Zoetwaterbel IJsselmeer, verzilting in delta - Vewin

Opinieblad van de Vereniging van waterbedrijven in Nederland (Vewin)
Water
spiegel
DG Water Annemieke Nijhof
Zoetwaterbel IJsselmeer, verzilting in delta
Symposium Oasen, interview Joost Schrijnen
Bedreiging zoetwaterbronnen Zuid-Holland
Directeur Aqualectra Anthon Casperson
Watervoorziening op Curaçao
11de jaargang, nummer 6
December 2008

Colofon INHOUD
Waterspiegel is een periodieke
uitgave van Vewin, de
Vereniging van waterbedrijven
in Nederland. Waterspiegel
brengt nieuws, achtergronden
en opinies uit de wereld
van water en aanverwante
sectoren.
UITGEVER
Rinus Vissers
Nijgh Periodieken B.V.
Postbus 122
3100 AC Schiedam
Tel. 010-4274100
Fax 010-4739911
E-mail info@nijgh.nl
HOOFDREDACTIE
Vewin
Coen Sleddering
(sleddering@vewin.nl)
(EIND)REDACTIE
Nijgh Periodieken B.V.
Pieter de Vries
(p.de.vries@nijgh.nl)
Peter Bielars
(p.bielars@nijgh.nl)
DRUK EN LAY-OUT
Den Haag media groep b.v.,
Rijswijk
REDACTIONELE BIJDRAGEN
Paulus Eras
Olav Lammers
Sanne Terlingen
Robert Visscher
FOTOGRAFIE EN
ILLUSTRATIES
ANP
Aqualectra
De Haagse Hogeschool (Mieke
Barendse)
Duinwaterbedrijf Zuid-Holland
Xander Koppelmans
MCM Productions, Geleen
Ministerie van Verkeer en
Waterstaat
Nationale Beeldbank
Johannes Odé
Stichting WaterWijs
Waterleidingmaatschappij
Drenthe
Waterleiding Maatschappij
Limburg
ABONNEMENTEN
Waterspiegel wordt
toegezonden aan personen
die beroepsmatig bij de
watersector betrokken zijn.
Adreswijzigingen kunnen
worden gericht aan Vewin
(Postbus 1019, 2280 CA
Rijswijk). Verzoeken om een
gratis abonnement zijn ter
beoordeling van de uitgever.
Niets uit deze uitgave mag
worden overgenomen zonder
toestemming van de uitgever.
2
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
DG WATER ANNEMIEKE NIJHOF
4 Zoetwatervoorziening,
verzilting en veiligheid
Annemieke Nijhof heeft als directeur-generaal Water van het ministerie van
Verkeer en Waterstaat een uitdagende beleidsportefeuille met diverse actuele
waterkwesties. Aanleiding voor een vraaggesprek over de zoetwaterfunctie
van het IJsselmeer, de zuidwestelijke delta (verzilting, waterveiligheid en gevolgen
voor zoetwatervoorziening), de temperatuurnorm voor oppervlaktewater
en het natuurbeleid in wingebieden van grondwater. “Met het advies van
de Deltacommissie is het behoud van de zoetwaterfunctie van het IJsselmeer
alleen maar belangrijker geworden, gelet op de verzilting en de functie van
deze zoetwaterbel voor de drinkwatervoorziening.”
ACTIVITEITEN WMD IN INDONESIË
SYMPOSIUM OASEN EN INTERVIEW JOOST SCHRIJNEN
8 Zuid-Holland: verzilting en
drinkwatervoorziening
“De overheid – provincie en gemeenten – is aan zet.” Zo typeerde Arie Haasnoot
van gastheer Oasen het gevoel van de drinkwaterbedrijven in Zuid-Holland tijdens
het symposium ‘Zoet IJsselmeer, zout Zuid-Holland’ vorige maand. Als de
plannen van de Deltacommissie worden uitgevoerd, wordt veel van het huidige
zoete water in Zuid-Holland zout. Dat is met de huidige regelgeving funest voor
drinkwaterbedrijven. Naast het verslag van het symposium ook een interview
met Joost Schrijnen, programmadirecteur Zuidwestelijke Delta.
12 Op de goede weg met
waterprojecten
Samen met de Stichting Waterprojecten Oost-Indonesië is
Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) actief betrokken bij de opbouw
van de drinkwatervoorziening in Indonesië. Met een meerderheidsaandeel
in lokale drinkwaterbedrijven stuurt WMD projecten aan die moeten leiden
tot een efficiëntere en financieel gezonde bedrijfsvoering, beter opgeleid
personeel, meer kennis en een beter onderhouden infrastructuur met minder
lekverliezen. Directeur Karst Hoogsteen van WMD: “We zijn op de goede weg.
Het aantal aansluitingen neemt toe, de infrastructuur functioneert beter en
steeds meer mensen raken beter getraind.”
INTERVIEW ANTHON CASPERSON (AQUALECTRA)
16 Watervoorziening
op Curaçao
Curaçao heeft in Aqualectra een bedrijf dat de nutsvoorzieningen op het ei-
land ontwikkelt en bouwt, beheert en onderhoudt. Het nutsbedrijf heeft een
‘twintigjarenplan’ ontwikkeld. Directeur Anthon Casperson zegt voortdurend
binnen dat kader aan verbetering van onder meer productie, distributie en
kwaliteit van water te werken. De overheid dient op haar beurt tempo te
maken met adequate wet- en regelgeving.

VOORWOORD
Tien uur van Amsterdam
en Londen… cholera
Het einde van 2008 nadert. Het jaar is voorbij gevlogen. Nationaal en internationaal is er hard
gewerkt om schoon water voor iedere aardbewoner bereikbaar te maken.
De UN Millennium Development Goals 2015 komen iets dichterbij, zowel voor drinkwater als voor
sanitaire voorzieningen. Iedere mijlpaal echter die we op de millenniumroute passeren, brengt het
besef met zich mee dat we nog veel sneller vooruit moeten. Ieder mens telt.
Strijden voor schoon drinkwater is een non-stop gevecht, zo leert de laatste anderhalve eeuw in
Europa. Het gaat niet alleen om de hoeveelheid water die mensen nodig hebben om te overleven,
maar ook om de kwaliteit van het water. John Snow pakte in 1850 de met cholera besmette
waterpompen van Londen aan. Daarmee werd de drinkwatersector geboren.
Ons land volgde. In Amsterdam startte het eerste Nederlandse drinkwaterbedrijf in 1853.
Den Haag en andere steden volgden, vaak onder druk van cholera-epidemieën. Het belang van
schoon water zit bij iedere Nederlander stevig tussen de oren. Niet verrassend dat wij in dit
Jaar van de Sanitatie een rol van betekenis speelden op het wereldtoneel om iedereen van toiletten
en wasvoorzieningen te voorzien. Alle eer komt daarbij toe aan onze Prins van Oranje die de hele
wereld afvloog om regeringsleiders toe te spreken.
Maar we moeten sneller vooruit, proactief opereren, niet op onze lauweren rusten. Het belang
van schoon water speelt niet alleen aan het eind van de watercyclus bij het wassen van handen
en billen. Het begint al bij het schoon houden van rivieren, meren, kanalen en grondwater waar
wij drinkwater uit maken. Waar Europa daarvoor fi er kaderrichtlijnen opstelt, moeten wij die ook
tijdig implementeren. Vertragen lijkt goedkoop maar is geen ‘duurkoop’.
En dan die uitbraken van cholera in zuidelijk Afrika: Zimbabwe, Congo, Botswana, Zambia,
Mozambique en Zuid-Afrika. Uitgerekend in dit Jaar van de Sanitatie, 160 jaar na en slechts
tien uur vliegen van Londen en Amsterdam…..
Kortom, er is hoop maar ook een lange weg te gaan. Op 1 januari start de volgende etappe.
Theo Schmitz
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 3

4
‘Zoetwaterfunctie IJsselmeer behouden’
DG Water over IJsselmeer, zuidwestelijke delta en zoetwatervoorziening
Annemieke Nijhof heeft als directeur-generaal Water van het ministerie van
Verkeer en Waterstaat een uitdagende beleidsportefeuille met diverse actuele
waterkwesties. Aanleiding voor een vraaggesprek over de zoetwaterfunctie van
het IJsselmeer, de zuidwestelijke delta (verzilting, waterveiligheid en gevolgen
voor zoetwatervoorziening), de temperatuurnorm voor oppervlaktewater en het
natuurbeleid in wingebieden van grondwater. “Met het advies van de Deltacommissie
is het behoud van de zoetwaterfunctie van het IJsselmeer alleen maar belangrijker
geworden, gelet op de verzilting en de functie van deze zoetwaterbel voor de
drinkwatervoorziening.”
De Deltacommissie deed in september
aanbevelingen voor een
toekomstbestendige waterhuishouding
in Nederland. Het ministerie van
Verkeer en Waterstaat (VenW) presenteert
met het Nationaal Waterplan, met daarin
het uitvoeringsprogramma voor de periode
2009-2015, een visie op een klimaatbestendige
inrichting van Nederland.
Daarnaast is de Nederlandse overheid
volop bezig met de implementatie van
de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW)
en wordt in de (drink)watersector een
levendige discussie gevoerd over de verziltingsproblematiek
in de Zuidwestelijke
delta. Bovendien neemt het kabinet begin
volgend jaar een beslissing over de Afsluitdijk,
waarvoor vier consortia plannen
hebben ingediend. Kortom, Annemieke
Nijhof, die in februari aantrad als nieuwe
directeur-generaal Water bij VenW, heeft
een uitdagend beleidsterrein en genoeg
gespreksstof.
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
Er zijn verschillende plannen ingediend voor
aanpassing en eventuele versterking van de
Afsluitdijk en voor de inrichting van het watergebied
eromheen. Welke voorwaarden stelde VenW
bij de marktverkenning en welke elementen van
de ingediende plannen spreken u aan?
Annemieke Nijhof: “Een heel belangrijke
voorwaarde is dat het IJsselmeer zijn
zoetwaterfunctie moet behouden. Met het
advies van de Deltacommissie is dat alleen
maar belangrijker geworden, gelet op de
verzilting en de functie van deze zoetwaterbel
voor de drinkwatervoorziening.
Daarnaast is van belang dat de waterkering
op orde is. Wat ons aanspreekt in de
plannen, is de balans tussen die voorwaarden
en het feit dat er veel aandacht is voor
duurzaamheid en het creëren van nieuwe
natuurwaarden en dat ook het toegenomen
besef van de estuariene dynamiek is
meegenomen. Enerzijds de dijk overeind
houden, maar ook een zachtere overgang
creëren van zoet naar zout water. Dat levert
ecologische winst op en biedt mogelijkheden
voor duurzame energieopwekking:
blauwe energie op de overgang van zoet
naar zout water.”
Komt de drinkwaterfunctie zo niet in de knel?
“Daarvoor is nog studie nodig. Voor het
IJsselmeer wordt sowieso een peilstijging
voorzien, om in de toekomstige behoefte
aan drinkwater te kunnen voorzien, én
om ondanks de zeespiegelstijging zo
lang mogelijk onder vrij verval te kunnen
blijven spuien op de Waddenzee. De
benodigde hoeveelheid zoet water in het
IJsselmeer moet nader in beeld worden
gebracht. De mate van zeespiegelstijging
is een kwestie van de lange termijn die
nog met veel onzekerheden is omgeven.
In elk geval mogen de plannen voor de
Afsluitdijk niet ten koste gaan van de
zoetwaterbel.”
“DE PLANNEN VOOR DE AFSLUITDIJK
MOGEN NIET TEN KOSTE GAAN
VAN DE ZOETWATERBEL”

W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 5

6
Kiest de overheid straks voor één plan voor de
Afsluitdijk of worden elementen uit verschillende
voorstellen gecombineerd?
“Als we op de klassieke manier hadden
gewerkt, hadden we zelf de plannen
verzonnen en vervolgens aan de markt
gevraagd of het te realiseren is en hoeveel
het kost. We hebben nu gekozen voor een
marktverkenning, waarbij in een vroegtijdig
stadium de markt is gevraagd haar
creativiteit en innovatievermogen in te
brengen. De waterveiligheid, de zoetwaterfunctie
van het IJsselmeer en de bereikbaarheid
zijn onze randvoorwaarden.
Daarnaast kijken we naar de mogelijkheden
voor koppelingen op het gebied van
natuur, recreatie en duurzame energie. Op
basis van de ingediende plannen hebben
we meer zicht op de haalbaarheid en
betaalbaarheid van deze ambities en kan
dus door het kabinet scherper richting
gegeven worden aan de uitgangspunten
voor de planstudie en de Europese aanbesteding,
idealiter in de vorm van een
concept-voorkeurs alternatief. In hoeverre
dit samenvalt met de ingediende plannen,
is nu nog niet te zeggen. Voor zover het
voorkeursalternatief unieke ideeën uit de
markt bevat, krijgen de partijen daar uiteraard
een vergoeding voor.”
We zitten er qua gespreksonderwerp en ligging
nu toch dichtbij. Kunt u iets zeggen over het
toekomstige beleid met betrekking tot de
Waddenzee?
“De Waddenzee is een uniek natuurgebied
en we zijn de natuur de afgelopen vijftig
jaar toch anders gaan waarderen. Het
Waddenfonds heeft een enorme impuls
gegeven aan de ontwikkeling van het
gebied. We zijn een beetje afgestapt van
het principe ‘Handen af van de Waddenzee’
– want dat betekende in de praktijk
achteruitgang van de ecologische kwaliteit
– naar meer natuurwaarden creëren. Stijgt
de zeespiegel geleidelijk, dan moeten we
zorgen voor een vitaal systeem dat zichzelf
verandert. Stijgt de zeespiegel sterker,
dan is de vraag: go with the fl ow of ga je
de natuur actief naar je hand zetten? De
dynamiek van het watersysteem is zo sterk,
dat het hoogmoedig zou zijn te denken dat
je dat kunt beheersen. Anderzijds beschikt
Nederland over veel expertise op het
gebied van waterbouwkundige werken.
Maar het huidige beeld bij de Waddenzee
is toch geënt op meegaan met de natuur.
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
Op de korte termijn is het een kwestie
van het natuurlijke systeem monitoren
en beter leren begrijpen. Nee, geen grote
waterstaatkundige werken dus.”
Dan de zuidwestelijke delta. Door de zeespiegelstijging
en het openzetten van sluizen neemt de
verzilting toe, met negatieve gevolgen voor de
hoeveelheid zoet water en de drinkwatervoorziening.
Welk waterbeleid is verstandig, rekening
houdend met ecologische belangen enerzijds en
de behoefte aan zoet water voor de drinkwatervoorziening
en landbouw anderzijds?
“Er zijn verschillende problemen. De
Westerschelde moet gewoon openblijven
als doorvoerroute voor de haven van
Antwerpen. Stijgt de zeespiegel, dan moet
je dijken gaan versterken. De Oosterscheldekering
heeft gevolgen voor de getijdendynamiek;
het natuurlijke systeem is
verstoord. Door de vermindering van het
getij kalven de zandplaten af, waardoor de
ecologische kwaliteit achteruitgaat. Dan
sta je voor het dilemma of je die natuurwaarde
wilt behouden of dat je zegt ‘weg
is weg’ met die zandplaten. Anderzijds
hebben we de kering niet voor niets. Haal
je die weg, dan moet je landinwaarts
dijken gaan bouwen. Maar dit is een vraag
voor de lange termijn. De Oosterscheldekering
voldoet sowieso tot 2050. Dus zijn
we aan het verkennen of andere maatregelen
mogelijk zijn om de achteruitgang
van de natuur in de Oosterschelde te
remmen, bijvoorbeeld door experimenten
met zandsuppleties en erosiebestrijdende
maatregelen.”
Hoogheemraadschap Delfland maakt zich
evenals de drinkwaterbedrijven zorgen over
het laten verzilten van het Volkerak-Zoommeer
en het openzetten van de Volkeraksluizen en
Haringvlietsluizen. Via het Haringvliet kunnen
dan problemen ontstaan bij de zoetwatervoorziening
in Zuid-Holland via het Brielse meer. Is
het laten verzilten van deze zoetwaterreservoirs
wel zo verstandig?
“Door de belasting van meststoffen en
de geringe doorstroming is het ecologische
probleem in het Volkerak-Zoommeer
groot. Er is veel algengroei en je kunt er
niet zwemmen. Dat kun je alleen oplossen
als je het laat verzilten. Je moet je wel
afvragen wat dat betekent voor de agrariers.
Misschien moet je de zoetwatervoorziening
voor de landbouw anders organiseren,
met lokale waterberging en water-

