Brochure Femmes NL def.indd - Brigitte GROUWELS

l Dankwoord
Dank aan iedereen die meegewerkt heeft aan het welslagen van het forum
‘Vrouwen bouwen aan Brussel’. De Nederlandstalige Vrouwenraad en de
commissie Brussel van de Conseil des femmes francophones belges hebben
samen met mij hun schouders onder dit project gezet. Zonder de inbreng
van de volksvertegenwoordigers en de expertes was dit forum inhoudelijk
niet uitgegroeid tot een succes.
Dankzij de inzet en de logistieke ondersteuning van de Cel Gelijke Kansen van
de administratie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en de Interne Bege-
leidingscommissie Gelijke Kansen is het forum organisatorisch vlot verlopen,
zowel op de dag zelf als bij de verslaggeving achteraf.
Ik hoop dat we in de toekomst op dezelfde succesvolle manier kunnen blijven
samenwerken.
Brigitte Grouwels
Staatssecretaris bevoegd voor Gelijke Kansen
van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

l Inhoudsopgave
Een samenwerking van . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Expertes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1. Welkomstwoord door mevrouw Brigitte Grouwels, Staatssecretaris bevoegd voor Gelijke Kansen
van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2. Welkomstwoord door mevrouw Francy Van der Wildt, voorzitster van de Nederlandstalige Vrouwenraad . . . . . .9
3. Welkomstwoord door mevrouw Magdeleine Williame-Boonen, voorzitster van de Conseil
des Femmes Francophones de Belgique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Werkgroepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1. Werkgroep Besluitvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.1. Ervaring als schepen bevoegd voor gelijke kansen tussen mannen en vrouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.2. De man-vrouwverhoudingen in de Brusselse politiek: een blik op de verkiezingen van 2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16
1.3. Debat in de werkgroep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.4. Besluit en aanbevelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2. Werkgroep Tewerkstelling en Sociale Uitsluiting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
2.1. De participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
2.2. Vrouwen en armoede. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.3. Debat in de werkgroep. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.4. Besluit en aanbevelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
3. Werkgroep Vrouwelijk Initiatief. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
3.1. Vrouwen en zelfstandig ondernemen: lessen en aanbevelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
3.2. De rol van vrouwen in het bedrijfsleven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
3.3. Debat in de werkgroepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
3.4. Besluit en aanbevelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
4. Werkgroep Veiligheid in de openbare ruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
4.1. Toelichting van enkele begrippen voor een beter inzicht in de openbare ruimte in de hedendaagse stad -
Openbare ruimte in genderperspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
4.2. Prostitutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
4.3. Debat in de werkgroep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
4.4. Besluit en aanbevelingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
5. Werkgroep Multicultureel Samenleven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
5.1. Het versterken van allochtone meisjes en vrouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
5.2. Gender en etniciteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
5.3. Debat in de werkgroep. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
5.4. Besluit en aanbevelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
Voorstelling van de studie van december 2005 “Vrouwen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest”
door mevrouw Mieke Van Nuland en Cécile De Wandeler (Amazone vzw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
1. Slottoespraak door mevrouw Brigitte Grouwels, Staatssecretaris bevoegd voor Gelijke Kansen
van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
2. Kinderopvang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3. Sfeerbeelden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Bijlagen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
1. Charter voor de Vrouwen in Brussel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2. Programma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3. Aanwezigheidslijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Inhoudsopgave | 3

4 | Vrouwen bouwen aan Brussel

| Een samenwerking van:
Brigitte Grouwels, Brussels Staatssecretaris voor Gelijke Kansen: initiatiefneemster
Nederlandstalige Vrouwenraad (NVR)
Conseil des Femmes Francophones de Belgique (CFFB): Commission Bruxelles-Capitale
Brusselse volksvertegenwoordigers:
+ Els Ampe (VLD)
+ Dominique Braeckman (Ecolo)
+ Adelheid Byttebier (Groen!)
+ Danielle Caron (Onafhankelijke)
+ Carla Dejonghe (VLD)
+ Brigitte De Pauw (CD&V)
+ Céline Frémault (cdH)
+ Nathalie Gilson (MR)
+ Marie-Paule Quix (SP.a-Spirit)
+ Fatiha Saïdi (PS)
| Expertes
Livia de Bethune architect - stedenbouwkundige
Cécile De Wandeler coördinator project Peking-Brussel, Amazone
Dominique Estenne gedelegeerd bestuurder DOGI S.A.
Dorah Ilunga schepen in Sint-Joost-ten-Node
Sophie Jekeler, voorzitster Le Nid
Zakia Khattabi medewerkster bij de Dienst Integratie van het Centrum voor Gelijkheid
van Kansen en voor Racismebestrijding
Petra Meier politicologe aan de VUB
Annette Perdaens administratief directeur van het Observatorium voor Gezondheid en Welzijn
Judith Perneel coördinator Steunpunt Allochtone Meisjes en Vrouwen (SAMV)
Patricia Vroman medewerkster bij het Brussels Observatorium van de Arbeidsmarkt
en de Kwalificaties
Christine Van Nuffel coördinator CEZOV
Mieke Van Nuland directeur van Amazone
Van Varenbergh Myriam voorzitster van de Raad van de Gelijke Kansen voor Mannen en Vrouwen,
als algemeen verslaggeefster van de werkgroepen

6 | Vrouwen bouwen aan Brussel

I N L E I D I N G
Welkomstwoord door mevrouw Brigitte Grouwels,
Brigitte Grouwels, Staatssecretaris bevoegd voor
Gelijke Kansen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Staatssecretaris bevoegd voor Gelijke Kansen
van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Het doet mij veel genoegen om jullie hier vandaag zo
talrijk te mogen verwelkomen.
Als vrouwen dragen we een grote verantwoordelijkheid
in het doorgeven van onze waarden en onze cultuur.
Dit wil ik blijven herhalen, want het is nog altijd
niet goed doorgedrongen. Wij moeten er samen voor
ijveren dat we effectief onze bijdrage kunnen leveren
aan de opbouw van de samenleving. Onze solidariteit
is hierbij één van de steunpilaren.
Sinds het begin van mijn politieke carrière, eerst als
parlementslid, later als Vlaams minister bevoegd voor
gelijke kansen en nu als Brussels Staatssecretaris bevoegd
voor gelijke kansen, leg ik de nadruk op een
open dialoog met de mensen op het terrein. Door de
nauwe contacten met de mensen op het terrein wordt
de uitbouw van mijn gelijkekansenbeleid gevoed. Dit
legitimeert ook het beleid.
Overleg met verschillende vrouwenorganisaties en politica’s
heeft mij aangezet de stap te wagen om samen
met u, Brusselse vrouwen, in een rechtstreekse dialoog
te treden rond thema’s die ons allen nauw aan het hart
liggen en hoog op de internationale agenda staan.
De idee om een forum bijeen te roepen is niet nieuw, maar
het is wel voor het eerst dat het beleid dit organiseert samen
met de twee grote vrouwenraden van België.
Het is de bedoeling dat de debatten die in de verschillende
werkgroepen gevoerd worden, uitmonden in een
aantal concrete beleidsvoorstellen voor een Brussels gelijkekansenbeleid.
Deze voorstellen kunnen een leidraad
en inspiratiebron vormen voor de komende jaren.
Inleiding | 7

Doelstellingen van het forum
‘Vrouwen bouwen aan Brussel’
Vrouwen kunnen onze stad veranderen. Onze inbreng
als vrouw is onmisbaar voor de toekomst van Brussel,
een gewest dat streeft naar gelijke kansen voor iedereen.
Samen met de Nederlandstalige Vrouwenraad en
de Conseil des femmes francophones de Belgique heb ik
u uitgenodigd om na te denken en voorstellen te formuleren
over een aantal thema’s, een aantal uitdagingen
die belangrijk zijn voor ons vrouwen.
Onze ideeën over de rol van vrouwen in de stad en de
uitdagingen voor het gelijkekansenbeleid zullen leiden
tot een aantal beleidsvoorstellen die ik met grote
inzet zal vertalen in een concreet actieplan. Vandaag
dragen we allemaal ons steentje bij aan een aangenaam
en leefbaar gewest.
Sta me toe om even terug te blikken op één jaar gelijkekansenbeleid.
Dankzij de inzet van vooral vrouwelijke parlementsleden
is de ordonnantie inzake pariteit op de kieslijsten
goedgekeurd. Proficiat dames!
Begin september heb ik in het Brussels Parlement het
eerste rapport ingediend in verband met de toepassing
van de ordonnantie van 2001 tot invoering van
een evenwichtige vertegenwoordiging van mannen
en vrouwen in adviesorganen.
Ik heb gezorgd voor een verviervoudiging van het personeel
en de middelen op het vlak van gelijke kansen
voor mannen en vrouwen bij de administratie van het
Brussels Gewest.
Samen met de minister-president heb ik het initiatief
genomen om een geweldcoördinator voor het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest aan te werven. Zo heb ik
één van de wereldthema’s, namelijk de bestrijding
van geweld tegen vrouwen, effectief op de Brusselse
agenda geplaatst.
Tot slot heb ik het initiatief genomen om de rapportage
over de vooruitgang in de toepassing van de Resoluties
van de IVe Wereldvrouwenconferentie te Peking, verplicht
te maken in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
Dit wetgevend ontwerp is reeds goedgekeurd door de
Regering en wordt binnenkort ingediend bij het Brussels
Parlement. De studie wordt u straks voorgesteld door
mevrouw De Wandeler en mevrouw Gittenaer en zal de
basis vormen van een eerste rapportage.
8 | Vrouwen bouwen aan Brussel
Voorbereidende werkzaamheden
Met het oog op de voorbereiding van dit forum heb
ik in overleg met de twee vrouwenraden vorige zomer
10 parlementsleden uitgenodigd om de verschillende
werkgroepen vandaag voor te zitten en om mee te helpen
aan de voorbereiding van dit forum. Vijf thema’s
werden naar voren geschoven, namelijk besluitvorming,
tewerkstelling en sociale uitsluiting, vrouwelijk
initiatief, veiligheid in de openbare ruimte en multicultureel
samenleven. Per thema werden voorbereidende
vergaderingen georganiseerd om het onderwerp uit
te diepen. Hierbij hebben we ook gesteund op de ervaring
en de kennis van twee expertes per thema. Per
thema werd een aantal voorstellen geformuleerd. Het
is de bedoeling om in de verschillende werkgroepen te
debatteren over mogelijke concrete actievoorstellen.
Het is vandaag onze taak om ons te concentreren op
de essentie en te komen tot concrete standpunten.
Ik kan helaas niet in alle werkgroepen tegelijk aanwezig
zijn, maar ik kom graag in iedere werkgroep langs
om een deel van de discussies te volgen en er uiteraard
ook aan deel te nemen.

I N L E I D I N G
Welkomstwoord door mevrouw Francy Van der Wildt,
Francy Van der Wildt, voorzitster van de Nederlandstalige
Vrouwenraad
voorzitster van de Nederlandstalige Vrouwenraad
De Vrouwenraad wil Staatssecretaris Grouwels feliciteren
en bedanken voor haar initiatief.
De talrijke opkomst op dit colloquium bewijst dat dit
beantwoordt aan een noodzaak om vrouwen in Brussel
samen te brengen en samen te laten praten over
de talrijke onderwerpen die vandaag op de agenda
staan.
Onze Belgische staatsstructuur is rijk aan niveaus. Dat
is het minste wat je kan zeggen. Niveaus die, elk binnen
eigen terreinen en binnen de grenzen van eigen
bevoegdheden, beleidsbepalend werken. Deze complexiteit
is vaak lastig en moeilijk omdat we in ons land
met zo veel aspecten rekening moeten houden voor
we op het juiste beslissingsniveau terechtkomen.
Maar deze complexiteit is zeker ook verrijkend. Verrijkend
omdat de verschillende invalshoeken ook verschillende
kansen bieden, die wij als burgers en vooral
als vrouwelijke burgers moeten benutten.
Ik geef toe, de Nederlandstalige Vrouwenraad heeft
nog geen intensieve samenwerking ontwikkeld met
het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Onze werking,
onze eisenbundels, onze aanbevelingen spitsten
zich voornamelijk toe op het federale, het Vlaamse
en het Europese vlak. Ten onrechte, omdat, zoals dit
colloquium aangeeft, er zo veel terreinen zijn in het
hoofdstedelijk gebied, waar vrouwen een rol moeten
en kunnen spelen en waar aandacht voor vrouwen zo
belangrijk is.
Inleiding | 9

Er is ongetwijfeld ook een specifi ek karakter dat binnen
de grootstedelijke context anders moet uitgeklaard
worden dan op andere bestuurlijke niveaus. Het Brussels
aspect geeft daarbij een bijkomende dimensie die
voor vrouwen zo belangrijk is. Denken we maar aan de
veel ruimere en intensere aanwezigheid van diverse
culturen, waarbij de positie van vrouwen duidelijk gesteld
moet worden en waarbij de rol van vrouwen van
groot belang is voor integratie en samenwerking binnen
en met de gezinnen.
Denken we ook aan de veiligheidsaspecten die in een
grootstad een totaal ander beeld en andere prioriteiten
opleveren dan in een plattelandsgemeente of een
middelgrote provinciestad. Ik denk ook aan de grotere
anonimiteit, de vereenzaming, de sociale aspecten, de
huisvesting met zowel de kwalitatieve als de fi nanciele
aspecten, het geweld, de kinderopvang, de opvang
van ouderen.
Kortom, een verzameling van problemen waar vrouwen
mee te maken hebben in een microkosmos, maar
honderd keer intenser en complexer omwille van de
diversiteit en de grootschaligheid van de omgeving.
De Nederlandstalige Vrouwenraad steunt daarom ten
volle dit initiatief van Staatssecretaris Grouwels om
het gelijkekansenbeleid in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest te structureren en te verankeren. De meeste
van die ankerpunten worden vandaag al uitgezet in de
verschillende werkgroepen, maar ze zullen ongetwijfeld
nog aangevuld of uitgebreid worden.
10 | Vrouwen bouwen aan Brussel
De Vrouwenraad engageert zich hierbij om het Brussels
gelijkekansenbeleid op te volgen. Concreet betekent
dit dat wij een stafmedewerkster een opdracht
zullen geven in het kader van het Brussels beleid, zoals
dat ook voor het Vlaamse en federale niveau gebeurt.
Dat wil zeggen: beleidsvoorstellen formuleren
en uitwerken, initiatieven van de Staatssecretaris ondersteunen,
met andere woorden de rol van de Vrouwenraad
ook duidelijk en concreet vorm geven in de
grootstedelijke context en in het Brussels hoofdstedelijk
gebied in het bijzonder.
Wij kijken uit naar de resultaten van de studie van
Amazone over de stand van zaken van de positie van
de vrouw in Brussel. Maar wij kijken ook uit naar de
aanbevelingen en de opmerkingen uit de diverse
werkgroepen die een toekomstgericht beleid mogelijk
moeten maken. De Vrouwenraad biedt zich aan als
partner voor verdere opvolging, realisatie en ondersteuning.
Ik wens u allen, en de Staatssecretaris in het bijzonder,
veel succes toe en hoop op een verdere vruchtbare samenwerking.

I N L E I D I N G
Welkomstwoord door mevrouw
Magdeleine Williame-Boonen,
voorzitster van de Conseil des Femmes Francophones de Belgique
Magdeleine Williame-Boonen, voorzitster van de
Conseil des Femmes Francophones de Belgique
Op 23 april 2003 heeft de Brusselse Hoofdstedelijke
Commissie, onder het voorzitterschap van Béatrix de
Sauvage van de Conseil des Femmes Francophones de
Belgique, in samenwerking met de NVR in het Brusselse
Egmontpaleis een colloquium georganiseerd
met de titel: “Les Femmes dessinent l’avenir de Bruxelles-capitale”.
In vier workshops zijn de volgende thema’s aan bod
gekomen:
gezondheid en sport voor vrouwen in de stad;
problemen rond huisvesting, sociale uitsluiting,
armoede en burgerschap;
mobiliteit, veiligheid en leefklimaat;
tewerkstelling en opleidingen.
Na afl oop van de vergadering heeft elke workshop een
aantal concrete aanbevelingen voorgelegd aan François-Xavier
de Donnea, toen Minister-president van de
Brusselse Hoofdstedelijke Regering.
Op 8 maart 2004, Internationale Vrouwendag, hebben
we, ook onder het voorzitterschap van Béatrix de
Sauvage, in het Brusselse Parlement een colloquium
georganiseerd met de titel: “Les Femmes et l’emploi à
Bruxelles”, onder leiding van Minister Tomas, toen bevoegd
voor Tewerkstelling in de Brusselse Hoofdstedelijke
Regering.
De volgende thema’s werden besproken in 3 workshops,
waar trouwens ook mevrouw Grouwels in zetelde,
toen nog Brussels volksvertegenwoordiger:
Inleiding | 11

seksuele, financiële, raciale, sociale en leeftijdsgebonden
discriminatie;
onderwijs – opleiding (met een nadruk op de nieuwe
technologieën);
de troeven van vrouwen.
Dankzij de strijdlust van Minister Brigitte Grouwels,
bevoegd voor gelijke kansen tussen mannen en vrouwen,
is de Brusselse Regering eindelijk gaan inzien
wat de termen “gender mainstreaming” en “gender
budgeting” betekenen in het kader van de eisen van de
Peking-conferentie die worden toegepast in Brussel.
Nu moeten we deze eisen nog toegepast zien te krijgen
en concreet bekijken hoe deze vorm krijgen in ons
duale en multiculturele gewest.
Dat is wat we zullen doen in de vijf geplande workshops.
12 | Vrouwen bouwen aan Brussel
Aan dit colloquium zijn enkele maanden intens voorbereidingswerk
voorafgegaan, zowel door het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest, het Kabinet, de Brusselse
Hoofdstedelijke Commissie (Béatrix de Sauvage), de
administratie Lokale Besturen (Gratia Pungu), maar
ook door parlementsleden die willen dat de bevoegdheid
voor gelijke kansen voor mannen en vrouwen eindelijk
ernstig wordt genomen en wordt waargenomen
door een vrouwelijke minister die concrete dingen wil
verwezenlijken.
Nu, in de maand december van het jaar waarin we de
100 e verjaardag hebben gevierd van de Conseil National
des Femmes Belges, die vandaag is omgedoopt tot
de Conseil des Femmes Francophones de Belgique en de
Nederlandstalige Vrouwenraad ... willen we u bedanken,
mevrouw de minister, voor de organisatie van dit
colloquium. En nu aan het werk in de workshops!

W E R K G R O E P E N
De vijf werkgroepen werden algemeen ingeleid door de twee voorzitsters.
Daarna werd het debat inhoudelijk gevoed door de bijdrage van de expertes.
In de verslagen per werkgroep worden eerst de bijdragen van de expertes
opgenomen. Daarna volgt een korte samenvatting van het debat. Tot slot
worden een aantal aanbevelingen geformuleerd. Deze aanbevelingen wer-
den gegroepeerd door mevrouw Van Varenbergh, voorzitster van de Raad
van de Gelijke Kansen voor Mannen en Vrouwen. Als algemeen verslaggeef-
ster bestond haar taak erin de werkzaamheden in de debatten samen te
vatten en hieruit de voornaamste aanbevelingen te distilleren.
Myriam Van Varenbergh, voorzitster van de Raad van de Gelijke Kansen voor
Mannen en Vrouwen, als algemeen verslaggeefster van de werkgroepen
Werkgroepen | 13

Werkgroep Besluitvorming
1.1
Ervaring als schepen bevoegd voor gelijke kansen tussen
mannen en vrouwen
Bijdrage van Dorah Ilunga,
schepen in Sint-Joost-ten-Node
14 | Vrouwen bouwen aan Brussel
W E R K G R O E P E N
De gemeente Sint-Joost-ten-Node heeft altijd oog gehad
voor de problematiek van gelijke kansen tussen
mannen en vrouwen. Getuige daarvan het aantal vrouwen
in machtsposities en met beslissingsbevoegdheid
(drie van de zeven schepenen zijn vrouwen). Vrouwen
staan ook aan het hoofd van diverse diensten. Maar
ondanks deze sterke aanwezigheid hebben de vrouwen
in de gemeente nog geen ontmoetingsplaats gevonden
om hun behoeften en verwachtingen duidelijk
te maken. Daarom heb ik besloten om, naast mijn
andere mandaten (tewerkstelling, onderwijs, sociale
cohesie, internationale betrekkingen), een vijfde mandaat
op te nemen: initiatieven voor vrouwen. Omdat
vrouwen niet dezelfde behoeften hebben als mannen,
omdat ze een andere kijk hebben op de maatschappij
dan mannen, moet er meer duidelijkheid komen rond
de acties die specifi ek op vrouwen gericht zijn.
Een mandaat voor de initiatieven voor vrouwen geeft
meer ruchtbaarheid aan de acties die we kunnen voeren,
zowel in het kader van gemeentelijke projecten als
van de beleidslijnen die de gemeente wil toepassen.

Concrete actievoorstellen:
De nodige middelen en fondsen ter beschikking
stellen om een cel op te richten voor de opvolging/
evaluatie van de genderdimensie in de activiteiten
(projecten, aanwerving ...) van de gemeente.
Een databank creëren van de “toolkits” om de politieke/gemeentelijke/administratieve
besluitvormers
te sensibiliseren voor de integratie van gendergelijkheid
in de institutionele instanties.
Gendergebonden thema’s integreren in de administratieve
examens (examen om ambtenaar te worden)
of tenminste opleidingen rond genderkwesties
voorzien bij het in functie treden van de ambtenaar.
Voorbeelden van goede praktijken:
Werkgroepen, netwerken oprichten rond het thema
van gelijke kansen.
Internationale en transnationale partnerschappen
aangaan rond terugkerende thema’s inzake gelijke
kansen (uitwisseling van goede ideeën en goede
praktijken).
Casestudy: INES= Reseau Communal des Femmes
1. Oprichting
Resultaat van een gemeentelijke reflectie op initiatief
van schepen Dorah Ilunga en het College van
Burgemeester en Schepenen
2. Doelstellingen
Vrouwen concrete managementtools en mogelijkheden
aanreiken
Een platform van uitwisseling en ontmoetingen
tussen vrouwen vormen
Omkadering en lobbying voorzien
3. Doelpubliek
Vrouwelijke managers
Huisvrouwen
Mannen die het project kunnen en willen ondersteunen
4. Strategie
Het colloquium van 26 en 27 mei 2005
De maandelijkse ontmoetingen tussen de vrouwen
van het netwerk
De workshops van “INES”
5. Eerste colloquium: “Femmes leaders de Saint-
Josse: Pistes et outils de management?”
Stand van zaken op institutioneel niveau:
- Europees
- Federaal
- Communautair en gewestelijk
- Gemeentelijk
Concrete tools en mogelijkheden:
- Werkgroep “Politiek”
- Werkgroep “Verenigingen”
- Werkgroep “Economie”
6. Acties
De middagen van “INES”
- Ontmoeting tussen vrouwen één middag per
maand rond thema’s die ze vooraf zelf gekozen
hebben
- Uitwisseling van informatie en debatten
Workshops
- Werkgroep “Economie” : december 2005
- Werkgroep “Politiek”: februari 2006
- Werkgroep “Verenigingen”: maart 2006
7. Balans
Balans en afsluiting met de viering van de eerste
verjaardag van het INES-netwerk in mei 2006
Werkgroepen | 15

