dieselfde
Roberts voor wie Cronje die knie moes buig.
Terloops, net toe die skrywer hiervan (destyds 'n 20jarige
penkop) die teuels oor sy perd (die bruinbles
Kakieperd) se kop wou gooi, kry die perd 'n skoot deur
die linkeroog. Rasend van pyn draai die arme dier al in
die rondte terwyl die bloed sterk uitspuit. Nie links nie,
spring Izak 'n sprong soos hy nog nooit gespring het nie!
Deur die nood gedwing, beland hy, rats soos 'n
bobbejaan, op 'n ander burger se pakperd en op die
manier is penkop Izak de Wet se vel gered en is voorkom
dat hy met St. Helena of Indië gaan kennis maak het.
Kaptein Danie Theron
Waar ek die naam van Danie Theron noem, doen ek dit
met ontblote hoof, as eerbewys aan een van die edelste en
dapperste helde wat die Boerenasie voor, tydens en na die
tweede Vryheidsoorlog geken het en die Afrikanerdom

mee verryk was. Daar was 'n held wat sy gewig dubbel en
dwars in goud werd was.
Generaal De Wet het na die noue ontkoming sewe of agt
myl agter die vyand aan die Modderrivier weer stelling
gaan inneem, alwaar die vyand ons vir eers met rus gelaat
het. Hulle hoofdoel was die beleëring en oorgawe van
Cronje.
Generaal de Wet, gekwel deur die vretende gedagte aan
die lot van die 4 000 tot 5 000 manskappe, nou ten volle
deur die vyand omsingel, dink by homself: ``Nee, dit kan
nie! Dit mag nie! Die dreigende ramp vir land en volk
moet teen enige prys voorkom word. Nog 'n poging moet
onderneem word. Kom wat wil, 'n boodskap moet ek na
Cronje deurgesmokkel kry.''
Heen-en-weer het die generaal peinsend geloop, met sy
oë strak voor hom op die grond gerig. Maar wie sal gaan?
``Nee wag, daar is een man op wie ek kan staatmaak.'' En
wie is die persoon? Hier volg die generaal se opdrag:
``Izak, gaan roep dadelik vir kaptein Theron. Sê ek wil
hom sien.''
Na 'n kort tyd kom ek, vergesel van die beroemde,
dappere en planryke verkennerskaptein by die generaal
wat steeds rusteloos op en neer stap. En hier gee ek nou
aan die leser die gesprek tussen die generaal en kaptein
Theron, asook die opdrag (rapport) wat in my
teenwoordigheid plaasgevind het. Die generaal begin
deur te sê:
``Kaptein, ek het jou nie nodig nie, maar jou land en
volk vereis dié slag jou besondere talente en dienste.''
``Gee die bevel, Generaal, wat verlang u?'' antwoord
kaptein Theron.
``Kaptein, jy sien die noodlot wat Cronje se laer bedreig.
Jy begryp ook wat 'n ramp dit vir land en volk sal
beteken as die groot klomp manskappe tot oorgawe
gedwing en gevang moet word.''
``Dit is selfs te veel om aan te dink, Generaal,'' antwoord
Theron.
``Nou ja, Kaptein, ek het jou laat roep. Ek wil nog 'n
poging aanwend en generaal Cronje 'n boodskap laat
weet asook 'n plan voorstel. Kaptein, sien jy kans om die
rapport en voorstel persoonlik aan generaal Cronje te
gaan besorg?''
Sonder om te aarsel: ``Ja, Generaal, ek sal dit aan generaal
Cronje oordra, of lord Roberts sal dit by my lyk
vind.''
Is dit nie mannetaal, gevleuelde heldetaal nie?
``Goed dankie, Kaptein. Kyk, dit is reeds laat en die
rapport moet, indien moontlik, nog vannag aan generaal
Cronje oorhandig word.''
``Ek is gereed, Generaal,'' antwoord die held.
Kortliks gee ek hier die rapport se inhoud en voorstel
aan generaal Cronje weer:
``Vertel generaal Cronje:
1.Dat Stoffel Froneman en sy manskappe veilig
uitgejaag en by ons aangesluit het.
2.Dat die gedagte om die walaer nog te red, totaal
buite die kwessie en onmoontlik is.
3.Dat die volk van hom en van ons almal verwag om
te red wat nog gered kan word en as ons die
burgers kan red, dan het ons reeds die oorwinning
behaal.
4.Dat, tensy die burgers 'n weg baan (wat nie onmoontlik
is nie) daar later 'n aaklige oorgawe op
hulle afgedwing sal word.
5.Dat die oorgawe van soveel burgers aan die begin
van die oorlog 'n noodlottige ramp en nekslag vir
die land sal inhou en die volksmoraal uiters
nadelig sal skok.
6.Dat die Vrystaat en Transvaal nog duisende waens
en karre in voorraad het, en buitendien het ek in
ruil 203 waens met voorrade van die vyand op
Bloubank buit gemaak.
``Die voorstel is dat generaal Cronje en al die burgers,
perderuiters of voetgangers, môrenag sodra dit donker is,
sê om agt- of nege-uur moet deurbreek en ontvlug uit die
vyand se wurggreep. Die weg moet al langs Modderrivier
op wees. Verder sal ek, met al my manskappe tot so na
aan die vyand as moontlik gaan, ten einde, as dit nodig is,
behulpsaam te wees.
``Ek voel oortuig dat, sodra die vyand sy aanval vanuit
die weste en ons s'n uit die ooste gewaar, hulle
paniekbevange sal word. 'n Wilde vlug sal ontstaan en
voordat versterkings kan opdaag, sal die duisende burgers
uit en gered wees. Wees verseker, my hulp en bystand
gaan ek môreaand met Gods hulp uitvoer. Nou ja,
Kaptein, mag jou onderneming slaag en met sukses
bekroon word. Alle voorspoed wens ek jou toe. Tot
weersiens, Kaptein!''
``Tot siens, Generaal!'' was die saluut van 'n man van
min woorde maar groot dade.
Theron op weg na Cronje
Dit begin skemer word. Die vraag beklem onwillekeurig
elke gemoed: is dit nie moontlik die begin van die
ewigdurende skemerte wat, wie weet nog in dié nag,
binne enkele ure, 'n einde gaan maak aan die kosbare
jong lewe van die unieke held, Danie Theron nie? Met
die dodelike onderneming was hy bereid om die ergste te
trotseer ter wille van sy land en volk. Dis al sterk skemer
en daar trek kaptein Theron, fier en statig, met 'n wuif
van sy hand. Al tussen die bome en struikgewasse langs
Modderrivier af. Meer as wat ons van hom kon sien, het
ons van sy planne niks geweet nie. Maar vroeg die
volgende dag was kaptein Theron in Cronje se laer; die
boodskap is oorgedra en so het hy sy opdrag met eer en
roem uitgevoer. Sonder versuim het hy die volgende nag
weer onder doodsgevaar sy weg na generaal De Wet
9

gebaan en veilig teruggekeer. Theron gee verslag.
``Generaal, dit het my geluk om u boodskap gisteroggend
veilig aan generaal Cronje oor te dra.''
``Net wat ek van jou verwag het, Kaptein,'' antwoord die
generaal.
``En wat was sy antwoord, of waar is sy rapport?''
``Generaal Cronje se antwoord is kortliks net dit: Gaan
sê aan De Wet ek sal sien wat ek kan doen.''
``Nou ja, laat ons hoop die tyd sal hom leer om vaarwel
aan die ewige walaer te sê en dat hy die uitbreekvoorstel
sal aanvaar. Vir die oomblik vergeet ons nou vir generaal
Cronje, Kaptein. Vertel my nou jou ervarings op weg.
Maar wat makeer jou broek en knieë? Het jy 'n ongeluk
gehad?''
``Nee, Generaal, maar ons kom later by die broek en
knieë. Ek is, nadat ek my roete goed bestudeer het, al
langs die rivier af, soveel moontlik tussen en onder
dekking van die bome tot waar ek dit veiliger geag het
om vandaar die reis te voet te onderneem, ongeveer 3 000
tree vanaf die vyand. Dit was tienuur die nag. Met die
hulp van my oë, maar veral my ore, nader ek die
vyandswagte uiters versigtig totdat ek eindelik iets
gewaar. Ek kon vasstel dit is twee Kakiewagte, toe lê en
rus ek eers. Vandaar vervolg ek toe my voorwaartse beweging
gebukkend en in die dowwe maanlig sien ek weer
iemand beweeg, lê weer plat en merk dat die wag in
dieselfde rigting terugloop.
``Meteens sien ek 'n tweede wag. Die twee ontmoet,
draai elkeen weer om en stap in dieselfde rigting terug.
Omtrent 100 tree van mekaar af draai hulle weer om en
so word die proses onafgebroke herhaal. Wel, ek moes
vorentoe en van hier het ek op my knieë nader gekruip tot
omtrent op 25 tree, toe weer plat gelê. Die twee ontmoet
en stap weer langsaam terug. Hulle was omtrent 50 tree
uitmekaar, toe neem ek my kans en kruip deur tot agter 'n
struikgewas; so het ek kruipend en gebukkend onopgemerk
my weg gebaan.
``Vandaar het ek omtrent 3 000 tree geloop en toe moes
ek weer oppas en versigtig wees vir ons eie brandwagte.
Nog 'n paar honderd tree en ek gewaar weer mense; weer
gebukkend en op die knieë totdat ek bemerk dit is 'n
Boerebrandwag, toe skree ek hardop: `Ek is Danie
Theron van generaal De Wet se mense.' Die wag staan
klaar met die mauser gereed aan die skouer.
```Wie is daar?' vra een, en ek herhaal.
```Nou ja, kom hier!' Ek stap aan, een van die wagte
herken my en die saak is gewonne.
```Waar gaan jy heen?'
```Ek kom van generaal De Wet met 'n rapport aan
generaal Cronje.'
``Die korporaal gee bevel aan een van sy manskappe om
my dadelik na generaal Cronje te neem; sy antwoord het
ek reeds aan u meegedeel. Verlede nag het ek toe die
terugreis gemaak; dieselfde proses van loop, gebukkend
voortbeweeg en aankruip moes natuurlik gevolg word. Ek
10
het dus nie geval nie, Generaal, maar my broek en knieë
is deurgekruip. Maar dit is 'n kleinigheid. Die broek kan
heelgemaak en die knieë sal weer gesond word. Ek is
maar te bly dat dit my geluk het om u uiters belangrike
opdrag en boodskap aan generaal Cronje te gaan
oorhandig, en mag generaal Cronje tog maar op u
voorstel reageer.''
``Jy het dus jou bloed uit eie wil en nie deur 'n vyandswapen
nie, reeds vir die groot saak laat vloei! Kaptein,
namens die volk dank ek jou vir die groot en heldhaftige
daad.''
``Generaal, u het u plig gedoen en ek het my geringe
deeltjie bygedra,'' was die beskeie opmerking van kaptein
Theron.
Daar het u nou die persoonlike verslag aan generaal De
Wet van die onvergeetlike, dappere volksheld, krygsman
en unieke verkenner, kaptein Danie Theron, wat klein
van persoon, maar tog so buitengewoon groot van hart
was. Bostaande verslag en opmerkings, van sowel
generaal De Wet as van kaptein Theron, is nie van hoorsê
of uit geskiedenisboeke geskryf nie, maar dit word
weergegee van persoonlike aanhoor waar die skrywer die
eer gehad het om as derde persoon teenwoordig te wees.
Getrou aan sy belofte en met die vurige hoop dat generaal
Cronje van die verpeste walaer gaan afsien en ten
minste tog 'n poging sal aandurf om met die manskappe
deur te breek, het generaal De Wet twee agtervolgende
nagte onder doodsgevaar tot so na as moontlik aan die
vyandelike stellings met sy manskappe opgetrek en op
Cronje se deurbraak gewag, maar tevergeefs. Alles bly
doodstil en rustig en geen enkele teken of poging van die
kant van generaal Cronje word verneem nie.
Die ramp en onheil het by die uur al hoe hagliker
geword totdat op die derde dag, naamlik op 27 Februarie
1900 ('n waaragtige roudag vir die volk), die
hartdeurborende tyding verneem moes word: Cronje het
met man en muis, walaer, kanonne en sy vrou (asook
enige ander vrouens) en al, onvoorwaardelik aan lord
Roberts oorgegee - ja, gehensop.
Met hierdie tragedie ('n volksmoord wat waaragtig
verhoed en voorkom kon gewees het) het Cronje die tou
van die eerste doodsklok van die Boervolk daar op die
walle van die Modderrivier - ongeveer 8 tot 10 myl
bokant Paardebergstasie - getrek en gelui. Dat die
dodemars diep en skokkend die siel binnegedring het, die
hartsnare van generaal De Wet en elke burger, somber
laat tril het, is natuurlik oorbodig om te beskryf.
Met hierdie tragedie skroom ek nie om vierkantig en
waterpas aan die wêreld te verkondig nie, dat waar die
Boervrou van Bloedrivier, Weenen, Vechtkop en so baie
ander plekke, heldedade, onsterflike en roemryke
wonderdade, gepaard met doodsveragting aan die sy van
haar man verrig het - ja, waar die Voortrekkervrou die
besieling en stralende simbool van moed vir die
Boerenasie van destyds was - was die klompie vroue

(gelukkig 'n klein getal) in generaal Cronje se laer
(miskien onbewus) tot 'n groot mate die hindernis en
struikelblok gewees om aan die walaer vir eens en vir altyd
vaarwel te sê.
So is die volksramp met die dure prys van meer as 4 000
vegbare burgers op daardie smartvolle dag as prooi op 'n
skinkbord vir lord Roberts aangebied.
Ek noem die kind by sy naam: as gevolg van wanbestuur
en gebrek aan oorlogsbeleid van die opperbevelhebber,
generaal Piet Cronje, is op 27 Februarie - toevallig ook
die datum waarop daar in 1881 oor generaal sir Pomeroy
Colley op Amajuba so 'n glansryke oorwinning behaal is
- deur die oorgawe van Cronje daardie sege uitgewis.
Voorwaar onvergeeflik en die daad self onvergeetlik.
Nuwe tydperk - vergeet Cronje
Hoewel geskok en gekrenk deur die gedagte aan die
morele nekslag om meer as 4 000 manskappe en al die
grofgeskut te verloor, het generaal De Wet sy leed vir die
burgers heel verstandig verberg. Daar en dan het hy die
burgers byeengeroep en toegespreek. Onder andere is die
volgende woorde in sy bemoedigende toespraak gebesig:
Offisiere en burgers, die verwagte tyding (hoewel dit anders
moes en kon gewees het) het ons dan eindelik bereik
dat generaal Cronje die knie voor Roberts gebuig het.
``Maar ek sê beslis dit is beter nou, as dat dit later moes
gebeur het, want, instede dat ons langer moes lê en wag
en ons aandag aan Cronje wy, is ons nou los en kan en sal
ons van nou af al ons energie op die vyand konsentreer.
Laat my aan julle sê: daar is nog duisende burgers wat die
knie nog nie voor Baäl gebuig het nie. So was dit ook toe
Gideon met sy klein bende verwoesting onder sy vyande
verrig het; hy het mokerhoue onder die Filistyne en
Kanaäniete geslaan. Ons gaan wat agter is, vergeet en vol
moed net vorentoe kyk; ons gaan inhaal wat ons verloor
het, wees daarvan verseker.''
Wat 'n totale gemoedsverandering het nie dadelik onder
die burgers posgevat nie. In die binneland het die
oorgawe van Cronje blykbaar die moraal van die volk
aangetas, maar onder die vegsmanne was die reaksie van
die toespraak wonderlik heilsaam en inspirerend. Daar en
dan het dit nie aan opmerkings ontbreek nie, soos:
``Goed, Generaal, ons verlang alweer na 'n ander Bloubank.''
``En wat van 'n tweede waterkanon?''
``Ja, nou het ou Kris vrye teuels om vir ons weer
`Officers Mess'-sigarette te kan buitmaak.''
``Dit kom van koppigheid!''
``Nee wat, Cronje het gedink hy veg nog teen kaffers,
die Mapô-ers van Mapogland.''
``Ja, en vergeet dat hy dit nou teen mans met kort
rokkies te doen gekry het.''
``Nou gaan hy en sy ou vrou skip ry en vis eet.''
Roberts ruk op na Bloemfontein
Aangemoedig deur die kolossale vangs van byna 5 000
burgers en gesteun deur oorweldigende troepemagte en
voorrade wat maande lank ongehinderd opgehoop is, sit
lord Roberts nou sy opmars voort na Bloemfontein. Hy
het beslis nie in slote en skanse bly lê om weer op sy
beurt Kimberley te beskerm nie! O nee, Bloemfontein
was die volgende doelwit. Hoewel generaal De Wet haas
bomenslike kragte ingespan het, kon hy, as gevolg van
ontoereikende manskappe en gebrek aan grofgeskut (wat
meesal met Cronje in die slag gebly het) nie die opmars
met welslae stuit nie. Harde mokerhoue is wel hier en
daar onder Kakie se kind uitgedeel, ja, soms is hewig
onder sy wat-se naam vuur gemaak, maar dit was
aanvanklik slegs vertragingsaksies. Haglike oomblike
breek vir generaal De Wet aan, so erg dat, terwyl hy soms
met rapporte en bevele besig is hy my laat roep en sê:
``Izak, kyk dat niemand naby my kom en hinder nie, want
ek voel nou so as 'n vlieg aan my raak, dan bars ek.''
Intussen ruk Robers op en staan reeds voor die poorte
van die geliefde hoofstad. Wat nou? Gaan ons
Bloemfontein verdedig? En die stad moontlik in puin en
as deur die vyand se grofgeskut laat platskiet? Nee, sê die
generaal. Dit sal onprakties en onverstandig wees, en in
oorleg met die regering, met president Steyn aan die
hoof, word besluit om die regeringsetel na die noorde, na
Kroonstad, te verskuif en Bloemfontein tot 'n oop stad te
verklaar.
So gesê, so gedoen. En die vyand het Bloemfontein
sonder enige verset of weerstand van die Boere in besit
geneem. So is generaal De Wet se voorspelling aan
generaal Cronje by Magersfontein, toe laasgenoemde
beslis geweier het om die vyand se vrye toevoer te gaan
verhinder, bewaarheid; naamlik, dat dit nie net Kimberley
sal wees nie, maar dat die hoofdoel van Roberts wel
Bloemfontein is.
Lord Roberts beset Bloemfontein
So het die aggressor, Groot Brittanje, dan sy eerste doel
bereik. Dit was die handelswyse van die destydse groot
wêreldryk teenoor 'n klein, vredeliewende en met
bloedgekoopte, onafhanklike Boere-republiek, die
Oranje-Vrystaat, met sy onvergeetlike president M.T.
Steyn aan die hoof. Geen wonder nie dat die vraag
onwillekeurig vandag luidkeels gestel word: Waar was
die V.V.O. destyds? Is dit tog nie jammer dat die V.V.O.
as beskermer van klein nasies teenoor aggressiewe
wêreldryke destyds nog nie bestaan het nie! Hoe jammer
dat Amerika, wat vandag (om Winston Churchill se
11

woorde te gebruik) op die kruin van die wêreld staan en
tewens in verband met Korea die werklike daad by die
woord gevoeg het, hom in 1899-1902 nog aan die helling
na die kruin bevind het.
Maar genoeg. God slaap nie en ken Sy tyd. Die onafhanklikheidsdaeraad
is reeds helder sigbaar aan die
oosterkim en sal weldra met verwarmende vryheidstrale
oor die Vrystaat en Transvaal herrys. Met Kaapland en
Natal as 100 persent rente op die koop toe, sal ons dan as
'n groot Verenigde Republiek van Suid-Afrika ons bors
fier en trots voor die wêreld kan uitstoot. En hierin berus
die Boerevolk, met ander woorde, die verowerdes.
Maar wat die veroweraar met die oog op wêreldgebeure
sedert die tweede wêreldoorlog dink en voel, is 'n perd
van 'n ander kleur. Daar is o.a. die herwonne
onafhanklikheid van Ierland, Egipte, Birma en Indië (die
eeue-oue melkkoeie) met die V.V.O. aan die spits, en
Amerika wat die wêreldleiding neem, wat alles en almal
die lewe vir die aggressiewe veroweraar vandag versuur.
Maar dis hulle saak en laat my altans houtgerus slaap.
Toekomstige oorlogsplanne en
reorganisasie
En wat nou, met Bloemfontein, die hoofstad, in die hande
van die vyand? Die stryd gewonne gee? Ja, dit was stellig
die gedagte van lord Roberts van Kandahar, maar nie van
``Kanhier'' nie). Ons kom later by sy bittere
ontnugterings.
'n Groot krygsraadsvergadering is belê, waaraan die
president en lede van die Uitvoerende Raad deelgeneem
het, en wel met die oog op verdere krygsverrigtinge. Die
gevolg was dat die een só en die ander weer iets anders
voorgestel het. Almal was egter vasberade om die oorlog
voort te sit. Eindelik staan generaal De Wet op en stel
soos volg voor: Aan al die burgers moet 25 dae verlof
verleen word om na hulle huise te gaan en te rus en hulle
opnuut vir die hervatting van die stryd toe te rus. Daarna
moet elke kommandantskap weer op 'n sekere datum en
plek bymekaarkom vir hervatting van die styrd as geheel.
``Nee, nee!'' skree 'n paar wat nog altyd in Bloemfontein
gelê en nooit aan die front was of aan gevegte
deelgeneem het nie. ``Nee, dit kan nie, dit mag nie! Ons
kan nie die burgers huis toe stuur nie; dit sal die begin
van die end van die stryd beteken.''
Generaal De Wet was dadelik vererg, want vir 'n grootprater
en huislêer het hy min tyd gehad. Hy is weer op die
been (dié slag nie met krygslis nie maar met
krygsraaddiplomasie, en sê: ``Hoogedele heer'' - die
President was in die stoel - ``as my voorstel
onaanneemlik is, dan is ek bereid om dit terug te trek en
met 'n ander voorstel te vervang, naamlik dat ek, generaal
Froneman, kaptein Danie Theron en ander offisiere deur
12
die vergadering van ons leiding ontslaan word; dat die
leiding aan dié here wat my voorstel geopponeer het,
oorgedra word en dat hulle terselfdertyd opdrag ontvang
om dadelik met die verdere krygsoperasies aan te gaan;
ek sal dan as gewone burger my volle steun aan hulle
gee.''
``Nee, nee!'' werklink dit van alle kante.
Met sy ruime kennis en sienersblik het die President
daar en dan die gees en gevoelens van die vergadering
raak geoordeel en hy sê dadelik: ``Menere en offisiere
generaal De Wet ken sy mense en vandaar sy voorstel
wat ek as prakties beskou en onder heersende
omstandighede 100 persent steun, naamlik om 25 dae
verlof aan die burgers te gee en daarna die stryd weer as
een man aan te durf. Vriende, laat ons waak en nie deur
verdeeldheid die vyand in sy bose planne sterk nie. Dit
kan net tot ons ondergang lei.''
Dadelik was een van die offisiere op die been en sê:
``Ek stel voor dat ons generaal De Wet se 25 dae
verlofvoorstel eenparig aanvaar.''
Die President, nie links nie, stel die voorstel, wat staande
en onder gejuig eenparig aangeneem word. Die paar
opponente het saamgestem, was tjoepstil en van hulle is
ook nooit weer gehoor nie. Na verdere kleinere
besprekings en reëlings aangaande datum en
bymekaarkomplekke, is die vergadering gesluit en nog
dieselfde dag het die burgers na Noord, Wes, Suid en Oos
uitmekaar gespat; nou reguit huis toe, vanwaar die meeste
maandelank afwesig was.
Roberts meen oorlog is gewonne en
oor
Omdat 25 dae lank geen Boer of Boerekommando gesien
is of iets van hulle gehoor is nie, het Roberts blykbaar
onder die blye waan en heerlike illusie geleef: ``The war
is over and the fall of the capital, Bloemfontein, was the
final knockout of the Boers.''
Maar wag 'n bietjie, boetie, ons sal sien. Ja, lord Roberts
was in die wolke, het reeds die vel verkoop nog voordat
die beer geskiet is. Weldra sou hy sy ``mistake'' uitvind,
naamlik dat daar nog ongeveer 25 bitter lang maande van
baie harde opstoppers voorlê, wat duisende
Tommielewens en miljoene ponde gaan verg, en dat die
aggressor die oorlog bes moontlik nog kan verloor.
Is dit moontlik? sal die leser vra. Ja, ek sê verloor, en dit
sou so seker as die nag op die dag volg, gebeur het as dit
net die Engelsman teen die Boer was; as dit net wit teen
wit was; as dit nie eindelik 'n oorlog teen weerlose vroue
en wiegies was nie; as kanonne nie op voortvlugtende
vrouelaers gerig was nie; as kindertjies nie in die vlugtende
moeders se arms doodgeskiet was nie; as daar nie van
konsentrasiekampe of moordkampe gebruik gemaak was