aanvoer van elders. Je moet je zelf ook de
vraag stellen of je overal in Nederland alles
moet kunnen telen. Als de overheid besluit
tot het laten verzilten, moeten de getroffenen
een overgangstermijn en alternatief
worden geboden. In zijn algemeenheid
moet je een debat voeren over in hoeverre
gebruikers mee moeten betalen aan
zoetwatervoorziening, met een differentiatie
tussen verschillende soorten gebruikers
en gebieden en de beschikbaarheid van
alternatieven. Moet voor iedereen overal
in Nederland zoet water altijd beschikbaar
zijn? Wat betreft een eerste levensbehoefte
als drinkwater natuurlijk wel. Maar voor
industriewater zou dat anders kunnen
liggen.”
Stel dat de overheid besluit de zoete wateren in
de delta te laten verzilten. Worden we dan voor
ons zoet water – essentieel voor de drinkwatervoorziening
en de landbouw – niet te zeer
afhankelijk van het IJsselmeer?
“Het IJsselmeer blijft een belangrijk
voorraadbekken en wordt in de toekomst
wellicht nog belangrijker als het ook een
functie krijgt in de zoetwatervoorziening
in West-Nederland. Maar dat is niet het
enige. Wat doen we bijvoorbeeld met de
grote hoeveelheid zoet water die via de
rivieren de zee instroomt? We moeten
naar het grote geheel kijken. Waar hebben
we zoet water? Waar hebben we genoeg
buffers en opvangcapaciteit zodat we het
water doelmatig gebruiken? Het is een
gecompliceerd probleem, want anderzijds
moeten de rivieren genoeg water afvoeren
om het binnendringen van zout zeewater
tegen te gaan. Dat is ook belangrijk met
het oog op de land- en tuinbouw in Zuid-
Holland. Het is dus vooral een verdelingsvraagstuk,
dat bekeken moet worden in
termen van maatschappelijke kosten en
opbrengsten. Wat kosten de voorzieningen
voor transport van zoet water vanaf het
IJsselmeer? En moeten we ons niet afvragen
of Zuid-Holland nog de juiste plaats
is voor tuinbouw? Het is een belangrijke
economische sector voor de Nederlandse
export. De zorgen over het Brielse meer
nemen we serieus.”
Terug naar het drinkwater. In het ontwerp van
het Besluit Kwaliteitseisen Monitoring Water
(AMvB Doelstellingen) heeft het ministerie van
VROM de temperatuurnorm voor oppervlaktewater
bestemd voor de bereiding van drinkwater
op 25°C gehouden. Staatssecretaris Huizinga
(VenW) gaf deze zomer aan niet voor een Nederlandse
‘Alleingang’ te kiezen bij een doelstelling
voor de watertemperatuur. Levert dit geen
gevaar op vanuit het oogpunt van de drinkwaterbereiding
en volksgezondheid?
“Voor oppervlaktewater is het streven 25°C,
ook vanwege de microbiologische risico’s
voor drinkwaterbereiding bij overschrijding
van die norm. Maar bij de implementatie
van de KRW heeft de Nederlandse
overheid na veel wikken en wegen besloten
in de AMvB de mogelijkheid voor de
betreffende waterbeheerders in de regio
op te nemen om daarvan af te wijken, mits
goed beargumenteerd. Als het rivierwater
tijdens een hete zomer met relatief weinig
afvoer met een temperatuur van 27°C
Nederland binnenkomt, boven de norm
dus, hebben we een probleem. Dan zou je
alle bedrijven die koelwater lozen op de
rivieren, moeten afsluiten. Dat kan niet en
dus biedt de AMvB de nodige ruimte. Gelukkig
komt deze situatie niet vaak voor, want
we hebben liever geen negatieve gevolgen
voor de ecologie en microbiologie van het
water. In internationaal verband besteden
we veel aandacht aan onderhandelingen
over de watertemperatuur.”
Tot slot het natuurbeleid met de Ecologische
Hoofdstructuur, het tegengaan van de verdroging
en het Europese netwerk van Natura
2000-gebieden, met de bijbehorende eisen aan
gebruiksfuncties. Is het niet wat teveel van het
goede en komt de grondwaterwinning niet in
de knel?
“Laat ik vooropstellen dat de ecologische
kwaliteit belangrijk is, maar tegelijkertijd
dat drinkwaterwinning en waterveiligheid
de twee belangrijke pijlers zijn van het
waterbeleid. En bij de ruimtelijke ordening
is water een sturend element. Teveel van
het goede? De Ecologische Hoofdstructuur,
een netwerk van aaneengeschakelde
Nederlandse natuurgebieden, heeft veel
overlap met Natura 2000, het natuurbeleid
onder Europese vlag. Waterwinning is van
groot belang, maar je hebt ook te maken
met verdroging: zeker in Oost-Nederland
een probleem. Je moet het integraal bekijken
en een maatschappelijke afweging
maken. Er is soms sprake van een clash
van verschillende belangen en waarden.
Ik sluit niet uit dat je bepaalde winpunten
van grondwater, waar verdroging een
groot probleem is, moet sluiten.”
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 7

8
Verzilting in Zuid-Holland
bedreigt drinkwaterbronnen
Symposium ‘Zoet IJsselmeer, zout Zuid-Holland’
“De overheid – provincie en gemeenten – is aan zet.” Zo typeerde Arie
Haasnoot van gastheer Oasen het gevoel van de drinkwaterbedrijven in Zuid-
Holland tijdens het symposium ‘Zoet IJsselmeer, zout Zuid-Holland’ vorige
maand. Als de plannen van de Deltacommissie worden uitgevoerd, wordt
veel van het huidige zoete water in Zuid-Holland zout. Dat is met de huidige
regelgeving funest voor drinkwaterbedrijven.
Naar de plannen van de Deltacommissie
werd de afgelopen
maanden reikhalzend uitgekeken.
Maar sinds de plannen voor de waterhuishouding
zijn gepresenteerd, vrezen de
drinkwaterbedrijven in de provincie Zuid-
Holland het ergste. Dat nieuwe plannen
nodig waren om Nederland tegen het
water te beschermen, spreekt niemand
tegen in de drinkwaterwereld. “De urgentie
van onze plannen is groot”, benadrukte
ook Pavel Kabat, lid van de Deltacommissie
en hoogleraar ‘Earth system science and
climate’ aan de universiteit van Wageningen,
tijdens het symposium. “Tweederde
van ons land is overstroombaar. Daar
wonen negen miljoen mensen en is 1.800
miljard euro geïnvesteerd vermogen.”
Maar de oplossingen van de Deltacommissie
dreigen gevolgen te hebben voor
de drinkwaterbedrijven in Zuid-Holland.
Eén van de grootste knelpunten is dat
de Deltacommissie ervoor pleit om de
Haringvlietsluizen te openen als het niet
hard stormt. Dat heeft vergaande gevolgen
voor het chloridegehalte van water bij de
innamepunten van de drinkwaterbedrijven.
“Het is nogal een forse beslissing”,
zei Gertjan Zwolsman van kennisinstituut
KWR Watercycle Research Institute, één
van de sprekers op het symposium. “In het
rapport van de Deltacommissie schrijven
ze over compensatie voor de landbouw.
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
Maar over de drinkwaterbedrijven die
gebruik maken van het zoete oppervlaktewater
in Zuid-Holland is de commissie
minder duidelijk.”
IJsselmeer
De Deltacommissie benadrukt dat het
IJsselmeer kan fungeren als zoetwaterreservoir
voor de drinkwatervoorziening.
Maar ook dat is weinig hoopgevend voor
Zuid-Holland. “Het lijkt erop dat Zuid-
Holland wordt vergeten,” vertelde Arie
Haasnoot van Oasen. Tel daar de impact
van de voorspelde effecten van klimaatverandering
– met name de zeespiegelstijging
– bij op en het wordt duidelijk waarom
drinkwaterbedrijven al enige tijd aan de
bel trekken.
Veel wijst er op dat het zoutwatergehalte in
Zuid-Holland toeneemt. De verzilting van
de grond is onder meer veroorzaakt door
het droogleggen van de polders. Verwacht
wordt dat de verzilting als gevolg van de
zeespiegelstijging zal toenemen door
binnendringend zeewater via de Nieuwe
Waterweg. Zwolsman: “Je ziet nu al dat de
chlorideconcentraties na een storm op zee
toenemen. Als de zeespiegel stijgt wordt
dat effect alleen maar sterker.”
Ook de Hollandsche IJssel en een deel
van de Lek dreigen op langere termijn te
verzilten. Wanneer precies, is nog ondui-
delijk. Volgens de ene voorspelling kunnen
al rond 2013 grote problemen ontstaan,
volgens andere voorspellingen pas rond
2050. Tijdens een droge zomer zit het
chlorideconcentraat bij Lobith nu al boven
de 150 milligram per liter, de wettelijke
limiet voor water waarvan drinkwater
wordt bereid.
Het is nog onzeker hoe de toekomst er
precies uit zal zien. De waterwereld baseert
zich op vier klimaatscenario’s van het KNMI
en het scenario van de Deltacommissie. Al
deze klimaatmodellen gaan ervan uit dat
de zomers en winters warmer worden.
Voor drinkwaterbedrijven is daarnaast van
belang dat de winters sowieso veel droger
zijn en de waterafvoer in de zomer lager
is. “De kans op verzilting neemt daardoor
toe”, aldus Zwolsman.
Verziltingseffecten
Nu al komen drinkwaterbedrijven af en toe
in de problemen. Zo constateerde Oasen in
2003 bij het innamepunt in Ridderkerk
volgens Haasnoot ‘serieuze verziltingseffecten’.
Verschillende klimaatscenario’s
voorspellen dat ook de innamepunten bij
Rijerwaard, Lekkerkerk en De Put gevaar
lopen, omdat het chloridegehalte te hoog
zal zijn.
Drinkwaterbedrijven denken al jaren na
over mogelijke oplossingen voor deze

problematiek. Op het symposium werd
een aantal mogelijke oplossingen aangedragen.
“We kunnen de innamepunten
verplaatsen”, zei Haasnoot. “Maar dat is
lastig, want vind in de drukke Randstad
nog maar eens een plekje dat dan wel
geschikt is. Nederland raakt vol. Daarnaast
kost het ook veel geld om alles opnieuw op
te bouwen.”
Andere optie zou zijn de verzilting in Zuid-
Holland te accepteren. Maar dan zou de
overheid volgens Haasnoot de regelgeving
moeten aanpassen, zodat het toegestaan is
om water met een chloridegehalte hoger
dan 150 milligram per liter te ontzouten.
“We hebben de techniek in huis om het
zout uit het water te halen”, wist Haasnoot.
“Ontzilten kan bijvoorbeeld met behulp
van membraanfi ltratie.” Maar dan volgt
een tweede probleem. Het zogenoemde
brijn, een ingedikte zoutoplossing, blijft na
ontzilting achter. Dat is mogelijk verontreinigd
en mag niet zomaar in de grond
geloosd worden. “Waar raken we het brijn
kwijt?”, vroeg Haasnoot zich af. “Lozen in
de rivier of bodem mag niet. We moeten
wat bedenken voor de opslag.”
Winningen
Een derde oplossing zou volgens Haasnoot
het inkopen van zoet water zijn. “Maar
dat is eigenlijk het verplaatsen van het
probleem. En wij kunnen dan de winnin-
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 9

