Referaatopsommings - Nelson Mandela Metropolitan University

REFERAAT-OPSOMMINGS EN BIOGRAFIESE
GEGEWENS
Joan‐Mari Barendse verwerf in 2007 ʼn MA in Afrikaans en Nederlands aan die
Universiteit van Stellenbosch. In 2010 begin sy met ʼn PhD‐graad aan dieselfde
universiteit. Haar navorsing handel oor toekomsromans in Afrikaans ná 1999 wat
binne die subgenre van distopiese literatuur geplaas kan word.
barendse@sun.ac.za
Wederkoms – Die lewe en geskiedenis van Jannes Hoop (2009) as ʼn
distopiese roman
Wederkoms – Die lewe en geskiedenis van Jannes Hoop (2009) deur Louis Krüger
verskyn oorspronklik in Nederlands as Wederkomst (2001). Die Afrikaanse
weergawe word goed ontvang deur resensente soos Louise Viljoen en Thys
Human. Willie Burger verskil egter van opinie en skryf dat die roman nie
vernuwend is nie en herinner aan die beskrywing van arm blankes soos in Van
Bruggen se Ampie. Wederkoms speel in ʼn onbepaalde tyd in die toekoms af. In die
geskiedenis van Afrikaanse letterkunde het daar ʼn aantal toekoms‐romans
verskyn in die sewentiger‐, tagtiger‐ en vroeë negentigerjare van die twintigste
eeu. In die eerste dekade van die een‐en‐twintigste eeu is daar ʼn aansienlike
toename in hierdie tipe roman, byvoorbeeld Oemkontoe van die nasie (2001)
deur PJ Haasbroek, Miskruier (2005) deur Jaco Botha, Horrelpoot (2006) deur
Eben Venter en, soos reeds genoem, Wederkoms. Alhoewel Viljoen en Human die
term “apokalipties” gebruik om Wederkoms te beskryf, word die resente
toekoms‐romans deur kritici soos Andries Visagie in verband gebring met
distopiese literatuur. Deur gebruik te maak van die teorie oor distopiese literatuur
soos uiteengesit deur Raffaella Baccolini, Tom Moylan en ander kritici, gaan daar
gekyk word of Wederkoms binne die raamwerk van hierdie subgenre bespreek
kan word. Die veronderstelling is dat Wederkoms meer is as net ʼn blote
herskrywing van ou Afrikaanse romans, soos wat Burger beweer, en eerder deel is
van ʼn nuwe tendens in Afrikaanse letterkunde, naamlik die toename van
toekomsromans met distopiese elemente.
Linde Beer is ‘n oud‐student van die destydse Universiteit van Port Elizabeth,
waar sy die grade B.A., B.A. Honneurs en M.A. behaal het. Van 1980‐2002 was sy
verbonde aan die Departement Moderne Tale aan die Universiteit van Zimbabwe,
as dosent in Afrikaans (taal‐ en letterkunde) en afdelingshoof Afrikaans. Sy is
vanaf 2003 dosent in Afrikaans by Unisa. Haar navorsingsonderwerp (DLitt) onder

leiding van Prof. Henriette Roos is getiteld: “Time erases whiteness altogether”?
‘n Ondersoek na Africanism en Whiteness in Afrikaanse tekste oor Zimbabwe,
Zambië en die Kongo (D.R.K.), vanaf 1912‐2012.
Beerl@unisa.ac.za
“Van Kaapstad tot aan de Ubangi”: die representasie van Afrika in DF
Malan se reisbeskrywing Naar Congoland
Haas onbekend vandag in sowel die Afrikaanse literêre geskiedskrywing as in die
algemene omgang is die reisbeskrywings van D.F. Malan (Naar Congoland , 1913),
Johannes du Plessis (Een toer door Afrika, 1917), en Gijsbertus Seubring (Van
Noord naar Zuid, met kameelen, ezels en ossen door Afrika, 1930; Op stap deur
oerwoud en woestyn, 1942; en Deur die donker wêrelddeel, 1948). Hierdie reise is
onderneem en is ook tot tekste verwerk in die koloniale tydperk.
Die motief vir Malan se reis (in 1912 onderneem en in 1913 te boek gestel) was
om ondersoek in te stel na die geestelike welsyn van Afrikaners wat sedert die
1890’s na Suid‐Rhodesië (Zimbabwe), Noord‐Rhodesië (Zambië) en die Belgiese
Kongo (teenswoordig die Demokratiese Republiek van die Kongo) verhuis het.
Naas die godsdienstige motief was daar egter ook ‘n nasionalistiese beweegrede:
dat “...de taal van ons volk en onze Kerk, officieele taal van het land van Kaapstad
tot aan de Ubangi, d.w.z. een afstand van 3000 mijl dwars door de hart van Afrika
tot aan de grenzen van de Soedan” sou word. Johannes du Plessis deurkruis Afrika
drie maal van oos na wes en wes na oos in ‘n staptog van 17 000 myl, en besoek
sendingstasies in verskeie Afrikalande, onder andere die Ubangi, Brits‐Oos‐Afrika,
die Belgiese Kongo, Noord‐Rhodesië, Suid‐Rhodesië en Nyasaland (teenswoordig
Malawi). Sy fokus is ook godsdienstig van aard, maar sy belangstelling strek wyer
as slegs Afrikaners: hy besoek sending‐stasies van 25 verskillende sending‐
genootskappe en is begaan oor die aanslag van die Mohammedanisme, asook die
“ondermijnende invloeden van de onchristelijke beschaving”. Gijsbertus Seubring
was nie ‘n predikant of sendeling nie, maar het Nederlandse en Afrikaanse
reistekste geskryf oor sy togte van noord na suid in Afrika om gegewens te
versamel oor die geskiedenis en kultuur van “primitiewe stamme”. Velerlei
Afrikalande word in sy tekste vermeld: hy reis vanaf Constantinopel deur onder
andere ook die Belgiese Kongo, Kenia, Nyasaland en Suid‐Rhodesië.)
Hierdie referaat beoog om die representasie van Afrika in bovermelde tekste
binne ‘n breë postkoloniale perspektief te bespreek, binne die raamwerke van
resente literêr‐teoretiese rigtings soos Whiteness Studies (spesifiek Melissa Steyn
en Leon de Kock se Suider‐Afrikaanse toepassings) en Africanism (soos
gekonsipieer deur Christopher Miller en Lindy Stiebel). Onder “Afrika” word
2

verstaan sowel die gemarginaliseerde swart inwoner van die “Donker Kontinent”,
as die Afrikaner‐trekkers wat minderhede in veral Noord‐ en Suid‐Rhodesië en die
Belgiese Kongo gevorm het in koloniale tye. Bovermelde tekste sal bespreek word
met verwysing na Engelse reisbeskrywings van die relevante gebiede in Afrika in
die koloniale tye, veral dié van Stanley en Livingstone.
Marthinus Beukes is senior lektor in die Departement Afrikaans aan die
Universiteit van Johannesburg. Hy doseer Afrikaanse poësie en Kinder &
Jeugliteratuur op voorgraadse en naagraadse vlak. Akademiese artikels en
bydraes tot handboeke handel in besonder oor die Afrikaanse digkuns
mbeukes@uj.ac.za
Die digter‐seunverhouding in Johann de Lange se poëtiese oeuvre
In Johann de Lange se digkuns is die vader‐seunverhouding 'n bekende tema.
Hierdie aspek het reeds aandag ontvang in ondersoeke van sy oeuvre. Van ’n
ander perspektief af beskou, is die verhouding tussen digter en seun ’n pendant
van dieselfde tipe afstand en nabyheid. Waar eersgenoemde in ’n sekere sin
soeke na die (afwesige) vader was, is die digter as ouer figuur op soek na die
verlore seun. In talle gedigte waarin die gesprek met die seun / jong man gevoer
word, is daar sprake van afstand of onbereikbaarheid. Om dié afstand tussen die
seun / jong man en digter op te hef, is die gedig gepaste vehicle. Ek sal in hierdie
referaat fokus op die digter se tekstuele uitreik na die (verlore) verhouding met
die seun.
Marni Bonthuys het haar MA aan die Universiteit van Stellenbosch voltooi. Sy is
tans besig met navorsing oor debuutpryse vir poësie sedert 2000 in beide die
Afrikaanse sowel as die Nederlandstalige literêre sisteme. Hierdie navorsing sal
deel uitmaak van ‘n PhD ook by die US. Marni is al vir drie jaar werksaam as ‘n
lektor in Akademiese Geletterdheid en sedert die begin van die jaar as ‘n
deeltydse lektor in Skryfkuns by die Noordwes‐Universiteit
Marni.Viviers@nwu.ac.za
Debuutpryse vir Afrikaanse en Nederlandse poësie: die ‘nuwe’ stemme
van Loftus Marais en Hagar Peeters
Debuutpryse vir letterkunde bestaan in verskeie taalgebiede reg oor die wêreld.
Hierdie verskynsel het waarskynlik te make met die feit dat die voorkoms van
nuwe stemme binne die letterkunde altyd ’n belangrike kwessie binne enige
literêre sisteem is en sal wees. In die laaste dekade het die onderwerp van
3

debute, en spesifiek digdebute, heelwat gesprek uitgelok in sowel die Afrikaans as
die Nederlandse taalgebied.
Debuutpryse het, soos ander literêre pryse, ’n belangrike kanoniserende funksie.
Dit identifiseer dus sterk nuwe stemme en het die vermoë om ’n onbekende
outeur tot prominensie te bring en meer aandag vir hom/haar te genereer. Soos
in die geval van die Eugène Maraisprys, wat spesifiek toegeken word aan ’n
“talent wat die moontlikheid op groei het” (Smuts, 2005: 9), dien dit ook dikwels
as ’n aanmoedigingsmiddel vir jong skrywers. Die toekenning van die debuutprys
bevestig die outeur se potensiaal – iets wat hom/haar die selfvertroue moet gee
om weer te publiseer. Die wenners van debuutpryse is, soos blyk uit die lys van
wenners van die Eugène Maraisprys, dikwels ’n taalgebied se toekomstige groot
skrywers. Hoewel die toekenning van ’n debuutprys nie latere sukses waarborg
nie, kan daar aanvaar word dat so ’n prys die skrywer wel ’n voorsprong gee bo
ander nuwe outeurs as dit kom by ’n tweede publikasie: soos Janssen (1994: 76)
byvoorbeeld in In het licht van de kritiek aandui, sal die nuwe teks van ’n outeur
wie se werk vantevore positiewe aandag ontvang het en deur ’n groot aantal
kritici bespreek is, eerder in die media geresenseer word as die werk van ’n
outeur wat voorheen weinig belangstelling of bespreking ontlok het.
In my referaat sal daar kortliks gekyk word na faktore wat bepaal watter tekste
debuutpryse verower. Die belangrikste oorkoepelende faktor hier blyk die
vernuwende aard van die ‘nuwe’ stem te wees. Die digters Hagar Peeters en
Loftus Marais, wat beide veelvuldige debuutpryse in die afgelope dekade in
onderskeidelik Nederlands en Afrikaans gewen het en binne hulle literêre sisteme
gehuldig is as sterk nuwe stemme, sal as gevallestudies bespreek word. Ooreen‐
komste en verskille ten opsigte van die vernuwende aard van hierdie twee digters
se poësie, sowel as hulle sienswyse van die digkuns, sal ook ter sprake kom.
Nina Botes behaal ’n BA Tale (cum laude) en ’n BA (Hons) Vertaling en
Professionele Skryfwerk aan die Universiteit van Pretoria, en ’n interuniversitêre
Advanced Master of Literary Studies (summa cum laude) in Vlaandere met die
Katholieke Universiteit Leuven as penvoerende instansie. Sy is tans besig met die
voorbereiding van haar doktorale proefskrif aan die Universiteit Antwerpen.
nina.botes@ua.ac
Taal, gender en ruimte in Noudat slapende honde van Ronelda S. Kamfer
Hierdie referaat ondersoek taal, geslag en ruimte in Noudat slapende honde
vanuit ’n postkoloniale hoek. ’n Komplekse verhouding met die verskillende
dialekte van Afrikaans en ook met die Engfrikaans‐idioom kom in hierdie bundel
4

tot stand, wat reeds in Kamfer se debuut in Nuwe stemme 3 (2005, saamgestel
deur Antjie Krog en Alfred Schaffer) verwoord word: “ek het respect vir die taal
wat ek praat / ek like dit net beter as ek dit kan flex / en tune om by my wêreld in
te pas” (“Kuns en Culture”). In ’n postkoloniale konteks sou die kwessie van taal in
Kamfer se poësie dus gelees kon word as subversief op twee verskillende vlakke.
Enersyds word die “ooms met creepy, lang grys baarde” se houvas op Afrikaans
ongedaan gemaak (“vergewe my maar ek is Afrikaans”). Andersyds word
Engfrikaans ingespan op wyses wat die potensiaal het om die hegemoniese
posisie van Standaardafrikaans te ondermyn – soos Visagie (2007) met verwysing
na Krog uitwys.
In die gedig “vergewe my maar ek is Afrikaans” word die konstrueerders van
identiteit gebaseer op taal spesifiek as ouer en manlik uitgebeeld. Hierdie beeld
en ander tematiese en stilistiese eienskappe vorm ’n intertekstuele gesprek met
ver‐skeie van Krog se gedigte, onder meer “ai tog” (in Kleur kom nooit alleen nie,
2000). Soortgelyk skakel ook “die huisvrou” en gedigte oor die vaderfiguur met ’n
vroulike Afrikaanse tradisie, maar wel met ’n sterk innoverende aard. Gedigte
soos “Dame in progress”, “Lolla”, “To all the boys I’ve loved before”, “ek soek ’n
goue sterretjie” en “goeie meisies” lewer sterk sosiale kommentaar oor tradisio‐
nele genderrolle. In hierdie referaat word ondersoek ingestel na die wyses
waarop hierdie aspekte bydra tot die konstruksie van identiteit in Noudat
slapende honde.
Marisa Botha doen doktorale navorsing oor die outobiografiese kode in Antjie
Krog se oeuvre met spesifieke verwysing na haar poësie. Haar MA‐tesis het
gehandel oor eksperiment en intertekstualiteit in Ingrid Winterbach se Niggie.
marisa@webafrica.org.za
Universele stemverwewing: Antjie Krog as transnasionale skrywer
Country of My Skull se ongekende sukses as ʼn transnasionale teks het nie slegs te
make met die hoë mate van internasionale belangstelling in die WVK nie, maar
ook met Krog se vernuf om dié gebeure te interpreteer in universele temas van
trauma en verlies waarmee die internasionale mark kan identifiseer. Trans‐
nasionalisme word omskryf as ʼn sosiale beweging wat ontstaan het uit die
verhoogde interverbintenis tussen individue, as gevolg van die vervaging van
kulturele grense tussen lande. Randolph Bourne het die term in 1916 gemunt om
ʼn nuwe denkwyse oor verhoudings tussen verskeie kulture te beskryf. Selfs in ʼn
letterlike interpretasie dui die term op die oorsteking (“trans”) van nasionale (of
eerder kulturele) grense. Dit wil sê skrywers of tekste wat die grense van
5

yvoorbeeld Suid‐Afrikaanse letterkunde oorskry en suksesvol ontvang word deur
die buiteland. Chapman (2009) verduidelik die skakel tussen dié term en die Suid‐
Afrikaanse literatuur: “South African literature in the transnational moment, the
‘transnational’ being the formulation of Bill Ashford (2007) and others before him
to denote the nation caught in movement – possibly transformational movement
– ‘in‐between’ local and global demands”.
Met die publikasie van Down to My Last Skin (2000), ʼn keur uit Krog se poësie wat
vertaal is in Engels, bou die digter voort op die transnasionalisme wat sy met
Country of My Skull bereik het. Krog erken self die voordeligheid van Engelse
publikasies: “(...) English does not care two hoots whether there are brilliant
writers in Afrikaans or Xhosa or Sepedi: if a writer does not write in English, he or
she does not really exist (2003:270).” Dit is van belang dat Krog eers ná haar
toetrede tot die Engelse publikasiemark, vereer is met haar eerste ere‐
doktorsgraad in 2002 van die Universiteit van Oos‐Londen in die VK. Hieruit kan
afgelei word dat Afrikaans, as minderheidstaal, in die groter internasionale
literêre perspektief bloot as kuriositeit of hoogstens kosbare inheemse taal gesien
word. Dit blyk dat transnasionalisme berus op die vertaling en publikasie van
tekste in Engels, asook die aanpassing van sulke tekste by wat Chapman (2009)
noem die generiese (individuele, liberale, middelklas) internasionale
horisonsverwagting.
Freddie Burger is gebore in Vryburg in die Noord Kaap. Hy begin werk as klerk
by die destydse SAS&H, matrikuleer deur Sukses Korrespondensiekollege, behaal
die grade BA (1967) BTh (1970) LTh (1971) aan die Universiteit van Stellenbosch
en BA Honneurs (Algemene Literatuurwetenskap) 1996 UNISA en is tans besig
met MA by UNISA. Was lid van die Afrikaanse Psalmkommissie. Verhuis in 2003
na die VSA (Ketchikan,Alaska) en werk deeltyds as predikant vir die Tsimshian
Indiane (Metlakatla). Tans emeritus leraar en student. Belangstelling: metafoor‐
teorie, digkuns, Indiaanse mitologie en hengel.
freddieburger@hotmail.com
Mens, dier en ekologie: die bundeltitel as globale metafoor vir T.T.
Cloete se digbundel Met die aarde praat (1992)
Hierdie referaat is ’n ondersoek na die verhouding tussen die metafoor in die titel
en die inhoud van T.T. Cloete se digbundel Met die aarde praat wat weens die
sterk fokus op mens, dier en kosmos ’n sterk ekologiese oriëntasie het. Die
bundeltitel, as globale metafoor, funksioneer as 'n integrale deel van die tekstuele
6

elemente van die bundel en vervul ’n hermeneutiese funksie ten opsigte van die
individuele gedigte met leidrade vir die lees en verstaan van die bundelinhoud.
Die bundeltitel Met die aarde praat is deel van ’n metaforiese konstruksie wat
oorgeneem is uit die boek Job. Die volledige aanhaling is as volg: "Miskien moet jy
die diere vra om jou te leer, die voëls daarbo om jou te vertel, of praat met die
aarde dat dit jou leer en met die visse in die see dat hulle dit vir jou sê.” (Job 12:7‐
8) Die boek is Job deel van die Ou Testamentiese en antieke wysheidsliteratuur
wat poneer dat die godheid tydens die skepping waardevolle kennis in die natuur
versteek het en dat die mens wysheid kan bekom deur te let op die ordelike siklus
in die die ekologiese prosesse, hoe gering dit ook mag blyk. Die referaat sal
aantoon dat die lokale metafore op linguistiese vlak, veral deur gebruikmaking
van metaforiese kettings en opeenhoping, ’n nuwe netwerk van konsepte skep
wat deel word van die brondomein, naamlik die ekologiese gegewe van die aarde.
Die temas soos gesuggereer deur die verskillende afdelingstitels in die bundel is
verder 'n uitbreiding en nadere spesifikasie van verskillende kosmiese aspekte van
die globale metafoor.
“Gaea,” wat verwys na moeder aarde, is ’n kerngedig wat belangrike leidrade
verskaf vir die verstaan van die bundeltitel as globale metafoor asook vir die
posisionering van die implisiete liriese ek as kosmologiese wysheidsprediker wat
die verhouding tussen mens, dier en aarde ondersoek: 1 Gaea ... / 10 het ’n
behoefte aan my potlood / 21 Sy stuur my / 27 Ek ondersoek haarself, sy verwag
dit van my. “Entelegie” is nie net ’n jukstaponering van menslike en dierlike kennis
nie maar wys hoedat daar ekologiese balans in die natuur bestaan sonder
menslike inmenging. Nie net is die diere se kennis “ingebioweet” nie, maar die
Golfstroom hou sy massiewe waterflanke in een groot stroom vas, terwyl die
toendragans sy lugverkeer sonder toringbeheer behartig. “Eters 2” toon aan dat
die mens aan die aarde verbind is en van die ekologiese prosesse afhanklik is.
Hoewel die bundel geen eksplisiete apokaliptiese gedigte bevat nie, is daar soos
wat dikwels in die kosmologiese wysheidsliteratuur die geval is, wel ’n
sluimerende gevoel van die apokaliptiese teenwoordig. Die gedig "big bang"
sinspeel op die moontlike katastrofiese gevolge vir die wêreld as die heelal
aanhou om sentrifugaal uit te dy terwyl die ewigdurende pegasiese rit
(“Konsoneer”) in die mitologie rampspoedig eindig. Die bundel in sy geheel fokus
op die ekologie van mens, dier en natuurverskynsels asook die soeke na 'n
enigmatiese God.
7