nie; ja, as dit nie vir lord Roberts en Engeland na die
verloop van so 15 maande duidelik soos daglig geword
het dat, tensy hulle van ander middels (geoorloofde en
ongeoorloofde) gaan gebruik maak nie, dan het Engeland
sowaar reeds die oorlog verloor.
Gevolglik het Engeland, bygestaan deur Australië,
Kanada en Nieu-Seeland, op groot skaal en met barbaarse
metodes gebruik gemaak van kaffers, Hotnots en helaas
ook van hensoppers (joiners of Boereverraaiers).
O, wat 'n skandaal om die een broer teen die ander te
werf ten einde jou aggressiewe doel te bereik! En nog
gemener van die uitvaagsels van verraaiers om die vyand
teen hul mede-Afrikaners met raad, daad en geweer by te
staan! Maar genoeg bewyse dat Engeland die oorlog kon
en sou verloor, as dit nie vir bogenoemde faktore was nie,
waarvan die Boere-joiners die veragtelikste was. Vandaar
die Nederlandse gedig op die verraaiers:
``Verraders, monsters, vloek der aarde,
Vernederd schepsel der natuur,
De wraak wat jy tot heden spaarde,
Verdelgt je straks door't gewensvuur.''
Generaal De Wet en burgers weer
slaggereed
Terwyl die kommando's met verlof was, het Roberts
Wepener, Thaba 'Nchu, Dewetsdorp en Reddersburg
beset en groot garnisoene daar gestasioneer. Wel, die
verlof is verby en vanaf die 26ste dag het die burgers
goed toegerus op die voorafbepaalde plekke opgedaag.
Moed en strydvaardigheid was by almal 'n uitstaande
kenmerk. Generaal De Wet het sy doel met die 25 dae
verlof bereik en vol moed kon hy uitroep: ``Nou gaan die
oorlog eers begin.''
Die kommando's is gereorganiseer. Die verpeste walaerstelsel
is afgeskaf en vir goed in die ban gedoen.
Voortaan sal die stryd net deur flinkbewegende
perdekommando's gevoer en mokerhoue uitgedeel word.
Tekorte aan voorrade, ammunisie, ens. sal ongevraag uit
Kakie se kommissariaat geneem word.
Die Boere is andermaal slaggereed en alles is in puik
toestand. Die saalsakke is tot barstens toe gevul met
uitgedroogde beskuit en biltong. Die mausers blink en
bandeliere is loodswaar met patrone gelaai. Al wat
kortgekom het was iemand om op korrel te vat; en raai,
die geel Kakiekleur was die aantreklikste om op aan te lê
en af te knyp!
Ontnugtering vir lord Roberts
Terwyl Roberts in die Presidentswoning op Bloemfontein
nog droom van die ingebeelde oorwinning oor die Boere,
word hy ru geskok en die ongelooflike, onmoontlike
tyding aan hom meegedeel van die waterwerkegeveg
(Sannaspos) en nederlaag, waar generaal De Wet en sy
dapperes (die skrywer uitgesluit, want ek was maar
duiwels skrikkerig!) behalwe 'n groot aantal
krygsgevangenes, dooies en gewonde Kakies, ook sewe
Armstrong-kanonne buitgemaak het. O, en was dit nie 'n
gesig om die res van die garnisoen (ongeveer 1 200 tot
1 500 paniekbevange en boeglam geskrik) links en regs te
sien deurbreek vir lewe en dood en na Bloemfontein te
vlug nie? En dit vir 250 tot 300 Boere!
Terwyl die groot garnisoen links van Sannasposstasie
sigbaar op ons afstuur, het ek terloops aan die generaal
gevra: ``Pa, maar sal die handjievol burgers die groot
oormag kan weerstaan? Is die waagstuk nie te gevaarlik
nie?''
Die generaal se antwoord was ewe kalm: ``Man, maar
hulle weet mos nie hoeveel is ons nie!'' En met die
antwoord moes die penkop maar sy ou lyf vetsmeer en
berus.
Ek vra die leser wanneer hy by Sannaspos verbyry, let
dan op die gesneuwelde Tommies se grafte net links van
die stasie, met die opskrif: ``Killed in Action for King
and Country.''
Nog lydende aan die Sannaspos-uitklophou en -skok,
moes Roberts jou wrintigbaar drie dae later alweer
verneem dat die ``Vlieënde De Wet'' en sy manskappe
(waaronder ook die buitengewoon dappere penkop,
Berrie Richter) Mostershoek tussen Dewetsdorp en
Reddersburg ook totaal vernietig en kafgeloop het. Die
Kakiekerkhof links van die grootpad aan die voet van die
rant getuig ook hiervan en 'n tweede lot graftekens moes
bestel word. Dit gebeur nadat die oorlog, volgens Kakie
gedink het, al ongeveer 35 dae gelede beëindig was, en
die mak Engelse van die Vrystaat en Suid-Afrika - nee,
selfs die wildes in Engeland - al hoera geskree en gejuig
het!
En nog is het einde niet. Terwyl Roberts nog besig was
om aan die twee volstruiseierpille te wurg, te wete
Sannaspos en Mostershoek, volg daar by-my-kolie-waar
'n ander pil van die geveg by Jammerbergdrif waar Kakie
se kind swaar en groot verliese moes verduur, ja selfs
onder hulle eie lat, toe hulle met die sewe Armstrongkanonne
wat by Sannaspos afgeneem is, toegetakel is. Dit
het gebeur onder leiding en bevel van ons held en kanonnier,
kaptein W.H. Muller (later van Glen) en was dit nie
vir talryke versterkings wat ter elfder ure opgedaag het
nie, dan het generaal De Wet die hele ``boksemdaais,''
Brabant-horse met generaal Dalgety as aanvoerder en al,
ook daar kafgeloop.
Die geniepsige afranseling het plaasgevind terwyl lord
Roberts op sy louere gerus het en al hard doenig was om
die Vrystaat rooi te verf. Blykbaar het hy egter vergeet
dat generaal De Wet en sy burgers ook aan die verf was
13

en nogal in dieselfde kleur, dog nie rooi verf nie, maar
Engelse bloed!
Penkop Berrie Richter, terloops, was by uitstek iemand
wat geen doodsgevaar kon raaksien nie. Hy was die
dapperheid self en het hy by die slag van Mostershoek
briljante dienste gelewer en geverf en vuurgemaak onder
Kakie se wat-se-naam op so 'n wyse dat generaal De Wet
na die geveg gesê het: ``Gee vir my tienduisend man soos
Berrie Richter en ek sien kans om Londen te verower.
Roberts geweeg en te lig bevind
Is dit dan 'n wonder dat na die drie genoemde veldslae en
vir die vyand so uiters gevoelige nederlae daar in Groot-
Brittanje so 'n sorgwekkende konsternasie ontstaan het?
Stemme het opgegaan en die nuusblaaie het aangedring
op die wenslikheid om ernstig te oorweeg of die tyd nie
aangebreek het om lord Roberts met iemand anders as
opperbevelhebber te vervang nie. Nie net Engeland nie,
maar die wêreld het met verbasing (sommige met
vreugde) uitgeroep: ``En wat is nou aan die gang?''
Dit was die begin van generaal De Wet se bekendwording.
Sy roem het met die verloop van die oorlog
gestyg deur ander mokerhoue, onder andere Groenkop,
Roodewal, ens. Sy uitoorlêtaktiek en talryke noue
ontkomings uit hulle vangnette, krale soos bv. die inval in
die Kaapkolonie, die omsingeling by Vaalrivier, die
Kalkoenkrans-``drive'', die omsingeling en agtervolging
van agt Engelse generaals, o.a. generaals Charles Knox,
Plumer, Broadwood, Hamilton, Dalgety, Lyttelton,
Flemington, en baie ander tot in Transvaal en anderkant
Magaliesberg, het hierdie roem nog hoër laat styg. Met
vaste oortuiging het die Engelse telkens verseker: ``Nou
gaan ons De Wet vang.'' Maar as hulle die oë nog uitvee,
dan trap hy hulle al weer op die stert!
Dan word dit weer die wêreld uitbasuin: ``Dié slag gaan
ons sy vel aan Engeland lewer.'' Want met Oranjerivier
aan die regterkant, kant en wal, Brakrivier links ook op sy
walle en met tienduisend troepe agter hom van rivier tot
rivier aaneengesluit, in agtervolging, het uitkomkans
voorwaar vir generaal De Wet hoofbrekens gegee en baie
skraal gelyk. Dit het die Kakies moed ingeblaas en alle
rede verskaf om te sê: ``Ons gaan binne 24 uur sy vel
oopspalk.'' Ek beskryf later die ontvlugtingstaktiek. Dit en
baie ander krygsdade het wêreldberoemdheid verskaf aan
die gewone boerseun, maar tewens die gebore militaris en
geniale leier. En tog het die generaal meer as eenmaal
gesê: ``Wat ek ook al gedoen het, was alleenlik moontlik
met die hulp van Bo en die dapperheid van die getroue
burgers, onder leiding van pligsgetroue offisiere, asook
die uitstaande spioenasiedienste van my penkoppe,
boerseun-verkenners, onder andere kommandant Gideon
Scheepers (die doodgemartelde held), kapteins Danie
14
Theron, Melt van Schoor (die latere generaal), Izak Vlok,
Daan Rautenbach en baie ander.''
Kortliks beskryf ek eers die taktiek met die uitbreek by
die Brak- en Oranjerivier-omsingeling. Albei riviere het
kant en wal gelê en was ondeurgaanbaar, selfs vir die
beste swemmer. Ons was vasgekeer ongeveer vyf of ses
myl vanwaar die Brakrivier in die Oranjerivier loop, met,
soos reeds gesê, duisende troepe van agter. Met sononder
gee die generaal bevel om langs Brakrivier op te trek. Die
vyand het dit opgemerk en na alle waarskynlikheid
opdrag gegee om Oranjerivier te los en in 'n suidelike
rigting op te ruk, want daar gaan De Wet probeer
deurbreek. (Dit is trouens deur latere krygsgevangenes
erken.) Maar wie sê so! Toe dit donker was - gelukkig
was dit pikdonker - stop die generaal sy kommando en
gee bevel om dieselfde pad weer terug te gaan. Ek kon dit
nie verstaan nie en sê: ``Maar hoekom draai ons nou weer
om, Pa?''
``Toe maar, jy sal dit môre verstaan,'' was die antwoord.
En so is ons terug tot by die Oranjerivier en toe al langs
Oranjerivier op, met die gevolg dat ons die nag nie 'n
enkele skoot geskiet of 'n Kakie gesien het nie. Toe die
son opkom, was die kommando weer op Kakie se
hakskene, met ruime, oop vlaktes voor ons. En Kakie, vir
die soveelste maal geflous, sit met verydelde hoop en
gebakte pere, bo-al sonder generaal De Wet se vel.
Daarna het Izak ook onthou om nooit as te nimmer weer,
deur nuuskierigheid geprikkel, onnodige vrae aan die
generaal te stel nie.
Van Jammerbergsdrif na
Sprinkaannek
Sprinkaannek! Wie van die Oudstryders sidder nie as sy
geheue hom terugvoer na die ``Roode See'' van die
Afrikanerstryd van 1899 tot 1902 nie, naamlik
Sprinkaannek? Van links, regs en van agter is ons
agtervolg deur tienduisende troepe spesiaal vir die groot
veldtog toegerus en gekonsentreer. Dit was die eerste
groot agtervolging en omsingelingspoging van Roberts,
met die hoop, nee, versekering: by Sprinkaannek gaan ek
wat lord Roberts is, vir De Wet vang en die oorlog
beëindig. Wat ek hier skryf, is mededelings en inligtings
uit die mond van Engelse wat ons gevang het. Generaal
De Wet met sy kommando ('n handjievol in vergelyking
met die vyand se magte) sien die doel van Roberts en
gedagtig aan die omsingeling en gevangeneming van
Cronje, was hy op sy hoede en sê: ``Nie dié slag nie.
Kom wat wil, ons moet deurbreek na die oop vlaktes van
die Vrystaat en dan sal hulle weer les opsê en bars.''
Met man en muis word De Wet en die kommando in die
rigting van Sprinkaannek aangedryf. Die wakker
verkenners kom terug en rapporteer aan die generaal dat

Sprinkaannek deur die vyand beset is! Net waar die oog
kan sien, wemel dit van Kakies en 'n pad sal oopgeveg
moet word.
``Goed, as daar nie meer as honderdduisend is nie, dan
gaan ons deurbreek, maar dit is ook moontlik dat ons
sonder 'n groot geveg gaan deurbreek,'' was ons generaal
se antwoord.
Kort daarop ontbied generaal De Wet 'n sekere verkenner.
Ongelukkig het ek sy naam vergeet. Intussen het
die generaal 'n rapport aan alle kommandantskappe met
die volgende inhoud geskryf: ``Sprinkaannek is baie
swaar deur die vyand beset. Om daar te wil deurbreek, sal
selfmoord beteken. Gevolglik het ek besluit en gee
opdrag om op 'n sekere plek, ongeveer ses of sewe myl
oos van Thaba 'Nchu te gaan deurbreek.''
Die kommando's het verder opdrag ontvang - dit was
ongeveer 3-uur die middag - om dadelik in daardie rigting
te beweeg. Die vyand het die beweging opgemerk en die
garnisoen by Sprinkaannek het (volgens latere inligting)
ook opdrag ontvang om na die deurbreekplek op te ruk en
het slegs enige honderde troepe as wagte in die nek agtergelaat.
Nou ja, 'n elk en 'n ieder en 'n inkelte van ons (talle
offisiere inbegrepe) was onder die indruk dat 'n swaar en
bloedige stryd die nag na aan Thaba 'Nchu afgespeel sou
word; ja, 'n geveg van dood, lewe of gevangeneneming
staan onheilspellend voor die deur. En niemand minder
as Roberts self was weer verseker van die
gevangeneming van De Wet en sy kommando en van
louere wat hy eindelik op sy kerfstok sou plaas nie.
Maar wag 'n bietjie. Moenie te vroeg whisky skink en
die vel verkoop nie; moontlik moet jy nog in plaas van
louere ontvang, na Engeland teruggeroep en deur lord
Kitchener vervang word. Ongeveer 8-uur die nag en deur
donker gedek, gee generaal De Wet bevel en die
kommando draai in sy spore om, en nou in alleryl.
``Waarheen nou?'' word onderling deur sowel offisier as
burger gefluister. Wat gaan die donker nag oplewer - nie
net donker en somer as gevolg van die natuur nie, maar
voorwaar donker vanweë die bedreiging deur tienduisende
van die vyand. Dit mag vir meer as een die
ewigdurende donkerte beteken!
Niemand het dit egter gewaar om die generaal te vra nie.
Weldra het Sprinkaannek die geheim opgelos en na
ongeveer 'n halfuur het 'n oorverdowende stormjaag van
die burgers reg op die vyandelike stellings af en onder
gekletter van Lee Metfords (wat van korte duur was)
verder die geheim en taktiek van generaal De Wet ten
volle verklaar. En ons was deur en weer op Kakie se
``soft point,'' sy stert, met die ruime, oop vlaktes van die
Vrystaat voor ons en selfs 'n aantal gevangenes en bietjie
buit - tog meer as wat hulle op kon roem!
Dit was 'n ander sesduim-spyker in Roberts se doodkis,
aangesien dit sy terugkeer na Engeland sonder twyfel
verhaas het, daar hy vir die soveelste maal geweeg maar
te lig bevind is om De Wet en sy penkoppe disnis te loop.
Maar voor ons van lord Roberts afskeid neem, dien die
volgende: Dit sou nie reg teenoor hom wees as ek nie van
generaal De Wet se woorde aangaande lord Roberts
melding maak nie. Eers, egter, 'n verduideliking.
Drie groepe burgers
Duidelikheidshalwe gaan ek eers 'n beskrywing gee van
die verskillende groepe burgers waarvan daar ongelukkig
drie klasse tydens die oorlog bestaan het. Eerstens was
daar die vegtende burger wat ten alle tye en onder alle
omstandighede, selfs onder folterende lyding en
doodsgevaar, sy plig getrou teenoor land en volk volvoer
het. Hulle het help bou aan die voortbestaan van die
Afrikanervolk. Aan hulle is die nageslagte dank, roem -
ja, alles verskuldig.
Verder was daar die burgers bekend onder die naam
``grootpraters en huislêers,'' wat agter die eerste groep se
bloed geskuil het. Dit is hulle wat, sy dit persoonlik of in
klein groepies, hul pligte skandelik ontduik het deur
bedags by of in die omgewing van hul huise te lê en
snags veiligheid in die veld te gaan soek, om nie deur die
vyand gevang te word nie - en dit nieteenstaande pogings
aangewend is om hulle weer by hulle kommandemente te
laat inskakel. Aan hulle kan die nageslagte sê: ``Julle
ontroue pligversuimers.''
Die derde groep was die skuim, opdrifsels, uitvaagsels,
landverraaiers, wat by die vyand aangesluit het. Met raad,
daad en geweer was hulle in die vyand se diens. Die
grootste verpesting was hulle as betaalde agente om saam
met kaffers en Hotnots die Boer se vrou en kind gevange
te neem en in die martelkampe te stop. Op hulle (die
``Joiners'' en ``National Scouts'') kan die nageslagte die
Nederlandse gedig honderd persent tydig en ontydig
toepas. Tot troos kan ek net aan die opkomende geslagte
die versekering gee dat baie van nommer drie wat in
nommer een se hande geval het, vir eens en altyd mee
afgereken en bokveld toe gestuur is!
Dank verskuldig aan lord Roberts
Wat generaal De Wet van lord Roberts gesê en waarna ek
vroeër verwys het, was soos volg: ``Ek,'' aldus die
generaal, ``is baie dank aan lord Roberts verskuldig, want
hy is die beste organiseerder wat ek nog ooit in die
Vrystaat gehad het en selfs nou nog het, want die afdeling
wat hy aanpak, maak hy skoon van huislêers.'' Die rede
was dat Roberts sy mislukte militêre operasies aan die
huislêers as boerespioene wat hom in die rug sou steek,
toegeskryf het.
Waarheid was egter dat van die tipe op kritieke oom-
15

likke en onder dreigemente van die vyand (om sy
persoon te beskerm) tot ons nadeel die vyand gedien het.
Gevolglik het Roberts begin vang onder hulle. Sommige
het toe uit vrees om gevang te word, weer hul toevlug na
die kommando's geneem en, deur lord Roberts daartoe
gedwing, by ons kom aansluit. Dié wat hy met koue
hande gevang het, moes tot na die oorlog met Ceylon, St.
Helena en Indië gaan kennis maak. Met die feit voor oë
dat generaal De Wet organiseerders, onder andere
generaal C. Badenhorst na die weste, en in alle rigtings
gestuur het, het die vang en wegstuur deur organiseerder
Roberts 'n heilsame uitwerking gehad. En so is die land
deur hooforganiseerder en kommandeerman, Roberts,
met dank van huislêers gesuiwer. Met hierdie pluimpie
op Roberts se helm neem ons nou vir eers afskeid van
latere earl Roberts.
Trein- en brugopblasers van beroep
Die vyand het reeds voor die poorte gestaan van die
goudstad, Johannesburg (die goudvelde was immers
hoofdoel van die stryd as gevolg van die hebsug en
begeerlikheid in die oog van Brittanje), met Pretoria as
verdere doelwit. Pretoria, die eiendom en tuiste van die
gryse staatsman, president Paul Kruger, wat verdryf en
helaas as martelaar en balling in die vreemde moes gaan
sterf. Pretoria moes oorweldig en rooi geverf word.
Die spoorweg was vir die vyand van lewensbelang.
Vandaar dat generaal De Wet hom spesiaal op die
vernietiging van kommunikasies, spoorlyne, treine en
brûe toegelê het. Oral is klein groepe burgers vir dié doel
aangestel, waaronder die onsterflike kaptein Danie
Theron, asook die onvergeetlike martelaar, kommandant
Gideon Scheepes, wat veral in die Kaapkolonie opgetree
en onskatbare dienste in belang van die Afrikanerdom gelewer
het, en nog baie ander.
Die manne het later treinspoor-, brug- en treinopblasers
van beroep geword. Dit het vir Kakie die wêreld uiters
moeilik en haas ondraaglik gemaak. Selfs die
belastingbetalers in Engeland moes les opsê as gevolg
van De Wet se sterttrap-taktiek, asook die miljoene en
miljoene ponde se skades aan oorlogsvoorrade, ens., ens.
Die opblaas van treine, brûe, ens. het uiters doeltreffend
gewerk, ja, was vir die vyand dodelik en 'n
onvoorkombare struikelblok. Dit het die oprukkende
massas vertraag en selfs gestuit. Soms moes hulle vir
herstelwerk terugval en eindelik was hulle
noodgedwonge verplig om blokhuise al langs die
spoorlyne te bou. Daarvoor was weer duisende
Tommiewagte nodig om die spoor te bewaak en tog het
die opblaasproses en vernietigende werk so onder hulle
neuse plaasgevind, en dit net deur twee manne.
16
Die opblaasapparaat
Die ongepatenteerde apparaat, wat uiters goedkoop was
en waarvan ons 'n tamaai voorraad beskikbaar gehad het,
was as volg saamgestel: 'n Martini-Henry-geweer se loop
word net voor die slot en sneller en die kolf weer net
agter die slot afgesaag, die krom yster oor die sneller
word ook verwyder sodat die sneller oop sit. En daar het
jy die voltooide apparaat: die slot en sneller met genoeg
plek om die patroon in te steek, ongeveer sewe of agt
duim in lengte. Daarna word die koeël uit die patroon
gehaal en die patroon met die kruit nog daarin, in die slot
gesteek. Dan word die slot met die sneller na bo,
gewoonlik by die las van twee spoorstawe en waar die
stawe meegee, uiters versigtig onder die spoorstaaf
ingesit.
Die skoot dinamiet word nou (nog versigtiger) met die
dinamietdoppie daarin vlak voor die patroon en die slot
neergesit. Daarna word die apparaat en dinamiet
sorgvuldig met die spoorgruis in sy oorspronklike
toestand bedek, ja, so sorgvuldig dat geen Kakie se oog
dit kan onderskei of opmerk nie.
Daarna gaan die kranige - nee, waaghalsige penkoplaaiers
terug na hulle maats, ongeveer vyf tot ses myl
vanaf die spoor en ongeduldig word nou op die eerste
trein gewag. Gewoonlik loop die horlosies dan gans te
stadig, en as aan die regte tyd getwyfel of geredekawel
word, dan lewer die môrester of aanbreek van die rooidag
die bewys dat die horlosies nie te stadig loop nie, maar
dat ons te haastig is. 'n Uur is naderhand twee of drie uur
lank en soms is dit of jy kan bid dat 'n swaarbelaaide
trein, sy dit met voorrade (en moontlik met sigarette)
daarop of 'n troepetrein - dit maak nie saak nie - tog moet
opdaag.
Bewaar die trein wat eerste (terwyl ons dit spannend
met verkykers sit en dophou) oor die onheilsplek gaan.
Die gewig van die lokomotief op die spoor, wat reeds vas
op die sneller rus, druk dit na onder en is genoeg om die
skoot te laat afgaan en die dodelike dinamiet te laat
ontplof en die apparaat word gewoonlik gestel waar die
treine van al kante 45 tot 50 myl vinnig ry.
``Kêrels, die trein kom, daar slaan die rook uit. Ja,
wraggies, dit is hy en hy jaag of die duiwel agter hom is!''
Alle oë is nou wagtende. 'n Oorverdowende slag wat die
aarde laat tril, word met genoeë aangehoor. Enige minute
lank word niks gesien nie, want donker rook en stofwolke
bedek die vir die vyand rampsalige plek, maar vir die
penkoppe 'n goedgeslaagde onderneming. Die rook en
stof verdwyn en daar lê alles: lokomotief en waens in 'n
puinhoop en totale wrak opgefrommel. Dele van loko en
waens is soms honderde tree die veld ingeslinger.
Dis voorwaar 'n aaklige skouspel, maar in oorlogstyd
tog 'n pragtige toneel om te aanskou, want hoe groter die

verwoesting en skade van alles wat in diens van die
vyand is, hoe mooier is dit vir die oog van die
teenstander; in dié geval die Boere, en in besonder vir die
jong penkoppe wat op avonture uit is, en waarvan die
voorraad sigarette al aan die afneem is.
En so is die toevoer en verkeer van Kakie uit verband
geruk en gedwarsboom. Selfs die opmars na die begeerde
goudvelde is tot hulle bittere teleurstelling, gepaard met
ontsaglike groot onkoste vir die vyand, deur die vlieënde
De Wet en sy geoefende dinamietkonings bemoeilik. Een
seweduim-apparaat, met 'n skoot dinamiet, het Groot-
Brittanje honderdduisend pond en selfs groter direkte
skade berokken, plus talle Tommielewens. Die
vernietiging en opblaas van treine en brûe was dan ook
die aanleiding tot die idee om blokhuise te bou en die
spoorlyn deur duisende Tommies te laat bewaak ... alles
teen enorme onkoste vir Engeland.
Kaptein M.J. van Schoor
Reeds vroeg in die oorlog van 1899-1902 het die tipiese
boerseun, Melt van Schoor, op betreklike jeugdige
ouderdom hom as held onderskei en eienskappe soos
ongekende dapperheid, planrykheid, taktiek, ferme
optrede, betroubaarheid, ens., geopenbaar. Hy het as
gebore militaris uitgeblink. Dit was eienskappe wat die
oog van generaal De Wet dan ook heel gou in die jong
Van Schoor raakgesien het.
As gevolg van hierdie uitstaande militêre gawes is die
penkop Melt van Schoor tot die rang van kaptein
bevorder met die opdrag om 'n verkennerskorps (wat in
werklikheid die siel en oog van die kommando's was), op
die been te bring en as sodanig het kaptein Van Schoor,
bygestaan deur sy korps (almal manne van staal)
roemryke dade verrig en louere van onskatbare waarde
aan die boerevaandel toegevoeg.
As wagter op die voorpunt was hy altyd besig met
spioenasiewerk en sodoende van onberekenbare diens vir
generaal De Wet en sy kommando. Tot 'n groot mate het
sy uitstaande en betroubare verkenningswerk inligting
aan generaal De Wet aangaande vyandelike bewegings,
hul sterkte, met of sonder grofgeskut, 'n reuse-bydrae
gelewer tot die oorwinning van baie gevegte met Kakie
se kind.
Dit was nog in die dae van die Imperiale Ryksuitbreiding
en die gevolg was dan hier ook soos elders dat talle
grafkruisies met die bekende opskrif: ``Killed in action
for King and Country (met die weglating van ``in
aggression on small nations!'') vandag nog kruis en dwars
oor die Vrystaat se vlaktes te vinde is.
Helaas - en hier slaak ons weer daardie bekende en tog
nog bittere sug van veragting - dit was ook Boereverkenners,
maar met ander soort harte as dié van
Theron, Van Schoor, Scheepers en sulke patriotte,
naamlik die Boereverraaiers of ``Joiners,'' wat hulle
dienste as gidse van vyandelike kolonnes teen hul eie
volk verkoop het; dit was tog nog Boere wat
verantwoordelik was dat die republieke die stryd (tydelik
altans) moes prysgee. Vir sulke renegate het ponde,
sjielings en pennies blykbaar groter waarde besit as die
onafhanklikheid van hul land en volk. Die ``skuim en
uitvaagsels'' moet ons egter liewers laat links lê om terug
te keer tot ons held, kaptein Van Schoor. Persoonlik het
ek generaal De Wet aangaande kaptein Van Schoor hoor
sê: ``Melt van Schoor het oor en oor die rang van
generaal verdien, maar onder omstandigheid ag ek sy
dienste as leier van die verkennerskorps eenmaal
onmisbaar, want as leier van die spioenasiediens kan en
doen hy veel meer was wat hy byvoorbeeld as generaal
met 'n eie kommando sal kan doen.'' Is dit dan 'n wonder
dat generaal De Wet tydens die groot trek deur Kaapland,
agtervolg deur tienduisende Kakies, gesê het: ``Met kaptein
Van Schoor as verkenner aan die voorpunt is daar
geen gevaar nie en slaap ek houtgerus.'' Voorwaar dit was
veelseggende woorde, wat tewens volle vertroue
geopenbaar het.
Vir verdere inligting noem ek enige gevegte waaraan die
jeugdige penkop-kaptein direk en indirek deelgeneem
het. Onder andere noem ek die roemryke Rooiwal-
Rhenosterrivier-Kopjes-geveg, waar Kakie se kind
uitoorlê en toegetrap is - ja, kortom gebars het! Met
daardie geveg was kaptein Van Schoor belas met die
opblaas van die spoorlyn, brûe, ens. in die rigting van
Heuningspruit en Kroonstad, ten einde die toevoer van
vyandelike versterkings per trein te voorkom.
Dit was 'n gevaarlike onderneming wat egter deur die
vindingryke kaptein op briljante wyse tot vlak onder die
neus van die vyand op Kroonstad uitgevoer is en
waardeur generaal De Wet en sy kommando die kans
gegee is om honderd persent met die vyand se reusevoorrade
op Rooiwal te kon afreken. Met die geveg by
Groenkop op Kersfeesmôre, 25 Desember 1901, het sy
uitstaande verkenningswerk ook 'n reuse-aandeel aan die
oorwinning gehad. By Graspan, na aan Reitz, waar 'n hulpelose
vrouelaer deur Engelse granate en bomskerwe tot
stilstand en oorgawe gedwing is; die groot ``drive''deurbraak
by Kalkkrans, waar sommige Tommies
letterlik deur perdepote platgetrap is; die trek na die
Kaapkolonie en baie ander gevegte het sy geniale
militarisme openbaar.
Dan is daar so baie gevalle waar kaptein Van Schoor en
sy verkenners sonder hulp van die kommando's die
Kakies stormgeloop en 'n swernootse loesing toegedien
het, om nie eers melding te maak van die talle brûe,
spoorlyne en treine wat tot die bittere teleurstelling,
ongerief en ontsaglike verliese vir die vyand, deur hom
die lug ingeblaas is nie. Maar genoeg. Die naam en
heldedade van kaptein Melt van Schoor sal in die
17