W E R K G R O E P E N
1.2
De man-vrouwverhoudingen in de Brusselse politiek:
een blik op de verkiezingen van 2006
Bijdrage van Petra Meier, politicologe aan de VUB
16 | Vrouwen bouwen aan Brussel
De laatste decennia is het aantal vrouwen in de lokale
politiek gestaag toegenomen. Terwijl in 1976 nog maar
9,2% van de verkozenen vrouw was, liep dit percentage
op tot 9,8% (1982), 13,8% (1988), 19,9% (1994) en
tenslotte 27% (2000). In de gemeenten van het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest ligt het cijfer hoger, daar
werden in 2000 bijvoorbeeld 38% vrouwen verkozen.
De verhoudingsgewijs hoge aantallen voor Brussel laten
zich verklaren door een aantal factoren, zoals het
grootstedelijke karakter van het gewest, het verhoudingsgewijs
hoog aantal verkozenen en de ruimte voor
diversiteit die voortvloeit uit de twee voorgaande factoren.
Hier zullen we nog op terugkomen. In het algemeen
kunnen we stellen dat kiessystemen een grote
invloed hebben op het aantal vrouwen in de politiek.
Drie parameters zijn daarbij van cruciaal belang: de
mate van proportionaliteit waardoor het kiessysteem
gekenmerkt wordt, het aantal zetels dat elke partij
verondersteld wordt te kunnen winnen en tenslotte
de verkiesbaarheid van de positie die een kandidate op
de lijst bekleedt.
In een proportioneel of evenredig kiessysteem wordt
gepoogd het aantal uitgebrachte stemmen zo nauwkeurig
mogelijk te vertalen in zetelwinst. Verschillende
factoren verklaren waarom proportionele kiessystemen
gekenmerkt worden door meer vrouwelijke
verkozenen dan meerderheidssystemen. Een eerste
factor is het feit dat partijen in een proportioneel
systeem een waaier van kandidaten uitspelen, die allemaal
een subgroep van het electoraat moeten aanspreken.
In een meerderheidssysteem staat meestal
één kandidaat centraal, van wie verondersteld wordt
dat zo veel mogelijk kiezers zich ermee kunnen vereenzelvigen.
Dit is vaak een gevestigde waarde en dat zijn
vaker mannen dan vrouwen. In een proportioneel systeem
kan er ten tweede een ‘besmettingsdynamiek’

ontstaan. Partijen beconcurreren elkaar om de stem
van de kiezer. Tijdens die strijd zullen partijen geneigd
zijn om vrouwelijke of andere vernieuwende kandidaten
uit te spelen wanneer ze vermoeden dat het
nieuwe kiezers kan opleveren. Partijen houden elkaar
nauwlettend in de gaten en passen vaak elkaars strategieën
toe om bepaalde bevolkingsgroepen voor zich
te winnen. Een meerderheidssysteem kent dat soort
imiterend gedrag veel minder. Verder is er een groter
verloop van kandidaten en verkozenen in een proportioneel
systeem. Dat biedt ruimte aan nieuwkomers
– tot nader order vaak vrouwen – zonder bestaande
kandidaten af te straffen of het interne machtsevenwicht
in het gedrang te brengen. Ten slotte zijn in proportionele
systemen de selectieprocedures voor het
aanduiden van de kandidaten vaak gecentraliseerder.
Zoals we eerder bespraken, maakt dat het eenvoudiger
om rekening te houden met belangen die de individuele
kieskring overstijgen, zoals het man-vrouwevenwicht
van de verkozenen.
Opdat een proportioneel systeem vrouwen meer ten
goede zou komen dan een meerderheidssysteem,
moet elke partij echter een groot aantal zetels kunnen
winnen. Het gaat hierbij niet om de relatieve, maar
om de absolute grootte van partijen. Het aantal zetels
dat elke partij per kiesdistrict wint, is hoger in het
geval van grotere kieskringen. Ook al doen vrouwen
het nog beter in proportionele systemen met relatief
kleine kiesdistricten dan in meerderheidssystemen,
een constante bevinding is dat ze in grotere getallen
in de politiek terug te vinden zijn in proportionele systemen
met grote kieskringen. Per kieskring moeten
tien tot vijftien zetels te begeven zijn vooraleer er een
aanzienlijk aantal vrouwen verkozen wordt. De verklaring
hiervoor is dat het aantal stemmen dat nodig is
om verkozen te worden, daalt naarmate er meer zetels
zijn. Dat maakt dat bijvoorbeeld minder bekende vrouwen
op een ongunstigere plaats op de lijst toch nog
verkozen kunnen worden. Bovendien werkt de logica
van een proportioneel systeem, namelijk het diversifiëren
van de lijst, zuiverder naarmate de omvang van
de kieskring toeneemt. Er zijn verschillende argumenten
contra grote kiesdistricten, zoals de kosten van een
verkiezingscampagne, de moeite om naambekendheid
te verwerven of de grotere kloof tussen verkozenen en
kiezer. Het valt echter niet te ontkennen dat ze een hoger
potentieel bieden voor partij-interne diversiteit.
Naarmate het aantal partijen echter toeneemt, vermindert
statistisch gezien het aantal zetels dat ze per
kieskring kunnen winnen. Wanneer een te groot aantal
partijen binnen een kieskring de zetels moet verdelen,
gaat het voor vrouwen en andere ondervertegenwoor-
digde groepen positieve effect van grote kiesdistricten
verloren. Het aantal zetels dat partijen per kiesdistrict
behalen, is dus een belangrijkere randvoorwaarde
voor vrouwen dan de omvang van de kieskring op zich.
Daarom pleiten sommigen ook voor het invoeren van
een kiesdrempel. Net als grote kieskringen is een wettelijke
kiesdrempel een techniek om het aantal zetels
per partij per kiesdistrict te vergroten. Een kiesdrempel
kan het aantal partijen dat in aanmerking komt
voor een zetel verlagen, waardoor het aantal verkozenen
per partij stijgt en de kans op kandidaten met
verscheidene profielen toeneemt. Deze vaststelling
roept een interessante vraag op over de representativiteit
van het kiessysteem. Een kiesdrempel is negatief
voor representativiteit in traditionele zin, namelijk de
verdeling van de zetels tussen de partijen, aangezien
het kleine partijen uitsluit van de zetelverdeling. Maar
een kiesdrempel verhoogt evenwel de descriptieve of
sociaal-demografische representativiteit.
Er zijn echter uitzonderingen op de logica dat kleine
partijen voor het behalen van hun schaarse zetels politieke
zwaargewichten inzetten. Sommige partijen
profileren zich net door ondervertegenwoordigde
maatschappelijke groepen te bevorderen. Ook al behalen
ze niet noodzakelijk (een groot aantal) zetels,
ze kunnen de gevestigde partijen er wel toe aanzetten
om eveneens aandacht te besteden aan bepaalde
maatschappelijke groepen in hun fracties. Zonder
kiesdrempel komen deze partijen makkelijker op. Vanuit
die redenering onderschrijft niet iedereen het nut
van een kiesdrempel voor meer sekse-evenwicht in de
politiek.
Een derde factor die de verkiezingskansen van vrouwen
mee bepaalt, is de verkiesbaarheid van de positie
op de lijst. Dit brengt ons bij de discussie over gesloten
en open lijsten. Bij gesloten lijsten geven de kiezers
hun stem aan een partij. De kiezers bepalen welke
partij wint, de partijen op hun beurt welke kandidaten.
Partijen beslissen immers over de volgorde waarin
kandidaten op de lijst voorkomen en die volgorde
wordt gerespecteerd bij het toekennen van de zetels.
Wint een partij vijf zetels, dan zijn de eerste vijf kandidaten
op de lijst verkozen. Het andere uiterste is de
open lijst. Bij open lijsten kunnen kiezers niet enkel een
stem uitbrengen op de partij van hun keuze, maar ook
op één of meerdere kandidaten van die partij. In dat
geval behalen de kandidaten met het hoogst aantal
voorkeurstemmen een zetel en dat zijn niet noodzakelijk
de eerste vijf kandidaten op de lijst. Kiezers kunnen
dus via hun voorkeurstem(men) de verkiezingskansen
van individuele kandidaten beïnvloeden. Tussen het
systeem van volledig gesloten lijsten enerzijds en dat
Werkgroepen | 17

van zuiver open lijsten anderzijds, ligt een breed gamma
alternatieven, die meer of minder gewicht aan de
lijststem of aan de voorkeurstem verlenen.
Het doelbewust stemmen op bepaalde kandidaten
kan dan als strategie gehanteerd worden, bijvoorbeeld
om meer vrouwen te verkiezen. Open lijsten ondergraven
echter de verantwoordelijkheid van partijen. Het is
immers de kiezer die bepaalt of een parlement al dan
niet een afspiegeling vormt van de maatschappij en
of kandidaten met een verschillende beroepservaring,
opleidingsniveau en levenservaring verkozen worden.
We weten echter dat kiezers weinig strategisch gebruikmaken
van voorkeurstemmen om de samenstelling
van een fractie te beïnvloeden. Vrouwen, allochtonen
en holebi’s worden sneller verkozen op gesloten
lijsten, zeker waar die gepaard gaan met effectieve
quota.
Hoe werkt het Belgische kiessysteem nu concreet voor
de lokale verkiezingen? Zodra de kiezers hun plicht
vervuld hebben, wordt de verkiezingsuitslag berekend.
In eerste instantie wordt nagegaan hoeveel zetels elke
partij in een bepaalde kieskring gewonnen heeft. In
tweede instantie worden de zetels onder de winnende
kandidaten verdeeld.
Om de zetels evenredig aan de verkiezingsuitslag
onder de verschillende partijen te verdelen, bestaan
meerdere methodes. Voor de lokale verkiezingen
wordt de methode Imperiali gebruikt. Daarbij wordt
het aantal stemmen achtereenvolgens door 2, 3, 4, 5,
enz. gedeeld tot het aantal te begeven zetels bereikt is.
De methode Imperiali bevoordeelt in zekere mate de
grote partijen. Het is voor de kleinere partijen namelijk
moeilijk een eerste zetel te bemachtigen.
Zodra het aantal zetels per partij berekend is, wordt
bepaald welke kandidaten verkozen zijn. Bij de Brusselse
gemeenteraadsverkiezingen zijn zowel het aantal
voorkeurstemmen als de positie op de lijst hierbij
van tel. De zetels worden aan de kandidaten toegewezen
in de volgorde waarin ze op de lijst staan. Daarbij
wordt aan de voorkeurstemmen een aantal lijststemmen
uit ‘de pot’ toegevoegd tot het verkiesbaarheidscijfer
bereikt is. Hierop zijn twee uitzonderingen. Indien
een kandida(a)t(e) over meer voorkeurstemmen
beschikt dan het verkiesbaarheidscijfer voorschrijft, is
hij of zij per definitie verkozen. Wanneer ten tweede
de lijststemmen op een gegeven moment uitgeput
zijn, gaan alle nog te begeven zetels naar kandidaten
op basis van hun aantal voorkeurstemmen.
Wie verkozen wil worden, kan best veel voorkeurstemmen
winnen of een hoge positie op de lijst bemachtigen,
en liefst beide.
18 | Vrouwen bouwen aan Brussel
Vergeleken bij de andere verkiezingsniveaus zijn de
voorkeurstemmen van uitermate groot belang bij lokale
verkiezingen. In Kamer en Senaat werd in de 20e
eeuw nog niet 1% van alle verkozenen buiten de nuttige
lijstvolgorde en dus louter op basis van voorkeurstemmen
verkozen. Door de recente hervormingen
van het kiessysteem en de verhoging van de impact
van de voorkeurstemmen, werd in 2003 14% van de
kandidaten verkozen op kracht van hun voorkeurstem,
zonder dat hun positie op de lijst ertoe deed. Bij lokale
verkiezingen wordt echter om en nabij 50% van
de kandidaten verkozen op basis van hun voorkeurstemmen.
Kandidaten die op lokaal niveau verkozen
willen worden, moeten dus investeren in hun voorkeurstemmen.
Mannen halen echter veel meer voorkeurstemmen
dan vrouwen. Met uitzondering van de groene partijen,
worden er traditioneel meer voorkeurstemmen uitgebracht
op mannelijke dan op vrouwelijke kandidaten.
Slechts weinig kiezers gebruiken hun voorkeurstemmen
in een strategie om meer vrouwen, holebi’s of
kandidaten van allochtone afkomst te verkiezen, of ze
deze personen nu ‘kennen’ of niet. Het kiezerspubliek
van de groene partijen is hier de meest uitgesproken
uitzondering op; vrouwen behalen op groene lijsten
traditioneel veel voorkeurstemmen. In de meeste gevallen
gaan voorkeurstemmen echter naar bekende
kandidaten. De BV’s buiten beschouwing gelaten, zijn
dat ‘gevestigde waarden’ in de politiek en tot op vandaag
zijn dat vaak mannen.
Bij de verkiezingen voor de gemeenteraad van 2000
werden in totaal bijna 16 miljoen voorkeurstemmen
uitgebracht, iets meer dan 5 miljoen op vrouwelijke
kandidaten en net geen 11 miljoen op mannelijke. Van
alle uitgebrachte voorkeurstemmen ging er dus één
derde naar vrouwen, 32% om precies te zijn. In totaal
waren er 40% vrouwelijke kandidaten. Vrouwen wisten
dus verhoudingsgewijs minder voorkeurstemmen
te strikken dan mannen. Ook de vrouwelijke verkozenen
behaalden gemiddeld minder voorkeurstemmen
dan hun mannelijke collega’s.
Enkel de vrouwelijke kandidaten van de twee groene
partijen behaalden in 2000 verhoudingsgewijs meer
voorkeurstemmen dan hun mannelijke collega’s. In
het geval van Vivant behaalden mannelijke en vrouwelijke
kandidaten evenveel voorkeurstemmen. De
kiezers van de toenmalige VU-ID stemden net iets
meer op mannen dan op vrouwen. In het geval van
de andere partijen stemden de kiezers ongeveer een
kwart meer op mannelijke dan op vrouwelijke kandidaten.
Bij het FDF en de Franstalige christen-democra-

ten was de voorkeur voor mannen nog groter en in het
geval van de Franstalige socialisten werd zelfs bijna
twee keer meer op mannen dan op vrouwen gestemd.
Een vrouw behaalde daar gemiddeld slechts de helft
van de voorkeurstemmen die een man kreeg.
Uiteindelijk bevestigen de uitzonderingen ook in dit
geval de regel dat naambekendheid en voorkeurstemmen
vaak samengaan. Vrouwelijke kandidaten kregen
in vergelijking tot mannen slechts in twee gemeenten
meer of evenveel voorkeurstemmen. Dat was het geval
in de Brusselse gemeente Vorst, die door een vrouwelijke
burgemeester bestuurd wordt, en in de Brusselse
gemeente Sint-Lambrechts-Woluwe, waar reeds
meerdere vrouwen in het aftredende schepencollege
zetelden.
Wel is het zo dat vrouwelijke kandidaten in Brussel
gemiddeld beter scoren dan in de andere gemeenten.
Terwijl zij landelijk gezien maar 32% van de voorkeurstemmen
behaalden, was dat in Brussel 39%. Een
vrouwelijke kandidaat behaalde daarmee in Brussel
gemiddeld 185 voorkeurstemmen, een mannelijke 227
(1718 vrouwen kandidaat tegenover 2192 mannen; en
318.124 voorkeurstemmen voor vrouwen tegenover
496.502 voor mannen).
Wat biedt de toekomst? De ordonnantie van 17 februari
2005 strekt ertoe evenveel mannen als vrouwen op
de gemeentelijke kieslijsten te plaatsen. Van een echte
rits is hierbij geen sprake, die geldt enkel voor de eerste
twee plaatsen op de lijst. Voor de rest mogen partijen
mannelijke en vrouwelijke kandidaten spreiden
zoals het hen uitkomt. Bij de verkiezingen van 2000
stonden op de Brusselse lijsten reeds 44% vrouwen,
en 59% van deze lijsten past een rits toe op de eerste
twee plaatsen. In dat opzicht gaat de ordonnantie een
verschil maken, maar zal dat ook veel effect hebben? Er
waren echter maar 25% vrouwelijke lijsttrekkers en die
dwingt de nieuwe ordonnantie ook niet af. Verder gaat
de ordonnantie ook niet noodzakelijk het trechtereffect
wegwerken, waarbij het aantal vrouwen afneemt
naarmate men stijgt in de hiërarchie. Zo kunnen we
voor de Brusselse verkiezingen van 2000 vaststellen
dat er 44% vrouwelijke kandidaten waren, dat 38%
van de verkozenen vrouw was, dat 37% van de mandatarissen
die hun mandaat opnamen vrouw was, dat
er nog 31% vrouwelijke schepenen waren, maar slechts
16% vrouwelijke burgemeesters. Ten opzichte van de
verkiezingen van 1994 is er al een vooruitgang waar te
nemen. Echter, kiessystemen hebben consequenties. Zij
zijn niet neutraal en beïnvloeden kansen. Vrouwen kunnen
kansen vorm geven door te vechten voor een goede
positie en door te vechten voor voorkeurstemmen.
Werkgroepen | 19

W E R K G R O E P E N
1.3
Debat in de werkgroep
Céline Frémault, Brussels volksvertegenwoordiger,
voorzitster van de werkgroep
Carla Dejonghe, Brussels volksvertegenwoordiger,
voorzitster van de werkgroep
20 | Vrouwen bouwen aan Brussel
Uit de cijfers blijkt dat slechts weinig verkozen vrouwen
een belangrijke politieke functie opnemen. Wat
kan hieraan gedaan worden?
Uit één getuigenis blijkt dat de opvoeding een belangrijke
rol kan spelen in de politieke vorming. Hoe
kan politieke vorming van jongs af aan een plaats
krijgen in de opvoeding?
Het onderwijs kan hierbij een belangrijke rol spelen.
Democratie kan aangeleerd worden op school.
Een soort ‘burgerschapsvorming’ zou niet enkel naar
aanleiding van verkiezingen moeten plaatsvinden,
maar zou een vast onderdeel moeten worden van
het leerprogramma, zowel in het lager als in het secundair
onderwijs. Bovendien moet men kinderen
reeds heel vroeg bewust maken van de genderverschillen
en het wederzijds respect, niet enkel tussen
jongens en meisjes, maar ook tussen de allochtone
en de autochtone gemeenschap. Dit komt niet enkel
de algemene politieke vorming ten goede, maar ook
het beleid inzake de bestrijding van fysiek en seksueel
geweld.
Er is dus een grote nood aan politieke vorming.
Bewustmaken blijft de boodschap. Niet enkel via het
onderwijs, maar ook via specifieke vormingen voor
vrouwen. Deze vormingen kunnen georganiseerd
worden door de overheid, de politieke partijen,
vrouwenorganisaties, organisaties voor permanente
vorming.
Hoe komt het eigenlijk dat personen met relatief
weinig voorkeurstemmen, toch een belangrijk politiek
mandaat krijgen? Hoe komt het dat vrouwelijke
verkozenen veel moeilijker naambekendheid krijgen
dan hun mannelijke collega’s? De technocratie wint
terrein. Iedere partij tracht haar experts in het parlement
te krijgen. Deze rol is nog te vaak voor mannen
weggelegd.
Bovendien is het niet voldoende dat men naambekendheid
heeft, men moet ook voldoende tijd heb-

en en krijgen om te investeren in politiek. Er wordt
ook vaak vastgesteld dat vrouwen vooral de rol van
opvolger en vervanger toebedeeld krijgen. Hieraan
zijn voor- en nadelen verbonden.
Hoe moet het ‘vlindergedrag’ van mandaat naar
mandaat vermeden worden? Heeft men dan wel voldoende
tijd om te investeren in een mandaat? Dit kan
eigenlijk ook zijn voordelen hebben, want zo krijgt
men vaak de kans om naambekendheid te maken.
De meerwaarde die vrouwen kunnen aanbrengen,
hun sterkte moet benadrukt worden. Men moet loskomen
van het bestaande stramien. Vrouwen leggen
de nadruk op continuïteit. Als vrouwen geven wij
leven, wij geven waarden door. Welke waarden willen
we doorgeven aan onze kinderen? Dit is een zeer
delicaat punt. Economische waarden zijn belangrijk,
maar de menselijke waarden mogen we niet uit het
oog verliezen.
Er moet kunnen voortgebouwd worden op reeds
bestaande documenten en methodes om vrouwen
beter te laten deelnemen aan de besluitvorming. De
bestaande documenten en initiatieven zijn te weinig
gekend. Netwerking speelt hier ook een ondersteunende
rol.
1.4
Besluit en aanbevelingen
1. De kiessystemen zijn niet neutraal.
2. De ‘quotawet’ heeft een eerder symbolische waarde.
Binnenkort zijn er gemeenteraadsverkiezingen. Hoe
kunnen vrouwen ervan overtuigd worden om zich
kandidaat te stellen? Er is nood aan duidelijke bewustmaking
rond de te investeren tijd, de steun van
de partij, thema’s die vrouwen nauw aan het hart
liggen ...
Vrouwen zijn in Brussel goed vertegenwoordigd
in de besluitvorming. Brussel is een grootstad met
internationale uitstraling. Brussel is een smeltkroes
van culturen. Dit is een grote troef, maar terzelfder
tijd bestaat er geen transparantie in de verschillende
instellingen, structuren, besteding van middelen,
enz.
Vrouwen vandaag weten wat ze willen: ze willen mee
beslissen!
3. De rechtstreekse verkiezing van de burgemeester komt vrouwen niet ten goede. Het aantal vrouwelijke
burgemeesters zal zeker dalen. Het is enkel een goed systeem voor mensen die reeds bekend zijn en
over veel tijd en middelen beschikken. Kortom, eigenschappen die veeleer bij mannen te vinden zijn.
4. In Brussel zijn vrouwen beter vertegenwoordigd in de besluitvorming. Mogelijke redenen zijn het feit
dat Brussel geen al te grote stad is, met een groot aantal verkozenen en bijgevolg voldoende ruimte
biedt voor diversiteit.
5. Het echte werk als politica begint pas zodra men verkozen is.
6. Er moeten middelen ter beschikking worden gesteld voor bewustmaking en vorming, vooral in het
onderwijs.
7. Het belang van netwerking wordt benadrukt. Niet alleen netwerking onder verkozenen, maar ook
tussen politici en technici rond verschillende beleidsdomeinen.
8. Meer vrouwen in de besluitvorming moet ook opengetrokken worden naar het administratief niveau.
9. Informatiebrochures voor zowel kandidaten als pas verkozenen zijn zeer wenselijk.
Werkgroepen | 21