Willie Burger is hoof van die Departement Afrikaans aan die Universiteit van
Pretoria.
Willie.Burger@up.ac.za
Steeds wagtend op 'n beeld van waarheid: 'n onvergenoegde, dog
kritiese reik verby die postmodernisme in Ingrid Winterbach se roman,
Die benederyk
In hierdie referaat probeer ek om die konsep van karakter in Ingrid Winterbach se
Die benederyk te ondersoek. “Karakters”, in modernistiese fiksie, is dikwels
“argetipiese modelle” eerder as herkenbare individue met psigologiese
samehang. Die blik in modernistiese fiksie is dikwels na binne gedraai, soos
Virginia Woolf geskryf het, in ‘n poging om die lewe van die menslike psige te
ondersoek. In dié sin is die karakters in modernistiese romans ondermynend ten
opsigte van die essensialistiese opvatting van karakters in realistiese tekste. In
postmodernistiese fiksie word sowel essensialistiese opvattings van karakter as
pogings om na argetipiese modelle te soek, ondermyn – hoofsaaklik deurdat plot
ondermyn word. Ricoeur dui aan, met verwysing na Robert Musil se A Man
Without Qualities, dat wanneer plot verdwyn, karakter eintlik ook verdwyn. In Die
benederyk is daar karakters wat met die meer modernistiese opvattings
geassosieer kan word (as bloot funksies van die plot), sowel as karakters wat met
postmodernistiese en selfs met “humanistiese, essensialistiese” opvattings
geassosieer kan word. Die effek van hierdie mengsel word gelees as ‘n poging om
verby die impasse van postmodernisme te reik sonder ‘n terugkeer na ‘n
onkritiese realisme.
Klein nasionale letterkundes en transnasionale studie: Die studie van
Afrikaanse literatuur in ‘n geglobaliseerde wêreld.
Die redakteurs van The Princeton Sourcebook in Comparative Literature. From the
European Enlightenment to the Global Present (Damrosch, Meals, & Buthelezi,
2009.) wys daarop dat on tans toegang het tot ‘n groter verskeidenheid van
literêre tekste as ooit tevore.
... we can read and appreciate a greater range of literatures than ever
before, even as globalization threatens to produce a unitary world culture
radically different from anything experienced before. The individual scholar
has the responsibility, and the opportunity, to counter both the multiplicity
of the past and the massafication of the present through a blend of
intuition, reading and research (Reds, 2009:126)
Bruce Robbins (2002:311) skryf:
8

When we speak today of “world literature” or “global culture”, we are not
naming an optional extension of the canon; we are speaking of a new
framing of the whole which revalues both unfamiliar and long‐accepted
genres, produces new concepts and criteria of judgement, and effects even
those critics who never “do” world literature or colonial discourse at all –
affects critics, that is, by shifting criticism’s whole sense of intellectual
enterprise.
In hierdie omstandighede, redeneer Robbins, het die betekenis van wat dit is om
‘n kritikus of ‘n intellektueel te wees verander. Die intellektueel of kritikus word in
hierdie omstandighede “wêrelds” (Worldly), of transnasionaal of kosmopolities. In
hierdie referaat word gekyk na die studie van Afrikaanse letterkunde binne die
veranderde omstandighede.
Shamiega Chaudhari is gebore in Soutrivier, Kaapstad. Sy het haar
skoolopleiding aan Soutrivier Hoërskool voltooi. Haar tersiëre opleiding het sy aan
die Universiteit van Wes‐Kaap onder die leiding van professor Hein Willemse
ontvang. Haar magister het sy aan die Universiteit van Fort Hare onder die leiding
van dokter Susan Smith voltooi. Sy is vir die afgelope 14 jaar Afrikaanse dosent
aan die Universiteit van Fort Hare.
sisaacs@ufh.ac.za
Marginaliteit: ‘n ondersoek na die naamveranderings van die Kaapse
maleier slawe soos uitgebeeld in die werk van I.D. du Plessis en Rayda
Jacobs
Die identiteit van die Kaapse Maleier word gewoonlik gereduseer tot die
onderdanige, die komiese en die eksotiese disse soos onder andere bobotie,
kerrie en samoesas. Terme soos “slams”, “slamaaier” en “halfnaatjie” (Roos
2003:3) was maar net ‘n paar van die verkleinerende name wat aan die Kaapse
Maleier toegeken was. Die ware geskiedenis, die stryd, trane en opofferings van
hierdie gemeenskap het ongesiens en in stilswye verbygeglip. Na al hierdie lyding
word hul identiteit in twyfel getrek en word daar na hierdie identiteit as ‘n
omstrede identiteit verwys. Nie net was die Kaapse Maleiers op sowel rassistiese
as geloofsvlak gemarginaliseer nie, maar wel ook op die vlak van naamstroping.
Naamgewing is sowel in die antieke as die moderne tyd as ‘n belangrike
seremonie beskou. In vele kulture word ‘n kind slegs as ‘n individu erken sodra
hy/sy ‘n naam het. Die naamgewing van ‘n baba is ‘n saak van eer en word beskou
as deel van die kind se identiteit. ‘n Naam as identiteitsmerker dien ter
ondersteuning van identiteitskonstruksie en erkenning van ‘n persoon se bestaan.
Tydens slawerny het eienaars Bybelse, klassieke of self byname aan die slawe
9

toegeken. Hierdeur is die slaaf dus van sy eie naam en mees persoonlike identiteit
gestroop. Slawe was soms self gedwing om die eienaar se van as sy eie te neem.
In die werk van I.D Du Plessis en Rayda Jacobs word veral die marginalisering van
die Kaapse Maleiers deur middel van naamgewing/naamverandering /naam‐
stroping duidelik uitgebeeld. Die skrywers skep ‘n duidelike beeld van die binêre
opposisies van sentrum en periferie. Hierdie referaat sal spesifiek konsentreer op
naamgewing/naamverandering as ontnemer van identiteit en dus menslikheid.
Die volgende aspekte rondom naamgewing en marginalisering word ondersoek:
• Naamgewing teenoor naamloosheid
• Stereotipering deur middel van naamgewing
• Naamloosheid en stilswye
• Die invloed van benoeming: sentraal teenoor periferie.
Neil Cochrane verwerf grade in die Uitgewerswese en Afrikaanse letter‐kunde
aan die Universiteit van Pretoria. Vanaf 2001‐2006 is hy as dosent verbonde aan
die Departement Afrikaans aan die Universiteit van Pretoria. Vanaf Mei 2006 tot
Desember 2007is hy verbonde aan die Adam Mickiewicz Universiteit in Poznan,
Pole. Hy doseer tans Afrikaanse letter‐kunde aan Unisa.
Cochrn@unisa.ac.za
Queer bewussyn in die Afrikaanse poësie (1995‐2010) met spesifieke
verwysing na die poësie van Loftus Marais: ’n Voorlopige verkenning
Visagie (2004:207) laat hom as volg oor queer identiteit uit: “Queer is naamlik ’n
nuwe vorm van identiteitsbevraagtekening. Die begrip “identiteit” word
gedekonstrueer namate ’n sterker besef begin posvat dat identiteitskonstrukte as
sodanig onstabiel is. Daar word weerstand gebied teen pogings om voorkeur te
gee aan identiteit bo gedragspatrone omdat die bestaan van veelvuldige en
afwykende subjektiwiteite sodoende maklik buite berekening gelaat word.”
In die Afrikaanse letterkunde verkry queer teorie betreklik min aandag. In sy
doktorale proefskrif, Manlike subjektiwiteit in die Afrikaanse prosa vanaf 1980‐
2000 wend Visagie (2004) vir die eerste keer ’n daadwerklike poging aan om die
Afrikaanse prosa vanuit ’n queer perspektief te benader en te wys op die bestaan
van alternatiewe identiteite. Alhoewel ’n aantal studies tot dusver oor gaypoësie
in Afrikaans onderneem is, bestaan daar tans min studies die resente Afrikaanse
poësie vanuit ’n queer perspektief ondersoek, alhoewel daar sedert die 1990’s ’n
toenemende aantal bundels verskyn waarin ’n queer bewussyn vooropgestel
word. Digters soos Johann de Lange Joan Hambidge, Hennie Aucamp, Marius
10

Crous en Loftus Marais lewer toenemend werk wat ’n verskuiwing van streng
gay/lesbiër identiteit na meer vloeibare queer identiteite vooropstel.
In die debuutbundel van Loftus Marais, Staan in die algemeen nader aan vensters
(2008) word die vloeibare moontlikhede van queer identiteit(e) in ’n aantal
gedigte ontgin. ’n Opmerklike negering van ’n stabiele gayidentiteit vind plaas en
die fokus val eerder op die vestiging van ’n meer komplekse queer bewussyn.
Die referaat poog eerstens om ’n oorsigtelike beskouing te bied van ’n
toenemende queer bewussyn in die Afrikaanse poësie sedert 1995. Tweedens sal
enkele gedigte uit Loftus Marais se debuutbundel bespreek word om aan te toon
hoe hierdie tendens in die poësie neerslag vind en tot watter mate alternatiewe
identiteite teenoor konvensionele gay/lesbiër subjektiwiteit gestel word.
Marius Crous is sedert Maart 2009 verbonde aan die NMMU. Nadat hy
verbonde was aan die Universiteite van Natal en Namibië keer hy in 1995 terug
na Suid‐Afrika om drie maande lank skool te hou. Vanaf 1996 was hy verbonde
aan die Parlement as Hansardverslaggewer en –vertaler. Benewens Brief uit die
kolonies publiseer hy ook die digbundel Aan `n beentjie sit en kluif. Vir
eersgenoemde ontvang hy die UJ‐debuutprys.
marius.crous@nmmu.ac.za
`n Lewe met psigose: die poësie van Wilhelm Knobel
In hierdie referaat word gekyk na Knobel se Twee siklusse en word gefokus op die
persona in die onderskeie gedigte se stryd teen psigotiese depressie. In haar
resensie oor sy werk wys Louise Viljioen (2006) op sy “siekte‐poësie” wat as `n
voorloper van onder meer Komas uit `n bamboesstok bestempel kan word. Die
gemarginaliseerde posisie van die sieke, die siek liggaam en die verwante
diskursiewe ruimtes word in hierdie referaat ondersoek. Teoreties sal onder meer
aangesluit word by Foucault se ondersoeke na die geskiedenis van geestes‐
versteurings en die kliniek.
Darryl David is 'n lektor van Afrikaans aan die Universiteit van KwaZulu‐Natal.
Hy is ook bekend as die stigter van Boekedorp Richmond in die Karoo, sowel as
hulle jaarlikse literere fees BoekBedonnerd! ( www.richmondnc.co.za ). Hy is ook
die stigter van die 'Spirit of Schreiner ' Fees op Cradock en die Midlands Meander
Literary Festival op Howick. Later vanjaar, gaan sy eerste boek 101 Country
Churches of South Africa in Oktober‐maand verskyn.
Davidd@ukzn.ac.za
11

Ek stamel, ek sterwe – ‘n Analise
Eben Venter word beskou as een van die belangrikste stemme in die Afrikaanse
letterkunde. Daar bestaan egter baie min kritiese artikels oor sy werk. Hierdie
referaat handel oor sy roman Ek stamel, ek sterwe, sowel as die Engelse vertaling
van die roman as My beautiful death. Daar sal aangevoer word dat die roman die
grense van die plaasroman in Afrikaans verskuif. Voorts sal ook die vader‐
seunverhouding ondersoek word aan die hand van die naamgewing in die teks;
die simboliek van die bloed sowel as die mag van ikonisiteit met betrekking tot die
narratiewe strategieë in die teks.
Shaun de Jager is werksaam as assistent by die Departement Afrikaans,
Universiteit van Pretoria, waar hy tans besig is met 'n honneursgraad in
Afrikaanse en Nederlandse letterkunde.
shaun.p.dejager@gmail.com
Die gemarginaliseerde ‘Ander’ in P.G. du Plessis se Fees van die
ongenooides
In ’n essay getiteld “Interrogating silence: new possibilities faced by South African
literature” (opgeneem in Attridge & Jolly, 1998) bepleit André P. Brink ’n literêr‐
kritiese perspektief waarvolgens die primêre funksie van post‐apartheid
letterkunde daarin geleë is om die leser in te lig oor die versweë, gemar‐
ginaliseerde en onderdrukte aspekte van die verlede – spesifiek aspekte met
betrekking tot die vrou, maar ook wat betref swart mense, homoseksuele
persone, en dies meer. Iets van hierdie informatiewe funksie van die letterkunde
manifesteer in P.G. du Plessis se onlangs verskene historiese roman Fees van die
ongenooides (2008) as die leser te doen kry met “[...] Du Plessis se deernis en
begrip vir minderes en randfigure, vir mense buite die stelsel [...]” (Du Plooy,
2009:4) – ’n motief wat as gemene deler in Du Plessis se oeuvre fungeer.
Uitgaande van Brink se literêr‐kritiese perspektief het hierdie referaat ten doel
om te analiseer hoe die marginalisasie van die “Ander” in Fees van die
ongenooides gestalte kry. Dié analise geskied deur ’n aantal diskoerse rondom
marginalisasie te identifiseer, naamlik: (1) Marginalisasie van op grond van ras; (2)
Marginalisasie op grond van klas; (3) Marginalisasie op grond van gender; en (4)
Marginalisasie op grond van seksualiteit. Vervolgens sal die geïdentifiseerde
diskoerse verken word deur na te gaan hoe die marginalisasie van die “Ander” in
die roman gerepresenteer word. In laasgenoemde proses sal daar gefokus word
op die wyse waarop die outeur die versweë “stiltes” rondom die gemargina‐
12

liseerde figure/groepe rekonstrueer “[...] in terms of their voicing of silence and
the rewriting of history and memory” (Kossew, 2005:134).
Marianne de Jong studeer in Stellenbosch en behaal ‘n MA (Afrikaans‐
Nederlands) aan Rhodes. Sy slaag die doktorale toelatingseksamen aan die
Goethe‐universiteit in Frankfurt am Main (Duitsland), nadat sy ook aan die
Universiteit van Konstanz besoek afgelê het om resepsieteorie te bestudeer.
Vanaf 1987 doseer sy literatuurteorie aan Unisa. Sy het artikels en hoofstukke in
boeke asook resensies en rubrieke vir die openbare media geskryf, veral oor
politiek en literatuur en feminisme. Sy fokus die laaste paar jaar op die skryfwerk
van JM Coetzee vanuit ‘n teoretiese perspektief en was gasredakteur van
akademiese tydskrif‐uitgawes oor Coetzee se werk. Haar belangstellings is
poststruktura‐listiese en postmoderne teorie en literêre etiek. Sy handel tans ‘n
teoretiese studie oor handeling as literatuurteoretiese kategorie af met verwysing
na die werk van JM Coetzee.
Djongmj@unisa.ac.za
“Ijstervarken’s gat” of “porcupine hole”: Kaapshollands in die vroeȅ
romans van JM Coetzee as transnasionaliasme
Die lesing voer aan dat ‘n vorm van transnasionalisme van meet af aan ‘n faset is
van die skryfmatige dinamika van JM Coetzee. Ek verstaan hier transnasionalisme
as die transendering van kulturele, nasionalistieseen/of politiese identiteite soos
gekonnoteer deur die taal wat ‘n mens praat of waarin jy skryf. Die trans‐
nasionalisme wat hier aangetoon kan word, is wars van globalisering en
internasionasionalisme, selfs wars van die kosmopolitiese. In beide Dusklands en
In the Heart of Country word die Kaapse koloniale geskiedenis betrek, in
Dusklands as jukstaponering van ‘n eietydse Amerikaanse imperialisme en in In
the Heart of the Country as aspek van ‘n landskap wat in Engels geskryf word en
sterk gekonnoteer word met Olive Schreiner se (Afrikaanse) “African Farm” in
Cradock. In laasgenoemde roman word, soos bekend, Afrikaanse dialoog in een
van die uitgawes gebruik, maar latere uitgawe laat vaar hierdie vernuwende
dubbeltaligheid van Coetzee. Wat egter bly ‐ onopgemerk, soos in ‘n argief – is ‘n
konnotasie met ‘n moord op ‘n slawe‐eienaar en eggenoot in die Kaap van 1714.
‘n Afrikaans/Kaaps‐Hollandse kultuur word bewustelik betrek. Die argument is nie
dat ‘n onderdrukte Afrikaansheid hier in verplaasde vorm tot uiting kom nie, maar
dat Coetzee in hierdie eerste romans probeer om kultuur‐ en taalnasionalismes te
transendeeer sonder om hulle te ontken. ‘n Kernsaak is dat dit deur en in of
gedurende die skryfhandeling en deur bewuste taalhantering gedoen word. In
latere romans, bv. Life and times of Michael K slaag hierdie transcendering myns
13