10
‘Sluizen niet openzetten zonder oplossing voor Zuid-Holland’
Joost Schrijnen is programmadirecteur Zuidwestelijke
Delta en werkt voor de Deltaraad,
waarin de provincies Noord-Brabant, Zuid-
Holland en Zeeland en verschillende ministeries
vertegenwoordigd zijn. “De voorstellen
van de Deltacommissie hebben vergaande
gevolgen voor het zoete water in Zuid-Holland.
Als de Haringvlietsluizen bijvoorbeeld worden
opengesteld, zal het water in Zuid-Holland
zouter worden. De sluizen kunnen alleen open,
als er een oplossing is voor het water in Zuid-
Holland”, zegt Schrijnen. Welke oplossing dat
is, kan hij nog niet zeggen. Schrijnen gaat de
komende tijd met alle partijen in Zuid-Holland
om de tafel om oplossingen te bedenken en zal
een advies uitbrengen aan de Deltaraad.
Hij heeft er hoge verwachtingen van. “In
Noord-Brabant en Zeeland verliepen de
gesprekken zeer naar wens”, zegt Schrijnen,
die ook hoogleraar Stad en Regio is aan de TU
Delft. “Daar kwamen vindingrijke oplossingen
naar voren.” Schrijnen wijst op het idee om
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
het zoete water van de Brabantse wal in te zetten
in Beverland. “De boeren, bestuurders en
drinkwaterbedrijven zijn zelf met die plannen
gekomen. Daar was ik van onder de indruk.
Dat eigen initiatief wordt zeer gewaardeerd. Op
dezelfde manier praten we over het Zeeuwse
Tholen. Daar stelden ze voor om met een pijpleiding
zoet water te vervoeren.”
Overleg is broodnodig in de zuidwestelijke
delta, omdat de plannen van de Deltacommissie
het voortbestaan van de drinkwaterwinning
daar op losse schroeven zetten. Door de klimaatverandering
en het openen van de Haringvlietsluizen
wordt het water steeds zouter in
Zuid-Holland.
De Deltacommissie stelt voor om het IJsselmeer
zoet te houden, als een soort waterreservoir
voor drinkwaterbedrijven. “We zouden
misschien vanaf het meer een pijpleiding
kunnen leggen naar Gouda”, stelt Schrijnen
voor.
Dat de Deltacommissie met haar rapport
nogal wat netelige kwesties op het bord van
de kersverse programmadirecteur legt, ziet
Schrijnen allerminst als een probleem. “Zowel
bij de Zuiderzee als bij de Deltawerken werd
primair gekeken naar het afsluiten van de zee
en het beveiligen van de kust. Nu komen we
er achter dat dit zeer nadelige effecten heeft
gehad voor de ecologie”, vertelt Schrijnen.
“Ook voor de kwaliteit van het water is het niet
goed geweest, omdat er te weinig rekening is
gehouden met waterafname en met recreëren
en wonen bij het water. Het is goed dat de
Deltacommissie met nieuwe plannen komt,
waarin wel aandacht is voor de ecologie.”
Schrijnen ziet de Deltacommissie daarom als
de grote motor achter zijn eigen advies. “Van
de elf inhoudelijke punten die de Deltacommissie
aanstipt, is de meerderheid verbonden
aan de zuidwestelijke delta. Dat geeft aan hoe
belangrijk het rapport is voor ons gebied”,
benadrukt Schrijnen, die in september werd
aangesteld als programmadirecteur. “Ik vind
de voorstellen verstandig. Wij moeten topprioriteit
geven aan een veilige delta. Hoe we om
moeten gaan met ecologisch herstel, is gelukkig
ook een van de vragen die Veerman zichzelf
in de Deltacommissie stelde. Dat geldt ook
voor mijn klus.”
“We zullen ook moeten leren om met onzekerheden
om te gaan”, meent Schrijnen. “Dat
zijn we afgeleerd. Het is lastig om op risico’s
te wijzen van overstromingen en dergelijke in
een welvarende samenleving. Maar we moeten
er wel naar handelen als overheid. Tegelijkertijd
kun je nooit alle risico’s wegnemen. De
klimaatverandering is een heel serieuze
aangelegenheid, zeker voor de zuidwestelijke
delta. Het heeft grote invloed op wat er de
komende jaren in ons gebied gaat gebeuren,
daarom moeten we daar met goed overleg op
inspelen.”
Schrijnen wil daarom nog geen oplossing uitsluiten.
“Als het zo is dat het Zuid-Hollandse
water zout gaat worden in de toekomst, zal de
komende jaren duidelijk moeten worden of het
chloridegehalte van het water wordt aangepast,
of er een pijpleiding naar Gouda komt en
of het opslaan van brijn wordt toegestaan.”

gen sluiten. Nu hebben we een goede spreiding
van de bronnen in Nederland; dat is
belangrijk bij eventuele problemen met
verontreiniging.” Met de huidige regelgeving
kan volgens Haasnoot maar één
alarmerende conclusie worden getrokken.
“Wij staan schaakmat. De provincie,
gemeente en Rijkswaterstaat zijn aan zet.
Wij zitten in het laagste deel van Nederland.
Wij weten waar het om gaat bij de
zeespiegelstijging, omdat we dat aan den
lijve zullen ondervinden. Dus is het goed
dat daar wat aan wordt gedaan. Maar in
deze vorm hebben we wel een steuntje in
de rug nodig.”
De provincie Zuid-Holland buigt zich
momenteel over hoe met deze problemen
om te gaan en welke oplossingen geschikt
zijn. Mirja Baneke van de provincie Zuid-
Holland lichtte tijdens het symposium
een fascinerend tipje van de sluier op.
De provincie onderzoekt of het mogelijk
is dat bepaalde gebieden in Zuid-Holland
een gebiedsgerichte chloridenormering
krijgen. “Het lijkt mij goed om daarin te
differentiëren”, zei Baneke. “Dat zou al
behoorlijk wat druk van de ketel kunnen
halen voor drinkwaterbedrijven. We lossen
de problemen liever technisch op, dan dat
we innamepunten verplaatsen.” Beleidsmatig
stelt de provincie daarnaast voor dat
bedrijven die veel zoet water nodig hebben,
op een plek komen waar zoet water voor
handen is.
Chloridegehalte
Rijkswaterstaat en de provincie Zuid-
Holland lijken er op in te zetten dat water
met een chloridegehalte van 250 milligram
per liter is toegestaan, zo bleek
tijdens het symposium. De provincie Zuid-
Holland bekijkt ook wat met het brijn
wordt gedaan.
“Een lastig punt”, zei Baneke. “Wij zien
ook dat ontzilten een optie kan zijn. Maar
waar moet je met het brijn naar toe? We
willen de bodem niet verontreinigen.
Vanuit het waterbeleid hebben wij er wel
oren naar dat ontzilten mag voor drinkwater.
Maar daarmee begeef ik mij op glad ijs.
Want de afdeling bodem wil dit absoluut
niet, omdat de bodem verontreinigd kan
raken. Er zijn nog te weinig proeven; we
zouden via pilots moeten kijken naar de
effecten van brijn.”
“Er zijn spanningen tussen de afdelingen
bodem en duurzame energie en de
afdeling water”, vertelde Baneke. ‘Duurzame
energie’ wil de bodem gebruiken voor
het opwekken of opslaan van energie. Dat
kan verdere verzilting tot gevolg hebben,
waar de afdeling water tegen is. Het grote
nadeel voor drinkwaterbedrijven is volgens
Baneke dat de burger maatregelen ten
gunste van duurzame energie toejuicht.
En dat de noodzaak van schoon water niet
altijd wordt ingezien, omdat mensen dat
zo vanzelfsprekend vinden.
Drinkwaterwinningen
Vast staat dat de provincie het belang van
de drinkwatervoorziening onderkent. Zo
zouden de drinkwaterwinningen beter
beschermd kunnen worden door milieubeschermingsgebieden
explicieter te
reserveren voor drinkwaterwinning. En
als uitgangspunt bij het doorvoeren van
maatregelen uit het rapport-Veerman zou
moeten gelden dat de uitvoering pas start
als er een alternatief is voor de zoetwatervoorziening.
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 11

12
Op goede weg met waterprojecten
WMD helpt met opbouw drinkwatervoorziening Indonesië
Samen met de Stichting Waterprojecten Oost-Indonesië is Waterleidingmaatschappij
Drenthe (WMD) actief betrokken bij de opbouw van de drinkwatervoorziening in
Indonesië. Met een meerderheidsaandeel in lokale drinkwaterbedrijven stuurt
WMD projecten aan die moeten leiden tot een efficiëntere en financieel gezonde
bedrijfsvoering, beter opgeleid personeel, meer kennis en een beter onderhouden
infrastructuur met minder lekverliezen. Directeur Karst Hoogsteen van WMD: “We zijn
op de goede weg. Het aantal aansluitingen neemt toe, de infrastructuur functioneert
beter en steeds meer mensen raken beter getraind.”
Directeur Karst Hoogsteen van
Waterleidingmaatschappij Drenthe
(WMD) is nauw betrokken bij de
waterprojecten van het drinkwaterbedrijf in
ontwikkelingslanden. Vorige maand was hij
nog in Indonesië. Met een delegatie van de
Stichting H2O-Partners Sumatra (zie kader),
waarvan ook gedeputeerde Joop Binnekamp
van de provincie Utrecht en Chris
Bruggink (lid Raad van Bestuur van Vitens)
deel uitmaakten, bezocht Hoogsteen Banda
Atjeh op Sumatra. In deze stad, die zwaar
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
getroffen werd door de tsunami in 2004,
legde Binnekamp de eerste steen voor het
centrale kantoor van de samenwerkende
waterbedrijven.
Dit nieuwe gezamenlijke waterbedrijf is
opgezet door WMD, Duinwaterbedrijf Zuid-
Holland, PWN Waterleidingbedrijf Noord-
Holland en elf lokale waterbedrijven. “Het
gaat om gezamenlijke operaties op het
gebied van kennisoverdracht, financiële
ondersteuning en onderzoek. Alle water-
bedrijven in Atjeh zijn erbij betrokken”,
benadrukt Hoogsteen. Doel van dit samenwerkingsverband?
“Hopelijk maken we in
2015 drinkwatervoorziening mogelijk voor
drie miljoen mensen.”
Manado
Behalve op Sumatra was Hoogsteen ook in de
stad Manado in de provincie Noord-Sulawesi.
Want in het oosten van de archipel ligt
de focus van het beleid van WMD om bij te
dragen aan het realiseren van de millenni-

umdoelstellingen van de Verenigde Naties.
Middels de Stichting Waterprojecten Oost-
Indonesië initieert WMD waterprojecten in
de provincies Noord-Sulawesi, Molukken en
Papua, in samenwerking met lokale waterbedrijven.
Doelstelling van de stichting is
het zorgen voor en beheren van de fi nanciering
van waterprojecten. Geldschieters zijn
de Nederlandse overheid (7,5 miljoen euro),
WMD (3,5 miljoen euro) en de Nederlandse
ambassade (3,5 miljoen euro).
“De stichting is een fi nancieel instrument
dat buiten WMD geplaatst is, want subsidies
horen niet thuis op onze balans. De
stichting is een soort bank met revolving
funds waar lokale waterbedrijven kunnen
lenen”, vertelt Hoogsteen. “WMD heeft
eenmalig 3,5 miljoen euro beschikbaar
gesteld. We zijn dat geld niet kwijt, maar
hebben het geïnvesteerd. Als de waterbedrijven
zichzelf fi nancieel kunnen bedruipen,
kunnen ze ons aandeel terugkopen.
Dat vormt voor ons ook de prikkel om
de waterbedrijven (fi nancieel) gezond te
maken.”
WMD heeft de bedrijfsvoering van de lokale
waterbedrijven (PDAM’s) tijdelijk overgenomen
via een joint venture, waarvan WMD
51 procent van de aandelen heeft. “We
hebben bewust gekozen voor een meerderheidsaandeel
om voldoende zeggenschap
te krijgen en zaken aan te kunnen sturen.
Dat was ook nodig, gezien de dramatische
situatie in de bedrijfsvoering. Als puntje
bij paaltje komt, kunnen we beslissingen
nemen, uiteraard in overleg met de lokale
mensen. Zonder die zeggenschap ben je
misschien meer geld kwijt om bepaalde
doelen te bereiken.”
Kostenneutraal
Doelstelling van de Stichting Waterprojecten
is het weer op gang brengen van de
watervoorziening op verschillende plaat-
sen in Oost-Indonesië, op kostenneutrale
basis en tegen voor de bevolking acceptabele
tarieven. Het project moet over vijftien
jaar de drinkwatervoorziening verbeteren
voor in totaal drie miljoen mensen.
Hierdoor moet de levenskwaliteit, gezondheid
en economische inzetbaarheid van de
lokale bevolking verbeteren. Van belang is
ook de versterking van de lokale capaciteit
met betrekking tot de bedrijfsvoering en de
exploitatie van de drinkwatervoorziening.
Er wordt immers op grote schaal illegaal
water afgetapt. Bovendien is de bereidheid
om de waterrekening te betalen niet
groot bij klanten, ook vanwege de beperkte
levering, slechte service en slechte waterkwaliteit.
Zo heeft Hoogsteen zich vorige maand in
Manado bezig gehouden met de meteropnemers.
“Die moeten hun werk goed doen,
maar er zit behoorlijk wat ruis op de lijn.
De meteropnemers schatten veel en bezoeken
veel adressen niet. En dan is er nog het
probleem van de illegale aansluitingen.
Al met al een kwetsbaar onderdeel van
de organisatie van waterbedrijven daar.
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 13

14
Dat vraagt extra aandacht en een strakke
aansturing.”
Hoogsteen zag in Manado ook positieve
resultaten. “Ik heb een gerenoveerd
productiestation bekeken. En ik heb het
‘Water Laboratory Nusantara’ bezocht, een
nieuw internationaal laboratorium dat in
januari wordt geopend. Dit lab is gesticht
door WMD samen met het lokale waterbedrijf
en wordt ondersteund door ons
Waterlaboratorium Noord. Het zal het
tweede gecertificeerde lab in Indonesië
worden. Een bedrijf als Coca Cola, maar
ook de mijnbouwindustrie, wil daar
analyses laten uitvoeren. Nu moeten die
nog naar het buitenland worden gestuurd.
Het is ook een kwaliteitslaboratorium voor
de waterbedrijven. Vanuit het lab wordt
een opleiding ontwikkeld, in samenwerking
met de universiteiten van Delft en
Manado, gericht op training en bewustwording
op het gebied van waterkwaliteit.
Dit project wordt gesubsidieerd door de
‘Indonesian Facility’.”
Kennisinstituut
Een dergelijk kennisinstituut is zeer
welkom, want de lokale drinkwaterbedrijven
kampen met een gebrek aan kennis en
middelen, met als gevolg verslechtering
van de infrastructuur en dienstverlening
en een gebrek aan inkomsten. Het doorbreken
van die vicieuze cirkel is een belangrijke
doelstelling van de Stichting Waterprojecten
Oost-Indonesië. “Het management
van de infrastructuur is volstrekt
verkeerd. Er is een gebrek aan kennis bij
de waterbedrijven. Lekken in leidingen
worden niet gedicht en de meeste water-
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
bedrijven hebben grote achterstanden bij
het onderhoud van hun infrastructuur”,
vertelt Hoogsteen.
Als voorbeeld noemt hij het waterbedrijf
in Manado, waarin WMD een meerderheidsbelang
heeft. “Wij dachten dat het
bedrijf 32.000 actieve aansluitingen had,
maar dat bleken er na onderzoek 17.000
te zijn. Daarvan betaalt maar 65 procent.
Dat heeft grote negatieve gevolgen voor de
inkomsten van het waterbedrijf, waardoor
er geen geld is voor onderhoud van de
infrastructuur. De lekverliezen zijn hoog;
het verbeterpotentieel is zeer groot.”
Ook de bedrijfsvoering is voor verbetering
vatbaar. Volgens Hoogsteen wordt er niet
efficiënt genoeg gewerkt. “Het waterbedrijf
in Manado heeft één werknemer op
75 klanten. Vergeleken met WMD is het
effi ciëntieverschil ruw geschat een factor
10. Eigenlijk moet je dus het hele bedrijf
restylen. Daar zijn we nu mee bezig. Dat
is een hele inspanning.” Om de effi ciëntie
te vergroten ondergaat het waterbedrijf
nu een afslankoperatie, van 330 naar
190 werknemers. Hoogsteen benadrukt
de noodzaak. “Ineffi ciëntie gaat ook ten
koste van de dienstverlening. Er moet
anders gewerkt worden. Er zijn bijvoor-
Provincie Utrecht ondersteunt H 2O-Partners Sumatra
De tsunami in 2004 heeft de waterinfrastructuur
van Indonesië (vooral in het zwaar getroffen
Atjeh op Sumatra) zwaar beschadigd dan
wel geheel verwoest, met als gevolg een groot
tekort aan schoon drinkwater en goede sanitaire
voorzieningen. Stichting H2O-Partners Sumatra ondersteunt de Indonesische regering
bij de wederopbouw van de waterinfrastructuur
door het bieden van expertise en
middelen, zodat de Indonesiërs zelf weer in
staat zijn hun waterhuishouding te beheren.
Waar de infrastructuur geheel is verdwenen,
wil H2O-Partners voorzieningen bieden die
beter zijn dan de oorspronkelijke en zo bijdragen
aan duurzame economische ontwikkeling.
H2O-Partners wordt (financieel) ondersteund
door de Nederlandse drinkwatersector en
waterschappen, een aantal provincies en
gemeenten en het Rijk. Na de ramp was de
(nood)hulp gericht op tijdelijke drinkwatervoorzieningen
in de vluchtelingenkampen.
Mede op initiatief van Waterleidingmaatschappij
Drenthe werden vrachtwagens en watertanks
naar het getroffen gebied getransporteerd.
Vervolgens behoedde H2O-Partners de
gemeentelijke drinkwaterbedrijven voor een
faillissement. Door de ramp waren aansluitingen
verdwenen en was een grote achterstand
ontstaan bij het innen van rekeningen.
De provincie Utrecht stelde dit jaar 415.000
euro extra beschikbaar aan H2O-Partners, bestemd voor de opbouw van een regionaal
waterbedrijf in Banda Atjeh. Gedeputeerde
Joop Binnekamp legde in november de eerste