Werkgroep Tewerkstelling en Sociale Uitsluiting
2.1
De participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt
Bijdrage van Patricia Vroman,
medewerkster bij het Brussels observatorium van
de arbeidsmarkt en kwalifi caties
22 | Vrouwen bouwen aan Brussel
W E R K G R O E P E N
De participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt
wordt tegenwoordig minder in vraag gesteld dan een
aantal decennia terug. Dit neemt echter niet weg dat
vrouwen nog steeds een minder gunstige positie op
de arbeidsmarkt innemen.
Horizontale en verticale segregatie
In de drie gewesten stellen we een concentratie van
vrouwen vast in bepaalde beroepen of sectoren. Zo
zijn 73% van de werknemers in de gezondheidszorg
vrouwen, in het onderwijs is dat 65%. De bouw- en
de transportsector hebben overwegend mannelijke
werknemers. Wanneer we het over de zogenaamde
typisch vrouwelijke beroepen hebben, dan gaat het
voornamelijk om verkoopsters, administratieve functies
en schoonmaaksters. Omgekeerd is het aandeel
mannen groter in de beroepen in de informatica en
technische beroepen zoals ingenieurs.
Deze verschillen tussen vrouwen en mannen zien we
reeds in het onderwijs. Vrouwen opteren eerder voor
de “zachtere” richtingen, terwijl we in de exacte wetenschappen
of informatica bijna uitsluitend mannen

aantreffen. Maar ook bij de overgang naar de arbeidsmarkt
worden de genderverschillen verstevigd.
Wanneer we bijvoorbeeld de jobkeuze vergelijken
van meisjes en jongens die rechten of economie gestudeerd
hebben, kunnen we vaststellen dat jongens
eerder gaan solliciteren voor kaderfuncties, terwijl de
keuze van de meisjes vaak eerder bescheiden is. Dit
genderverschil wordt in de loop van de carrière meestal
enkel verstevigd.
De oververtegenwoordiging van vrouwen in bepaalde
sectoren vinden we ook terug in de beroepsopleiding
die vrouwelijke werkzoekenden volgen. Brusselse
werkzoekenden kunnen zich tot Bruxelles Formation
of tot de VDAB richten voor het volgen van een opleiding.
In 2003 volgden zo’n 3.400 werkzoekenden een
opleiding bij Bruxelles Formation, 35% waren vrouwen.
1.250 Brusselse werkzoekenden volgden een opleiding
bij de VDAB, 41% waren vrouwen. Deze openbare instellingen
erkennen ook opleidingen die door de inschakelingspartners
georganiseerd worden. Bij deze
partners ligt het aandeel van de vrouwen hoger, mede
omdat een aantal derdenorganisaties zich specifiek
tot vrouwen richt. Zowel bij Bruxelles Formation als bij
de VDAB is er een duidelijk verschil tussen opleidingen
die voornamelijk door vrouwen gevolgd worden en
opleidingen waar het aandeel mannen hoger ligt.
Dit ligt in het verlengde van de studiekeuze en de situatie
op de werkvloer. Beroepsopleidingen in de bouw,
transport, technische beroepen worden hoofdzakelijk
door mannen gevolgd, maar opleidingen voor administratieve
functies, in de verkoop of in de non-profitsector
worden voornamelijk door vrouwen gevolgd.
Het beroep of de sector waarin men actief is, verklaart
voor een deel de verschillen in arbeidsvoorwaarden
tussen vrouwen en mannen, zoals het verschil in loon,
de toegang tot bedrijfsopleiding, de mogelijkheid om
deeltijds te werken, enz. maar toch blijven de verschillen
tussen vrouwen en mannen ook binnen de sector
bestaan.
Sommige inschakelingsactoren richten zich specifiek
tot vrouwen, ook in minder traditionele sectoren. Interface3
is een opleidingscentrum dat zich uitsluitend
tot vrouwen richt. Er worden verschillende opleidingen
in de informatica aangeboden, gaande van helpdeskbediende
over webmaster tot netwerkbeheerder.
Naast opleidingen biedt Interface ook begeleiding
naar de werkvloer.
Het Ada-netwerk waar Interface deel van uitmaakt
richt zich tot lesgevers, laatstejaarsstudenten, vrouwelijke
werkzoekenden, werkgevers, enz. om de voor-
oordelen inzake vrouwen in de informatica uit de weg
te ruimen.
Een uitbreiding van dergelijke projecten naar andere
sectoren en beroepen is wenselijk, zeker wanneer
werkgevers moeilijk personeel vinden. Meisjes en
vrouwen dienen bewust gemaakt te worden bij hun
studiekeuze of de keuze van een beroepsopleiding. De
keuze heeft immers een belangrijke invloed op andere
factoren die de situatie op de arbeidsmarkt bepalen.
Wanneer scholen en organisatoren van beroepsopleidingen
vaststellen dat bepaalde richtingen bijna
uitsluitend mannen of vrouwen aantrekken, kan het
nuttig zijn hun communicatie te evalueren en deze
eventueel specifiek op het andere geslacht te richten.
Maar ook werkgevers dienen zich bewust te zijn van
de genderverschillen. Bij de volledige selectieprocedure,
gaande van het opstellen van een werkaanbieding
tot de uiteindelijke selectie, is het noodzakelijk om
aandacht te besteden aan eventuele verdoken stereotypen.
Naast de concentratie van vrouwen en mannen in
bepaalde beroepen of sectoren is het ook zo dat men
steeds minder vrouwen aantreft naarmate men hoger
komt in de hiërarchie. Dit wordt vaak het “glazen plafond”
genoemd. Slechts één op vijf werkgevers is een
vrouw, bij de zelfstandigen is slechts één op drie een
vrouw. Het is opmerkelijk dat we dit fenomeen van
verticale segregatie ook vaststellen in sectoren waar
veel vrouwen werkzaam zijn. In het onderwijs bijvoorbeeld
merken we een ruime meerderheid van vrouwelijke
leerkrachten in het lager onderwijs, terwijl in het
hoger onderwijs het percentage mannen hoger is. Ook
in de gezondheidszorg zijn vrouwen in de meerderheid
bij de verpleegkundigen, maar zijn er meer mannelijke
dokters of specialisten.
Participatie van Brusselse vrouwen op
de arbeidsmarkt
De Brusselse arbeidsmarkt is met meer dan 650.000
arbeidsplaatsen het belangrijkste tewerkstellingsbekken
van het land. Dagelijks komen pendelaars uit
Vlaanderen en Wallonië naar de hoofdstad. Tegelijkertijd
wordt een groot deel van de Brusselse bevolking
uitgesloten; de werkloosheidsgraad is er de hoogste
van het land. Als voornaamste oorzaak wordt vaak gewezen
op het lage scholingsniveau van de Brusselse
werkzoekenden en hun ontoereikende talenkennis (in
het bijzonder het Nederlands) die niet beantwoordt
aan de hoge eisen van de werkgevers. In vergelijking
met de andere twee gewesten, wordt in Brussel vaker
een diploma hoger onderwijs gevraagd. De helft
van de werknemers in Brussel heeft een diploma hoger
Werkgroepen | 23

onderwijs. Bij de mannelijke werknemers gaat het
voornamelijk om een universitair diploma, bij de vrouwen
eerder om hoger niet-universitair onderwijs. Bij
het opstellen van de lijst van beroepen waar rekruteringsmoeilijkheden
voor bestaan (de zogenaamde
knelpuntberoepen), merken we anderzijds elk jaar
op dat ook vacatures waar een diploma technisch of
beroepsonderwijs wordt gevraagd langer openstaan
(Werknemers in het Brussels Gewest volgens studieniveau;
Bron: NIS-EAK 2003).
Wanneer de problemen inzake het scholingsniveau
van de Brusselaars ter sprake komen, worden de mannen
vaak met de vinger gewezen. Vrouwen hebben
hun aanvankelijke achterstand ruimschoots ingehaald
en halen steeds vaker een diploma hoger onderwijs.
De verschillen tussen vrouwen en mannen zijn
het meest uitgesproken bij de jongere generaties. In
de leeftijdsklasse 25 tot 29 jaar heeft bijna de helft van
de Brusselse vrouwen een diploma hoger onderwijs,
wat hoger is dan in de andere twee gewesten. Bij de
mannen heeft 42% een diploma hoger onderwijs. Anderzijds
heeft een vierde van deze Brusselse vrouwen
geen diploma secundair onderwijs (tegenover 13% in
Vlaanderen en 21% in Wallonië).
Het behaalde diploma bepaalt in belangrijke mate de
kansen op de arbeidsmarkt, maar er is een duidelijk
verschil tussen vrouwen en mannen. Ongeacht het
studieniveau zijn Brusselse vrouwen minder vaak tewerkgesteld
dan mannen (Brusselse werkzaamheidsgraad
volgens studieniveau; Bron: NIS-EAK 2002).
Het verschil is het grootst bij de laaggeschoolden.
Slechts een vierde van de Brusselse laaggeschoolde
vrouwen heeft een job, tegenover drie vierde van de
hooggeschoolde vrouwen. Bovendien zijn laaggeschoolde
Brusselse vrouwen ook minder vaak tewerkgesteld
dan laaggeschoolde vrouwen in de andere
twee gewesten. Ook bij mannen is de werkzaamheidsgraad
lager. In belangrijke mate wordt dit verklaard
door de structuur van de Brusselse economie. Terwijl
in de andere twee gewesten de industrie een relatief
belangrijke werkgever is voor laaggeschoolde personen,
vertegenwoordigt deze sector slechts 11% van alle
Brusselse jobs. In de sterk ontwikkelde Brusselse tertiaire
sector lijkt het aantal jobs voor laaggeschoolden
relatief beperkt.
Een tweede groep Brusselse vrouwen die minder sterk
vertegenwoordigd is op de arbeidsmarkt, zijn vrouwen
met kinderen. In het Brussels gewest zien we een opmerkelijke
daling in de werkzaamheidsgraad van een
vrouw met partner vanaf het moment dat er een kind
24 | Vrouwen bouwen aan Brussel
aanwezig is. In de twee andere gewesten daalt deze
werkzaamheidsgraad pas vanaf twee kinderen. Een
bijzonder kwetsbare groep op de arbeidsmarkt zijn
de alleenstaande moeders. Iets meer dan de helft van
hen is tewerkgesteld. Mannen met kinderen werken
dan weer vaker dan alleenstaande mannen.
De problemen met het aantal plaatsen in de kinderopvang
in het Brussels gewest zijn niet nieuw. Het aantal
opvangplaatsen per 100 kinderen jonger dan 3 jaar
verschilt sterk van gemeente tot gemeente. Zo zien we
dat de gemeenten Koekelberg, Molenbeek, Sint-Joostten-Node
en Anderlecht duidelijk achteraan bengelen
in termen van beschikbare opvang, terwijl Schaarbeek
en Anderlecht relatief veel kinderen jonger dan 3 jaar
tellen.
In dit geval gaat het om klassieke kinderopvang voor
kinderen van minder dan 3 jaar, maar er zijn eveneens
problemen in de occasionele kinderopvang, de buitenschoolse
opvang, de opvang van zieke kinderen ...
Kinderopvang kan vrouwen met kinderen toelaten om
te participeren op de arbeidsmarkt, maar het kan ook
onderdeel uitmaken van een tewerkstellingsproject,
zoals de vzw EVA aangetoond heeft. Deze vzw, voluit
Emancipatie via Arbeid, wil de sociaal-economische
integratie van maatschappelijk achtergestelde groepen
bevorderen door het creëren van aangepaste
duurzame tewerkstelling. Elmer en IBO de Buiteling
werden opgericht als projecten van EVA, maar hebben
ondertussen een zelfstandige structuur. Elmer is een
atypisch kinderdagverblijf dat zowel in Schaarbeek als
in Anderlecht actief is en opvang biedt aan ouders die
niet of niet onmiddellijk bij de reguliere kinderopvang
terechtkunnen. IBO De Buiteling staat in voor ochtend-
en avondopvang, opvang op woensdagmiddag,
op snipperdagen en in vakantieperiodes en dit voor
kinderen van het kleuter- en basisonderwijs. In beide
projecten wordt de dienstverlening verzekerd door
een gemengd team van gekwalificeerde medewerkers
en medewerkers in opleiding die op deze manier
werkervaring opdoen.
Een derde groep Brusselse vrouwen die ondervertegenwoordigd
is op de arbeidsmarkt zijn vrouwen met
een niet-Europese nationaliteit, en bij uitbreiding van
niet-Europese origine. De statistieken laten ons enkel
toe om een uitspraak te doen over de personen die
niet over de Belgische nationaliteit beschikken. Uit
deze gegevens blijkt echter duidelijk dat deze vrouwen
geconfronteerd worden met een dubbele discriminatie;
omwille van hun geslacht en omwille van hun nationaliteit.
Zowel vrouwen als mannen met een niet-
Europese nationaliteit zijn minder vaak tewerkgesteld

dan personen met een Belgische nationaliteit, maar
het verschil is het grootst bij de vrouwen.
Deze drie groepen van vrouwen worden vaker geconfronteerd
met werkloosheid. Zo bedraagt de werkloosheidsgraad
van Brusselse laaggeschoolde vrouwen
26%, tegenover 6% bij hooggeschoolde vrouwen. Heel
wat tewerkstellingsmaatregelen richten zich tot laaggeschoolden
als specifieke doelgroep. Ook hier vinden
we duidelijk horizontale segregatie terug. Maatregelen
zoals dienstencheques zijn vrijwel uitsluitend op
vrouwen gericht, renovatie van buurten of projecten
rond openbare veiligheid stellen dan weer hoofdzakelijk
mannen tewerk.
Het aanbieden van kinderopvang voor de kinderen van
werkzoekenden is zeer belangrijk. Jonge vrouwen met
kinderen hebben meer problemen om de werkloosheid
te verlaten dan vrouwen zonder kinderen. Vaak
is het een vicieuze cirkel. Men vindt geen plaats in de
kinderopvang zodat men niet de nodige stappen kan
ondernemen om een job te zoeken of een beroepsopleiding
te volgen. Maar om zich in te schrijven op
de wachtlijst dient men een arbeidscontract te kunnen
voorleggen. De obstakels om de werkloosheid te
verlaten zijn groter bij laaggeschoolde vrouwen dan
bij hooggeschoolde vrouwen. Aangezien zij vaak tewerkgesteld
zullen worden aan het minimumloon, is
de werkloosheidsval voor hen ook groter (Uitstroomgraad
van vrouwelijke werkzoekenden jonger dan 30
jaar; Bron: BGDA 2002).
In vergelijking met de twee andere gewesten hebben
Brusselse werkzoekenden minder toegang tot
beroepsopleidingen: laaggeschoolden, en zeker laaggeschoolde
vrouwen, volgen minder beroepsopleidingen.
Werkzoekenden in de categorie “andere studies”
hebben vaak hun diploma in het buitenland behaald
en de opleidingen die ze volgen zijn vaak bedoeld om
hun diploma te laten erkennen of een ander beroep
aan te leren.
We merken op dat vrouwen kortere opleidingsmodules
volgen.
De mindere mate waarin Brusselse vrouwen met kinderen
worden ingeschakeld op de arbeidsmarkt, wordt
versterkt door hun verminderde toegang tot beroepsopleiding.
Meer dan de helft van de laaggeschoolde
vrouwelijke werkzoekenden jonger dan 30 jaar heeft
kinderen, maar bij de werkzoekenden die een opleiding
volgen is dit minder dan 40%.
Beide studies gerealiseerd door het Brussels Observatorium
van de Arbeidsmarkt en de Kwalificaties in
het kader van het Sociaal Pact hebben aangetoond dat
de beleidsmakers specifieke aandacht voor bepaalde
groepen van vrouwen moeten hebben zodat zij op een
volwaardige manier kunnen deelnemen aan de arbeidsmarkt.
Verder is het afbouwen van de bestaande
genderverschillen op de arbeidsmarkt, zoals het doorbreken
van het glazen plafond en het bestrijden van
de vooroordelen inzake “mannenberoepen” en “vrouwenberoepen”,
een belangrijke stap naar meer gelijkheid
tussen vrouwen en mannen.
Werkgroepen | 25

W E R K G R O E P E N
2.2
Vrouwen en armoede
Bijdrage van Annette Perdaens,
administratief directeur van het Observatorium
voor Gezondheid en Welzijn
26 | Vrouwen bouwen aan Brussel
De Grondwet waarborgt fundamentele rechten
Het principe dat zegt “Ieder heeft het recht een menswaardig
leven te leiden” (artikel 23), komt concreet
tot uiting in het recht op arbeid, het recht op sociale
zekerheid, op de bescherming van de gezondheid en
op sociale, geneeskundige en juridische bijstand, het
recht op een behoorlijke huisvesting, het recht op de
bescherming van een gezond leefmilieu, het recht op
culturele en sociale ontplooiing. Ondanks deze principes
zijn de openbare overheden echter niet rechtstreeks
verplicht om deze rechten voor iedereen te
verwezenlijken, maar worden deze verworven via gerechtelijke
weg ...
Tegelijkertijd reikt de OCMW-wet (artikel 1) middelen
aan, want “elke persoon heeft recht op maatschappelijke
dienstverlening”. Deze heeft tot doel eenieder
in de mogelijkheid te stellen een leven te leiden dat
beantwoordt aan de menselijke waardigheid. Daarom
bestaat de sociale bijstand enerzijds uit een bestaansminimum
(globaal en forfaitair bedrag, nu leefl oon
genoemd). Al wie aan de diverse voorwaarden voldoet,
heeft hier recht op. Anderzijds wordt de hulp van het
OCMW aangevuld met diverse vormen van “sociale
hulp”, die wordt toegekend op basis van de specifi eke
situatie van de persoon in kwestie en waarover elk
OCMW zelf kan beslissen.
Hoe worden armoede en bestaansonzekerheid gedefi
nieerd?
Armoede is een geheel van afwijkingen ten opzichte
van een sociaal aanvaard niveau of van een sociaal
aanvaarde manier van leven in een bepaalde maatschappij
op een bepaald ogenblik. Armoede wordt
gekenmerkt door een gebrek of een tekort aan middelen
die een persoon, een gezin of een sociale groep
moeten toelaten om op een behoorlijke of toereikende
wijze deel te nemen aan het sociale leven. De wortels
van de armoede liggen in het feit van zich aan de rand
van het productieproces te bevinden.

Een complex en multidimensioneel probleem dus, dat
relatief, gradueel en structureel van aard is, en dat alle
aspecten van het burgerschap omvat: gezondheid,
huisvesting, onderwijs, cultuur ... Het is een probleem
van toegang tot de fundamentele rechten.
De obstakels die de toegang tot rechten en diensten in
de weg staan, zijn administratief, menselijk, cultureel,
financieel, informatief, educatief en communicatief
van aard.
Bestaansonzekerheid: na de oliecrisis van 1973 is de arbeidsmarkt
kleiner geworden, de werkloosheid gestegen
en het aantal precaire en deeltijdse banen sterk
toegenomen. De huurprijzen zijn begin jaren ‘80 de
hoogte in geschoten. De familiebanden zijn vervaagd
en het aantal eenoudergezinnen gaat in stijgende lijn.
De middenklasse is armer geworden. Dit is de nieuwe
armoede van een bevolking in een overgangssituatie
of “in een precaire situatie”.
Enkele cijfers voor Brussel (zie Welzijnsbarometer:
www.observatbru.be)
Minder ouderen dan in de rest van het land, maar
meer vrouwen onder de ouderen.
26,3 % alleenstaande vrouwen tegenover 23,8 % alleenstaande
mannen.
9% eenoudergezinnen (moeder) tegenover 1,4%
eenoudergezinnen (vader).
Zeer sterke multiculturaliteit.
Lager gemiddeld inkomen per belastingaangifte dan
het nationale gemiddelde, hogere schuldenlast
55,4% van de Brusselse bevolking is niet-actief, met
een groter aandeel jongeren en een kleiner aandeel
ouderen in vergelijking met het landelijke gemiddelde.
Zeer hoge werkloosheidsgraad, vooral bij jongeren.
Minder hoog bij de Brusselse vrouwen (18%) dan bij
de mannen (19%), behalve bij personen met een laag
opleidingsniveau (respectievelijk 12% en 9%).
27% van de kinderen leeft in een gezin zonder inkomen
uit arbeid, dat geldt voor 24% van de vrouwen
en 22% van de mannen.
De levensverwachting in goede gezondheid verschilt
naargelang het opleidingsniveau: het verschil bedraagt
3,8 jaar voor vrouwen en 5,1 jaar voor mannen.
Uitstellen van gezondheidszorg omwille van financiële
redenen: 26,1% van de vrouwen en 17,9% van de
mannen.
38.870 sociale woningen. In november 2005 stonden
23.140 huishoudens op de wachtlijst voor een sociale
woning, dat is 59,5% van het aanbod aan sociale
woningen.
In 2001 woonden 22.385 Brusselaars in een gemeubelde
kamer, dat is 3% van de bevolking.
In Brussel wordt 50,8% van de woningen bewoond
door huurders, dat is 57,4% van de woningen.
De privéhuurprijzen zijn tussen 1986 en 2004 met
46% gestegen. Deze prijzen zijn de hoogste van het
land, terwijl de sociale uitkeringen hetzelfde zijn als
in de rest van het land.
Op welke manier zijn vrouwen meer blootgesteld
aan bestaansonzekerheid? Wat doet hen in de
armoede terechtkomen?
De culturele denkbeelden en visies. De rolverdeling
maakt vrouwen kwetsbaarder omdat mannen grotere
financiële en sociale verantwoordelijkheden
dragen (“instrumentele” functies), terwijl de verantwoordelijkheden
van de vrouw te maken hebben
met de interne huishouding, de dagelijkse verantwoordelijkheid
voor de kinderen (“expressieve”
functies). Werken buitenshuis blijft een bijkomende
activiteit (“dat is niet de moeite waard ...”) en komt
boven op de familiale functies.
Financiële of affectieve afhankelijkheid. Gezien het
inkomensniveau in België is een dubbel inkomen
essentieel. Vrouwen die niet werken, zijn heel afhankelijk
van hun echtgenoot en zullen, in geval
van problemen of geweld, niet over eigen middelen
beschikken om de echtelijke woning te verlaten. Bij
echtelijk of familiaal geweld kan een vrouw met
haar kinderen op straat komen te staan, wat steeds
vaker gebeurt. De verantwoordelijkheid voor de kinderen
is in elk geval een zwaarwegende factor in een
eventuele beslissing tot scheiding. Als het gezin uit
elkaar valt, is de man mobieler en zal hij de echtelijke
woning makkelijker verlaten. Wie in het huis
blijft wonen, krijgt af te rekenen met schuldeisers
voor schulden die door het gezin werden gemaakt ...
Een eenoudergezin beschikt uiteraard maar over
één inkomen, dat van de vrouw, die vaak minder betaald
wordt voor hetzelfde werk dan een man. De
behoeften van een eenoudergezin, het inkomen van
de moeder, het niet of onregelmatig betalen van alimentatie
zijn factoren die een gezin waar een vrouw
aan het hoofd staat, kwetsbaar maken. De nadruk
ligt op de hoogst noodzakelijke uitgaven, vooral voor
de kinderen. Moeders offeren zich volledig op om
hun kinderen een betere toekomst te geven.
Op psychologisch vlak weegt de fysieke en affectieve
afwezigheid van de vader zwaar op de identiteitsvorming
van de kinderen. Voor de moeder is de dubbele
rol van vader en moeder een zware psychologische
belasting.
Werkgroepen | 27

Banen van slechte kwaliteit (deeltijds werk, contracten
van bepaalde duur ...) worden vaker uitgeoefend
door vrouwen. Zij aanvaarden dit soort van werk
sneller, zoeken naar oplossingen om voor hun kinderen
te kunnen zorgen ten koste van hun carrière,
zullen vaker hun carrière onderbreken om dezelfde
redenen ...
Ook kinderopvang zorgt voor heel wat kopzorgen.
Het tekort aan plaatsen die ook aansluiten op de
werkuren is een extra moeilijkheid.
Bovendien is de professionele opleiding van vrouwen
vaker toegespitst op minder rendabele vakgebieden
en ze worden vaak minder betaald voor hetzelfde
werk.
Loopbaanonderbrekingen wegen zwaar door in de
pensioenberekening. Zo ontvangen vrouwen dus
ook financieel minder aantrekkelijke pensioenen.
Tot slot werken “beschermende” wettelijke maatregelen
voor vrouwen averechts: statuut van samenwonende,
nachtwerk, uitsluiting wegens langdurige
werkloosheid, huwelijkscontract, invloed van woning
op de betaling van schulden, enz.
Hoe worden ze beschermd?
de denkbeelden en de beschermende houding, dat is
de positieve zijde van de beschermingsmaatregelen
(die averechts kunnen werken): de toekenning van
het wettelijk toezicht op de kinderen, minder uitzettingen
uit de woning, verlengd verblijf in opvanghuizen,
enz.;
wetten: de toekenning van alimentatie, recht van
voorkeur op sociale en vergelijkbare woningen, enz.
Gevolgen van armoede
Arme mensen zijn voortdurend op zoek naar oplossingen:
aankloppen bij de sociale diensten, administratieve
documenten en bewijsstukken verzamelen,
diverse stappen ondernemen, voedselpakketten maken
... Deze mensen zeggen: “Armoede is meer dan een
financieel probleem, het is een dagelijkse obsessie”.
Meestal zijn het de vrouwen die deze stappen zetten.
Objectieve en subjectieve aspecten verbonden aan de
familiale en persoonlijke situatie
Hun leven laat hen niet toe om ver in de toekomst te
kijken. Ze leven van dag tot dag en moeten zich constant
“zien te redden”. Voortdurend keuzes maken over
essentiële uitgaven, de huur en de elektriciteitsrekeningen
betalen om niet op straat te worden gezet,
persoonlijke uitgaven opofferen, niets kunnen voorzien
(ziekte ...), alles altijd in de hand houden.
In alle arme gezinnen zijn kinderen de absolute prioriteit.
Ouders willen niet dat kinderen hetzelfde leven
28 | Vrouwen bouwen aan Brussel
leiden, ze moeten “eruit stappen”, ze worden naar goede
scholen gestuurd, de hoop van het gezin is volledig
op hen gevestigd.
Arm zijn is duur: voortdurend in het rood staan op de
bank (interest betalen), geen producten in grote hoeveelheden
kunnen kopen, een goedkopere woning
moeten nemen die minder goed geïsoleerd is en dus
met hogere verwarmingskosten, zelfs een onbewoonbare
woning ...
Schulden zijn een taboe, ze tasten de eigenwaarde
aan en maken mensen nog kwetsbaarder voor de
twijfelachtige praktijken van bepaalde schuldeisers en
deurwaarders (pesterijen).
Het gebrek aan financiële middelen vormt ook een
grote belemmering voor het sociale leven: mensen
blijven thuis, hebben schrik om familieleden of vrienden
uit te nodigen voor een gezellige avond omdat ze
niets kunnen aanbieden. .
Arme mensen krijgen steeds meer gezondheidsproblemen
als gevolg van de stress die de situatie meebrengt
en omdat ze niet genoeg geld hebben om zich
goed te verzorgen. Veel gezinnen zullen daarom gezondheidszorg
uitstellen of schrappen.
Tot slot heeft het Belgische systeem dat eenoudergezinnen
bevoordeelt op het vlak van sociale huisvesting
en financiële middelen een averechts effect, zoals het
teweegbrengen van het scheiden van koppels, langdurig
afwezige vaders, problemen met kinderopvang
(beide ouders moeten in een voldoende grote woning
wonen om de kinderen te kunnen opvangen), het afbrokkelen
van de verantwoordelijkheden van de vader
en tot slot de ontkenning van zijn rol.
Objectieve en subjectieve aspecten verbonden aan de
instellingen
Arme gezinnen vinden moeilijker een fatsoenlijke en
goedkope woning (eigenaars staan bijvoorbeeld wantrouwig
tegenover huurders die afhankelijk zijn van
het OCMW). Door het gebrek aan financiële middelen
zal de elektriciteit makkelijker afgesloten worden.
Deze gezinnen moeten dan een beroep doen op het
OCMW. Zelfs als ze zelf hun verantwoordelijkheid willen
opnemen, verplicht de situatie hen ertoe steeds
afhankelijker te worden van de overheidsinstellingen.
Voortdurend de hulp van sociale diensten en instellingen
moeten inroepen, plaatst deze gezinnen in een
zwakke positie. Ze spreken een andere taal, komen uit
een andere cultuur, ze begrijpen de administratieve
taal niet, beschikken niet over voldoende middelen om
zich te verdedigen. Mannen worden eerder als geldige
gesprekspartner erkend dan vrouwen.
Als zij zich tot een overheidsinstelling wenden, hebben
ze het gevoel de “stempel” van armoede opgedrukt te