insiens heeltemal. Rita Barnard se argument dat Coetzee ‘n dualistiese vehouding
“met/in” Afrikaans het, sal krities betrek word, en Summertime se “auto‐
biografiese” berig van ‘n beplande vestiging op Merweville sal ook ter sprake
kom.
Malgorzata Drwal rondde de Masterstudie Engelse letterkunde en literatuur‐
wetenschap af (2007) en vorig jaar ook de Masterstudie Neder‐lands. Op dit
moment is ze PhD studente aan de Universiteit van Wroclaw, Polen onder
begeleiding van prof. Jerzy Koch. Haar onderzoeksgebied is vrouwelijke ego‐
documenten uit de periode van de Anglo‐Boerenoorlog.
malgorzata.drwal@gmail.com
Vrouwelijke intimistische teksten uit de periode van de Anglo‐
Boerenoorlog (1899‐1902) – Tant Miem Fischer se kampdagboek van
Maria A. Fischer
Mijn onderzoeksgebied omvat teksten met een intimistisch of autobiografisch
karakter, zogenoemde egodocumenten, namelijk dagboeken en memoires, die
door vrouwen tijdens de Anglo‐Boerenoorlog geschreven zijn. De meeste teksten
werden direct na de oorlog of pas decennia later gepubliceerd. Ze werden vooral
als historische bron of als document humain beschouwd maar ze werden zelden
met behulp van een literair instrumentarium geanalyseerd.
De teksten die ik zal onderzoeken, sporen aan om vanuit een ander perspectief
naar de oorlogsproblematiek te kijken, namelijk vanuit het gender‐perspectief.
Het historische perspectief dat als neutraal beschouwd wordt, is in feite een
mannelijk gezichtspunt. Mijn veronderstelling is dat de vrouw, die traditioneel
altijd aan de rand van de dominante (historische, politieke e.d.) discoursen
gepositioneerd wordt, ten tijde van een militair conflict nog sterker gemar‐
ginaliseerd wordt. Dat creëert ruimte voor vraagstelling: wat houdt het
vrouwelijke gezichtspunt eigenlijk in, welke mogelijkheden biedt dit, komen er in
vrouwelijke teksten andere aspecten van geschiedenis aan bod die in het
mannelijke perspectief weggelaten werden? Andere problemen die zich hier
voordoen, zijn met het specifieke karakter van het autobiografisch schrijven
verbonden, namelijk met het vermengen van persoonlijke uitlatingen met histo‐
rische documentatie.
Deze vragen stel ik bij het analyseren van Tant Miem Fischer se kampdagboek –
dagelijke inschrijvingen van Maria A. Fischer van de periode van de Anglo‐
Boerenoorlog. Deze tekst zal dienen als voorbeeld van een ralaas dat vrouwelijke
14

oorlogservaringen weergeeft. Ik zal proberen haar dagboek te situeren in verhou‐
ding tot de politieke dicoursen van de Britten en van de Boeren. Ik wil nagaan in
welke mate de tekst met de individuele stem spreekt en in welke met de toon die
door de politieke discoursen bepaald wordt.
Heilna du Plooy is professor in Afrikaanse en Nederlandse letterkunde en
Literêre teorie in die Skool vir Tale aan die Noordwes‐Universiteit. Sy is outeur van
Verhaalteorie in die twintigste eeu (1986) en ook van verskeie hoofstukke in
gesamentlike literêre publikasies. Sy publiseer gereeld artikels oor die Afrikaanse
en Nederlandse letterkunde in akademiese tydskrifte. Sy is tans besig met die
afhandeling van die publikasies voortvloeiend uit 'n navorsingsprojek "Vers en
Verhaal ‐ Narratiewe strukture en tegnieke in liriese poësie".
Heilna.DuPlooy@nwu.ac.za
Die grens as motief in the oeuvre van Ingrid Winterbach
Oor die oeuvre van Ingrid Winterbach word dit duidelik hoe prominent die grens
as 'n motief in die romans van hierdie skrywer is. Vanaf Klaaglied vir Koos en Erf
tot by Die benederyk is daar in elke roman verskeie grense wat as motief figureer,
maar dit gaan om verskillende soorte grense, topografies, fisies, psigologies,
ideologies en selfs tekstueel, en hierdie grense funksioneer op verskillende
maniere. Soms word 'n grens oorgesteek en is die grenservaring 'n lewens‐
veranderende moment (soos tydens die lykskouing in Landskap met vroue en
slang) maar soms bly karakters van mekaar en van die werklikheid geïsoleer deur
sigbare of onsigbare grense (soos in Die boek van toeval en toeverlaat en Die
benederyk). Die referaat sal die punt maak dat die grens een van die sentrale
motiewe in Winterbach se oeuvre is en dat grensoorskryding en begrensing op
uiteenlopende maniere telkens spanning genereer wat tematies sowel as
tekstueel tot die dinamiek van de tekste bydra.
Ewa Dynarowicz is verbonden aan de vakgroep Nederlandse en Zuid‐Afrikaanse
Studies aan de Adam Mickiewicz Universiteit, Poznań, Polen. Ze is gepromoveerd
op een proefschrift over het literaire beeld van de overgangsperiode in Zuid‐Afrika
en de ermee gepaard gaande pogingen tot identiteitsreconstructie, geplaatst
tegen de achtergrond van de werkzaamheden van de Zuid‐Afrikaanse Waarheids‐
en Verzoenings‐commissie.
ewa_dynarowicz@yahoo.com
Identiteits(re)constructie in Die Jogger van André P. Brink in het licht van
narratologische identiteitstheorie
15

Het thema dat centaal staat in het toneelstuk Die Jogger van André P. Brink is een
poging tot identiteitsreconstructie, teweeggebracht door de overgang van
apartheid tot democratie. Geconfronteerd met nieuwe hegemoniale discoursen
probeert het hoofdpersonage, Kilian, zijn plaats in het nieuwe Zuid‐Afrika te
vinden. Als alle vertrouwde referentiekaders wegvallen, ontdekt de ex‐kolonel
van de Veiligheidspolitie dat hij zich in een marginale positie bevindt en dat zijn
autonarratief niet meer geldt. De oude ideologieën die de basis voor zijn zelfbeeld
vormden, worden gedeconstrueerd in de ideologische ruimte van de Waarheids‐
en Verzoeningscommissie en vervangen door het discours over het ‘nieuwe Zuid‐
Afrika’. Kilian wordt gedwongen om zijn identiteit te re‐construeren waarbij hij
niet alleen met zichzelf maar ook met anderen moet onderhandelen.
In mijn bijdrage wil ik het proces van de identiteits(re)constructie analyseren in
het licht van de narratologische identiteitstheorie van David Carr, Anthony
Giddens, Alasdair McIntyre en Charles Taylor. Ik zal onderzoeken hoe dit proces in
het narratief en in de vorm van het toneelstuk gecodeerd wordt. Verder wil ik me
ook van traumatheorie bedienen om het specifieke karakter van de identiteits‐
reconstructie ten tijde van een politieke ommezwaai te analyseren. Ten slotte ga
ik onderzoeken hoe de tekst in verhouding staat tot het discours van de
Waarheids‐ en Verzoeningscommissie.
Hans Ester studeer Duits, Afrikaans en Teologie in Amsterdam (UvA),
Johannesburg (WITS) en Tübingen. Hy promoveer in 1975 aan die Universiteit van
Leiden op 'n proefskrif oor Theodor Fontane. Vanaf 1975 doseer hy Duitse
letterkunde aan die Universiteit van Nijmegen en vanaf 1989
Literatuurwetenskap en later ook Suid‐Afrika‐Studies. Van die Universiteit van
Potschefstroom ontvang hy 'n eredoktoraat in die Filosofie. Hy is redaksielid van
die maandblad Zuid‐Afrika, van die kwartaaltydskrif Beweging vir Christelike
Wysbegeerte en van die jaarboek Deutsche Chronik.
J.Ester@let.ru.nl
De gemarginaliseerde intellectueel
Tegelijkertijd met het verdwijnen van de aura van de academische studie is de rol
van de intellectueel in de postmoderne samenleving danig onder druk komen
staan. In het bijzonder geldt dit voor de vertegenwoordiger van de geestesweten‐
schappen. De positie van de geesteswetenschapper met het grote negentiende‐
eeuwse ideaal van “Bildung” is inmiddels bezet door vertegenwoordigers van het
economische en het politieke leven. Het is daarom vooral voor de geestesweten‐
schappen de hoogste tijd om zich te herbezinnen op de publieke functie binnen
16

de huidige samenleving. Om het wiel niet opnieuw te hoeven uitvinden en
bovendien om de gedachten zo stevig mogelijk te funderen ligt het voor de hand
om bij fundamentele denkers hierover te rade te gaan. In mijn referaat zal de
actualiteit van het denken van onder anderen Friedrich Nietzsche, Thomas Mann,
N. P. Van Wyk Louw, Johan Degenaar, J. M. Coetzee en Jürgen Habermas over de
rol van de intellectueel in de samenleving worden onderzocht. Habermas is
binnen mijn referaat van speciale betekenis omdat hij zijn maatschappelijke
betrokkenheid paart aan een afkeer van de marxistische dialectiek als systeem en
zijn aandacht richt op het communicatieve handelen binnen de maatschappij.
Hiermee is een opening gegeven naar de bezinning op de aanwezigheid van
macht en manipulatie binnen het communicatieve verkeer. Uitgaande van een
veelheid van culturen die het leven in ieder land van Afrika en Europa kenmerkt,
is de zoektocht naar een gezamenlijk voortbestaan in gerechtigheid van vitaal
belang. Habermas volgend moeten wij een verschil maken tussen de
wetenschapper en de intellectueel. Hoe reëel is dit verschil? Door middel van
welke vormen van openbaarheid kan de intellectueel de verheven doelstelling van
een communicatieve gemeenschap zonder beïnvloeding door macht bereiken?
Parallel aan deze vragen stel ik de vraag naar de mogelijkheden van de
intellectueel om uit de marge te komen en in het centrum te geraken.
Lenelle Foster is verbonde aan die Universiteit Stellenbosch se Taal‐sentrum. Sy
het in 2004 ’n MA in Afrikaans en Nederlands verwerf en werk tans aan ’n Mphil
in Vertaling.
lfoster@sun.ac.za
Teenskribbeling: Vertaling en Antjie Krog
Antjie Krog se verhouding met die marge, met marginalisering en marginale
tekste en groepe is kompleks en soms vol teenstrydighede. In hierdie referaat sal
daar (aan die hand van deel 4 in ’n Ander tongval [2005] en A change of tongue
[2003]) gekyk word na maniere waarop Krog vertaling gebruik as ’n instrument
om magsverhoudings in en deur taal te omvorm en sodoende verskillende
magsentra te ondermyn. Hier gaan dit nie alleen oor die ondermyning van
politieke maghebbers, maar ook oor die ondermyning van bepaalde ideologieë.
Die verhouding tussen vertaling, mag en ideologie sal ondersoek word met behulp
van teoretici soos Snell‐Hornby, Bourdieu, Pym en Lefevere.
17

Ronel Foster is medeprofessor aan die Departement Afrikaans en Nederlands
van die Universiteit van Stellenbosch. Sedert 1987 doseer sy onder meer
Afrikaanse poësie, Afrikaanse prosa, resensiekunde en vergelykende poësiestudie
(Afrikaans, Nederlands, Vlaams). Sy is mede‐samesteller van die antologieë
Poskaarte en Nuwe stemme 4 en hoof‐redakteur van die vakwetenskaplike
publikasie Over grenzen/ Oor grense, wat in 2009 in België verskyn het. Wat
navorsing betref, stel sy belang in die komparatisme en in die onderwerpe van
migrasie, nomadisme en verplasing.
rf@sun.ac.za
Nomadiese beweegredes. Aspekte van ruimte en identiteit in Eben
Venter se Santa Gamka
In Eben Venter se bekroonde roman Santa Gamka (2009) kom verskillende vorme
van nomadisme of verplasing (displacement) voor, soos geografiese, sosiale en
psigiese nomadisme. In hierdie referaat gaan ondersoek ingestel word na die aard
van nomadisme in die roman, byvoorbeeld nomadisme as begeerte; as
bedreiging; as ontvlugting; as ontwyking; as inperking; en as narratief.
Die hoofkarakter, Lucky Marais, is as ’t ware voorbestem tot nomadeskap – en
wel vanweë sy San‐ en Hugenoot‐oorsprong. Sy identiteit as nomade hang nie net
saam met sy uiteindelike reis vanaf die Karoo‐dorpie Santa Gamka na die
wêreldstad New York nie, maar ook met sy beroep as “rentboy”, wat tussen
onderdorp en bodorp pendel en van kliënt tot kliënt beweeg ten einde aan hul
uiteenlopende behoeftes en verlangens te voldoen. Dat Lucky se seksuele
ekskursies ʼn winsgewende onderneming is wat vir hom, as gemarginaliseerde,
toegang tot die globale verbruikerskultuur verleen, verbloem egter nie sy soeke
na liefde, begrip en betekenis nie. Ook ander karakters in die roman, soos die
swerwerspaar Eamonn & Eddy, openbaar eiesoortige nomadiese neigings.
Die verskillende manifestasies van die nomadisme in die roman is gesitueer binne
ʼn komplekse sisteem van sosio‐politieke magsverhoudinge, wat raakpunte met
eietydse lokale en globale aktualiteite vertoon. Op narratologiese en op
metafiksionele vlak word die roman ook gekenmerk deur aspekte van nomadiese
sirkulering en hersirkulering.
Die metafoor van die nomade speel in sowel die modernistiese as in die
postmodernistiese leksikon ʼn belangrike rol (ter aanduiding van onderskeidelik
afsku en begeerte), met teoretici soos De Certeau, Deleuze & Guatarri en
Chambers as bekende eksponente. Die nomademetafoor word in hierdie referaat
enersyds benut en andersyds bekritiseer. In navolging van kritici soos Tim
Creswell en Caren Kaplan wil ek juis die ongekwalifiseerde, veralgemenende,
18

verromantiserende en dekontekstualiserende gebruik van die konsep bevraag‐
teken, veral omdat die sogenaamde politics of location dikwels tot ʼn essensia‐
listiese identiteitspolitiek lei.
Reinhardt Fourie behaal ’n BA Tale (cum laude) aan die Universiteit van
Pretoria en ’n Master in de Vergelijkende Moderne Letterkunde (magna cum
laude) aan die Universiteit Gent. Hy is tans besig met ’n interuniversitêre
Advanced Master of Literary Studies in Vlaandere met die Katholieke Universiteit
Leuven as penvoerende instansie.
reinhardt.fourie@ugent.be
PH Roodt: ’n Herwaardering van sy prosa‐oeuvre, met spesifieke
verwysing na die kortverhaalsiklus
PH Roodt debuteer in 1972 met die digbundel Foma. Ná ’n stilte van 18 jaar word
dit opgevolg met sy kortverhaaldebuut, Afrika is blou soos ’n lemoen (1990), en
kort daarna Die geel geluid van die son (1991) en Geniet die oorlog, die vrede
gaan erger wees (1993). Hy tree ook op as samesteller van verskeie bloemlesings,
mees onlangs Amfiteater (2008). Roodt is ook ’n bekende letterkundige.
Hierdie referaat bied ’n kritiese beskouing van Roodt se bydrae tot die Afrikaanse
kortprosakuns. Min navorsing is tot dusver oor Roodt se kortprosa onderneem,
ten spyte van die interessante generiese kwessies wat in sy werk na vore tree.
Verskeie resensente (Hambidge, 1990:10; Viljoen, 1991:44) noem die verskei‐
denheid subgenres van die kortverhaal wat Roodt inspan: die grensverhaal,
kontreiverhaal, sprokie, kortkortverhaal en kroegvertelling. Terselfdertyd is daar
’n groot mate van koherensie tussen die verskillende verhale in elke bundel
(Beukes, 1991:10; Gilfillan, 1991:22; Naudé, 1991:30; Rossouw, 1994:6). Hierdie
tekste behoort as sulks tot ’n genre wat volgens Brink (2008:9) redelik onlangs
eers prominensie in die wêreldliteratuur begin verwerf het, naamlik die
kortverhaalsiklus. Roodt se bundels toon egter onderling ook ’n mate van
eenheid, soos Hambidge (1993:7) uitwys. As sodanig bied Roodt se prosa‐oeuvre
interes‐sante ooreenkomste met beide die kortverhaal‐ en langer prosasiklus.
Die resepsie van Roodt se kortprosabundels wissel van uiters positief tot snedig
negatief. John (1991:15) noem dat “[r]esensente wat die teks ... verwelkom as
nog ’n versameling kortverhale ... verkeer onder die dwang van gevestigde en
korrupte literêre gewoontes ... [en hulle kan] nie die provokasie wat hierdie teks
verteenwoordig, as sodanig herken – of erken – nie.” In die lig van hierdie
uitspraak word die implikasie van die ongewone generiese kodes van Roodt se
19

prosa‐oeuvre en sy gepaardgaande kanonieke marginalisering ondersoek vanuit
’n resepsieteoretiese oogpunt wat steun op Jauss (1970) se konsep van verwag‐
tingshorisonne.
Ilse Carla Groenewald is tans ‘n Postdoktorale Navorsingsgenoot in die
Departement Afrikaans en Literatuurwetenskap aan Unisa. Haar navor‐
singsbelangstellings sentreer om Literêre Semantiek en sy fokus op teksanalise
deur middel van mitologie, simboliek en psigoanalise.
ilsecarla@gmail.com
Lucky as Feniks: die verrysing van ‘n individu
In die omskrywing van die kongrestema word genoem dat temas van trans‐
nasionalisme in die Afrikaanse literatuur verskyn waarin skrywers toenemend
“besin oor die plek van die individu en die Suid‐Afrikaanse nasie met al sy etniese
groeperings binne die nuwe wêreldorde”. In hierdie referaat gaan ek hierdie
konsep ondersoek aan die hand van Eben Venter se karakter, Lucky Marais, in sy
jongste roman, Santa Gamka.
Lucky is die seun van ‘n arm plaaswerkersgesin en Lucky se lewe word deurentyd
in teenstelling met sy ouers s’n geplaas. Vanaf sy geboorte sê sy ma vir hom hy is
anders en versterk gedurig hierdie idee dat Lucky spesiaal is, ‘n terugslaan na die
“suiwer” Boesmanvolk, “ons eerste mense van die Groot‐Karoo” en nie van
gemengde of hibridiese afkoms nie. Lucky plaas homself in die subjekposisie,
teenoor die marginale posisie wat sy voorsate beklee het. Vanuit ‘n simbolies‐
motologiese perspektief, gaan ek Lucky se verrysing uit die asse van sy voorvaders
ondersoek. Hierdie groeiproses of inwaardse diaspora sal vanuit ‘n Jungiaanse
perspektief ondersoek word as die eerste stap van sy identiteitskepping.
Joan Hambidge is professor in Afrikaans en Kreatiewe Skryfwerk aan die
Universiteit van Kaapstad. Haar jongste digbundel is Vuurwiel (2009). Sy is ’n
gereelde boekresensent en skryf rubrieke oor letterkunde en films. Sy bied ’n MA‐
kursus in Kreatiewe Skryfwerk aan by die Universiteit van Kaapstad. Sy behaal
twee doktorsgrade. In 2000 Gender‐konstruksies in die Afrikaanse letterkunde –
‘n Ondersoek in kultuurstudies, literêre teorie en kreatiewe skryfwerk, aan die
UK en ‘n eerste aan Rhodes Universiteit: Die metaroman ‐ ‘n dekonstruksie‐
ondersoek (1984) . Sy het ook satiriese romans (Swart koring, Die swart sluier,
Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het) en ernstige romans: Die Judaskus,
Palindroom en Kladboek gepubliseer. Die Buigsaamheid van verdriet (2006) bevat
’n keur uit haar poësie. Verder is sy bekend vir haar teoretiese essays. Vir haar
20

digkuns is sy bekroon met die Eugène Marais‐ en Litera‐pryse. Sy is tans besig met
‘n studie oor die digkuns van Johann de Lange.
Joan.Hambidge@uct.ac.za / mwj.ham@mweb.co.za
Migrasie en marginalisering
‘n Ondersoek na die eiesoortige aard van die reisgedig in Afrikaans as ‘n
representasie van migrasie en marginalisering. In Danie Marais se As almal ver is
(Tafelberg, 2009) word die kwessie van migrasie binne die Afrikaanse leefwêreld
ondersoek. Die unieke aard van die reisgedig in Afrikaans word ondersoek ten
einde die problematiek van nasionalisme versus globalisering te belig. Die
spanning tussen ‘n nuwe wêreld wat die bekende verander of omverwerp word
beskou in enkele reisgedigte. Gedigte van Uys Krige, P.W. Buys en Johann de
Lange word bespreek. Ten slotte word die implikasies van ‘n teoretiese model
ondersoek aan die hand van enkele reisgedigte wat die digter geskryf het in ‘n
bundel wat tans ontwikkel word, te wete Visums by verstek ten einde die
problematiese verhouding tussen teorie en praktyk uit te wys.
Die narcistiese aard van hierdie gedig word ook onder die loep geneem met
verwysing na Derrida se bekende uitspraak hieroor: “Narcissism! There is not
narcissism and non‐narcissism; there are narcissisms that are more or less
comprehensive, generous, open, extended … I believe that without a movement
of narcissistic reappropriation, the relation to the other would be absolutely
destroyed, it would be destroyed in advance.” Hélène Cixous se sieninge oor
identeit in White ink (Acument, 2008) word betrek.
Soos Uys Krige dig:
Daar is ’n haltjie, Dwaal,
te midde van die vaal
godverlore dor Karoo.
En Arequipa in Peru.
Granada is ’n sprokiestad in Andaloe.
Popocatepetl heet ’n berg se piek in Mexico.
Die laaste stasie voor my tuiste het die mooi Xhosanaam, Waku.
Tierra del Fuego, Tristan da Cunha, Put‐Sonder‐Water,
Kilimandjaro en Ruitersbospas;
en die Brahmapoetra en Baardskeerdersbos …
O Aldarín! o name, o versugting!
Op Pelgrimsrus in die Transvaal
wil ek weer hoor hoe klink my taal ...
skoner, welluidender as Provencal.
21