eeld mensen die alleen maar afsluiters
aandraaien, een erfenis uit het verleden
toen er nog watertekorten waren. Er is
nu water genoeg, maar ze blijven aan die
afsluiters draaien.”
Bemoeizucht
Ander probleem in Indonesië is volgens
Hoogsteen de geringe afstand tussen waterbedrijven
en de overheid. “Gevolg is een
bovenmatige bemoeizucht en verkeerde
vermenging van belangen. Om de kennis
te vergroten en de waterbedrijven op de
juiste manier te runnen, moet de overheid
op grotere afstand worden geplaatst.”
steen. Volgens Binnekamp was de provincie
“geschokt” door de tsunami en stelde 1,1 miljoen
euro beschikbaar. “Daarvan is twee ton
besteed in Sri Lanka en vijf ton in Meulaboh.
Het laatste deel hebben we ter beschikking
gesteld aan H2O-Partners”, zegt Binnekamp in
de nieuwsbrief van H2O-Partners. Binnekamp
onderschrijft de werkwijze. “Eerst moest snel
geld bijeengebracht worden voor noodhulp en
wederopbouw, nu is het zaak de infrastructuur
te verbeteren en mensen op te leiden. Als
gevolg van de tsunami is veel kennis en kunde
verloren gegaan.”
De provincie besloot Meulaboh te ondersteunen
omdat het naast Banda Atjeh het zwaarst
getroffen was. “Bij aanvang in 2005 coördineerde
Vewin het project. Zij droegen Meula-
Ondanks deze hobbels op het pad naar
het uiteindelijke doel – fi nancieel gezonde
waterbedrijven met een goede infrastructuur
– is WMD volgens Hoogsteen “op de
goede weg”. “We willen bereiken dat de
waterbedrijven zichzelf kunnen bedruipen
en kostendekkende tarieven hanteren.
Nu dekken de tarieven nog maar 30 tot 40
procent van de kosten. Wij hebben ons voor
15 jaar gecommitteerd en doen ons uiterste
best om succes te behalen. We hebben
het dal gehad en dat was dieper dan we
dachten. Het aantal aansluitingen neemt
toe, de infrastructuur functioneert beter en
steeds meer mensen raken beter getraind.”
boh aan ons voor. Eind 2005 was de ravage
nog enorm. In Meulaboh konden we niet
komen, wel in Banda Atjeh. Als je die chaos
zag, krijg je een diep respect voor de mensen
daar. De verslagenheid en het gevoel van reddeloosheid
maakten diepe indruk op me.”
De opbouw van een regionaal waterbedrijf in
de provincie Atjeh heeft volgens Binnekamp
een duurzaam karakter. “Alleen door personeel
op te leiden kunnen we het onderhoud in
de toekomst garanderen. Goede zaak dat de
gouverneur van Atjeh een groot voorstander is
van het vormen van een regionaal bedrijf ter
ondersteuning van de lokale waterbedrijven.
Wij willen meehelpen samen de basis leggen
voor een goed waterbedrijf.”
En dat zijn bemoedigende resultaten en
tekenen van vooruitgang voor WMD, dat
met de waterprojecten in Indonesië de
millenniumdoelstellingen helpt realiseren.
“Wij willen een bijdrage leveren
aan maatschappelijk verantwoord ondernemen,
binnen de grenzen die voor de
politiek aanvaardbaar zijn. Daarvoor reserveert
WMD één procent van de omzet. Onze
focus ligt op het beter laten functioneren
van de waterbedrijven. Na vijf jaar willen
we ook de sanitatie aanpakken. Maar op
dat gebied zijn de verantwoordelijkheden
onduidelijk; er is geen wettelijke basis in
Indonesië.”
Uitdaging
Volgens Hoogsteen maken de internationale
activiteiten WMD bovendien aantrekkelijker
voor jonge mensen. “De bedrijfstak
vergrijst, dus je moet verjongen. Dan helpt
een buitenlandse uitdaging. Daarnaast
houden we onze kennis vers door nieuwe
uitdagingen, technologieën en kennisbronnen.
En we houden zo ook een groep
oudere werknemers aan het werk. Zij
vormen als het ware een kennistank die
we kunnen benutten om in Indonesië
monteurs op te leiden. Zo kunnen ze hun
oude vak nuttig overbrengen.”
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 15

16
‘Wij weten wat we willen’
Directeur Aqualectra over watervoorziening op Curaçao
Curaçao heeft in Aqualectra een bedrijf dat de nutsvoorzieningen op
het eiland ontwikkelt en bouwt, beheert en onderhoudt. Het nutsbedrijf
heeft een ‘twintigjarenplan’ ontwikkeld. Directeur Anthon Casperson zegt
voortdurend binnen dat kader aan verbetering van onder meer productie,
distributie en kwaliteit van water te werken. De overheid dient op haar beurt
tempo te maken met adequate wet- en regelgeving.
De Antillen en Aruba verkeren in
een historische transitiefase. De
eilandengroep omvatte voorheen
zes eilanden, maar inmiddels heeft Aruba
de status aparte en zijn Curaçao en Sint
Maarten in afwachting van autonomie. De
andere eilanden zullen een Nederlandse
gemeente vormen. Curaçao oriënteert zich
op Europa, de Verenigde Staten en Zuid-
Amerika. Het eiland is met de haven van
Willemstad – gemeten naar de omvang
van de in- en uitgaande goederenstroom de
tweede haven van het Nederlands Koninkrijk
– de springplank richting de Verenigde
Staten en Zuid-Amerika. Een deel van hun
toekomst zoeken de eilanden, gespeciali-
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
seerd in hoogwaardige zakelijke dienstverlening,
ook in Zuid-Amerika.
“De eilanden zijn de kinderen van drie werelden”,
glimlacht Anthon Casperson, directeur
van Aqualectra, het nutsbedrijf van
Curaçao. “Daarnaast is er het spanningsveld
met het Caribische gebied. Die 37 eilanden
hebben, als het om productie en distributie
van water en elektriciteit gaat, vergelijkbare
problemen. De eilanden zijn vrijwel allemaal
onafhankelijk en denken zelfstandig, maar
samenwerking biedt veel meer kansen. Mijn
stelling is dat het eiland dat als eerste zijn
nutssystemen op orde heeft, de strijd wint.
De basis is de infrastructuur.”
De aanstaande autonomie vindt Casperson
een goede zaak. “Eén bestuurslaag
valt weg. Door de kleinschaligheid en het
onderhouden van bijvoorbeeld een eigen
zee- en luchthaven blijft zakendoen duur.
Hoe dan ook, Curaçao moet in staat zijn
zelf water te produceren.”
Twintigjarenplan
Curaçao is, om de complexiteit waarbinnen
een nutsbedrijf opereert aan te geven, te
vergelijken met een middelgrote gemeente
van 140.000 inwoners, ongeveer zo groot
als Zoetermeer. In 1997 heeft de overheid
besloten de bestaande productie- en distributiefaciliteiten
te rehabiliteren en gereed

te maken voor de toekomst. De strategische
kaders worden geschetst in een ‘twintigjarenplan’
dat tweejaarlijks aan de actualiteit
wordt aangepast. De ontwikkeling van
het eiland is sterk in beweging. De eilandeconomie
is vanaf 2007 sterk aangetrokken,
vooral de bouwsector. Er vigeren nu
twintig verkavelingsplannen; het oostelijk
deel wordt voor toeristen ontsloten met
de bouw van hotels. Curaçao en Bonaire
zijn onder Nederlandse bezitters van een
tweede huis erg in trek.
“Elke twee jaar meten we de lokale ontwikkelingen
en de vraag naar water en elektriciteit”,
vertelt Casperson. “Dat stelt ons in
staat de spreiding in de distributie goed te
doorgronden. Op basis van onze Integrated
Resource Planning hebben we een structuur
voor water en elektriciteit op het
eiland aangelegd. Daarbij hebben we de
productie van elektriciteit geconcentreerd
op plekken waar de brandstof is. Voor de
productie en distributie van water zijn
drie vestigingen opgezet, waarbij risicospreiding
en de aanleg van pijpleidingen
zo dicht mogelijk bij de klant en de zee een
belangrijke rol hebben gespeeld.”
Doelstellingen
Bij een professioneel nutsbedrijf horen
doelstellingen voor productontwikkeling
en planning. Ten eerste gaat het om
de betrouwbaarheid en kwaliteit van de
levering: de volksgezondheid is in het
geding. Vandaar ook de drinkwaterovereenkomst
tussen Aqualectra en de overheid: 7
maal 24 uur leveren. Daarnaast gaat het om
de kwaliteit van water; overigens beschikt
Curaçao over zeer weinig grondwater.
Voor kwaliteitsonderzoek heeft het bedrijf
een eigen laboratorium, dat watermonsters
fysisch-chemisch en bacteriologisch
controleert. Onderzoek toont aan dat het
drinkwater op Curaçao van goede kwaliteit
is: het is zacht, bevat geen chloor en weinig
kalk, is smaak- en geurloos en van een
goede bacteriologische samenstelling.
Het terugdringen van de milieubelasting
en het produceren tegen de laagst
mogelijke kosten zijn andere doelstellingen.
Afhankelijk daarvan investeert,
beheert en onderhoudt het bedrijf. In de
periode 1980-2000 is op het eiland weinig
in productiecapaciteit geïnvesteerd. Dat
heeft het bedrijf in 1999 op achterstand
gezet. De kosten van rehabilitatie van faciliteiten
en systemen komt over een periode
van twintig jaar op 1,1 miljard Antilliaanse
gulden (ANG). Daarom was het noodzakelijk
externe stakeholders – een consortium
van banken en de Japanse multinational
Marubeni als preferente aandeelhouder
– bij de fi nanciering van het rehabilitatieprogramma
te betrekken.
De Curaçaose overheid houdt alle gewone
aandelen en blijft daarmee de belangrijkste
eigenaar. Casperson: “De relatie binnen
het Koninkrijk is een volwassen relatie.
Wij hoeven niet onze hand op te houden.”
Tussen 1999 en 2007 heeft het nutsbedrijf
509 miljoen ANG besteed, voor de periode
2008-2015 is 680 miljoen ANG uitgetrokken.
Het gaat daarbij vooral om investerin-
gen in productiemiddelen. Die toenemende
effi ciency mist zijn positieve effecten op
de kostprijs niet.
Dienstverlening
De doelstellingen in het beleidskader zijn
gefundeerd op verschillende uitgangspunten.
Casperson: “Alle huishoudens hebben
recht op aansluiting op onze netten.
Daarmee ondersteunen wij het beleid van
de overheid en daarmee ook sociaaleconomische
ontwikkelingen. Verder dient
iedere aangeslotene te betalen voor water
en elektriciteit. Dat alles moet gepaard
gaan met een acceptabele dienstverlening.
Dit beleid moet uiteindelijk in 2015 zijn
neergeslagen.”
Daarnaast heeft het nutsbedrijf een robuuste
corporate governance structuur en heeft
het de code-Tabaksblat voor goed ondernemingsbestuur
omarmd. “Het bedrijf volgt
het INK-managementmodel. Daarmee
ontwikkelen we organisatie, mensen en
middelen door middel van leiderschap,
beleid en strategievorming. En daarom
weten we continu wat we willen”, aldus
Casperson. De realisering van de doelstellingen
is gefaseerd. “We hebben eerst een
stuk geschiedenis afgebouwd om daarna
iets nieuws neer te zetten. In die fase verkeren
we. Maar om die succesvol af te ronden,
moet de bestuursstructuur en regelgeving
op het eiland op orde zijn. Logisch: onze
fi nanciers willen zekerheden, stakeholders
balanceren op het slappe koord van het
publieke belang en het nutsbedrijf heeft
een eigen belang.”
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 17

