Voorbereiding - Planetarium

Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Inhoudsopgave
Lesfiche 1: Melkweg: ontdekken van het heelal ..................................................................... 3
Lesfiche 2: Ruimtekaart tekenen ............................................................................................ 9
Lesfiche 3: Ruimtehelm maken ............................................................................................ 13
Lesfiche 4: Raket ontwerpen en bouwen ............................................................................. 21
Lesfiche 5: Spel: “Wordt een ruimtemonteur!” .................................................................... 25
Lesfiche 6: Inpakken en wegwezen! ..................................................................................... 31
Lesfiche 7: Raketlancering ................................................................................................... 35
Lesfiche 8: Zachte landing .................................................................................................... 41
Lesfiche 9: Kruimelvrij koken in de ruimte............................................................................ 45
Lesfiche 10: Eerste maanfoto ............................................................................................... 51
Lesfiche 11: Varen in de ruimte ........................................................................................... 55
Lesfiche 12: Ruimtewezentjes .............................................................................................. 59
Bijlagen:
- Achtergrondinformatie (links naar websites met ruimtevaartinformatie)
- ESERO folder
- Sterrenkunde brochure

2
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs

3
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Melkweg:
Ontdekken van het heelal
Samenvatting
Lesfiche 1
Als voorbereiding op hun ruimtereis ontdekken de leerlingen het heelal. Zo creëren ze een
eigen ster bestaande uit melk, voedingskleurstof en een beetje zeep. Heel de klas ontwerpt
samen een nieuw zonnestelsel: hun eigen Melkweg.
Behoefte en probleemstelling
Bij de start van het thema wordt er verder gebouwd op de achtergrondkennis van de kleuters.
De leerkracht visualiseert (film-plaatjes-verhaal) het thema en vraagt, via een
klas/kringgesprek, naar meer uitleg.
Materiaal
“Hoe ziet de ruimte/heelal er uit?”
Melkwegstelsel
- Melk – op kamertemperatuur, karnemelk – yoghurt
- Voedingskleurstoffen
- Wattenstaafjes
- Vloeibare zeep - geen Ecover of andere natuurlijke zepen! De zeep moet de
oppervlaktespanning van het water breken.
- Borden - ronde en met hoeken.

4
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Melkwegstelsel-schilderen
- Emmer/badje water
- Marmerverf – verschillende kleuren
- Wit papier
- Satéstokje/wattenstaafje/houten lepel/… (een voorwerp om de kleuren te mengen-
Voorbereiding
Melkwegstelstel
Het knutselmateriaal wordt klaargezet.
De leerkracht test het melkexperiment eerst zelf – indien het experiment niet goed werk, kan je
de melk aanlengen met water. Voorzie schortjes voor de kinderen, kleurstof gaat moeilijk uit de
kleren.
Melkwegstelsel-schilderen
Het knutselmateriaal wordt klaargezet.
Inleiding
De leerlingen en leerkracht zitten in de vertelhoek. De leerkracht laat enkele mooie, uitvergrote
foto’s van het heelal, de maan, planeten, de aarde, … zien aan de kinderen en vraagt hen om de
foto te beschrijven: kleur, vorm, licht/donder, … en vraagt dan aan de leerlingen wat de
afbeelding voorstelt. Tijdens deze verkenning legt de leerkracht uit dat de sterren, de maan,
onze aarde en de planeten deel uitmaken van één heel grote ruimte die zich rondom onze zon
bevindt. Ons zonnestelsel bevindt zich in een sterrenstelsel dat de ‘Melkweg’ wordt genoemd.

5
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Kern
1. De probleemstelling?
Hoe maken we onze eigen Melkweg of sterrenstelsel?
2. Brainstorm
De kinderen denken na hoe ze hun eigen Melkweg kunnen maken. Wat is belangrijk?
Wat hebben ze nodig? Probeer de leerlingen in de juiste richting te sturen zodat ze
uiteindelijk zelf uitkomen bij de zon (!), sterren, maan, planeten, …
3. Kiezen, maken, uitproberen en evalueren
Suggestie:
De kleuters en leerkracht nemen een bord en vullen dit, tot aan de rand met melk.
De leerkracht doet bij elke leerling een aantal druppels voedingskleurstof in de melk.
Het effect is het mooiste wanneer er verschillende kleuren gebruikt worden.
De leerkracht vult een aantal potjes met vloeibare zeep.
De leerlingen nemen elk één wattenstaafje.
De leerkracht neemt ook een wattenstaafje en doopt dit in de vloeibare zeep. Waarna
de leerkracht het wattenstaafje in de melk stopt.
De leerlingen doen de leerkracht na: wattenstaafje in de zeep en daarna in de melk.
De proef kan daarna overgedaan worden met karnemelk/platte kaas/… werkt dit?
De Melkweg met de sterren kan gebruikt worden om een ‘eigen heelal’ te creëren. De
leerkracht plaatst enkele gekleurde ballen (of papier-maché-replica’s) tussen de sterren en
toont de leerlingen zo hoe het heelal eruit ziet. De leerkracht neemt vanuit de hoogte een
foto van het geheel. Laat de leerlingen daarna een foto van de Melkweg vergelijken met de
eigen Melkweg.