Siegfried Huigen doseer Nederlandse letterkunde aan die Universiteit van
Stellenbosch. Sy navorsing handel oor kennisproduksie binne die gebied van die
VOC in Asië en Afrika. In 2009 het hy Knowledge and Colonialism gepubliseer by
Brill. Tans werk hy aan 'n studie oor die veeldelige werk van François Valentyn.
sh@sun.ac.za
François Valentyn se beskrywing van Suid‐Afrika en Mauritius uit 1726
en koloniale kennisnetwerke
Pre‐Afrikaanse tekste oor Suid‐Afrika was nog altyd marginaal in die Afrikaanse
letterkundige diskoers. Ten onregte, want hulle het dikwels ’n belangrike impak
gehad op representasies van Afrika. In my lesing wil ek aandag skenk aan een van
hierdie tekste, François Valentyn se beskrywing van die Kaap en Mauritius, wat
1726 in die laaste volume van sy Oud en Nieuw Oost‐Indiën (1724‐1726) verskyn
het. Ek sal met behulp van akteur‐netwerk teorie (Actor‐Network Theory (ANT))
ondersoek hoe Valentyn sy teks saamgestel het. In die lyn van ANT sal die aktante
gevolg word, wat sowel menslik as nie‐menslik (non‐human) kan wees. Dit sal blyk
dat Valentyn se wetenskaplike teks nou verbonde is met die koloniale
kennisnetwerk van die VOC. Hierdie voordrag vorm ’n onderdeel van ’n groter
projek oor kennisproduksie in Oud en Nieuw Oost‐Indiën, wat tot 1840 met 5000
bl. en 1200 illustrasies en kaarte die omvangrikste westerse werk oor Asië was.
Thys Human is voorsitter van die Departement Afrikaans aan die Universiteit
van Johannesburg (UJ), waar hy letterkunde doseer. Hy het in 2007 gepromoveer
met ’n proefskrif getiteld Om in woorde te rou: Verlies in die oeuvre van Lettie
Viljoen/Ingrid Winterbach onder promotorskap van prof. Willie Burger. Thys is die
redakteur van Stilet, en kan steeds nie sy geluk glo dat hy betaal word om boeke
te lees, resensies te skryf en klas te gee nie.
thysh@uj.ac.za
“Uit watter bronne sal ek put?” Ingrid Winterbach se Die benederyk
binne die Westerse kunstradisie
’n Speurende leser sal hom/haar lank besig kan hou met ’n opgaaf van die
intertekste waarvan daar in Ingrid Winterbach se roman Die benederyk sprake is.
Benewens verwysings na kunstenaars soos Goya, Bosch, Signorelli en Boticelli wat
in hul skilderwerk en sketse iets van die onderwêreld, “die benederyk”, uitgebeeld
het, is daar ook ’n ophaling van literêre werke waarin ’n tog na die doderyk
onderneem word: Dante, Milton, Blake, en selfs Joseph Conrad. Die ooglopendste
22

intertekste is egter (i) Thomas Mann se monumentale tetralogie Joseph und seine
Brüder (Joseph and His Brothers) waarin die Genesis‐verhaal vanaf Jakob tot by
Josef (hoofstukke 27 tot 50) verwerk word, en (ii) die (onderwêreld)mites waarop
Joseph and His Brothers gebaseer is, naamlik dié van Orfeus en Euridike, Osiris en
Set; Demeter, Hades en Persefone; Inanna (Isjhtar), Enki en Dumuzi. Die sentrale
metafoor in Mann se Joseph and His Brothers is die afdaling na die onderwêreld
en ’n daaropvolgende hernuwing (regenerasie). Josef se afdaal in die put
verteenwoordig ’n konfrontasie met die voorgeslagte en die mites uit die verlede;
kortom, ’n hele kultuur‐ en kunstradisie.
In hierdie referaat word ondersoek ingestel na die literêre en artistieke
voedingsbronne waaruit daar onderskeidelik in die Aaron‐ en Stefaans‐narratief
geput word. Die gedagte dat albei narratiewe eerder binne ’n Europese as Afrika‐
tradisie gesitueer word, moontlike redes vir dié keuse en die belangrikste
implikasies daarvan, word in die res van die referaat verken.
Ihette Jacobs is deeltydse Junior Lektor aan die Noordwes‐Universiteit,
Vaaldriehoekkampus, in Afrikaanse Letterkunde en student aan Noordwes‐
Universiteit, Potchefstroomkampus, in die graad MA Afrikaans en Nederlands
(Letterkunde), onder leiding van Prof. Heilna du Plooy. Titel van MA‐verhandeling:
Begrens én onbegrens: Intertekstualiteit in die oeuvre van H.J. Pieterse.
13006843@nwu.ac.za
Transnasionalisme in Alruin deur H.J. Pieterse: ’n (intertekstuele)
versmelting van kulture
HJ Pieterse se debuutbundel, Alruin (1989), is duidelik en sterk intertekstueel
omdat daar van verskeie verwysingsraamwerke gebruik gemaak word. Daar is ‘n
sterk gerigtheid op Europa en Europese kultuur (Van Vuuren, 1990:14) in die
verwysings na Europese musiek, mitologie, religie, beeldende kuns, en so meer.
Daar is egter ook gedigte wat net so duidelik tuishoort in die Afrika‐milieu, soos
“Oudtshoorn” (’n versmelting van die Europese (Griekse) mitologie en die Afrika‐
milieu), “Suid” (’n antwoord op die Europeër Seamus Heaney se gedig “North”) en
gedigte soos “Om deur ’n land te gly” en “Deur ’n land wat geel en swart smeul”.
Die bundel vertoon ’n uiters afgeronde en betekenisvolle samehang en gedigte
vanuit verskillende kulturele raamwerke sluit by mekaar aan, vul mekaar aan en
sluit betekenismoontlikhede in mekaar oop. Die wyse waarop Pieterse eenheid in
die bundel tot stand bring, hou spesifiek verband met sy uiters behendige gebruik
van intertekstuele verwysings. Intertekste word betrek vanuit verskeie kulturele
raamwerke, wat moeiteloos oor die nasionale grense beweeg. Hierdie
23

intertekstuele verwysings word dan telkens in die gedigte tematies geïntegreer
met die deurlopende temass in die bundel, soos dié van die sikliese bestaan van
lewe en dood, die mens se gebondenheid aan die aard(s)e en so meer. Die
tematiese en metaforiese lyne wat só ontstaan, bind verwysings uit verskillende
kulture tot ’n betekeniseenheid, waarin betekenisontginning soveel ryker en meer
veelsydig is.
Alruin is dus ‘n bundel waarin die nasionale en die transnasionale op so ’n wyse
saambestaan, dat dit die moontlikheid illustreer van kulturele globalisering,
sonder om dit wat kultureel eie is, te laat disintegreer.
Ena Jansen (1951) is in Natal gebore en getoë. Nadat sy ’n MA oor Karel
Schoeman se buitestaanderkarakters op Stellenbosch voltooi het, het sy van 1974
tot 1984 in Nederland gestudeer en as vryskutjoernalis in Amsterdam gewerk. In
1984 het sy teruggekom Suid‐Afrika toe, was dosent by Wits se Afrikaans &
Nederlands departement waar sy ook gepromoveer het met ’n proefskrif oor
Elisabeth Eybers. Sedert 2001 woon sy weer in Amsterdam en doseer moderne
Nederlandse letterkunde aan die VU in Amsterdam. Sy is ook hoogleraar Suid‐
Afrikaanse letterkunde aan die UvA. Sy werk tans aan ’n boek oor huispersoneel
in die Suid‐Afrikaanse letterkunde. Haar persoonlike (nie‐op‐datum) website is
http://www.let.vu.nl/staf/e.jansen/pwp_nl.htlm
e.jansen@let.vu.nl
Klein Julia, Adija, Bettie en Liesbet. Ontwrigtende funksies van
huisbediende‐karakters in Afrikaanse stadsverhale
Swart vroulike huisbediendes is in die Suid‐Afrikaanse omgewing skakelfigure:
tussen ryk en arm, wit en swart, mense met mag en dié sonder mag. In stedelike
omgewings is bediendes ’n skakel tussen moderniteit en agtergestelde
tradisionele plattelandse gemeenskappe, ook tussen hulle werkgewers en bure. In
’n belang‐rike mate oorskry hulle deur hulle intieme aanwesigheid in blankes se
huise sosiale skeidslyne. In post‐apartheid Suid‐Afrika het baie verander, maar
hierdie situasie geld in ’n groot mate steeds.
In my referaat ‐ onderdeel van ’n omvangryke projek waarin die rol van vroulike
huisbediendes in Suid‐Afrikaanse stadsboeke ondersoek word – word enkele ouer
Afrikaanse kortverhale waarin huisbediendes optree in ’n verband met post‐
apartheid verhale gelees. Telkens is die huisbediende ’n oënskynlik marginale,
maar tog belangrike spilfiguur. Ek sal aantoon dat hulle agente vir belangrike
konfliksituasies en knooppunte is. Die karakters waarop ek fokus is Klein Julia in ’n
verhaal van Minnie Postma (1955), Adija in ‘Kaap’ van Elsa Joubert (1980), Bettie
24

in Eben Venter se gelyknamige storie (2000) en Liesbeth in Barbara Fölscher se
‘Kinders grootmaak is nie pap en melk nie’ (2001).
Annette Jordaan is 'n senior lektor in die Departement Afrikaans aan die Univ.
van Pretoria. Sy keer eers op amper veertigjarige ouderdom terug na die
akademie. Na 'n meestergraad in Latyn spits sy haar weer op Afrikaans toe en
behaal in 2004 die DLitt‐graad met 'n proefskrif binne die taalpolitiek, Mites
rondom Afrikaans. Die eerste liefde bly egter die letterkunde, en tans doseer sy
voorgraads Nederlandse poësie en prosa, asook kreatiewe skryfwerk op
honneursvlak. Nege romans het reeds onder die skrywersnaam Magda Schmidt
by Lapa verskyn.
Annette.Jordaan@up.ac.za
Marginaliteit in die Afrikaanse letterkunde/kulturele uitinge
Vier Afrikaanse skrywers/digters wat prominente figure in die twintigste‐eeuse
Afrikanerkultuurgemeenskap en Afrikaanse letterkunde was of steeds is, het in
die afgelope drie jaar outobiografieë of outobiografiese vertellinge die lig laat
sien. Hulle is JC Steyn (Sonkyker: Afrikaner in die verkeerde eeu, 2008), Dot
Serfontein (Vrypas, 2009), Izak de Villiers (Strooidak en Toring, 2009) en Elsa
Joubert (Reisiger: die limietberge oor, 2009). Genoemde skrywers ‐ almal ten tye
van publikasie reeds sewentig of (heelwat) ouer ‐ se tekste kan in wisselende
grade lig werp op ’n gevoel van “vreemdelingskap” in die eie land wat skynbaar
die afgelope dekade al hoe meer deur ouerwordende wit Afrikaanssprekendes
/Afrikaners ervaar word. Die titel van Izak de Villiers se digbundel uit dieselfde tyd
is dan ook Vervreemdeling. Dikwels ervaar die betrokke skrywer hom/haar, maar
ook die groep of volk waartoe hy of sy behoort, as gemarginaliseer, uitgestoot na
die rand van ’n gemeenskap waarbinne voorheen ’n sentale rol gespeel is. Die
toonaard van die tekste is daarom dikwels weemoedig, ’n elegie om “die dinge
wat verby gegaan het”. In die referaat sal gepoog word om die belangrikste
ooreenstemmende uitinge van nostalgie na ’n “idilliese‐verbeelde” verlede aan te
toon, maar verder ook gedeelde sieninge van redes vir die gevoel van
marginalisering. Daar is ook ander “stemme” wat dieselfde sentimente deel,
onder meer dié van Hennie Aucamp (wat een van die resensies van Sonkyker
geskryf het), Lina Spies, die historikus‐skrywer Hermann Giliomee (vergelyk sy
“Brief uit die suide” in ’n onlangse uitgawe van By) en uit ’n jonger generasie dié
van Bernard Odendaal, wie se digbundel Onbedoelde land onteenseglik dui op ’n
gevoel van uitsluiting, van “gemarginaliseer te wees” in die eens “bedoelde land”.
25

Tertius Kapp is senior lektor by die Departement van Nederlandse en Suid‐
Afrikaanse studies aan die Instytut Filologii Angielskiej van Adam Mickiewicz
Universiteit in Poznan, waar hy kursusse in die Geskiedenis van Afrikaanse
Letterkunde en Suid‐Afrikaanse Engelse Letterkunde aan‐bied. Hy het sy
Meestersgraad in Kreatiewe Skryfkunde aan die Universi‐teit van Stellenbosch
voltooi onder leiding van Professor Marlene van Niekerk.
tertiuskapp@gmail.com
Net die beendere bly agter – //Xam‐vertellings en die abjekte
Die mondelingse letterkunde van Diä!kwain, Kweiten‐ta‐//ken, /A!k’unta,
/Han/=kass’o en //Kabbo is in die 1870s opgeteken deur Lucy Lloyd en Wilhelm
Bleek. Honderd jaar later het die werk van Patricia Vinnicombe en David Lewis‐
Williams radikale nuwe insigte gebring rondom die verhouding tussen rotskuns en
transdans – wat ook van toepassing is op die simboliek in die //Xam‐letterkunde.
Stephen Watson en Antjie Krog se ‘verpakking’ van hierdie tekste in gedigvorm (in
die bundels Song of the Broken String, Return of the Moon en die sterre sê tsau)
het weereens nuwe belangstelling aangewakker, en ook via beskuldigings van
plagiaat ernstige vrae rondom outeurskap laat ontstaan. In hierdie ondersoek
dien hierdie kwessies egter slegs as inleiding vir ‘n lesing van die //Xam‐tekste aan
die hand van Julia Kristeva se teorieë rondom die abjekte. Kristeva bou vanuit
Lacaniaanse psigo‐analise ‘n uitgebreide raamwerk waarbinne die estetika van
transgressiewe kuns ontleed kan word. Die abjektering van die (pre‐simboliese)
semiotiese orde is ‘n kernelement van haar analise van identiteitskonstruksie. Die
onvoltooidheid van hierdie projek vind volgens haar uiting in sowel talige as nie‐
talige uitdrukking. In haar feministiese en psigo‐analitiese interpretasies is beelde
van besmetting, verontreiniging en ‘n vermoeidheid met grense en die dood
simptome van die strominge van die chora, wat steeds geabjekteer moet word
ten einde ‘n identiteit binne die simboliese orde te handhaaf. Enkele van die
//Xam‐tekste word binne hierdie konteks ontleed. Kristeva veronderstel verder
dat daar ‘n eenderse logika van abjektering by die sosiale én die subjek ontstaan
ter wille van oorlewing van die identiteit binne die simboliese orde. Die
gemeenskaplike aard van die //Xam‐mondelingse letterkunde word op tentatiewe
wyse vanuit hierdie perspektief beskou.
Janine Kemp verwerf die grade BPsych (2000), BA Hons, Psych (2001), PGCE
(2002), BA Hons, Afr/Ndl (2003) en Navorsings MA, Afr/Ndl (2004) aan die Nelson
Mandela Metropolitaanse Universiteit. Tans besig met DLitt (Suid‐Afrikaanse
vroue‐outobiografieë: ‘n vergelykende studie van tekste uit die Anglo‐
Boereoorlog met dié uit die apartheidsera). Getroud met Neill in 2004, Mea
26

gebore Januarie 2009 en swanger met Amy, verwagte datum 12 Desember 2010.
Trek die hele land vol, o.a. Potchef‐stroom, Hartbeespoort, Otjiwarongo (Nami‐
bië), Strand en tans woonagtig in Jeffreysbaai.
janine@nkemp.za.net
Outobiografieë van werkersklasvroue gedurende die apartheids‐jare
In die laat tagtigerjare was die stryd teen apartheid op sy felste. Vier aktiviste van
Zwelethemba (’n township by Worcester) was in samewerking met Annemarie
Hendrikz, ’n lid van die Black Sash. Mirriam Moleleki, een van die aktiviste, het
Annemarie gevra om haar te help skryf aan haar lewensverhaal. Die ander drie
aktiviste – Neliswa Mroxisa, Nothemba Ngcwecwe en Nongeteni Mfengu is ook
daarby ingesluit. Oor ’n uitgebreide tydperk het hulle stories deur middel van
tekeninge, rolspel, sang, lag en trane vorm gekry tydens werkswinkels.
Die gevolg was vier boeke wat vertel van besonderse moed, deursettingsvermoë
en hoop. Soos die Alexandra Quartet van Lawtence Durrell lewer hulle saam vier
perspektiewe van dieselfde toneel: in hierdie geval ’n plattelandse gemeenskap
wat meedoënloos ingetrek is by die burokratiese ratwerk van die apartheid‐
sisteem. Hulle stories is nie die epiese sages wat hoofopskrifte gehaal het nie,
maar wel merkwaardige verhale in die egte stem van gewone burgers.
Om ‘n storie te skryf, kan ‘n lewe verander, veral omdat dit mense bemagtig:
“Autobiography is a human right. Become the owner of your life! Everyone is
invited to become the owner of the individual property of one’s life, to build a
house of writing on one’s little plot of existence” (Lejeune, 1989: 224). In hierdie
geval is daar vier vroue wat hul verhale vertel: “That’s how we started this
project. I’m a community worker in the rural areas. We are four, writing our
stories. Four of us coming from the rural areas. And we are writing our stories
from our personal to our political activities” (Moleleki, 1997:1).
Marisa Keuris is ‘n Mede‐Professor in en Voorsitter van die Departement
Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap by UNISA. Haar spesialiteitsveld is
dramateorie. Haar gepubliseerde proefskrif, Drama‐teorie vandag: die bydrae van
die drama‐ en teatersemiotiek, asook ‘n latere publikasie, Die dramateks, ‘n
Handleiding (verwerk en vertaal in Engels, Noord‐Sotho, isiZulu, isiXhosa) was/is
voorgeskrewe tekste by verskeie taal‐, sowel as dramadepartemente in die land.
Sy het ook ‘n verskeidenheid artikels oor drama (drama‐ en teatersemiotiek,
dramatiese taalgebruik, ‘n ekokritiese benadering tot drama, sowel as vertaling‐
27