18
Toegankelijk
“Tegelijkertijd stelt de overheid eisen”,
vervolgt Casperson. “Elektriciteit en water
dienen voor alle inwoners toegankelijk te
zijn, de tarieven moeten maatschappelijk
te dragen zijn en dan is er het element
van duurzaamheid en effi ciency aan de
operationele kant. Vanuit het perspectief
van public governance is tussen die elementen
sprake van reciprociteit. Hierop moet
het water- en energiebeleid zijn gebaseerd.
Voorwaarde is echter dat deze doelstellingen
vragen om een regulerend kader. De
regelgeving met betrekking tot de tarifering
bijvoorbeeld stamt nog uit 1961: een
leermoment voor de overheid. Is aan onze
eis om duidelijke regelgeving voldaan, dan
weet het nutsbedrijf waar het aan toe is en
kunnen we toetsen.”
Van de eilandbevolking woont 40 procent
in het oostelijk deel, 40 procent in het
middensegment en 20 procent in het
westelijk gedeelte, het grootste gebied.
Aqualectra wil zijn productiecapaciteit op
die verhouding afstemmen. Voor transport
heeft het nutsbedrijf wegens het geaccidenteerde
karakter van het eiland het
hydraulische model gekozen. Het eiland
Curaçao gebruikt 10 miljoen kubieke
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
meter drinkwater per jaar. Daarvan is
20 procent bestemd voor hergebruik, de
rest verdwijnt in septic tanks. Het gemiddelde
Curaçaose huishouden verbruikt 8,3
kubieke meter per maand, vergelijkbaar
met het verbruik van een gemiddeld Nederlands
huishouden. Van het water gaat 70
procent naar huishoudens; 30 procent is
zakelijk gebruik.
“Naast de levering van leidingwater aan
huishoudens en bedrijfsleven, bottelen
we ook water. We constateerden de import
van bronwater uit Europa, maar vonden
dat we water van die kwaliteit beter zelf
kunnen produceren. Daarom hebben we
een bottelarij opgezet. Dat past ook in ons
noodwaterplan: in geval van calamiteiten,
moet het bedrijf blijvend water kunnen
leveren”, zegt Casperson. Inmiddels exporteert
Aqualectra onder de merknaam Claro
gebotteld water naar andere Caribische
eilanden. Volgend jaar wil Casperson ook
naar Europa exporteren.
Samenwerken
De risico’s van het waterbedrijf zijn volgens
Casperson terug te voeren op de schommelingen
van brandstofkosten met als gevolg
weinig stabiele tarieven en het verwer-
ven van kennis. “Het is beleid van lange
adem, omdat het bedrijf de betrouwbaarheidsdoelstelling
nog niet helemaal heeft
gehaald. En we zijn op zoek naar kennis
om processen te beheersen. Daarnaast
experimenten we met vooruitbetalen. 30
procent van onze afnemers betaalt vooruit.
Dat hebben we van Zuid-Afrikaanse collega’s
afgekeken. Trouwens, voor alle Caribische
eilanden geldt dat samenwerking
op watergebied een noodzaak is, op het
terrein van verzekeringen en technologie.
Dat betekent weer het delen van kennis,
vooral met specialisten uit het buitenland.
Vandaar dat mensen van Aqualectra zijn
vertegenwoordigd in talloze samenwerkingsverbanden
in de regio, maar bijvoorbeeld
ook in het Waterplatform of Carilec,
de Technische Universiteit Delft, drinkwaterbedrijf
Oasen of Vewin. De kenmerken
van de regio nopen daartoe: emergency
management! De eilanden moeten op
elkaar kunnen rekenen. Ook delen zij hun
positie richting leveranciers. De kracht van
Curaçao zit ‘m in het uitbouwen van de
verworven kennis.”

‘Gevoel van urgentie ontbreekt’
Rob Oudkerk over leefstijl en strijd tegen overgewicht
Huisarts en oud-politicus Rob Oudkerk is sinds maart lector Leefstijlverandering aan De
Haagse Hogeschool. De cijfers over stijgende aantallen mensen – vooral kinderen – die
kampen met (ernstig) overgewicht, zijn alarmerend. Desondanks constateert Oudkerk
dat overgewicht geen “momentum” heeft; het gevoel van urgentie om het probleem
tegen te gaan, ontbreekt. Bovendien is het beleid nog te versnipperd en is niet
wetenschappelijk bewezen welke aanpak werkt bij het bevorderen van een gezonde
leefstijl. “We leven in een dik makende maatschappij die we zelf gecreëerd hebben.”
Op zijn werkkamer in De Haagse
Hogeschool liggen vier geplastifi -
ceerde folders met afbeeldingen van
tussendoortjes, met daaronder de vermelding
van de lichamelijke activiteit die nodig
is om dat te verbranden. Zo staat één frituurhapje
(120 kilocalorieën) gelijk aan achttien
minuten grasmaaien en een toastje met vis
(35 kcal) aan tien minuten rustig roeien. En
wie graag een kwartiertje wandelt, kan met
een gerust hart een tomaatje met garnalencocktail
(25 kcal) verorberen. Verkleinwoorden
als ‘buikje’ of ‘kroketje’ zijn gebruikelijk
als overgewicht ter sprake komt, weet
huisarts en oud-politicus Rob Oudkerk,
sinds maart lector Leefstijlverandering bij
jongeren aan De Haagse Hogeschool.
Wat is voor Oudkerk de uitdaging van het
lectoraat Leefstijlverandering? “Mijn intuïtie
zei me dat het goed aansloot bij mijn roots:
mijn werk als huisarts en in het verleden
als politicus. Overgewicht is een medisch
én sociaalmaatschappelijk probleem. In
mijn huisartsenpraktijk in Amsterdam heb
ik heel wat ‘dik spul’ zien langskomen.”
Oudkerk voorspelt dat overgewicht en
ernstig overgewicht (obesitas) in sociaalmaatschappelijk
opzicht en uit oogpunt
van de gezondheidszorg in 2025 hét grote
probleem zal zijn. “Groter dan de kredietcrisis
nu en met onbeheersbare gevolgen. Er
ligt een enorme uitdaging; dit is een groter
probleem dan honger in de wereld.”
Statistieken
Alle cijfers en statistieken wijzen op een
stijgend aantal mensen – in alle leeftijdscategorieën
en vooral in Westerse landen
– dat kampt met (ernstig) overgewicht.
In zijn inaugurele rede ‘365 Dwaze Dolle
Dagen’ noemde Oudkerk cijfers van de
wereldgezondheidsorganisatie WHO,
volgens welke 1,6 miljard volwassenen in
de wereld overgewicht hebben en minstens
400 miljoen volwassenen ‘obees’ zijn. Ander
verontrustend voorbeeld: Nederland telt
momenteel zo’n 500.000 te dikke jongeren,
15 tot 18 procent van de jongeren onder de
achttien jaar is te zwaar en van die groep
lijdt 10 procent aan ernstige vormen van
vetzucht. Volgens het Centraal Bureau voor
de Statistiek (CBS) lijkt de trend van overge-
wicht op de lange termijn zich nog steeds
voort te zetten.
“Positief van de meest recente cijfers van
het CBS is dat het probleem van overgewicht
bij volwassenen stabiliseert. Maar
bij kinderen neemt het nog steeds toe.
Buitengewoon zorgelijk.” Niet voor niets
betitelt Oudkerk overgewicht bij (jonge)
kinderen als een vorm van kindermishandeling.
Belangrijke oorzaak van het
probleem is volgens Oudkerk de “dik
makende maatschappij die we zelf gecreeerd”
hebben. Overal zijn de gelegenheden
en verlokkingen om te consumeren aanwezig
in deze ‘obesogene’ omgeving.
Conditionering
“Het is ook een kwestie van conditionering.
‘Wie zoet is, krijgt lekkers’, horen kinderen.
Als je ziet wat er voor de feestdagen weer
allemaal in de Albert Heijn ligt”, verzucht
Oudkerk. En, schertsend, met het oog op de
strijd tegen overgewicht: “Eigenlijk moeten
we dat hele Sinterklaasfeest verbieden.”
Met een anekdote illustreert Oudkerk de
huidige overconsumptie. “Vroeger sneed
mijn moeder een kleine reep Milky Way in
stukjes en legde die op een schoteltje. Nu
liggen er schalen vol met repen, van king
size tot ultimate size.”
De cijfers tonen de omvang van de problematiek
duidelijk aan, maar overgewicht
heeft volgens Oudkerk geen “momentum”.
“Het gevoel van urgentie om het aan te
pakken, ontbreekt. Als ik tegen een vijftien-
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 19

20
jarige zeg dat hij diabetes krijgt op zijn 45 ste
als hij zo doorgaat, haalt hij zijn schouders
op. De gevolgen van overgewicht worden
pas op langere termijn duidelijk. Probleem
is ook dat overgewicht met eten te maken
heeft. Dat is een eerste levensbehoefte, dus
dat botst.” Bovendien spreekt overgewicht
volgens Oudkerk minder tot de verbeelding;
het roept geen gevoel van urgentie
op zoals bij de vuurwerkramp in Enschede
of de cafébrand in Volendam. “Bij dat soort
rampen zie je altijd dat pas wordt gereageerd
en preventieve maatregelen worden
genomen, als het kwaad is geschied.
Moeten er soms eerst vier dikke kinderen
uit elkaar ploffen, voordat overgewicht de
aandacht krijgt die het verdient?”
In de strijd tegen overgewicht noemt
Oudkerk het tussen de oren krijgen van
dat gevoel van urgentie – ook en zeker bij
de politiek – het belangrijkst. “In januari
komt VWS met een Nota Overgewicht.
Later dan gepland, dat zegt al genoeg. Ik
verwacht daarin weinig sense of urgency.
En dat toont de politiek wel bij de fi leproblematiek,
de discussie over een betaalbare
AOW of recent met het rapport van
de Deltacommissie over de waterhuishouding.”
Probleem is volgens Oudkerk
ook de versnippering van het beleid om
overgewicht tegen te gaan. “Daardoor kun
je geen power organiseren in het politiekmaatschappelijke
veld.”
Coca Cola Light
Oudkerk constateert daarnaast een gebrek
aan kennis over welke aanpak werkt bij het
bevorderen van een gezondere levensstijl.
“Welke interventies bij leefstijlbeïnvloeding
en gedragsverandering echt werken,
is niet wetenschappelijk bewezen. Met
Coca Cola Light hebben we het probleem
niet opgelost.” Waar de uitdagingen van
zijn lectoraat liggen, is dus wel duidelijk.
“De alarmerende cijfers brengen mensen
niet in beweging, dus ga ik onderzoeken
welke methodes het gevoel van urgentie
oproepen en hoe je het probleem van
overgewicht ‘in de markt kunt zetten’. En
je moet overgewicht niet koppelen aan
iets negatiefs. Dus niet zeggen dat iemand
5 kilo moet afvallen, maar een omgeving
scheppen voor een gezonde leefstijl.”
Het zal hoe dan ook een hele klus worden.
Want voorzitter Paul Rosenmöller van het
Convenant Overgewicht, waarin ook Vewin
participeert, constateert in het jaarver-
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
slag dat de trend van het groeiend aantal
jongeren en volwassenen met overgewicht
nog niet is omgebogen. Maar Rosenmöller
constateert ook dat het Convenant Overgewicht
partijen bij elkaar brengt en oplossingen
biedt om het probleem tegen te gaan.
Zo wordt bewegingsarmoede op scholen
bestreden (Energytour) en is in samenwerking
met het Convenant een beweegprogramma
voor VMBO-scholen ontwikkeld. Op
Utrechtse basisscholen loopt het programma
‘Lekker Fit!’, met lesmateriaal over
gezonde voeding en bewegen. Daarnaast
ging in de Keukenhof de campagne Friss-
Fruit 2008 van start en werd op kantoren de
campagne ‘Werkfruit’ gelanceerd.
Als lector Leefstijlverandering steunt
Oudkerk de activiteiten op scholen en
bedrijven en de publiciteitscampagnes van
het Convenant. Maar hij waarschuwt ook
voor de versnippering van activiteiten en
veelheid aan boodschappen. “In de politiek
heb ik geleerd dat je één boodschap duidelijk
moet brengen en honderd keer herhalen.
Hetzelfde geldt voor overgewicht. Je
moet niet telkens iets anders zeggen. Dus
niet ‘Je moet meer bewegen én je moet
gezonder eten én je moet meer water
drinken’ maar steeds herhalen ‘Je moet
minder vet eten’.”
Kraanwater
Hoe kijkt Oudkerk aan tegen de publiekscampagne
Kraanwater.nu of de waterkoelers
op scholen, waarmee de drinkwatersector
jongeren probeert te stimuleren
meer water te drinken? Goed alternatief
toch voor de zoete, dik makende en onder
jongeren populaire fris- en zuiveldrankjes?
“Het Nederlandse kraanwater is goed en
water drinken is gezond. Dus daar ben ik
voor. Gezond eten is duurder dan ongezond
voedsel zoals snacks. Vaak zit het vast op

geld; overgewicht komt vaker voor in de
lagere sociaaleconomische klassen. Kraan-
Momenteel is 13 procent van de jongens en
14 procent van de meisjes onder de achttien
jaar te zwaar. Ze drinken teveel frisdrank,
vruchtensappen en zuiveldrankjes. Water
drinken schiet er bij in, terwijl dit juist een
bijdrage kan leveren in de strijd tegen overgewicht.
Stichting WaterWijs zet zich in om
jongeren te stimuleren meer water te drinken.
Voor het middelbaar en beroepsonderwijs
heeft Stichting WaterWijs de TENQ waterkoeler
ontwikkeld, met een ingebouwd beeldscherm
waarop een dagelijks wisselend programma
wordt vertoond. Sinds de lancering
in 2006 is op ruim eenderde van de scholen in
het voortgezet onderwijs een TENQ geplaatst.
water is niet duur en we zijn eigenlijk vergeten
dat het gewoon erg lekker is. Je hebt de
Waterkoelers op scholen: na TENQ nu ook TENQY
Omdat het bij het aanleren van een gezonde
leefstijl gaat om ‘jong geleerd, oud gedaan’,
werkt Stichting WaterWijs momenteel ook
aan de ontwikkeling van de kleinere variant
voor het basisonderwijs: de TENQY. De
TENQY werkt hetzelfde, is ook voorzien van
een beeldscherm maar is vrijgesteld van
muntinworp. Voor het beeldscherm van de
TENQY zal een speciaal op de doelgroep
afgestemde programmering worden ontwikkeld.
De doelstelling is om in de loop van
volgend jaar een pilot project uit te voeren
op circa vijftig basisscholen, in samenwerking
met TNO Kwaliteit van Leven.
waterkoelers, ijsblokjes, een schijfje citroen.
Je kunt er veel leuks mee doen.”
Stichting WaterWijs, in 2005 opgericht, werkt
samen met maatschappelijke organisaties,
gezondheidsorganisaties en een groot aantal
drinkwaterbedrijven. Gezamenlijk zorgen zij
voor de aanschaf, installatie en het onderhoud
van de TENQ waterkoelers. De TENQ’s
worden kosteloos ter beschikking gesteld
aan middelbare scholen. De kosten worden
gedekt door een bijdrage van de scholieren
– 0,10 euro per flesje, waarvan een deel naar
een goed doel gaat – en inkomsten uit campagnes
op het beeldscherm.
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 21