6
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Melkweg – schilderen (hoekactiviteit)
1. De kleuters druppelen marmerverf in het badje met water. Deze kleuren blijven op het
wateroppervlak liggen.
2. Met het satéstokje roeren ze heel voorzichtig door het water en de kleurtjes. Het is de
bedoeling dat de kleuren lichtjes door elkaar lopen. Wanneer de leerlingen te snel
roeren gaan de kleuren in elkaar op. Dat is niet de bedoeling.
3. Daarna nemen de kleuters het witte papier en leggen dit op het oppervlak van het
water. Wanneer er gebruik wordt gemaakt van een emmer, dompelen de leerlingen het
blad in de emmer.
4. Even later nemen ze het blad er weer af/uit en laten het drogen.
Suggestie:
Het is ook mogelijk een ‘afdruk’ te nemen van het melkexperiment. Alleen zal het resultaat bij
die oefening minder duidelijk zijn, aangezien er gebruik werd gemaakt van
voedingskleurstoffen. Langs de andere kant worden een deel van de handelingen van het
melkexperiment bij deze oefening herhaalt en kunnen ze deze schildertechniek voor een groot
deel zelf uitvoeren.
Vaardigheden
De kinderen kunnen aangeven welke materialen (melk-yoghurt-plattekaas-…) ze gebruiken voor
hun technisch systeem (OD 2.1)
De kleuters maken een eenvoudig technisch systeem/melkwegstelsel, met de hulp van de
leerkracht (OD 2.6).

7
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
De leerlingen gaan na of het doel bereikt werd, zowel bij het melkexperiment als bij het gebruik
van karnemelk, yoghurt, … (2.7).
Attitude
De kleuters tonen een experimentele en explorerende aanpak om meer te weten te komen
over techniek (in dit geval een ‘scheikundig’ fenomeen) (OD 2.9).
Technische Informatie voor de leerkracht
De zeep doorbreekt de oppervlaktespanning van het water. De oppervlaktespanning van het
water kan je waarnemen door een glas water te nemen, een dikke laag (barbecue)kruiden op
het wateroppervlak te strooien en daarna je vinger in het water te steken. Je zal merken dat je
vinger droog is gebleven. De kruiden hebben de oppervlaktespanning van het water versterkt
en zo kreeg het water niet de kans de vinger te bereiken.
Water bestaat uit allemaal kleine watermoleculen (voor de leerlingen kan u dit vereenvoudigen
tot druppeltjes), die naar elkaar toe worden getrokken en zo één grote plas vormen. Er wordt
langs alle kanten aan de kleine watermoleculen getrokken. Maar omdat de bovenste
watermoleculen langs één zijde begrensd zijn met een luchtlaag, trekken de onderkant en
zijkant extra hard waardoor er een sterke, elastische laag gevormd wordt nl. oppervlakte-
spanning. Op de plek waar de zeep wordt aangebracht wordt de oppervlaktespanning
doorbroken. De watermoleculen die niet in contact komen met de zeep trekken heel erg aan de
andere waterdeeltjes waardoor deze naar de zijkant schieten.

8
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Beschrijving
Een foto (genomen door de Hubble telescoop) van het spiraalvormig sterrenstelsel Messier 51
(ook wel Draaikolknevel genoemd). Ons zonnestelsel is slechts één van miljarden zonnestelsels
in het universum. Hieronder dus een voorbeeld van een ander zonnestelsel dan het onze.
Bron: ESA/Hubble

9
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Ruimtekaart tekenen
Samenvatting
In de vorige opdracht leerden de leerlingen het heelal beter kennen. Als de kleuters op
Lesfiche 2
ruimtereis vertrekken is het erg belangrijk dat ze de juiste weg nemen. Een kaart van de ruimte
kan hen daarbij helpen. Het is aan de leerlingen om deze kaart te ontwerpen. Op deze kaart
staan enkele belangrijke herkenningspunten zoals de maan, de aarde, ons huis, …
Behoefte en probleemstelling
De leerlingen gaan na op welke manier ze deze ‘Ruimtekaart’ gaan ontwerpen.
Materiaal
“Van waar vertrekken we? Naar waar vertrekken we? Welke herkenningspunten zijn
belangrijk?”
- Wascokrijtjes
- Wit papier
- (dikke) zwarte verf
- Prikpen/paperclip/satéstokje
- Landkaarten of plattegronden (vb. 1/10 000 topografische kaart van de eigen
Voorbereiding
leefomgeving, een eenvoudig plattegrond van de gemeente/school)
De leerkracht voorziet enkele landkaarten op verschillende schalen. Zo hebben de kleuters een
goed beeld van een ‘landkaart’.

10
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
De opdracht wordt in 2 delen uitgevoerd:
- Voorbereiding: inkleuren vormen met wasco en overschilderen met zwarte verf.
- Uitwerking: het maken van de tekening.
Hou hier rekening mee bij de lesplanning!
Inleiding
De leerkracht toont de verschillende kaarten aan de kleuters en vertelt hen dat op deze kaart
alle wegen, bossen, dorpen en soms huizen worden getekend om ons te helpen nooit de weg
kwijt te raken. Het is belangrijk dat de leerkracht gebruik maakt van een kaart waarop de eigen
leefomgeving van de kleuters terug te vinden is. Zo kan de leerkracht verwijzen naar enkele
herkenbare plaatsen zoals: rivier, bos, gemeentehuis in de dichte omgeving van de school.
Laat ook duidelijk zien op welke manier deze plaatsen met elkaar verbonden zijn.
Kern
1. Probleemstelling?
Wat is de juiste ‘weg’/reisroute van de aarde naar de maan? Laat de leerlingen zelfstandig
een ruimtekaart ontwikkelen met enkele herkenningspunten.
2. Enkele eisen:
De reisroute tussen de aarde en de maan moet duidelijk zichtbaar zijn.
Ook obstakels zoals planeten, sterren, … moeten duidelijk aangegeven worden. Zij kunnen
immers een hindernis vormen tijdens de ruimtereis.
3. Kiezen, maken, uitproberen en evalueren
Voorbereidingsfase:
Alle leerlingen krijgen een groot wit papier.