geskiedrolle pryk en voortleef tot wanneer daar selfs geen
``Great Britain'' meer sal bestaan nie!
Met die gewapende opstand en protes van 1914 was die
lieflingverkenner van generaal De Wet, Melt van Schoor,
weer aan die voorpunt en het hy die welverdiende rang
van generaal uit die hand van en onderteken deur
generaal C.R. de Wet, ontvang.
Hooggeëerde generaal, ons, u oud-strydmakkers, asook
Jong Suid-Afrika, bring hulde en sê baie dankie vir u
reuse-bydrae aan die Volksgebou, wat selfs met u bloed
as swaargewonde by Graspan verseël is.
Geveg by Roodewalstasie
Aangesien alle brûe, insluitende die Rhenoster- en Vaalrivierbrûe,
die lug ingeblaas was, het die vyand
Roodewalstasie, na aan die Rhenosterrivier, en ses of
sewe myl vanaf die teenswoordige dorp Kopjes, as
voorpos en opbergingsplek gebruik, totdat die verwoeste
treinspoor en brûe na Johannesburg weer vir verdere
vervoer herstel was.
Gevolglik was die groot stasieterrein met oorlogsbenodigdhede
opgestapel, met 'n waarde, volgens mededeling,
van meer as 'n miljoen pond. Die voorrade het onder
andere ingesluit stapels en stapels asook treine vol belaai
met troepeklerasie, skoene, komberse, bomme van enige
kaliber (en wat veral vir die platskiet van forte, soos dié
van Johannesburg bedoel was), gewere en massas kiste
patrone, eenvoudig te veel om op te noem. Van die
honderde kaste en vaatjies drank en stapels possakke met
briewe en pakkette praat ons nie eens nie. Alles is daar
opgegaar vir solank dit generaal De Wet en sy dapperes
behaag het, ja, tot tyd en wyl die alles-uitsnuffelende De
Wet sou besluit het om Roodewal met voorrade en al te
gaan aanval, uitoorlê en oormeester. Daar is selfs nie 'n
flenter omgegee om talle Kakies te dood of te verwond
en die res gevange te neem nie (nadat hulle gedwing is -
en dit deur hulle eie latte: die gebuite Armstrong-kanonne
van Sannaspos - om die witvlag te hys).
Die aanval het met dagbreek begin en wel op drie plekke
gelyktydig; by Kopjes (destyds nog 'n stasie) onder
leiding van generaal Stoffel Froneman, die stoere held
wat vanuit Cronje se laer onder lood en vuur uitgejaag
het.
Die tweede aanvalspunt was die treinbrug by Rhenosterrivier,
wat teen hierdie tyd feitlik alweer herbou was.
Die derde aanval was oor die kaal bulte direk op
Roodewal, onder aanvoering van generaal De Wet self.
Gelyktydig met die aanvalle is al die brûe in die rigting
van Kroonstad en Viljoensdrift ook die lug ingeblaas om
te voorkom dat versterkings haastig per spoor òf van
Kroonstad òf van Viljoensdrift aangestuur kon word.
Die rivierbrug se verdediging het eerste in duie gestort
18
en Kakie se kind het rieme neergelê na die reeks rantjies
tussen die rivier en Kopjesstasie, alwaar 'n uiters
verwoede geveg plaasgevind het. Daarvan getuig die
Tommie-kerkhof aan die voet van die rantjie, na aan die
spoorlyn. Kopjes was die eerste waar die witvlag dierbaar
vir Kakie was en gretig van gebruik gemaak is - maar
slegs deur 'n gedeelte, want die ander het na die laer geleë
rantjies laat nael en by hul maats in die verdrukking
aangesluit.
Intussen het heliograafberigte ook van die val van
Kopjes geblits, waarop generaal De Wet dadelik 'n paar
van generaal Froneman se kanonne met 'n omweg ontbied
en Roodewal vanuit die weste laat bombardeer het. En
die kruisvuur van kanonne uit die ooste van generaal De
Wet en uit die weste van generaal Froneman was nou
eenmaal bokant Kakie se vuurmaakplek met die gevolg
dat die witvlag binne 'n halfuur voorkeur bo alles geniet
het en die beroemde Roodewalslag was 'n voldonge feit -
een van die roemrykste oorwinnings ooit op Kakie
behaal, ja, 'n groot pluim op die Afrikanerhoed en
waarvan die gebuite Armstrong-kanonne onder leiding
van kaptein Willem Muller 'n reuse-aandeel gehad het.
Die vierkleur het vanaf Heuningspruit tot by Leeuspruit
(ongeveer 20 myl) weer vry onder 'n blou Afrikaanse
hemel gewapper.
Roodewal se voorrade en buit
Die slag was gelewer, geen kanongebulder of kleingeweergekletter
word meer verneem nie. Die gewone
burgers met Izak op die voorpunt is reeds hard besig, ja
nat van die sweet om ... wat te doen? Maar natuurlik om
te buit! Dog die verantwoordelike aanvoerder (in dié
geval generaal De Wet) is des te meer druk besig ..
. waarmee? Seer seker nie met buitery nie, maar met die
behartiging van spioenberigte dat groot vyandelike versterkings
reeds vanaf Kroontad en Viljoensdrift in aantog
is. Dit vereis gekonsentreerde breinwerk en flinke
optrede om te verhoed dat die behaalde oorwinning nie
moontlik weer in 'n nederlaag en herowering van die
kolossale voorrade en buit omskep word nie. Soveel
ammunisie as moontlik is vervoer en begrawe. Dit het
later gedurende die oorlog baie nuttig te pas gekom.
Terloops - 'n gedeelte van die ammunisie is as gevolg van
verraad weer deur die vyand opgegrawe.
Die burgers is gelas om alles soveel moontlik opeen te
stapel, selfs gevange Tommies moes hand bysit. Terwyl
generaal De Wet met een en ander besig was, kom 'n
Tommie met 'n bottel brandewyn by hom. Blykbaar
ongewus dat dit die generaal is, sê die Kakie: ``Come on,
old chap, have a drink!''
Generaal De Wet sê net: ``Izak, neem die vent hier
weg,'' en toe was dit ek en die reeds halfbesope Kakie!

Glo my, die behandeling was alles behalwe saggies! Ja,
toe hy weier om te loop, was ek klaar en pleister hom met
die voet onder sy paar sitters. Waarom dan tog so
hardhandig opgetree? sal iemand miskien vra. Die
antwoord lê voor die hand. Vóór die oorgawe moes Izak
onder sy blouboontjies deurloop en na die oorgawe was
hy met sy ``come on, have a drink'' 'n lastige struikelblok,
waar ek met 'n onversadigbare buitgees besiel was en so
druk doenig was! O nee, wat te erg is, is te erg, en die
punt van die skoen het 'n heilsame uitwerking gehad.
Groot en pragtige vuurwerk
Alles is gereël en gereed. Dit begin reeds effens donker
word; die klomp gevangenes is reeds weggestuur; die
gewondes is deur hul ambulans verwyder na die rantjies
tussen Roodewal en Kopjes; dinamiet en ontplofbare
stowwe is onder die massas ammunisie, bestaande uit
vragte en vragte bomme en trokke volgelaai met kaste
patrone en al die ander voorrade aangelê, gereed om
aangesteek te word. Generaal en burgers verlaat
Roodewal in 'n oostelike rigting. Slegs enkele
baasopblasers bly agter met die opdrag om die lang lonte
aan te steek en dan die kommando te volg.
Dit was omtrent 8-uur die aand, terwyl ons ongeveer vyf
myl van die onheilsplek was, dat die eerste
oorverdowende ontploffing gehoor kon word. Daarna
volg meer ontploffings van die dinamiet en van die
reusebomme, maar nie op die forte van Johannesburg nie,
dog op die oop vlaktes van Roodewal! So verskriklik was
die donderende dreunings dat die inwoners van
Kroonstad en Viljoensdrift dit kon hoor asof dit op ses
myl afstand plaasvind. Selfs die aardtrillings was duidelik
waarneembaar. Bomskerwe is agt of nege myl van Roodewal
op meneer Serfontein se plaas aangetref en binne
tien tot vyftien minute het vuurtonge die hemelruim
honderde voet hoog ingeskiet.
Dit was kortom die grootste vuurwerkvertoning wat
Suid-Afrika nog ooit gesien het! En dit tot leed vir die
vyand, dog tewens tot vermaak en selfvoldoening van
generaal De Wet en sy burgers. Die volgende dag het ons
Roodewal weer besoek, maar ag, wat 'n skouspel en
verskriklike toneel was dit nie om te aanskou nie? Alle
geboue, treine en reuse-voorrade van die vorige aand lê
toe in een groot puinhoop en as; totaal vernietig en onherkenbaar.
Alle voorbereidsels vir die vernietigingswerk
het 100 persent geslaag. En daarmee is 'n ander dodelike
spyker in lord Roberts se kis gedryf.
Vyandelike versterkings daag op
In groot getalle het die vyandelike magte eindelik op die
sombere en aaklige gevegstoneel verskyn, maar te laat, te
laat! De Wet en sy Gideonsbende was skoonveld en al
wat Kakie gevind het, was 'n omgedolwe puin en ashoop
sonder stasiegeboue of voorrade. Nee, wag 'n bietjie,
hulle het wel iets tot hulle verdriet en bittere
teleurstelling daar aangetref. En wat was dit? Hulle
ambulans, steeds besig met die begrawe van hulle dooies
en versorging van gewondes.
Nee, nog meer. 'n Vergrote haat en wrok teenoor dié vir
hulle so onsimpatieke en ontembare guerillaleier,
generaal De Wet. En De Wet moet teen enige koste òf
dood òf lewendig uitgelewer word, was hulle leuse. En
hy, De Wet, het nou eenmaal ook gesweer om nie die
knie voor Baäl te buig nie en ook (indien enigsins
moontlik) verheks nie te berus voordat die aggressor met
romp en stomp die land uitgeboender is nie.
Dit en soveel meer was dan ook oorsaak van die begin
van die blokhuisstelsel. Blokhuise en draadversperrings is
in koorsagtigheid veral in die noordoostelike Vrystaat,
kruis en dwars aangepak en gebou.
Dat die teleurstelling by hul aankoms op Roodewal,
Rhenosterrivier en Kopjes, 'n ses of sewe myl gevegsterrein,
vir Kakie hartverskeurend en onoorkomelik
was, getuig die volgende gedig van 'n Tommie op
generaal De Wet:
``Old Christian he comes and he busts up the line
Whenever he's hard up for scoff,
Hy burns up our letters and drinks up our wine,
And when we arrive he's gone off.
O! 'Tis weary work trekking through mud and o'er
rocks,
'Tis very like hunting for eals,
But the day we get horses instead of our crocks
We'll lay old De Wet by the heels.
O! Where, O! where is old Christian de Wet?
O! Where, O! where can he be?
With my British warm coat and my Cigarette,
O! Where, O! where is he?''
Roberts se verbanningsproklamasie
Na haas tallose pogings, wat telkens tot mislukking
gedoem was en wat duisende lewens opgeëis en groot
materiële skade berokken het (en dit terwyl die finansiële
posisie verswak en Engeland se oorlogskuld by die
miljoene oploop) het lord Roberts 'n ander bondgenoot
ingeroep, naamlik die verbanningsproklamasie. Generaal
De Wet het dit papierbomme genoem. Hierdie
bondgenoot sou die ware Jakob wees, die genadeslag
toedien en die oorlog beëindig, het Roberts blykbaar
gedink. Duisende eksemplare is gedruk en wyd en syd
onder die vegtende offisiere en burgers versprei.
19

En wat was die inhoud? 'n Kennisgewing aan alle
vegtende burgers, offisiere sowel as manskappe, wat voor
of op die so en soveelste die wapens kom neerlê, sou 'n
vrypas na hul wonings ontvang, alwaar hul vry en
ongehinderd kon gaan woon. Alle fasiliteite en hulp sou
verder aan hul verleen word. Van die wat nie op
genoemde datum kom oorgee nie, sou alle besittings gekonfiskeer
en hul persone vir altyd uit Suid-Afrika verban
word.
Nou ja, daar het u min of meer die inhoud van so 'n
papierbom. Voorwaar 'n uiters aantreklike aanbod vir dié
wat wou gaan hensop en verraad pleeg. Maar 'n laakbare
en skandelike dreigement vir die pligsgetroue burgers wat
hul plig teenoor land en volk hoër geag het as
laagverraad.
Dit was die werk van Groot-Brittanje, die beskermer
van klein nasies, teenoor 'n klein en vredeliewende volkie
wat vir sy heilige regte en vryheid teen helse
anneksasieplanne geveg het. Vir die een (die hensopper)
was dit 'n tipiese Britse heuningkwas. Vir die
pligsgetroue het dit niks anders as 'n Napoleontiese of sal
ek liewers sê: Russies-Siberiese verbanningsmetode
bevat nie, 'n gemene dreigement wat offisier en burger
teen die kop geslinger is.
Wat was die reaksie van die verbanningsproklamasie?
Luister. Die stoere en dappere Boere het die
verbanningsmetode van die opperbevelhebber van die
magtige Groot-Brittanje met die minagting bejeën wat dit
verdien het en die spot daarmee gedryf. Ons het behoefte
aan leesstof gehad, gevolglik is dit spottend met
gretigheid gelees en vir tydverdryf herlees en vir 'n doel
gebruik waarvoor dit goed genoeg geag was.
Generaal De Wet spreek burgers toe
By die eerste ontvangs en insae van die proklamasie het
ons generaal dit wenslik geag om die burgers toe te
spreek en tewens te waarsku. Dít was min of meer die
inhoud van sy toespraak:
``Offisiere en burgers, die uitgee en verspreiding van
hierdie papierbom'' - die proklamasie in sy hand wysende
- ``onder die burgers, is in my oog beslis niks anders nie
as 'n duidelike teken van die magteloosheid en
hopeloosheid waarin die vyand vasgeknel sit. 'n
Papierbom soos die een is baie minder gevaarlik as 'n
liddietbom; ja, vir my is dit 'n aanmoediging om die stryd
nou hewiger as ooit voort te sit. Ons weet nou hoe
moedeloos hulle is en daarom gaan ons nou eers dubbele
mokerhoue uitdeel. Maar kom sê my, wie van julle voel
lus om te gaan hensop?''
``Wat, hensop! Nooit. Nooit nie, Generaal!'' weergalm
dit uit honderde kele tegelyk.
``Goed, dan gaan ons hulle nou eers opkeil.''
20
``Hoor, hoor! So moet Boer se kind praat. Daardie mond
verdien jêm,'' was party opmerkings.
Wessels- en Morgendal-tragedie
Hoe onmoontlik en tragies dit ook al mag lyk, het die
vyand tog daarin geslaag om 'n paar Boere te vind wat
bereid was om die Engelsman se vuil en smerige werk te
doen. En so het hulle van die dienste van twee huislêers,
naamlik Andries Wessels en 'n sekere Morgendal (ek
meen Morgendal was 'n prokureur), albei van Kroonstad,
gebruik gemaak om 'n gemene en verraderlike daad te
pleeg.
Hier ag die skrywer dit sy plig om die leser eers te
waarsku, anders gaan hy moontlik sy tande as gevolg van
afsku en wrewel uitkners. Hulle twee het naamlik met 'n
aantal proklamasiepamflette die vegtende
Boerekommando's gaan besoek om die pamflette dan
onder die burgers te versprei. Was daar 'n verfoeiliker
daad teenoor land en volk en dit deur twee Vrystaatse
burgers?
Maar is dit moontlik? sal meer as een uitroep. Hierop
antwoord ek dadelik: Ja, dit was moontlik, en die verdere
beskrywing van die Wessels-Morgendal-tragedie sal u
oortuig dat dit werklik gebeur het en niks anders as die
heilige waarheid bevat nie. Die illusie van Wessels en
Morgendal se dwase en kinderlike onderneming, ja hul
verregaande vermetelheid, gepaard met onderskatting en
domastrante minagting van die mag, reg en energie van
die vegtende Boerestrydmagte, hul vae en kleinlike
begrip van sedisie en hoogverraad teenoor land en volk,
het die twee tot hulle eie ondergang voortgelei.
Of was Mammon die motief? Sou Mammon (in die
vorm van Britse sterling) miskien in strome gevloei het,
as die onderneming met sukses bekroon was? Daar is
onbeantwoorde vrae, vrae wat alleenlik deur Roberts,
Wessels en Morgendal, as hulle nog in die lewe was,
beantwoord sou kon word. Of het Morgendal op sy
welsprekendheid en gladde tong staatgemaak?
Nou ja, die twee vyandshandlangers, ten volle met 'n
aantal papierbomme gewapen, onderneem die sending -
Wessels as bekende inwoner van Kroonstad en
omgewing en Morgendal as die gladde woordvoerder.
Ons gaan die Boere by hope laat oorgee en hensop en ons
beursies sal swel, was blykbaar deel van hul geselskap op
weg na die kommando's. Maar hoe lank en hoe ver het
hul so voortgery?
Die eerste voorpos van die Boere word bygedam; dit
was 'n veldkornet en enige burgers en met besondere
welsprekendheid word die doel verduidelik en
bekendgemaak. Terloops, sover ek kan onthou, het die
kranige regterhand van generaal De Wet, naamlik
kommandant C.A. van Niekerk (tans President van die

Senaat) 'n groot en vername rol gespeel met die
gevangeneming van die twee verraaiers en Robertshandlangers.
``Julle is my krygsgevangenes,'' sê die offisier aan hulle.
Tjoepstil was albei. Hulle dink nou vir 'n oomblik na en
begin besef wat hulle gedoen en onderneem het.
``Nee,'' probeer Morgendal verduidelik, ``ons doel was
maar net tot hier en van hier was die plan om weer terug
te gaan! Gee maar daardie papiere. Dit is reeds laat en
ons wil nou gaan.''
``Kyk, jy is reg, ons moet dadelik gaan, maar nie na
Kroonstad nie. Nou gaan ons hoor wat generaal De Wet
te sê het.''
Wel wetende in watter haglike posisie hulle is, word
altwee asvaal, want as die gewete jou aankla en
beskuldig, wie kan dan weerstand bied? En die kwellende
en ontembare gedagte: nou na die onverbiddelike
generaal De Wet. En dit waar ons juis probeer het om
hom te vermy. Voorwaar 'n onbenydenswaardige posisie
waarin die twee verraaiers hul nou deur eie toedoen
bevind: Teen wil en dank op weg na generaal De Wet.
Daar aangekom doen die persoon in bevel volledige
verslag en oorhandig die boel proklamasies aan generaal
De Wet. Die generaal swel van woede en veragting, maar
sonder om 'n woord met die gevangenes te praat, gee hy
bevel om die twee dag en nag streng te bewaak, totdat die
krygsraad oor hulle kan sit.
``Boeties, julle twak is nat.''
``Wat, twak nat, hulle turf gaan sit!'' was penkopaanmerkings.
Wessels en Morgendal was gedurig onder bewaking en
is met 'n perdewaentjie vervoer saam met die kommando,
tot waar ons een nag op 'n plaas oornag het. Hier is die
Morgendal-tragedie afgespeel. Nog voor sonsopgang (die
generaal, die skrywer en sommige burgers was reeds al
op) kom daar 'n kaffer uitasem aan en sê: ``Grootbaas, net
agter daardie bult hy kom banja Engelsman aan.''
Die generaal vra: ``Is hulle net soveel as ons?''
``Nee, Morena, jou mens hy ees meen, daardie hy ees
banja, banja.''
Wel, versigtigheid beteken alles. Bevele word gegee om
dadelik op te saal, spioene word uitgestuur en die burgers
moes posisie inneem. Generaal Stoffel Froneman (die
held wat uit Cronje se laer gejaag het) gee bevel om die
waentjie in te span en beveel die twee gevangenes om te
help inspan. Alles is in rep en roer, die vyand kan enige
oomblik opdaag. Elke minuut is dus kosbaar en tel onder
so 'n omstandigheid. Wessels het gehelp inspan, maar
Morgendal, instede van te help, neem sy handdoek en wil
dan eers gaan was, natuurlik met die doel om tyd te wen
met die hoop om deur die aankomende vyand ontset en
van 'n gewisse krygsraadsdoodvonnis verlos te word.
Ongeveer 30 tree vanaf die waentjie was 'n sloot met
water.
Generaal Froneman gelas Morgendal vir die tweede
keer om in te span. Morgendal antwoord ewe ongeërg:
``Ek gaan eers was,'' en daarop begin hy met die
handdoek oor die skouer aanstap.
Generaal Froneman dam hom by en sê vir die derde
maal: ``Draai om en span in!'' Morgendal steur hom nie
daaraan nie.
Froneman was klaar en streep hom met die sambok oor
sy kop. Morgendal gryp die sambok en ruk dit uit die
generaal se hand. En dit was meer as wat generaal De
Wet, wat alles aanskou en generaal Froneman se bevele
aangehoor het, kon verduur. Die toppunt van sy geduld
was bereik, met die gevolg: feitlik gelyktydig toe
Morgendal die sambok uit Froneman se hand ruk, skree
generaal De Wet: ``Generaal, skiet hom op die plek
dood!''
Generaal Froneman, ook nie meer te koel nie, ruk
blitsvinnig, terwyl hy op sy perd sit, sy kortgeweer uit die
geweersak aan die regterkant van die perd en voor jy kon
sê knipmes, knal die skoot, en daar lê Morgendal hygend
na asem, met bloed wat by mond en neus uitspuit. En so
is, op direkte bevel van generaal De Wet, Morgendal in
die vroeë môreuur deur generaal Froneman (wat verplig
was om die opdrag uit te voer) geskiet en moes hy (Morgendal),
eerstens vir ontrouheid aan land en volk,
waarvan hy 'n onderdaan en burger was, en tweedens vir
ongehoorsaamheid, brutale astrantheid en verset teenoor
generaal Froneman met sy lewe betaal. Morgendal was
nie oombliklik dood nie en is eers na enige dae aan die
wond oorlede.
Skrywer hiervan mag vir verdere inligting meedeel dat
hy by alles teenwoordig was, en het self alles - die
boodskap van die kaffer, bevele aan en verset van
Morgendal, asook die opdrag van generaal De Wet -
aanskou en aangehoor. Terwyl die skietvoorval
plaasgevind het, was ek op my perd met generaal De Wet
net regs van my op sy perd, en generaal Froneman
ongeveer vyf of ses tree links van my ook op sy perd. My
neef, Gert de Wet, wat tydens die Groenkopgeveg deur
die voet gewond was, was ook by die Morgendal-toneel
teenwoordig en nou vra ek - as iemand (miskien 'n
hensopper of Morgendal-simpatiseerder) bostaande
gegewens wil verwater of ontken, tree dan met mnr. G.C.
de Wet, Pk. Kopjes, in verbinding.
Nou laat ek dit met gerustheid oor aan die gesonde
verstand van die leser om te sê of die twee generaals reg
of verkeerd gehandel het. Maar onthou, generaal
Froneman was verplig om sy direkte opdrag uit te voer.
En as opperbevelhebber aan wie die landsbelange op
militêre gebied toevertrou was, moes generaal De Wet
rekening hou met 'n landsburger wat sy dienste aan die
vyand geleen en met sulke volksondermynende pamflette
die vegtende en pligsgetroue burgers wou beïnvloed en
oorreed om die wapens neer te lê.
Skaars was die skietvoorval verby of daar word deur die
spioene gerapporteer dat die naderende Engelse magte
21

nie Kakies was nie, maar slegs 'n ander Boerekommando.
Die tydige waarskuwing van die getroue kaffer was egter
goed bedoel en sonder twyfel 'n bewys van getrouheid
aan die mense en land waarvan hy hom as onderdaan beskou
het. Sy getrouheid was en sal tot in lengte van dae
as voorbeeld dien, tot die jongste dag 'n vretende kanker
van selfverwyt wakker roep by die ontroue
landsverraaiers wat per slot van rekening niks anders as
die Morgendalstraf verdien het nie.
Onwillekeurig sal die vraag nou ontstaan: en wat het toe
van Wessels, die medegevangene, geword? Ook hierop
kan die skrywer volle besonderhede gee. Andries
Wessels het te geleë tyd voor die krygsraad verskyn,
waarop generaal De Wet as voorsitter ageer en waaraan
generaal Froneman ook deelgeneem het. Op die aanklag
``gepleegde sedisie en hoogverraad teenoor land en volk''
het Wessels skuld ontken en soos verstaanbaar is al die
skuld gelê op Morgendal, wat reeds onder die kluite was
en Wessels nie kon weerspreek nie.
``Ja,'' was sy pleidooi, ``omdat ek die wêreld goed ken,
het ek maar net saam gery, maar nie eers geweet met
watter doel nie!'' Nog 'n verdere boel nietige en
leuenagtige verdigsels het hy gebesig, wat deur die
krygsraad met minagting aangehoor is. Generaal De Wet,
wat vir 'n landsverraaier nie 'n sekonde tyd gehad het nie,
het eindelik opgestaan en gesê: ``Ons het meer te doen en
ons tyd is te kosbaar om hier na 'n verraaier se onsin te sit
en luister.''
Nadat hy enige minute na buite geneem is om oor sy
vonnis in sy afwesigheid te beraadslaag, is Wessels
teruggeroep en is die doodvonnis eenparig deur die
krygsraad oor hom uitgespreek. Hy sou doodgeskiet
word, hangende die bekragtiging van die vonnis deur die
staatshoof, in dié geval president Steyn. Onderwyl die
krygsraad in sitting was, het die penkoppe net oor
Wessels en Morgendal gesels en opmerkings was volop:
``O! ons ou bul (bedoelende generaal De Wet) sal met
sy borskas afreken.''
``Ja, een blouboontjie is genoeg.''
``Nee wat, kêrels, hy moet net bokveld toe gestuur
word, dis al.''
``Ja, was hy liewers 'n dier, dan kon sy ma hom miskien
tog klein doodgelê het.''
``A, nee man, moenie die diere beledig nie.'' Ensovoorts.
Die president het as gevolg van Wessels se ouderdom en
daar sy persoon tog onskadelik was, nie die doodvonnis
bekragtig nie. Hy is op bevel van generaal De Wet weer
na die vyand in Kroonstad teruggestuur.
By die terugkoms van die paar penkoppe wat hom tot
naby Kroonstad geneem het, het die generaal hulle gevra:
``En het julle hom toe naby Kroonstad gelos?''
``Ja, generaal, maar voordat ons hom gelos het, het ons
die ou eers 'n gedugte loesing gegee!''
``Nou ja, ek gaan dit nie op my gewete neem om te sê
22
julle het verkeerd gehandel nie!''
Onwillekeurig sal veral die opkomende geslag vra: Het
die vierde bondgenoot, die proklamasie, 'n goeie
uitwerking gehad? Nee, voorwaar nie. Ja tog - dit het ten
minste een verraaier met ``het stof der aarde laten kennis
maken.'' Dit het inspirerend gewerk, die moedeloosheid
van die vyand aan die kaak gestel en aan die pligsgetroue,
vegtende burgers geopenbaar.
Downingstraat 10 en vyfde
bondgenoot
Vir Groot-Brittanje was die vierde bondgenoot, die verbanningsproklamasie,
'n fatale mislukking. Hulle het met
die hand in die hare na iets rondgesnuffel tot eindelik uit
Downingstraat 10, destyds onder leiding van Joseph
Chamberlain, eerste minister van Engeland, en blykbaar
bygestaan deur lord Milner van die Kaapkolonie, 'n ander
plan, die vyfde bondgenoot, ontdek. Dit moes deur lord
Kitchener as opperbevelhebber in die praktyk uitgevoer
word.
Of die plan fatsoenlik, eerlik, toelaatbaar, en of dit
wreed, barbaars en onchristelik was, ja, deur alle
beskaafde volke en selfs deur Engelse onderdane,
byvoorbeeld Arthur Stead, destydse redakteur van die
``Review of Reviews'' en mej. Emily Hobhouse, verag,
verafsku en in die openbare lewe teëgewerk is, het nie
saak gemaak nie! Die vyfde bondgenoot moes in werking
gestel word. Daar was net een leuse, naamlik: ``We must
win the war.'' Om dit te bereik, moes die penwortel van
die Boerenasie tot in sy diepte uitgedelg word. Die
penwortel is die Boerevrou. Die stam is die man en die
takke is die onskuldige kinders en wiegies (waarvan 'n
sprekende voorbeeld op die Vrouemonument by
Bloemfontein te sien is, waar lydende moeders en
sterwende kindertjies as bewys vir die nageslagte
uitgebeitel en verewig is).
En helaas? So is die yster in Downingstraat 10 bloedrooi
verhit en aan lord Kitchener oorhandig om te smee.
Ja, dit was die vyfde bondgenoot om die vegtende Boere
op die knieë te bring en tot oorgawe te dwing: die
heidense gevangeneming van weerlose vroue en
onskuldige kindertjies, om in moordkampe gestop te
word, ten einde 'n gestadigde marteldood te ondergaan.
Maar kan dit die waarheid en tog so erg gewees het?
mag een of ander moontlik vra. Wel hierop sal die
skrywer nie antwoord nie, dog vergun my om u net na die
duisende konsentrasiekamp-grafte van vroue en kinders
te verwys en laat die morge en morge bedek met
Afrikanervroue en -kindergrafte u oortuig. U sal die plate
moordkampgrafte onder andere op die volgende plekke
aantref: Bloemfontein, Brandfort, Bethulie, Merebank
(Natal), Norvalspont, Springfontein en Vredefortweg.
Maar genoeg om bostaande beskrywing te staaf. En wat