krijgen door de ambtenaren. Ze worden met weinig
respect, met onbegrip en zelfs minachting bekeken.
Ze moeten hun levensverhaal steeds opnieuw vertellen,
een rechtvaardiging geven voor hun armoede en
de redenen daarvan, voor de stappen die werden genomen
om aan die armoede te ontsnappen, en ze voelen
zich op school niet aanvaard als verantwoordelijke
ouders.
Armoede is een constante bron van leed en psychologische
problemen: geen uitweg zien, leven in schaamte,
geïsoleerd en in zichzelf gekeerd zijn, verlies van
zelfvertrouwen, relationele en echtelijke problemen,
dagelijkse stress.
Hoe denken vrouwen over hun armoede?
Vrouwen voelen zich vaker arm dan mannen omdat
ze alleen voor de kinderen moeten zorgen. Ze voelen
zich schuldig ten opzichte van de kinderen omdat ze
hen niet de welvaart kunnen bieden waar ze recht op
hebben.
Ze voelen alsof ze helemaal alleen voor hun verantwoordelijkheden
staan, omdat “ze niemand aan hun
zijde hebben”.
Er is meer kans dat de kinderen ergens geplaatst worden
dan bij bemiddelde gezinnen. Als dit gebeurt, voelen
ze zich alsof hun eigendom en hun verantwoordelijkheden
hen werden ontnomen omdat “ze niets
meer te zeggen hebben”.
Als zij in de echtelijke woning zijn achtergebleven en
hun man is verhuisd, komen de schulden van het koppel
“op hun dak” omdat de schuldeisers en deurwaarders
hun adres kennen.
In bepaalde culturen is een alleenstaande vrouw ook
kwetsbaarder door het ontbreken van een sociale kring.
En mannen? Ze vervullen traditioneel de functie van
gezinshoofd en moeten dus het geld binnenbrengen.
Werkloosheid en het verlies van deze rol verzwakt hun
positie en tast hun waardigheid aan, hun plaats in het
gezin, in de gemeenschap en ten opzichte van de kinderen.
Bij de meeste echtscheidingen moeten mannen een
alimentatie betalen en dus in meer financiële behoeften
voorzien (twee huishoudens).
Om hun bezoekrecht te kunnen uitoefenen, zijn ze
verplicht een voldoende ruime woning te huren, maar
de frequentie van de bezoeken waarop ze recht hebben,
creëert toch een psychologische afstand tussen
de vader en de kinderen en dit zorgt er dikwijls voor
dat kinderen zich moeilijk kunnen identificeren met
een positief vaderbeeld.
Als de vader werkloos is, kan hij zijn verplichtingen
niet nakomen wat hem tot wanhoop kan drijven. Als
hij alimentatie moet betalen, kan hij niet meer in zijn
basisbehoeften voorzien. Dan komt hij op straat te
staan, zonder mogelijkheid om contact te houden met
zijn kinderen.
Actiestrategieën
De realiteit is allesbehalve rooskleurig voor arme gezinnen
en vrouwen. Toch weten ze de situatie vaak aan
te pakken met een grenzeloze creativiteit.
Verzet bieden. Een typisch kenmerk van deze gezinnen
is dat ze blijven vechten om zich tegen de armoede
te verzetten. Solidariteit is moeilijk, maar vaak sterk
ontwikkeld tussen vrouwen uit de buurt, de familie,
de etnische groep, enz. Bij het zoeken naar oplossingen
worden heel wat overlevingsstrategieën toegepast:
voedselpakketten en recuperatiesystemen, uitgestelde
betalingen, zwartwerk, enz.
Ontwijkingsstrategieën ontwikkelen. Wie van een bestaansminimum
leeft, blijft niet zitten wachten op
een beslaglegging. Voortdurend van adres veranderen,
verhuizen zonder zich te domiciliëren of gewoon
zonder adres op straat leven, zijn enkele mogelijke
strategieën om de insolventie aan te pakken. Dit gebeurt
vooral bij de vaders.
De situatie onder ogen zien en zich niet laten bedotten.
De talrijke bestaande sociale diensten bieden bescherming
(maar maken hen ook afhankelijk). Deze
diensten zijn goed uitgerust om te helpen bij de diverse
stappen, inzicht te geven in de rechten, zich te
verdedigen.
Arme mensen worden al langer samengebracht. Toch
worden steeds meer verenigingen opgericht die vandaag
ondersteund worden door de overheid. We zien
steeds meer praat- en gespreksgroepen, actie- en verdedigingsgroepen,
groepen die de openbare instanties
interpelleren en ermee samenwerken, deelnemen aan
de uitwerking en opvolging van sociale beleidslijnen,
ondersteund door de openbare en private netwerken
van sociale diensten. Maar hoe groot is de impact van
deze groepen?
Een gepaste opleiding volgen en een goede baan vinden
bieden vanouds de beste garantie om uit de armoede
te ontsnappen, hoewel de huidige economische
situatie leidt tot een versnippering van de werkgelegenheid
en minder en minder goede jobs.
Werkgroepen | 29

Concrete actievoorstellen:
Er zijn actiemiddelen voorhanden. Toch moeten deze
eerst aan bepaalde voorwaarden voldoen om concreet
vorm te krijgen, ze moeten specifiek gericht zijn op de
personen in kwestie, en goedgekeurd en aangeboden
worden door de bevoegde en verantwoordelijke overheid.
Een hele opgave.
Deze talrijke voorstellen moeten dus eerst besproken
worden met de betrokken personen en verenigingen.
Individuele en collectieve acties
- persoonlijke positieve aspecten en vaardigheden
valoriseren (empowerment);
- een sociale band creëren: gepaste opvang ontwikkelen
voor kwetsbare personen en ontmoetingsplaatsen
en praatgroepen voorzien;
- individuele begeleiding voorzien in conflictsituaties
met de instellingen (school, OCMW, gemeentebestuur
...);
- netwerkcontacten leggen met de sociale diensten;
- collectieve initiatieven opstarten om de zware
schuldenlast te verlichten;
- zich verenigen om samen te wonen;
- netwerken creëren om elkaar te helpen en diensten
uit te wisselen: kinderopvang, ziekenzorg, enz.;
- vrijwilligerswerk doen om zelfvertrouwen te krijgen
alvorens een job te zoeken;
- financiële solidariteitsfondsen oprichten (spaargelden
of tontines);
- gegroepeerde aankopen doen;
- tips uitwisselen (praktijken, technieken, netwerken,
kennis);
- zich omscholen (intercultureel bemiddelaar, bemiddelaar
op het terrein, ...);
- elkaar helpen om microbedrijven op te richten (tutoraat,
...).
Politieke acties
- ijveren voor de individualisering van de rechten om
vrouwen te erkennen als volwaardige burgers en
niet als afhankelijke tweederangsburgers;
- ruimtes creëren en financieren waar kwetsbare
mensen naar elkaar kunnen luisteren, elkaar ontmoeten
en debatteren om in de eerste plaats hun
beperkte cirkel te doorbreken en zich vervolgens
langzaam in de samenleving te integreren;
- ontwikkelen en financieren van gerichte positieve
acties voor preventie, bijstand en begeleiding:
preventie van zware schulden, microkredieten,
kinderopvang voor leefloners of werklozen via het
Plaatselijk Werkgelegenheidsagentschap (PWA), enz.;
- sociale bemiddeling voorzien tussen overheidsbesturen
en burgers;
30 | Vrouwen bouwen aan Brussel
- sensibiliseren van de actoren (scholen, verenigingen,
overheden, werkgevers ...) om een positief
beeld te creëren van de vrouwen en gezinnen via
eindwerken, grafische voorstellingen of computergrafieken,
wedstrijden;
- zich organiseren in verenigingen vormen om van
gedachten te wisselen en in dialoog te treden met
de politieke overheden als gelijkwaardige partners;
- kennis vergroten: het genderaspect opnemen in
alle officiële statistieken, studies over “goede praktijken”
inventariseren en opstarten, enz.
Conclusie
Zich nooit laten kleinkrijgen. Strategieën van verzet,
dialoog en interpellatie ontwikkelen om het leven
van minder bedeelde gezinnen fundamenteel te
veranderen zodat zij deel kunnen uitmaken van de
samenleving.
Beroep doen op de vindingrijkheid en de kracht van
vrouwen, groepen oprichten om nieuwe vormen
van solidariteit en netwerken te creëren: eendracht
maakt macht!

W E R K G R O E P E N
2.3
Debat in de werkgroep
Danielle Caron, Brussels volksvertegenwoordiger,
voorzitster van de werkgroep
Brigitte De Pauw, Brussels volksvertegenwoordiger,
voorzitster van de werkgroep
Uit het debat met het publiek is gebleken dat er
heel wat vragen zijn rond de reglementering van de
schulden.
Hoe kunnen vrouwen die in armoede leven toch
deelnemen aan het maatschappelijk leven en bijvoorbeeld
een beroep doen op de cultuurcheques?
Bestaan er alternatieven voor sociale woningen?
Kunnen kinderen geweigerd worden op school omwille
van de financiële situatie waarin hun moeder
verkeert? Waar kan men taallessen volgen om de
toetreding tot de arbeidsmarkt te vergemakkelijken?
Er bestaan verschillende initiatieven en/of
alternatieven in deze situaties, maar deze zijn niet
genoeg bekend. Er bestaan sociale woningbureaus
en speciale leningsfondsen bij organisaties zoals ‘la
ligue des familles’. Vrije scholen kunnen inderdaad
inschrijvingen weigeren, wat niet het geval is in gemeenschapsscholen,
waar men dan een beroep kan
doen op de sociale dienst. Beroepsopleidingsinitiatieven
en trajectbegeleidingsprojecten begeleiden
vrouwen naar een mogelijke tewerkstellingsplaats.
Een positieve en actieve houding ten opzichte van
de zoektocht naar werk is zeer belangrijk. Men moet
vaststellen dat er inderdaad heel wat interessante
projecten en initiatieven bestaan, maar zowel de
mensen actief op het terrein als de overheid zorgen
te weinig voor de gepaste informatiedoorstroom of
het belang ervan wordt onderschat.
Dankzij wijkinitiatieven waar men een beroep doet
op de onderlinge solidariteit kunnen vrouwen vaak
hun, weliswaar kleinschalige, projecten realiseren.
‘Les tontines’ zijn hier een sprekend voorbeeld van.
Het gaat om kleinschalige financiële solidariteitsfondsen
tussen een aantal vrouwen. Deze fondsen
stellen hen in staat om bijvoorbeeld een wasmachine
te kopen.
Werkgroepen | 31

De rol van de vakbonden mag niet onderschat worden.
Ze moeten zich bewust zijn van mogelijke discriminaties
en hierop de noodzakelijke antwoorden
formuleren. Zal het ‘Generatiepact’ niet verantwoordelijk
zijn voor het toenemen van de armoede? Dit
zou grondig moeten geanalyseerd worden met de
verschillende betrokken partijen en niet enkel de
politici.
Vrouwen die blootgesteld zijn aan armoede moeten
de hoofdbekommernis blijven, maar tegelijkertijd
mag men ook de kritieke factoren niet uit het oog
verliezen die ervoor zouden kunnen zorgen dat vrouwen
uit de middenklasse in de armoede belanden
(oudere vrouwen, werkloosheid, huurproblemen ...).
2.4
32 | Vrouwen bouwen aan Brussel
Besluit en aanbevelingen
Aangepaste kinderopvang blijft een noodzakelijke
voorwaarde, willen vrouwen een opleiding volgen
en werk zoeken.
Het ontbreekt allochtone vrouwen aan ‘positieve
voorbeelden’ op de arbeidsmarkt. Studies zouden
allochtone vrouwen die gestudeerd hebben en geslaagd
zijn op de arbeidsmarkt zichtbaar kunnen
maken.
Kunnen quota’s voor vrouwen en meer bepaald voor
allochtone vrouwen een antwoord zijn op de discriminaties
die er bestaan op de arbeidsmarkt?
Een geïntegreerde visie opleiding/kinderopvang/begeleiding naar werk/toegang tot huisvesting
is echt noodzakelijk.
Sociale uitsluiting
1. Er moet meer aandacht besteed worden aan armen en ouderen, ook in de beleidsmaatregelen.
2. Op de wetgeving moet een gendereffectentoets worden toegepast.
3. Om een aangepast beleid te voeren, is er nood aan naar gender uitgesplitste statistieken.
4. Er bestaan heel wat initiatieven en goede praktijkvoorbeelden, die nog niet of niet optimaal bekend
zijn. Via een website zouden deze aan een groot publiek kunnen bekendgemaakt worden.
5. Vrouwen hebben nood aan hun eigen plaats, hun eigen energie. Door het oprichten van netwerken
of ontmoetingsplaatsen krijgen vrouwen de mogelijkheid elkaar te ontmoeten en informatie uit te
wisselen.
Tewerkstelling
6. Vrouwen zijn vaak beter opgeleid dan mannen, maar het aantal laaggeschoolde vrouwen is veel
groter. Vrouwen hebben eigenlijk nood aan positieve voorbeelden.
7. Het aanbod aan - vooral flexibele- kinderopvangmogelijkheden moet uitgebreid worden (occasionele
of buitenschoolse opvang, opvang van een ziek kind, ...).
8. Er is nood aan opleidingsprojecten voor de toegang tot de arbeidsmarkt.
9. Het wegwerken van de discriminatie op de arbeidsmarkt kan op korte termijn verlopen via quota’s,
maar op lange termijn wordt er bij voorkeur gewerkt aan een mentaliteitsverandering.

W E R K G R O E P E N
3.1
Werkgroep Vrouwelijk Initiatief
Vrouwen en zelfstandig ondernemen: lessen en aanbevelingen
Bijdrage van Christine Van Nuffel,
coördinator CEZOV
In de meeste Europese landen zijn er nog steeds minder
vrouwelijke dan mannelijke ondernemers. Bedrijven
gerund door vrouwen zijn bovendien meestal
klein en hebben niet de neiging om te groeien. Hoewel
veel factoren ondernemerschap moeilijk maken voor
zowel mannen als vrouwen, zien we dat sommige hindernissen
voor vrouwen zwaarder doorwegen.
In het kader van het Europese Equal-programma onderzochten
markant vzw en Sein aan de hand van een
kwantitatieve en kwalitatieve studie over vrouwen
en ondernemerschap (2003-2004) welke structurele
aanpassingen en bevindingen nodig zijn om het ondernemers,
en dan vooral vrouwelijke ondernemers,
gemakkelijker te maken. Deze studie mondde uit in
een aantal interessante bevindingen. markant vzw
probeert met deze opgedane kennis aanbevelingen te
formuleren naar de overheid toe en concrete acties uit te
werken om vrouwelijke ondernemers te ondersteunen.
Zo luidde één van de bevindingen van het onderzoek
dat vrouwen weinig gebruikmaken van professionele
netwerken: het uitwisselen van contacten, kennis en
Werkgroepen | 33

ervaring, mond-tot-mondreclame of gewoon een
goed gesprek met collega-ondernemers ... Een goed
netwerk is cruciaal voor het uitbouwen van een zaak.
Mannen hebben dit begrepen, maar als we kijken naar
netwerkevents zijn vrouwen amper te bespeuren. Ze
hebben geen tijd, voelen zich er niet thuis en onderkennen
het nut van netwerken niet. Om vrouwen het
belang van netwerken naar waarde te leren schatten,
bieden we hen de gelegenheid zich aan te sluiten bij
exclusief vrouwelijke netwerken en kennis te maken
met gemengde en transnationale netwerken.
Zo bouwde markant vzw de B.Win-netwerken uit waar
zelfstandig ondernemende vrouwen viermaal per jaar
samenkomen rond een bepaald thema waarover een
gastdocent meer uitleg geeft. Daarnaast organiseren we
voor kaderleden de Artemis-netwerken waar men naast
het luisteren naar een gastspreker lekker kan dineren.
Uit het onderzoek bleek ook dat vrouwen zich weinig
aangesproken voelen door het beeld van de zelfstandige
ondernemer, meestal een man in een harde en zakelijke
omgeving. markant vzw en Sein zullen nagaan
hoe vrouwelijke ondernemers voorgesteld worden in
de media en vervolgens werken aan een ‘ideaal’ beeld
voor de zelfstandig ondernemende vrouw. We zullen
de media wijzen op het gebruik van stereotypen en
stimuleren een ‘vrouwvriendelijke’ beeldvorming aan
te wenden.
Om vrouwen bewust te maken van hun mogelijkheid
om ondernemer te worden en om ondernemers in spe
een rolmodel te geven, organiseert markant vzw al enkele
jaren de Womed Award, een prijs waarbij verdienstelijke
vrouwelijke ondernemers in de bloemetjes
worden gezet.
Daarnaast ontdekten we dat vrouwen starten vanuit
een goede basisopleiding, maar weinig interesse hebben
om verdere bijscholing te volgen. Ze hebben geen
tijd, weten niet welke opleidingen er voorhanden zijn
en vinden dat opleidingen niet specifiek genoeg, te
langdradig zijn en niet beantwoorden aan hun noden.
We zullen verder de opleidingsbehoefte van vrouwen
onderzoeken en opleidingsinstituten aansporen om
hun aanbod af te stemmen op de behoeftes van de
vrouwelijke ondernemers, want om als ondernemer
succesvol te zijn en te blijven, moet je op de hoogte
zijn van de laatste evoluties op de markt, de nieuwe
technologieën ...
34 | Vrouwen bouwen aan Brussel
Bovendien wil markant vzw een coachingprogramma
op punt stellen waarbij een coach een vrouw begeleidt
in haar ondernemersloopbaan en haar vertelt waar en
wanneer zij extra vorming of ondersteuning kan gebruiken
en waar ze die kan vinden. De coach kan de
vrouwelijke zelfstandige in contact brengen met een
mentor. Via een mentoringprogramma, zoals het Sofia-mentoringprogramma,
kan naast de schoolse vorming
de persoonlijke band met de mentor voor veel
informele kennisoverdracht zorgen.
Vrouwelijke ondernemers hebben het bovendien soms
erg lastig om hun professionele leven te combineren
met hun privéleven.
Om hier een oplossing voor aan te reiken, startte markant
vzw het project ‘Home managers’. Home managers
ondersteunen de vrouwelijke zelfstandige door
het huishouden te runnen en er zo voor te zorgen dat
de vrouwelijke ondernemer niet overwerkt raakt. markant
vzw organiseert samen met Vokans opleidingen
voor toekomstige home managers en wil ervoor zorgen
dat alle werkende vrouwen ondersteuning kunnen
vinden voor hun huishoudelijke taken.
Om de ondernemende vrouw te ondersteunen in de
zaak wanneer zij tijdelijk niet beschikbaar is, zette
markant vzw het project de ‘Vliegende ondernemer’ op
touw. Vliegende ondernemers zijn zelfstandigen die
ondernemers vervangen wanneer zij tijdelijk hun zaak
niet kunnen runnen door ziekte, ongeval, zwangerschap
... Op de website www.vliegendeondernemers.
be kunnen opdrachtgevers en vliegende ondernemers
elkaar vinden. markant vzw wil dit systeem verder bekendmaken
en inbedden in het sociaal statuut van de
zelfstandige.

W E R K G R O E P E N
3.2
De rol van vrouwen in het bedrijfsleven
Bijdrage van Dominique Estenne,
gedelegeerd bestuurder DOGI S.A.
De komst van vrouwen op de arbeidsmarkt heeft in de
tweede helft van de 20e eeuw een heuse revolutie teweeggebracht
in de westerse bedrijfswereld.
Deze vrouwen zijn al snel een belangrijke rol gaan spelen
in de economische en sociale ontwikkeling van de
westerse landen, een rol die wordt erkend, benadrukt
en ondersteund door de Europese instellingen.
Maar ondanks de evolutie van de visies en de wetgeving
op het vlak van gelijkheid, krijgen vrouwen in de loop
van hun professionele carrière nog steeds met heel wat
moeilijkheden af te rekenen, vooral vrouwen die willen
opklimmen tot kaderlid of een leidinggevende functie.
Gelijkheid tussen mannen en vrouwen op beslissingsniveau
is een sociale kwestie, waarbij het cruciaal is om
vrouwen aan te moedigen om sterker door te dringen
tot de hoogste posities.
Pariteit is de grondslag van het evenwicht van de moderne
en toekomstige wereld.
Vrouwen moeten net als mannen verantwoordelijk zijn
voor de wereld waarin wij leven.
Een evenredige vertegenwoordiging van vrouwen en
mannen in de bedrijfswereld is, net als elke diversiteitsfactor,
een echte drijvende kracht van de prestatie.
Ondanks een vervrouwelijking van de functies in de
meeste bedrijven (vaak tot 50% van het algemene personeelsbestand)
en ondanks een belangrijke toename
van het aantal vrouwen met ten minste een universitair
diploma op zak , moet men jammer genoeg vaststellen
dat deze ontwikkeling niet weerspiegeld wordt in de
leidinggevende functies van bedrijven, waar de gelijkheid
tussen mannen en vrouwen nog ver te zoeken is.
Er zijn diverse en uiteenlopende argumenten vóór een
beleid ter ondersteuning van de plaats van vrouwen
op beslissingsniveau:
De helft van het talentvol potentieel zal uit vrouwen
bestaan: tegen 2010 zal de pensionering van de “papy
boomers” de demografi sche managementstructuur
danig door elkaar schudden. Bedrijven zullen nieuwe
talenten moeten aanwerven om hen te vervangen
en een beroep moeten doen op vrouwen met steeds
hogere diploma’s. Bedrijven die een diversiteitsbeleid
voorleggen, zullen de beste medewerk(st)ers
aantrekken.
De helft van de markt bestaat uit vrouwen: het economisch
gewicht van vrouwen wordt steeds groter.
Vrouwen hebben niet alleen een actief aandeel in
de creatie van diensten en goederen, maar ze zijn
ook heel veeleisende verbruiksters die willen dat hun
fi jngevoeligheid erkend wordt. Hun koopkracht zal alleen
nog toenemen en richt zich ook op andere dan
huishoudelijke domeinen. Door de aanwezigheid van
vrouwen op beslissingsniveaus zullen de behoeften
van deze verbruikersgroep sneller ingevuld kunnen
worden.
De toegevoegde waarde van vrouwen voor de onderneming:
vrouwen zijn een bron van energie en innovatie
en kunnen een concurrentievoordeel bieden
door hun veelzijdige aanpak. Tal van Amerikaanse
studies hebben aangetoond dat bedrijven met vrouwen
op beslissingsniveaus veel rendabeler zijn en ook
beter scoren op andere operationele criteria, zoals tevredenheid
van klanten en werknemers.
Werkgroepen | 35