11
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Daarna trekken ze met potlood verschillende lijnen, kris kras op het papier. Op deze manier
moeten er verschillende vlakken/vormen ontstaan.
Deze vormen worden ingekleurd met verschillende kleuren wasco, waardoor er een heel
kleurenpallet ontstaat op het papier.
Deze vlakken worden overschilderd met zwarte verf. Er mag niets meer te zien zijn van de
wascokleuren.
Dan zit de voorbereiding er op. De tekening moet een aantal uren drogen op de verwarming –
het droogproces kan versneld worden met een haardroger. Bij dun papier is er kans dat de
tekening naar boven gaat krullen bij het drogen, om dit te voorkomen kan u best iets steviger
papier gebruiken.
Uitwerkingsfase:
Als de tekening droog is, kunnen de leerlingen verder werken. Ze krassen met een paperclip of
prikpen sterren, maan, planeten, huizen, … in de zwarte verf. Hierdoor wordt de gekleurde
ondergrond weer zichtbaar. Het is de bedoeling dat er, op een af andere manier, een duidelijk
verbinding te zien is tussen de aarde en de maan.
Slot
De kinderen bekijken de ruimtekaarten van de andere klasgenoten en gaan na of ze aan de
eisen voldoen:
Is de reisroute tussen de aarde en de maan duidelijk aangeduid?
Zijn mogelijke obstakels goed aangeduid op de kaart?
Vaardigheden
De leerlingen zien het verband tussen de eenvoudige topografische kaart/plattegrond en het
feit dat deze gemaakt worden om ons te helpen oriënteren (OD 2.2)

12
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
De leerlingen gaan na op welke manier ze deze ‘Ruimtekaart’ gaan ontwerpen: van waar
vertrekken we? Naar waar gaan we? Welke herkenningspunten zijn belangrijk? (OD 2.4)
De leerlingen maken een eenvoudige ruimtekaart met wasco en zwarte verf (OD 2.6).
Attitude
De kleuters kunnen aangeven dat de landkaart nuttig, gevaarlijk en/of schadelijk kan zijn (OD
2.10)
Technische Informatie voor de leerkracht
Topografische kaarten en straatatlassen worden steeds meer verdrukt door de
allesoverheersing van satellietbepalingssystemen zoals GPS (VS), GALILEI (EU), GLONASS (RUS)
en Beidou (CH). Vier van de vierentwintig satellieten in de ruimte vertellen de ontvanger waar
op aarde hij zich bevindt. Het GPS-toestel navigeert ons zonder veel moeite van de ene plek
naar de andere. Maar omdat steeds meer mensen een blind vertrouwen hebben in deze
satellietbepalingssystemen verliezen wij ons oriëntatiegevoel. Het is belangrijk dat kinderen
zich leren oriënteren in de nabije omgeving. Waar zijn we? Bos, stad, school, straat … de
leerlingen beschrijven waar ze zich bevinden en zoeken naar belangrijke herkenningspunten in
het landschap. Aan de hand van deze herkenningspunten kunnen de kleuters trachten te
bepalen of dit dicht bij de school/huis/dorp is of ver. Kortom in deze fase is WAARNEMEN
heel erg belangrijk.

13
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Ruimtehelm maken
Samenvatting
Lesfiche 3
Nadat de leerlingen het heelal leerden kennen en hun reisroute reeds uitstippelden is het nu
tijd om aan de echte voorbereidingen voor de ruimtereis te beginnen. Om te kunnen
vertrekken moeten ze immers goed voorbereid zijn. Ze mogen niet zomaar vertrekken. Een
echte astronaut draagt een helm die hen voorziet van de nodige zuurstof. In de ruimte is er
immers geen lucht aanwezig en wij, mensen, hebben lucht nodig om te kunnen leven.
Behoefte en probleemstelling
De kinderen kiezen de geschikte materialen en gereedschap voor het ontwerp van hun
ruimtehelm (OD 2.5): ze houden er rekening mee dat er zeker een systeem voorzien wordt voor
de aanvoer van zuurstof (OD 2.3).
Materiaal
“Welke materialen en gereedschappen zijn er nodig om een ruimtehelm te maken?”
- Kartonnen doos
- Zilverpapier
- Verf
- Doorzichtige petflessen
- Flexibele PVC-buizen
- Cellofaanpapier
- Kleurtjes
- Lijm
- Prikpen – schaar – snijmes