van die duisende wat as gevolg van lyding en foltering in
daardie kampe vir die res van hul lewe invalides gemaak
is? Daarom, nageslagte, ek bid u: onthou en gedenk!
Deur nuuskierigheid, of beter, deur waaragtige belangstelling
geprikkel, sal onwillekeurig gevra word: Sê ons
tog, hoedanig is die vroue en kinders gevang? Hoe is
hulle ontvoer? Hoe was die behandeling aangaande kos,
klere en beddegoed? Ja, veral die behandeling tydens die
aankoms van die vyand op die plase en met die gevangeneming?
Hierop gaan ek antwoord deur die mond van talle en
talle vroue, soos deur hulle persoonlik aan my meegedeel,
onder andere my eie moeder, suster en skoonsuster.
Patrollies en soms groter magte, bestaande uit Engelse
offisiere, troepe, kaffers en Hotnots en ook - ek skaam
my om te sê - Boere-joiners, was met die vang en vervoer
van vroue belas. Op die plaas gekom, word die vrou
aangesê: ``Maak klaar, ons kom jou en die kinders haal!
Binne tien of vyftien minute moet jy gereed wees!''
Sonder kos (dit word intussen gretig deur die kaffers en
Hotnots gebuit), miskien met 'n paar komberse moet sy
en die kinders die huis verlaat. As sy miskien nog enige
kledingstukke wil neem, word sy deur barbaarse,
gewapende kaffers op brutale wyse die huis uit gedryf en
dadelik word die gebou, asook buitegeboue met alles
daarin, selfs historiese stukke en kostelike oudhede, aan
die brand gesteek en as 'n prooi van vlamme agtergelaat.
Selfs word van haar benodigdhede uit haar arms geruk
(alles die werk van kaffers) en in die vlamme
teruggegooi. Voor die brandstigting is die swartes baas in
die huis om na hartelus te plunder en te steel.
Dit alles vind plaas onder bevel van Engelse offisiere
wat spottend en laggend alles aanskou en hulle daarin
verheug. Daarna word die vroue en kinders op kaal en
oop bokwaens, sonder enige beskutting teen die
brandende son, stortreëns, snerpende koue en
winterwinde en sonder as (dié is verbrand),
groepsgewyse bymekaar gemaak, soms daelank aaneen,
om eindelik na die moordkampe vervoer te word.
By 'n sekere geleentheid (met die vrouevangs in Bloemfontein-distrik
het 'n kaffersoldaat, dit was 'n bekende
kaffer) sy geweer voor die bors van 'n vrou gedruk en
gesê: ``Nora, sê my waar is Dail (haar man) of ek skiet
jou dat jou longe so spat.'' Dit het gebeur terwyl die
Engelse offisier laggend alles aanskou.
Nasate van die lyers, ek vra u , dink aan die ongerief en
foltering van hierdie stoere voorgeslag, daelank op oop
waens, onder die uittartende toesig van troepe en kaffers:
hongerig, koud, natgereën en sonder sanitêre geriewe. Is
dit dan 'n wonder dat menigeen reeds dodelik siek die
kampe bereik het ... om binne twee of drie dae weer na
die kerkhof vervoer te word? Maar onthou: Downingstraat
10 het gesê: ``We must win the war.''
Mevrou (Generaal) De Wet as
gevangene
Na baie rondvlug en swerftogte is mevrou (generaal) De
Wet eindelik in Vredefort se omgewing deur die vyand
gevange geneem. Onderstaande beskrywing daarvan is
telkens deur my moeder aan my gegee en dit is of ek haar
nou nog haar ondervindings en mishandelings met gloed
en erns hoor vertel. Met haar agt kinders is sy gevang en
op 'n oop bokwa na die naaste spoorwegstasie vervoer,
vanwaar hulle sonder kos of water in 'n kooltrok na
Elandsfontein (nou Germiston) gestuur is. By die stasie
aangekom, is sy en die kinders in 'n klein kamertjie
geprop ... nog altyd sonder enige voedsel, en dit terwyl
die kinders om haar huil van honger, totdat 'n Tommie
eindelik met één brood voor die deur verskyn en dit
vandaar na haar ingesmyt het. Sy was egter bly, want dit
het die kinderhonger en -gehuil tot bedaring gebring.
'n Tydlank is sy as gevangene in Johannesburg aangehou,
alwaar eers die een en daarna die ander Engelse
offisier haar gaan besoek en enigiets - ja, selfs groot
bedrae geld - aangebied het om haar te beïnvloed en
oorreed om haar man (generaal De Wet) te gaan spreek
en probeer beweeg om die stryd te staak en as gewonne te
laat vaar. Maar telkens het sy die besoekende offisier op
sy gemene en verraderlike voorstel gewys, kaalkop die
waarheid vertel en met 'n verdiende afjak weggestuur.
By een geleentheid het 'n offisier aan haar gesê:
``Mevrou, kyk, ek gaan met 'n sekere opdrag onder
witvlag generaal De Wet besoek. Het u miskien enige
boodskap wat ek aan hom kan oordra?''
``Ja dankie, ek sal baie bly wees.''
Die offisier skep moed. ``En wat is die boodskap?'' vra
hy.
``Sê asseblief aan die generaal hy moet nie oor my of
die kinders bekommerd wees nie, maar hy moet aanhou
veg en die Engelse skiet dat hulle so bars!''
Sonder 'n enkele woord draai die offisier om en stap
weg soos 'n hond wat vet gesteel het. Dit was dan ook die
laaste besoek by mevrou De Wet gewees. Nee, daar was
nog één besoek en wel met 'n dreigende kennisgewing en
deur 'n ander offisier. Sy woorde was: ``Ons laat die
keuse nou aan jou om finaal te besluit'' - die slag word 'n
dreigement as gemene middel gebruik - ``om òf jou invloed
te gebruik en die generaal te gaan oorreed om die
stryd gewonne te gee en vir die res van jul lewe gelukkig
en sonder sorg te wees (daarvoor sal Haar Majesteit se
regering sorg), òf, by weiering om te gaan, dan kennis te
neem dat jy en jou kinders binne 'n paar dae na die
Merebank-konsentrasiekamp in Natal gestuur sal word.''
Kort en bondig was mevrou De Wet se antwoord: ``Dit
sal vir my 'n eer en voorreg wees om die lot en lyding van
mede-Afrikanervrou en -suster te gaan deel en daarom is
my keuse Merebank-kamp.'' Hierop is sy weggestuur en
23

na 'n smerige behandeling op die trein, is sy en haar
kinders te voet vanaf die stasie na die kamp aangejaag en
dit onder hoon en bespotting van kaffers en koelies.
Voortaan sou sy al die ellende, smart en lyding gaan
aanskou en self verduur, 'n lyding wat onder Dingaan en
Tjaka, twee heidense kafferkapteins, ligter en
verdraagliker sou gewees het. En waarom dan die
dierlike, barbaarse behandeling? Natuurlik omdat
Downingstraat 10 die penwortel wou uitroei en dit,
onthou: ``to win the war.''
Ten einde haar te dwing om die generaal te gaan oorreed
om oor te gee, is die lewe vir mevrou De Wet in die
kamp met opset besonder swaar - ja, haas ondraaglik
gemaak. Maar besembos doodkry is min. Na verloop van
tyd is die Johannesburgse offisierebesoek weer gewaag
en herhaal, maar dié slag op 'n ander manier. Om hulle
aggressiewe doel makliker te bereik, word dié slag 'n versoekskrif
aan generaal De Wet gerig, waarin op die hopeloosheid
van die verdere voortsetting van die oorlog
gewys word en hy versoek word om die stryd te staak.
Dit was vergesel van 'n lys van vroue-naamtekeninge. Die
versoekskrif het ook heelwat name op gehad wat,
onbewus van die inhoud daarop aangebring is. Soos later
onthul is, het dit ook 'n aantal valse naamtekeninge bevat.
Maar bó aan die petisie is die ereplek vir die naamtekeninge
aan die vrou van die generaal oopgelaat. Goed
gewapen met die klomp name op die lys (eerlik of
andersins) kom die offisier ewe hoflik by mevrou De Wet
se tent, vraende hoe dit gaan en met die hoop dat die
slagting van mense spoedig beëindig gaan word. 'n
Menigte ander soetklinkende woorde het egter aan haar
die lis en verraad daaragter openbaar.
``Maar,'' laat die offisier daarop volg, ``soos u self weet,
alles hang net van generaal De Wet af of die oorlog
beëindig of voortgesit gaan word. En u, as sy vrou, kan
met u invloed op die generaal ontsaglik veel bydra en die
posisie help oplos deur hierdie versoekskrif, met die
name reeds daarop, op die ereplek spesiaal vir u
oopgehou te onderteken. Nog beter sal dit wees as u dit
daarna persoonlik aan die generaal kan gaan oorhandig
en verduidelik. U kan een of 'n paar dames uitkies om u
op die reis te vergesel en vir die vervoer na die generaal
sal gesorg word. Laat ek u maar die versekering gee dat,
as die oorlog deur u bemiddeling beëindig word, haar
majesteit se regering 'n onbekommerde lewe vir u en u
gesin waarborg.''
``Nou ja, gee dit hier,'' sê mevrou De Wet. Die Engelsman
skep moed en verruk van blydskap oorhandig hy die
versoekskrif. Mevrou De Wet (teen die tyd was daar al
toevallig 'n paar kampvrouens teenwoordig) neem en lees
die brief en petisie. Sy vou die brief en petisie weer
netjies op, skeur dit voor sy oë aan flenters en smyt dit in
sy bakkies terug met die opmerking: ``Dé, daar het jy jou
gemeenheid terug en maak dat jy wegkom voor my oë!''
Ag, die offisier kon van boosaardigheid 'n spyker die
24
kop afbyt. En wat van die blye vooruitsig van enkele
minute gelede om Downingstraat 10 in die wolke te laat
leef? Alles was in enige oomblikke oor die muur en na
die maan. En wat meer is, hy (die Engelsman) het dit
veiliger geag om sy woede te sluk, ja instinkmatig gevoel
hy moet liewers trap of anders gaan hy blykbaar kennis
maak met die kneukels van 'n Boerevrou se vuis, heel
moontlik bygestaan deur agt of tien vrouens wat hom nog
sonder klere aan sy bas die kamp kon uitboender.
Dit was die 44-jarige Boerevrou Cornelia Margaretha de
Wet (gebore Kruger). Hier doen ek nou 'n vriendelike
versoek. As u miskien op Dewetsdorp kom, doen
asseblief die moeite en gaan besigtig die grafsteen van
mevrou (generaal) De Wet in die kerkhof en oortuig uself
van die egtheid van bogemelde verhaal, deur te let op die
massiewe grafsteen met die volgende opskrif:
``In dankbare herinnering aan Cornelia Margaretha de
Wet (geb. Kruger). 22 Des. 1856 - 16 Julie 1936.
Opgerig deur haar volk.
``Sal ons die burgers vra om oor te gee? Nee nooit!''
Daar sal u haar op die grafsteen sien staan met die geskiedkundige,
maar gemene en verraderlike brief en
versoekskrif in brons afgebeeld in haar hande, besig om
dit stukkend te skeur.
Wat boervrou en -dogter moes
verduur
Hier volg nou enige tragedies wat moeders, vrouens en
kinders van die Boervolk in die worstelstryd van 1899-
1902 ter wille van vryheid vir hulself en die nageslagte
moes ondergaan het. Die skrywer het dit gedeeltelik
persoonlik aanskou. Die gevangeneming van vrouens en
kinders en hul lyding in moordkampe was, soos lig te
begrype, heel spoedig oor die land versprei en bekend,
met die gevolg dat die plaasvrouens enigiets probeer het
om nie in die hande van die vyand, of nog erger, in die
wrede, onbarmhartige kloue van kaffers (wat vir die doel
gebruik is) en dikwels onder aanvoering van heidene met
wit velle, te val nie.
Maar dit klink haas ongelooflik: kaffersoldate onder wit
offisiere? Ja seker, want ``to win the war,'' moes die
penwortel uitgewis word! Die gevolg was dat vrouens,
soms alleen of 'n paar huisgesinne met hul kindertjies,
baie nagte in die veld moes deurbring en bedags die
spruite, riviere of berge, met bome en bosse as enigste
beskutting, hul toevlugsoord moes maak. Maar ook dit is
spoedig deur die wreedaards ontdek.
Ek vra jou, leser, stel jouself in die plek van die hulpelose
vroue en groot - selfs 10 tot 12 jaar oue dogters -
wat daar tussen bosse of in rivierwalle deur die helse
bendes ontdek word, heidene by wie daar geen genade

was nie. Die behandeling, of liewers die mishandeling
was so ontsettend, skrikwekkend en oneerbaar, dat ek dit
nie hier kan of wil beskryf nie.
So kan dit nie langer volgehou word nie en die toevlug
is tot ander middels geneem, naamlik groepies en groepe
het met waens en karre die vyand probeer ontvlug, met
die hoop om tog net die dodelike konsentrasiekamp (waar
dood en ellende hoogty gevier het) vry te spring. Maar
ook dit het misluk, want die vrouelaers het vroeër of later
in die vyand se hande geval. Baiekeer is hulle selfs deur
vyandelike bomme tot stilstand en oorgawe geskiet, en
dit nieteenstaande die vyand wel deeglik van die feit
bewus was dat dit 'n hulpelose vrouelaer was.
Bostaande gaan ek met enkele gevalle bewys. Die tragiese
voorval het plaasgevind op die plaas Graspan in die
Reitz-distrik. Generaals De Wet en Piet Fourie, asook
kaptein Melt van Schoor was met 'n aantal burgers op
weg na die dorp Vrede, toe hulle teen 'n vyandelike mag
stuit. Dadelik word besluit dat die ongeveer 300 Engelse
vandag moet les opsê. Die vrouelaer is ook herken en nou
was dit duidelik dat dit 'n klomp vrouevangers was. Dit
het die woede van die burgers verskerp en hul tot dapperheid
opgewek.
'n Gedeelte van die waens was reeds uitgespan met die
nog ingespanne waens effens aan die een kant. Daar was
ook 'n kafferstat, hutte met klei- en sooimure na aan die
waens. Die vyand het die Boere gewaar en tussen die
waens en in die kafferhutte posisie ingeneem.
Generaal De Wet gee bevel: ``Al met die leegte op,
burgers.'' Sover was ons uit die gesig en nie onder skoot
nie. Die naaste plek aan die vyand word bereik, ongeveer
350 tot 400 tree vanaf die waens en hutte.
Generaal De Wet laat weer sy stem hoor: ``Nou in gelid,
maar twee tot drie tree uitmekaar, totdat ons sigbaar is en
dan kop-aan-kop reg op hulle aanstorm!''
Gelukkig het die vrouens die Boere gesien en betyds
met die kinders eenkant toe padgegee. Skaars was ons
sigbaar of dit was die een koeka op die ander. Die waens
was tussen ons en die kafferhutte, met die gevolg dat die
vyand agter en tussen die waens afspring en laat nael na
die hutte toe. Dit het ons verligting gegee.
Met en onder die stormjaag het ons reeds mauserboontjies
gratis onder hulle uitgedeel. Ons eerste doelwit,
die waens, word bereik, alwaar 'n aantal dooies en
gewondes lê en twens 'n boel van hulle hensop. Sommige
burgers het tot by die hutte gestorm met die gevolg dat
die Boere agter die hutte was en die Kakies binne-in die
hutte. Weldra was die geveg oor en die oorwinning deur
ons behaal.
Na ongeveer 'n halfuur het groot vyandelike magte egter
opgedaag en gevolglik moes ons, deur die oormag
gedwing, die terrein met ons gesneuweldes, swaar
gewondes, vrouelaer en al tot ons verdriet weer prysgee.
'n Aantal - ek meen sewentien - van ons burgers het die
duurste prys betaal, onder andere ook die dappere held,
kaptein Thuynsma, en 'n sekere klein Van Onselen. Dit
was 'n kort, maar hewige slag teen 'n vyf maal sterker
vyand. Met haas ongekende moed en bewonderenswaardige
dapperheid het die burgers uit die vuis en
stormenderhand geskiet, nogtans met die troosvolle
bevrediging dat ons vir elke gesneuwelde makker
minstens sewe tot agt Tommies bokveld toe gestuur het.
Na afloop van die geveg het die vroue ons meegedeel
dat hulle letterlik deur bomme tot stilstand en oorgawe
geskiet is. Een vrou het onder gesnik en trane gesê:
``Generaal, hulle het my kindjie in my arms doodgeskiet.''
Ander vroue en kinders was gewond. Onderwyl die
geveg aan die gang was, het die nog ingespanne waens
probeer ontvlug, maar dit was nie lank nie of die
naderene vyand het hulle vir die tweede keer met bomme
tot stilstand geskiet en was die hulpelose vrou en kind
weer die prooi van die Engelsman en sy kaffertroepe. My
oë het die ellende aanskou van hoe dat bomme bo-oor en
tussen die waens gebars het: voorwaar 'n aaklige toneel
vol hartverskeurende oomblikke. En jy is magteloos om
te help en verlos! Hoeveel vroue en kinders daar in dié
geval gedood en verwond is, kon ek nooit uitvind nie.
Hier volg nog een van talryke sulke tragedies. 'n Klopjag
op vroue en kinders is georganiseer, waarop 'n
heidense bende onder Engelse offisiere van Heilbron, met
oop waens gestuur is om die vroue en kinders te vang en
na die konsentrasiekamp op Heilbron te vervoer. Getrou
aan die opdrag en leuse ``we must win the war,'' is alles
vir 'n vyf of ses dae se reis gereël. En wat moes die vroue
en kinders nie in die tyd verduur nie? Dit maak nie saak
nie; die doel was immers: roei die nasie met wortel en tak
uit.
Na verloop van dae en kommervolle nagte keer die
bende terug (onder spot en hoon van kaffers) met waens
so vol gepak soos sardientjies ... terug na die slagpale!
Hiermee was die toppunt van hul ellende nog nie bereik
nie. Die wraaksug was immers nog nie bevredig nie! Nog
meer barbarisme staar die hulpelose vroue in die oë. Wat
was dit?
Die generaal en burgers moes dit aanskou, aanhoor en
tog nog volhard met die stryd! Op die wal van die
Rhenosterrivier moes en het die afskuwelike daad, ja, 'n
dubbele moord ('n daad waarvoor selfs die heidense
Dingaan kon teruggedeins het) plaasgevind. Sal ek die
gruwel openbaar? Is daar nog plek hiervoor op die
kerfstok van Engeland se wandade, gepleeg onder
aanvoering van sy opperbevelhebber, lord Kitchener?
Belet humaniteitsgevoel my nie om die meer as dierlike
daad liewers te verswyg nie? Nee, kos wat dit wil, die
Afrikanernasate moet dit weet en hoor!
Een van die gevange vroue moes die lewe skenk aan 'n
baba. Sigbaar het sy al onder pyn verkeer. Die diepongelukkige
vrou word onder vergeefse gebid en
gesmeek van die ander vroue vingeralleen op die wal van
die rivier afgelaai. Daarop word opnuut gesmeek: ``Nou
25

laat dan twee van ons vroue toe om hier by haar agter te
bly!'' Maar ook dit word botweg geweier, met die gevolg
dat die hulpelose vrou met een kombers onder 'n doringboom
as enigste beskutting, moes agterbly. Dit was in die
hartjie van die winter.
Die volgende môre het 'n paar burgers toevallig in
daardie rigting en met dieselfde pad gery. Wat 'n
ontdekking moes hulle oë nie aanskou nie! Dit is mos 'n
vrou wat daar onder die boom lê. ``En wat beteken dit?''
vra die een aan die ander. ``Kom ons gaan kyk.'' Hulle ry
nader en wat was die ontdekking? Niks anders as twee
lyke nie, dié van die moeder en haar suigeling, reeds
verstyf en die ewige dood ingegaan as martelare vir land
en volk, as slagoffers van Britse aggressiewe imperialisme.
Dadelik is dit aan generaal De Wet gerapporteer, waarop
voorsiening vir die begrafnis gemaak is.
Die generaal het die onmenslike daad breedvoerig aan
lord Kitchener gerapporteer. Die generaal het gedikteer
en sy oudste seun, Kotie, het geskryf. Onder andere
onthou ek nog die volgende: ``Ek gee u eksellensie die
versekering: God slaap nie en die dag sal kom dat die
Almagtige God so seker as wat die nag op die dag volg,
met u, onder wie se leiding sulke barbaarse wreedhede
geskied, en met Engeland sal afreken.''
Tot aan die einde van die oorlog het generaal De Wet op
'n antwoord gewag, ja, tot in 1918, tydens die Eerste
Wêreldoorlog, toe lord Kitchener sy onbekende graf
onder die golwe van die see gevind het, waarheen hy deur
'n Duitse torpedo geslinger is. Tot op daardie datum, sê
ek, is nog geen antwoord van Kitchener ontvang nie. En
wat het sedert daardie tyd van generaal De Wet se voorspelling
omtrent Kitchener en Engeland geword? Ek vra,
kan ons bogenoemde tragiese gebeurtenisse ooit vergeet?
Of moet elke Afrikaner wat sy sout werd is, nie met reg
saam met die profeet uitroep nie en sê: ``Hoe lank, o
Here, en U wreek nie ons bloed ten volle nie?''
Maar laat ons onthou, Gods meul maal stadig, maar
seker. Vir elkeen wat wil nadink en let op die tekens van
die tyd, op wêreldgebeurtenisse en omwentelings, vir
hom moet dit duidelik soos die silwerrand aan die wolk
wees, die lig wat al helderder deurbreek: die vryheidson
sal eerlang in alle opsigte sy verfrissende strale uitskiet
oor die nasate van die Boeremartelaars van 1899-1902 en
selfs vroeër.
Van hulle almal het die vrou die grootste offers gebring.
Maar alles was beslis nie vergeefs nie, hoe bitter en
onverstaanbaar ook destyds. Daardeur gaan die nasie sy
verlore kleinood, sy vryheid in die vorm van 'n verenigde
Republiek van Suid-Afrika met 100 persent rente bykry!
Kaapland en Natal (die land van Piet Retief) sal ons
naamlik met grote dankbaarheid van die God wat nie
slaap nie in die toekomstige Republiek as toegif ontvang.
Deur 'n vraag wil ek net herinner aan enige feite sedert
26
generaal De Wet se voorspelling. Waar is die vroeëre
rooigeverfde landskappe van die destydse Groot-
Brittanje, onder andere Ierland, Egipte, Palestina, Birma
en ook die eeue-oue melkkoei van Engeland, naamlik
Indië? Is dit nog ``British Territories?'' Of is dit reeds
onafhanklike republieke? Winston Churchill (Britse
eerste minister) moes onlangs nog voor die wêreld erken
en uitroep: ``Amerika staan vandag op die kruin van die
wêreld!''
Met die een oog gerig op die uitstralende vryheidsdagbreek
van die tydelik verowerde Boervolk en die
ander oog op die wegsinkende en al donker wordende
bestaanslig van die ook tydelike veroweraar, berus ons
tans in die onherroeplike en byna onmeetbare gruweldade
van moederleed en kindersmart.
Die Groenkop-geveg
Groenkop lê ongeveer 14 of 15 myl links van die Bethlehem-Harrismith-grootpad.
Wie van die oudstryders wat
op die Kersfeesmôre van 1901 aan die geveg deelgeneem
het, sal ooit daardie kort, maar uiters harde geveg
vergeet? Vir ons wat aan die geveg deelgeneem het,
prikkel die gedagte daaraan nog steeds die gemoed en
dwing die broekspype maar om te bewe selfs waar ek hier
rustig en kalm sit en skrywe! Verstaan tog goed en
moenie vir my as 'n lafaard bestempel nie. Ek sê tog baie
duidelik: dit is nie my bene nie, maar my broekspype wat
die ritteltitspeletjie aan die gang wil sit! Wat het daar dan
werklik die môre gebeur?
Kakie se kind was blykbaar moeg vir die dorpslewe in
Bethlehem en het gevolglik lank voor die tyd reëlings
getref om 'n verandering in die lewe te bring deur 'n
heerlike piekniek op Kersdag in die ope en skone natuur
van Bethlehem-distrik te gaan hou, ontspanning te neem
en sommer lekker te gaan feesvier. Hulle het Groenkop as
die ware Jakob beskou en gevolglik as veilige vesting vir
die piekniek en feesvieringsoord gekies. Òf deur eiegeregtigheid
òf versuim het hulle egter blykbaar vergeet
om generaal De Wet se toestemming te vra!
Ek sê die oord was 'n veilige, natuurlike vesting. Die
ligging van Groenkop vorm werklik 'n ideale beskutting.
Van onder uit die vlei aan die suidoostekant gaan die bult
geleidelik opwaarts, dog pragtig gelyk, sodat jy maklik
met waens en karre tot op die kruin van die kop kan styg.
Aan die noordweste is die kop egter besonder steil en
klipagtig, ja, so erg dat dit selfs moeilik te voet uitgeklim
kan word.
Die piekniektoggie is deur ongeveer 700 of 800
Tommies aanvaar. Hulle was tot die tande bewapen, selfs
met een kanon. 'n Menigte muilwaens en karre was belaai
met ammunisie, kos vir mens en dier, om nie te praat van
al die lekkernye nie, bestaande uit ``plum-'' en ander
poedings, vaatjies en kaste drank, onder andere
brandewyn, whisky (witperd), rum, bier - ag, te veel om