studies binne drama) gepubliseer in Journal of Literary Studies, Acta Academica,
Literator en Stilet.
Keurim@unisa.ac.za
Die uitbeelding van Khoisan karakters in Boniface, Bains en Melt Brink se
werk
In hierdie referaat sal ek fokus op hoe Khoisan‐karakters uitgebeeld word in vroeë
Hollands‐Afrikaanse dramas deur te verwys na Boniface se De Temperantisten,
Bains se Kaatje Kekkelbek, asook ‘n aantal van Melt Brink se kort blyspele.
Hierdie werke sal bespreek word in die konteks van die sosio‐historiese periode
waarbinne hulle ontstaan het (1832–1920). Die vraag wat Margaret Lenta
(1994:104) in haar artikel “Speaking of the slave: Britain and the Cape, 1751 –
1838” op die voorgrond plaas, is steeds die belangrikste vraag om te vra wanneer
mens besluit om te fokus op die uitbeelding van Khoisan karakters in vroeë
Hollands‐Afrikaanse drama en teater, naamlik die een wat deur Spivak
geformuleer is as: “Can the subaltern speak”? Hierdie vraag onderlê ook my
bespreking van die onderskeie outeurs se tekste. Alhoewel Khoisan karakters in al
hierdie tekste aanwesig is, vind mens wisselende grade van karakteruitbeelding in
hierdie dramas: vanaf randfigure wat slegs klein rolle vertolk (hoofsaaklik geplaas
in die onderdanige posisie van kneg/slaaf) tot karakters wat redelike groot
handelingsrolle vervul (byvoorbeeld Kalfacher en Grietje Drilbouten in Boniface se
De Temperantisten, Kaatje in Bains se Kaatje Kekkelbek en Daantjie Tamboer en
Sampie Druiloor in Brink se De progressief). Mens kan spekuleer tot watter mate
hierdie uitbeeldings en voorstellings “outentiek” is (dus die eie stem is van die
karakter) en tot watter mate hierdie karakters slegs die skeppings van hierdie
dramaturge is, gebaseer op algemeen aanvaarde steriotipes van die Khoisan
gedurende hierdie historiese periode.
Aspekte waarna onder andere gekyk sal word, is dus: die baas x kneg/slaaf‐
verhouding; die aspek van naamgewing; die Khoisan‐karakter as komiese
afleiding, sowel as assosiasies wat opgeroep word en deurloop by die onderskeie
dramaturge (byvoorbeeld die Saartje Baartman‐episode).
Leti Kleyn werk as lektor by Kreatiewe Skryfkuns aan die Universiteit van
Pretoria. Sy is tans besig met ’n doktoralestudie oor Kanoniserings‐meganismes.
leti.kleyn@up.ac.za
28

“Net jammer die lanies trek skewebek" 1 – Wopko Jensma se literêre
betrokkenheid
“op stofomslae kom [Jensma se] kuns
só dikwels voor dat Suid‐Afrikaanse
skrywers mekaar graag spottend vra:
Het jy ’n Wopko‐omslag of nie?”
– Stephen Gray
Vandag is Wopko Jensma publikasies besonder skaars,
versamelaarsitems. Ten spyte van, sy drie digbundels (een
wat deur die sensuurraad in 1975 verbied is) en die
positiewe ontvangs deur die kritici van die dag, sowel as sy
ywerige betrokkenheid by literêre tydskrifte (plaaslik én internasionaal) is daar
slegs enkele verwysings na Wopko Jensma en sy literêre werke wat in die Suid‐
Afrikaanse (veral die Afrikaanse) konteks behoue gebly het.
Sy digkuns is oor ’n wye spektrum bloemlesings (ook internasionaal) opgeneem
en selfs in beperkte seleksie van sy Afrikaanse werk is in Engels vir opname
vertaal; enkele van sy gedigte is ook deur Jacques Alvarez‐Péreyre en Dennis
Hirson in Frans vertaal en uitgegee.
Jensma self vertaal vyf romans van die Duitse skrywer A.E. Johann vir Afrikaanse
Pers Boekhandel (1966 & 1967) en Nan Chauncy se High and Haunted Island as
die Die Spookkus vir Van Schaik uitgewers (1966) in Afrikaans – dit sonder dat hy
enige skool‐ of universiteitsopleiding in Duits gehad het. Hy staan ten spyte van ’n
selfopgelegde bannelingskap (na o.m. ’n huwelik met ’n Zuluvrou uit Swaziland)
nie onkundig teenoor heelparty belangrike figure in die Suid‐Afrikaanse
letterkunde nie, het kontak met o.m. Botes, Brink, Abrahams, Breytenbach, Horn,
Saunders en Head; en spreek in korrespondensie sterk menings oor sy benadering
tot literatuur uit. Verder is hy ook bekend vir die ontwerp van talle boekomslae by
verskeie uitgewers, onder meer die van John Miles, Phil du Plessis, Oswald
Mtshali en Sheila Fugard, en is daar ook sprake van enkele ongepubliseerde
werke, verdere literêre betrokkenheid, én leesstof en die skryfproses wat in
korrespon‐densie na vore kom.
Die Suid‐Afrikaanse digter en visuele kunstenaar Wopko Jensma, se posisie in
veral die literatuurgeskiedenisse (sowel Afrikaans en Engels as Suid‐Afrikaans) is
meermale tot slegs ’n voetnota gereduseer. Dié figuur se verstommende literêre
betrokkenheid by die literatuur van die 1970’s stem egter nie met sy
gemarginaliseerde posisies ooreen nie, en dit is nodig om wéér bestek op te
29

neem, en ’n herwaardering van Jensma se betrokkenheid en posisie in die Afri‐
kaanse literatuur te maak.
1 Uit deel 3 van die gedig “Ko’s lag kliphard” in Jensma se Sing for our execution (1973:102).
Jerzy Koch is hoof van die Afdeling Nederlandse en Suid‐Afrikaanse Studies by
die School of English van Adam Mickiewicz‐Universiteit in Poznan en hoof van die
Afdeling Moderne Nederlandse Letterkunde en Afrikaans aan die Universiteit van
Wrocław; hy is navorsingsgenoot van Universiteit van die Vrystaat. Voorts is hy
hoofredakteur van Werkwinkel. Journal of Low Countries and South African
Studies. Hy doseer veral Nederlandse literatuur na 1830, koloniale literatuur en
Afrikaans, en stel ook belang in die resepsie van literaire vertalings.
jkoch@ifa.amu.edu.pl
H.B. Marx se Benigna van Groenekloof of Mamre (1873) as
literatuursoort
In hierdie referaat word die genologiese status van die boek Benigna van
Groenekloof of Mamre (1873) bespreek. Hierdie ondersoek sluit aan by vroeër
publikasies (Koch 2004, 2006) waar ek oor die Morawiese Broeders se bydrae tot
die Suid‐Afrikaanse drukkersbedryf geskryf het en ‐ in navolging van L.T. du Plessis
(1986) ‐ die Morawiërs se invloed op die taalsituasie in Suid‐Afrika in terme van
(taal‐ en/of kulturele) bewegings geanaliseer het, asook bewyse vir die identiteit
van die outeur Hermann Benno Marx (1827‐1917) gelewer het. Vervolgens wil ek
die struktuur van die teks self ontleed om die letterkundige genre daarvan nader
te bepaal. Dit kan help om aan hierdie relevante boek ’n adekwate plek in die
literêre en kulturele geskiedenis van Suid‐Afrika toe te ken, aangesien Benigna
van Groenekloof of Mamre nog steeds nie in die Suid‐Afrikaanse literatuursisteem
na behore geakkommodeer is nie.
Sonja Loots is 'n dosent in die Departement Afrikaans en Nederlands aan die
Universiteit van Kaapstad. Sy was voorheen bemarkingsbestuurder van die
uitgewer Random House Struik, boekeredakteur van Rapport en draaiboek‐
skrywer vir die sepie 7de Laan. Sy werk aan ’n PhD oor die terugblik op gediskre‐
diteerde leef‐ en taalwêrelde in sleutel‐romans van die afgelope dekade.
sonjaloots@gmail.com
Die romanskrywer as argivaris. Die bewarende terugblik op
gediskrediteerde leef‐ en taalwêrelde in resente Afrikaanse tekste
30

In die skaduwee van ’n groeiende besef van die gemarginaliseerdheid van
Afrikaans en Afrikaners, toon etlike resente Afrikaanse romantekste ’n
klemverskuiwing van satiriese en postmoderne skeptisisme oor die verlede na ’n
meer koesterende, bewarende blik op verglippende leef‐ en taalwêrelde. In ’n
onderhoud sê Marlene van Niekerk dat sy met Agaat “doelbewus probeer het om
’n sekere soort kultuur of erfenis te dokumenteer” (in Rapport, 28 November
1994, Perspektief IV). Dit sluit in ’n geesteswêreld en ’n materiële wêreld en
voorts wou sy "die Afrikaanse taal opskryf, die taal argiveer, stukke daarvan wat
nie meer gehoor word nie”. Laasgenoemde motief vind mens terug in Die Boek
van Toeval en Toeverlaat deur Ingrid Winterbach waarin Helena Verbloem vir
Theo Verwey help met sy projek om alle woorde wat in Afrikaans in onbruik
verval het, op te teken. Ook Etienne van Heerden se roman 30 Nagte in
Amsterdam deel die bewustheid van argaïese uitdrukkings en idiome in Afrikaans.
In die algemeen is al drie tekste gemoeid met die optekening van ’n Afrikaanse
kultuurverlede in weerwil van ’n besef dat daardie verlede gediskrediteer en
afgelope is. “Hoe‐is‐dit‐menslik‐moontlik‐mevrou? Op dees aarde móóntlik om
terug te verlang na sulke mense?” word Zan deur ’n buitelander gevra in 30 Nagte
in Amsterdam (p. 337). In Agaat raak ’n voorheen gemarginaliseerde die
erfgenaam van die gesegdes, liedjies, boererate, boerderykennis, huisvlyt en
ander kultuurbesit wat van kleins af by haar ingeprent is ‐ en die sterwende Milla
sien Agaat ten slotte as haar familie se “argief” (p. 574). Die drie romans sal
bespreek word as werke waarin gerou en afskeid geneem word van ’n
verbygaande orde, hoewel nie op ’n reaktiewe manier nie.
Amanda Lourens behaal haar DLitt met 'n proefskrif oor die kanonisering van
die vroulike outeur in die Afrikaanse literatuursisteem. Sy is 'n deeltydse dosent in
die Departement Afrikaans en Nederlands, en is ook verantwoordelik vir die
koordinering van slypskole oor verskeie fasette van taalpraktyk wat deur die
Departement aangebied word. Sy is mede‐outeur van Wetenskaplike skryfvaar‐
dighede [Scientific writing skills].
alourens@sun.ac.za
Die uitbou van ’n eens marginale tradisie: Marlise Joubert se gebruik van
vroulike taal
Studies het reeds gewys op die toenemend belangrike rol wat vroulike digters in
die Afrikaanse literêre sisteem speel nadat ’n manlike tradisie die ouer
poësiesisteem oorheers en die vroulike tradisie ’n marginale posisie beklee het
(vgl. Lourens 1992, Viljoen 2009). Dit is veral sedert die sewentigerjare van die
vorige eeu wat vroulike digters na vore begin tree het en hulle veel sterker en
31

meer sentraal in die sisteem begin vestig het. Hierdie referaat wil ondersoek instel
na die verdere uitbou en versterking van hierdie tradisie, spesifiek met verwysing
na Marlise Joubert se bundel Passies en passasies (2007).
Wanneer Passies en passasies in 2007 verskyn, het Joubert haar reeds gevestig as
skrywer/digter wat veral die vroulike ervaring in haar werk ondersoek. ’n Kritikus
soos Odendaal (2008) wys daarop dat Passies en passasies op tematiese vlak ’n
wesenlike bydrae tot die Afrikaanse digkuns lewer. Kritici soos Hambidge (2008),
Ester (in Hambidge 2008) asook Crous (2007) bestempel Joubert as ’n onderskatte
digter, waardeur hulle implisiet ’n sterker posisie vir haar in die Afrikaanse
sisteem bepleit.
Hierdie referaat wil spesifiek die vraag ondersoek of daar naas die ontginning van
vroulike temas, ook ander elemente in Joubert se werk is wat daarvoor verant‐
woordelik is dat ’n sterker posisie vir Joubert binne die literêre sisteem bepleit
word. Die hipotese word dan gestel dat Joubert van ’n eg vroulike taal (Cixous se
écriture féminine of Irigaray se womanspeak) gebruik maak, en dat dit naas
Joubert se ontginning van vroulike temas lei tot die uitbou en versterking van die
Afrikaanse vroulike tradisie. Hierdie hipotese word krities ondersoek aan die hand
van ’n uiteensetting van Cixous en Irigaray se teorieë oor vroulike taal asook die
ontleding van geselekteerde gedigte uit Passies en passasies.
Godfrey Meintjes is hoof van Afrikaans en Neerlandistiek in die Skool vir Tale
aan die Universiteit Rhodes in Grahamstad. Hy is hoofsaaklik verantwoordelik vir
kursusse in die eietydse Afrikaanse prosa, literatuur‐teorie en narratologie. Sy
navorsingsbelangstellings sluit die volgende in: die herlees van ouer tekste;
literatuur en ekologie en postkoloniale literatuur.
G.Meintjes@ru.ac.za
Transnasionalisme as ‘n funksie van transtekstuele bindinge in Etienne
van Heerden se teks Kikoejoe (1996)
Etienne van Heerden se roman Kikoejoe verskyn in 1969. Met die eerste
oogopslag skyn hierdie teks, ten minste inhoudelik, ‘n plaasroman te wees waarin
‘n volwasse, getekstualiseerde skrywer deur sy “kleintyd –oë” (12) sy belewenisse
gedurende ‘n somervakansie op die Karooplaas, Soebatsfontein in 1960, beskryf.
Die struktuur van hierdie roman noop egter die dekodeerder om die teks as ‘n
historiografiese metateks met ‘n sterk postkoloniale duiding te lees. Die
smeulende hooimied word “ … ‘n permanente monument vir die pruttende
woede en frustrasies van die swart mense…” (275) en verbeeld die politieke
32

oosheid wat in hierdie teks ondersoek word. Uiteindelik word die teks ‘n breër
ondersoek van die begrip boosheid. En die verteller kom op tipiese post‐
modernistiese wyse tot die insig : “…die boosheid is tog nie te ken nie” (277). Reg
vanaf die titel word die teks ‘n hegte weefsel van transtekstuele verwysings wat
die sekerhede van die tradisionele plaasroman dekonstrueer en ‘n komplekse,
veelduidige transkulturele konstruksie laat ontstaan. Die referaat ondersoek die
begrippe intertekstualiteit en transtekstualiteit o.a. met verwysing na Julia
Kristeva en Gèrard Genette en gebruik Genette se begrip transtekstualiteit as
uitgangspunt vir hierdie ondersoek. Die referaat verduidelik voorts die begrip
transnasionalisme deur aan te toon hoe die teks geykte nasionale grense
problematiseer en oorsteek en sodanig ‘n paradigmaskuif teweegbring. Die
referaat ontgin die betekenis‐genererende funksies van die legkaart van
aanhalings en let onder andere op die verwysings na die mitologie, die sielkunde,
en die postkoloniale politiek. Vervolgens belig die referaat die digte integrasie van
literêre materiaal uit ander sisteme en kyk spesifiek na die rol van verwysings na
Nijhoff, Tennyson, Gorter en Shelley. Uiteindelik wys die referaat dat William
Butler Yeats se werk en veral sy “The Second Coming” in Kikoejoe skering en inslag
vorm. Die referaat kom tot die slotsom dat transtekstuele bindinge Kikoejoe tot
transnasionale teksruimte transponeer.
Hans Neervoort, geboren 1942, was ruim 41 jaar in het onderwijs in Nederland
werkzaam. In 1981 slaagde hij voor zijn doctoraal examen Nederlandse taal‐ en
letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Sinds die tijd publiceerde hij
essays, interviews en columns in literaire tijdschriften als Bzzlletin, Maatstaf,
Kruispunt, Nieuw Wereldtijdschrift en Deus ex Machina. Na zijn pensionering in
2004 begon hij aan een proefschrift over de Zuid‐Afrikaanse connecties van
Lourens Penning.
hneervoort@ziggo.nl
Het hemd is nader: de streekroman als natuurlijk nationalistisch
fenomeen
In een tijd dat ‘buitenland’ een vaag begrip lijkt te worden, laat de Nederlandse
literatuur een opmerkelijke populariteit van de plattelandsroman, de vroegere
streekroman, zien. De bestseller Dorsvloer vol confetti (2009), de debuutroman
van Franca Treur, is er een voorbeeld van. De sociale omgeving waarin het verhaal
speelt, een bevindelijk, orthodox‐calvinistisch gezin, is een gedeeltelijke verklaring
van het succes: de charme van het ‘exotische’. Belangrijker is echter de
ruimtelijke situering: een boerderij aan de rand van een Zeeuws dorp. Die
33