14
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Voorbereiding
De leerkracht en leerlingen verzamelen knutselmateriaal. De ouders kunnen eveneens
aangesproken worden. Voorzie genoeg materiaal en gereedschap zodat de leerlingen zelf
kunnen bepalen welke zaken ze al dan niet nodig hebben.
Inleiding
De leerlingen en leerkracht bespreken in de vertelhoek de kledij van een ruimtereiziger.
Foto’s en/of beeldfragmenten laten zien hoe de kledij er uitziet en welk nut deze kleren
hebben. Zo garanderen zij zowel de veiligheid van de astronaut als de aanvoer van lucht.
Kern
1. Probleemstelling?
Op welke manier gebeurt de luchtaanvoer in het ruimtepak?
2. Kiezen, maken, uitproberen en evalueren
De leerlingen zetten zich per twee.
Waarna één leerling de doos over het hoofd trekt en op de doos aanduidt waar zijn ogen zitten.
De andere leerling duidt de ogen aan met een dikke viltstift.
De leerlingen prikken (met de prikpen), op ooghoogte, een rechthoek uit de doos – indien dit
niet lukt kan de juf de rechthoek uitsnijden. Zo ontstaat er een kijkvenster.
Aan de binnenkant van het kijkvenster kleven ze een stuk cellofaanpapier, het hele kijkvenster
moet overdekt zijn.
Daarna nemen de leerlingen twee petflessen en kleven deze, naast elkaar, op de achterkant van
de doos. Let erop dat de bovenkant van de fles eveneens naar de bovenkant van de helm wijst.

15
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Aan de bovenkant van de fles wordt een stukje flexibele PVC-buis/slangetje bevestigd, het
andere eind wordt vastgemaakt aan de bovenkant van de helm. Voor de tweede fles wordt
hetzelfde gedaan. Waarna de leerlingen een opening maken/prikken in de helm op de plek
waar de pvc-buis werd vastgemaakt aan de bovenkant. Het bevestigen van deze pvc-buizen is
het gemakkelijkste met tape. Deze kan rondom de buis gekleefd worden en maakt het zo
mogelijk, via de twee luchtgaatjes, een echte verbinding te maken tussen de helm en de
petflessen.
Dan is het aan de leerlingen om de helm te versieren: inpakken met zilverpapier, kroonkurken
als knopjes, stukjes (geïsoleerde) metaaldraad als antenne, …
De leerlingen testen de helm door hem op te zetten, goed in en uit te ademen en dan te
controleren of de petflessen aangedampt zijn of niet.
ALTERNATIEVE LESFICHE:
Er zijn ook andere manieren om een ruimtehelm te maken.
De allerjongste kleuters kunnen een hoofddeksel (pet – hoed – veiligheidshelm) inpakken met
zilverpapier. Aan de bovenkant van het hoofddeksel bevestigen ze twee rietjes. Dit kunnen ze
doen door de rietjes mee in het zilverpapier te verpakken, of door deze met kleefband stevig
vast te kleven. Het is de bedoeling dat ze zelf proberen de antennes te bevestigen.
De oudere kleuters kunnen een ruimtehelm maken in papier maché:
Materiaal
- Behanglijm
- Krantenpapier of WC-papier

16
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
- Ballonnen
- Verf
- Spuitbus vernis (voor de leerkracht)
- Water
- Emmers
- Vaseline - vershoudfolie
Voorbereiding
Deze opdracht kan niet in één lestijd afgewerkt worden. Er is dus een voorbereidende fase,
uitwerkingsfase en een afwerkingsfase, die ten vroegste op drie dagen afgewerkt kunnen
worden. De eerste stap kan overgeslagen worden, indien de leerkracht reeds de papier maché
heeft bereid en laten trekken of wanneer er gebruik wordt gemaakt van de papier maché-
laagjesmethode.
De leerkracht maakt geen voorbeeld, anders apen de leerlingen dit na. Het is de bedoeling dat
ze zelf creatief zijn. Het materiaal is voorhanden.
Voorbereidingsfase: maken van de papier maché
De leerlingen scheuren het krantenpapier in dunne strookjes.
Deze strookjes worden in een emmer met water gelegd, waar ze een tijdje in moeten
weken.
Laat de kinderen het mengsel goed kneden.
De leerkracht giet het water uit de emmer en verpakt de pulp in een oud kledingstuk.
Waarna ze probeert al het water uit de papierpulp te kneden.
Wanneer bijna al het water verdwenen is, wordt er een hele hoop behangerslijm aan het
mengsel toegevoegd: een pakje lijm voor een grote emmer.
Daarna wordt het mengsel nogmaals goed gekneed. Het is klaar voor gebruik.

17
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Uitwerkingsfase
De (veiligheids)helm of grote ballon wordt ingesmeerd met vaseline of ingepakt met
vershoudfolie. Zo kan het voorwerp later, als de papier-maché droog is, makkelijk verwijderd
worden.
Het object wordt bedekt met de papier-maché. Bij de laagjesmethode kan de eerste,
voorbereidende fase overgeslagen worden. De leerlingen scheuren reepjes papier, leggen deze
één voor één op het voorwerp en smeren deze telkens royaal in met behangerslijm.
Let erop dat de laagjes papier elkaar steeds overlappen zodat er een stevige structuur wordt
opgebouwd. Er mogen een 10-tal lagen aangebracht worden.
Nadat het object ingepakt is met een aantal lagen papier-maché kan het een aantal dagen
drogen. Zet het op de vensterbank, in de zon en op een verhoogje zodat de lucht ook onder het
voorwerp kan.
Afwerkingsfase
De ruimtehelm wordt van de mal gehaald en geschilderd. De leerkracht kan nadien vernis over
de helm spuiten zodat de helm blinkt en de verf beter blijft hangen.
Als de ruimtehelm droog is, zijn de leerlingen klaar om aan hun ruimtemissie te beginnen.
Suggestie:
De leerlingen kunnen ook zelf een mal ontwerpen. Een ballon of helm als basis, waarop zij dan
andere voorwerpen bevestigen: antennes, oorbeschermers, mondstuk, enz.
Laat de leerlingen vooraf enkele foto’s zien van bekende ruimtereizigers en laat hen dan aan
het ontwerp beginnen.