op te noem. Wel daar aangekom begin hulle uitkamp; 'n
wit plaat tente is opgeslaan, waens en karre goed gerangskik,
seilkrippe vir perde en muile gespan, en -
moenie vergeet nie, behalwe die natuurlike beskuttings,
het hulle ook skanse al op die kante van die kop gemaak.
Dit is die aand van 24 Desember. Alles is in gereedheid
om môre met vreugde Kersfees te vier, want drank was in
oorvloed en die beste van alles: nie 'n enkele Boer is die
afgelope tyd opgemerk nie. Kakie meen dus hy is baas
van Groenkop. Maar wie sê?
Ongeveer 48 uur tevore het die wakker Boereverkenners
die Kakies se aanwesigheid op Groenkop gerapporteer en
het die ou strydros al lont geruik. Die wat generaal De
Wet geken het, het al opgemerk dat daar 'n groot slang in
die gras is. Iets is weer aan die broei in daardie rustelose
kop! Die generaal is stil, afgesonder, loop heen en weer,
het skaars tyd om te eet, om nie eens van slaap te praat
nie. Hy staan soms minute lank stil en blik op die grond
asof hy 'n diamant daar sien lê.
Wie kan besef wat in sy gedagte omgaan - in hom wat
planne beraam, maar op wie se skouers terselfdertyd die
ontsaglike verantwoordelikheid van soveel lewens rus?
Die aanvalsdoel mag slaag, dog dit kan ook op 'n ramp
uitloop. Sal hy die stryd aandurf? Gaan hy die lewens van
ongeveer 300 man teen 700 of 800 van die vyand waag
en dit alles op sy verantwoordelikheid neem? Sien hy
kans om die offensief teen so 'n defensiewe, oorweldigende
mag in sulke haas onneembare stellings met
sukses te onderneem? As die aanval misluk, gaan dit nie
sy leierskap as vertroude hoof van die Vrystaat se
leërmagte ondermyn nie? Kan en sal dit nie as gevolg van
'n offensiewe mislukking die moraal van volk en
vegtende burgers nadelig skok en die volksaak skade
berokken nie? Om onder dergelike omstandighede die
regte besluit te neem, vereis ware leierstalent.
Maar aan die ander kant moet met harde en onverbiddelike
feite ook rekening gehou word. Hy is immers
die man aan wie die leiding deur die President en volk
toevertrou is, om met Gods hulp die vyand wat ons land
binnegeval het om ellende, smart en onberekenbare skade
- ja, dood op die slagvelde en in die moordkampe onder
vroue en kinders aan te rig, - om die beul teë te gaan en,
indien moontlik, die land weer van die pes te suiwer.
24 Desember het aangebreek. Vir die gewone man was
dit ook maar 'n gewone dag, maar vir die generaal was dit
'n buitengewone dag om te besluit of hy die aanval gaan
loods of staak. Sy leuse van ``vertrou jou eie baadjie nie''
het hom blykbaar aangespoor om eers persoonlike verkenningswerk
te gaan doen; persoonlike spioenasie van
die gevegsterrein en van die sterkte van die vyand (naastenby)
is deur hom essensieel geag. Die rustelose figuur
was vroeg die môre reeds op en dwalende! Kort van
humeur, moes niks in sy weg kom of sy gedagtegang
versteur nie!
Ongeveer 8-uur die oggend beveel hy my om my perd
en vir Fleur (sy staatmakerperd) op te saal en voeg
daarby: ``Ons moet gaan ry.'' Nòg ek, nòg iemand anders
(onder-offisiere inkluis) sal onder omstandigheid waag
om te vra wat gaande is, maar elkeen voel oortuig daar is
'n ding aan die broei, iets gaan gebeur. Die onweerswolke
van nuuskierigheid pak saam, burgers staan klompiesklompies
en redeneer. Kortom, dit was of 'n epidemiese
raaiselgees die burgers beetgepak het. Dog wonderlik
genoeg: geen neerslagtigheid of twyfel was merkbaar nie.
Volkome vertroue in die leier was 'n uitstaande kenmerk
en opmerkings was volop onder die penkoppe: ``Hy weet
wat hy wil.''
``Ons gaan les opsê.''
``Nee, boet, nie ons nie, maar Kakie se kind.''
'n Vierde een antwoord: ``Wel, dan is dit in die haak.''
Terwyl die burgers nog staan en ginnegaap, vertrek die
generaal in 'n westelike rigting ... en ek agterna. Dit het
die offisiere en burgers nog meer dronkgeslaan en wel
omdat in daardie rigting, volgens die spioene, geen
Kakies hoegenaamd was nie.
Maar wie sê so! Net agter die eerste bult swaai die
generaal reg in 'n oostelike rigting, nou na Groenkop se
kant. En dit het Izak laat lont ruik. Uiters versigtig en op
die hoede om nie deur die vyand gesien of ontdek te word
nie, word die reis voortgesit tot aan die oostekant,
vanwaar die kampterrein heel sigbaar en duidelik vertoon
het. Van hier het generaal De Wet die terrein bespied en
die tente teen die helling getel.
Ek vra toe: ``En hoekom tel Pa die tente?''
Generaal antwoord: ``Teen agt of tien Kakies per tent
gereken, gee dit my naastenby hulle sterkte.''
Op daardie antwoord het ek nog meer lont geruik.
``So, kom ons ry nou om die noordwestelike deel van
Groenkop te bespied.'' Soos later sou blyk, het die
generaal die noordweste, waar die kop besonder steil en
klipagtig is, as aanvalspunt gekies. Nadat 'n studie van
daardie kant gemaak is, sê die generaal: ``So, ek is
volkome tevrede, nou kan ons teruggaan.''
Versigtig word die terugreis aanvaar en die kommando
weer vanuit die weste genader. Die generaal wou nie aan
die vyand (miskien deur verraad) en sy eie mense iets laat
agterkom nie. By die burgers gekom, word dadelik
opdrag gegee om alles in gereedheid te bring. Ons gaan
van hier versit sodra dit donker is. Vir die tweede keer
word die nuuskierigheid op die proef gestel en staan offisiere
en burgers in klompies by mekaar te gis en raai. Izak
is egter op sy hoede om nie een word te verklap nie.
``Ek hoop ons gaan na Trommel,'' sê een penkop. Op die
plaas Trommel was nog 'n paar baie gawe nooiens!
``Boetie, jy praat van Trommel toe gaan; onthou, jy kan
dalk nog vannag jou eie trommel sien!'' merk iemand
weer op.
``Ek sweer blou meer as een Kakie gaan vannag bokveld
toe gestuur word.''
27

``Ja, maties, smeer maar solank julle ou lywe vet, want
ek voel so aan my paar sitters, Kakie gaan twak draai; en
of dit Kakie of ons is, iemand se turf gaan vannag sit.''
``Dit help nie om te raai nie. My gits! ek ken mos ons ou
leeu. Kyk maar net na sy paar weerkaatsende swart-bruin
oë, sy kalme maar besliste houding wat genoeg is om
elkeen moed in te pomp om self jong leeus te wees.'' was
'n verdere opmerking.
``Wel, ek gaan hom volg, al is dit dwarsdeur die Rooisee
tot by oom Daantjie in die kalwerhok,'' was die
opmerking van 'n besonder uitstaande en dapper jon
penkop en stafoffisier, Bert Nusey.
``Goed, ou Bert, ons ook!'' weergalm dit.
Nou ja, alles is gereed, klaar geëet, godsdiens gehou,
perde staan klaar opgesaal, waterkannetjies is vol, gewere
is blink skoongemaak, dubbele patroonbande hang
slaggereed oor die skouers, die laaste suig aan die pyp
word ingetrek en lustig deur mond en neus weer
uitgeblaas. Die son is onder ... helaas! Vir meer as een,
vriend en vyand, moontlik vir die laaste maal op aarde!
Maar gelukkig, niemand weet wie die meer as een gaan
wees nie, want die dodelike koeël eis en vel sy prooi
sonder waarskuwing of kennisgewing.
Dit is reeds donker ... sewe-uur ... agtuur ... versigtig ry
ons al stappende voort. Meteens laat die generaal sy stem
hoor: ``Burgers, luister goed! Geen geraas, geen pratery,
geen rook of vuurhoutjie-trekkery nie. Goed verstaan?''
``Ja, Generaal.''
``Goed, volg my.'' En daar gaan die ongeveer 300 Afrikaners,
vaandeldraers vir volk, vaderland en vryheid, met
die vertroude leier aan die spits. Nie in westelike rigting
nie - o nee, dié slag in suidoostelike rigting, reguit na
Groenkop. Dadelik word lont geruik en hoewel onbewus
van wat gaande is, word die toestand instinkmatig aangevoel
en die moontlikhede van 'n hangende geveg deur
elkeen terdeë besef.
Dit is twaalfuur in die donkernag. Stil, somber en geruisloos
word die pas na die onheilsplek voortgesit, na
die plek waar verwoesting, smart, dood en verderf, die
ongeveer 300 Boere teenoor 700 tot 800 goedverskanste
Tommies, nog voor sonop - ja, binne enkele ure, in die
aangesig staar. Dis eenuur reeds, op Kersdag en tog mag
die een die ander nie die gebruiklike ``Geseënde Kersfees
toewens nie. (Dit sou indruis teen die bevel van ``geen
pratery nie''.)
Die generaal hou stil, klim af en loop van die een na die
ander end van die burgers en herhaal sy bevele; ``My
dappere burgers, binne korte tyd sal nie julle nie, maar
ons slaags wees met die vyand en sal ons die Engelsman
op sy herrie moet speel. Kyk, sodra ons aan die voet van
die kop kom, trek julle almal mooi in gelid. Daar laat ons
die perde onder sorg, sê van 10 man, en beklim ons die
kop in gelid, man aan man, en sodra as die vyand ons
28
gewaar en moontlik op ons begin skiet, los dan almal
gelyktydig 'n sarsie op hulle. Vandaar moet elkeen dan sy
eie generaal wees en met alle mag storm en haal vir die
kruin van die kop, dan sal die oorwinning ons s'n wees.''
Nou eers is die gissings opgelos; nou besef elkeen dit is
vannag 'n kwessie van dood of lewe. Geruisloos weer
voorwaarts, geen gedagte aan fluister nie. O nee, elkeen
is met sy eie gedagte besig. Dit is net dink, dink en
nogeens dink - wat gaan tog gebeur? Wag, hier vlak voor
ons, effe sigbaar, verrys Groenkop statig en majestueus,
asof hy die gedagte van sterkte, moed en onwankelbaarheid
in jou hart wil ingraveer, om ewe as hy 'n simbool
van onoorwinlike krag te wees. Dit is ongeveer twee-uur
en ja, hier is ons aan die voet van die reus, Groenkop!
Sonder 'n enkele woord klim die generaal van sy perd en
die manskappe trek volgens bevel mooi in gelid. Die
perde word agtergelaat.
Generaal De Wet beweeg voorwaarts; gevolg deur sy
Gideonsbende word die aanval skouer aan skouer
onderneem. Dit kos moeite en sweet om die byna
onklimbare steil kop te bestyg. Ongeveer 40 of 50 tree
gevorder en meteens word die stilte van die nag verbreek
deur 'n harde stem wat uitroep: ``Halt! Who goes there?''
Sonder om daarop ag te gee en met die onvriendelikheid
om nie eers sy vraag te antwoord nie (wie is hy?
Groenkop behoort tog aan die Vrystaat!) word die aanval
voortgesit. 'n Halfminuut later en weer word die stilte
verbreek, maar dié slag nie deur 'n stem nie, dog deur
vuurstrale en lood!
Koeka, koeka! weergalm die Lee Metfordgeweers. Een,
twee, drie! en die mausers, gelei deur die mauser
rewolwer van generaal De Wet, brand los en beantwoord
die koeka-uitdaging van Kakie se kind. Die skote word
gerig op die plek vanwaar die Tommies so vriendelik was
om hulle skanse en skuilplek deur vuurstrale aan ons te
getoon het.
Volgens bevel was elke burger toe sy eie aanvoerder en
word stormloop, of liewers storm-klimmery voortgesit,
onderwyl die koekagekletter in heftigheid toeneem. Maar
soos die geluk dit vir ons en die ongeluk dit vir Kakie
wou hê, bly hul vuur sonder enige noodlottige
uitwerking. Dit was bo-oor. Kakie het in sy angs blykbaar
die steilte van die kop vergeet, terwyl generaal De Wet
die vorige dag met sy verkenningstog juis die steilte as
beskutting vir die aanvallers raakgesien en uitgedink het.
Daardeur het hy uit 'n strategiese oogpunt beskou, 'n
roemryke stukkie taktiek uitgehaal. Hoe langer, hoe
hewiger het die Lee Metfords geknal, veroorsaak deur
Kakie se versterkings uit die kamp en 'n helse vuur was
teen die tyd (maar meesal doelloos en bo-oor) op ons
gekonsentreer, ja, so erg dat die vyand, deur sy eie
vuurstrale verraai, redelik sigbaar was, onderwyl ons in
die donker aanstorm.
Meteens word 'n donderende slag gehoor en 'n vuurstreep
soos dié van 'n vuurspuwende berg gesien. Kakie
se kanon het ook sy skuilplek bekendgemaak en na 'n

pose volg nog 'n skoot. Maar waar die bomme gaan val
het, sal die Bethlehemse bulte beter kan vertel! Ver booor
ons koppe het die bomme gevlieg, doelloos en
skadeloos en tog nie doelloos vir ons nie, want aangesien
ons geen lanterns (of beter nog: moderne soekligte!) in
die donker nag gehad het nie, was Kakie ook hier vriendelik
genoeg (natuurlik deur angs genoodsaak om ons die
staanplek van sy kanon self aan te wys en die gevolg was
'n vinnige bevel aan ons kant: ``Skiet en storm!''
Nou ja, 'n tweede bevel was nie nodig nie. 'n Oomblik
lank was die geknal van mausers oorverdowend en op die
vuurstrepe van die vyand gerig. Ons was reeds tot 25 of
30 tree voor die skanse gevorder en kon natuurlik nie tot
binne-in die forte gestorm het nie. Vandaar die bevel
weer op die sielkundige moment: ``Skiet!''
Die antwoord was dodelik en suksesvol, so akkuraat dat
dit met reg die begin van die oorwinning beteken het. Die
geweldige en dodelike mauservuur was nou eenmaal
bokant Kakie se vuurmaakplek. Ek kan dit bewys deur
die feit dat die meeste skote bors- en koptreffers was.
Was ek reg of verkeerd waar ek praat van bokant Kakie
se vuurmaakplek?
Die kanon was gou-gou in ons hande met 'n paar gesneuwelde
Tommies langs die kanon. Die kanonnier,
blykbaar belas met die afvuur van 'n verdere
skrikaanjaende moordtuig, was waarskynlik net weer
klaar om die derde skoot af te trek, toe drie, vier
mauserkoeëls gelyktydig die doodvonnis oor hom
uitspreek en dit gelykertyd dodelik voltrek. So het die
penkoppe hom in 'n sittende posisie en so dood soos 'n
mossie agter op die stert van die kanon aangetref.
Die gekonsentreerde vuur was nou eenmaal onuithoubaar,
met die gevolg dat die Tommies gemeen het dis
tyd om iets anders te probeer, naamlik om voet in die
wind te slaan! Nou knieë dra en nael na die kamp! Deur
die skanse te ontruim en te vlug het hulle juis 'n
noodlottige flater begaan. Immers, met hulle
holderstebolder vlug het die penkoppe nie geaarsel om 'n
groter slagting onder hulle aan te rig nie.
Die oorwinning was reeds in sig. O, wat 'n aaklige
toneel (aaklig in vredestyd, maar pragtig in oorlogstyd,
want dan geld die leuse: ``dis hy of ek!'') is nie op daardie
oomblik afgespeel nie!
Die skanse is reeds ingeneem. Sal ons nou berus? O nee,
al skietende word die vyand agtervolg; dit val nie net oor
klippe nie, maar selfs oor dooies en gewondes en
meedoënloos maai die penkoppe onder die vlugtende
vyand en selfs op die klomp wit tente en die laer met
waens, met die gevolg dat terwyl die rooidag begin
deurbreek, mens en dier neergevel word. Afskuwelike
skouspel! Dooie perde en muile lê rond en bont.
Verwilderde diere ruk los van die krippe en gaan op die
vlug. Sommige hardloop reg op die aanstormende Boere
af en die gevaar was nie uitgesluit om deur hulle platgetrap
te word nie; maar wat vorentoe beur, is Boer se
kind.
25 tree van die tente! Die geskiet hou aan, by die kamp
en tussen die tente. En helaas - met eerbied haal die
skrywer sy hoed af - hier het die onvergeetlike held,
kommandant Olivier, in die deur van een van die tente,
terwyl hy 'n paar Tommies tot oorgawe wou dwing,
gesneuwel. Ja, die duurste offer het hy vir land en volk,
vir u en my gebring: sy lewe.
Dit word lig. Die vyand se geskiet bedaar. Stemme van
``We surrender'' word gehoor. Die penkopvingers op die
mausersnellers begin bedaar; die geskiet word gestaak.
'n Koor van ``Hands Up'' weergalm, met die gevolg dat
hier, daar, ja sommer oral Kakies uitborrel van agter
waens, tente en enige soort skuilplek. 10-, 25-, 100-talle
hande gaan die lug in, asof hulle om hulp na die sterre
wat pas gelede glinsterend aan die hemelruim geskitter
het, wil gryp.
Die slag is gelewer. Generaal De Wet en Boer se kind is
weer baas. En Kakie, as krygsgevangene, klaas van
Groenkop. So was dan die sononder van 24 Desember
1901 vir tientalle Kakies waarlik die laaste op aarde
gewees. Maar helaas, ook die laaste vir kommandant
Olivier, veldkornet Lourens, Hennie de Wet en ander
onvergeetlike helde. Met dié verskil en troos egter: ons
helde het geval as verdedigers van volk en vaderland, vir
u en my, terwyl die vyand as huurlinge geval het en wel
ter wille van hebsug, roofsug en goudsug.
Dood, gesneuwel ja, maar waarvoor? Was dit in verdediging
van hul vaderland wat die huurlinge gesterf het?
O nee, hoor maar wat die vyand self sê. Nee wag, op
hierdie stadium wil ek die leser liewers aanraai: gaan
besoek tog die plaat Engelse grafte op Groenkop aan die
oostelike helling en oortuig uself met die antwoord op die
grafstene met betrekking tot bostaande vrae. Baie
duidelik sal u immers daar lees: ``In sacred memory of
Capt. ... or Private ... killed in action for King and
Country. Groenkop, 25th December, 1901.'' O, die
vermetelheid, ja, Engelse mentaliteit! Dit kom nou
eenmaal nie daarop aan wat die doel en motief van die
oorlog was nie, of dit in verdediging van vaderland of
met 'n aggressiewe hebsurg en goudsug as oogmerk
gevoer is nie, dog ``for king and country'' is daar altyd
ruimte genoeg om op die grafsteen te pryk!
Kom ons laat die mentaliteit vir wat dit werd is! Ons
keer terug na die buit op Groenkop, 'n buit wat die
penkoppe en lesers hiervan, nou dat die gevaar verby is
en die geel plaat gevangenes skadeloos daar eenkant sit,
fier en trots met die hande in die sye laat staan! Tussen
300 en 400 Tommies het bokhorings gemaak (gehensop)
met 'n groot aantal dooies en gewondes, plus waens,
karre, tente en 'n menigte perde en muile. Maar bo alles is
die smet en oneer van Groenkop, naamlik om deur
Tommies beset te wees, herstel en skoon gewas. Vanaf
daardie dag staan Groenkop onwankelbaar fier en trots as
ewigdurende simbool van die Boerenasie sy
vryheidsliefde en tewens as monument van een van die
29

heldhaftigste en roemvolste oorwinnings van generaal
Christiaan de Wet en sy handjievol dapper Boerevaandeldraers.
So het die Engelse ontspannings- en piekniekfees geëindig
en staan Groenkop tewens as herinnering daar vir
Kakie om tot in die lengte van dae nie weer op eie houtjie
'n piekniek sonder toestemming van generaal De Wet te
onderneem nie!
Ag, wat 'n kontras tussen 'n Boere- en Engelse piekniek?
Maar ook hier geld die spreekwoord: waar gekap word,
val onvermydelik spaanders! Die oorwinning is behaal,
maar dit het die bloed en lewes van die dapperste onder
die dapperes geverg. Die gesneuwelde Boerehelde is dan
ook onder diepe aandoening, smart en hartseer en met
ontblote, eerbiedige hoofde deur die generaal en sy strydmakkers
aanskou. Maar die innerlike sielsoortuiging is
sodoende ook opnuut gevoed en aangespoor om hulle
edele bloed te wreek en die stryd met verdubbelde krag
en energie tot die eindoorwinning voort te sit. Ook
daardie bloed en offers vir vryheid roep die nageslagte
toe: dit is vir u en my om te onthou en voort te bou.
Die plek waar die dappere kommandant Olivier sy laaste
snik vir sy volk gegee het, is 'n bewys van sy
buitengewone strydvaardigheid en besieling as leier van
sy manskappe. Ook hier kon sy burgers voorwaar uitroep:
``Huilt gij dennen, want 'n ceder is gevallen.''
'n Tweede onvergeetlike held was veldkornet Lourens
wat met die stormloop op die vyand aan die spits van sy
manskappe die prooi van 'n aggressiewe Lee Metfordkoeël
geword het. Ook daardie edel bloed het die toorn
van sy burgers met des te meer wraak teen die vyand
verhit en laat ontbrand. Dan is daar die altydvriendelike
held en seun van oom Hennie de Wet (ek meen sy naam
was ook Hennie). Sy naam, asook die name van al die
gesneuwelde helde pryk in die geskiedrolle van die klein
en gemartelde Afrikanervolkie, waarvan hulle tipiese
voorbeelde was: ja, hulle herinnering sal eervol voortleef
tot en wanneer daar selfs geen geskiedenis van die
aggressor meer te vinde sal wees nie!
Herowerde Groenkop en
oorwinningsbuit
In die voorgaande hoofstuk het ek eerstens die taktiek van
generaal De Wet in verband met die Groenkop-geveg
meegedeel, daarna die aanvalsmetodes self beskryf,
waarop eindelik die roemryke, unieke oorwinning behaal
is as gevolg van dapperheid onder geniale leiding.
Nou gaan ek die een en ander vertel wat na die oorgawe,
of noem dit uitklophou, plaasgevind het. Onthou egter,
dis nie 'n hoorsê-verhaal nie, maar die vrug van
persoonlike deelname en ondervindings van die begin tot
die end.
30
Die oorgawe was 'n voldonge feit en die buit ontsaglik
groot. Praat nie van die kaste met bottels versterkwater
nie, die Tommies se geliefde ``White Horse.'' Die geel
plaat gevangenes (300 of 400) sit bekaf, terneergedruk en
natuurlik skaam daar gunter op 'n klomp, bewaak deur
wagte. En daar herrys die son met glinsterende en
welkome strale na 'n donkere, vir die burgers slapelose en
altyd gevaarswangere nag.
Die eerste aandag en versorging word aan die gewondes
(vriend sowel as vyand) verleen. Gelukkig was daar 'n
goedtoegeruste vyandelike ambulansafdeling ook in die
kamp. Die generaal en ander offisiere was druk besig om
reëlings aangaande vervoer, ens. te tref. Die burgers
(skrywer nou grootman en aan die voorpunt) is ewe hard
besig ... en raai waarmee? Natuurlik om te buit! En glo
my, die buit was groot; daar was te kus en te keur. Onthou
dit was 'n spesiale ontspannings- en goedvoorbereide
Kers- en piekniekfees gewees en dit moet ek Kakie ter
ere nagee: daar was feitlik van alles en ook genoeg
daarvan. Hulle voorbereidings was kortom puik en
volmaak; ja, beter kon hulle ons nie getrakteer het nie,
hoewel dit seer sekerlik oorspronklik nie vir die
onwelkome en gewoonlik onverwagte De Wet en sy
penkoppe bedoel was nie.
Wel, ons het gebuit en ruim gebruik gemaak van Engeland
se Kersfeesgeskenke en lekkernye - afkomstig direk
van ``home''. Ook maar honger (soos te begrype is), het
party van ons sommer eers die ``Xmas plum puddings''
bygedam. Ag ja, en om 'n bottel bier - om nie eers van die
``witperd'' te praat nie - die nek om te draai, was 'n kleinigheid,
met die gevolg: dit het ook nie lank geduur nie
of dit was die bier en nie meer die penkop nie wat
gespreek het. Onthou, ons was ``kanietiewaar'' nie 'n
klomp drinkers nie, maar dis Kersfeesmôre en alles
gratis, gevolglik het dit ook nie aan opmerkings ontbreek
nie; maar moenie dink ons was hoenderkop nie. Nee, ons
het net lekkerlyf gevoel! Daarom was die opmerkings
ook meer gevat as gewoonlik!
``Ou Kris, (bedoelende generaal De Wet) is tog maar 'n
ou ramkat! Kyk hoe het die ou perd weer vir Kakie
uitoorlê.''
``Ja, wraggies,'' sê 'n ander een, ``my eie ouers het my
nog nooit so 'n piekniek gegee nie!''
``Ja, ek wil nou nie beledig nie, maar ou tant Koot kan
maar met haar plumpoedings en al gaan slaap!''
``Jy praat van poedings, maar hoor hier. My twee sitters
brand vandag nog soos ou tant Koot met haar ou lang
bene en die punt van haar skoen my bygedam het oor 'n
sny growwe brood met botter en geelsuiker daarop, wat
ek skelmpies gevat het.''
``Ag, die Engelse vrouens moet tog maar gawe vrouens
wees; kyk hoe goed het hulle vir ons gesorg!''
``Ja maat, dis glo hulle wat `ladies' genoem word.''
En watertandend en met kele wat hyg na die drank,