landelijke situering sluit aan bij een aantal andere romans van de afgelopen 15 à
20 jaar.
Een vergelijking met een vorige ‘uitbarsting’ van streekromans, de periode van
1900‐1920/30, levert aanknopingspunten op voor een verklaring van die
populariteit. In beide perioden voltrekken zich grote veranderingen en gaat die
streekroman gepaard met of is een manifestatie van nationalisme.
Met dat nationalisme is iets interessants aan de hand: het begon rond 1800 als
een rationele constructie van historici, filologen en filosofen met als uitgangspunt:
een natie per staat, een staat per natie. In de loop van de 19e eeuw drong het
langzaam door via de burgerij naar het ‘gewone volk’, de grote massa. Rond 1900
waren er in Nederland onder aanvoering van de burgerij grootschalige uitingen
van nationalisme en begon een lange rij streekromans te verschijnen die een
groot lezerspubliek vonden. Hetzelfde valt in de jaren na 1990 te constateren: de
Oranjegekte als Nederland schaatst of voetbalt en de triomftocht van de
streekroman (en de historische roman).
Het verschil met de periode 1900‐1920/30 is dat de nationalistische uitingen niet
van bovenaf werden gestimuleerd, maar spontaan van onderop kwamen. De
uitslag van het referendum over de Europese grondwet is in dit verband
veelzeggend: 61,6% stemde tegen die grondwet, die door de (politieke) elite
noodzakelijk werd geacht. Dat gegeven is ook om een andere reden interessant:
het wijst op de voedingsbodem van het opkomende nationalisme: de
schaalvergroting, de globalisering. Die raken aan de eigen identiteit. De
populariteit van de streekroman (en de historische roman) is dan ook niet een
typisch Nederlands/Vlaams verschijnsel. De Afrikaner literatuur kent eenzelfde
opmerkelijke opbloei van de regionale (en de historische) roman, hoewel voor de
Afrikaner literatuur ook andere omstandigheden van invloed zijn geweest en nog
zijn. Dat die parallellie in wezen niet opmerkelijk is, wordt duidelijk uit een recent
onderzoek van een Nederlandse groep psychologen, dat ook voor de Afrikaner
literatuur van groot belang is: groepsgevoel – zo is de conclusie uit experimenten
– wordt sterk bevorderd door oxycotine, een lichaamseigen neuropeptide. Het
lijkt erop dat nationalisme een biologische basis heeft.
Bernard Odendaal doseer sedert 1990 Afrikaanse en Nederlandse letterkunde,
literêre teorie en literatuuronderrig aan die Universiteit van die Vrystaat, waar hy
tans mede‐professor is. Die onderwerp van sy proefskrif (1997) was Retoriese
strategieë in die poësie van T.T. Cloete. Naas vakwetenskaplike artikels en
boekbydraes, en meer populêre poësiebydraes op die webwerf Versindaba, skryf
hy gereeld poësie‐resensies. Hy is ook ’n digter en vertaler, laasgenoemde veral
34

van liedere (Jacques Brel, Édith Piaf, Willem Vermandere, die Duitse
Liedermacher).
odenbj@ufs.ac.za
Die “ongekunsteldheid” van die vertelvers
Rondom die 2006‐Versindaba en die verskyning van Danie Marais se
debuutbundel in die buitenste ruimte is nogal heelwat gepolemiseer oor wat
meermale as “praatpoësie” bestempel is (Odendaal, 2009). Dit word stilisties en
vormlik onder meer gekenmerk deur die spreektaligheid en die dikwels
(outobiografies‐) verhalende inslag daarvan, deur ’n “dunner struktuur” (Charl‐
Pierre Naudé, 2009) en ’n strewe na artlessness (Danie Marais, 2009), wat dikwels
neerslag vind in gedigte van “langerige tot heel lang” bestek (Hugo, 2006).
“Vertelvers” is ’n benaming wat tans op die voorgrond tree vir dié soort poësie,
want daar word met sodanige “toon van die vertellerstem [...] probeer om
gestalte te gee aan ’n gebroke, eietydse lewensgevoel”, ’n toon wat ”spontaan en
ongekunsteld klink” (Marais, 2006). “’n [G]edig moet dringend kom / soos diarree
// wees eerder ’n jackson pollock / of jack the ripper / as ’n botanikus‐sketser /
tussen herbariumrakke,” skryf Loftus Marais in Staan in die algemeen nader aan
vensters (2008).
G’n wonder dat “praatvers”‐digters soos Danie en Loftus Marais, Charl‐Pierre
Naudé, Andries Bezuidenhout, Ronelda Kamfer en Johannes Prins nogal suksesvol
saam met rock‐kunstenaars op podiums by kunstefeeste en ander geleenthede
kan optree nie; die groter toeganklikheid van veel van hul verskuns maak dit
minder “elitêr”. Onteenseglik trek (sommige van) die “praatvers”‐digters tans van
die meeste aandag in die Afrikaanse poësieveld (soos onder meer blyk uit die kort
blik op die hedendaagse Afrikaanse digkuns deur die Nederlandse digter Alfred
Schaffer in ’n onlangse uitgawe van die glanspublikasie The Low Countries. Arts
and Society in Flanders and the Netherlands, 2010). Maar dit verbaas ook nie dat
kritici soos Lina Spies (2007) met beskuldigings vorendag kon kom dat hul werk
slegs “die indruk [wek] van poësie te wees deur kunsmatig gevormde versreëls
sonder ritmiese noodsaak” nie. In hierdie referaat word in enkele besonderhede
gefokus op die strategieë wat deur sulke digters gevolg word in die strewe na
“ongekunsteldheid” –of onopvallende stilering– wat sowel taalgebruik as
versifika‐sie betref.
Gerrit Olivier
35

gerritolivier@vodamail.co.za
Wat is die ‘trans’ in ‘transnasionalisme’?
Ek wil in hierdie referaat teoreties besin oor die konsep ‘transnasionalisme’,
onder meer na aanleiding van Leon de Kock se idee van ‘n ‘transnasionale breuk’
(Current Writing 1&2, 2009). ‘n Kort ondersoek na terme soos ‘globalisering’,
‘migrasie’, ‘diaspora’ en ‘nomadisme’ en hulle voorkoms in literêr‐teoretiese
geskrifte sal lei tot ‘n analise van die verhouding tussen hierdie terme en
‘transnasionalisme’ en tot vrae soos: Wat moet ‘n mens presies verstaan onder
‘transnasionalisme’? Watter spesifieke verskynsels van belang word deur die
begrip beskryf en toeganklik gemaak vir analise? Watter bydrae lewer die konsep
tot ons insig in spesifiek die Afrikaanse letterkunde binne ‘n internasionale
verband? Voeg die term iets beduidends toe aan die literêre diskoers? Verder wil
ek ondersoek instel na moontlike ooreeenkomste tussen ‘transnasionalisme’ en
‘multikulturalisme’, met die oog daarop om te vra of ‘transnasionalisme’ meer
impliseer as die transponering in die internasionale arena van ‘n multikulturele
benadering. Ten slotte wil ek die vraag ondersoek of die term sinvol geïntegreer
kan word by ‘n postkoloniale projek wat ook etiese dimensies insluit, soos onder
andere voorgestel deur Edward Said en Achille Mbembe.
Mia Oosthuizen is op 8 Augustus 1984 in Kaapstad gebore. Na haar
hoërskoolopleiding behaal sy die grade BA (Geesteswetenskappe) en BA
(Honneurs) (Afrikaans en Nederlands) aan die Universiteit van Stellen‐bosch. Vir
haar Meestersgraad in Afrikaans en Nederlands aan die US, spesialiseer sy in
kinderliteratuur en voltooi ’n gedeelte van die graad aan die Vrije Universiteit van
Amsterdam. Sedert Februarie 2010 is sy verbonde aan die Departement Afrikaans
en Algemene Literatuurweten‐skap aan UNISA. Sy is tans besig met haar
doktorsgraad oor kinder‐literatuur onder leiding van prof. Johan Coetser en prof.
Andries Visagie.
oosthmm@unisa.ac.za
Oorsake en gevare van die marginale posisie wat die Afrikaanse
kinderliteratuur binne die Afrikaanse literêre kanon beklee
Die oorsaak van een verskynsel is dikwels die gevolg van ’n ander en impliseer dus
’n kettingreaksie wat gekoppel kan word aan die begrip ontwikkeling. Ten einde
die oorsake vir die marginale posisie van Afrikaanse kinderliteratuur binne die
Afrikaanse literêre kanon na te speur, sal daar gekyk word na die ontwikkeling van
36

spesifiek die Afrikaanse kinderliteratuur asook kinderliteratuur in die breë. Om die
gevare van so ’n marginale posisie in ’n literêre kanon te verduidelik, sal die aard
en werking van ’n literêre kanon ook kortliks onder bespreking kom. Die
polisisteemteorie dien as teoretiese raamwerk met spesifieke verwysing na Zohar
Shavit (1986) se opvattings oor die problematiek rakende kanonisering en haar
ontwikkelingsmodel vir kinderliteratuur, asook Itamar Even‐Zohar (1973, 1990,
1997, 2005) se opvattings oor die kanon en kanonisering. Shavit se navorsing dui
aan dat die meer marginale posisie van kinderliteratuur binne ’n literêre kanon
nie ongewoon is nie. Wanneer die genre egter in so ’n mate na die buitewyke van
die kanon gestoot word dat dit die ontwikkeling daarvan kniehalter, hou dit myns
insiens nie net negatiewe gevolge vir die kinderliteratuur‐sisteem in nie, maar ook
vir die hele literêre sisteem, aangesien dit die lesende kind is wat ’n lesende
volwassene word. Ter illustrasie van hoe die oorsake vir die marginale posisie van
die Afrikaanse kinderliteratuur in die Afrikaanse literêre kanon ontwikkeling
negatief raak, sal daar na enkele verskynsels binne die kinderliteratuur‐sisteem
gekyk word, soos die minderwaardige status van die kinderboekteks; die
marginale posisie wat skrywers van hierdie genre, soos Janie Oosthuysen, Jaco
Jacobs en Carina Diedericks‐Hugo, binne die Afrikaanse literêre kanon beklee; en
die tekort aan erkenning van die genre in algemene literatuurgeskiedenisse.
Telkens sal die gevolge wat dit inhou vir die ontwikkeling van Afrikaanse
kinderliteratuur uitgelig word en waar van toepassing sal daar ook aangedui word
hoe dit die ontwikkeling van die Afrikaanse literêre sisteem beïnvloed.
Luc Renders is verbonde aan die vakgroep BCL van die Universiteit Hasselt in
België. Sy ondersoeksbelangstelling gaan uit na die Afrikaanse letterkunde en na
die Nederlandstalige Kongoletterkunde. Op hierdie gebiede het hy ’n groot
verskeidenheid artikels gepubliseer. Saam met Eep Francken is hy die outeur van
Skrywers in die strydperk. Krachtlijnen in de Zuid‐Afrikaanse letterkunde.
luc.renders@uhasselt.be
Relaas van 'n moord en Begging to be Black van Antjie Krog: oor
betrokkenheid en marginalisasie
Relaas van 'n moord uit 1995 is die eerste prosawerk van Antjie Krog. In hierdie
klein outobiografiese werkie beskryf Krog haar reaksie op die moord op die
Wheetie in Kroonstad in 1992 waarby sy teen haar wil ingesleep is. Die struktuur,
die styl en die selektiewe aanwending van die informasie maak dit duidelik dat
Relaas van 'n moord 'n subjektiewe weergawe is van die gebeurtenisse rondom
dié moord. Dit stel Krog in staat om haar morele waardes te belig. Vir haar is daar
37

grense wat nie oorskry kan word nie. Die etiese standpunt wat sy inneem bring
haar in botsing met die ANC. Haar betrokkenheid by die struggle moet sy laat vaar
en sy raak gemarginaliseer.
In Begging to be Black (2009) kom Antjie Krog uitgebreid op moord op die
Wheetie terug: groot stukke teks is letterlik uit Relaas van 'n moord oorgeneem.
Hierdie aanhalings word nou egter binne 'n groter geheel gesitueer: die lewens‐
beskrywing van die Basoetoe koning Moshoeshoe, die beskrywing van 'n
studieverblyf in Duitsland, briewe aan haar ma vanuit Duitsland, konversasies met
'n Australiese filosoof. Begging to be black is die voortsetting van die
problematiek van Relaas van 'n moord. Die sentrale vraag van Begging to be Black
is hoe om die marginale posisie waarin die blanke hom in die nuwe Suid‐Afrika
bevind op te hef. Twee sleutelbegrippe wat Krog bespreek is 'interconnectedness'
en 'context'.
In hierdie referaat wil ek nagaan in watter opsig die standpunt wat Antjie Krog in
Relaas van 'n moord inneem, verskil van dié in Begging to be Black. In Relaas van
'n moord stel Krog dat respek vir essensiële menslike waardes 'n noodsaaklike
voorwaarde is vir die totstandkoming van 'n meelewende en regverdige
maatskappy. In watter mate laat die pleidooi vir begrip vir die lewensbeskouing
van die swart man nog ruimte vir 'n prinsipiële etiese standpunt? Word in die
nuwe Suid‐Afrika 'n ander vorm van betrokkenheid van die blanke verwag en is hy
daardeur in staat om sy marginalisering op te hef?
Burgert A. Senekal is tans werksaam aan ’n PhD in oorlogsliteratuur. Hy beskik
oor ’n meestersgraad in Afrikaans en oor ’n ander in kontemporêre Britse fiksie.
Sy belangstellings sluit in die representasie van vervreemding, identiteit en
geweld, in die hedendaagse wêreld sowel as in die geskiedenis, en veral waar
vervreemding en identiteitskepping binne ’n geweldskonteks funksioneer.
SenekalBA@ufs.ac.za
Musiek op die periferie: Afrikaanse metal‐lirieke
Alternatiewe musiek is per definisie gemarginaliseerd (vandaar die term
‘alternatief’), maar binne hierdie veld verkeer metal (in al sy vorme) nóg meer op
die periferie as wat groepe soos Fokofpolisiekar verkeer. Keith Kahn‐Harris noem
byvoorbeeld sy boek Extreme metal: music and culture on the edge (2007). Paul
Blom, een van die voorste musikante in hierdie genre in Afrikaans, eggo stellings
van die Amerikaanse groep Pantera wanneer hy opmerk dat metal ʼn rebelse
genre is, en dat dié wat daarna luister sowel as dié wat binne die industrie staan,
ʼn sterk weersin het in die hoofstroom se musiek en kultuur, terwyl die
38

hoofstroom hierdie genre met agterdog bejeën (dink byvoorbeeld aan die media‐
storm na die Columbine en Krugersdorp‐insidente). Nie alleen is dié musiek dus
self gemarginaliseerd nie, maar ook figureer baie van hierdie genre se luisteraars
op die rand van die gemeenskap.
Na die eerste pogings om Afrikaanse metal te skryf, veral deur Battery9, Voice of
Destruction (VOD) en Dieversion in die laat negentigerjare, het hierdie genre oor
die laaste dekade ’n beduidende oplewing ondervind, en groepe soos Nul,
Terminatrix, en Insek het hulle by Batery9 gevoeg, terwyl VOD voortbestaan het
deur K.O.B.U.S., F8 en Die Kruis. Onlangs het ʼn samestelling van Afrikaanse metal,
Kopskoot!, ook verskyn, wat bemark word as “die swaarste Afrikaanse album
ooit.”
Hierdie studie sal die term metal presiseer binne die globale musieksisteem, toon
op ooreenkomste met die tematiek van oorsese groepe, en tendense binne die
genre in Afrikaans aantoon. Terwyl daar heelwat studie in die buiteland gedoen is
oor groepe soos Marilyn Manson, Rammstein en Slayer, is daar sover bekend tot
nou toe geen studie oor hierdie aspek van Afrikaanse musiek onderneem nie, wat
weereens aantoon dat dié genre in werklikheid die ekstreme marge van die
Afrikaanse musiekindustrie verteenwoordig.
Susan Smith doseer sedert 1997 Afrikaans, eers deeltyds by Rhodes Universiteit
se satellietkampus in Oos‐Londen en sedert 2005 as Departementshoof van
Afrikaans by die Universiteit van Fort Hare. In 2002 ontvang sy die
Premierstoekenning van die Departement Kuns en Kultuur van die Oos‐Kaap vir
haar bydrae tot die Afrikaanse taal en letterkunde van die Oos‐Kaap. Van haar
gedigte het in Nuwe Stemme 1 (1997), Versreise (2001), Raamwerk 11&12
(2001), Groot Verseboek 2000, Pret met Poësie (2007) en Groot Verseboek
(2008) verskyn. Een van haar gedigte is ook tans deel van die nasionale
kurrikulum en voorgeskryf vir Gr 12‐leerders.
SSmith@ufh.ac.za
’n Verkenning van konsepte van binne/buite‐wees in in die buitenste
ruimte (2006) van Danie Marais
Met sy debuutbundel, in die buitenste ruimte, wen Danie Marais drie literêre
pryse en vestig opnuut die aandag op die sosiale tendense van ontheemding,
vervreemding en buitestanderskap wat toenemend deel van die Suid‐Afrikaanse
literêre landskap uitmaak en terselfdertyd die internasionale tydgees reflekteer.
Die plek en identiteit van die individu binne ‘n wêreldorde waar globalisering en
transnasionalisme trefwoorde geword het, word ondersoek. In hierdie referaat sal
39

daar veral gekyk word na die ontginning van die konsepte van binne/buite‐wees
en die gepaardgaande dubbelgerigtheid of dubbele bewussyn van Marais as
diaspora‐digter.
Deur ‘n proses van verskuiwing vanaf binne (die sentrum) na buite (die periferie)
verplaas die digter homself na ‘n konteks van marginaliteit – hy word die Ander.
En vanuit hierdie nuwe posisie vind daar ‘n voortdurende terugkyk plaas – ‘n
terugkerende blik wat reeds in die motto (Carver‐aanhaling) aangekondig word.
Die konsepte van binne‐wees en buite‐wees word in binêre opposisie gestel;
terselfdertyd vat die digter ook die komplekse aard van dubbelgerigtheid vas in
die binne‐die‐buite‐wees as ‘n dubbele gesitueerdheid. Hy is nie net teenwoordig
ín albei ruimtes nie, maar bevind hom ook búite albei ruimtes. Marais tree op
vernuftige wyse in gesprek met die veranderende werklikheid en ideologiese
verwantskappe tussen identiteit, ruimte en geografie. Die ruimte word ‘n
metafoor vir hibriditeit, die plek waar herinneringe aan sy vaderland en die
konkrete werklikheid van sy Europese hede mekaar ontmoet. As deel van die
ondersoek sal daar ook gekyk word na die verhouding met die geliefde en die
prosesse van aftakeling en verlies, wat gelees kan word as ‘n metafoor vir die
diaspora‐digter se ervaring van verlies aan kulterele identiteit, moedertaal en
vaderland. Daar sal ook aandag gegee word aan die rol wat herinnering en
vergetelheid speel binne die transnasionale idioom.
Gideon Strydom is 'n boorling van die Molopo en reeds die afgelope 11 jaar
woonagtig in Somerset‐Wes. Na meer as 'n dekade in die reisbedryf bestuur hy
nou sy eie leersentrum waar hy taalonderrig aan skoliere bied en hou hy
homself verder besig met alles talig en literer. In 2007 behaal hy die graad BA
Tale en Letterkunde (spesialisering in kreatiewe skryf‐werk) cum laude aan
Unisa. In 2008 behaal hy die graad BAHons (Afrikaans en Nederlands) cum laude
aan NMMU. Gideon is tans besig met 'n MA‐tesis, 'n vergelykende studie van Die
boek van toeval en toeverlaat (2006) van Ingrid Winterbach en Asbesmiddag
(2007) van Etienne van Heerden, onder leiding van Prof. Helize van Vuuren aan
NMMU.
gideon@motto.za.net
Die marginale subjekposisie van die Afrikaanse skrywer/akademikus:
Asbesmiddag (2007) van Etienne van Heerden
Asbesmiddag (2007) van Etienne van Heerden ondersoek, binne die fiksionele
konteks van die eietydse Suid‐Afrikaanse roman, teoretiese kwessies rakende die
letterkunde, soos die marginale subjekposisie van die romanskrywer/akademikus
40