22
‘Oefenen is een must’
Drinkwaterbedrijven doen nuttige ervaringen op bij Waterproef
Enkele drinkwaterbedrijven deden begin november mee aan Waterproef, waarbij de
bestuurlijke en operationele voorbereiding op dreigende overstromingen landelijk werd
geoefend. De drinkwaterbedrijven deden ervaring op met noodscenario’s, oefenden
met hun crisisorganisatie en werkten samen met de overige crisispartners. De oefening
werd als nuttig en leerzaam ervaren. Benadrukt wordt het belang van goed afgestemde
communicatie en samenwerking tussen de ketenpartners, met een duidelijke
rolverdeling. “Degenen die het ‘spel’ vaker samengespeeld hebben, acteren beter en
kunnen het beste teamresultaat neerzetten. Oefenen is een must.”
Tijdens de vijfdaagse landelijke
oefening Waterproef oefenden
bestuurders, hulpdiensten en crisisorganisaties
van het Rijk, de provincies,
Veiligheidsregio’s, gemeenten, waterschappen
en drinkwaterbedrijven hun
bestuurlijke en operationele voorbereiding
op dreigende overstromingen. Er werd
geoefend op basis van de ‘Ergst Denkbare
Overstroming’. Waterproef bestond uit vijf
deeloefeningen: ‘Watergolf’ (dreigende
kustdoorbraak, evacuatiebeslissingen),
‘Waterloop’ (dreigende dijkdoorbraak bij
een rivier, evacuatie van mensen), ‘Waterbassin’
(respons op acute dijkdoorbraak bij
een meer), ‘Waterdamp’ (herstel en wederopbouw
twintig dagen na overstroming)
en ‘Waterschout’ (risico- en crisiscommunicatie
bij overstromingen).
De Taskforce Management Overstromingen
(TMO), die in 2006 werd ingesteld
door de regering, had de regie tijdens
Waterproef. Opdracht van TMO is te bevorderen
dat bestuurders en hulpdiensten
in Nederland voor het eind van dit jaar
hun operationele voorbereidingen op
dreigende overstromingen verbeteren.
TMO richt zich op de crisis voor, tijdens
en na overstromingen, op de organisatie
van de hulpverlening en informatievoorziening
aan burgers en bedrijven en op
de geoefendheid van hulpverleners en de
nazorg. Beoogde resultaten voor het eind
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
van dit jaar zijn onder meer afspraken over
risico- en crisis communicatie, het opstellen
van realistische rampen scenario’s en
over stromingsplannen en regionale en
landelijke oefeningen. Als één van de vitale
sectoren van groot maatschappelijk belang
ontbrak de drinkwatersector uiteraard
niet tijdens Waterproef. Aanleiding voor
Waterspiegel om vijf drinkwater bedrijven
te vragen naar hun ervaringen.
Vitens
Namens Vitens Flevoland was Rudy Langenakker
in een vroeg stadium betrokken bij
de voorbereidingen op Waterproef binnen
de Veiligheidsregio Flevoland. “Besproken
werden onder meer de beste evacuatiestrategie
bij een grootschalige overstroming,
de gevolgen voor de infrastructuur (drinkwater,
gas en elektra), de communicatie
en samenwerking. Ik heb verteld over de
gevolgen voor de drinkwaterinfrastructuur
in zo’n noodscenario. In Flevoland kunnen
we weinig uitrichten als het water over de
drempels van de pompstations stroomt.
Dan liggen we eruit.”
Tijdens Waterproef werd een grote overstroming
door een acute dijkdoorbraak in
oostelijk Flevoland nagespeeld. Langenakker
was actief in de responscel van de
TMO-oefenleiding in Den Haag, voorzag de
crisispartners van informatie en stuurde
tijdens de oefening naar mogelijke, realis-
tische situaties in de Flevolandse drinkwaterpraktijk.
“Het is belangrijk dat in
de responscel iemand van een drinkwaterbedrijf
zit die de crisisorganisatie
kent. De communicatie met VROM was
goed, met de Veiligheidsregio minder. Ik
kan me voorstellen dat zij niet op elke
prikkel konden reageren; de prioriteit lag
bij noodevacuatie en dan staat drinkwater
niet bovenaan de lijst.”
Bij het zien van de journaalbeelden op
de afgeschermde website besloot het
managementteam van Vitens Flevoland
spontaan een eigen oefening te houden.
Daarvoor fungeerde Langenakker in de
responscel als liaison. Tijdens de overstroming
en evacuatie werd Vitens met diverse
problemen geconfronteerd: pompstations
moesten overschakelen op noodstroom, de
bemensing van de stations bleek moeilijk
wegens de evacuatie en het crisisteam van
Vitens moest verhuizen door het onder
water lopen van het kantoor. “Je wilt zo
lang mogelijk drinkwater leveren, maar
er was een lek ontstaan vanwege de wateroverlast.
Dat moet je isoleren. Bij de attributen
van nooddrinkwater in het magazijn
in Lelystad konden we niet meer komen.
Bovendien hadden we geen transportmateriaal
voor distributie. Alle vrachtwagens
waren nodig voor de nood evacuatie.”
Volgens Langenakker was het een spannende
oefening. “Zo’n noodscenario oefenen

is nuttig voor Vitens en de andere crisispartners.
Alles hangt op een goede voorbereiding
op het ergst denkbare en op de
onderlinge communicatie.”
WML
De crisisorganisatie van Waterleidingmaatschappij
Limburg (WML) deed tijdens
de hoogwateroefening op 4 november op
volle sterkte, met circa vijftig medewerkers,
mee. In het Regionaal Beleid Team (RBT) en
Regionaal Operationeel Team (ROT) zat een
liaison van WML. Het overleg binnen WML
werd afgestemd op de vergaderklok in het
ROT en RBT. Daarnaast werd in Roermond
nooddrinkwater uitgerold. “De samenwerking
in het ROT verliep prima”, vertelt
Jo Meerts, oefenleider binnen WML. “De
diverse interne disciplines – watertechniek,
veiligheid, communicatie – hadden
voldoende oog en oor voor elkaar. Dat
leidde tot een meerwaarde in de samenwerking:
steeds acties uitvoeren die passen
bij de actuele situatie. WML heeft voorheen
al een aantal maal op dit niveau geoefend.
In de samenwerking binnen het RBT had
WML ditmaal een ondergeschikte rol.”
Volgens Meerts was de crisisorganisatie van
WML goed voorbereid op de consequenties
van de hoogwaterstand en het uitgestippelde
scenario. “Maar men was zich in het
begin niet helemaal bewust van de gevolgen
omdat in Limburg een extreme hoogwater-
stand werd nagespeeld. Toen het verloop
duidelijk was, werd snel en adequaat actie
ondernomen met ondersteuning van het
ROT. In real time zou WML op dezelfde wijze
acteren. De oefening heeft uitgewezen dat
de juiste weg is gevolgd.”
Wat betreft de geleerde lessen constateert
Meerts dat vooral de communicatie met
het RBT en ROT een fundament voor de
bijdrage van het drinkwaterbedrijf blijft.
“Hapert die communicatie, dan acteer
je meteen minder alert in het totaal.”
Volgens Meerts is regelmatig oefenen in
samenwerking met overheden noodzakelijk
om goed voorbereid te zijn op rampen.
“Telkens blijkt dat degenen die het ‘spel’
vaker samengespeeld hebben, ook beter
acteren en het beste teamresultaat kunnen
neerzetten, zowel als organisatie als in het
kunnen samenwerken met overheidsorganisaties.
Oefenen is een must.”
PWN
PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland
heeft in oktober, voorafgaand aan Waterproef,
meegedaan aan oefeningen met
West-Friesland en Kennemerland, met
vertegenwoordigers in het RBT, ROT en de
communicatiepool. Tijdens Waterproef
zat een vertegenwoordiger in het ROT en
hebben de eigen crisisteams (beleidsteam,
operationeel team en communicatieproces)
geoefend. “Onze rol in het RBT en de
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 23

24
communicatiepool bleek niet erg helder”,
vertelt Erik Oudenampsen, adviseur crisismanagement
van PWN. “In het RBT werd
drinkwater als operationeel probleem
gezien. In de communicatiepool konden
we weinig concreets doen omdat het RBT
nauwelijks terugkoppelde en veel tijd
nodig had voor besluitvorming omtrent de
evacuatie. Daarom hadden we op 3 november
alleen iemand in het ROT, maar dat
bleek qua bereikbaarheid en voortgang te
weinig. Op 3 november is een persbericht
ingestuurd voor de bevolking, maar er
kwam geen reactie. Het regionale communicatieproces
functioneerde slecht.”
PWN had zich voorbereid op de oefening
door in twee workshops de gevolgen te
verkennen en een checklist op te stellen.
“De keteneffecten in Noord-Holland
bleken enorm, zeker op lange termijn –
ook vanwege het zoute water. Maatregelen
zijn onder meer: vroegtijdig personeel
evacueren, voorraden op peil brengen,
nooddrinkwater in stelling brengen,
installaties veiligstellen en uitschakelen
en de overstap naar nooddrinkwater en
kook advies voorbereiden.” Uit de oefening
bleek volgens Oudenampsen dat PWN zo
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
lang mogelijk zelf moet blijven communiceren
naar klanten over effecten en
maatregelen, in afstemming met de regio.
“We moeten voldoende vertegenwoordigd
zijn in de regio, vooral in het ROT, en een
beter beeld opbouwen van te verwachten
effecten en preventieve maatregelen,
zoals een ‘waterproof’ pompstation. Ook
is aandacht nodig voor onze crisisteams
wat betreft samenstelling, netwerkanalyse
en voortgangsbewaking.” PWN werkt aan
een draaiboek voor crisiscommunicatie bij
uitval van nutsvoorzieningen. “Hoe werk je
effectief samen vanaf het eerste signaal tot
en met de opschaling naar GRIP4 of 5? Dat
bleek tijdens de oefening een heikel punt.”
Volgens Oudenampsen is in de voorbereiding
prettig samengewerkt met de regio.
“PWN is goed in beeld als crisispartner.”
Evides
Evides Waterbedrijf heeft op beperkte
schaal geoefend. Er is een liaison afgevaardigd
voor het ROT en een beperkt Operationeel
Coördinatie Centrum (OCC) ingericht.
Het OCC kwam in actie, wanneer de
liaison vragen vanuit het ROT niet direct
kon beantwoorden. Ook zijn vragen vanuit
het OCC via de liaison doorgespeeld naar
het ROT. De afdeling Communicatie van
Evides heeft een waarnemer en publieksvoorlichter
geleverd vanuit haar rol in de
werkgroep ‘Communicatie Veiligheidsregio
Rijnmond’. “De afstemming met de
ketenpartners is goed verlopen tijdens de
oefening”, zegt Roy Tummers, hoofd Strategie
van Evides. “Wel bleek dat de partijen
soms niet precies weten wat ze aan elkaar
kunnen hebben en welke verdeling van
verantwoordelijkheden en bevoegdheden
aan de orde is. Hier ligt een uitdaging.”
Evides was volgens Tummers goed voorbereid.
“Op grond van het scenario van een
dreigende overstroming vanuit zee bleek
het goed mogelijk om snel inzicht te
krijgen in de gevolgen daarvan voor de
drinkwaterlevering in het voorzieningsgebied.
Van daaruit konden snel maatregelen
worden geformuleerd. Denk aan
het buiten gebruik stellen van een zuiveringsinstallatie,
maatregelen om schade te
voorkomen en aan het in werking stellen
van de nooddrinkwatervoorziening.”
Wat heeft Evides van de oefening geleerd?
“We moeten zorgen voor ‘warme’ contac-

ten met de veiligheidsregio’s, ook in de
‘koude’ fase. Verder moet regelmatig
overlegd worden tussen Evides en de
regio’s. Dus: kennen en gekend worden.
Evides werkt hier continu aan. Binnen
het waterbedrijf in de volle breedte is het
thema overstromingen betrekkelijk nieuw.
Het gevoel van urgentie is nog niet bij iedereen
sterk ontwikkeld. Daarnaast valt op
dat de veiligheidsregio’s en hulpdiensten
de momenteel gehanteerde norm van drie
liter nooddrinkwater per persoon per dag
als ontoereikend ervaren.” Tummers kijkt
tevreden terug. “Onze liaison was vrijwel
permanent op de hoogte van de stand
van zaken en had een vlotte internetverbinding.
De openheid tijdens de oefening
was positief en de informatie-uitwisseling
verliep goed.”
Oasen
Oasen was tijdens Waterproef vertegenwoordigd
in de responscel bij Veiligheidsregio
Zuid-Holland Zuid in Dordrecht.
Namens Oasen namen Robert Duijvestijn
(voorzitter crisisteam), Rob van Klaveren
(operationeel leider) en Marcel Knopper
(beveiliging en crisismanagement) deel.
“Onze rol in de responscel was het stellen
van vragen en beïnvloeden van het besluitvormingsproces
van het ROT en RBT via
actiecentra. Wij kregen nauwelijks vragen
te beantwoorden”, vertelt Marcel Knopper.
Over de samenwerking met de ketenpartners
is hij positief. “De betrokkenheid was
goed. Er was waardering voor de deelname
van Oasen. De informatie vooraf was weliswaar
kort, maar concreet en voldoende om
aan de oefening deel te nemen.”
Welke maatregelen zou Oasen in real time
treffen? “Bij een grootschalige overstroming
moeten de productielocaties buiten
bedrijf worden gesteld. Er is nog nader
onderzoek nodig naar mogelijke beschermingsmaatregelen
om na de overstroming
weer in bedrijf te kunnen komen en wat
te doen in geval van een geringe mate
van overstroming, zoals bij overmatige
regenval. Daarbij gaat het om veiligheid,
bescherming en evacuatie van eigen personeel,
familie en naasten.”
Voor Oasen werd duidelijk dat het belangrijk
is bij een overstroming deel te nemen
aan het ROT en wellicht ook aan het RBT.
Andere lessen? “Conventionele distributiepunten
van nooddrinkwater werken
niet bij overstromingen in verband met de
toegankelijkheid. Nu leunen we sterk op
zakken water die we uitrollen. Maar hoe
brengen we dat bij de mensen als er water
staat? Wellicht moeten alternatieve distributievormen
onderzocht worden.”
Heldere regels
Oasen meent dat de overheid heldere
regels moet stellen over in hoeverre drinkwaterbedrijven
moeten kunnen leveren bij
een overstroming. Daarnaast zijn volgens
Knopper concrete samenwerkingsafspraken
met de crisispartners – veiligheidsregio’s,
politie, brandweer, gemeenten en
andere vitale sectoren – “essentieel” voor
een effectieve en effi ciënte crisisbeheersing.
“Bijvoorbeeld met betrekking tot de
inzet van beschikbare capaciteit, het leren
kennen van elkaar en de multidisciplinaire
samenwerking met inachtneming van
elkaars mogelijkheden en verantwoordelijkheden.”
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 25