moes Kakie maar daar sit en aanskou hoe ons tekere gaan
met en verjaar onder die goed wat ``mother, sister or
deary'' vir hulle aangestuur het. Hulle moes hulle
blykbaar maar troos met die gedagte: ook die opofferings
is ``for king and country!''
``Maggies, kêrels, hier kom die generaal aan!'' roep een
uit. Soos jy sê knipmes, staan almal penregop en een
maak die aanmerking: ``Geluk, Generaal, dit was 'n
Moses se hou onder die Kakies!'' Met 'n glimlag op die
gesig, maar bewus van die feit dat dit die penkop was,
bygestaan deur sy bondgenoot, die bottel bier, wat nou
praat, antwoord hy: ``Ja, dankie,'' dog voeg verder by:
``Die begin van die Moses se hou was taamlik goed.''
Meteens egter, en dié slag met 'n ferme en heel ander
uitdrukking op sy gelaat, beveel die generaal: ``Kap oop
die vaatjies en vernietig al die drank!'' en hy stap verder.
``Ek het nooit gedink ou Kris is so onbarmhartig nie,''
fluister iemand saggies. ``Hierdie bottel gaan ek
wegsteek, al kos dit slae! Waarvoor het ek dan so hard
geveg?''
``O,'' merk iemand op, ``dan sit jou nasionaliteit in 'n
bottel brandewyn?''
``Kyk, jy sal dit nie nog 'n maal sê nie; ek laat my nie te
na kom nie!'' en hy gooi die bottel dat die stukke spat.
Na verloop van tyd was alles gereed en gereël, onnodige
en onvervoerbare goed is vernietig en verbrand. Tot
barstens toe vol geëet en met sakke wat doer hand in die
sy staan, belaai met voorrade waarvan sigarette en
tameryntabak die mees gesogte was, word nou gereed
gemaak om te vertrek en dit alles terwyl die Kakies hulle
met ``bully beef'' en oogklappe (klinkers) moes tevrede
stel. Bo al moes hulle aanskou hoe die stroom drank
Groenkop besproei!
Aangesien Bloemfontein, Pretoria en alle groot stede
reeds in die hande van die vyande was, moes alle
krysgevangenes net ontwapen en - deur kannie anders -
eenvoudig weer losgelaat word om môre-oormôre weer
teen ons te veg. As dit nie die onvermydelike toestand
was nie, dan was die hele Britse manlike bevolking soby-my-kolie
waar opgevang! Dog in hierdie geval wou
ons generaal die Kakies bietjie straf (of miskien onbewus
'n eer aandoen?) en hulle vir hul eiegeregtigheid met
Groenkop laat voetslaan. Waarheen? Teenswoordig hoor
ons van segregasie, maar destyds was dit verpligte De
Wetsdeportasie! Bevele word gegee om die boel
gevangenes aan te ja tot in Basoetoland en hulle daar
onder die Basoeto's te los!
Meteens laat 'n penkop van hom hoor: ``En wat dan van
al die bruingeel-bekkies oor 9 of 12 maande?'' Dawerende
applous en gelag!
``O, that is also for King and Country!'' was 'n tweede
aanmerking. Weer gelag.
Maar luister nou eers na 'n ander interessante voorval. In
ons kommando was 'n sekere korporaal Mattheysen, 'n
opgeruimde kêrel, altyd vol grappe, 'n gebore humoris.
Agt man van sy korporaalskap het tydig of ontydig altyd
'n beesvel saamgeneem. Dié vel was selfs al sag van al
die hanteerwerk. (Izak was vir daardie vel banger as die
duiwel vir 'n slypsteen!) Die Kakies word aangesê om
klaar te maak, hulle word weggestuur. En wat was die
verbasing, teleurstelling asook nuuskierigheid nie
duidelik sigbaar onder die troepe nie! Wat het gebeur?
Het die ``Boers'' dan weer 'n plek vir gevangenes?
Die agt man met die beesvel staan klaar. Mattheysen
beveel die Engelse kolonel om nader te kom. Hy kom
vorentoe. Mattheysen vra aan hom: ``Weet jy waarheen
julle gestuur word?''
``No, sir,'' was sy antwoord.
``Wil jy graag weet en moet ek jou wys?'' vra Mattheysen.
``O, thank you, Sir, I would like to know.''
``Vat hom, kêrels!'' Een, twee, drie en die kolonel is kop
en pootjies binne-in die beesvel. Voor hy hom kom kry,
word hy die lug ingeskiet en holderstebolder, kop na
onder en voete na bo, doodsbleek en met verwilderde oë,
in die lug rondgrypende beland hy weer op die vel. So
word die proses herhaal (hy wou mos geweet het) en dit
terwyl die ander Tommies dit besonder geniet en kruip
soos hulle lag!
Mattheysen steek sy hand op en sê: ``Stop, kêrels!'' Die
kolonel stap af, bewende soos 'n riet. Mattheysen vra:
``Het jy nou die plek gesien of moet ek jou nog 'n slag
wys?''
``O, thank you sir, no more for me. I saw the place.''
En met hierdie grappige, Engelse beesvelkolonel-gebeurtenis
gaan ons nou van Groenkop afskeid neem. Laat
ons egter eers uitroep: Hulde aan generaal Christiaan de
Wet vir uitstaande Groenkop-taktiek, die strategie wat die
hoeksteen van die roemryke oorwinning gelê het en die
kolonel met sy oormag die knie laat buig het, selfs tot in
korporaal Mattheysen se beesvel! Hulde aan die dappere
Gideonsbende. Ons haal ook ons hoede in stille eerbied
af en sê: Hulde, hulde, ja driewerf hulde aan dié wat die
hoogste offers gegee het en waarmee die vryheidsvaandel
van die Boervolk louere ontvang en vir ewig as met 'n
juweel versier is!
Veldkornet Willie Pretorius
Hier volg nou 'n kort beskrywing van die onvergeetlike
held, Pretorius, edele seun van oom Barend en tant
Martha Pretorius, wat met die uitbreek van die oorlog in
die distrik Vredefort gewoon en as vrywilliger die mauser
opgeneem het. Niemand anders as generaal De Wet het
reeds vroeg in die oorlog die buitengewone gawes van
Willie opgemerk en raakgesien nie, as gevolg waarvan
hom 'n offisierskap as veldkornet aangebied is. So het
Willie as 19-jarige boerseun, sommer uit die veld en van
die plaas af, sonder enige militêre opleiding, as gevolg
31

van sy ingebore militêre eienskappe soos krygslis,
taktiek, uitoorlêplanne en buitengewone dapperheid, sy
naam verewig en louere aan die Boerevaandel gevoeg. As
hy geleef het, sou hy sonder twyfel die welverdiende rang
van generaal verwerf het.
Almal wat die tingerige, skraal, altyd-opgeruimde en
vriendelike Willie geken het, het instinkmatig besef dat,
hoewel jonk, lig en klein, hy tog sy gewig dubbel in goud
werd was. Dit was 'n erkende feit - ja, 'n
spreekwoordelike gesegde: daar is 'n man één teen
twintig. Met ander woorde, Willie kan en sal altyd sy
man staan teen 20 Kakies. Die volgende gebeurtenis
bewys dit onweerlegbaar en onthou: dit is maar een uit
baie gevalle.
Tydens die besoek aan kommando's deur generaal De
Wet is van veldkornet Pretorius se dienste as rapportryer
gebruik gemaak. Om reg aan sy eer te laat geskied, moet
ek eers verduidelik: Willie was in die oog van die
generaal een van die uitgesoekte en vertroubaarste
rapportryers. 'n Rapportryer moes baie deugde besit, wat
onder andere insluit: getrouheid, verstand, dapperheid,
taktiek en vindingrykheid om daar waar dit so dikwels op
die gevaarlikste moment broodnodig is, dadelik en doeltreffend
te kan handel. Hoe dikwels hang die wel of wee,
die nederlaag of oorwinning, of die dood of
gevangeneming van vegtende burgers nie van hom af nie!
Onbewus van gevare wat dreig, sy dit deur
onopgemerkte, naderende versterkings van die vyand of
die gedwonge prysgee van 'n onmoontlike stelling deur
een of ander flank, rus die burger se lot in die hand van
die rapportryer. Onder dergelike omstandighede word die
dienste van 'n vertroubare, flinke en veral dappere rapportganger,
wat dikwels sy lewe moet waag, deur die bevelvoerende
offisier vereis. En daarvoor was Willie in die
wieg gelê en generaal De Wet het by uitstek dit alles in
die penkop-veldkornet raakgesien. Vandaar dat Willie
feitlik altyd by was.
Maar om tot die besondere gebeurtenis terug te keer: dit
was in verband met die reëling van die roemryke
Rooiwal-geveg, waaraan Engeland vandag nog herkou!
Terwyl die gewone man lekker lê en slaap het, het die
generaal by Rooiwal slapelose nagte van bepeinsing en
beplanning deurgebring. Dié wat ons generaal geken het,
het onwillekeurig opgemerk dat daar weer iets groots aan
die broei was. Dit was by dié geleentheid dat Willie 'n
uiters belangrike rapport na 'n sekere kommando moes
neem. Hy moes oor die spoorlyn, wat 'n baie moeilik en
gevaarlike taak was. Die afspraak was om ons weer
bokant Kopjes (nou 'n dorp; destyds 'n stasie) aan die
Rhenosterrivier te ontmoet.
Willie het die rapport na sy bestemming gebring en met
'n antwoord teruggekom. Sover was daar, volgens sy
mening, geen kordaatstuk nie. Maar Willie was op die
uitkyk na iets beters, iets meer avontuurliks; ja, iets wat
as gewaag en edel bestempel kon word. Nou wat het dan
32
gebeur? Ons sal maar Willie straks self laat verslag gee.
Terwyl die generaal en ons op die wal van die Rhenosterrivier
afgesaal, op Willie gewag het en besig was met
iets vir die maag, sy dit in die vorm van 'n braairibbetjie,
askoek, maagbom of soos party kêrels dit genoem het
``potperd'' te maak, merk iemand op dat daar iets aankom,
wat na perderuiters lyk. Generaal neem dadelik sy verkyker,
kyk en sê: ``Dit is Kakies en iets vir die mausers!''
Die kêrels kyk almal (ek meen ons was vyf man saam
met ons generaal). Weer praat die generaal: ``Ja, dit is
Kakies en hulle is drie stuks.''
Elkeen van ons se oë is in eerste instansie op sy geweer.
Dit staan altyd klaar en gereed vir die ergste. Spannende
en strydlustige oomblikke volg nou, met vingers wat jeuk
na die geweersnellers.
Tussen hulle en ons is 'n diep leegte waar hulle nou
wegraak uit die gesig. Die pad peil reguit in ons rigting
en ongeveer 250 tree voor ons sal hulle (miskien vir die
laaste keer op aarde) weer hulle verskyning maak. Ons
perde is intussen versorg en weggesteek.
``Nou, kêrels, neem posisie in; lê plat en wees gereed;
ek sal hulle tot op 30 tree laat kom, dan sal ek `hensop'
skree. Gee hulle oor, goed! Maar as hulle wil wegjaag of
verdedig, wees dan klaar en trek hulle plat!
Plat op die maag soos 'n pannekoek neem ons stelling in
en onwillekeurig word met die elmboog 'n gaatjie in die
grond geboor, want vastrap en stewig lê is nodig om 'n
kolskoot op Kakie se bors te kan aanteken. ``As hulle
weet wat ek weet, sal hulle sommer met hande en voete
hensop,'' merk een penkop op.
``Stil, man. Ek wens hulle wil omruk en vlug, anders
was al ons reglê en moeite verniet,'' sê 'n ander een.
``Stilte!'' klink die bevel. Tjoepstil en met oë op die
bultjie gerig, lê ons roerloos die oomblikke en afwag.
Nog drie of vier minute en sowaar: daar begin die
helmhoede uit te steek. Een ry ongeveer 20 tree agter die
ander twee. Nog 100 tree. Die generaal word ernstig en
sê: ``Sit neer julle geweers, dis my penkop Willie, wat
twee kaffertroepe aanjaag!''
En o, wat 'n teleurstelling om te dink al die reglêery en
avontuurlike vooruitsigte was tevergeefs! Willie het,
volgens afspraak geweet waar om ons te kry. Soos
gewoonlik was hy kalm en bedaard. Maar kaffer se kind
skrik hom nou vir die tweede keer boeglam! Hulle het
immers 'n kwellende gewete oor die lot en vonnis wat
hulle voor die deur staan. Die gedagte: gevang deur een
jong boerseun, was duidelik op hul bakkies te lees. Terloops,
die twee kaffers was in kakie-uniforms geklee en
met Lee Metfordgeweers bewapen. By elkeen is 'n pas
gevind waarop geskryf en deur die bevelvoerende
Engelse offisier te Kopjes onderteken was. Die inhoud
was kortliks: ``Out on intelligence service.'' Daarvoor het
hulle nog dieselfde middag met hul lewes betaal.
Willie was swaar van spraak en het baie gehakkel. ``G ..
. Goeie mid ... dag, Ge ... Generaal. M ... middag, m ..

. ,aats,'' roep hy ons toe.
Minder verlangende om van Willie se prestasie te verneem,
maar geïnteresseer in die rapport, vra die generaal
dadelik: ``En wat het van die rapport geword,
Veldkornet?''
Willie: ``Die ra ... rapport h ... het e ... e ... ek afge ..
. lewer, en h ... hier is ... die ant ... woord, Ge ..
. Generaal,'' en hy oorhandig die antwoord.
Die generaal lees die rapport. Ons staan almal doodstil,
behalwe een wat saggies 'n opmerking maak: ``Maar hoe
lyk dit dan of die hoenders daardie ou met die paar
brekfislippe se kos afgeneem het?''
Generaal vou die rapport op, steek dit in sy sak terwyl
hy met die gewone glimlag sy kop effe knik as bewys van
volle tevredenheid met die inhoud: ``Nou ja, Veldkornet,
vertel ons nou. Nee, wag eers: dankie vir die aflewering
van my rapport en die antwoord daarop. Dit beteken meer
as die vangs van 3 000 swartnerwe. Vertel ons nou van
jou twee makgemaakte kaffers.''
Willie, baie kortaf en sonder die minste gebaar: ``Omtrent
sewe myl van hier het ek op drie Kakies en twee
kaffertroepe afgekom. Ek was klaar en knyp los, maar dit
was mis. Hulle ruk om en steek spore in. Daarop
agtervolg ek hulle, maar die drie Kakies het ontsnap. So
in die jaag het ek op die kaffers geskiet. Hulle was al ver
agter; hulle skrik en gooi die geweers weg, spring af en
hensop.''
``Maar hoe het jy dit reggekry om die vyf op loop te ja
en twee te vang?'' vra die generaal.
``Ek het hulle omsingel, Generaal.''
``Ka-ka-ka,'' bars Generaal en ons almal uit van die lag.
Daarop neem generaal sy hand en komplimenteer hom
met die uitstaande prestasie.
``Dis kl ... einig ... heid, Gen ... ne ... raal,'' was sy
beskeie antwoord.
``O,'' merk iemand op, ``dit is 'n kleinigheid om twee
lewendige lyke te vang!''
``Ja,'' sê 'n ander, ``deur jou neukery is ons potperd nou
seker al houtskool verbrand.''
``Ja,'' sê 'n derde een, ``maar die twee swart hingste sal
met hul lewens daarvoor moet boet.''
Dit is maar een uit talle van sy heldedade. Hiermee sluit
ek sy geskiedenis af en wil net vra aan almal wat hom
nog geken het: ``Was ek reg of verkeerd om Willie
Pretorius 'n held te noem?''
En tog is die waardevolle lewe van Willie ook in die
oorlog deur 'n aggressiewe en goudsugtige Lee Metfordkoeël
afgemaak; in die bloei van sy lewe afgemaai. Met
reg kan ons ook vandag van hom sê: ``Huilt gij dennen,
want 'n ceder is gevallen.'' Sy stoflike omhulsel rus tans,
maar sy roemryke dade, sy gees, die krag en inspirasie
wat van hom uitgegaan het, leef en werk aansteeklik,
selfs na die omhulsel ongeveer 50 jaar in die bodem van
sy geliefde ou Vrystaat rus. Dit is of ons sy gees nog aan
ons hoor sê:
``Hoe moed en veg en word nie bang,
Die dag is glad nie meer sover!
Dit is wel nag, maar tog eerlang
Rys weer die vryheids-morester.''
So is die fondament en hoeksteen van die volksgebou
stewig en onwankelbaar gelê in die persoon van die
onvergeetlike veldkornet Willie Pretorius. 'n Dankbare
nageslag wat rus op daardie hoeksteen, roep Willie
vandag toe:
``Willie, dappere held, ons sal gedenk,
Ons moet, ons sal, ons wil onthou!
As nageslag sal ons nooit swenk,
Maar koershou aan ons volk getrou!''
Kommandant (Senator) C.A. van
Niekerk
Watter Afrikaner, sy dit oud of jonk, voel nie trots wanneer
hy die naam van (om die mooi Boereterm te
gebruik) oom Chris van Niekerk, tans Senator en
President van die Senaat, hoor noem nie. Ja, watter
veteraan van 1899-1902 en Oudstryder onthou nie die
betreklike jong penkop-boerekommandant C.A. van
Niekerk nie en voel nie net by die aanhoor van die naam
sommer geesdriftig en weer strydlustig nie? En watter
van sy destydse vyande, wat onder sy mauseropstoppers
deurgeloop het, sidder en beef nie, ja, voel nie om
sommer weer voet in die wind te slaan wanneer hy die
naam van kommandant Van Niekerk lees of hoor nie? O,
watter kontras! Die een voel om te storm, terwyl die
ander voel om - nie volgens plan nie, maar sonder plan -
terug te val!
Luister wat ek persoonlik uit generaal De Wet se mond
in verband met kommandant Van Niekerk (as regterhand
van die generaal) gehoor het: ``Jy kan kommandant
Krisjan van Niekerk as gevolg van sy dapperheid, ferme
en besliste optrede selfs in nood en dood volg, ja, volg tot
binne-in die matjiesgoed-waterkuil, met Kakies rondom
die kuil!''
Ek sal 'n baie groot fout begaan en onreg laat geskied as
ek die unieke heldedaad van ons gevierde stryder en
staatmaker, kommandant Van Niekerk, nie onder die oog
van die leser bring nie. Ja, dis een uit baie heldedade wat
'n ereplek in die geskiedrolle van die Boervolk moet kry
en met goue letters daarin gegraveer behoort te word.
By 'n sekere geleentheid is kommandant Van Niekerk
deur 'n aantal Kakies agtervolg en feitlik vasgekeer. Dit
kon sy dood of gevangeneming veroorsaak het. Maar wie
sê so? Die planryke kommandant het anders gedink. Die
gedagte aan Indië, Ceylon of St. Helena was meer as wat
die penkop-kommandant kon verdra. Selfs die gedagte
33

aan die beëindiging van sy dienste aan land en volk was
dodelik vir hom en vandaar die plan om die groot
matjiesgoed-waterkuil die voorkeur te gee en as enigste
vesting te annekseer! So het hy op eie houtjies, sonder
toestemming van die eienaars, naamlik die visse en
skilpaaie, aggressie gepleeg en sy lyf tydelik vis-skilpadmens
gehou! En aangesien daar nie tyd was nie,
pardoems met skoene, klere en al binne in die water
gespring.
Kakie se kind was dan ook weldra op die toneel. Soos
die skilpad sy kop terugtrek, so trek ook die ongevraagde
bondgenoot, penkop-kommandant, sy kop terug onder die
water in tot eindelik net sy neus (gelukkig het oom Chris
'n mooi klein neusie) bokant die water uitsteek, en ten
dele nog deur matjiesgoed bedek ook. Die gevolg was dat
Kakie in die water begin soek, en nog meer: skiet en
steek met bajonette in die water rond! Dog vrugteloos!
Wat stil lê, is Boer se kind. Dit word naderhand laat en
Kakie word waarskynlik haastig. Blykbaar het hy ook
gedink hy is raak- en moontlik doodgeskiet en die
waterkuil word verlaat. Die visse, skilpaaie, die penkop
en moontlik ook waterslange het as oorwinnaars
getriomfeer en die ``fort'' behou.
Na enige tyd en deur 'n bytende koue genoodsaak, lig
die held uiters versigtig en onder doodse stilte sy kop
ooghoogte bo die water uit ... loer en luister! Hy was gou
oortuig van sy veiligheid en seker dat Kakie selfs te
onnosel was om enige spioene agter te laat om hom,
sodra hy sy geannekseerde fort wou verlaat, te vang of
dood te skiet. So 'n lokval sou, as die vernuf of taktiek by
Kakie nie ontbreek het nie, noodlottig vir die vismens
kon gewees het! Hy klim toe styf en half verkluim van
koue uit sy tydelike en haglike verblyfplek om weer mens
te word! Sy ou lyf ruk hy reg en baan sy weg na 'n
veiliger bestemming, blykbaar sonder ondersoek of
navraag oor hoeveel van sy bondgenote (die visse en
skilpaaie) tydens die geweer- en bajonetgeveg verwond
of gesneuwel is!
Voorwaar, dit was een van die roemrykste heldedade
tydens die oorlog van 1899-1902. Dit was 'n prestasie
waarop oom Chris hom self met trots op die skouer kon
klop en sê: ``Kakie is laat, my klere is nat, maar `the sons
of England' se twak is papnat!'' En dan antwoord die
Boervolk luidkeels met trotste dankbaarheid: ``Brawo,
oom Chris! Dit was eenvoudig ver bokant die
vuurmaakplek van die destydse vyand om u, die
Boerepenkop-kommandant Christiaan van Niekerk,
destydse regterhand van generaal Christaan de Wet, te
oorrompel of te vang. Selfs tot vandag toe is u nog nie
gevang of vir die Afrikanersaak vervreemd nie, maar die
hoë betrekking as President van die Senaat beklee u met
eer en waardigheid met die oog gerig op die een ideaal: 'n
Verenigde Republiek van Suid-Afrika!''
Ook ons oudstrydmakkers en die jong geslag roep u toe:
``Brawo, oom Chris, brawo! Senator-kommandant C.A.
34
van Niekerk gaan voort - u nasie volg!''
Die Leeuwspruit-blokhuis en
Berrie Richter
Dit was tydens die besoek aan 'n ander kommandement
waar generaal De Wet se teenwoordigheid in verband
met sekere krygsverrigtinge dringend noodsaaklik was,
dat die generaal, vergesel van 16 jong penkoppe en
natuurlik weer met Berrie Richter - die humoris en
dapperheid vanself - aan die voorpunt die uiters
gewaagde en gevaarlike reis aanvaar het. Gevaarlik was
dit as gevolg van die groot garnisoene van die vyand wat
by Kopjes en Vredefortweg gestasioneer was, asook
weens die groot klipblokhuise met skietgate van 3 duim
by 6 duim op die spoorlyn. Die leser sal dus dadelik die
gevaar van die onderneming besef.
Na wik en weeg het die generaal besluit om - kom wat
wil - die spoorlyn tussen Kopjes en Vredefortweg by
Leeuwspruit oor te steek. ``Buig of bars, ek moet oor die
spoor,'' het die generaal gesê.
``Goed, Generaal, ons gaan Kakie vaspen en verder sal
hy vannag sy ouma vir 'n eendvoël aansien,'' was Berrie
se opmerking.
``Ja, en onthou ons is sonder sigarette,'' sê 'n ander
penkop.
So gesê, so gedaan. Dis agtuur en pikdonker. Generaal
gee bevel: ``Opsaal, kêrels!''
Nou voorwaarts met Berrie en nog een aan die voorpunt,
gevolg deur die generaal en ander veertien, reguit
na die spoorlyn. 'n Doodse stilte heers in die sombere,
donker nag. Niemand mag praat, rook of vuurhoutjies
trek nie. Net die sagte klank van perdepote is hoorbaar
oor die sandbult: gelukkig nie rantjiesveld nie, want die
generaal het reeds daaraan gedink om klipagtige veld te
vermy. Onveranderd word die pas voortgesit. Ja, selfs dit
het gelyk of die natuur, waar alles in die duisternis gehul
was, die generaal en sy sestien penkoppe goedgesind was
en blykbaar onder beskerming geneem het.
Dis reeds ongeveer halftwaalf en nou was ons na aan die
spoor - sê 1 000 tree - maar steeds beweeg dit voorwaarts.
500 tree, 150 tree, 100 tree van die spoor en wat is daar?
Almal merk dit op: 'n dodelik, reuse-blokhuis. Steeds
onder doodse stilte voorwaarts. Elke oomblik kan ons
nou die spoorlyn bereik wat moontlik dood en verderf vir
ons kan beteken.
Wag, luister! Ja, voorwaar, dit is die duidelike getril en
gesuis van die telegraafpale 20 tree van die lyn, maar nog
donker en stil. Onwillekeurig word die menslike gemoed
geprikkel met die gedagte: 100 tree van die blokhuis vol
Kakies! Kan nie moontlik hierdie nag se stilte vir een of
ander die ewige, nagtelike stilte beteken nie? Ja, waarlik,
hier is ons vas teen die spoorwegomheining, bestaande

uit ses buitengewoon dik drade.
En nou? Wag, moenie skrik nie. Alles is vooraf deur die
generaal (wat weet wat hy wil) deeglik gereël. In 'n kits is
twee van die penkoppe met forse en gespierde arms op
die grond met hul groot draadknippers en sonder om te
praat, hoor jy net: klip - klip - klip ... en ons is oor die
treinspoor, maar weer teen die ander draadheining vas.
Dieselfde proses volg. Een, twee, drie en daar trek ons
die bult uit en tot ons verwondering sonder dat een enkel
skoot geskiet is en dit nieteenstaande die omheinings wat
aan weerskante van die spoor met ``corned beef''-, melk-
en allerhande soorte blikke as seine en geraasmakende
alarmklokke behang was.
Terloops, die geraas van die blikke was dan ook die
enigste wat die stilte van die nag in 'n woeste geraas
verander het. Elkeen van ons het gevolglik die sjiepssjieps
van Lee Metford-koeëls na die blikalarms om ons
ore verwag. En wonderlik, die sjieps van patroonbye is
meedoënloos en uiters onverskillig: ja, of jou arm, been,
brein of hart in sy pad is, skeel hom bloedweinig. Sy doel
is dood of verwonding. Maar geen enkele geweerknal is
gehoor nie.
Die leser sal dadelik wil weet: wat was die rede en
waarom het die Engelse nie geskiet of verdedig nie? Of
het hulle miskien geslaap en nie die blikalarms en
perdepote oor die spoor gehoor nie? Of was die motief
jammerte en mensliewendheid teenoor 'n klompie Boere?
Die antwoord is beslis: nee, hulle het nie geslaap, of dit
was nie 'n daad van mensliewendheid nie, getuie hiervan
die feit - waarom hulle 'n klompie Boere (die stam) sou
spaar, terwyl duisende vroue (die penwortel) en onskuldige
wiegies (die takke, vleis en bloed van dieselfde
ras) en dit op las of onder goedkeuring van
Downingstraat 10 by talle in die moordkampe moes ly,
wegkwyn en sterf! G'n genade is êrens of aan iemand
betoon onder die leuse ``we must win the war'' nie.
Daarom sê ek beslis nee, en selfs die konsentrasiekampvrou
en -kind wat die geluk gehad het om die
moordkampe te oorleef (en ook mej. Emily Hobhouse)
sal wat mensliewendheid betref, my bewering honderd
persent onderskryf.
Nou wat op aarde was dan die oorsaak? Bedwing jou en
moenie lag nie, want op hierdie stadium gaan ek die
heilige Engelse oorlogsevangelie en -taktiek kaalkop
verkondig en so saggies tussen ons nooiens verklap!
Hierdie, sowel as ander ontmoetings, het die skrywer en
andere Oudstryders (so help my bob!) tot die oortuiging
gebring dat Kakie se kind geglo en tot die ontdekking
gekom het (tensy hulle minstens tien teen een is): moenie
skiet nie; sit stil; maak of julle niks hoor of sien nie.
``Want,'' sê hy vir sy maat. ``Pat, always remember: it
takes two to put up a fight!'' ``Onthou, as ons skiet, dan is
die reaksie van die mausers dodelik; hou dus jou ou lyf
los, dan bly jou flenters heel!''
Nou ja, dit was die rede waarom daar blykbaar nie
geskiet is nie. Dog later in die nag (ek kom straks daarby)
het veertien van die penkoppe die blokhuisbewoners van
hul Engelse evangelie laat afsien en gedwing om die Lee
Metfords te gebruik, die doodse stilte te verbreek en die
aaklige swart nag deur vuurspuwende geweerlope te
verlig.
Die wens en vasberade wil van generaal De Wet het met
die deurtog triomfantlik geslaag en 250 000 Britse
soldate was nie by magte nie of liewers: het dit veiliger
geag om die generaal en sy ses penkoppe 'n deurtog te
verleen. Maar Kakie se vriendelike bangheid het hulle
duur te staan gekom! Met ander woorde, dit het die
generaal die geleentheid verskaf om sy toekomstige
krygsplanne te gaan reël. Die gevolg was dan ook dat die
Engelse binne enige tyd na die oortog oor die spoor
bitterlik op hul tabernakel gespeel is met die Roodewalslag.
As gevolg daarvan moes weer talle ysterkruisies
opgerig word met die opskrif: ``killed in action for King
and Country!''
Nou ja, ongeveer 500 tree die bult uit sê iemand:
``Generaal!''
``Stilte!'' sê generaal daarop.
Nog 500 tree verder. ``Stop!'' beveel die generaal en laat
dadelik volg: ``Ja, en wat wou jy netnou gesê het,
Berrie?''
Hier volg die humoris, Berrie, (wat brei as hy praat) se
versoek: ``Generraal ons rrookgoedjies is so te sê klaarr
en ons verrstaan daar is baie in die blokhuis. Vergun ons
asseblief om dit te gaan haal, die Kakies kan maarr weerr
ander krry.''
``Ja, asseblief tog, Generaal,'' volg die instemmende
versoek van die ander kêrels.
Die generaal besef die gevaar van so 'n waaghalsige
onderneming, dog blykbaar ook gedagtig aan sy eie
menigvuldige en waaghalsige dade soos Sannaspos,
Sprinkaannek en andere, rig hy hom op, trek sy breë
skouers reg en daar staan die ou stryder op die grond (ons
was almal op die grond) met die uitdrukking van 'n
inspirerende gees en sê: ``Ja, gaan!''
Soos jy sê mes was al sestien penne in die saal. ``Wag
eers,'' beveel die generaal. ``Luister, dis nie nodig dat
almal gaan nie. Agt is genoeg om hulle te gaan kafloop.''
En was dit nie vir die donker nie, dan sou die gewone
glimlag op die generaal se gesig te sien gewees het.
``Maar goed, twaalf kan gaan en vier bly hier by my,
anders word ek dalk bang vir spoke!''
Maar, en hier is nou 'n ander moeilikheid: wie sal gaan
en wie moet bly? Almal sit reeds in die saal en wil gaan.
Die gedagte aan die sigarette is onweerstaanbaar. Die
sakie is egter gou-gou gereël en toe laat penkop Berrie
weer sy stem hoor: ``Kom kêrrels, kom!''
Die generaal sê: ``Wag eers en luister! Wees versigtig,
ry stadig en maak geen lawaai nie totdat julle opgemerk
en daar miskien op julle geskiet word. Antwoord nou met
'n sarsie op hulle en dan storm julle die blokhuis met alle
35