en van die Afrikaanse letterkunde in die eietydse sosio‐politieke sfeer. Aspekte
soos die posisie van die Afrikaanse taal, Afrikaner‐identiteit en ideologie kom aan
die bod. Die roman handel oor kwessies wat in die brandpunt staan in die
eietydse Suid‐Afrikaanse sosio‐politieke realiteit. Die implisiete ideologiese
perspektief in die teks het veral te make met die ontnugtering van die
hoofkarakter met die verdwyning van die bekende status quo in sy direkte sosio‐
politieke omgewing.
In Asbesmiddag (2007), ‘n komplekse roman met sterk ooreenkomste met die
hedendaagse Suid‐Afrikaans samelewing gemeng met fantasie, word daar gefokus
op die veranderende akademiese landskap, die bedreiging van globalisering en
tegnologie, verlies en dood, geweld, en hoe dit in die roman verband hou met
sosio‐politieke mag en kommodifisering. Van Heerden skep vir homself die
geleentheid om deur die metafiksionele besinnings van sy protagonis die huidige
sosio‐politieke konteks en die globale ekonomiese landskap te verken en te
bevraagteken. Die verval in die Afrikaanse samelewing, akademie en letterkunde
word ondersoek. Graaff se verset teen die populêre kultuur en die nuwe orde in
‘n veranderende Suid‐Afrika dui op die marginale subjek se verlange na ’n verlore
verlede en wat dit vir hulle identiteit, kulturele geheue en verhouding met die
landskap beteken.
Die skrywer (Sebastiaan Graaff), as minderheidsintellektueel, is dubbel‐gemar‐
ginaliseerd deur die institusionele strukture waarbinne hy funksioneer. Sy
ervaring van die sosio‐politieke realiteit word betrek in die roman, veral ten
opsigte van die ras‐ en genderkwessies en die nuwe imperialisme waaronder die
hedendaagse metropolitaanse universiteit gebuk gaan. Die minderheids‐
intellektueel word dikwels ook binne die instelling gemarginaliseer, deels op
grond van voortdurende ras‐ en genderdiskriminasie, maar ook as gevolg van die
sistematiese verskuiwing van minderheidsbelange na die periferie van
akademiese werk. Die tekstualisering van die ontnugtering en die worsteling met
die eie identiteit wat hierdie institusionele veranderinge en marginalisering
teweegbring, word ondersoek.
H.P. van Coller is hoof van die Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en
Frans, Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein. Hy is o.a. eindredakteur van
die driedelige Afrikaanse literatuurgeskiedenis Perspektief en Profiel en outeur
van Tussenstand: Letterkundige opstelle.
vcollerh@ufs.ac.za
Literatuur in die marge: oor “middelmootliteratuur”
41

Daar word dikwels beweer dat baie “literatuur in de marge”, dit wil sê
“middelmootliteratuur”, ‘n “terugskrywe” is, ‘n reaksie op die heersende
literatuur‐sisteem en sy poëtikale sentrale opvattings. Dit gebeur telkemale in
werke wat nie ‘n veilige en standhoudende plek inneem in die klassiek literêre
kanon nie, van die vroeë dorpsromans, werke deur Willem van den Bergh, romans
van Eleanor Baker en ook herhaaldelik in Jaco Kirsten se roman, Om na ‘n wit
plafon te staar. Veel van hierdie romans verantwoord hulle oor die verhouding
tussen “hoë” en “lae” vorme van kuns, die verantwoordelikheid van die skrywer
om uit te reik na ‘n groter publiek en oor kernaspekte van die kanon/ literêre
sisteem.
Kirsten se werk (wat dikwels meta‐narratief van aard is) is bv. kritiese
kommentaar op veel meer as net ‘n oormatig politiek‐korrekte werksomgewing.
Dit lewer ook kritiek op die skryfformules wat by skryfskole aan studente gegee
word as towerstawwe én is ook ‘n hekeling van resensente wat boeke benader,
gewapen met dieselfde formules (as ‘n stel verwagtings).
In die lesing sal daar getrag word om aan te toon dat alle sisteme hul “harde
kerne” beskerm en verandering toelaat op die periferie (in die marge). Dáár vind
die “aanvalle” plaas en hoewel die verdraagsaamheid groot is, is ook die gevaar
groot, want die doel is om die kern te wysig.
Alettie van den Heever gee sedert die begin van 2010 Afrikaans en Geskiedenis
by Herzlia Middle School in Kaapstad. Sy het haar kwalifikasies aan die
Universiteit van Stellenbosch behaal. Onder die leiding van Professor Louise
Viljoen het sy die tema van kontingensie in Ingrid Winterbach se Die boek van
toeval en toeverlaat in haar MA‐tesis ondersoek.
aalettie@gmail.com
Die mens as marginale wese in Ingrid Winterbach se Die boek van toeval
en toeverlaat. ’n Bespreking van die wyse waarop die tema van evolusie
die mens tot ’n bestaan van marginaliteit relegeer
In Ingrid Winterbach se Die boek van toeval en toeverlaat word die toevalligheid
van die menslike bestaan deur die gebruik van verskeie motiewe en die
ontwikkeling van verskillende temas blootgelê. Die tema van evolusie onderstreep
nie bloot die kontingensie van die menslike bestaan nie, maar neem die idee van
die mens se onbenulligheid tot by die uiterste.
’n Oorsig van die geskiedenis van die idee van evolusie wys daarop dat die mens
se intellektuele struweling met sy evolusionêre ontstaan alles behalwe ’n
42

omhelsing van die toeval was of is. Wat eerder na vore kom, is ’n geneigdheid tot
die vasklou aan vooruitgang en die siening dat die mens die hoogtepunt van die
evolusionêre proses is. In die roman word daar op ondermynende wyse met
hierdie geneigdheid omgegaan. So word die “great chain of being” onder andere
op sy kop gedraai met die wurm (sowel as die skulp) wat die mens “onttroon”.
Verder hoor ons in Hugo Hattingh, paleontoloog en kenner op die gebied van die
evolusie, se verduidelikings en antwoorde eggo’s van evolusioniste soos Stephen
Jay Gould, evolusionis aan die voorpunt van die populêr‐wetenskaplike debat en
radikale ondersteuner van die skone toeval. Die hoofkarakter, Helena Verbloem,
kom sodoende onder die indruk van die radikale onbenulligheid van die mens en
sy bestaan.
Die wyse waarop die evolusie aan die orde gestel word in die roman, relegeer dus
die mens na die uithoeke van ’n toevallige heelal waar hy as marginale wese op
geen essensie, geen noodwendigheid en geen doel aanspraak kan maak nie.
Cilliers van den Berg promoveer in 2003 met 'n proefskrif oor betrokke
letterkunde. Hy doen onder meer navorsing aan die Universiteite van Augsburg en
Leiden en word in 2008 aangestel as lektor in Duits aan die Universiteit van die
Vrystaat. Omdat hy baie belangstel in interdissi‐plinêre navorsing voltooi hy in
2009 'n Ph.D. oor die representasie van trauma.
vdbergjp@ufs.ac.za
Die marges van representasie of die mag van die simulakrum? Trauma in
Blauwe Maandagen deur Arnon Grunberg
Met die publikasie van sy seminale werk Simulacres et Simulation, poog Jean
Baudrillard om die interaksie tussen die werklikheid, simbole en die moderne
samelewing te beskryf. Volgens Baudrillard ervaar die mens, as produk van die
(post‐)moderne maatskappy, die werklikheid nie gemedieerd deur die simboliese
representasies daarvan nie – die direkte omgaan met representasies, alternatie‐
welik die ervaring van representasies van representasies ad infinitum, ís die
enigste werklikheid. Die brug tussen representasie en werklikheid bestaan nie
meer nie, omdat daar ook geen gaping meer tussen beide is nie.
Trauma, óf gesien in terme van die historiese bepaaldheid daarvan, óf in terma
van ’n Žižekiaanse ontologiese kategorie, ontstaan wanneer die representasie‐
moontlikhede van die simboliese orde tekort skiet om ’n ervaring te representeer.
Enige traumatiese insident ontstaan dus op, of buite, die marges van represen‐
tasiemoontlikhede. As trauma volgens die definisie daarvan juis onrepresenteer‐
43

aar is, neem die voortdurende en diverse aantal representasies wat volg op ‘n
historiese insident soos die Holocaust, vinnig die allure van simulakra aan. Die
vraag moet gestel word of hierdie representasies representasies is van die
trauma, of representasies van representasies. Laasgenoemde sou ernstige etiese
vrae tot gevolg kon hê.
In Blauwe Maandagen van Arnon Grunberg lewer die hoofpersonasie ‘n relaas
van sy lewe as jong seun in Amsterdam. Weens sy Joodse afkoms word hy deur
vele gesien in terme van ‘n identiteit, wat gestempel sou wees deur die trauma
van die Holocaust – iets waarteen hy op demonstratiewe wyse in opstand kom.
Met Blauwe Maandagen as voorbeeldteks word in hierdie referaat gepoog om
aan te dui wat die rol van die simulakrum is in die representasie van trauma. Die
vraag wat beantwoord moet word, is of trauma beweeg op die marges van
representasie en of dit nie bloot dien as stimulasie vir die skep van simulakra nie.
Hierdie vraag‐stuk is vir ons in Suid‐Afrika, wat ook in die Afrikaanse letterkunde
worstel met ‘n Apartheidsverlede, van groot belang.
Joanette van der Merwe is tans besig met haar M.A.‐verhandeling in
Algemene Taal‐ en Literatuurwetenskap aan die Noordwes‐Universiteit, onder
leiding van Prof. Heilna du Plooy. Haar voorlopige probleemstelling ondersoek die
wyse waarop narratiewe strategieë aangewend word in romans met VIGS en
manlike homoseksualiteit as temas om hetero‐normatiewe voorveronderstellings
omtrent begeerte, seksualiteit en identiteit te ontwrig.
20303327@student.nwu.ac.za
“my eieste eie my ek”: Zan/Xan/Xusan/Susan in 30 nagte in Amsterdam
Die sentrale karakter in Etienne van Heerden se 30 nagte in Amsterdam (2008)
Susan de Melker – ook bekend as Zan, Xan en Xusan – poog op verskeie maniere
om die heteronormatiewe kategorieë te ontwrig waarin sy gedwing word deur die
patriargale gesagsfigure in haar lewe. Alhoewel die klassifikasies wat met haar
sogenaamde kranksinnigheid gepaardgaan ʼn klassieke patriargale instrument van
onderdrukking is (volgens teorieë deur Shoshana Felman, Sandra Gilbert en Susan
Gubar) gebruik Xan juis hierdie klassifikasie van kranksinnigheid om weerstand te
bied teen heteronormatiewe rolle en die verwagte gedrag wat daarmee
gepaardgaan. Verder ondermyn Xan se kenmerkende taalgebruik (wat nou
verwant is aan die Franse Feministe se beskouing van ʼn ‘vroulike skrywe’)
patriargale konstruksies van identiteit en werklikheid. Laastens problematiseer
die uitbeelding van Xan se seksualiteit heteronormatiewe sieninge van vroulike
seksualiteit deur ʼn aktiewe, veelvoudige seksualiteit daar te stel (volgens Luce
44

Irigaray se idees hieromtrent) wat gevolglik ʼn vorm van seksualiteit voorstel wat
nie beskryf en beheer kan word binne ʼn heteronormatiewe struktuur van enkel‐
voudigheid nie.
Anthea van Jaarsveld is dosent aan die Vrystaatse universiteit in die
department Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans. Haar spesia‐lisasieveld is die
Afrikaanse en Nederlandse drama maar in die afgelope tyd het sy haar fokus
verbreed na die relevante studie oor die aspekte van die Afrikaanse en/of
Nederlandse drama en die elektroniese media – Film, Televisie en Radio.
vjaarsa@ufs.ac.za
Die filmgenre in Afrikaans: ‘n onderontginde veld binne die literêre
sisteem
Baie navorsing word gedoen en veel gepubliseer oor die belangrike sub‐genre, die
Afrikaanse plaasroman. In literatuurgeskiedenisse oor die Afrikaanse letterkunde
kry die plaasroman ook sy regmatige klem. Wanneer daar egter na literatuur‐
geskiedenisse soos onder ander Kannemeyer se Die Afrikaanse Literatuur 1652‐
2004 en Perspektief en Profiel se uitgawes van 1999 gekyk word, is dit opvallend
dat daar geen bespreking gewy word aan die sistematiese analise oor die
verfilming van belangrike romans nie.
Die verwerking van ‘n roman na teaterstuk of filmweergawe impliseer ‘n bepaalde
kreatiewe resepsie van die teks wat tog sekerlik van groot belang is binne die
literatuursisteem. Die filmgenre as medium tot kreatiewe resepsie word
jammerlik in die Afrikaanse literatuursisteem gemarginaliseer.
Die Afrikaanse film behoort as ‘n selfstandige entiteit bestudeer te word, ‘n
entiteit met ‘n eiesoortige teoretiese benadering. In hierdie referaat word gekyk
na die belangrikste cinematografiese elemente van enkele romanverfilmings met
spesifieke verwysing na die representasie van die plaas in ‘n poging om aan te
toon hoe verfilmingstegnieke, gebruik by die verfilming van romans, bepaalde
tradisionele resepsies ondermyn of versterk.
Jacomien van Niekerk is verbonde aan die Departement Afrikaans van die
Universiteit van Pretoria waar sy onder andere Afrikaanse letterkunde onderrig.
Sy het in 2009 'n M.A.‐verhandeling oor verstedeliking in die letterkunde voltooi.
Haar huidige navorsingsbelangstellings sluit die poësie en prosa van Antjie Krog,
orale letterkunde en Nederlandse taal‐ en letterkunde in.
45

Jacomien.VanNiekerk@up.ac.za
Mandela en Moshoeshoe: die bemiddeling van Suid‐Afrikaanse identiteit
in Antjie Krog se nie‐fiksie
In A change of tongue (2003) skryf Antjie Krog oor Nelson Mandela se tyd as
president van Suid‐Afrika en haar eie interaksie met hom op verskillende vlakke.
Haar fyn analise van Mandela sluit aan by haar pogings in die boek om
bestekopname te doen van die veranderings in Suid‐Afrika ná 1994 en die wyse
waarop sy die moontlikheid van ’n kollektiewe Suid‐Afrikaanse identiteit
ondersoek. Dit is opvallend dat sy in Begging to be black (2009), die boek wat volg
op Country of my skull en A change of tongue, baie min verwys na Mandela of
trouens enige kontemporêre politieke leiers. In plaas hiervan word ’n groot deel
van die boek afgestaan aan ’n gedetailleerde beskrywing van die lewe van Koning
Moshoeshoe van Basoetoland. Hierdie referaat wil ondersoek hoe Krog die figure
van Mandela en Moshoeshoe inspan om bepaalde opvattings oor leierskap, Afrika
en Suid‐Afrika te verken. Daar sal veral gepoog word om Begging to be black nie
as ’n geïsoleerde teks te lees nie, maar om die onmiskenbare verbande tussen die
boek en sy voorgangers aan te toon.
Phil van Schalkwyk doseer Afrikaanse en Nederlandse prosa en poësie aan die
Noordwes‐Universiteit, Potchefstroom. Vanaf Oktober 2001 tot Maart 2006 was
hy verbonde aan die Adam Mickiewicz‐Universiteit, Poznan, Pole. Hy verwerf in
2004 ‘n PhD. in Algemene Literuurwetenskap aan die NWU. In sy navorsing
spesialiseer hy in vergelykende literatuur‐studie.
Phil.VanSchalkwyk@nwu.ac.za
Los, Loft, Lucky: Relasionaliteit en die uitsonderingstoestand in Eben
Venter se Santa Gamka (2009) met verwysing na ’n resente roman en
film uit Vlaandere
Die romanmatige verkenning in Horrelpoot van die ekstreme, die
grensoorskrydende en die sonderlinge word in Venter se jongste werk Santa
Gamka voortgesit, hierdie keer egter op veel ligter trant. Steeds staan in die kollig
die verhouding (relasie) met die uitsonderlike, die maniere waarop daarmee
omgegaan word, wat kan inhou o.m. insluiting/gedoging of verwerping/
uitwerping/eliminasie. Die denkbeeldige Karoodorpie Santa Gamka, waar Lucky
die “rent boy” hom bevind, is geskoei op Venter se tuisdorp Prins Albert. Venter
steun op fyn waarnemings wat hy oor jare heen van die (bruin) gemeenskap en
hul, inderdaad, uitsonderlike taalgebruik gemaak het. Hy wys op die gemeen‐
46

skapsverbondenheid wat hierdie mense kenmerk: “ouer bruin mense [tree]
teenoor jongelinge op asof hulle jou ma is; hulle maak hulle nooit los van jou nie,
ook nie van Lucky nie, al werk hy as ’n rent boy”. Dis opvallend dat Lucky ook van
sy kant uitreik na ander, en die seksueel‐liggaamlike speel ’n sentrale rol in hierdie
vorm van relasionaliteit. In (gedeeltelike) kontras hiermee, is die summiere
losmaak van ander die sentrale tema in die Vlaming Tom Naegels se trefferroman
Los (2005), wat intussen verfilm is. Naegels gaan met skerp insig en humor in op
die skeidinge in die Belgiese samelewing en die soms oppervlakkige redes
hiervoor, bv. Marokkaanse mans se gewoonte om by alle geleenthede wit sokkies
te dra en hul macho‐luidrugtige openbare gedrag, selfs die allochtoon se
beweerde onvermoë om ironie te verstaan. In Bart De Pauw en Erik Van Looy se
Loft (2008), qua kaartjieverkope die suksesvolste Vlaamse film tot op hede, deel
vyf getroude mans ’n luukse “loft”‐woonstel waar hulle, sonder die medewete
van hulle eggenote, hul seksueel na willekeur met hul minnaresse uitleef. Hulle
gee hul oor aan uitspattige transgressiewe gedrag en lei hierin dubbele lewens, ’n
gegewe wat herinner aan Etienne van Heerden se In stede van die liefde. Van
vriendskap is daar tussen die vyf nie werklik sprake nie – dít word veral duidelik as
die lyk van ’n jong vrou in die woonstel gevind word en ’n geregtelike ondersoek
volg. In hierdie referaat word met verwysing na o.a. Thijs Menting se beskoulike
Tirade‐artikel “In ban van de uitzondering” (Desember 2009), ingegaan op die
relasie, wat dikwels kloof is, tussen: 1) die individu en die gemeenskap; 2) norm
en uitsondering; 3) abstrakte norm en die vlees‐en‐bloed lewe, soos dit
manifesteer in Venter Santa Gamka en, vergelykend, in Los en Loft.
Helize van Vuuren is professor (Afrikaans & Nederlandse letterkunde) in die
departement van Tale en Letterkunde aan die Nelson Mandela Metropolitaanse
Universiteit in Port Elizabeth. Sy is outeur van Tristia in perspektief (1989) en
mede‐redakteur, saam met Willie Burger van Sluiswagter by die dam van
stemme: Beskouings oor die werk van Karel Schoeman (2002).
Helize.VanVuuren@nmmu.ac.za
‘n Besinning oor die benadering tot ‘n uitgestorwe inheemse kultuur ‐
die /Xam koloniale argief
Wat is die beste benadering tot ‘n uitgestorwe kultuur, en spesifiek tot hul orale
tradisie se narratiewe en getuienisse, soos in oorgeblewe verslae en transkripsies
opgeteken? Hieroor word besin na aanleiding van onlangse studies, met
spesifieke verwysing na studies van die /Xam kultuur, veral op metodologiese
vlak. In die fokus is ook spesifiek Von Wielligh se Boesman‐stories dele 1‐4 en die
47