De verwachtingen van de toekomstige generatie:
jonge mannen en vrouwen die op de arbeidsmarkt
terechtkomen, proberen een evenwicht te vinden tussen
de rol van mannen en vrouwen, zowel privé als
professioneel, en hebben dus andere motivaties en
carrièreverwachtingen.
Sociale en politieke druk: de Europese instellingen
hebben de voorbije jaren een aantal richtlijnen opgesteld
om een betere vertegenwoordiging van vrouwen
te eisen op de beslissingsniveaus van bedrijven. Deze
laatste moeten hier ook rekenschap over afleggen.
De regels inzake Corporate Governance: Een evenredige
vertegenwoordiging in de bestuursorganen en
Raden van bestuur wordt gezien als een bewijs van
goede bedrijfsvoering. Het vormt een verrijking voor
deze bedrijven door een gediversifieerde benadering
van de talenten, ideeën, ervaringen, gevoeligheden en
wordt steeds vaker geëist door de aandeelhouders en
beleggers.
De verwezenlijking van een moderne en democratische
samenleving: de eerder vrouwelijke waarden
(betrokkenheid, emotionele intelligentie, respect voor
anderen, aanvaarding van verschillen ...) zijn een troef
voor bedrijven die een culturele omwenteling doormaken
als gevolg van fusies en herstructureringen.
De integratie van vrouwen is een indicator voor het
welslagen van de multiculturele integratie en voor
alle andere vormen van diversiteit (leeftijd, nationaliteit,
cultuur ...). Het is ook een voordeel voor bedrijven
die nieuwe markten willen aanboren.
Aanbevelingen
Opdat vrouwen beter vertegenwoordigd zouden zijn in
de leidinggevende functies van een bedrijf, zijn maatregelen
nodig op maatschappelijk niveau (macro-economisch)
en ook binnen de bedrijven zelf (micro-economisch).
Als actor met de grootste invloed op de publieke
opinie, moet de overheid een cultuur ondersteunen
waarin de gelijkwaardige positie van vrouwen in de
economie wordt gestimuleerd en waarin vrouwen de
kans krijgen om door te dringen tot de hoogste hiërarchische
functies.
Deze sterke politieke wil komt vooral tot uiting in:
- een oproep vanwege de overheid tot een sterkere aanwezigheid
van vrouwen in de Raden van bestuur van
privébedrijven en in leidinggevende functies;
- de creatie van een “label van gelijkheid” ter valorisatie
en beloning van bedrijven die zich inzetten om deze
paritaire cultuur te creëren;
- hulp bij de oprichting en ontwikkeling van netwerken
waarin vrouwen ervaringen kunnen uitwisselen, vooral
in hogescholen en universiteiten;
- de organisatie van seminaries met de steun van de
bevoegde instanties, in samenwerking met de grote
bedrijven;
36 | Vrouwen bouwen aan Brussel
- hulp bij de creatie van een website om informatie te verspreiden
en de beste praktijken in de kijker te plaatsen.
Binnen de onderneming moet een HR-beleid worden
ingevoerd dat aangepast is aan de fases in het leven
van vrouwen en aan de evolutie van de diversiteit.
De ondersteunende initiatieven moeten in de eerste
plaats:
- het dagelijks werk van vrouwen in de onderneming
makkelijker maken via een flexibeler werkrooster en
via het aanbieden van diensten, zoals kinderopvang,
zodat vrouwen een evenwicht kunnen vinden tussen
hun privéleven en hun professionele leven;
- vrouwen alle kansen bieden via initiatieven rond coaching,
mentoring, bijscholing, enz.;
- vrouwen de kans geven om meer strategische functies
uit te oefenen, meer betrokken te raken en hun competenties
te bewijzen;
- bijdragen aan het doen evolueren van de regels van
het spel door rekening te houden met aangepaste carrièrecycli;
- verschillen in gedrag tussen mannen en vrouwen aanvaarden.
Uiteraard moeten ook de topmanagers de voordelen
inzien van een integratiebeleid ten voordele van vrouwen
en vooral van:
- het concurrentievoordeel dat een gediversifieerde
aanpak van de problemen met klanten en markten
kan bieden;
- de behoefte aan steeds meer gediversifieerde (en dus
ook vrouwelijke) gevoeligheid in het leiden van mannen
en vrouwen, met name in overgangssituaties (fusie,
herstructurering, toegang tot nieuwe markten);
- de bijdrage van de onderneming aan de ontwikkeling
van een moderne en democratische samenleving en
de aanpassing aan de verwachtingen van de toekomstige
generatie.
De sociale partners moeten bewust gemaakt worden
van de overheidsmaatregelen en moeten aangemoedigd
worden om een actieve rol te spelen.
De pers is een belangrijke factor in de opinievorming,
dus ten opzichte van hen moet er ook een sensibiliseringscampagne
gevoerd worden en moet ook bewust
gemaakt worden van deze kwestie. Door de nadruk te
leggen op het collectieve belang, de vermenselijking
van de samenleving en de duurzame ontwikkeling, allemaal
aspecten die verband houden met de invoering
van een gelijkekansenbeleid, kunnen de media bijdragen
aan de mobilisatie van vrouwen en hen bewust
maken van de macht die ze vertegenwoordigen.

W E R K G R O E P E N
3.3
Debat in de werkgroepen
Nathalie Gilson, Brussels volksvertegen-
woordiger, voorzitster van de werkgroep
Els Ampe, Brussels volksvertegenwoordiger,
voorzitster van de werkgroep
Het debat begon met een getuigenis van mevrouw
Jacqueline De Sy.
In 2005 ontving zij de prijs van de Kamer van koophandel
en nijverheid van Brussel voor haar onderneming ‘Dîner
chez Soi’. Toen mevrouw De Sy dit bedrijf oprichtte in de
jaren 90 was ze net gescheiden, had ze geen diploma en
geen professionele ervaring. Dîner chez Soi is uitgegroeid
tot een bedrijf dat mooie feesten opluistert en hoogkwalitatief
materiaal voor tafeldecoraties verhuurt in binnen-
en buitenland.
Haar getuigenis kan vrouwen inspireren die graag
een eigen bedrijfje zouden opstarten maar om allerlei
redenen twijfelen (ontbreken van een diploma, schrik voor
het onbekende).
De belangrijkste hinderpalen waarmee ze werd geconfronteerd,
waren het ontbreken van een diploma en de
afwezigheid van het eigen beheer van de inkomsten van
haar onderneming. Mevrouw De Sy was verplicht avondonderwijs
bedrijfsbeheer te volgen om zich als zelfstandige
te kunnen vestigen. Ze had geen diploma secundair onderwijs.
Deze studies betekenden voor haar ook een eerste
stap in netwerking. Nu komt ze nog steeds maandelijks
samen met enkele medestudenten van toen om hun gedeelde
problemen als managers te bespreken. Dit netwerk
is voor haar echt heel belangrijk.
Daarnaast was het autonoom beheer van de inkomsten
van haar onderneming een grote stap vooruit. Tijdens de
opstartjaren van haar onderneming was de scheiding van
mevrouw De Sy nog niet uitgesproken en was de handtekening
van haar man vereist op officiële documenten van
haar onderneming.
“Optimisme, humor, de kracht om te vechten en vol te houden
in moeilijke momenten, een voorbeeld willen zijn voor
mijn kinderen, dit zijn allemaal eigenschappen die mijn
onderneming gebracht hebben waar ze vandaag staat”
(Mevrouw De Sy).
Werkgroepen | 37

Welke houding neemt het beleid aan tegenover de
voorstellen rond dienstencheques en home managers?
Het systeem van de dienstencheques is reeds
ruim verspreid en het project van de home managers
wordt momenteel onderzocht op haalbaarheid.
Uit de vele getuigenissen blijkt dat de kennis van het
Nederlands en het Frans een heel grote struikelblok
blijft. Vooral vrouwen van allochtone afkomst voelen
zich uitgesloten door hun gebrekkige kennis van
één van beide landstalen, ze willen zich verenigen
om zo uit hun isolement te geraken. Contacten met
vrouwen die vertrouwd zijn met de Belgische structuren
zouden hen kunnen helpen van start te gaan.
Bovendien kan het systeem van “coaching” worden
aangewend om vooruit te raken en een eigen project
op te starten.
Welke netwerken zijn het interessantst, gemengde
netwerken of netwerken met uitsluitend vrouwen?
Beide vormen van netwerken hebben hun voordelen
en zijn bovendien complementair. Op de website van
Amazone worden een reeks netwerken vermeld.
3.4
38 | Vrouwen bouwen aan Brussel
Besluit en aanbevelingen
1. Ondersteunen van netwerken voor vrouwen
2. Vervrouwelijken van het beeld van de ondernemer
3. Coaching en mentoring voor vrouwelijke ondernemers
4. Creëren van opleiding en een wettelijk kader voor homemanagers
5. Promotie van de zogenaamde ‘vliegende ondernemers’
De maatschappij is vandaag nog steeds te weinig
aangepast aan twee voltijds werkende ouders. Het
schoolregime is niet aangepast aan het werkregime.
Dus is het nodig dat er een voldoende uitgebreid
aanbod is aan buitenschoolse activiteiten die voor
iedereen toegankelijk en betaalbaar zijn. Home managers
zouden ook een grote hulp kunnen betekenen
tijdens de schoolvakanties.
Eigenlijk wordt er te weinig gesproken over vrouwen
zonder diploma. Ze trouwen vaak voor ze hun
studies hebben beëindigd. Vrouwen zonder diploma
secundair onderwijs bevinden zich bij een scheiding
in een zeer kwetsbare positie. Bij het herinschakelingsbeleid
zou men meer rekening moeten houden
met deze groep vrouwen.
Ook naar vrouwen zonder papieren toe zou een actief
beleid moeten gevoerd worden, ze hebben geen
toegang tot de reguliere arbeid.
6. Optimaliseren van de informatieverspreiding voor vrouwen voor het opstarten van hun eigen
onderneming
7. Human Ressources Managers bewust maken van de noodzaak en de meerwaarde van vrouwen
op verantwoordelijke posities binnen bedrijven
8. Gelijkekansenlabel uitreiken aan bedrijven die gelijke kansen garanderen op ieder niveau in
hun bedrijf
9. Het systeem van dienstencheques uitbreiden
Ontwikkelen van het micro-krediet en andere financieringsvormen voor het opstarten van
een onderneming door vrouwen
10. Ondersteunen van netwerken voor vrouwen

W E R K G R O E P E N
4.1
Werkgroep Veiligheid in de openbare ruimte
Toelichting van enkele begrippen voor een beter inzicht in de
openbare ruimte in de hedendaagse stad - Openbare ruimte in
genderperspectief
Bijdrage van Livia de Bethune,
architect-stedenbouwkundige
Wat is de publieke ruimte vanuit architecturaal oogpunt?
Het is vooral een agora, een forum waar het
openbare leven plaatsvindt. Traditiegetrouw, in de
patriarchale samenleving, bestond er een tweedeling:
mannen verplaatsen zich vooral in de openbare ruimtes,
terwijl de bewegingsruimte van vrouwen beperkt
bleef tot de private ruimte. Deze tweedeling is geëvolueerd,
maar een aantal aspecten van deze “scheiding
der geslachten” is vandaag nog steeds zichtbaar.
Er zijn verschillende factoren die veiligheid en het veiligheidsgevoel
in de hand kunnen werken. Ten eerste
zijn er de verschillende manieren waarop de toe-eigening
van de openbare ruimte kan gebeuren door de
verschillende gebruikers ervan in de stad. Wanneer
er een meervoudige toe-eigening is en de gehele gemeenschap,
jong en oud, man en vrouw, wijkbewoners
en bezoekers, zich kan identifi ceren met een plek dan
is er ook geen onveiligheidsgevoel.
Werkgroepen | 39

Een dominante toe-eigening karakteriseert zich als
een manifestatie door een kleine subgroep waar de
zwakkeren door sterkeren worden verdrongen. Vaak
gebeurt dit bij ruimtes die hun oorspronkelijke functie
of structuur verloren hebben (centrumwijken waar de
bewoners vertrokken zijn, leegtes naast grootschalige
nieuwe projecten, ...). Op dit soort ruimtes is er geen
sociale controle meer en deze subgroep eigent zich
deze ruimte toe en voelt er zich de baas. De anderen,
de “zwakkeren” voelen zich er niet op hun gemak en
voelen zich onveilig.
Traditioneel gegroeide steden hebben een evenwichtige
structuur waar elkeen zijn plek vindt maar voor
nieuwe publieke ruimtes kan het belangrijk zijn om
de verschillende plekken te definiëren naargelang hun
“doelpubliek”. Zo wordt bijvoorbeeld een speelhoek
gereserveerd voor de jongste kinderen.
Ten tweede bepaalt ook de continue activiteit en het
multifunctioneel gebruik van de ruimte overdag en ‘s
avonds de (on)veiligheid in een stad. Een traditioneel
plein biedt een plek voor iedereen: vrouwen, ouderen,
spelende kinderen, ... Maar deze pleinen werden de
laatste jaren vaak verdrongen door de auto’s. Als oplossing
hiervoor heeft men vanaf de jaren ‘60 winkelwandelzones
gebouwd. Het probleem hierbij is dat
deze ‘s nachts vaak leeg zijn, dat ze moeilijk toegankelijk
en dat er weinig mensen wonen door de hoge
woningprijzen. Er is ‘s avonds dus geen sociale controle.
De multifunctionaliteit van de gebouwen met
cinema, theater, winkels, woningen, café, ... genereert
activiteit overdag en ‘s avonds in de aansluitende
openbare ruimte.
De derde factor waardoor het veiligheidsgevoel kan
beïnvloed worden, benadrukt de aandacht voor het
openbaar vervoer en de moeilijke (ondergrondse) publieke
ruimte. Hier dient speciale aandacht aan besteed
te worden zodat deze zich goed zouden kunnen
integreren in het stedelijke weefsel. Het openbaar vervoer
zorgt vaak voor een groter onveiligheidsgevoel bij
vrouwen, ouderen en kinderen. Zij gebruiken het openbaar
vervoer het meest en zijn er dus gevoeliger voor.
Vooral de metrostations met hun grote ondergrondse
ruimtes, hun ondergronds karakter, de moeilijke leesbaarheid,
het onaangenaam kunstlicht en de onduidelijke
inrichting dragen bij tot de onveiligheid of het
onveiligheidsgevoel. De aanleg van deze stations dient
met grote zorg aangepakt worden als volwaardige,
kwalitatieve openbare ruimtes. Ook een vlotte toegankelijkheid
voor elk is hier essentieel, in het bijzonder
mindervaliden, kinderwagens en ouderen.
40 | Vrouwen bouwen aan Brussel
Concrete actievoorstellen
Zorg voor sociale mix en continue activiteit in de stad
Bv. de Sint-Hubertusgalerij (versus de Nieuwstraat)
te Brussel.
De galerij is zowel overdag als ‘s nachts open. Ze
is multifunctioneel: winkels, cafés, restaurants,
theaterzalen op het gelijkvloers, woningen/appartementen
op de verdiepingen. Er is een continue
activiteit waardoor er levendigheid wordt
gecreëerd en het onveiligheidsgevoel vermindert.
Het is een uitzonderlijk voorbeeld aangezien er
vaak monofunctioneel wordt gewerkt: per wijk is
er één activiteit: alles wordt gesplitst. De Nieuwstraat
bijvoorbeeld is enkel een winkelstraat die
er ‘s avonds doods en verlaten bij ligt, waardoor er
het onveiligheidsgevoel ‘s avonds groot wordt.
Een integrale aanpak van projecten van openbare
ruimte en infrastructuur los van het sectorale denken
Bv. het stationsproject te Leuven (architect-
architectenbureau M. Sola Morales).
De parking onder het stationsplein is een goed
voorbeeld van een integrale aanpak. De verschillende
verkeersmodi worden hier ook aan elkaar
gekoppeld: de parking is niet afgesloten van het
bovenliggend plein. Er is een visueel contact tussen
het bovengrondse plein en de ondergrondse
parking.
Bijzondere aandacht voor de ruimtelijke kwaliteiten
van moeilijke openbare ruimtes, zoals (ondergrondse)
parkings en openbare vervoersinfrastructuren
Bv. de parking van de Grote Markt te St.-Niklaas
(architect- architectenbureau Cepezed).
De parking onder de markt is niet afgesloten
maar vormt juist een continuïteit met het plein.
Vanuit de parking kan je meteen het plein zien en
omgekeerd, waardoor de sociale controle groter
is. De parking wordt een deel van de openbare
ruimte.
Bv. de Veemarkt te Kortrijk (architect-architectenbureau
SumProjet). De ondergrondse parking
heeft toegangspaviljoentjes en een trapkoker uit
glas waardoor het natuurlijk licht tot beneden
binnenvalt en oriënterend werkt voor de gebruikers.
De parking is opgebouwd uit halve niveaus
zonder scheidende wanden en dit verleent zichten
en leesbaarheid.

Bv. de Doorniksewijktunnel te Kortrijk (architect-
architectenbureau SumProjet). De tunnel,
een verbinding tussen het stadscentrum en de
buitenwijken, werd aangelegd in de jaren ‘70 en
vooral gedomineerd door de auto’s. De voetgangers
moesten door een aparte gang wandelen.
Bij de heraanleg van deze tunnel werd de ruimte
zoveel mogelijk opengewerkt, de passage voor
de fietsers en wandelaars werd open aangelegd
op een halve verdieping hoger waardoor deze
weggebruikers meer controle kunnen verwerven.
De tunnel werd verkort waardoor het natuurlijk
licht dieper in de tunnel kan dringen. Daarnaast
werd een lichtwand geïnstalleerd. Deze zorgt voor
een voortdurende animatie doordat de kleuren
van deze verlichting continu wisselen waardoor
er speelsheid en levendigheid wordt gecreëerd en
het veiligheidsgevoel groter wordt.
Een leefbaarheidseffectenrapport voor de verschillende
gebruikers van de openbare stedelijke ruimte, met
onder meer aandacht voor ruimtelijke leesbaarheid,
lichten en veiligheid
Bv. de aanpak van Lyon (o.a. Lichtplan). Een integraal
plan werd ontwikkeld voor de gehele stad,
zowel voor het centrum van de stad als voor de
rand. Het doel van dit plan was een herwaardering
van de mobiliteit van de publieke ruimte
en de verlichting. Bij de ontwikkeling van het
lichtplan werd zowel aandacht verleend aan
functioneel licht als aan de sfeerverlichting van
de monumenten. De lichtintensiteit heeft immers
een grote invloed op de ervaring van de ruimte en
de veiligheidsbeleving.
Een participatieve aanpak bij de ontwikkeling van de
openbare ruimte
Bv. de aanpak van Montreal. In Montreal is er een
vrouwengroep, CAFSU, Comité d’action femmes
et sécurité urbaine (www.femmesetvilles.org)
al jaren actief die een participatieve aanpak, ter
verbetering van de veiligheid van de publieke
ruimte, heeft opgezet. Ze werken vandaag nauw
samen met de stad. Ze worden geconsulteerd en
organiseren o.a. wandelingen doorheen de stad
en vragen aan de (vrouwelijke) bewoners van de
verschillende wijken hun mening over hun wijk en
de geplande projecten. Een zeer sterke participatieve
aanpak dus...
Werkgroepen | 41

W E R K G R O E P E N
4.2
Prostitutie
Bijdrage van Sophie Jekeler, voorzitster van Le Nid
42 | Vrouwen bouwen aan Brussel
Zonder te veronderstellen dat mannen dit anders ervaren
of dat alle vrouwen het op deze manier ervaren,
stellen we vast dat tal van vrouwen vertellen dat ze
zich onveilig voelen als ze ‘s nachts op een openbare
plaats zijn en in een omgeving waar weinig andere
vrouwen komen.
Probeert u zich dan eens in te denken wat prostituees
elke nacht moeten doormaken ...
Omdat de meeste prostituees vrouwen zijn, kunnen
bepaalde factoren die dit gevoel van onveiligheid in de
hand werken ook, complementair of cumulatief, van
toepassing zijn op alle andere vrouwen. Bijvoorbeeld:
een precaire administratieve situatie;
de afstand ten opzichte van de stadscentra;
het relationele isolement;
de economische kwetsbaarheid;
de sociale en culturele marginaliteit;
de moeilijke toegang tot huisvesting.
Geen verblijfsvergunning hebben, gevangen zitten in
een netwerk van mensenhandelaars, economisch afhankelijk
zijn van hun echtgenoot en door hun precaire
administratieve en fi nanciële situatie hebben deze
vrouwen weinig bewegingsvrijheid en kunnen ze ook
geen gestructureerd sociaal leven opbouwen:
omdat hun echtgenoot dit niet toelaat;
omdat ze moeilijk opvang vinden voor de kinderen
door de verbroken familiebanden;
omdat hobby’s duur zijn en ze het huishoudgeld
daar niet voor kunnen gebruiken.
Omdat ze buiten het stadscentrum wonen, zijn deze
vrouwen verplicht om het openbaar vervoer te gebruiken
dat onder invloed van de media een onveilig
imago heeft gekregen.
Vanaf een bepaald uur durven sommige vrouwen de
bus of de metro niet meer te nemen.

Is dit een zoveelste vorm van ongelijkheid?
Daarnaast krijgen vrouwelijke prostituees af te rekenen
met andere specifieke elementen die dit onveiligheidsgevoel
versterken:
steeds frequentere controles door de politie;
het aanklampen van mannen dat hen in een kwetsbare
positie stelt;
de prostitutie zelf, die sommige feministen zelfs beschouwen
als een daad van geweld als gevolg van
een sociale verhouding waarbij het mannelijke principe
overheerst.
De vzw Le Nid, die actief is in de prostitutiewijken van
de hoofdstad, stelt een gespannen verhouding vast in
het sociale klimaat rond straatprostitutie en ook een
toenemend gevoel van onbehagen en onveiligheid bij
prostituees.
Het team van maatschappelijk werkers, vaak bijgestaan
door tolken, zoekt contact met de mensen in
het prostitutiemilieu: op straat, in bars en achter ramen
... om een vertrouwensband op te bouwen en hen
te informeren over de diensten die door de vereniging
worden aangeboden.
Ook kunnen mensen dag en nacht terecht bij de sociale
diensten met medische, psychologische, sociale of
juridische problemen, al dan niet in het kader van een
sociaal-professionele integratie.
Le Nid voert ook een informatie- en bewustmakingscampagne
gericht op studenten, sociale actoren en
het grote publiek.
Mensen die zich prostitueren worden immers nog te
vaak met minachting bekeken en dit ervaren zij als
kwetsend en marginaliserend.
Om een mentaliteitswijziging teweeg te brengen, probeert
Le Nid objectieve informatie te geven over de realiteit
van prostitutie en de factoren die hiertoe leiden.
In Brussel is bijna 90% van de mensen in de zichtbare
prostitutie, waartoe het team van Le Nid toegang
heeft, van buitenlandse afkomst. Dit maakt dat de
strengere identiteitscontroles, de systematische arrestatie
van mensen zonder geldige verblijfsvergunning,
de regelmatige repatriëringen van mogelijke illegalen,
enz. een algemeen klimaat van angst en onveiligheid
creëren.
Daarbij komt nog:
het gedrag van de klanten en “nieuwsgierigen”;
de echte of veronderstelde aanwezigheid van pooiers
in de onmiddellijke omgeving van de prostitutieplaatsen;
de ontevredenheid van buurtbewoners die last hebben
van het lawaai, aanklampen, afval: spuiten, condooms,
enz.
Deze laatste factor heeft waarschijnlijk aanleiding gegeven
tot de invoering van een repressief beleid om de
straatprostitutie in te perken. Dit beleid is op zijn best
inefficiënt te noemen en heeft op zijn slechtst geleid
tot een verborgen vorm van prostitutie.
Dit beleid, dat werd uitgewerkt zonder inspraak van de
verenigingen op het terrein en de sociale actoren in de
wijk, wil straatprostitutie vooral ontmoedigen door:
aanklamping in bepaalde straten te verbieden;
de verkeerssituatie te wijzigen;
diverse belastingen – op de gevels, bordelen,... -
waardoor vrouwen die zich op straat en op zichtbare
plaatsen prostitueren, onder steeds grotere economische
druk komen te staan.
Wij maken ons vooral zorgen over deze economische
druk die prostituees ertoe aanzet hun gezondheid in
gevaar te brengen. Bepaalde klanten zijn immers bereid
om meer te betalen voor onbeschermde seksuele
contacten en dus zijn de meest kwetsbare prostituees
bereid om klanten te aanvaarden die geen condoom
gebruiken, met alle risico’s van dien, niet alleen voor
henzelf maar op termijn ook voor de volksgezondheid.
Als eerstelijnsactor in het prostitutiemilieu, plant Le
Nid tal van concrete acties:
op het vlak van preventie en in samenwerking met
de vzw Garance: organisatie van een cursus zelfverdediging
voor vrouwelijke prostituees. Een opleidingsprogramma
zou specifiek aangepast kunnen
worden aan de diverse vormen van fysiek en verbaal
geweld waar prostituees mee te maken krijgen;
een sterkere aanwezigheid van de medewerkers op
het terrein in de betroffen wijken om prostitutie zo
goed mogelijk te integreren in de stadscentra;
oprichting van een sociaal actieplatform zoals dat
ook bestaat in Luik en Charleroi;
bewustmaking van alle sociale actoren en politieke
vertegenwoordigers (en vooral vrouwen): artsen, politieagenten,
magistraten, OCMW’s, veiligheidscontracten,
enz.;
organisatie van een bewustmakingscampagne gericht
op de klanten over de verspreiding van soa’s en hiv.
Al deze actiemaatregelen zouden kunnen helpen om
prostitutie een plaats te geven in het stedelijke sociale
weefsel.
Werkgroepen | 43