26
WML voorbereid op toekomst
Strategisch plan verzekert drinkwatervoorziening Limburg tot 2027
Het Strategisch Plan Drinkwatervoorziening Limburg bepaalt de koers van de drinkwaterlevering van
WML en is hét beleidsdocument van WML als het gaat om investeringen in de infrastructuur. Het plan
biedt onder andere oplossingen voor vraagstukken als capaciteitsuitbreiding en alternatieven voor
bestaande productie-eenheden. In de ‘bovengrensprognose’ houdt het drinkwaterbedrijf rekening
met een sterke toename van de vraag. Daarmee speelt WML op safe, oftewel voldoet het aan de
wettelijke verplichting tot levering van de maximaal gevraagde hoeveelheid. Het plan bestrijkt de
periode tot 2027. Gebaseerd op feiten, onderzoeksresultaten en voorspellingen bepaalt WML de
strategische richting met betrekking tot capaciteitsuitbreiding, de dekking van de waterbehoefte en
een bijhorend investerings- en exploitatieplan. Dit alles zoveel mogelijk conform haar visie en beleid.
WML heeft recentelijk haar
nieuwe Strategisch Plan Drinkwatervoorziening
Limburg
(SPDL) gepresenteerd. Dat is de opvolger
van het plan uit 2005. De destijds gemaakte
keuzen blijven grotendeels van kracht, maar
verdere beleidsontwikkeling was noodzakelijk,
omdat in de drie jaar die inmiddels
zijn verstreken de omstandigheden, de
wet- en regelgeving en ook de omgeving
dermate sterk zijn veranderd dat het waterleidingbedrijf
gedwongen was zijn inzichten
en beleid te actualiseren. De belangrijkste
aanleiding voor het actualiseren van het
SPDL vormt de verwachting dat WML meer
water zal afzetten op de zakelijke markt.
“Niet alleen de verwachte afzetstijging en
Natura 2000, dat een netwerk van natuurgebieden
omvat, zijn belangrijke impulsen
voor de heroriëntatie geweest. We verwachten
ook dat de innamestops van Maaswater
bij het waterpompstation in Heel door
de fluctuerende kwaliteit frequenter en
langer zullen zijn”, zo schetst Luc Palmen
van WML de noodzaak tot anticiperen op
de toekomst. “Dat betekent dat de bedrijfsvoering
van ons grootste productiebedrijf
vaker afwijkt van ‘normaal bedrijf’ dan we
destijds hadden verwacht.”
De vervuiling van de Maas wordt onder
meer door de industrie in Nederland en
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
België veroorzaakt. “Op grond van de
geprognosticeerde klimaatverandering
denken we voorts dat de innamemogelijkheden
van Maaswater gedurende de zomer
zullen afnemen, want de Maas is een
regenrivier en tijdens de zomer zal er dus
minder verdunning zijn”, vertelt Palmen.
Spelen van het spel
WML heeft achtereenvolgens de drinkwaterbehoefte
in kaart gebracht, de consequenties
van landelijke en Europese wet- en
regelgeving alsmede van eigen beleidskeuzen,
de schommelingen in de waterkwaliteit
van de bronnen en de technologische
mogelijkheden.
De werkwijze bestond uit het verzamelen
en inventariseren van alle beleidsmaatregelen
die van invloed zijn op de waterinfrastructuur.
“Op welke punten ontbrak nog beleid? Welk
beleid was nog ongeschreven? Kortom, we
hebben de spelregels geïnventariseerd en
samengevat in het ‘Visie- en Beleidsdocument
Drinkwatervoorziening Limburg’. Bij
het vormen van de strategische richting
en het ‘waterbehoeftedekkingsplan’ – het
spelen van het spel – kijken we steeds of
en in welke mate daarbij wordt voldaan
aan dat visie- en beleidsdocument”, licht
Palmen toe.
Palmen benadrukt dat de eigen visie van
WML als uitgangspunt fungeerde. “De
eigen visie en het eigen beleid van WML
vormen de spelregels; daarbinnen past
uiteraard ook het overheidsbeleid. Daar
hebben we het waterbehoeftedekkingsplan
één op één aan getoetst. Met het zelf
ontwikkelde model hebben we een aantal
waterbehoeftedekkingsplannen afgewogen,
een voorkeur bepaald en dat plan
vervolgens vertaald in investerings- en
exploitatieplannen. Het plan kijkt twintig
jaar vooruit. De kans dat de afzet de
maximale prognose daadwerkelijk volgt, is
niet erg groot”, denkt Palmen.
Afzetgroei
Naast deze onzekerheid met betrekking
tot de afzet bestaat volgens Palmen ook
technologische onzekerheid. “Die willen
we weghalen of bevestigen middels uitvoering
van onderzoeken. Het plan houdt
rekening met een excessieve toename
van het drinkwatergebruik, in andere
woorden, met de bovengrensprognose
van het gebruik. Een logische keuze,
gegeven onze wettelijke leveringsplicht. In
Midden- en Noord-Limburg knelt dat het
meest, omdat de extra afzet daar gepaard
gaat met de frequentere innamestops van
Maaswater en de geplande sluiting van
kleinere pompstations.”

De afzetgroei wordt volgens Palmen op de
eerste plaats verwacht in de zakelijke sector
als gevolg van een uitbreiding van industriële
activiteiten en een groeiende behoefte
aan schoon water in de agrarische sector.
“Veel bedrijven bereiden van grondwater
hun eigen drink- of proceswater. WML wil
het alternatief daarvoor zijn, waarmee het
gebruik van eigen bronnen zal afnemen.
Maar waar de maximale prognose uitgaat
van een lichte toename van de bevolking,
zijn de reële verwachtingen dat in Midden-,
Zuidoost- en Zuidwest-Limburg sprake zal
zijn van een bevolkingsafname.”
Hoofdvragen
In het SPDL dient WML volgens Luc Palmen
dus twee hoofdvraagstukken aan te pakken:
hoe kan de capaciteit worden uitgebreid
en op welke wijze is een ondersteuning
voor het productiebedrijf in Heel te realiseren?
Daarop heeft het drinkwaterbedrijf
met een in eigen huis ontwikkeld model
dertien varianten van de waterbehoeftedekkingsplannen
systematisch doorgere-
kend en op bepaalde criteria afgewogen.
Die criteria volgen logischerwijs uit de
door het bedrijf geformuleerde beleidsthema’s
met betrekking tot het primaire
productieproces, de klant en markt, de
financiële gezondheid van het waterleidingbedrijf,
het maatschappelijk verantwoord
ondernemen en de medewerkers.
“Gekozen is om de afzetvergroting te
dekken door middel van het extra winnen
en zuiveren van grondwater. We kiezen er
dus niet voor om bijvoorbeeld extra grootschalige
productiebedrijven voor oppervlaktewater
te realiseren. Maar we kiezen
ook voor de inzet van Acquifer Storage and
Recovery (ASR), het ondergronds opslaan
van water tijdens overproductie om het
tijdens piekverbruik weer te distribueren”,
aldus Palmen.
De ondersteuning bestaat momenteel uit
reserves in spaarbekkens, satellietpompstations
en diep grondwater in Heel. De
bestaande freatische grondwaterwinning
in Beegden zal in de toekomst ingezet
worden als nieuwe reserve voor het
waterproductie bedrijf in Heel. Het vorige
strategische plan voorzag in de sluiting
van twee stations – Californië en Grubbenvorst
– voor de inname van grondwater.
“Maar die stations blijven nu open, in elk
geval zo lang totdat er vervangende capaciteit
is gebouwd.”
Stap voor stap
Volgens Palmen wil WML de waterproductie
conform het plan voorzichtig vergroten.
“Stap voor stap dus. Naast een nieuw
waterbehoeftedekkingsplan hebben we
ook bekeken of er al dan niet sprake is
van achterstallig onderhoud van het net
en de productie- en winmiddelen. De
pomp stations zijn doorgaans wel op orde,
maar onze winmiddelen vragen wat extra
aandacht. Met betrekking tot het leidingnet
willen we groeien naar een saneringsvolume
van 1,2 procent in 2013. Hiermee
proberen we een ‘saneringsbult’ af te
vlakken.”
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 27

28
Drinkwatervoorziening op peil
op grote industriële complexen
Goede samenwerking tussen drinkwaterbedrijven, Corus en DSM
Grote industrieterreinen als dat van staalbedrijf Corus in IJmuiden of chemieconcern
DSM in Limburg hebben veel water nodig om te kunnen opereren. Het benodigde
drinkwater, een beperkt deel van het totale waterverbruik, neemt Corus af bij
PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland en DSM bij Waterleiding Maatschappij
Limburg. Op het industrieterrein wordt het drinkwater gedistribueerd via collectieve
leidingnetten die zelf worden beheerd en onderhouden. Kwaliteitsbewaking, middels
controles en inspecties, en het voorkomen van incidenten hebben hoge prioriteit.
Bovendien verloopt de samenwerking tussen de drinkwaterbedrijven en de voor de
drinkwaterdistributie verantwoordelijke diensten op de industriële complexen prima.
Staalbedrijf Corus in IJmuiden zou
niet kunnen draaien zonder water.
Als medecontractant van de WatertransportmaatschappijRijn-Kennemerland
– die in handen is van de moederbedrijven
PWN Waterleidingbedrijf Noord-
Holland en Waternet waarmee vanuit
Nieuwegein Lekwater en vanuit Andijk
IJsselmeer water naar de duinen wordt
getransporteerd – neemt Corus jaarlijks
zo’n 35 miljoen kubieke meter ruwwater
af. Daarnaast gebruikt het staalbedrijf per
jaar circa 150 miljoen kubieke meter (zout)
zeewater en enkele tientallen miljoenen
kubieke meter brak water uit de havens,
voornamelijk ter koeling van de verschillende
installaties op het terrein. Daarbij is
de afname van zuiver drinkwater dat via
het collectieve leidingnet over het terrein
wordt gedistribueerd maar een fractie van
het totale gebruik: gemiddeld 57 kubieke
meter per uur.
“Dat drinkwater betrekken wij van PWN”,
vertelt Mark de Haan, energiemanager
Water bij Corus. “Op twee verschillende
punten – één op het Noord- en één op het
Zuidterrein – vloeit het drinkwater in twee
grote reinwaterkelders met een inhoud
van 500 kubieke meter. Vanaf die punten
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
zijn wij verantwoordelijk voor doorlevering
en kwaliteitsbewaking op ons eigen
terrein.”
Keerkleppen en tappunten
Voor die drinkwaterdistributie op het 750
hectare grote terrein van Corus is in eigen
beheer zo’n 43 kilometer vertakte pijplengte
aangebracht met bij elkaar meer dan
duizend keerkleppen en iets minder
tappunten. De distributie geschiedt onder
verantwoordelijkheid van de Werkeenheid
Energiebedrijf die tevens de levering van
gas, zuurstof, perslucht enzovoort aan de
afnemers op het industrieterrein verzorgt.
“Dat zijn naast de Corus-fabrieken met
ruim 9.500 werknemers, ook derden als
DSM, Linde en een aantal kleinere industriële
bedrijven. Onze verantwoordelijkheid
reikt grofweg tot aan de gevel van de
betreffende werkeenheid. Daarachter is de
werkeenheid zelf verantwoordelijk”, aldus
De Haan.
Het drinkwater wordt voornamelijk aangewend
voor het sanitair en veel nood- en
oogdouches die zich overal op het terrein
bevinden. Voorheen waren ook brandkasten
er op aangesloten. Daarnaast
wordt drinkwater in zeer beperkte mate
gebruikt voor industriële toepassingen, zo
vervolgt de energiemanager. “Technische
maat regelen zorgen ervoor dat dit water
het drinkwatersysteem niet kan vervuilen.”
Op het Corus-terrein staat ook een
‘demi-waterinstallatie’. Daarmee wordt
het ruwe water van Watertransportmaatschappij
Rijn-Kennemerland omgezet in
verschillende soorten proceswater voor
diverse fabriekseenheden. Dat water
moet aan speciale eisen voldoen zodat
het bijvoorbeeld ingezet kan worden als
voeding water voor hogedrukketels.
Het voorkomen van incidenten met drinkwater
op het bedrijfsterrein heeft hoge
prioriteit omdat het “absoluut in het eigen
belang van alle medewerkers en bedrijfsprocessen
is”, zo benadrukt de energiemanager.
Beheer en onderhoud geschiedt
volgens de wettelijk voorgeschreven
NEN-1006 normen en de daarvan afgeleide
Vewin-werkbladen. Om de kwaliteit van
het drinkwater te bewaken worden eens
in de twee weken monsters genomen uit
de reinwaterkelder bij de innamepunten
en van twee willekeurige tappunten bij
de afnemers. Iedere twee jaar is elk representatief
tappunt op het terrein daarmee
aan de beurt geweest. De monsters worden

in een eigen laboratorium op het terrein
geanalyseerd. Het is wettelijk verplicht
minstens eenmaal per jaar de reinwaterkelders
te bemonsteren, met een aanbeveling
tot viermaal per jaar.
Kwaliteitsbewaking
“Wij doen hier veel meer dan wettelijk
gezien van ons verwacht wordt omdat wij
een goede kwaliteitsbewaking belangrijk
vinden. Behalve het nemen van monsters
voeren wij vier keer per jaar een uitgebreide
analyse uit”, zegt De Haan. Daarnaast
worden de bij de drinkwaterdistributie
betrokken beheerders en medewerkers
van de eigen onderhoudsdiensten voortdurend
via cursussen op de hoogte gehouden
van de laatste ontwikkelingen in de drinkwatersector.
Soms worden ook gespecialiseerde
fi rma’s ingeschakeld. Site Facilities,
een dienstverlenende werkeenheid
binnen Corus, voert in de meeste gevallen
het beheer van de drinkwaterinstallaties
binnen de werkeenheden uit.
Hoewel Corus zelf gebaat is bij hoge
kwaliteitsborging, vindt De Haan dat de
‘Water-werkbladen’ soms erg strak worden
opgelegd. “Elke door Kiwa goedgekeurde
keerklep moet aantoonbaar één keer per
jaar gecontroleerd worden. Dat vinden
wij onnodig en met honderden keerkleppen
ook een kostbare zaak. Daarom
hebben wij een alternatieve, steekproefsgewijze
aan pak voorgesteld waarbij via
nauw gezette registratie de testresultaten
en faal frequentie van de keerkleppen wordt
bijgehouden. Op basis van de test resultaten
wordt het onderhoudsplan indien nodig
bijgesteld. Uiteindelijk worden met deze
methode ook alle keerkleppen getest, met
dit verschil dat de testperiode afhangt van
de testresultaten.”
Ed de Vries is als accountmanager namens
PWN belast met de drinkwaterlevering
aan Corus. De afdeling Controle en Inspectie
van PWN is verantwoordelijk voor de
controle op naleving van de regelgeving
voor drinkwaterinstallaties. De Vries is
goed te spreken over zowel de constructieve
opstelling van Corus als de professionele
wijze waarop het bedrijf zich conformeert
aan de voorschriften. “In tegenstelling tot
de situatie van vijftien jaar geleden, toen
fabrieksterreinen als die van Corus en ook
ECN in Petten middels een ontheffi ng van
VROM zeer beperkte toegankelijkheid van
derden, dus ook onze inspecteurs, op het
terrein in stand wisten te houden, verloopt
de samenwerking tegenwoordig zeer
open.”
Handhaving
Tegelijkertijd, zo vertelt De Vries, doen zich
daardoor ook geen calamiteiten voor en is
handhaving van deze situatie, zoals in de
nieuwe Drinkwaterwet opgenomen, een
voor de hand liggende en ook wenselijke
situatie voor PWN. “PWN voert een beleid
waarbij zijn leidingen alleen in openbare
grond worden gelegd. Als de verantwoordelijkheid
op het terrein zelf goed is geregeld
en de controle door ons op deze wijze is
gewaarborgd, is er geen reden tot ander
beleid ten aanzien van collectieve leidingnetten.
Als wij zelf nieuwe leidingen op
die terreinen zouden moeten aanleggen,
ontstaan onwenselijke en onoverzichtelijke
situaties. Los van de extra kosten zou
dan ook het probleem spelen dat wij ons
geheel zouden moeten conformeren aan
de voorschriften en veiligheidseisen die op
dergelijke industrieterreinen gelden.”
Gezien de enorme afmetingen van het
terrein en de vele periodiek te controleren
installaties, leidingen, aansluitingen,
keerkleppen en onderbrekingen zijn
De Vries en zijn collega’s van PWN met
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 29