verband met Bleek en Lloyd (1911, 1924, 1930’s).
Dorothea van Zyl doseer Afrikaanse en Nederlandse letterkunde in die
Departement Afrikaans en Nederlands by die Universiteit van Stellen‐bosch. Sy is
as direkteur van die Woordfees & Woorde Open Wêrelde (WOW)‐projek sterk
gemoeid met die bevordering van die Afrikaanse letterkunde, kuns en kultuur, en
as voorsitter van die Suider‐Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek nóú betrokke
by samewerking tussen Suid‐Afrika en die Nederlande.
dpvz@sun.ac.za
Perspektiewe op die 'Boesman' en ander inheemse volke in die
Afrikaanse en Nederlandse literatuur van die laat 19de eeu
Die negentiende eeu is ’n fassinerende periode in Suid‐Afrikaanse geskiedenis,
omdat baie van die vroeë denkrigtings wat in geskrifte uit hierdie tyd aangetref
word oor die ‘ander’, nasionalisme, ens., in die twintigste eeu tot volle
ontplooiing gekom het. Begrip vir waar, hoe en waarom sekere gedagterigtings
ontstaan het, lei ook tot groter begrip vir die geskiedenis met betrekking tot
perspektiewe op die ‘ander’ in die 20ste en selfs 21ste eeu, vgl: “Na tien jaar van
demokrasie is wanopvattings en die vashou en opbou van vyandstereotipes
aangaande ras en geslag (...) nog ’n werklikheid in Suid‐Afrika (...). Hierdie
opvattings het ’n baie stewiger houvas op die landsburgers as die wette van die
vorige regering, want dit vorm deel van die nie‐formele opvoeding” (CE van Zyl,
2008).
Ambivalensie vorm vanuit die staanspoor skering en inslag met betrekking tot
persepsies op die ‘ander’. Teenoor ’n sterk afkeer staan meermale ’n mate van
bewondering of bejammering. In die referaat word ingegaan op enkele van
hierdie perspektiewe, onder meer in Di geskidenis van ons land, in di taal van ons
volk (1895), Ons Klyntji (1896), asook in Sambesia (1895) en Di koningin fan Skeba
(1896 in Ons Klyntji, 1898 in boekvorm) deur S.J. du Toit.
Ten slotte word uitgewys dat persoonlike kennis van die ‘ander’ die beste
(enigste?) manier is om diepgewortelde stereotipiese denke by te stuur.
Rudi MR Venter is uitgewer van boeke vir Afrikaanstaalonderwysers by Nasou
Via Afrika (Naspers) en as navorsingsgenoot verbonde aan die Universiteit van die
Vrystaat. Voorheen was hy vir tien jaar betrokke by die opleiding van uitgewers in
die program Uitgewerswese aan die Universiteit van Pretoria. Sy PhD‐tesis het die
materiële produksie van Afrikaanse fiksie gedurende die transformasie periode
48

1990‐2005 gekarteer. Hy het talle referate plaaslik en oorsee gelewer en wyd
gepubliseer op die terrein van Boekstudie / Uitgeweryondersoek.
Rudi.Venter@nasou.com
Skeibreker bulletjies met skerp horings – opstand en protes van binne
die kraal: die uitgeegeskiedenis van Taurus (1975‐1991) as innoverende
alternatief
Suid‐Afrika se sosiale, kulturele, politieke en literêre geskiedenis (en die uitdruk‐
king van hierdie sfere in kultuurprodukte soos boeke) is nog altyd intiem verweef
met die heersende politieke klimaat. Sedert die ontstaan van ’n plaaslike
boekbedryf (in die 17de eeu), deur verskeie politieke ordes (Nederlandse kolonia‐
lisme, Britse imperialisme en later Afrikaner nasionalisme), was beheer van die
uitgeesisteem ’n bepalende faktor vir die produksie en verspreiding van boeke.
Sistemiese kragte (in die uitgeesisteem / literêre veld) het die ontwikkeling van
drie unieke plaaslike literêre tradisies (die Afrikaanse letterkunde, plaaslike
Engelse letterkunde, en letterkunde in die inheemse Afrikatale) tot gevolg gehad.
Tydens hierdie prosesse kan beheer deur die staat (deur byvoorbeeld sensuur
tydens die apartheidsera) as ’n negatiewe krag beskou word wat agente in die
veld dwing om bepaalde marginale posisies in te neem.
Die reaksie op hierdie marginalisasie deur sogenaamde “alternatiewe”/“niehoof‐
stroom”/“ondergrondse”/“protes” uitgewerye* en deur outeurs (wat in ’n
meerde‐re of mindere mate georganiseerd optree) was veral interessant in die
Afrikaanse letterkunde. Naamlik, toe die negatiewe impak van sensuur (wat veral
meer drakonies sedert die middel‐1970’s geword het) aan eie bas begin voel is,
het Afrikaanse skrywers en ander agente in die sisteem alternatiewe kanale vir
boekproduksie en verspreiding geskep. Wat uniek is hiervan is dat hierdie protes
vanuit dieselfde kultuurgroep bedryf is as waartoe die heersers/onderdrukkers
behoort het – dus ’n alternatief wat van binne die sisteem op innoverende wyse
geskep is. (*Die problematiek rondom hierdie klassifikasie van ’n uitgewery sal
aandag verdien in die referaat.)
Die fokus van hierdie referaat val op ’n uitgeegeskiedenis van die uitgewery
Taurus (1975‐1992). Die volgende aspekte sal aangespreek word:
• Watter sosiale, kulturele, politieke en literêre faktore (wat die
uitgeesisteem van die tyd beïnvloed het) het gelei tot die ontstaan van hier
die uitgewery?
• Hoe het hierdie uitgewery gefunksioneer: watter alternatiewe kanale en
metodes is ontwikkel vir produksie en verspreiding (ook verder as die
49

landsgrense van Suid‐Afrika – dus die transnasionale reikwydte van die
uitgewery se kultuurprodukte)?
• Wat was die ekonomiese en simboliese impak (volgens die konsepte van
die kultuursosioloog Pierre Bourdieau) van hierdie uitgewery tydens die
apartheids‐era?
• Hoekom bestaan die uitgewery nie meer nie en watter faktore het
aanleiding gegee tot die sluiting daarvan?
• Het hierdie soort uitgewery steeds ’n plek in post‐apartheid Suid‐Afrika?
Hoe sou so ’n uitgewery deur formele beheer (sensuur/wetgewing/regula‐
sies) en informele beheer (pre‐sensuur deur uitgewerye/outeurs, politieke
korrektheid, oorgevoeligheid vir kritiek teen die heersende regering) geraak
word?
Die ondersoek is onderneem binne die studieveld Boekstudie/Uitgewery‐
ondersoek. Albei die fokuskonsepte van hierdie ALV‐kongres, “marginaliteit” en
“transnasionalisme”, is reeds gevestig binne hierdie interdissiplinêre studieveld
(sien www.sharpweb.org). Oor die afgelope 5‐10 jaar het boekhistorici
grootskaalse nasionale en transnasionale navorsingsprojekte onderneem
(byvoorbeeld oor die geskiedenis van die boek in ’n bepaalde land, maar ook oor
grense heen) wat gebaseer is op “marginaliteit” en “transnasionalisme” as
teoretiese konstrukte. Die boek The Literature Police. Apartheid Censorship and its
Cultural Consequences (Oxford University Press, 2009) deur die boekhistorikus
Peter McDonald, is één voorbeeld van navorsing wat direk aansluit by hierdie
kongres en die voorgestelde referaat. Die navorsing wat gerapporteer word, vloei
voort uit post‐doktorale navorsing: ’n empiriese ondersoek wat die argiewe van
Taurus en die destydse Publikasieraad as primêre bronne benut het, en is
aangevul deur onderhoude met persone wat direk by die uitgewery betrokke was.
Andries Visagie doseer Afrikaans, Nederlands en Algemene Literatuur‐
wetenskap aan die Universiteit van Suid‐Afrika in Pretoria. Sy literêre
belangstellings omvat onder meer die Suid‐Afrikaanse outo‐biografiese literatuur,
manlikheid in die Afrikaanse literatuur asook die eietydse poësiekritiek.
visagag@unisa.ac.za
Manlike subjektiwiteit in die Afrikaanse sakeroman: Die ander vennoot
(2009) van P.J. Haasbroek
Die ander vennoot van P.J. Haasbroek is tesame met Geldwolf van Carel van der
Merwe en Om na ’n wit plafon te staar deur Jaco Kirsten een van drie sakeromans
wat in 2009 in Afrikaans verskyn het. Hierdie drie tekste belig telkens die posisie
50

van wit manlike subjekte binne die ekonomiese ontwikkelinge wat in Suid‐Afrika
sedert die oorgang na inklusiewe demokrasie in 1994 plaasgevind het.
Hierdie referaat skenk aandag aan die representasie van manlike subjekte in al
drie romans met spesifieke klem op Die ander vennoot van P.J. Haasbroek. In
Geldwolf en in Die ander vennoot word manlike subjektiwiteit, spesifiek manlike
outonomie en die integriteit van die manlike liggaam, uitgedaag deur die
teenstrydige uitwerking van die ekonomie. Enersyds is dit die geldmag wat die
belofte van vryheid vir die manlike hoofkarakters in hierdie tekste inhou;
andersyds kom dié karakters te staan voor die inperking van hulle inisiatief en
selfbeskikking wanneer die vrye gang van die ekonomie deur politieke oorwegings
beïnvloed word. Die werk van Haasbroek en Van der Merwe is egter nie bloot
neoliberale pleidooie vir ’n vrye ekonomie sonder staatsinmenging nie, maar bied
ook ’n kritiese ondersoek na die soms irrasionele en korrupterende werking van
die geldmag. Hulle boodskap is eerder soos dié van Ray Bradbury in Rates of
Exchange (1983): “trust only the novelists, those deeper bankers who spend their
time trying to turn pieces of paper into value, but never pretend that the result is
anything more than a useful fiction” (aangehaal deur Marsh, 2007).
Ek wil die geldige vasstelling van Riette Rust (2009: V) in Rapport dat ’n manlike‐
chauvinistiese blik in Die ander vennoot oorheers, aanvul met die stelling dat die
representasie van ’n kwesbare soort manlikheid in die roman uiteindelik groter
gewig dra. Die manlike liggaam word in hierdie sakeroman byvoorbeeld verwikkel
in die kommersiële waarde wat aan verhandelbare produkte geheg word. In die
toeronderneming wat die sakevennote John Heckrodt en Herklaas Pretorius in
Namibië op die been bring, verkry hulle liggame en seksuele aantreklikheid
bemarkingswaarde en moet hulle voldoen aan die seksuele behoeftes van die
vroulike toeriste. Haasbroek volg ook die aftakeling van Pretorius se liggaam
weens verwaarlosing te midde van die eise wat ’n suksesvolle loopbaan as
sakeman in Suid‐Afrika aan hom stel.
Verwysings
Marsh, Nicky. 2007. Taking the Maggie: Money, Sovereignty, and Masculinity in British
Fiction of the Eighties. Modern Fiction Studies 53 (4): 845‐866.
Rust, Riette. 2009. Hoor ons hier ’n (Haasbroek‐)rockspider? Rapport (Weekliks), 13
September: V.
Franci Vosloo het in Maart 2010 die graad DLitt in Vertaling aan die Universiteit
Stellenbosch verwerf met ’n sosiokulturele ondersoek na die komplekse verband
51

tussen die skryf‐ en vertaalhandeling van Antjie Krog Sy is tans vryskut navorser
en taalpraktisyn.
francivosloo@gmail.com
’n Habitus van die abjekte: Antjie Krog as skrywer/vertaler 1
Krog se dubbele (veelvuldige) skrywerskap as Afrikaanse en Engelse skrywer en
digter, asook vertaler, en daarby vertaler van haar eie werk, bied interessante
uitdagings vir die ondersoeker met ’n belangstelling in die marginale aard van
skrywerskap. Hierdie referaat ondersoek Krog se bundels Verweerskrif en Body
Bereft as abjekte, ondergrawende ruimtes binne die Afrikaanse en Engelse
literêre veld in Suid‐Afrika. Die fokus is hoofsaaklik op bogenoemde bundels,
hoewel Down to my last skin en A change of tongue / ’n Ander tongval ook betrek
word.
Volgens Kristeva (1982:207) se konseptualisering van literatuur as ’n apokalips,
sou Krog se werk binne ’n hibriede ruimte gesitueer kon word waar identiteite
dubbel, ongedefinieer, heterogeen, dierlik, gemetamorfeer, verskuif en abjek is.
Op soortgelyke wyse as waarop Kristeva die abjekte – dit wat afstootlik is en orde
en identiteit versteur – as ’n tussenruimte beskou, kan Krog se poësie, maar veral
ook die vertaling van haar beliggaamde poësie uit ’n mineurtaal (Afrikaans) in ’n
majeurtaal (Engels), as ’n ondermynende, abjekte handeling beskou word.
Sodanige benadering kan byvoorbeeld nuwe perspektiewe plaas op Krog se
gebruik van niestandaard Engels, asook die sterk Afrikaanse onderbou in die
Engelse teks, haar gebruik van skatologiese taal, en haar vervreemdende
vertaalstrategie, om enkele voorbeelde te noem. Deur die behoud van die abjekte
in die Engelse teks, en die niekonformerende benadering tot die majeurtaal
tydens vertaling, stimuleer Krog as’t ware die kontaksone tussen Afrikaans en
Engels as ’n ruimte van veelvuldige segging. Die tussenruimte van vertaling as ’n
third space is allermins gemaklik; dit is ’n ontblote ruimte wat simptomaties is van
die spanning tussen die moedertaal en die nie‐moedertaal, tussen die bekende en
die minder bekende, tussen die plaaslike en die globale.
1. Die referaat is ’n uitvloeisel van navorsing gedoen vir die graad DLitt in Vertaling
(Titel: “Om te skryf deur te vertaal en te vertaal deur te skryf: Antjie Krog as
skrywer/vertaler”), Universiteit Stellenbosch 2010.
Hein Willemse is Letterkundeprofessor in die Departement Afrikaans, Univer‐
siteit van Pretoria. Hy is hoofredakteur van Tydskrif vir Letterkunde en was tot
52

onlangs President van die International Society for the Oral Literatures of Africa
(ISOLA).
hein.willemse@up.ac.za
“Om weer mens te word”: Identiteit en restitusie in die mondelinge
vertelreeks Almal het ‘n storie
‘n Geskiedenis van interne verdeling kenmerk die Afrikaanse spraak gemeenskap.
Sedert die vroeë negentigerjare het die Suid‐Afrikaanse gemeenskap grootskaalse
veranderinge ondergaan, ook ten opsigte van die uitdrukking van die Afrikaanse
kultuur. In hierdie voordrag sal aspekte van daardie veranderingsprosesse
bespreek word. Kwessies soos identiteitsvorming en sosiale restitusie sal
ondersoek word met verwysing na die mondelinge vertelreeks, Almal het ‘n
storie, wat in die lente van 2009 op RSG uitgesaai is. ‘n Kort agtergrond van “die
Afrikaanses identiteitskonstruk”, die radiostasie en die programborg sal gegee
word, gevolg deur ‘n oorsig van die reeks met nadere ondersoek van ‘n aantal
sprekende vertellings. Die gekose Nama en Khoe‐vertellings en outobiografiese
relase sal bespreek word met verwysing na historikus Elazar Barkan se teorie van
restitusie waar “die vertel van die ander se stories” en “luister na die ander se
stories” sentraal staan.
Pawel Zajas is professor in School of Englisch, Departement of Dutch and South
African Studies aan de Adam Mickiewicz Universiteit in Poznan (Polen) en
research fellow aan de Universiteit van Pretoria. Hij onderricht o.a. Nederlandse
taal, alsook literaire theorie. In 2008 publiceerde hij "Postkolonialne imaginarium
poludniowoafrykanskie" (Een postkoloniale Zuid‐Afrikaanse imaginarium), over
de ambivalente tussen postkoloniale theorie en de Midden‐ en Oost‐Europese
literaturen, in het bijzonder de toepassing hiervan op de (post)koloniale
verhouding tussen Polen en de Nederlandse ex‐koloniale gebieden, met name
Zuid‐Afrika. In 2011 verschijnt een boek van hem over Poolse, Duitse en
Nederlandse non‐fictie.
zajas@ifa.amu.edu.pl
De (non)ethiek van non‐fictie. Over enkele “dubbelpaspoorthouders”:
Antjie Krog, Frank Westerman en Ryszard Kapuściński
Er bestaat geen enkele manier om tekstinterne eigenschappen van non‐fictie te
bepalen. Alle literatuurwetenschappelijke pogingen op dit gebied zijn tot dusver
mislukt. De non‐fictie wordt uitsluitend gedefinieerd door een referentieel pact
dat tussen schrijver, uitgever en lezer wordt afgesloten. De paratekstuele
elementen (titelblad, verwijzingen, achtergrondinformaties, recensies, reclame‐
53

teksten, inter‐views, informaties over de uitgeverij) zijn in dit geval geen
aanvullingen rondom de tekst, maar ze beslissen dat een boek juist als non‐fictie
wordt gelezen.
De vraag of de grens tussen fictie en non‐fictie gesloopt moet worden in onze
postmoderne tijd werd al meermaals gesteld en op verschillende manieren beant‐
woord. De label “non‐fictie” wordt echter ongestoord verder in gebruik genomen
door uitgeverijen, instellingen die literaire prijzen toekennen en uitreiken, recen‐
senten, literaire tijdschriften, etc. Sommige schrijvers conformeren zich aan de
bestaande regels en proberen er het beste van te maken. Anderen dan weer
profileren zich als “dubbelpaspoorthouders”: ze schrijven non‐fictie, vermarkten
hun boeken als non‐fictie, nemen non‐fictie prijzen in ontvangst en vervolgens
verklaren ze de grens tussen genres als niet‐bestaande; ze willen als “volwaardige
schrijvers” worden beschouwd die geen werkelijkheid hoeven af te spiegelen
maar recht op hun eigen waarheden hebben.
Dit probleem wil ik aantonen aan de hand van drie “dubbelpaspoorthouders” bij
uitstek, de drie zwarte karakters in mijn verhaal: Antjie Krog (met haar non‐
fictionele drieluik: The Country of My Skull, A Change of Tongue, Begging to Be
Black), de Nederlandse schrijver Frank Westerman en de Poolse reporter Ryszard
Kapuściński.
54