Andere steden hebben overigens een beheersbeleid
uitgewerkt op het vlak van prostitutie dat overweging
verdient:
De stad Antwerpen heeft de prostitutie geconcentreerd
in een duidelijk afgebakende zone. Buiten
deze zone is prostitutie verboden en kunnen zowel
prostituees als klanten beboet worden.
In Barcelona wordt een proefproject gevoerd waarbij
de plantsoenendienst een aantal mensen heeft aangeworven
die uit de prostitutie willen stappen.
In tegenstelling tot Antwerpen wil Londen prostitutie
behouden in de hele stad en hier mogen prostituees
nu samenwerken in een “coöperatie” van 2 of
3 mensen.
44 | Vrouwen bouwen aan Brussel

W E R K G R O E P E N
4.3
Debat in de werkgroep
Dominique Braeckman, Brussels volksvertegenwoordiger,
voorzitster van de werkgroep
Marie-Paule Quix, Brussels volksvertegenwoordiger,
voorzitster van de werkgroep
Wat is er in Brussel al gebeurd inzake de herinrichting
van de openbare ruimte? De heraanleg van de
centrale Anspachlaan is gepland voor 2007. Het aantal
rijstroken zou herleid worden van vier tot twee.
Men wil ook het metrostation herbekijken. Er wordt
gedacht aan het beperken van het aantal toegangen,
en een verbetering van de verlichting en de toegankelijkheid
van de resterende uitgangen. Hiervoor
moeten nog middelen vrijgemaakt worden.
In een stad zoals Brussel neemt het autoverkeer
steeds toe. Het is dus essentieel dat de kwaliteit van
het openbaar vervoer verbeterd wordt. Het mobiliteitsbeleid
dient rekening te houden met de genderdimensie
en de situatie van personen met een
handicap. Ook oudere mensen krijgen heel weinig
respect in het verkeer. Zij worden vaker fysiek en verbaal
bedreigd. Veel ouderen vinden dat de bussen
veel te snel rijden, en dat de vervoerscapaciteit zou
moeten opgetrokken worden, en de netheid en de
fysieke toegankelijkheid verbeterd.
Jongeren lopen vaak verloren op straat. Men zou
de toekomstperspectieven van de jongeren moeten
verbeteren. Veel ouders kunnen hun kinderen niet
helpen. Jongeren maken hun studies niet af, lopen
doelloos over straat en begaan stommiteiten, zoals
zakkenrollen of vandalisme. Het ontbreekt hen
aan onthaal of nuttige vrijetijdsbesteding. Voor
veel mensen verhoogt dit het onveiligheidsgevoel.
Dit zijn vaak ongerechtvaardigde angsten. Een constructieve
dialoog zou al een eerste stap in de goede
richting zijn.
Vrouwen moeten het lef hebben hun plaats in de
openbare ruimte op te eisen. Wanneer vrouwen
zich verenigen kunnen ze zich versterken. Het is dus
noodzakelijk dat verenigingen ondersteund worden.
De VZW Garance werkt reeds jaren rond het onveiligheidsgevoel
van meisjes en vrouwen in de
openbare ruimte en rond de geweldproblematiek
Werkgroepen | 45

op het werk en in het gezin. De MIVB heeft de
VZW Garance gevraagd een preventieproject uit te
werken rond het metrostation ‘Bockstael’. Zij onderlijnt
dat geen enkele preventiedienst van de
19 gemeenten de genderdimensie integreert in
haar projecten. Heel wat geld en energie wordt
geïnvesteerd in projecten die uitsluitend betrekking
hebben op jonge jongens die schoolmoe zijn.
Jammer genoeg speelt de media nog steeds geen
positieve rol in de beeldvorming van vrouwen.
Verenigingen die werken rond prostitutie zijn zich
vaak niet bewust van de overlast die de prostitutie
veroorzaakt voor de buurtbewoners. De buurtbewoners
vragen om openbare toiletten die onderhouden
worden. In deze buurten hebben prostituees
en buurtbewoners weinig contact met elkaar.
4.4
46 | Vrouwen bouwen aan Brussel
Besluit en aanbevelingen
Veiligheid in de prostitutiebuurten
1. cursussen zelfverdediging organiseren
Vroeger ging de jeugd uit die buurt nog sigaretten
kopen voor de prostituees, maar tegenwoordig
is er veel meer naakt te zien en vinden ouders het
moeilijk om er voorbij te gaan met hun kinderen.
Zowel de buurtbewoners als de prostituees zijn het
slachtoffer van deze situatie. Volgens een vertegenwoordigster
van de vzw Le nid zijn het de criminele
netwerken verbonden aan de prostitutie en het
agressieve lokken van klanten die beletten dat er op
een coherente manier kan samengewerkt worden
tussen de buurtbewoners en de prostituees. Dialoog
en overlegvergaderingen tussen beide groepen
zijn nochtans noodzakelijk.
2. de sociale werkers op het terrein versterken die aan conflictbemiddeling doen en zo het geweld
verminderen
3. een overlegplatform oprichten met alle betrokken actoren
4. goede praktijken uitwisselen
5. het uitstappen uit de prostitutie aanmoedigen
6. de prostitutie in de stad integreren, zonder er een getto van te maken
Veiligheid in de openbare ruimte
7. een gelijkekansenbeleid uitwerken in de 19 gemeenten
8. speciale aandacht besteden aan oudere vrouwen en personen met een beperkte mobiliteit, zoals
vrouwen met een kinderwagen
9. meer openheid en burgerzin bevorderen, zonder een gemeenschap te stigmatiseren, en hieraan onmiddellijk
de mogelijkheid koppelen om een klacht in te dienen of de gemeenteraden te interpelleren
10. meer aandacht en financiële middelen besteden aan de inrichting van parkings en metrostations
11. de openbare ruimte leesbaar maken, de verschillende functies van de openbare ruimte moet men
duidelijk kunnen aflezen
12. vrouwen betrekken bij de herinrichting van de openbare ruimte
13. het openbaar vervoer zodanig organiseren dat er minder snel gereden wordt en er ‘s avonds meer
openbaar vervoer bovengronds rijdt. Vrouwen zouden de mogelijkheid moeten krijgen om ’s avonds
een bus tegen te houden bij een onveilige situatie.
14. Het opstarten van een meldpunt: een info- en luisterlijn voor vrouwelijke slachtoffers van verbaal
geweld

W E R K G R O E P E N
5.1
Bijdrage van Judith Perneel, coördinator Steunpunt
Allochtone Meisjes en Vrouwen (SAMV)
Werkgroep Multicultureel Samenleven
Het versterken van allochtone meisjes en vrouwen
Het Steunpunt voor Allochtone Meisjes en Vrouwen
onderbouwt het emancipatie- en participatieproces
van allochtone meisjes en vrouwen door:
a) in te spelen op specifi eke noden en behoeften;
b) deze groep zichtbaar te maken binnen onze
samenleving.
Het vertrekpunt van de visie van het SAMV is een
emancipatie- en diversiteitsbeleid. Binnen het emancipatiebeleid
dient niet enkel aandacht te gaan naar
de diversiteit tussen mannen en vrouwen, maar evenzeer
naar de diversiteit tussen vrouwen onderling.
Deze invulling streeft in eerste instantie naar gelijke
kansen en keuzemogelijkheden voor allochtone meisjes
en vrouwen. Het bieden van gelijke kansen aan allochtone
meisjes en vrouwen kan slechts bewerkstelligd
worden indien er extra impulsen worden gegeven
aan hun emancipatie- en participatieproces en indien
er specifi eke aandacht en acties zijn, naast een inclusief
beleid.
Om een inclusief beleid waar te maken, waarbij allochtone
meisjes en vrouwen gehoord worden in diverse
beleidsdomeinen, moet hun stem krachtig genoeg
klinken. Dit is vooralsnog niet het geval en dit duidt op
Werkgroepen | 47

de nood aan specifieke acties/ondersteuning waarbij
empowerment centraal staat.
Het versterken van de allochtone meisjes & vrouwen
(empowerment):
Indien het beleid een sterk, aanspreekbaar middenveld
wil creëren/ondersteunen waarvan ook allochtone
vrouwen daadwerkelijk deel uitmaken, dient
voldoende aandacht te gaan naar het versterken van
deze groep. Het SAMV is ontstaan vanuit de leemte
rond de doelgroep allochtone meisjes en vrouwen en
vanuit de noden die zij aangaven met betrekking tot
het verhogen van de emancipatie en participatie.
Het Steunpunt werkt in eerste instantie rond de empowerment
van allochtone meisjes en vrouwen. Daarnaast
werkt het Steunpunt aan het ontwikkelen van
deskundigheid en de verspreiding ervan rond gender-
en etniciteitsdenken.
Empowerment heeft de bedoeling om individuen in
staat te stellen zelf in te grijpen op de werkelijkheid
zodat zij vat krijgen op hun leefwereld en leefomstandigheden,
in plaats van die te ondergaan. Het uitgangspunt
houdt in dat men vertrekt vanuit de positieve
krachten en deze activeert en bevordert.
Het emancipatie- en participatieproces van allochtone
meisjes en vrouwen is vaak een collectief proces,
waarbij twee emanciperende groeiprocessen onderscheiden
worden, namelijk interne en externe emancipatie.
Interne emancipatie heeft betrekking op de
allochtone culturele identiteit en de kracht die men
kan putten uit zijn/haar eigen culturele waarden en
gebruiken. Voor veel allochtone meisjes en vrouwen
vormt het zoeken naar een eigen emancipatie de basis
voor het opbouwen van een sterk positief zelfbeeld.
Tijdens dit intern emancipatieproces komt men vaak
ook in aanraking met de veranderende man-/vrouwverhoudingen
binnen de allochtone gemeenschappen
of uiteenlopende verwachtingen met betrekking
tot mannen en vrouwen binnen de gemeenschap.
Vrouwenverenigingen en andere vormen van groepswerk
met allochtone vrouwen zullen (of kunnen) een
belangrijke bijdrage leveren aan het stimuleren van
dit interne emancipatieproces, dat voor iedere vrouw
uiteraard verschillend is, maar dat gemeenschappelijk
heeft dat er gewerkt wordt aan de zelfstandigheid en
het kunnen/durven maken van keuzes.
Externe emancipatie betreft het opnemen van een rol
in het openbare leven en kan gelijkgesteld worden aan
participatie. De emanciperende effecten die voortvloeien
uit deze participatie, sijpelen vervolgens door
48 | Vrouwen bouwen aan Brussel
naar de huiskamer, binnenshuis. Anderzijds vormt de
interne emancipatie, zoals die vaak uitgebouwd wordt
in het verenigingsleven, een soort hefboom om participatie
te verwezenlijken. Emancipatie en participatie
vormen dus een soort wisselwerking waarbij ze elkaar
versterken.
Allochtone meisjes- en vrouwenverenigingen moeten
de nodige ondersteuning en ‘tools’ krijgen om deze
hefboomfunctie te vervullen. Het emancipatorisch
werken naar deze doelgroep toe is de voorbije jaren
steeds onderbelicht gebleven, gezien het werken met
allochtone vrouwen te vaak werd verengd tot een
welzijnsgebeuren. Het emancipatorisch werken met
allochtone vrouwen is nog in een beginstadium. Dit
emancipatorisch werken streeft naar keuzevrijheid
voor ieder individu in de groep; dit vraagt het werken
aan vaardigheden zoals mondiger worden, zelfstandig
(kunnen) zijn, eigen, bewuste keuzes kunnen/durven
maken, assertief kunnen zijn ... Emancipatie dient ook
in diverse contexten geplaatst te worden. Voor een
deel van de doelgroep is het een zoektocht naar emancipatie
binnen een Islamitische context. Daarnaast
geven ook veel vrouwen aan dat zij zoekende zijn om
een emancipatieproces uit te stippelen waarbij moet
gezocht worden naar strategieën voor een allochtone
vrouwenbeweging. Het feminisme van de ‘Vlaamse’
vrouwen is voor hen vaak geen haalbare/wenselijke
weg.
We ondersteunen deze empowermentprocessen door:
- de doelgroep te informeren en sensibiliseren (vb.
identiteit- video, Moudawana infosessies op markt,
naar Marokko en naar Turkije met delegatie, intern
debat, vakantieliefdes ...);
- visieontwikkeling op emancipatie van allochtone
vrouwen (vb. map emancipatorische werken met
allochtone vrouwen);
- ondersteuning te bieden (vb. begeleiden naar federaties,
subsidies, ...);
- methodieken te ontwikkelen (vb. opvoedingsondersteuning,
interculturalisering KSJ - Kleur Bekennen,
Kupido-spel);
- vorming op te zetten (vb. think different, moudawana
vormingsweekend, ...);
- aan netwerkontwikkeling te werken, zowel tussen
allochtone vrouwen als Vlaamse vrouwen als reguliere
diensten en instellingen (vb. verschillende
provincies vrouwenoverlegfora, bij acties stuurgroepen,
...);
- informatiedoorstroming (vb. brochures / vertaalde
audiocassettes over Marokkaanse familiewetgeving,
Latijns-Amerikaanse vrouwen, website, ...).

Dat deze nood en vraag aan een specifieke ondersteuning
en aanpak leeft, werd door de dialogen met een
200-tal allochtone vrouwen in heel Vlaanderen, nog
eens bevestigd.
En onze ervaring geeft aan dat het niet anders is in
Brussel:
Nood aan netwerkvorming in Brussel en specifieke
methodieken/‘tools’ in het Frans:
In Brussel kunnen we niet echt spreken van een goed
uitgebouwd netwerk van allochtone Nederlandstalige
allochtone vrouwen. Naast het feit dat er enkel een
Franstalige allochtone raad bestaat en geen Nederlandstalige
allochtone vrouwenraad, krijgen we ook
vaak vragen van Franstalige vrouwenorganisaties om
ondersteuning (financiële, administratieve, informatieve
...) en kunnen we ze vaak niet voorthelpen met
onze Nederlandstalige publicaties. Bovendien kan
het SAMV met haar huidige personeelsbezetting, die
reeds onvoldoende is voor het werkgebied Vlaanderen,
er maar met moeite Brussel bijnemen. Dit wil niet
zeggen dat er geen sporadische samenwerking is met
Brusselse allochtone vrouwenorganisaties (zowel Nederlandstalige
als Franstalige). De noden en behoeften
van de allochtone vrouwen zijn niet veel anders in
Brussel dan in Vlaanderen.
Naast het werken rond empowerment, moet er tevens
gewezen worden op het belang van de formele participatie
van allochtone meisjes en vrouwen aan de
samenleving omdat zij, ons inziens, vaak een duidelijke
kijk hebben op een aantal achterstellingmechanismen.
Zij kunnen constructieve bijdragen leveren
en oplossingen aanreiken om de processen die hun
achterstelling bestendigen te doorbreken en een gelijkekansenbeleid
voor allochtone meisjes/vrouwen te
realiseren. Dit impliceert dat er impulsen moeten gegeven
worden aan het gender- en etniciteitsdenken,
als onderdeel van het diversiteitsdenken, zowel binnen
het minderhedenbeleid als binnen andere domeinen.
Een algemeen beleid gaat vaak uit van een aantal vanzelfsprekendheden
die gebaseerd zijn op dominante
waarden en normen, zowel rond gender (mannelijkheid
– vrouwelijkheid) als rond etniciteit (de dominante
cultuur). Vanuit een gender- en etniciteitsdenken
wordt gepoogd deze vanzelfsprekendheden ter
discussie te stellen. Dit houdt in dat er binnen alle
beleidsdomeinen rekening wordt gehouden met de
effecten van de maatregelen, decreten, enz. op allochtone
meisjes en vrouwen.
Bij emancipatie van allochtone meisjes en vrouwen
kunnen gender en etniciteit niet van elkaar worden
losgekoppeld. Beide hebben een invloed op hun leven
en toekomstperspectieven. Het streefdoel van dit
‘kruispuntdenken’ is in een eerste fase een bewustwordingsproces
op gang brengen en in een tweede
fase het ontwikkelen van instrumenten om een genderbewuste
en interculturele samenleving te creëren.
We stellen vast dat op dit moment gender en etniciteit
worden beschouwd als twee los van elkaar staande
systemen. Wanneer er bijvoorbeeld een studiedag
wordt georganiseerd rond vrouwen en ICT, wordt er
veelal geen aandacht besteed aan allochtone vrouwen.
Anderzijds zien we dat het binnen projecten voor
en door allochtonen in eerste instantie om allochtone
jongens/mannen draait. Deze of/of manier van denken
heeft echter als consequentie dat steeds opnieuw
bestaande machtsposities worden genormaliseerd.
Dus een aanbeveling voor het Brussels Vrouwenforum:
naast het voorzien van mogelijkheden om te werken
aan de empowerment van allochtone vrouwen is het
zeker een ‘must’ dat er expertise verzameld wordt omtrent
het gender- en etniciteitsdenken. Dit zou ruimer
uitgedragen moeten worden naar zowel de partners
op het terrein als naar het beleid door zowel theoretische
deskundigheid als praktijkgerichte voorbeelden
bekend te maken opdat de betrokken instanties en
organisaties zich deze deskundigheid eigen kunnen
maken en toepassen binnen hun domein.
Werkgroepen | 49

W E R K G R O E P E N
5.2
Gender en etniciteit
Bijdrage van Zakia Khattabi, medewerkster bij de
Dienst Integratie van het Centrum van Gelijkheid
van Kansen en voor Racismebestrijding
50 | Vrouwen bouwen aan Brussel
We leven in een pluralistische samenleving met mensen
van diverse afkomst, diverse culturen en religies,
mensen met uiteenlopende waarden en ideeën. Deze
diversiteit is enorm verrijkend, maar leidt ook tot discussies
en eisen, spanningen en tegenkantingen die
een echte uitdaging vormen voor een democratische
samenleving. Hoe samenleven met alle verschillen
die kenmerkend zijn voor de moderne samenleving?
Hoe de diversiteit respecteren en tot ontplooiing laten
komen zonder de samenleving op te splitsen in tal
van subgroepen of afzonderlijke gemeenschappen?
Hoe de verschillen erkennen zonder afbreuk te doen
aan een gemeenschappelijk project waarbij burgers
hetzelfde doel nastreven? In een conjunctuur waar de
sociaal-economische uitsluiting steeds meer slachtoffers
eist en waar het steeds moeilijker wordt om iedereen
echt een rol te laten spelen, is de uitdaging nog
groter.
Het pluralistische België heeft enkele dringende vragen
te beantwoorden. Hoe de universele rechten – iedereen
wordt gelijk behandeld ongeacht de verschillen
– verenigen met de vraag om erkenning van specifi eke
behoeften? In welke mate mogen we uitkomen voor
onze verschillen en over welke fundamentele aspecten
van onze maatschappij kan geen compromis geduld
worden?
Vanuit feministisch standpunt brengt het pluralisme
enkele specifi eke uitdagingen mee. Vrouwen hebben
onlangs enkele fragiele overwinningen behaald op
het vlak van gelijkheid en moeten nu vechten om die
te behouden en uit te breiden. Vrouwen hier en elders
hebben in vele opzichten dezelfde behoeften en heel
wat feministische eisen gelden voor alle vrouwen.
Maar emancipatie volgt geen rechte lijn en evolueert
niet op alle vlakken in hetzelfde tempo. De emancipatie
van de vrouw kruist vandaag de dag de behoefte
aan erkenning van de culturele diversiteit, die een
bron van waardigheid is voor de migrantenbevolking,

en dit leidt tot heel wat verwarring. Hoe kunnen we
rekening houden met bepaalde bijzondere kenmerken
en tegelijkertijd de verwezenlijkingen van alle vrouwen
behouden?
De grote uitdaging voor deze vrouwen ligt in de tegenstelling
tussen de traditionele en de moderne
waarden.
De waarden van gendergelijkheid en autonomie voor
vrouwen zijn gevestigde waarden in de moderne wereld.
Als deze feministische waarden botsen met meer
traditionele visies van de rol van vrouwen, ontstaan
er spanningen. Vrouwen uit alle culturen hebben geprobeerd
en proberen nog steeds om de beperkte rol
te doorbreken die hen is opgelegd. Door te immigreren
hopen vele vrouwen aan een nieuw hoofdstuk te
beginnen, deel te gaan uitmaken van een moderne
samenleving. Ze nemen bepaalde moderne waarden
over en geven een nieuwe interpretatie aan de tradities
op basis van de gelijkheid tussen mannen en vrouwen
die deel uitmaakt van deze waarden. Maar hoewel
migrantenvrouwen via de immigratie in contact
komen met de moderne samenleving en bepaalde
patriarchale tradities in vraag gaan stellen, willen ze
niet gezien worden als een slachtoffer van het obscurantisme,
van hun gemeenschap. Ze benadrukken hun
verbondenheid met hun familie, met bepaalde traditionele
waarden.
Soms worden ze heen en weer geslingerd tussen de
dubbele identiteit van enerzijds een vrouw die verlangt
naar gelijkheid en anderzijds een lid van een
culturele gemeenschap of een religieuze groep die het
recht eist om anders te zijn.
Emancipatie en migratie
We kunnen van deze vrouwen niet verlangen dat zij
de emancipatiestrijd helemaal alleen voeren. Er zijn
twee mogelijkheden: van onderaf en van bovenaf. Bij
de eerste worden de middelen en individuele inspanningen
gecombineerd, de tweede is een initiatief van
de Staat (strijd tegen discriminatie, op het vlak van
persoonlijke wetgeving moet een duidelijk politiek
standpunt worden ingenomen om de prioriteit van
de gelijkheidsbeginselen te benadrukken zonder het
gebruikelijke principe van het persoonlijke statuut toe
te passen, dit wil zeggen de voorwaarden die van toepassing
zijn in het land van herkomst als in dit land
gediscrimineerd wordt).
Om de specifieke problemen te kunnen begrijpen
waarmee migranten geconfronteerd worden, moeten
we eerst weten wie ze zijn. Dit is niet gewoon een
kwestie van methodologie of statistische gegevens.
Door deze vraag te stellen en trachten te beantwoor-
den, kunnen we onrechtstreekse en rechtstreekse vormen
van discriminatie aan het licht brengen waarvan
vrouwen het slachtoffer zijn omdat ze vrouwen zijn,
omdat ze uit het buitenland komen of gewoon omdat
ze van buitenlandse afkomst zijn in het Europese land
waar ze wonen.
Wat bedoelen we precies met “migranten”? De reden
van de immigratie (economisch, politiek, familiaal), de
immigratieomstandigheden (legaal of niet), de sociale
situatie van de migranten, hun nationaliteit of hun
ontwikkeling in het gastland creëren een waaier aan
uiteenlopende situaties. Het is dus bijna onmogelijk
om een definitie te geven van een “typische” migrant,
gezien de uiteenlopende situaties en gezien de criteria
die elkaar overlappen en evolueren na verloop van
tijd en tijdens het “traject” van elke immigrant.
Om de situatie te kunnen schetsen vanuit het standpunt
van de vrouwen die geïmmigreerd zijn, moeten
we goed begrijpen dat het onderscheid dat vaak gemaakt
wordt tussen autochtonen en allochtonen en
het onderscheid tussen werkende en niet-werkende
vrouwen niet volstaat om de verschillen in hun situaties
te verklaren. Er is daarentegen een hele waaier
aan situaties die allemaal ontstaan zijn uit de migratie
en deel uitmaken van een proces.
In de meeste situaties worden vrouwelijke migranten
geconfronteerd met moeilijkheden waarmee hun
echtgenoot of broers niet of in mindere mate te maken
krijgen. Dit geldt vooral voor migrantenvrouwen
van Afrikaanse afkomst of uit landen waar een religieus
of gewoonterecht heerst. De discriminatie is direct
of indirect van aard. In beide gevallen is er sprake van
situaties die voortvloeien uit een historische, sociale
of juridische constructie waarbij de man het referentiepunt
is en blijft.
Vanuit het standpunt van de traditionele rolverdeling
worden vrouwen gezien als een instrument, als een
belangrijke motor van de integratie. De idee dat vrouwen
een strategische groep vormen voor de integratie,
is algemeen verspreid bij de politieke machthebbers
en is gebaseerd op een traditionele visie van de rol van
mannen en vrouwen, een visie waarbij mannen de
wetten en vrouwen de zeden bepalen, waarbij mannen
de maatschappij leiden en vrouwen de oeroude
waarden uitdragen. Als de integratie van vrouwen van
essentieel belang is, is dit juist omdat gendergelijkheid
veronderstelt dat deze vrouwen, die voornamelijk
huishoudelijke functies vervullen, ook toegang kunnen
krijgen tot de arbeidsmarkt, de openbare ruimte
en uiteindelijk tot autonomie indien ze dit wensen.
Werkgroepen | 51

Migrantenvrouwen krijgen af te rekenen met dezelfde
moeilijkheden als alle migranten: eventuele taalbarrière,
ondoorgrondelijke regels en codes in de gastsamenleving,
voor velen een abrupte overgang van dorp
naar stad met alle bijhorende veranderingen in de levenswijze
en de interpersoonlijke relaties, en tenslotte
een inschakeling in het professionele leven, die moeilijker
is naargelang het opleidingsniveau lager is. Toch is
de situatie van vrouwen nog moeilijker. Veel vrouwen
komen uit een land waar de alfabetiseringsgraad van
meisjes lager is dan die van jongens en zijn dus analfabeet
of ongeletterd. Door de omstandigheden van
de migratie zijn ze niet geneigd om de taal te leren, te
leren schrijven, deel te gaan uitmaken van de samenleving
van het gastland, vooral als ze niet onmiddellijk
een plaats vinden op de arbeidsmarkt. Immigratie
betekent voor hen nog een sterkere breuk omdat ze
terechtkomen in een omgeving waar de sociale regels
verschillen van die in het land van herkomst, waar
uitgebreide families en gemeenschappelijke dorpssolidariteit
plaats maken voor mononucleaire gezinnen
en individualisme, en waar de regels die de sociale betrekkingen
bepalen, niet gekend zijn.
De toepassing van een globale aanpak waarbij specifieke
en transversale acties worden gecombineerd,
is een beproefde methode voor de gelijkheid tussen
mannen en vrouwen. Vier gecombineerde actiepijlers
kunnen bekeken worden:
1. Migrantenvrouwen moeten toegang krijgen tot informatie
over de immigratiekwestie, maar ook tot
juridische en institutionele middelen ter bestrijding
van discriminatie. Omdat vrouwen onvoldoende vertegenwoordigd
zijn in verenigingen rond migrantenrechten,
hebben ze ook geen toegang tot deze
informatie. Er moet dus gestreefd worden naar een
sterkere vertegenwoordiging van vrouwen in verenigingen
rond migrantenrechten om rekening te
kunnen houden met de specifieke problemen die zij
ervaren als vrouw en als geïmmigreerde/immigrant.
Meer algemeen moet het begrip “gender” geïntroduceerd
worden in de rechten van de immigranten
en in het integratiebeleid.
2. Openbare actoren en verenigingen moeten meer
partnerschappen aangaan. Het is belangrijk om meer
steun te verlenen aan vrouwenverenigingen zodat zij
op gelijke voet kunnen deelnemen aan het leven in de
stad. Door hun doelstelling en hun streefdoelen hebben
deze verenigingen rechtstreeks voeling met de reele
situatie in de gastsamenleving en ze vragen van de
overheid niet enkel een financiële bijdrage maar ook
meer begeleiding bij hun diverse projecten.
52 | Vrouwen bouwen aan Brussel
3. Er moet ook rekening gehouden worden met de
specifieke discriminatie op de arbeidsmarkt waar
migrantenvrouwen vaak het slachtoffer van zijn.
4. Tot slot moet gelijkheid tussen mannen en vrouwen
een pijler worden in de strijd tegen raciale en culturele
discriminatie. Speciale aandacht moet uitgaan
naar dubbele discriminatie en naar middelen om efficiënt
strijd te leveren tegen de vaak verraderlijke
krachten die leiden tot sociale fragmentatie en die
het principe van gelijkheid aantasten.