geweld. Nou ja, alle sukses!''
``Goed, Generaal. Kom, kêrels!'' En daar gaan Berrie
Hans Meyer (later kommandant Meyer), Krisjan Coetzer,
Bert Nussey (later kolonel) die skrywer en andere. Nou
na die blokhuis waar sigarette wag, maar onthou: ook
blouboontjies kan verwag word. Ons ry twee ... drie tree
uitmekaar in gelid en onder doodse stilte voorwaarts, met
die oog op, of liewers in die rigting van die blokhuis (of
sal ek sê: ons dood) gerig.
Ongeveer 150 tree van die blokhuis. Nog 100 tree en ja,
waarlik, die reus van 'n monster begin hom aan ons
verraai. Nog ongeveer 25 tree en ja, meteens hoor ons net
die een woord ``fire!'' gevolg deur vuurspuwende tonge
deur die blokhuis se skietgate asook die stilteverbrekende
gekletter van die vyftien Tommies se Lee Metfords met
die sjiep-sjiep soos van bye om jou ore. Maar wie sê so,
dadelik word die brutale uitdaging deur twaalf mausers
aanvaar.
``Storm, kêrels!'' weerklink die stem van Berrie. Een,
twee, drie en ons is vas teen die blokhuis ('n klipgebou).
En nou? Ons is veilig buite teen die klipgebou en Kakie
is nog veiliger binne-in. Nou toe nou, wat nou
aangevang?
``Surrender!'' skree ons.
``Go to he..., we wont surrender!'' kom die antwoord
van binne.
Daar staan ons, radeloos. Nee wag, tog nie radeloos nie.
Per geluk kry een van die twaalf 'n stuk yster, ek meen dit
was 'n stuk wa-as, in die hande en daar en dan was die
plan instinkmatig by Boer se kind gereed. ``Surrender!''
skree hy en begin te stamp aan die muur. ``We wont
surrender!'' kom die antwoord vir die tweede keer.
'n Ander een skree weer, terwyl die gestamp aanhou
teen die muur: ``Alright, we'll try a load of dinamite.''
En die gevolg? Kakie het geglo en geskrik, ja, vir koue
pampoen geskrik, want ons het geen dinamiet gehad nie.
Maar hulle het dit - ongelukkig vir hulle, dog gelukkig vir
ons - nie geweet nie.
Toe hoor ons skree: ``Please wait and we'll surrender.''
Daarop sê penkop Berrie: ``Don't delay, come out
quickly.''
Ons hoor 'n geraas aan die groot staaldeur. Ja, by-mykolie-waar,
die deur gaan oop en daar peul hulle drie-drie
tegelyk uit, met die een hand in die lug as teken dat hy
hensop, en met die ander bied hy die geweer aan. Maat
Berrie was soos gewoonlik voor en sê aan Tommie: ``D .
.. the rifle, give me a cigarette.''
Verbyster en verbouereer sê Kakie: ``Oh, here you are.''
Die slag is al weer gelewer. Vyftien kakies met blokhuis
en alles daarin behoort aan die twaalf penkoppe. Die
sestiende een wat op die spoorlyn aan diens was, het ons
halfpad tussen die spoorlyn en blokhuis stewels in die lug
en so dood soos 'n mossie gekry. Hy het blykbaar na die
blokhuis laat nael, maar is toevallig deur 'n mauserblouboontjie
neergetrek. Een van die vyftien het 'n ligte sny
36
deur die wang opgedoen.
Terwyl die vyftien nou deur drie penkoppe opgepas
word, het die ander nege aan die buit gespring. Nommer
een was natuurlik sigarette, tamaryntabak en al wat
lekker is vir die inwendige mens. Maar, boetjie, daardie
oomblik wens jy uit jou hart dat jy 'n pakperd kan
fabriseer! Nommer twee is sorg vir ammunisie. Maar
altyd eers sigarette en daarna ammunisie! Nommer drie is
geweers stukkend slaan, en eindelik die blokhuis met alles
daarin aan die brand steek. Glo my, dit het die donker
nag heerlik en tot vermaak van die penkoppe verlig.
Kop in die lug en hoed agteroor, spoggerig en groots op
ons prestasie, met die vyftien Tommies langs ons
marsjerende, agtervolg deur een streep sigaretrook,
aanvaar ons nou triomferende die terugreis na ons
geliefde leier. Onderweg begin ons sing: ``For we are
jolly good fellow.'' (Hulle sê mos jakkals prys sy eie stert,
of hoe?)
Die Tommies was doodverwonderd oor ons joviale en
kameraadskaplike houding jeens hulle. Aan hulle is mos
in Engels vertel: ``Julle gaan nie oorlog maak nie, dis
maar net 'n avontuurlike uitstappie en jag op 'n klompie
wilde Boere!'' Nou het hulle natuurlik die infame leuen
ontdek en blykbaar tot die oortuiging geraak dat hulle
mislei en belieg was, ja, hoe hulle ter wille van die
imperiale goudsug vet om die oë gesmeer was. In stede
van wilde barbare het hulle fatsoenlike, eerbare en in baie
opsigte beter geleerde mense as hul self in Suid-Afrika
ontmoet - mense wat hulle eie taal (Engels) soms beter
ken en met 'n mooier aksent praat as wat hulle dit self ken
of kan doen.
Nadat ons die eerste versie klaar gesing het, was Kakie
se kind klaar en sing uit volle bors: ``For they are jolly
good fighters!''
Onderweg vra een penkop: ``En wat nou van die ou
lunsriem wat daar langs die spoor lepel in die dak gesteek
het?''
``Aag man,'' antwoord 'n ander penkop, ``as die Tommies
hom nie begrawe nie, dan sal die aasvoëls dit doen.''
``Dink jy die Vrystaat se aasvoëls sal hulle so verkleineer?''
was 'n vinnige ander aanmerking.
Voordat verdere, noem dit ``humoristiese'' oorlogsaanmerkings
- wat in vredestyd blykbaar as onwelvoeglike
taal beskou sou word - die spraaklustigheid
na ure van swye en stilte gaande kon maak, was ons met
Tommies, buit en al by die generaal. Ag, wat 'n fiere,
hoogmoedige houding en trotse gevoel het nie na die
punte van ons hare verrys nie toe die elf penkoppe hulle
leier hoor sê: ``My penkoppe en almal toekomstige
generaals!'' Ja, watter sielkundige en inspirerende paar
woorde! So inspirerend dat die elf gevoel het om ook die
groot Engelse mag by Vredefortweg te kan gaan kafloop.
Ek praat van elf, nou ja, ek kom later terug na die
twaalfde penkop.

``Generaal, hier is die Kakies: vyftien in getal, waarvan
een lig gewond is.''
``Die wond is 'n merk wat hy na Engeland as aandenking
van die Leeuspruit-episode kan terugneem.''
``Maar onder voorwaarde: hy moet toesien dat hy nie
weer onder ons penkoppe verval nie, want ons waarborg
dan glad nie sy veiligheid en dat sy stertriem nie by 'n
volgende ontmoeting gaan klap nie!''
``Ja, Generaal, een is lig gesneuwel!''
Wakker soos sy oog maar by elke geleentheid was, merk
die generaal dadelik op en vra: ``Waar is Hans Meyer?''
Almal skrik en die verstaanbare vreugde wyk en maak
plek vir neerslagtigheid. Honderd-en-een gedagtes vlieg
dadelik deur elkeen se kop. Hans Meyer, een van die
twaalf wat die aanslag op die blokhuis gaan maak het,
makeer.
``Dadelik terug en julle bring hom, miskien swaar gewond
- of selfs sy lyk, maar julle bring hom,'' was ons
generaal se bevel.
En nou terug na die onheilsplek. Ag, het die feesvierende
fort van 'n halfuur gelede moontlik nou in 'n
treurtoneel verander? O, wat 'n menigte folterende
gedagtes deurflits nie die hart nie. Sal dit ons droewige
ontdekking en lot wees om op maat Hans Meyer, swaar
gewond, kreunende onder pyn en smart, op wie se gelaat
moontlik die doodstekens sigbaar vertoon, te moet
afkom? Of nog erger: Sal ons moontlik die lyk van die
gevalle held moet ontdek? Is hy moontlik die ewige stilte
en donkere nag ingeslinger, het hy, so in die fleur van sy
lewe reeds ook die duurste prys op die vryheidsaltaar
geoffer? O, en dit, ja dit deur 'n onregverdige,
gouddorstige en ver ... de imperialistiese, aggressiewe
Engelse koeël afgemaai?
Vir die tweede keer die nag weer na die blokhuis! Maar
hoe gans anders as die eerste keer. Die eerste maal was
ons sonder vrees, hoewel die fort vol gewapende
Tommies was. Die tweede keer met vreesbevange harte,
ten spyte van die feit dat daar geen vyand was nie!
Waarom dan so? Die vrees was die vrug van die
hartdeurborende gedagte: ons gaan op die lyk van 'n
geliefde maat en held afkom, een van wie met reg gesê
kan word: Honderdmaal sestien Tommies, of liewers die
hele Britse mag is nie 'n halwe Hans Meyer werd nie!
Eindelik is ons op die onheilstoneel, nog gedurig deur
die kwellende gedagte gemartel: ``Ek sal hom sien lê,
moontlik nog met 'n glimlag op sy gesig as bewys van sy
onverskrokke manmoedigheid ('n alombekende teken
van: so sterf 'n held!)'' Die soektog duur voort, maar niks
word gehoor of gesien wat enigsins tog 'n sug van
verligting verskaf nie. Kruis en dwars word alles
noukeurig ondersoek, maar geen teken van Meyer word
gesien of gevind nie.
Wag, stilte - laat ons roep. Miskien kom daar antwoord.
Of selfs mag 'n geskree of gekerm veroorsaak deur pyn en
smart nog hoorbaar wees. Maar alles tevergeefs.
Wat nou aangevang? Generaal se bevel was: ``dood of
lewendig, maar julle bring hom.'' Die rooidag begin
deurbreek en by Vredefortweg is 'n groot vyandelike
garnisoen! Daartoe genoodsaak moes ons dus eindelik
half wanhopig en half met 'n soort selfingeboesemde
hoop die terugtog aanvaar, maar onder heel ander
omstandighede! Feitlik spraakloos en bedruk keer ons
terug, gedurig met die gedagte: Ag, waar is ons maat,
waar is die ster, Hans Meyer?
Wie sal verslag doen van die vrugtelose soektog aan
generaal De Wet? Eenparig word besluit dat penkop
Berrie die tragiese tyding sal oordra. Met ons aankoms
vra die generaal dadelik: ``En waar is Hans Meyer?''
``Generraal, ons het alles deurrrgesnuffel, maar ons krry
hom glad nie, ook nie sy perrd nie. Maarr ek dink hy het
Vredefortweg sommerr alleen gaan storm en die Kakies
laat rritirreerr!'' So het die humoris, Berrie, se verslag
gelui.
``Wel, Hans Meyer is groot en talentvol genoeg om na
hom self te kyk,'' was ons generaal se slotwoord.
Dadelik word streng bevele aan die vyftien Tommies
gegee om nie voor sonop die plek te verlaat nie.
Dagbreek het reeds goed gevorder en die voëltjies begin
met vlerkgeklap en vrolike gefluit die lig aankondig.
Daarop vertrek ons in suidelike rigting.
Skaars dertig tree weg en een van die kêrels kom vorentoe
en sê: ``Generaal, maar ons ry mos nou totaal
verkeerd. Geelbeksvlei, die plaas van oom Flip Coetzer,
lê mos in daardie rigting,'' met sy hand noord wysende.
``Hoe laat is dit?'' vra ons generaal hom.
``Vyfuur,'' was sy antwoord.
Generaal haal sy horlosie uit en sê: ``Ja, jou tiektoktiektak
is reg, maar jou taktiek-taktiek moet nog verbeter!
Binne twee of drie uur sal die vyftien Kakies volledig op
Vredefortweg rapporteer en ook ons ingeslane koers
beduie, waarop 'n perdekommando ons sal agtervolg en
probeer inhaal. Maar ek gun hulle om hulle sitvlakke
blink soos bobbejane s'n in suidelike rigting te ry ... op
soek na ons!''
Ons is die bult oor en uit die gesig van die vyftien
kakies. Meteens swaai generaal en nou al met die vlei op
reg noord na Geelbeksvlei. Ongehinderd word die reis
voortgesit, natuurlik taamlik moeg en met 'n maag wat
om wraak roep! Dit is reeds tussen agt- en nege-uur en
praat nie hoedat Klaasvaak (nadat ons ongeveer reeds
dertig uur sonder slaap was) sy angel om die ooglede
begin indryf nie! Met dié uitsondering egter: dit ontbreek
nie aan sigarette en tamaryntabak nie, want ons het baie,
sommer sakkevol gebuit. En waarom sal ons dan nie
ouma Victorie se goed verbrand nie? Ons leef mos uit
een kommissariaat, het generaal De Wet immers gesê.
Die reis is feitlik agter die rug; die blye vooruitsig om te
kan afsaal, eet, rus en slaap het eindelik aangebreek.
Maar helaas, die gedagte aan Hans Meyer bly 'n pynlike
kwelling. Terloops, Meyer het geweet dat die doel en
37

afsaalplek Geelbeksvlei was. Wel nog honderd ... vyftig .
.. vyf-en-twintig tree van die huis af! Die plan is om agter
die huis onder die groot lomerryke bome af te saal. Daar
is ook die nodige hout vir vleisbraai, koffie en pap maak,
plus gebuite suiker en ``jêm''. Boonop is Kakie uitoorlê
om in teenoorgestelde rigting na ons te gaan soek en dus
voel ons so veilig as die houtjie van die galg.
Nog vyf tree en dan op die hoek van die huis. En wat sal
ons nie sien nie? O, wat 'n ontnugtering! Hans Meyer ..
. Hans Meyer! Is dit moontlik? Kan ek my oë glo of
droom ek. Of is dit sy gees? Sien ek 'n spook?
Meteens verbreek ons generaal die twyfel deur opgeruimd
te sê: ``Het ek julle nie gesê Hans Meyer is groot
en talentvol genoeg om vir sy eie ou lyf te sorg nie?''
Bly en dankbaar om die maat weer te sien, skree ons
almal byna gelyk en sê net: ``Môre, môre ou maat! Sê ons
wat het gebeur?''
Maar luister daar na humoris Berrie: ``Môrre, oorrlede
Hans! My gits, Hans, en wat maak jy hierr? Ek dog jy lê
by die tyd drie voet hoog opgeblaas, doodgeskiet daarr
langs die spoorr!!'' En so het Berrie se pessimisme in
oorvloedige optimisme verander. Selfs die generaal het
heerlik gelag vir die uiterste humorstreke deur Berrie
geopenbaar.
Maar wat het dan werklik tydens die aanval met Hans
Meyer gebeur? Een en ander kan moontlik die fatale fout
begaan om die held die oneer aan te doen deur te dink:
het hy dan met die aanval voet in die wind geslaan? Nee,
o nee! Die merk van die snywond van 'n Lee
Metfordkoeël vandag nog voor aan sy bors is die bewys
dat Kakie nooit die eer gehad het om penkop Hans van
agter te beskou nie, maar goed en terdeë kennis gemaak
het met sy voorkwarte! Kom ons stel neef Hans Meyer
self aan die woord.
``Goeiemôre, Generaal; goeie môre, maats! Ek is bly,
Generaal, om u en almal weer te sien. Dat die aanval
geslaag het, hoef ek nie te vra nie; dit kan ek dadelik
opmerk aan die buit en sigaretrookwolke.''
``Maar,'' merk iemand op, ``as jou uitleg nie honderd
persent aanneemlik is nie, sal jy nie aan 'n sigaret ruik nie
en nog minder 'n pruimpie tamaryntabak kry.''
``Ja, dan kan jy maar die sakke van die ou wat ons
bokveld toe gestuur het daar langs die spoor gaan
deursnuffel,'' merk 'n tweede een op.
``Maar weet jy nie dat maat Hans vir een dooie Engelsman
baie banger is as vir twintig lewendiges nie!'' was 'n
derde opmerking.
``Gee Meyer 'n kans om te verduidelik,'' sê generaal De
Wet.
Tjoepstil is almal en weer begin Meyer verduidelik. Hy
trek sy hemp voor oop en sê: ``Sien u hierdie snywond op
my bors, Generaal?''
``Ja?''
``Nou ja, ek is gewoond 'n mens merk iets aan die ore,
maar Kakie het glo 'n ander gewoonte. Gelyktydig met
38
die eerste sarsie, het hulle my gewond. Dit het vreeslik
gebrand en gebloei, maar dit sou my nie laat terugdeins
het nie. Maar soos die noodlot dit beskik het, kry my perd
ongelukkig ook 'n skoot deur die been. Gelukkig net 'n
vleiswond, maar die dier spring op drie pote! Ek spring
toe af en bemerk dat die bloed met 'n boog uitspuit. Al
raad was: ek het my nekdoek om sy been gebind om
daardeur die bloed te probeer stop. Die ander kêrels was
toe reeds by die blokhuis en die geskiet was stil.
``Omdat ek bang was my perd mag ingee of doodbloei,
het ek dit die beste gedink om maar stadig aan te gaan en
hier op Geelbeksvlei te kom wag.''
``Ja, ou maat, die Engelse het gemeen jou hart sit sommer
net onder die vel,'' spot iemand alweer.
``Meyer, jy het onder omstandigheid net die regte ding
gedoen en jou regmatige deel van die buit moet jy kry,''
was die generaal se opsomming.
Ons het die perd agter die huis met die nekdoek bokant
die knie gesien. Die bloed was reeds gestop. Dit was 'n
donkerbruin perd en sy naam was Britz.
Geelbeksvlei ... Geelbeksvlei! En het julle toe die gasvrye
en altydvriendelike gesigte van oom Flip en tant
Annie Coetzer daar ontmoet? sal iemand moontlik vra.
Nee, voorwaar nie. Die sierlike en ruime woonhuis en die
hulpvaardige hande het verdwyn. Omdat, eerstens die
aggressiewe honde van oorsee onder skaamtelose, valse
aantygings en misleidende huigelary, die land binnegeval
het. Tweedens, omdat die verwoestende bende, bygestaan
deur kaffers en Hotnots, die sierlike woning weldra tot 'n
prooi van die vlamme gemaak en in as gelê het. Net
swartverbrande mure is nagelaat! En derdens, omdat oom
Flip ('n ou man) en tant Annie reeds agter slot en grendel
geplaas is en 'n misdadigersmishandeling moes verduur.
Ag, ja, as oom Flip en tant Annie met die tienduisende
doodsbeendere vandag uit die konsentrasiekamp- en
ander kerkhowe kon antwoord, dan sou daar net een
juigkreet en danklied na die hemel styg! Dit sal wees:
``Dankie, Here dat (om Winston Churchill se woorde te
gebruik) Amerika vandag, en nie meer die destydse
aggressor nie, op die kruin van die wêreld staan!''
Kiesing van Vrystaatse
afgevaardigdes
Aangesien generaal De Wet onder geen omstandigheid
aan enige onderhandeling of poging om 'n einde aan die
oorlog te maak, wou deelneem sonder afgevaardigdes uit
sy verskillende kommando's nie, is by eerste ontmoeting
met lords Kitchener en Milner, asook met generaal Louis
Botha en ander, deur wie die vredesonderhandeling
bewerkstellig is, tot 'n algemene wapenstilstand
ooreengekom. Ten einde die saak te bespoedig en
vergemaklik, is 'n vrygeleide deur die vyandelike linies

en dorpe aan generaal De Wet verleen, ja selfs gretiglik
toegestaan ('n bewys dat Engeland boeglam en sat vir die
verdere voortsetting van die oorlog was). O, en was die
houding en optrede tog maar ferm en beslis by al die
leiers tydens die onderhandelings by Vereeniging, wat
sou die uitslag blykbaar tog nie anders gewees het nie!
Maar helaas! Ons laat hieroor liewers die gordyn sak!
Op weg na die kommando's moes die generaal en sy staf
een nag op Vredefortweg in die konsentrasiekamp
oornag. Reëlings vir die ontvangs is deur die militêre
owerheid met die kampkommandant getref om onder
andere vier groot tente op te slaan, een vir die generaal,
een wat as eetsaal moes dien en twee vir die agt kêrels
wat ons generaal as lyfwag vergesel het. Ek moes sê die
behandeling deur Kakie was heel goed, wat ek aan twee
sake toeskryf. Eerstens was dit moontlik geveinsde en
diplomatiese oorredingstaktiek. Of hulle het geweet dat
hulle dit te doen het met 'n klompie pure jintelmans -
moenie lag nie; onder hulle was ook die skrywer!
By aankoms was twee van die tente reeds in die haak en
kompleet toegerus met alles wat nodig was, o.a. tafels,
stoele, beddens, ens. ens. Steeds ywerig doenig met
grawe en pikke om nog twee tente op te slaan, het ons die
Boere-kamplêers en hensoppers (wat deur die vyand vir
hul vuilwerk gebruik is) nat van die sweet en met die
hoed oor die oë (uit skaamte) daar aangetref. Ag, 'n hond
wat vet gesteel het, het baie beter vertoon as die verraaier-kamplêers.
En hoe inspirerend het die taal van die
nege tot twaalf jaar oue konsentrasiekampseuntjies
(toekomstige penkoppe) tog nie op ons ingewerk nie! Ja,
hulle het op die oomblik die smart, lyding, dood en
ellende wat hulle die môre na ons vertrek waarskynlik
weer onder die kamplêers sou moes verduur, totaal
vergeet. Hulle het dit alles getrotseer solank hulle tog net
vir die twaalf of veertien uur die trotste Boerehartjies
(met handjies in die sye regop langs on staande) vryelik
kon lug oor wat hulle nou al maande en maande moes
opkrop en sluk.
Luister wat sê die outjies terwyl hulle so fier en trots
langs ons staan en wel aan die hensoppers wat steeds
swoeg met die opslaan van die tente en boonop nog deur
die Engelse wagte aangejaag word met die woorde:
``Come on, quick, hurry up, you bastards!'' Hier is enkele
opmerkings: ``Toe maak gou, julle papbroeke, sodat ons
generaal kan gaan rus.''
``En die naaste wat julle vannag aan die tente moet kom,
is tweeduisend tree, anders gaan julle reuk die generaal
en sy manne hinder.''
``Toe, spit en pik; julle het mos julle mausers vir grawe
en pikke aan die Engelse verruil.''
``As julle klaar is, moet julle die burgers se voete kom
was. Maar nee, julle is ook nie werd om aan die burgers
se voete te raak nie.'' ens., ens.
Maar ag, wat 'n onvergeetlike gesig moes ons nie aanskou
in die lang toue vroue en kinders, oud en jonk, maar
almal gehawend en op wie se gesigte verdriet en ellende
duidelike rimpels nagelaat het. Telkens het hulle om die
tente kom saamdrom. En tog nog so vol moed, dat
juigkrete telkens die stilte verbreek as hulle ons toeroep:
``Hou moed. Hou aan! Veg en skiet dood! Jaag hulle die
see in! Liewers dood as ingee. God behoed en seën julle!''
Eindelik moes die generaal die volgende paar woorde
sê: ``Liewe susters en kinders, onthou: God slaap nie en
Hy regeer. Baie dankie.'' Daarop het die menigte die
Vrystaatse volkslied gesing. Dat menige traan in die stil,
donker nag oor die wange gebiggel het, is oorbodig om te
noem.
Ontsettende konsentrasiekamplyding
Die gedagte dat die burgers op kommando lyding verduur
en deurworstel het, is onteenseglik waar, maar na slegs 'n
paar uur se kennismaking met die lyding, smart, ellende
en gestadige, uitmergelende hongerdood wat die moeder,
vrou en kind dag en nag in die moordkampe moes
verduur (waarvan mej. Emily Hobhouse se ontferemende
optrede getuig) het die lyding van die vegtende burgers
dadelik in nietigheid laat verdwyn. En daarop roep ons:
Hulde, hulde en roem aan die Boeremoeder, -vrou en
-kind. Ja, ewige hulde aan julle, wat selfs die gefolterde
hongerdood heldhaftig getrotseer en sodoende die
vaandel van vryheid vir volk en vaderland omhooggehou
het.
Hierdie woorde is nie wat die skrywer sê nie. O nee, ek
roep die Vrouemonument by Bloemfontein, waarvan die
naald na die hemel wys, as getuie in. Nee, nog meer. Die
natuurelemente, son, maan en sterre deur God die Here
daargestel as ewigdurende en verligtende wagters, as
simbole van sy oppermagtigheid! Hierdie sinjale het dag
en nag getrou en glinsterend geskyn oor die uitdelgingskampe
met hulle morge en morge vol vroue- en
kindergrafte.
Dit alles getuig en bevestig die dodelike en byna helse
lyding wat die Boeremoeder, -vrou en -kind moes
verduur net as gevolg van hebsurg, oorheersing en
goudsug van 'n destydse groot wêreldryk. Daarom,
nageslagte: gedenk en onthou! Die bloed en trane van
daardie heldinne en onskuldige wiegies gee die
lewenskrag en groei aan die boompie van dít waarvoor
hulle gely en gesterf het: 'n Verenigde Republiek van
Suid-Afrika!
Tot douvoordag opgesit
Ook hier kan die spreekwoord ``daar is altyd 'n geluk by
39