18
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Vaardigheid
De leerlingen kunnen aangeven uit welke materialen hun ruimtehelm gemaakt is (OD 2.1).
De leerlingen houden er rekening mee dat er zeker een systeem voorzien is voor de aanvoer
van zuurstof (OD 2.3).
De leerlingen bedenken op welke manier zij de luchtaanvoer gaan voorzien in de helm (OD 2.4).
De kinderen kiezen de geschikte materialen en gereedschap voor het ontwerp van hun
ruimtehelm (OD 2.5).
Attitude
De leerlingen zijn bereid zorgzaam en veilig aan het ontwerp te werken (OD 2.8).
Technische Informatie voor de leerkracht
Een ruimtepak biedt de astronauten bescherming tegen extreme temperaturen, kleine
meteorieten en een lage luchtdruk. Daarnaast zorgt het pak voor de aanvoer van de
broodnodige zuurstof en is het voorzien van een radiozender en radio-ontvanger. Er is immers
geen lucht op de maan waardoor geluid zich niet kan voortplanten. Vandaar dat de astronauten
aangewezen zijn op hun radio’s om met elkaar te kunnen praten.
Het ruimtepak bestaat uit twee verschillende delen: een onderpak en een drukpak. Het
onderpak wordt gekoeld door water en zorgt ervoor dat er in het pak een constante en leefbare
temperatuur wordt gecreëerd. Het drukpak beschermt tegen druk en straling. In de ‘rugzak’ die
de astronauten dragen zit het koelwater voor het onderpak en het apparaat voor de zuurstof-
toevoer. Aan de schoenen van de astronauten zitten zuignappen omdat het door de lage
zwaartekracht in de ruimte erg moeilijk is om recht te blijven staan.

19
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Beschrijving
De ESA astronaut Paolo Nespoli brengt zijn ruimtepak in orde voor een ruimtewandeling.
Deze foto werd genomen tijdens een astronautentraining (in september 2010) in het Johnson
Space Center van NASA. Nespoli draagt reeds het onderpak. Let op het waterkoelings systeem
en de ventilatie.
Bron: ESA/NASA

20
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs

21
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Raket ontwerpen en bouwen
Samenvatting
Lesfiche 4
De leerlingen vatten hun ruimtereisvoorbereidingen reeds aan. Het is belangrijk dat zij ook
vervoer voorzien naar hun verre bestemming. Hoe geraken we in de ruimte?
Behoefte en probleemstelling
De leerlingen gaan na welk technisch systeem/middel hen op de beste manier tot in de ruimte
kan brengen (OD 2.3).
Materiaal
“Op welke manier reizen wij naar de ruimte?”
- Blokjes
- Duplo
- Clicks
- Wc-rollen/keukenpapierrollen
- Werktuigen zoals hamer, schroevendraaier, schaar, ..
- Glasvezelplaat bedekt met wit zand
- Grote ronde (waspoeder)dozen – hiervoor kan de leerkracht de ouders of fabrikanten
aanspreken, deze stevige dozen komen ook bij andere leeractiviteiten zeker van pas.
Voorbereiding
Het materiaal in de knutselhoek wordt klaargelegd. Voorzie extra materiaal, zodat de leerlingen
zelf moeten uitzoeken welke materialen ze nodig hebben.
Inleidend kringgesprek: “Hoe reizen we naar de ruimte?” – “Wat hebben we nodig om een
raket te maken?”

22
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Inleiding (klasactiviteit)
1. brainstorm
Tijdens het kringgesprek vraagt de leerkracht aan de kinderen hoe ze naar de maan vliegen.
Met het vliegtuig, luchtballon, …? Hoe ziet een raket eruit? Naargelang de antwoorden van
de leerlingen laat de leerkracht plaatjes zien van vervoersmiddelen en vertelt hen waarom
ze wel/niet geschikt zijn om hen naar de ruimte te vliegen.
Kern
2. probleemstelling?
De leerlingen ontwerpen een raket.
3. Ideeën genereren
Nadat de leerlingen achterhaalden dat een raket hen naar de ruimte zal brengen, vraagt
de leerkracht hen om een ‘raket’ te ontwerpen.
Op de glasvezelplaat met zand tekenen de leerlingen met hun vingers het ontwerp van de
raket.
4. Kiezen, maken, uitproberen en evalueren
De kinderen verzamelen eerst de materialen die ze nodig hebben bij de bouw van hun raket.
Zij gaan met deze materialen aan de slag om een maquette van hun raket te bouwen: blokjes,
duplo, clicks, …
De leerlingen laten hun ontwerp aan de klas zien terwijl de leerkracht vraagt waarom ze de
raket op die manier hebben gebouwd en welke materialen ze gebruikt hebben.
Suggestie:
Als slot kunnen ze met de hele klas een grote raket maken, zodat iedereen mee op ruimtereis
kan. Hiervoor kunnen de leerlingen grote wasdozen gebruiken of (halve) gresbuizen met een