30
grote regelmaat aanwezig. “Onze afdeling
Controle en Inspectie heeft volledige
inzage in de bij te houden logboeken en is
ook belast met de controle op de naleving
van de verplichte beheerspakketten.
We kunnen overal zonder problemen bij en
de bereidheid tot meedenken is bij Corus
groot. Men heeft de zaakjes goed voor
elkaar. Wij zien geen enkele reden deze
manier van werken met betrekking tot het
collectieve leidingnet bij Corus anders te
regelen.”
Momenteel wordt de mogelijkheid onderzocht
een van de reinwaterkelders te
vervangen door een directe aansluiting
op het leidingnet van PWN. Ook dat heeft
geen consequenties voor de veiligheid
van het drinkwaternet elders in Noord-
Holland. Deze aansluiting wordt namelijk
op dus danige wijze van keer kleppen en
onderbrekingen voorzien dat een even tuele
calamiteit op het terrein geen effecten
heeft voor het openbare drink waternet, zo
verzekert De Vries.
DSM
Op het voormalige industrieterrein van
DSM in Zuid-Limburg was men tot 2005
geheel zelfvoorzienend voor wat betreft
de levering van drinkwater aan de diverse
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
bedrijfsonderdelen op het terrein. Dit
water werd betrokken uit verschillende
drinkwaterputten en een eigen productieinstallatie
voor drinkwater op het bedrijfsterrein.
Industriewater, koelwater en
bluswater wordt tot op de dag van vandaag
onttrokken aan het Juliana-kanaal.
Mede als gevolg van operationele problemen
met de waterfabriek en op basis van
kostenoverwegingen koos DSM in 2004 voor
levering van drinkwater door Waterleiding
Maatschappij Limburg (WML). Inmiddels
levert WML gemiddeld 80 kubieke meter
per uur aan het collectieve leidingnet. Bij
de aanleg van de voorziening is echter
rekening gehouden met een toekomstige
capaciteitsuitbreiding tot 200 kubieke
meter per uur.
Het voormalige 880 hectare grote
DSM-terrein is namelijk sterk in ontwikkeling.
Op het industriecomplex, dat
tegenwoordig de naam Chemelot draagt,
zijn tal van activiteiten aan de gang of
in voor bereiding. SABIC Europe is inmiddels
operationeel op het complex; een
toe nemend aantal andere bedrijven,
waaronder de toekomstige zonnecollectorenfabriek,
overweegt om zich op het
terrein te gaan vestigen.
Afsluiter
Het water wordt via één leiding van WML
naar het Chemelot-terrein getransporteerd.
“Vanaf de afsluiter zijn wij verantwoordelijk
en leiden wij het water naar
een aantal reinwaterkelders. Daar vandaan
pompen wij het water op en distribueren
het via ons tientallen kilometers lange
leidingnet over het Chemelot-terrein naar
in totaal zo’n vierhonderd tappunten.
Daar bevinden zich ook de meterkasten
waarvandaan het water beschikbaar wordt
gesteld aan de afnemers. Die afnemers zijn
zelf verantwoordelijk voor de leidingen
binnen hun gebouw of fabriek”, vertelt
Harry Geerlings van EdeA. EdeA is de
operationele product- en onderhoudsbeheerder
van de nutsvoorzieningen op het
Chemelot-terrein en is in 1997 opgericht,
evenals Utility Support Group B.V, de
contractpartner voor de nutsvoorzieningen
voor DSM, SABIC en andere bedrijven
op de locatie Chemelot. Tot 1997 regelde
DSM de nutsvoorzieningen centraal.
EdeA heeft het leidingenstelsel op het
industriecomplex in eigen beheer aangelegd,
overeenkomstig de eisen van de
Drinkwaterwet. Op het gebied van beheer
en onderhoud doet EdeA veel meer dan
de wet voorschrijft, benadrukt Geerlings.

Corus en DSM
Corus Group levert oplossingen in staal
en aluminium. Het internationale concern
heeft productielocaties in onder meer
Nederland, Engeland, Duitsland en Frankrijk.
Het hoofdkantoor staat in Londen. Bij
Corus werken 41.200 mensen in meer dan
veertig landen, van wie 11.300 in Nederland.
In Nederland houdt Corus zich bezig
met de productie, bewerking en distributie
van staal en aluminium. Corus doet onderzoek
op het gebied van metalen en ontwikkelt
nieuwe producten en toepassingen.
Om de internationale concurrentie voor te
blijven, moet Corus in IJmuiden zich meten
met de mondiale top van staalbedrijven.
Corus wil kwalitatief en duurzaam groeien,
met een gezonde balans tussen mensen,
winstgevendheid en omgeving. Daarbij gaat
het om de volledige keten van grondstofwinning,
productieproces, producttoepassingen
en de recycling van staal. Het is
essentieel dat de Nederlandse industrie
internationaal op basis van gelijke voorwaarden
de concurrentieslag kan aangaan,
waarbij Corus evenredige en kosteneffectieve
milieumaatregelen treft.
“Wij zijn bijvoorbeeld verplicht minstens
één maal per jaar elk tappunt te bemonsteren.
Maar wij doen dat in de meeste
gevallen zelfs eenmaal per maand. Door
de expansieve ontwikkelingen op het
terrein is het leidingbeheer namelijk zeer
dynamisch. Speciaal daarvoor opgeleide
operators van EdeA doen de bemonstering
en de monsters worden onderzocht door
Waterlaboratorium Zuid in Breda.”
Koninklijke DSM N.V. creëert innovatieve
producten en diensten op het gebied van
Life Sciences en Materials Sciences die
bijdragen aan de kwaliteit van het leven.
DSM’s producten en diensten worden
wereldwijd gebruikt in een breed scala van
eindmarkten en toepassingen. Voorbeelden
zijn gezondheidsproducten voor mens en
dier, producten voor persoonlijke verzorging,
geneesmiddelen, auto’s, coatings en
verf, elektronicaproducten en producten
voor persoonlijke bescherming en voor de
bouw.
DSM heeft een jaaromzet van bijna 8,8
miljard euro en wereldwijd zo’n 23.000
werknemers. Het hoofdkantoor is gevestigd
in Nederland; DSM heeft vestigingen op
vijf continenten. De activiteiten zijn gegroepeerd
in de clusters Nutrition, Pharma, Performance
Materials, Polymer Intermediates
en Base Chemicals and Materials en gericht
op het creëren van waarde voor klanten,
aandeelhouders en de omgeving waarin
DSM opereert. Daarbij wordt slagvaardig
ondernemerschap gepaard aan een streven
naar continuïteit.
Geerlings ziet in WML een belangrijke
partner. “WML adviseert ons bij de implementatie
van de NEN-1006 norm die
op onderdelen steeds wijzigt en bij de
uitvoering op ons terrein. En als bepaalde
zaken moeten worden aangepast, bijvoorbeeld
wanneer een nieuw bedrijf wordt
aan gesloten, is WML daar ook bij betrokken.
En natuurlijk is ook de VROM-inspectie
bij WML neergelegd. Daardoor worden
onze installaties regelmatig getoetst op
technische zaken en risico’s voor de volksgezondheid,
zoals Legionella, waar wij
een logboek van bijhouden. Die toezichthoudende
rol geldt ook voor de bedrijven
op het terrein waaraan wij water leveren.”
Samenwerking
Volgens Geerlings is de onderlinge samenwerking
met WML goed. Hetzelfde geldt
voor het vergunningenbeleid waarover
operationele werkafspraken zijn gemaakt.
“Wij zien geen reden om het anders te
organiseren. Maar in zijn algemeenheid
vinden wij wel dat de Vewin-werkbladen,
die op zich een goede ondersteuning
bieden, te veel als een keurslijf worden
opgelegd. De NEN-1006 norm staat wat
ons betreft niet ter discussie; daar gaan we
in mee en willen we best wat extra’s voor
doen. Maar de werkbladen gaan onnodig
vaak tot in detail in op het punt van risicobeheersing.”
Het besluit van minister Cramer om collectieve
leidingnetten op bedrijfsterreinen
uit te sluiten van een ontheffi ngsplicht,
is op het Chemelot-terrein in goede aarde
gevallen, zeker in verband met de expansieve
ontwikkelingen. “Het scheelt enorm
veel administratieve handelingen en
anderzijds zou het fi nancieel, technisch en
ook vanuit veiligheidsoogpunt ongewenst
zijn als bij elke nieuwe uitbreiding aparte
leidingen van het waterleidingbedrijf over
het terrein getrokken moeten worden.
Aan de andere kant zijn er nog wel wat
onduidelijkheden. Wat als het bestaande
terrein verder wordt uitgebreid bijvoorbeeld?
Valt dat deel dan ook onder de
uitzonderings situatie of moet in dat geval
wel een ontheffi ng worden aangevraagd?”,
zo vraagt Geerlings zich af.
Charles Ruiters, afdelingshoofd Communicatie,
Marketing & Verkoop bij WML is
ook tevreden met de voortzetting van de
bestaande afspraken. “De complexheid van
de leidinginfrastructuur op een terrein
als dat van Chemelot is zodanig, dat het
management beter kan worden overgelaten
aan de specifi eke deskundigheid van
EdeA. De kwaliteitscontrole en borging
is binnen de bestaande verhoudingen en
taakverdeling voldoende verzekerd. Er is
sprake van een goede samenwerking en
men staat open voor onze adviezen om het
collectieve leidingnet zo veel mogelijk up
to date te houden.”
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8 31

WERKEN AAN WATER
32
Alberto Carracedo werkt als duinwachter voor Duinwaterbedrijf Zuid-
Holland: “Al twaalf jaar bewaak ik het ‘welzijn’ van de duinen waar wij
het water op natuurlijke wijze filteren. Ik surveilleer lopend of op de
fiets door het gebied en controleer dan of bezoekers van het natuurgebied
de omgeving niet beschadigen door bijvoorbeeld hun honden
los te laten lopen of duingras te plukken. Ook let ik op veranderingen
in de flora, op vervuiling en op de hoeveelheid en soorten dieren die
ik in het gebied tegenkom. Want daaruit valt op te maken of de duinen
nog in goede staat verkeren.”
“Het was niet mijn jongensdroom om in het water te werken. Ik
groeide op in Peru en werkte daar als politieagent. Toen ik me in
Nederland vestigde, zocht ik eigenlijk eenzelfde soort functie. Ik werd
aangenomen bij een Nederlands politiecorps. Ik houd van het contact
met de natuur. Daarom besloot ik op een gegeven moment dat ik toch
liever als duinwachter werk. Dit werk sluit door het beveiligingsgedeelte
redelijk aan bij wat ik deed. Ik besloot te solliciteren. Intern
volgde ik cursussen beveiliging en duinbeheer en inmiddels ben ik
buitengewoon opsporingsambtenaar. Zoveel mensen nemen vrij om
in deze mooie omgeving te wandelen en ik kan er gewoon de kost
mee verdienen!”
“Waterwinning is het voornaamste doel van het Duinwaterbedrijf. Het
beheer van de duinen tussen Katwijk en Monster neemt daarbij een
belangrijke plaats in. Rivierwater vanuit de afgedamde Maas wordt
in deze duinen in infiltratieplassen gepompt en na gemiddeld twee
maanden weer opgepompt. Door de duinpassage worden bacteriën
W A T E R S P I E G E L / D E C E M B E R 2 0 0 8
en virussen op een natuurlijke manier onschadelijk gemaakt. Maar
dat is niet de enige reden om de natuur te beschermen. Het gebied
rond Meijendel en Berkheide maakt door de verscheidenheid aan
habitattypen deel uit van Natura 2000, een project van de Europese
Unie om de achteruitgang van biodiversiteit te stoppen.”
“Door de zure regen groeien de planten in het duingebied extra snel.
Soms maai ik, maar we laten ook Galloway-runderen en Fjordenpaarden
grazen zodat de boel niet dichtgroeit. Anders zakt het water
niet meer naar beneden. Konijnen doen zich ook tegoed aan gras,
maar de populatie is al een paar jaar erg klein door epidemieën van
de ziektes VHS en myxomatose. Volgens mij gaat het nu beter. Eerst
zag ik vooral blinde konijnen, een gevolg van myxomatose, maar de
laatste tijd signaleer ik meer gezonde beestjes. Ik let niet alleen op
ziektes bij konijnen, maar ook op botulisme of vogelgriep. Onlangs
moesten alle dode vogels naar het ministerie gestuurd worden.
Gelukkig bleek geen van alle besmet met het vogelgriepvirus.”
“Ik houd niet alleen ziektes in de gaten, ook andere bijzonderheden
noteer ik. Laatst zag ik bijvoorbeeld een waterspreeuw terwijl die
vogel nauwelijks in Nederland gesignaleerd wordt. Eigenlijk ben ik
een boswachter, maar dan in de duinen. Deze baan past bij mij. Ik
vind het heerlijk om zoveel in de natuur te zijn. Er is maar één minpuntje,
maar dat ligt aan Nederland: in de winter is het hier zó koud
vergeleken met Peru! Collega’s plagen me ermee, dus op dat soort
dagen maak ik mijn ronde alleen met vier truien aan.”