die ongeluk'' toegepas word. Die lyding van die kamp het
onwillekeurig met die aanbreek van die aandskemering
tydelik plek ingeruim vir die deurbring van 'n genoeglike
aand! Nee wag, laat ek liewers padlangs skryf en my by
die waarheid bepaal. Ons penkoppe het die genotvolle tyd
tot douvoordag laat deurloop! Skaars was die bruinte
toegeslaan, of ons het (net soos met die inneem van die
blokhuis by Leeuspruit) ook daarin geslaag om 'n groot
klomp mooi en opregte Boerenooiens in die twee ruim
tente in te smokkel om sodoende die aangename
geselskap van die onmisbare skoner geslag vir driekwart
van die nag te kan geniet.
Kyk, ek draai nie doekies om nie, maar sê nou sommer
vir julle waterpas in die oë: dit was 'n lekker nag van
``opsit''. Net jammer die nag was nie 36 uur lank nie,
want onthou tog: ons was bykans drie jaar afgehok en die
voorreg ontsê om die ingebore menslike drang na
geselskap met die swart, bruin en blou ogies met lang,
glinsterende hare tog enigsins te bevredig. Ja, ons was
uitgehonger en het reikhalsend na die oomblikke van
hemel op aarde uitgesien: oomblikke wat nòg
Kakiewagte nòg Lee Metford-koeëls ons sou kon belet.
Vandaar dat ons dit sommer tot dagbreek toe laat deurloop
het! Sover ek kan onthou, was almal van ons nog
voor hoenderkraai reeds klaar verloof gewees.
So ongeveer elfuur se kant het die generaal met 'n
glimlag by die tent ingekyk en gevra: ``Hoe lyk dit: hou
julle nog, of het die nooiens julle al gehensop?''
Een van die penkoppe het naderhand onder die ``opsit''verrukkings
so histeries geword dat hy sommer hardop
gesê het: ``Kêrels, hoe vorder julle? Ek is al aan my derde
een verloof!'' En 'n ander liewe ou maat het met sy arms
vier nooiens gelyktydig (weerskante twee) hartlik
omhels! Met sy oë daar gunter in die hoek van die tent
gerig, totaal gehipnotiseer soos 'n voël wat deur 'n slang
vasgesuig is, het hy, sprakeloos en verbyster onder die
reaksie van die warm nooiensbloed aan sy sye, volslae
oorbluf daar gesit met die gelaatsuitdrukking van 'n
lewendige lyk of Egiptiese mummie. Nee, eindelik het hy
tog sy spraak herwin, en toe kon hy net sê: ``Ag, hoekom
is 'n mens se arms tog so kort? Ek wens hulle was twaalf
voet lank, sodat ek sommer die hele boksemdaais kon
insluit en omhels!'' Was ek reg of verkeerd om te sê: daardie
nag was vir die penkoppe 'n silwerrand aan die wolk?
Generaal De Wet kom op
Bloemfontein-stasie aan
Die was tydens die wapenstilstand en onder vrygeleide
om afgevaardigdes vir die vredesonderhandeling by
Vereeniging uit sy verskillende kommando's te laat kies,
dat generaal De Wet die môre op Bloemfontein per trein
aangekom het. Op die stasie was vyf of ses Engelse
40
generaals, onder andere ook generaal Charles Knox en
ander offisiere. Van generaal Knox gepraat, gaan ek eers
duidelikheidshalwe sy ``stamboom'' gee en meedeel wat
generaal De Wet van sy vegmetodes gedink en gesê het:
``Knox is een van die Engelse generaals - en miskien 'n
uitsondering - wat probeer het om skoon te veg; dit wil
sê, hy veg nie teen weerlose, vlugtende vrouelaers nie.''
Terloops, generaal Knox was alombekend as een van die
vernaamste Engelse generaals, wat hom spesiaal ten doel
gestel het om generaal De Wet te vang en gevolglik het
baie gevegte onder aanvoering van Knox plaasgevind met
die gevolg dat òf De Wet òf Knox moes rieme neerlê en
soms was dit gelykop.
Op die stasie is generaal De Wet toe ontmoet en aan die
Engelse generaals voorgestel. Die ontmoeting was van
albei kante hoflik, hoewel buitengewone nuuskierigheid
nie verberg, maar duidelik op die Engelse bakkies selfs
vir 'n bysiende man sigbaar was! Die geleentheid kry hul
nou om die man te sien met wie hulle so baie slaags was
en vir wie hulle tog so graag wou vang, die man voor wie
hulle so dikwels die knie moes buig en die hasepad kies
ten einde nie self gevang te word nie. Dis die man wat by
Roodewal vir Groot-Brittanje 'n paar miljoen pond skade
berokken, by Sannaspos nog voor lord Roberts sy oë kon
oopmaak, sewe van sy Armstrong-kanonne gebuit het, die
man vir wie die Vrystaat kruis en dwars met blokhuise en
vangnette bebou en bespan moes word; die man vir wie
die Engelse ``ladies'' in Engeland 'n ontsaglike
Kersfeesmaal op Groenkop naby Bethlehem gratis moes
voorberei; ja, die man wat met sy dappere Gideonsbende
Downingstraat 10 byna drie jaar van slapelose nagte
besorg het. Die nuuskierigheid om dié man vlak voor
hulle te sien staan en 'n handdruk te gee, was duidelik sigbaar.
En wat 'n teëstelling. Hier word die hand gebruik om te
groet, terwyl dieselfde hand vir byna drie jaar op die
sneller van die Lee Metford teen hom (De Wet) en
omgekeer gebruik is. Die bekende Engelse trots het egter
die slag (dit was opmerklik) ontbreek, wat blykbaar aan
die wapenfeite moet toegeskryf word en tewens ook
insluit 'n skaam-kwellende gewete om te dink dat,
nieteenstaande 'n gedissiplineerde mag van 200 000 tot
250 000 Britse troepe, plus kaffer- en Hotnotbendes, en,
helaas, ook Boere-opdrifsels, dit nie in hulle klere gesit
het om die Boerseun en sy handjievol dapperes te vang
nie; en dit ten spyte van die feit dat dieselfde Boerseun,
bygestaan deur sy dappere Gideonsbende, die Vrystaat se
vlaktes al goed met die bloed van bogenoemde
mengelmoes gedrenk en rooi geverf het.
Met die ontmoeting het generaal Charles Knox die
opmerking gemaak: ``Hoewel ons dikwels op die veld
met die wapens ontmoet het, is ek baie bly om u nou
persoonlik te ontmoet en kennis te maak, Generaal!'' In
een asem laat hy hardop volg: ``Want jy sal seker erken
dat ek een van die Engelse generaals is wat die meeste

agter jou gejaag het!''
Baie geamuseerd en onder gelag van die ander generaals
en omstanders en tot 'n mate van verleentheid van
generaal Knox, het generaal De Wet as volg geantwoord:
``Ja, aangename kennismaking! Ek erken dat jy baie agter
my gejaag het. Maar jy sal seker ook bereid wees om te
erken dat jy jou rieme meer as eenmaal styfgeloop en jou
bitterlik met jou gejaag agter my vern ... k het.''
``That I admit,'' was Knox se antwoord. Ook hier met
die sarkastiese (dog raak) antwoord, was Kakie se kind
weer vir die soveelste maal uitoorlê.
Nog 'n amusante voorval het op Heilbron, waar generaal
De Wet tydens die verkiesing van afgevaardigdes moes
oorbly, voorgekom. Terloops, onder die gesprekke die
aand in generaal Ian Hamilton se kamp, is ontdek dat
Krisjan en Ian reeds in 1881 op Amajuba se kruin (waar
die Boere so 'n roemryke oorwinning behaal en die
Engelse onder aanvoering van sir Pomeroy Colley - wat
ook gesneuwel het - 'n verpletterende nederlaag gely het)
die een teen die ander geveg het. Of sal ek dit liewers so
stel. Daar het De Wet sy wettige eiendom help verdedig,
terwyl Hamilton op anneksasie en roof uit was. (Dit sal
een en ander moontlik interesseer om te verneem dat
generaal De Wet, destyds 27 jaar oud, as veldkornet aan
die bestorming en verowering van Amajubaberg
deelgeneem het. Dit was in die eerste Engelse oorlog en
poging om Transvaal te annekseer).
Ons het die nag in Hamilton se laer geslaap. Kort voor
ons vertrek die volgende môre sê generaal Hamilton:
``Generaal, hier is vir u 'n klein aandenking.'' (Dit was 'n
pragtige, swart offisiersjas). Generaal De Wet neem dit
en bedank hoflik, maar voeg sarkasties daaraan toe en
laat die Engelsman 'n pil soos 'n volstruiseier agter om
aan te sluk deur te sê: ``Al leef ons nou al geruime tyd
lank net uit een kommissariaat, maar natuurlik met dié
verskil: u het 'n vryer toegang tot die kommissariaat as
ek!'' En so het die vegters van 1881 en 1902 mekaar vir
die laaste maal gesien en gegroet.
Vereeniging - nee, Afrikaner-Mara
Hier op die sandwalle van die Vaalrivier het dit gebeur,
hier waar selfs die treurwilger sy lommerryke takke na
die aarde laat hang as blyk van simpatie. Hier het
Boeretrane die aarde deurweek en vrugbaar gemaak. Dit
was by hierdie Mara waar die Gideonsbende die bykans
driejarige stryd vir reg en vryheid moes gewonne gee.
Aan wie? Aan die destydse Groot-Brittanje wat hom op
die skouer geklop en ``die beskermer van klein nasies''
genoem het. Dit was hier waar die dierbaarste kleinood:
die onafhanklikheid van die Vrystaat en Transvaal as
twee vreedsame republieke, tydelik begrawe is. Onder
dwang, oormag en geweld en met die kwellende gedagte
dat 26 000 onskuldige slagoffers, vroue en kindertjies,
reeds die marteldood in die moordkampe en elders
gevind het, moes die stryd prysgegee word.
So is ook die Vierkleur onder die droefheid van gebroke
harte by Vereeniging op die walle van die Vaalrivier in
Mei 1902 begrawe. Begrawe ja, maar Goddank, dit was
'n skyndood. Die pasiënt het maar net in 'n floute verkeer.
Daarvan getuig die reeds hoorbare asemhaling en die
sigbare opstanding van die neergeslaande volk, wat hom
weldra aan sy dierbare land in die vorm van 'n Verenigde
Republiek van Suid-Afrika springlewendig sal vertoon.
Trots en dankbaar sal ons dan uit volle bors kan en mag
sing: ``Dat vrije Volk zijn wij!''
Insake amnestie vir Kolonialers
Lord Kitchener en sir Alfred Milner, verteenwoordigers
van Engeland tydens die onderhandeling by Mara
(Vereeniging), was ten opsigte van amnestie vir die
Kolonialers haas onverbiddellik en toegeeflik. Daardie
Kolonialers was rasgenote vir wie bloed dikker was as
water en wat dit hulle heilige plig geag het, deur hul
Afrikanerinstink daartoe gedwing was, om hul lot by dié
van die Boere in te gooi. Hulle was steeds gedagtig aan
die eeue-oue vervolging en verdrukking waarvan onder
andere Slagtersnek en Boomplaas getuie is, om nie eers
van die Jameson-sluipmoord te praat nie!
Maar die ferme en besliste houding van generaal De
Wet by 'n sekere informele samespreking toe hy reguit
aan Kitchener en Milner gesê het: ``Voordat ek my
broers, die Kolonialers wat alles met ons feil gehad en in
die stryd gegooi het, aan die genade van Engeland gaan
oorgee, gaan ek en my burgers terug en sal ek veg tot die
oorwinning of totdat ek saam met hulle doodgeskiet is..
.,'' dié houding het sake 'n ander wending gegee. Dit was
ook die houding en pleidooie van ander afgevaardigdes
en by name dié van die destydse kranige penkopkommandant
C.A. van Niekerk (tans President van die
Senaat).
Die uitslag was dat amnestie toegestaan is. Met ander
woorde, die vuurproef van byna drie jaar was vir
Kitchener en Milner meer as voldoende en die gedagte
dat deur amnestie te weier, die stryd blykbaar hervat gaan
word, was dodelik. Gevolglik het Engeland kopgegee en
amnestie was 'n voldonge feit. Dit was deel van die
voorwaardes dat die doodstraf op enige Kolonialer, sy die
offisier of burger, nie kan of gaan toegepas word nie. En
so het die ferme optrede van generaal De Wet, kommandant
C.A. van Niekerk en andere die koloniale helde
blykbaar van 'n tweede Slagtersnek gered.
Na die vredesluiting het die generaal op sy plaas, Roodepoort,
aan sy seun, Kotie, wat tydens die onderhandeling
te Vereeniging 'n krygsgevangene op St.
Helena was, in my teenwoordigheid gesê: ``Dit sou meer
as gemeen en lafhartig gewees het om die Kolonialers
41

wat hul lot met ons in die stryd gewerp het, sonder
amnestie aan die genade van Engeland uit te lewer.''
Daarop het my broer gesê: ``Ja, Pa, dit was oulike taktiek
gewees.''
Hierop het generaal De Wet kortliks sarkasties geantwoord:
``Man, onthou, as jy 'n Engelsman storm, dan
moet jy dit met geweld doen; en as jy hom by die keel
gryp, dan moet jy 'n gryp gryp soos jy nog nooit gegryp
het nie!''
Dit is vrede
Die oorlog is beëindig. Dit is vrede. Kommando's word
ontbind en die burgers gaan huis toe; nee, keer terug na
hul verwoeste plase en afgebrande wonings, sonder vee
of 'n lewensbestaan. En die ergste van alles: met hul
gesinne steeds in die Engelse herberge, die
konsentrasiekampe, waar groot getalle (ek sidder by die
gedagte) en dikwels vrou én kind of kinders reeds rus in
die moordkamp-kerkhof. Wat 'n algemene, onvergeetlike
en haglike toestand was nie die lot van die Boervolk nie.
Daardie ellende is boonop veroorsaak deur die goudsug
en die toedoen van die ``beskermer van klein nasies!''
Terloops, my moeder en haar kinders moes self met die
terugkoms van die Merebank-konsentrasiekamp uit Natal,
tydelik intrek neem in 'n murasie bedek met
swartverbrande sinkplate. En tog het sy gesê: ``Dit is 'n
koninklike lewe in vergelyking met die moordkamplewe.''
Daarom vra ek: kan ons vergewe? Ja, ons moet, mits
belydenis gedoen en om vergifnis gesmeek word. Maar
vergeet? Nee, nooit nie!
Generaals De Wet, De la Rey en
Botha
na Europa
Die doel of sending van die drie generaals na die Vasteland
van Europa is algemeen bekend en dus onnodig om
weer beskryf te word, maar die voorval aangaande
generaal De Wet tydens hulle verblyf in Londen is
minder algemeen bekend. Vandaar my beskrywing van
die voorval soos persoonlik deur die generaal na sy
terugkoms uit Europa op sy plaas, Roodepoort, in my
teenwoordigheid aan my moeder meegedeel.
Net die tweede dag nadat die generaals by Southampton
aan wal gestap het, was daar 'n uitnodiging van die Britse
admiraliteit aan hulle om die Britse vloot te gaan
inspekteer (blykbaar met die doel om die grootheid en
krag van Engeland by die Boere in te pomp). Die
sametrekking van die vloot was natuurlik weke vooraf
kant en klaar gereël.
Die uitnodiging is geredelik deur generaal Botha aan-
42
vaar, maar generaal De Wet het beslis geweier om te
gaan. Nadat baie moeite en geld gespandeer is (en veral
Britse lis) vir die samestelling, prag- en praalvertoning
van die vloot, hangende die inspeksie deur die
Boeregeneraals, was dit vanselfsprekend 'n groot skok en
bittere teleurstelling vir die admiraliteit en eerste Seelord
om te verneem dat generaal De Wet die uitnodiging van
die hand gewys het en dat hulle net die tweede dag sedert
sy aankoms in Londen self weer uitoorlê is!
Wel, so kon dit tog nie gelaat word nie. Gevolglik is 'n
laaste poging deur die admiraal onderneem om generaal
De Wet persoonlik te gaan spreek in die hotel waar die
generaals tuis was en hom te probeer oorreed om die
uitnodiging te aanvaar. By die hotel gekom, was die
gesprek soos volg:
Die admiraal: ``Generaal, ek verneem u het die grote
eerbewys en uitnodiging om die vloot te gaan inspekteer,
van die hand gewys?''
Generaal De Wet: ``Ja, ek het.''
Die admiraal: ``Maar, Generaal, ek het u nou kom
spreek om u persoonlik die uitnodiging aan te bied en ek
voel oortuig u sal die grote eerbetoning nou seker
aanvaar?''
Die generaal: ``Baie dankie, Admiraal, maar dit spyt
my, ek kan en sal die uitnodiging nie aanneem nie.''
Die admiraal (half vererg en opgewonde): ``Maar, Generaal,
wat is dan u rede waarom u weier om te gaan?''
Generaal De Wet (ook nie meer te koel nie): ``Admiraal,
u het my 'n reguit vraag gestel en nou gaan ek u ook 'n
reguit antwoord gee.'' (De Wet se beker, om sy eie
woorde te gebruik, was by die tyd tot barstens toe vol).
``My rede waarom ek beslis weier om die Britse vloot te
gaan inspekteer, is omdat ek en my volk treur en vandag
nog in rougewaad gaan omdat ons land se
onafhanklikheid afgeneem is en 'n groot deel, veral die
vroue en kinders van ons klein volkie deur Groot-
Brittanje uitgedelg is. Daarvoor was daardie vloot
verantwoordelik.''
En met die volgende drie woorde: ``Oh, I see,'' het die
admiraal die hotel verlaat.
Die generaal-admiraal-voorval het selfs 'n woordewisseling
tussen generaals Botha en De Wet veroorsaak.
In persoonlike of private gesprekke het generaals De Wet
en Botha mekaar as Kris en Louis aangespreek. Nadat die
generaal De Wet die uitnodiging beslis van die hand
gewys het, het generaal Botha hom as volg uitgelaat:
``Kris, ek kan jou standpunt nie insien of begryp nie,
waarom jy die vriendelike aanbod en eerbewys nie wil
aanvaar nie. Man, verander jou plan en kom gaan saam,
die Engelse sal dit baie op prys stel as ons hulle die eer
bewys om hulle vloot te gaan inspekteer.''
``Ja, Louis, jy is reg, eer gaan bewys aan hulle vloot,
maar verder - en dit het jy vergeet - om ons doelbewus
met die magtige invloed van hulle vloot te besiel. Nee,
hulle sal 'n baie groter eer aan ons bewys om eers ons

onafhanklikheid terug te gee,'' was generaal De Wet se
antwoord.
``Kris, man, moet nou nie klein wees nie; kom gaan
saam, ek gaan in elk geval,'' was generaal Botha se
opmerking.
``Louis, ek het finaal besluit. Ek sal nie die Britse vloot
gaan bewonder en inspekteer nie! Noem my handelswyse
maar klein, dog ek voorspel en sê nou reguit aan jou: die
dag sal kom dat jou volk jou handelwyse en daad sal
betreur.''
En so het Christiaan De Wet as Boerepatriot en 100
persent Afrikaner sy geliefde Suid-Afrika verlaat op weg
na Engeland, na die nasie wat die kuns by uitstek
verstaan om die heuningkwas tog so behendig te gebruik.
Dog so het hy ook na baie heuningkwasse weer as patriot
en Afrikaner onveranderd na sy land teruggekom om
voortaan lief en leed saam met sy verwoeste volk te deel
en sy eerste huisie met swartverbrande mure en sinkplate
te kom bewoon. Ja, so is hy as fondamentsteen ingemessel
in die Boere-volksgebou en so het hy onder sy
nasie geleef met 'n onwankelbare geloof en oortuiging in
die heropstanding van 'n onafhanklike Republiek van
Suid-Afrika. Feitlik as 'n arm man het hy sy laaste snik in
die boesem van sy geliefde volk gegee en rus hy tans as
krygsman saam met die staatsman, president Steyn, en
die godsman, dr. Kestell, aan die voet van die Vrouemonument
wat met die naald as simbool na die hemel
wys en dag en nag om vergelding roep.
Begrafnis van president Paul Kruger
Hoewel president Kruger as balling in die vreemde (Switserland)
gesterf het, is sy stoflike oorskot tog in sy
geliefde land in Pretoria begrawe. Die begrafnis is deur
tienduisende van sy bewonderaars bygewoon. Onder
andere was ook generaal De Wet, sy seun Kotie, Berrie
Richter, die skrywer en nog 'n paar van die generaal se
oorlogstaflede teenwoordig. Goeie voorsorg is destyds
deur die reëlingskomitee getref en vir alle oudoffisiere is
'n afsonderlike plek gereserveer. Dit kon alleenlik deur 'n
sekere toegang bereik word en ten einde toegang te
verkry, moes elkeen sy toegangskaartjie as oudoffisier
aan die hekwagter toon.
Dit was by die geleentheid dat Berrie Richter weer 'n
kans gekry het om met sy streke voor die dag te kom.
Terwyl die generaal en ons na die hek aangeloop het,
het 'n onbekende persoon net voor ons geloop. Piekfyn
uitgedos in pluishoed, swart manel en wit handskoene
kom hy voor die hek en wou sommer ingaan, maar die
polisiewag keer hom en vra sy kaartjie.
``Wat! kaartjie?'' vra hy vererg.
``Ja, Meneer, u oudoffisiers-toegangskaartjie,'' antwoord
die polisie.
``Dat heb ik toch niet,'' antwoord die pluishoedman.
``Meneer, dit spyt my, dan kan ek u nie deurlaat nie.''
``Je kan me toch de eer aandoen en zonder dat kaartje
echter binne late gaan.''
``Meneer, ek mag nie.''
Baie vererg en ook skaam draai die manel en pluishoed
toe om. Nou is Berrie aan die woord en sê, terwyl hy die
persoon in die oë kyk: ``Ja nee, maat, waarr was jy
daardie dae toe ons bedags die hitte van die son, die
koeëls en bomme en snags die koue ryp op ons moes
verrdrra? By die geleentheid tel die manel en pluishoed
en wit handskoene hoegenaamd niks nie, en daarr bly
niks anderrs virr jou oorr nie, as drraai maarr om.
Onthou: vandag tel hierrdie wit, harrde strrooihoedjie
meerr as daarrdie pluishoed!'' Die gevolg was dat die
pluishoed met manel en wit handskoene moes omdraai en
aan Berrie met die harde, wit strooihoedjie is toegang
verleen.
Enige gedigte
``Wie noemt ge wel een flinke vent
By boer en Englesman bekend?
Wie heeft John Bull zoo vaak verrast,
Zyn trein en mannen aangetast?
'Tis Christiaan de Wet,
'Tis Christiaan de Wet.
Wie is die held van Koringspruit?
Wie won daarbij een goeden buit?
Wie is nu daar en dan weer hier,
Wie wijk van Zand- na Vaalrivier?
'Tis Christiaan de Wet,
'Tis Christiaan de Wet.
Wie is de dappere Generaal?
Die den Engelschman ontnam zijn maal,
Verschynt, verdwijnt ter goeder uur,
En Roberts maakt het leven zuur?
'Tis Christiaan de Wet,
'Tis Christiaan de Wet.
Wie breekt gedurig sporen op?
Wie slaat den vijand op zijn kop,
Wie is de schrik van den Engelschman,
Dien Kitchener niet vangen kan?
'Tis Christiaan de Wet,
'Tis Christiaan de Wet.
Wie het de Vrystaat uitgestapt?
Aan vyf, ses generaals ontsnapt,
Wie is vereend met De la Rey,
En maakt de Boerenvrienden bly?
'Tis Christiaan de Wet,
'Tis Christiaan de Wet.
43

44
Wie houdt daar gindsch den moed er in?
Wie toont den waren Vryheidszin,
En maakt dat alles recht zal kom,
Tot heil van het Afrikanerdom?
'Tis Christiaan de Wet,
'Tis Christiaan de Wet.
Onderstaande is 'n gedig en blykbaar 'n produk uit die pen
van 'n Tommie, as herinnering aan en van die op Kakie
toegediende uitklophoue en tewens roemryke nagtelike
oorwinningsgeveg van generaal De Wet en sy dappere
Gideonsbende, gelewer in die vroeë môre-ure van 25
Desember 1901 te Groenkop, O.V.S.
``In the dead of night, when the camp's asleep
Through the sentinal guard struggling o'er rocks so
steep,
There's a shot in the dark, there's a sudden cry,
And the men rush out from tents to die!
Who strikes by night when the moon is set?
And the dead makes answer: De Wet! De Wet!''
Gedig op generaal Christiaan de Wet - deur Meneer
Willie le Roux (in lewe van Bloemfontein).
Christelik leefde onz' held hier op aard;
Hy werd deur Gods goedheid ons volk lang gespaard.
Rust in dit leven genoot hy niet veel,
In't heil van zyn volk doed hy 'n heel groot deel;
Stryden en lyden dat kende hy goed;
Te sterven voor vryheid selfs had hy de moed.
In Afrika's boezem, daar rust thans onz' held;
Ach! Pynlik die scheiding door God daar gesteld
Aan onz Generaal word hulde gedaan,
Neem weduwee en kinders, O Heer, neem ze aan!
Rust zalig O ziele, ja rust in den Heer!
U diensten in trouwheid waarderen wy zeer;
Daar ginds aan de voet van het groots monument,
Ook dicht by u vriend, onz geliefd president.
Lyden voor vryheid dat deelden zy zamen;
Prys God voor die helden, lang leve hun namen;
Hun leven was altyd op Christus gegrond.
Daar schiet langs die kabels de wereld gansch rond
Een tyding zoo smartvol uit Afrika's grond;
Wie treurt niet te horen: De Wet is niet meer!
Een prins van zyn volk en 'n kind van den Heer!
Tot hiertoe gestreden geleefd tot Gods eer.
Gee ag en let op die eerste letter van elke lyn, en u kry die
naam: CHRISTIAAN RUDOLPH DE WET.
Gedig op Generaal tydens sy begrafnis.
THE CORDON
(February 8th, 1922)
Today I stood with bared head as I watched,
And noted as the great procession passed,
The homage of two races to a man
The old campaigner laid to rest at last!
And, as I mused, I could not but recall
A phrase we often used in days of yore,
When, in the camp fires' light,
We passed the news
And wondered what the morrow had in store.
A catch-word which the papers caught - a phrase
(The men who fought against him won't forget)
Which somehow came again to me to-day:
``The Cordon daily Tightens round De Wet.''
How untrue then! How true to-day! When all,
Both Prince and peasant, Dutch and English mourn
The man who fought for country and his God,
And treated death and gain alike with scorn.
A simple farmer! Aye! but every man
Of very race stands with bared head to pay
His silent homage, given tribute mute,
``The Cordon tightens round De Wet to-day.''
This was the breed that made Rome rule the world;
This was the kind that Spartan mothers bore;
This is the sort shall always lead the van,
When men are needed, and the need is sore.
God rest you! You, at any rate, have lived
A life of glory. At your tomb I bend;
The Cordon Tightens and the knot is sealed;
My some-time enemy - but now my friend.
``Engelsman''

Generaal De Wet met die Vredesluiting 1902
Die skrywer as twee-
en-twintigjarige
Staf-offisier van
Generaal De Wet
Generaal-Majoor French
Dalgety
Kommandant Gideon Scheepers (Die martelaar)
Lord Kitchener
Kaptein Danie Theron (Die unieke held)
Veldmaarskalk Lord Roberts
Kaptein Melt van Schoor (sittende) (Die vertroude
verkenner, treine- en brûe-opblaser)
Mev. Genl. De Wet (sittende) nog in rougewaad oor haar
seun Danie wat tydens die Rebellie 1914 gesneuwel is
Mev. Genl. De Wet alwaar sy op haar massiewe grafsteen in brons lewensgroot
staan, besig om die verraderlike Engelse petisie aan flenters te skeur
Lys van naamtekeninge van afgevaardigdes na die Vredeskonferensie te Vereeniging, 1902
Danie de Wet (sittende) (Gesneuwel te Doringberg tydens die
1914 gewapende opstand)
45