23
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
grote diameter (deze zijn prijzig, maar misschien zijn er bij afbraakwerken in de buurt wel
materialen te vinden).
Vaardigheid
De leerlingen gaan na welk technisch systeem/middel hen op de beste manier tot in de ruimte
kan brengen (OD 2.3).
De kleuters zoeken materiaal en gereedschap om een raket te maken (OD 2.5).
De kinderen maken een eenvoudige raket (OD 2.6).
Attitude
De leerlingen tonen een experimentele en explorerende aanpak om meer te weten te komen
over techniek (OD 2.9).
Technische Informatie voor de leerkracht
De term ‘raket’ wordt hier verkeerd gebruikt. Eigenlijk is een raket een reactiemotor met veel
brandstof aan boord. De raket wordt vooruit gestuwd door een heleboel hete gassen, met een
hoge snelheid, uit te stoten. Met andere woorden, het ruimteschip wordt gelanceerd door een
raket maar de raket zelf is enkel een manier om de ruimtecapsule te lanceren tot in de ruimte.
Bij de lancering van de Ariane-vluchten (1-5, 1979-2009) werd er gebruik gemaakt van het
drietrapssysteem. De twee onderste trappen bestaan uit brandstof systemen en motoren, eens
deze tanks leeg zijn, worden deze afgestoten en gaat de derde trap verder. Op deze manier
wordt er steeds minder brandstof verbruikt. De nuttige lading staat voor een ruimtesonde,
ruimtecapsule (bij bemande Apollo-vluchten NASA-viertrapsstysteem) of een
satelliet/kunstmaan. Deze nuttige lading heeft vaak ook een kleine motor aan boord waardoor
er nog koersveranderingen kunnen worden aangebracht.
Op de website van ESA (www.esa.int) kan je beelden vinden van enkele Ariane-lanceringen.

24
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs

25
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Spel: “Word een ruimtemonteur!”
Samenvatting
De leerlingen reizen naar de ruimte om daar op verkenning te gaan. De Europese
Ruimtevaartorganisatie (ESA) vindt dat een super plan. Zij wilden dit jaar graag enkele
onderhoudswerken uitvoeren aan het internationaal ruimtestation en vroegen aan de
Lesfiche 5
leerkracht of de leerlingen deze reparaties niet voor hun rekening willen nemen. De leerkracht
test eerst of de leerlingen wel bekwaam zijn om herstellingswerken uit te voeren.
Behoefte en probleemstelling
Bij deze opdracht ervaren de leerlingen de tijdsdruk en efficiëntie die de astronauten aan de
dag moeten leggen tijdens hun ruimtemissie. Enerzijds het parcours veilig doorlopen en
anderzijds een technische taak tot een goed einde brengen.
Materiaal
“Wat zijn de taken van een astronaut?”
- heel veel kledingstukken, in verschillende maten.
- (ruimte)helm
- verschillende paren handschoenen
- chronometer
- hamertje tik – meccano – clics

26
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Voorbereiding
Het spel vereist een grote ruimte. De speelplaats, turnzaal of zandbak zijn ideaal voor deze
activiteit. Het hindernissenparcours wordt reeds op voorhand opgesteld.
Inleiding
De leerkracht legt uit dat de Europese Ruimtevaartorganisatie graag beroep wil doen op de
leerlingen om enkele herstellingswerken uit te voeren aan het internationale ruimtestation.
Een hele moeilijke taak, daarom wil de leerkracht eerst testen of de leerlingen wel bekwaam
zijn om deze zware opdracht uit te voeren. Maar wat is de taak van een ruimtevaarder
eigenlijk? Wat moet een astronaut kunnen vooraleer hij naar de ruimte mag vliegen?
De kleuters gaan na wat het beroep astronaut inhoudt. Nadat de beroepsopdracht van de
ruimtevaarders voor de kleuters duidelijk is, kan de “word ruimtemonteur”-activiteit beginnen.
Kern
De leerlingen trekken verschillende kledingstukken over elkaar aan. Ze zetten eveneens hun
(ruimte)helm op en trekken twee paar handschoenen aan. Een ruimtepak zit niet gemakkelijk
en vrij bewegen is moeilijk, de weerstand van de vele kledingstukken evenaart dat gevoel deels.
Iedere leerlingen loopt het hindernissenparcours. Ze vertrekken één voor één vanuit de
hoepel/ruimtecabine en lopen via de hindernissen naar de doe-bank.
Op de doe-bank liggen een aantal technische oefeningen zoals ‘hamertje tik’ of ‘clicks’, waarbij
de leerlingen tot een technische realisatie proberen te komen.
Nadat ze hun doe-opdracht hebben afgerond keren ze terug naar de ruimtecabine.

27
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
De juf kan de leerlingen timen tijdens hun opdracht, zodat zij ervaren dat tijd heel erg belangrijk
is in de ruimte. Een astronaut moet efficiënt, maar ook snel kunnen werken.
Slot
De leerkracht vertelt welke leerlingen het snelste waren maar geeft aan dat ook de andere
leerlingen met glans geslaagd zijn voor het ‘examen’. Iedere leerling krijgt een brevet met de
vermelding van zijn sterkste/moedigste eigenschap.
Vaardigheid
De leerlingen kiezen welke materialen ze nodig hebben om hun ‘technische oefening’ te
volbrengen (OD 2.5).
De leerlingen maken met de materialen de vooropgestelde technische oefening (OD 2.6).
Op het einde van de opdracht wordt nagegaan of ze (binnen de tijd) hun ruimteopdracht
hebben volbracht (OD 2.7).
Attitude
De kinderen tonen interesse in ruimtevaart en ‘ervaren’ wat een ruimtevaarder zo al moet
kunnen (OD 2.9).