W E R K G R O E P E N
5.3
Debat in de werkgroepen
Adelheid Byttebier, Brussels volksvertegenwoordiger,
voorzitster van de werkgroep
Fatiha Saïdi, Brussels volksvertegenwoordiger,
voorzitster van de werkgroep
Waarom wordt de terminologie allochtoon/autochtoon
nog steeds gebruikt? Veel vrouwen die als
allochtoon worden beschouwd zijn hier geboren,
hebben de Belgische nationaliteit. Men hoort bijvoorbeeld
liever de term ‘Belgische Marokkaan’.
De multiculturele dialoog is vaak een eenzijdige dialoog
van de Belgische gemeenschappen naar de allochtone
gemeenschappen. Er is nood aan vorming
rond de houding ten opzichte van de multiculturele
dialoog.
Het onderwijs schiet op vele vlakken tekort. ‘Mondiale
en burgerschapsvorming’ en diversiteit zouden
een vast onderdeel moeten uitmaken van het lessenpakket.
Mensen uit verschillende culturen kunnen
heel veel van elkaar leren. Stereotypen moeten
ontkracht worden. Daarnaast is roldoorbrekende
vorming ook heel belangrijk. Bestaan er wetenschappelijke
studies rond roldoorbrekende vorming?
Met deze vormingen start men best al in het kleuteronderwijs.
‘Als vrouwen willen we als een volwaardig persoon
erkend worden en niet altijd of systematisch in een
ondergeschikte rol geduwd worden, die ons volgens
de traditie zou zijn opgelegd.’ Hiermee moet rekening
gehouden worden bij de opmaak van vormings- en/
of opleidingsprogramma’s en daarnaast ook bij de
opmaak van het vrijetijdsaanbod. Aparte sportfaciliteiten
voor vrouwen bijvoorbeeld, zowel allochtone
als autochtone, kunnen heel belangrijk zijn.
Werkgroepen | 53

Diversiteit en empowerment gaan samen, ook in de
verschillende vrouwenorganisaties.
Vrouwen zijn zeer slecht geïnformeerd over hun
rechten. Zowel scholen als vrouwenorganisaties
kunnen hieraan tegemoet komen.
Er zijn grote verschillen tussen de verschillende generaties
allochtonen. Derde generatiekinderen hebben
het veel moeilijker dan de tweede generatie.
5.4
Besluit en aanbevelingen
1. Er is een grote diversiteit binnen de allochtone gemeenschap.
2. De allochtone vrouw is geen synoniem voor huisvrouw of moeder.
3. Vrijetijdsbesteding vormt een belangrijk onderdeel in de empowerment van vrouwen.
4. Vrouwen moeten hun rechten kennen en geïnformeerd worden. Niet enkel via brochures, maar
ook informatieverstrekking op plaatsen waar vrouwen samenkomen, bijvoorbeeld op markten.
Vrouwenorganisaties en scholen spelen hierin ook een belangrijke rol.
5. Statistieken zijn noodzakelijk om nepdiscussies te vermijden.
6. Positieve beeldvorming is zeer belangrijk. De media kan hierbij een grote rol spelen.
54 | Vrouwen bouwen aan Brussel

V O O R S T E L L I N G V A N D E S T U D I E
Voorstelling van de studie van december 2005
“Vrouwen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest”
door mevrouw Mieke Van Nuland en Cécile De Wandeler (Amazone vzw)
Mieke Van Nuland,
directeur van Amazone
Naar aanleiding van de tiende verjaardag van de Wereldvrouwenconferentie
te Peking in september 1995, heeft mevrouw Brigitte Grouwels, Staatsse-
cretaris bevoegd voor Gelijke Kansen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest,
begin 2005 aan Amazone de opdracht gegeven een zogenaamde nulmeting
voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest op te maken over de toepassing
van de Pekingresoluties.
Deze studie werd voorgesteld door Mieke Van Nuland en Cécile De Wandeler
(Amazone vzw) aan de hand van een powerpoint-presentatie die hieronder
wordt weergegeven.
Cécile De Wandeler,
coördinator project
Peking-Brussel van Amazone
Voorstelling van de studie | 55

1.1. Opzet
Nulmeting in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Aanleiding: 10e verjaardag van de Wereldvrouwenconferentie in Peking
(september 1995)
Opdracht:
- situatie van vrouwen in kaart brengen (cf. domeinen van Peking Actie Platform)
- lacunes signaleren
- toetsen bij actoren
- aanzet tot beleidsaanbevelingen
Output: rapport + synthese
1.2. Werkwijze
Inventarisatie van data: cijfermateriaal en onderzoeksresultaten; beroep op experts
> foto met blinde vlekken
Scherper stellen van foto
> input van experts + actoren op terrein
5 rondetafelgesprekken -> 50 deelnemers uit 37 verschillende organisaties
> inkleuren van foto met interessante voorbeelden, eisen, verwachtingen
1.3. Resultaat
Een momentopname
Op beperkt aantal domeinen
“Work in progress”
Bewustmakend effect
Grote “genderinteresse” op het terrein
1.4. Onderzoekséquipe
Cécile De Wandeler, Isabelle Capiaux en Anke Gittenaer
Stuurgroep: kabinet – Amazone - administratie Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Speciale dank aan alle personen die werden geraadpleegd in de loop van dit project
(begeleidingscomité, deskundigen, terreinactoren)
1.5. Enkele kerngetallen: waarover spreken we?
Vrouwen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: 515 349 (52%)
Niet-Belgische vrouwen: 128 899 (13%)
Huishoudens:
- Alleenwonende vrouwen: 129 000 (26%)
- Moeders met kinderen: 49 000 (10,1%)
Levensverwachting: 81,5 jaar
Studieniveau: Laaggeschoold: 39,1%; Hooggeschoold: 33%
Interne werkgelegenheid
Aantal vrouwen % vrouwen
Privé 165 944 44,3
Openbaar 109 089 47,9
Non-profit 94 296 62,0
Zelfstandig 19 762 29,5
56 | Vrouwen bouwen aan Brussel

Beroepsbevolking:
- totaal beroepsactieve vrouwen: 182 563 -> activiteitsgraad: 56,4%
- tewerkgesteld: 155 980 -> werkzaamheidsgraad: 48,2%
- vergoed volledig werkloos: 26 582 -> werkloosheidsgraad: 14,6%
Vrouwen die deeltijds werken: 25,9%
Kinderopvang: 13 396 plaatsen
1.6. Sociale integratie en uitsluiting
Groot aantal vrouwen alleenstaand (met of zonder kinderen): 36% van de huishoudens
Inkomensonzekerheid (werkgelegenheid, sociale basissteun, alimentatie ...)
1 op 4 van allochtone afkomst, 1⁄2 niet-EU
Vrouwen van +65: 10% van de bevolking
Huisvesting, armoede-indicatoren, bedelarij, daklozen, schuldenlast, vluchtelingen
1.7. Onderwijs en vorming
Cijfers naar geslacht beschikbaar: +/- gelijke verdeling v/m, behalve deeltijds onderwijs:
1 Vrouw voor 2 Mannen
62% van de onderwijsbevolking = Vrouwen
Aantal vrouwelijke leerkrachten daalt naarmate het onderwijsniveau stijgt
Alfabetisering: +/- 60% van de cursisten Vrouwen
Instellingen SPI voor vrouwen in Brussel
Studieoriëntatie, schoolverzuim
1.8. Gezondheid
Gezondheidstoestand: 31% voelt zich niet gezond, 34% klaagt over mentale gezondheid,
41,2% beweegt te weinig
Seksuele gezondheid uitvoerig onderzocht, programma’s voor borstkankeronderzoek
Vrouwen met erkende handicap: 5%
Doen vaker een beroep op medische verzorging dan Mannen
Alternatieve geneeswijzen: 16% van Vrouwen
Arbeidsongevallen, vrouwen zonder toegang tot de gezondheidszorg, profiel van gehandicapte
vrouwen, gezondheidseducatie
1.9. Geweld
Cijfermatig zeer zwak: geen officiële cijfers, weinig onderzoek, versnipperde gegevens
Tal van initiatieven en actoren, maar geen coördinatie
Gebrek aan opvangplaatsen
Beleidsmatig in ontwikkeling: regionale coördinatrice partnergeweld
Grondig onderzoek, indicatoren
Voorstelling van de studie | 57

1.10. Werkgelegenheid
Beleid in ontwikkeling (Pacten, Contracten):
- Observatorium van de Arbeidsmarkt en Kwalificaties
-> 3 studies over V of vanuit een genderdimensie: sectoren, segregaties, ondernemerschap,
beroepsopleiding ...
- Verwacht : actieplan van de Economische en Sociale Raad van het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest
Cijfermateriaal: 1⁄2 vrouwen = pendelaars, laagste werkzaamheidsgraad (48,2%), hoogste
werkloosheidsgraad (14,6%), minder deeltijds werk (25%) dan in de 2 andere gewesten
Kinderopvang: globale dekkingsgraad voldoende, maar onevenwicht tussen de gemeenten
en tussen de taalgebieden, ongelijke toegang voor ouders
Systematische indicatoren, professioneel traject, profiel van zelfstandigen/ondernemers
1.11. Besluitvorming
41% vrouwen in het Brussels Hoofdstedelijk Parlement
39% vrouwen in de gemeenteraden
Geen evenwichtige vertegenwoordiging in de adviesorganen voor bepaalde sectoren
Weinig vrouwen kandidaat bij sociale verkiezingen, ondanks hoge syndicalisatiegraad
Factoren die deelname verhinderen (uurroosters, opleidingen, taakverdeling),
politiek parcours, raden van bestuur, adviesorganen
1.12. Mechanismen v/m en rechten
Meerdere organen specifiek bevoegd op verschillende niveaus, maar zichtbaarheid
gering
Budget en personeel voorzien
Statistische indicatoren bestaan, maar niet altijd systematisch of opgesplitst naar
geslacht
Weinig informatieverstrekking over vrouwen en hun rechten (burgerlijke staat, werk,
scheiding, alimentatie, geweld, huisvesting ...)
Gender mainstreaming, asielrecht, persoonlijk statuut vreemdelingen, rechtshulp
1.13. Milieu
Vooruitgang inzake fysieke ruimtelijke ordening (verlichting, liften, voetpaden ...)
Weinig aandacht voor vrouwen in de veiligheids- en preventiecontracten en in de wijkcontracten
Weinig vrouwen tewerkgesteld in milieu- en transportsector (BIM: 32%, MIVB: 7%)
Mobiliteit, milieugedrag, toegang tot gemeenschapsvoorzieningen, veiligheid, milieuklachten
58 | Vrouwen bouwen aan Brussel

B E S L U I T
Slottoespraak door mevrouw Brigitte Grouwels,
Staatssecretaris bevoegd voor Gelijke Kansen van
het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Inleiding
Wij hebben zojuist de belangrijkste werkzaamheden
van dit forum afgesloten. Het eerste forum georganiseerd
door het beleid samen met het werkveld rond
gelijke kansen voor mannen en vrouwen. Ik ben fi er
en trots op het succes van deze voormiddag. U bent
hier talrijk aanwezig op een zaterdagochtend in het
sinterklaasweekend. Het is een confrontatie geworden
tussen verschillende generaties vrouwen, tussen
allochtone en autochtone vrouwen, tussen politica’s
en geïnteresseerde burgers.
Vandaag hebben we aangetoond dat we wel degelijk
een inbreng hebben in de toekomst van ons gewest. Er
is op hoog niveau gedebatteerd en er zijn een aantal
zeer interessante voorstellen geformuleerd in de verschillende
werkgroepen.
Als Brussels Staatssecretaris bevoegd voor gelijke kansen,
maar bovenal als vrouw, ben ik ervan overtuigd
dat de rol van vrouwen essentieel is bij het geven van
impulsen voor de opbouw van de toekomst van onze
maatschappij. Dit heb ik ook tot uiting willen laten komen
in het beeld van het forum. Op dit beeld zien we
een strakke, ietwat eentonige stad met in het midden
een beeld van een vrouw, die wordt omgeven door een
wervelwind van vlinders. Zij zal verandering brengen
in de stad. Met haar komst kan er nieuwe wind waaien
door de stad, die op die manier meer kleur krijgt en
aangenamer wordt om in te wonen en werken.
Besluit | 59

Thema’s
Iedereen die hier vandaag aanwezig is, heeft alvast
deze uitdaging aangenomen. Het programma voor dit
forum is weloverwogen en doordacht samengesteld.
In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bevinden we
ons in een unieke omgeving. Wij vinden nog te weinig
vrouwen terug in de verschillende soorten besluitvormingsorganen.
Bovendien worden vele uitdagingen waar vrouwen
voor staan hier uitvergroot en ze zijn dan ook veel kritieker:
de werkloosheid en de armoede, het subjectieve
onveiligheidsgevoel, de grote, vaak achtergestelde
groep allochtone vrouwen.
De thema’s van de werkgroepen beschouw ik als de prioritaire
assen voor het actieplan dat ik wil uitwerken.
Prioriteiten
Ik streef ernaar dat vrouwen volwaardig worden behandeld
als actieve burgers, met een normale interesse
in politiek en bekwaam om eraan deel te nemen.
Ik streef naar een maatschappij waar vrouwen niet
meer beperkt worden in hun economische activiteiten
door een gebrek aan kinderopvang. Bovendien moet
het vanzelfsprekend worden dat er een gendertoets
wordt toegepast op alle sociale maatregelen.
Ik streef naar een maatschappij waar vrouwelijke ondernemers,
zelfstandigen en bedrijfsleiders de normaalste
zaak van de wereld zijn. Ik wil vrouwen helpen
hun eigen bedrijf op te starten.
Ik streef naar een maatschappij waar alle vrouwen,
ongeacht hun kleding, ongeacht het tijdstip van de
dag en ongeacht de plaats, zich veilig op straat kunnen
bewegen. Ik wil respect voor vrouwen, voor alle
vrouwen.
Ik streef naar een maatschappij waar de aandacht
voor de eigen visie en problematiek van allochtone
meisjes en vrouwen niet ondergeschikt is aan de ruimere
problematiek van achterstelling van de allochtone
gemeenschap als geheel. De emancipatie van
allochtone meisjes en vrouwen is een noodzakelijke
voorwaarde om vooruitgang te kunnen boeken voor
de allochtone gemeenschap in zijn geheel. Allochtone
meisjes moeten dus ook hun volwaardige plaats krijgen:
in de openbare ruimte, in het openbare leven en
in het openbare debat.
Het bereiken van eensgezindheid rond een aantal
standpunten en het formuleren van een aantal concrete
voorstellen betekent in ieder geval een nieuwe
impuls voor het gelijkekansenbeleid voor mannen en
60 | Vrouwen bouwen aan Brussel
vrouwen in Brussel. Het betekent bovendien een aanmoediging
en inspiratiebron tot actie voor de talrijke
politica’s en vrouwenorganisaties hier aanwezig.
Ik denk dat we dit forum na één jaar gelijkekansenbeleid
gerust een baken voor de vrouwen in Brussel mogen
noemen. Ik wil een sterk draagvlak creëren voor
mijn beleid. Het werkveld begeleidt, vormt en ondersteunt
vrouwen enerzijds en functioneert anderzijds
als een signaal bij al de politieke, economische en
sociale verantwoordelijken. Het zou dus ondenkbaar
geweest zijn dit forum te organiseren zonder de medewerking
van de Nederlandstalige Vrouwenraad en
de Conseil des femmes francophones de Belgique. Bovendien
vieren we dit jaar de honderdste verjaardag
van de oprichting van de eerste Belgische Vrouwenraad.
Dit was op zich ook reeds een voldoende reden
geweest voor de organisatie van dit forum.
Opvolging
Met dit forum kom ik in een nieuwe fase van mijn gelijkekansenbeleid.
Op basis van de vandaag geformuleerde
voorstellen, ga ik een concreet gelijkekansenactieplan
opmaken. Voor ik ermee naar het parlement
ga, zal ik dit eerst, onder meer nog toetsen bij de vrouwenraden.
De ingeslagen weg van de open dialoog wil ik verder
bewandelen. In de toekomst zou ik graag een Huis
voor de Brusselse vrouwen oprichten, een eigen ontmoetingsplaats
voor vrouwen in de stad. En waarom
niet verder dromen? Brussel is de hoofdstad van Europa.
Europa wil een Europees Genderinstituut openen
om de kennis rond vrouwenemancipatie samen
te brengen, te verspreiden en verder te ontwikkelen.
Kunnen we er niet samen voor ijveren dat dit instituut
naar Brussel komt?
Dit forum wordt vastgelegd in een verslagboek dat ieder
van jullie zal ontvangen en dat ik ook heel ruim ga
verspreiden.
Daarnaast volgt ook de publicatie van de studie die
ons vandaag is voorgesteld, deze publicatie zal de
basis vormen voor de verplichte rapportage over de
vooruitgang van de Resoluties van de Vierde Wereldvrouwenconferentie
te Peking in 1995, dit jaar 10 jaar
geleden.
Daarnaast wil ik al onmiddellijk tegemoet komen aan
de nood aan netwerking voor vrouwen. Deze nood is
in iedere werkgroep aan bod gekomen. Ik ga in het
voorjaar een Brussels repertorium opmaken van alle
vrouwenorganisaties en instanties die werken rond
gelijke kansen voor mannen en vrouwen.

In jullie deelnemersmap vinden jullie reeds een invulformulier,
indien u zich met uw organisatie wil laten
opnemen in het repertorium. Ik wil u oproepen om
massaal dit formulier terug te sturen.
Vandaag mondt dit forum tenminste al uit in één
concrete actie: het ondertekenen van een charter voor
vrouwen in Brussel en dit met het oog op de gemeenteraadsverkiezingen
van 2006. Het idee hiervoor is
gegroeid tijdens de voorbereiding van dit forum. In
samenspraak met de volksvertegenwoordigers en de
voorzitsters van de vrouwenraden hebben we in dit
charter 5 eisen naar voren geschoven om de garantie
te bieden voor een sterkere betrokkenheid van vrouwen
in het gemeentelijk beleid: blijvende bewustmaking
van vrouwen, een schepen bevoegd voor gelijke
kansen, streven naar pariteit in de schepencolleges,
een adviesraad gelijke kansen, een personeelsbeleid
met gelijke kansen voor mannen en vrouwen en tot
slot genderspecifieke statistieken en plannen.
We willen een krachtig signaal geven aan de politieke
partijen en aan de Brusselse bevolking dat wij ijveren
voor een evenwichtige deelname van mannen en
vrouwen aan de politieke besluitvorming. Straks zal ik
de parlementsleden, voorzitsters van de werkgroepen
uitnodigen om het Charter te onderteken.
Tot slot nog een heel belangrijke bedenking. Om dit
ambitieuze programma te realiseren, willen wij ook
aandacht besteden aan de mannen. Ook zij moeten
hun verantwoordelijkheid opnemen voor gelijke kansen
in de samenleving.
Besluit
Ik dank iedereen die meegewerkt heeft aan de voorbereiding
van dit forum. Er zijn op korte tijd heel wat
interessante ideeën en voorstellen uitgewerkt en er
zijn heel wat vrouwen gemobiliseerd. Ik besef maar al
te goed dat dit forum nooit zo’n succes had kunnen
worden, hadden niet meerdere mensen hun schouders
onder dit project gezet. Graag zet ik de voorzitters
van de werkgroepen, de voorzitsters van de vrouwenraden,
de expertes en de algemene rapporteur even in
de bloemetjes, als symbool voor de inzet van de hele
groep.
Ik wil ook uitdrukkelijk de Nederlandstalige Vrouwenraad
en de Conseil des femmes francophones de Belgique
en meer bepaald haar Commissie Brussel en
mijn administratie gelijke kansen bedanken. De organisatie
van het forum verliep heel vlot.
Ik wil alle parlementsleden en expertes bedanken voor
hun inhoudelijke inbreng. Het was zeker geen gemakkelijke
taak om reeds een aantal denkpistes uit te tekenen
en concrete actievoorstellen te formuleren en
tegelijk uit te nodigen tot verdere discussie. Mevrouw
Van Varenbergh heeft ons een uitstekend relaas gegeven
van de werkzaamheden in de verschillende werkgroepen.
Tot slot wil ik jullie allen bedanken voor uw actieve inbreng.
Wij zijn het eens geraakt over een groot aantal
voorstellen en we hebben goed samengewerkt. Nu
kunnen we naar huis gaan en denken aan de leuke
voormiddag die we samen hebben doorgebracht of
we kunnen de actievoorstellen meenemen naar onze
vrouwenorganisaties of politieke partijen.
Besluit | 61

Kinderopvang
Verzorgd door: Réseau Coordination Enfance
62 | Vrouwen bouwen aan Brussel
B E S L U I T

B E S L U I T
Sfeerbeelden
Besluit | 63

64 | Vrouwen bouwen aan Brussel

B I J L A G E N
Charter voor de Vrouwen in Brussel
Bijlagen | 65

66 | Vrouwen bouwen aan Brussel
CHARTER VOOR DE VROUWEN IN BRUSSEL
Wij, ondergetekenden, in het kader van de gemeenteraadsverkiezingen
van 8 oktober 2006,
stellen vast dat vrouwen meer dan 50% van de Brusselse bevolking
uitmaken en een onvervangbare rol spelen in het sociale en economische
leven van het Gewest, maar dat zij nog onvoldoende betrokken
zijn bij de politieke besluitvorming op lokaal niveau
baseren ons op de in artikel 10 en 11 bis van de Grondwet vastgelegde
gelijkheid tussen vrouwen en mannen en op de wil om vrouwen
volwaardig te laten participeren aan het politieke leven, zoals blijkt
uit de verplichte pariteit op de kieslijsten en de verplichte aanwezigheid
van vrouwen in de uitvoerende organen
zijn ervan overtuigd dat de sterkere betrokkenheid van vrouwen bij
het gemeentelijk beleid de kwaliteit van de openbare dienstverlening
voor alle burgers zal versterken
roepen ertoe op dat:
1. vrouwen blijvend gesensibiliseerd en gemotiveerd worden om
actief deel te nemen aan het lokale politieke en openbare leven,
niet alleen ter gelegenheid van de samenstelling van de kieslijsten
maar gedurende de zes beleidsjaren die volgen op de verkiezingen
2. er gestreefd wordt naar een paritaire vertegenwoordiging in de
uitvoerende en raadgevende organen van de gemeenten en dat
er in elke Brusselse gemeente vanaf 2007 een schepen voor het
Gelijkekansenbeleid zal zijn, met voldoende ruime bevoegdheden
en middelen
3. elke gemeente een Adviescommissie voor Gelijke Kansen voor
vrouwen en mannen opricht, die alle aspecten van het lokale beleid
kan toetsen op zijn gelijkwaardige effecten t.a.v. vrouwen en
mannen
4. het personeelsbeleid van elke gemeente gelijke kansen biedt aan
vrouwen en mannen, ook voor de toegang tot leidinggevende
functies
5. vrouwen en genderspecifieke aandachtspunten zichtbaar gemaakt
worden in de statistieken en plannen van elk lokaal bestuur.
Brussel, 3 december 2005
CHARTE POUR LES FEMMES DE BRUXELLES
Dans le cadre des élections communales du 8 octobre 2006, les
soussignées,
constatent que les Femmes représentent plus de 50% de la population
bruxelloise et qu’elles jouent un rôle unique dans la vie sociale
et économique de cette région. Néanmoins, les Femmes sont encore
insuffisamment impliquées dans la prise de décision politique au
niveau local
se basent sur l’égalité entre les Femmes et les Hommes, telle que
déterminée en vertu des articles 10 et 11 bis de la Constitution, et sur
la volonté de faire participer les femmes, à part entière, à la vie politique,
comme il ressort de l’accès égal des Femmes et des Hommes
aux listes électorales et de la présence obligatoire des Femmes dans
les organes exécutifs
sont convaincues qu’une plus forte implication des Femmes dans la
politique locale augmentera la qualité du service public pour tous
les citoyens
incitent à ce que :
1. les Femmes restent sensibilisées et engagées à participer activement
à la vie politique et publique locale, non seulement en ce
qui concerne la composition des listes électorales, mais également
pendant les six années politiques suivant les élections
2. on s’efforce à une représentation paritaire dans les pouvoirs exécutifs
et consultatifs des communes et que chaque commune
bruxelloise, à partir de 2007 désigne un(e) échevin(e) chargé(e) de
la politique de l’égalité des chances, disposant de suffisamment
de compétences et de moyens financiers
3. chaque commune crée un Conseil consultatif pour l’Egalité des
Chances entre Femmes et Hommes, chargé d’évaluer l’application
de l’égalité Femmes-Hommes dans tous les domaines de la politique
locale
4. la gestion du personnel de chaque commune prévoit des chances
égales pour les hommes et les femmes d’ accéder aux fonctions
dirigeantes
5. les Femmes et les questions prioritaires de genre soient mises en
évidence dans les statistiques et les projets de chaque pouvoir
local.
Bruxelles, le 3 décembre 2005

Bijlagen | 67

Programma
9 uur Onthaal
9.30 uur Openingssessie Zaal der Naties
68 | Vrouwen bouwen aan Brussel
Welkomstwoord (staatssecretaris B. Grouwels)
Inleiding (F. Van der Wildt, voorzitster NVR en
M. Willame-Boonen, voorzitster CFFB)
10 uur Aanvang van de werkgroepen
• Besluitvorming Zaal Watteau II
voorzitsters: C. Dejonghe, volksvertegenwoordigster en
C. Frémault, volksvertegenwoordigster
expertes: P. Meier en D. Ilunga
•Tewerkstelling en sociale uitsluiting Zaal Tintoretto I
voorzitsters: B. De Pauw, volksvertegenwoordigster en
D. Caron, volksvertegenwoordigster
expertes: P. Vroman en A. Perdaens
• Vrouwelijk initiatief Zaal Watteau I
voorzitsters: E. Ampe, volksvertegenwoordigster en
N. Gilson, volksvertegenwoordigster
expertes: Chr. Van Nuffel en D. Estenne
• Veiligheid in de openbare ruimte Zaal Tintoretto II
voorzitsters: M.P. Quix, volksvertegenwoordigster en
D. Braeckman, volksvertegenwoordigster
expertes: L. de Bethune en S. Jekeler
• Multicultureel samenleven Zaal der Naties
voorzitsters: A. Byttebier, volksvertegenwoordigster en
F. Saidi, volksvertegenwoordigster
expertes: J. Perneel en Z. Khattabi
12 uur Slotsessie Zaal der Naties
• Voorstelling studie (C. De Wandeler en A. Gittenaer)
• Verslag werkgroepen (M. Van Varenbergh,
Voorzitster Raad van de Gelijke Kansen)
• Slotwoord (staatssecretaris B. Grouwels)
13 uur Walking dinner
B I J L A G E N

B I J L A G E N
Achternaam Voornaam Organisatie
Acar Nebahat kabinet staatssecretaris Grouwels
Achalhi Aziza FEDA asbl
Aerts Raf kabinet staatssecretaris Grouwels
Aimée
Ajhaoui Sarah Onder Ons
Akçalik Dudu Ligue des Femmes au Diyanet
Akimana Claudia Inyange vzw
Aloui Najila Citizenne
Altun Hilal kabinet staatssecretaris Grouwels
Ampe Els Brussels volksvertegenwoordiger
Amrani Rachida Onder Ons
Arend Valérie Conseil des Femmes francophones de Belgique
Asik Sibel Ligue des Femmes au Diyanet
Asingizue Marie Aurore FEDA asbl
Asma De Buurt School
Avci Sarah kabinet staatssecretaris Grouwels
Avanysiane Lilia ACLI
Ayad
Azmani Batar Zohra Oxfam administratie
Bakrim Saïda
Balcers Irène zone Uccle/Auderghem
Barankenguje Marthe
Bargibant Monique Conseil des Femmes francophones de Belgique
Belafquih
Belhouari Taliba Chambre des Réprésentants
Ben Abdelkader Amazone
Ben Sedik Rahma Onder Ons
Benazzouz Nofisa Administration Communale d’Anderlecht
Berghmans Frie
Berthe Eliane COCOF
Bette Francine Commune Woluwé Saint Lambert
Bialuku Astrid Conseil des Femmes francophones de Belgique
Bibikulu Emma Dialogue Afrique Europe
Biesemans Magda
Bizwaza Angelique
Blancke Margriet Nederlandstalige Vrouwenraad
Bobo Bnayadine Bernadette
Boghossian Christel
Borremans Marleen
Borremans Niki
Bouaoud Noura
Bouchigba Souad De Buurt School
Bourguignon Françoise Womenpriest-Golias
Braeckman Dominique Députée bruxelloise
Brants Francine
Aanwezigheidslijst
Het is mogelijk dat er een naam vergeten is en/of dat in de schrijfwijze van de namen een fout geslopen is,
waarvoor onze verontschuldiging.
Bijlagen | 69

Achternaam Voornaam Organisatie
Breynaert Karen MBHG
Bronselaer Marc kabinet staatssecretaris Grouwels
Byttebier Adelheid Brussels volksvertegenwoordiger
Cackebeke Carine kabinet staatssecretaris Grouwels
Caiarelli Evelina Dynamobile
Calomme Josiane
Capiaux Isabelle Amazone
Caron Danielle Députée bruxelloise
Cengiz Mutlu vzw Vrienden van ‘t Huizeke
Ceulemans Git
Cherki Mimouna De Buurt School
Cherroud Rachida De Buurt School
Cherroud Saïda De Buurt School
Cherroud Karima De Buurt School
Cherroud Nadia De Buurt School
Chielens Marijke KOCB
Claes Marie-Jeanne kabinet staatssecretaris Grouwels
Claeys Anne-Marie Commune Woluwe-Saint-Pierre
Coens Thérèse
Coolen Ellen Vrouw & Maatschappij
Cools Lieve CBI Brussel
Cordaro Elena
Craeynest Radwin kabinet staatssecretaris Grouwels
Crenwelge Denise
Criel Monique militante ACV Belgacom
Cuvelier Francine
D’hondt Leen Vlaams Minderhedencentrum
Dael Ludwina
Dal Ida
Dalida
De Backer Dirk kabinet staatssecretaris Grouwels
De Backer Gwendolina BWR
de Bethune Livia architect- stedenbouwkundige
De Borger Mieke SEA Consultancy
De Clercq Liliane BRAINS-BIRDS
De Cuyper Claudine KAV
De Doncker Anneleen kabinet staatssecretaris Grouwels
De Hasque Véronique MRBC
De Henau Corinne Femmes CDH-BHV
De Jonge Monica MBHG
De Lange An kabinet staatssecretaris Grouwels
De Pauw Brigitte Brussels volksvertegenwoordiger
De Pauw Patrick kabinet staatssecretaris Grouwels
de Sy Jacqueline Diner chez soi
De Wandeler Cécile Amazone
De Weerdt Kim Nederlandstalige Vrouwenraad
De Win Rosa ACV-Vrouwen
Debaets Bianca kabinet staatssecretaris Grouwels
Decoutere Kristof kabinet staatssecretaris Grouwels
Decru Rita kabinet staatssecretaris Grouwels
Dedobbeleer Gisèle MRBC
Dehing Marina kabinet staatssecretaris Grouwels
Dejonghe Carla Brussels volksvertegenwoordiger
Dejonghe Kristien KAV Etterbeek
Dekoster Jacques Gracq
Delhaye Dahlia
Denolf Lieven kabinet staatssecretaris Grouwels
Depoorter Iris CD&V-fractie BHP
Deville Françoise Renova asbl
Devriendt Isabel
Devriese Francine BGDA- Discriminatie bij aanwerving
Dewolf Monique Province de Luxembourg
D’Hollander Leon kabinet staatssecretaris Grouwels
Dialo Fatoumata De Schakel
70 | Vrouwen bouwen aan Brussel

Achternaam Voornaam Organisatie
Dialo Katiatou De Schakel
Dirix Anne Commune de Watermael-Boitsfort
Dizer Ayse Onder Ons
Driesen Lieve
Drion du Chapois Anne Erasme
Druppel Hugo kabinet staatssecretaris Grouwels
Ebonda Momoko Ange
Ekanga Amina Lucie asbl Upendo
Eken Asina asbl Belgo-Turque
El Arassi Malika De Schakel
El Hmam Rajah Onder Ons
El Hman Karima Onder Ons
El Idrissi Sara Onder Ons
El Mahdaoui Zoulikha Onder Ons
El Masrar Rabia Onder Ons
El Morsy Aïcha
El Mrihi Malika CC De Pianofabriek
Elbousialite
Erbay Sevgi
Ertorun Hülya EATA asbl
Espeel Nathalie MBHG
Estenne Dominique DOGI S.A.
Everard Aline asbl Femmes et Foyer
Eykerman Claire Conseil des Femmes francophones de Belgique
Eyonjio Alphonsine
Fabiola
Fabry Claudine MRBC
Fatoumata Sidibe Centre Régional du Libre Examen
Fiers Frieda Dagverblijven
Franssen Violette
Frémault Céline Députée bruxelloise
Gardner Stephanie
Gatungo Josiane Arme du Salut
Geenens Jeannine Régine
Geers Inge VGC
Ghordo Fatiha Onder Ons
Gilson Nathalie Députée bruxelloise
Gittenaer Anke Amazone
Gobbe Conseil national des Femmes
Goor - Eyben Cécile Club L.-Anc. Parlementairen
Goossens Anne
Goris Katrin
Grouwels Brigitte Brussels staatssecretaris van Gelijke Kansen
Güçlü Akkiz l’Association Belgo-Turque
Gueriri Rachida De Buurt School
Guo Xiaoxia
Gutschoven Tinne kabinet staatssecretaris Grouwels
Hachti Bernane Leila Onder Ons
Hachti Bernane Badia Onder Ons
Hendrickx Martine
Hessels Wouter Erasmushogeschool Media Studies
Heusquin Nathalie ACFI-FIAS asbl
Huyghe Claudine
Huysmans Antoinette VGC directie Welzijn en Gezondheid
Ilunga Dorah échevine Saint -Josse-ten-Noode
Imbrechts Theresia
Immaculée Hakizimana
Impens Françoise kabinet staatssecretaris Grouwels
Infantino Rosario ACLI
Ingabire Marie-Aimé
Ingabrie Louise
Irere Marie Irène FEDA asbl
Jamart Baudouin
Jekeler Sophie le Nid
Bijlagen | 71

Achternaam Voornaam Organisatie
Jellema Rik Groen! Brussels Gewest
K. Molaï Gislaine Cabinet Piqué
Kafuka Gertrude gemeente Elsene
Kahya Sibel Ay. Cell. Net Mgt
Kasonjo Nina Administration Communale Saint Josse
Kavira Julienne
Kechiche Maryam MRBC
Kelchtermans Karen kabinet staatssecretaris Grouwels
Kempeneers Isabelle Parlement Région Bruxellois
Kempeneers Thérèse Asrahm
Kermer Villuel CDH
Khattabi Zakia Centre pour l’Egalité des chances et
Kiliza Shella
72 | Vrouwen bouwen aan Brussel
la lutte contre le racisme
Kimanda Patricia Sénat de Belgique
Kirujhundi Muliwavyo
Kocatepe Esma De Buurt School
Kormoss Sylvie AIPFE-BE
Kthiri Jemao Onder Ons
Küçük Zehra Ligue des Femmes au Diyanet
Kuleczka Patricia Centre Libre de St. Gilles -PMS
Laas Urve
Labarre Quentin
Labrini Amal Onder Ons
Lalembadje
Landerloos Jozeph
Latour Anne Awex
Le Poivre Ariane Chambre de Commerce et de l’Industrie
Lefrancq Véronique Conseil des Femmes francophones de Belgique
Lekeu Anne-Marie
Lemaire Vroni ABVV Brussel
Lenarduzzi Isabelle ISA- Media sprl
Lescrauwaert Katrien
Lombet Hélène Conseil des Femmes francophones de Belgique
Lualaba Joyce Administration Communale Saint Josse
Lubunda
Luyten Ria Nederlandstalige Vrouwenraad
Mabaya Elise Medes asbl
Macharis An Citizenne
Maillet Lisette journaliste
Mallet Jacqueline
Mancel Caroline MBHG
Manehoua Nicole CFEP
Maquestiau Pascale Le Monde selon les Femmes
Marcelis Reine Centre Cordonné de l’Enfance asbl
Marchi Loredana FOYER
Marcus Cathy MRBC
Mariën Hilde Dar Al Amal
Markstein Catherine
Martin Vanessa
Martinet Nicole Belgische Kamer der Verhuizers
Masuy Mélanie
Mayele Angélique asbl le Manguier en Fleurs
Mboe
Mehdi Hafida Onder Ons
Meier Petra experte gender en politiek VUB
Meyssen Lut kabinet staatssecretaris Grouwels
Meyvis Yolande advocate
Michel Delphine Institut pour l’égalité des femmes et des hommes
Missant Hilde
Modest
Moestermans Herlinde Nederlandstalige Vrouwenraad
Mokeni Bibiane
Monkasa Suzanne Raad van de Afrikaanse Gemeenschappen in Europa

Achternaam Voornaam Organisatie
Monserez Lieven
Motteux Martine kabinet staatssecretaris Grouwels
Mortier Brigitte BBTK Secta Afdeling Brussel
Mukabideri Thérèse
Mukakamanzi Alphonsie
Mukakigeli Christiane Inyange vzw
Mukamuhire Thérèse
Mukangabo Gloriose
Mukantwali Godiose
Mukarugomwa Agnes Inyange vzw
Mukasafari Léontine
Mukashema Clémence
Mulders Michèle
Musabeyezu Winifrede FEDA asbl
Musabyimana Dorah
Mwamine Nathalie
Nadi Rachida Onder Ons
Najyha Aynaou
Nas Cani De Schakel
Nasri Mohames
Nawal Madani gemeente Molenbeek
Ndatimana Nadine FEDA asbl
Ndayasanze Brigitte Burundi New Image
Ngalula Bwanga Madeleine
Ngamp Marie-Cecile kabinet Anciaux
Ngoya
Nibakure Isabelle
Njejimana Marie
Njejimana Sandra
Nkanira Anésie
Notredame Yvette Verbondspropagandist Dienst Onderneming Studie
Novalet Bernard MRBC
Nsikungu Mauricette Akhiet Agence pour le promotion de Bruxelles Pluriel
Ntahompagaze Pascal Paix et Solidarité en Afrique
Ntambwe Makadi RVDAGE/VL.
Ntirenganya Joselyne
Nyirabyago Zilpa
Nyirakabanza Marie-Jeanne
Nyiraneza Chantal
Nyirazuba Marie FEDA asbl
Nyriasafali Gaudence
Ojo
Onanyan Herina kabinet staatssecretaris Grouwels
Ostyn Jozef kabinet staatssecretaris Grouwels
Ouahalou Nadia MRBC
Ozkeser Ozden EVA vzw-VGC
Ozmanian Zozan Koerdisch Bureau voor Ontmoeting en Informatie
P’tito Olivia Députée bruxelloise
Parga Patricia Artemisa
Pasmans Veerle Instituut voor gelijkheid vrouwen en mannen
Pellens Kristel Brussels Nederlandstalig Comité voor
Tewerkstelling en Opleiding
Pelssers Ingrid Ministerie Vlaamse gemeenschap
Perneel Judith coördinatrice SAMV
Perdaens Annette Observatoire de la Santé et du Social
de Bruxelles-Capitale
Pervine Jamil Koerdisch Bureau voor Ontmoeting en Informatie
Peynsaert Régine
Picque Françoise Commune Ixelles
Pilate Julia INFOR-VEUVAGE
Poppe Maggi Nederlandstalige Vrouwenraad
Praga Patricia Artemisa asbl
Pungu Gratia MBHG
Otten Ute kabinet staatssecretaris Grouwels
Bijlagen | 73

Achternaam Voornaam Organisatie
Quahdach
Quintana Edilma
Quix Marie-Paule Brussels volksvertegenwoordiger
R’Himo Assecoum KAV-Intercultureel
Raeymaekers Relinde Hoofdstedelijke Openbare Bibliotheek Brussel
Ramboui
Rashidi Sahar Koerdisch Bureau voor Ontmoeting en Informatie
Raymaekers Françine CFEP
Reymen Patricia CD&V afdeling Sint-Jans-Molenbeek
Rhimou De Buurt School
Riabicheff Irène MRBC
Richard Jacqueline CID Belgique
Riliza
Rodriguez Ana-Isabel Espaces Couleurs
Roex Elke Vlaams Parlement sp.a
Rome Adinda kabinet staatssecretaris Grouwels
Rosiers Irmgard gemeenteraad Sint lambrechts Woluwe
Rossler-Blaugrund Ida MRBC
Rousseau Sabine MBHG
Rousseau Jacqueline parlement bruxellois
Royberghs Geert kabinet staatssecretaris Grouwels
Safia
Sahinknye Clothilde FEDA asbl
Saïdi Fatiha Députée bruxelloise
Salumu Fatuma Sophie asbl Bambou Vert
Sanchez Carmen
Sarikaya Halime Ligue des Femmes au Diyanet
Scheerlinck Leen Nederlandstalige Vrouwenraad
Schoenmaekers Marie-Jeanne
Senkos Ender
Setako Doris FEDA asbl
Smans Irène
Snick Anne FLORA
Soeur-Janiaux Rosemarie Soroptimist International
Sorel Micheline Vie Féminine
Sougné Nadine MRBC
Staner Liliane Défense Environnement Bruxelles
Stas Diane kabinet staatssecretaris Grouwels
Steyvers Ann kabinet staatssecretaris Grouwels
Stichelmans Cindy kabinet staatssecretaris Grouwels
Stremerch Caroline VGC-administratie
Sunzu Necellata Média femmes Internationals
Suetens Soetkin kabinet staatssecretaris Grouwels
Swartele Sabine De Buurt School
Tablout Ourdizo
Tabu Inangoy Espace -Impuls asbl
Taghipour Laleb
Tahiri Malika De Schakel
Taskin Karel kabinet staatssecretaris Grouwels
Temmerman Inge kabinet staatssecretaris Grouwels
Tek Belma Affaires Etrangères
Theunkens Hilde BGDA
Theus Carlos gemeente Etterbeek
Tommelein Nora Vrouwenraad-Federatie Vlaamse Vrouwengroepen
Touhami Loubna Onder Ons
Touria Zinbi kabinet Picqué
Tourneur Marie-Noëlle Global Glass Services
Tshibola Sophie Medes asbl
Turan Nimet Ligue des Femmes au Diyanet
Twagiramariya Mectilde
Twizere Eugénie FEDA asbl
Uwamahoro Consolée Centre de Services Cosmos
Uwamariya Cassilde
Uwanyiligira Jeanne Tractebel
74 | Vrouwen bouwen aan Brussel

Achternaam Voornaam Organisatie
Uwimana Marie FEDA asbl
Uwimbabazi Marie Claire Hôpital Erasme
Uwonkunda Iréne Institut CERIA
Uzamushaka Agnes
Van Biesebroeck Anne Zonta Club Bruxelles 1
Van Buynder Chantal MRBC
Van De Meerssche Lut onderwijs
Van de Wiele Josée KAV-Intercultureel
Van der Speet Cilia Federatie voor Vlaamse vrouwengroepen vzw
Van der Stappen Celesta onderwijs
Van der Vaeren Anne
Van der Wildt Francy voorzitster Nederlandstalige Vrouwenraad
Van Eykeren Trees kabinet staatssecretaris Grouwels
Van Gool Rita NVR
Van Hagendoren Lieve kabinet staatssecretaris Grouwels
Van Hoof Els Vrouw & Maatschappij
Van Looy Johan kabinet staatssecretaris Grouwels
Van Mello Lieve NMBS-holding
Van Neste Colette CDH
Van Nuffel Christine markant vzw/CEZOV
Van Nuland Mieke Amazone
Van Petegem Marijke Nederlandstalige Vrouwenraad
Van Remoortere Cathy KAV Intercultureel
Van Roy Lea 3e leeftijd
Van Varenbergh Myriam voorzitster van de Raad van Gelijke Kansen voor
mannen en vrouwen
Van Vreckem Isabelle medewerkster Brigitte De Pauw
Vandecauter Virginie Onder Ons
Vandekerkhove Michèle
Vandenabeele Geert kabinet staatssecretaris Grouwels
Vande Ponseele Marleen kabinet staatssecretaris Grouwels
Vander Stichele Hilde
Vandereycken Els
Vander Maeten Francis kabinet staatssecretaris Grouwels
Vandroogenbroeck Nathalie kabinet staatssecretaris Grouwels
Vankeirsbilck Petra Brussels Parlement
Verdier Magali Vie Féminine
Verleye Ann Liga van de Joodse Vrouwen
Verhaege Pascale kabinet staatssecretaris Grouwels
Verhaegen Chris Vrouwen & Maatschappij
Vicotria Michael
Villagra Léonore asbl NAZCA
Vincke-Hendrick Anne-Marie Ville de Bruxelles
Vits David kabinet staatssecretaris Grouwels
Vranckx Marie-Thérèse
Vroman Patricia Brussels Observatorium van de Arbeidsmarkt
en de Kwalificaties
Vroonen-Vaes Marie-Noëlle Conseil des Femmes francophones de Belgique
Wassini Zineb De Buurt School
Wets Jan kabinet staatssecretaris Grouwels
Willame-Boonen Magdaleine voorzitster Conseil des Femmes francophones
de Belgique
Willem Ria Onthaalhuis Vrouwen Open Deur
Wilmet Edwige gemeente Anderlecht
Xiaoxia Guo
Youlal Asmae
Zeilinger Irene Garance asbl
Zena
Zenab Ali Koerdisch Bureau voor Ontmoeting en Informatie
Zraouli Amina Onder Ons
Zürni Catherine ISFSC
Bijlagen | 75

76 | Vrouwen bouwen aan Brussel
Verantwoordelijke uitgever: Brigitte Grouwels
Contactadres: Sint-Lazaruslaan 10 - 1210 Brussel
Layout & realisatie: Label
www.brigittegrouwels.com
info@grouwels.irisnet.be