28
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Technische Informatie voor de leerkracht
Voor het beroep ‘ruimtevaarder’ kan je niet studeren. De astronaut wordt uitgekozen door de
ruimte-organisatie waardoor enkel de allerbesten in aanmerking komen. Deze mensen worden
langdurig getraind en zo goed mogelijk voorbereid op hun verblijf in het ISS. Op welke
kwaliteiten worden de aspirant-ruimtevaarders gescreend?
- Grote verantwoordelijkheid, ze moeten immers alles heel erg nauwkeurig en goed doordacht
uitvoeren. Er zijn vaak geen ‘tweede kansen’.
- Hoge wetenschappelijke én technische achtergrond
- Goede conditie
- Er wordt getest of ze in een kleine afgesloten ruimte kunnen samenleven met andere mensen
(uit verschillende culturen) en of ze hun familie een aantal maanden kunnen achterlaten.
- Ze moeten heel erg goed Engels en Russisch spreken en eveneens een mondje Japans.
Indien je graag astronaut wil worden moet je heel erg veel geduld hebben, veel sporten en
veel kennis opdoen in verschillende wetenschappelijke disciplines. Anderzijds moet je ook
een inwoner zijn van een land dat mee de Europese Ruimtevaartmaatschappij ondersteund.
België is één van hen. Zo werd Dirk Frimout in 1992 de eerste Belg in de ruimte, en tien jaar
later mocht Frank De Winne voor een eerste keer de dampkring verlaten. In 2009 keerde hij
een tweede keer terug en verbleef hij meer dan vijf maanden in het Internationale
Ruimtestation.

29
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Beschrijving
De Deense astronaut Andreas Mogensen (ESA) oefent in het Europese Astronautencentrum (in
Keulen, Duitsland) zijn “spacewalk”. Deze training leert de astronauten in spe wandelen in een
bijna gewichtsloze omgeving.
Bron: ESA- T. Bourry, 2010

30
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs

31
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Inpakken en wegwezen!
Samenvatting
Lesfiche 6
De leerlingen zijn goed voorbereid op de ruimtereis en de leerkracht besluit de reis aan te
vatten. Ze moeten enkel bepalen welke bagage ze allemaal meenemen.
Behoefte en probleemstelling
De leerlingen aantonen dat het erg belangrijk is dat er niet teveel bagage mee vertrekt naar de
ruimte. Hoe meer gewicht, hoe meer kans dat de raket niet kan vertrekken. Het is de bedoeling
de kleuters aan te tonen enkel het noodzakelijke mee te nemen op reis en hen te laten zoeken
naar andere alternatieve oplossingen om het gewicht van de raket onder controle te houden.
Materiaal
- Koffer
- Grote dozen
- Water
- Eten
- Kleren
“Hoe kunnen we het gewicht van onze ruimtereisbagage zo veel mogelijk
beperken?”

32
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Voorbereiding
In het kringgesprek vertelt de leerkracht dat het belangrijk is dat de astronauten niet teveel
meenemen op hun ruimtereis, anders kan de raket namelijk niet opstijgen. Het is belangrijk dat
zij enkel het noodzakelijkste meenemen.
De leerkracht stalt de verschillende materialen uit in de klas. De leerlingen mogen ook van thuis
materiaal meebrengen dat zij zeker willen meenemen.
Inleiding (kringactiviteit)
In het kringgesprek vertelt de leerkracht dat er slechts twee grote koffers mee mogen in de
raket. De leerkracht en leerlingen maken een lijstje van wat zij denken nodig te hebben op
hun lange reis. Laat de leerlingen hun fantasie gebruiken. Het mag een lange lijst worden.
Kern
De leerkracht en leerlingen verzamelen reeds een aantal van deze voorwerpen. Maar na een
tijdje zet de leerkracht de leerlingen aan tot nadenken. Kunnen we deze bagage wel allemaal
meenemen op onze reis? Ze komen samen tot het besluit dat iedere leerling één voorwerp mag
kiezen dat hij graag wil meenemen én waarom? Het is belangrijk dat de leerling kan
verantwoorden waarom dat voorwerp voor hem (en voor anderen) bruikbaar kan zijn in de
ruimte. Alle voorwerpen worden in de koffer(s) gepropt waarna de leerkracht de bagage voor
vertrek weegt.
Probleemstelling?
De bagage weegt teveel waardoor de raket niet zal kunnen vertrekken. Hoe kunnen we dit
oplossen?
De leerlingen denken na hoe ze het hoge gewicht van de bagage kunnen verminderen zodat
de raket alsnog kan vertrekken. De leerlingen gaan na welke voorwerpen ze écht nodig

33
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
hebben op hun reis, welke voorwerpen ze allemaal kunnen gebruiken. De leerkracht helpt hen
hierbij en geeft hen een aantal eisen/voorwaarden mee:
Slot
- Past het voorwerp in de koffer én kunnen er nog andere spulletjes bij?
- Is het voorwerp zwaar? Want de koffer mag niet teveel wegen.
- Kunnen we het voorwerp in de ruimte goed gebruiken? Kunnen de andere leerlingen er
- …
ook plezier/nut van hebben?
De leerkracht en leerlingen laden de koffers zorgvuldig in en overlopen het lijstje om na te
kijken of ze niets vergeten zijn. Daarna zet de leerkracht de koffer op de weegschaal en vertelt
de leerlingen het verschil in gewicht met de eerste weging.
Vaardigheid
De leerlingen denken na hoe zij het gewicht van hun bagage kunnen beperken (OD 2.4).
Ze gaan na welke materialen en welk gereedschap ze nodig hebben voor de realisatie van hun
doel (OD 2.5).
De leerlingen gaan na of hun doel werd bereikt (OD 2.7).
Attitude
De leerlingen geven aan of hun technische systeem nuttig, gevaarlijk en/of schadelijk kan zijn
(OD 2.10).

34
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Technische Informatie voor de leerkracht
Voor elke kilo gewicht die het ruimteschip mee vervoert naar de ruimte, is er meer dan 1000
kilo raketbrandstof nodig. Ter vergelijking, voor drie kilo bagage moeten we het gewicht van
één olifant aan brandstof meenemen. Hoe hoger het gewicht, hoe kostelijker de hele reis.
Vandaar dat iedere astronaut slecht 1,5 kilo ‘handbagage’ mag meenemen. Het materiaal
voor de experimenten wordt hier niet bijgeteld.
De obsessie voor het gewicht gaat zelfs zo ver dat de NASA hun externe brandstoftank, die ze
gebruikten tijdens de Space Shuttle-vluchten (vanaf 1982), niet meer schilderen. Normaal
werden deze wit geschilderd om ze te beschermen tegen het ultraviolet-licht van de zon.
Toen bleek dat dit licht weinig problemen gaf, besloten ze de tank enkel in te spuiten met een
soort anti-roestmiddel. Deze beslissing bespaarde NASA maar liefst 272 kg gewicht en een hele
hoop dollars.

35
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Raketlancering
Samenvatting
Lesfiche 7
De raket gaat vertrekken. Alles is ingepakt, iedereen is klaar. De oudere kleuters (5 tot 6 jaar)
lanceren samen met de leerkracht een waterraket en leren zo hoe een échte raket wordt
voortgestuwd. De kleinere kleuters maken een blaasraket en proberen deze zo ver mogelijk te
lanceren.
Behoefte en probleemstelling
Deze lesactiviteit wakkert de interesse van de kleuters in techniek aan. Ze worden
aangemoedigd te experimenteren en onderzoeken op welke manier zij de raket kunnen
lanceren (OD 2.9). Er wordt eveneens nagegaan of de raket effectief een bepaalde hoogte
bereikt (OD 2.7).
Materiaal
BLAASRAKET
- Rietjes
- Kleefband
- Lange reep (inpak)papier (4 cm op 28 cm)
- Stevig papier
- Schaar
- Lintpapier
- Rond potlood
- Kopie ARIANE 5 ES-raket

36
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
WATERRAKET
- Karton (vinnen)
- Duc tape
- PET-fles
- Kurk
- Fietspomp
- Papier (raketpunt)
- Water (de fles moet voor 1/3 gevuld zijn)
- Lijm
Voorbereiding
BLAASRAKET
Een grote werkruimte
Organiseer de lesactiviteit op een droge dag
Lanceerruimte vb. speelplaats, park. Reken er op dat de raket tot 8 meter hoog kan vliegen.
Oogbescherming
WATERRAKET
Neem goede veiligheidsmaatregelen wanneer de waterraket wordt gelanceerd. Zo kan je de
waterraket geleiden langs een dun stukje touw dat omhoog gespannen is langs een regenpijp.
Iedere leerling kan één specifieke taak krijgen in het bouw/lanceerproces.
Inleiding
Vandaag is de dag dat de kinderen en de leerkracht op maanmissie vertrekken.
Maar hoe geraken ze daar? Ze voeren samen een ‘brainstorm-sessie’ uit, en wegen de voor- en
nadelen van de verschillende vervoersmiddelen af. Samen komen ze tot het besluit dat een
raket het makkelijkste en veiligste middel is om op de maan te geraken.

37
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Probleemstelling?
De leerlingen gaan na hoe een raket er uit ziet, wat er belangrijk is bij een raket en hoe ze dit
gaan maken.
Kern
Kiezen, maken, uitproberen en evalueren
1. BLAASRAKET
Toon de leerlingen hoe ze een papieren raket maken. De leerkracht kan ook werken met een
stappenplan.
1. Knip een lange reep papier uit van 4 cm. breed en 28 cm. lang.
2. Neem het ronde potlood en rol de papierstrip er rond.
3. Kleef over de verticale papiernaad doorzichtige kleefband.
4. Knip één einde in verschillende repen van 1 cm.
5. Vorm deze repen om tot een ronde, scherpe punt en fixeer deze met kleefband.
De leerkracht bereidt enkele papieren modellen voor van de ARIANE 5 ES-raket.
De leerlingen halen voorzichtig het potlood uit zijn papieren silhouet en stoppen het rietje
voorzichtig in de plaats.
De leerlingen begeven zich naar de lanceerplek om daar hun raket te testen.
Daarna blazen ze de raket, met volle kracht, de lucht in.
Laat de leerlingen dit enkele keren proberen. Er kan een competitie-element ingebouwd
worden waarbij de leerlingen proberen hun raket om ter hoogst/verst te blazen.
De leerkracht maakt aan enkele raketten vinnen vast (voor de stabiliteit). Vervolgens testen de
leerlingen of deze raketten sneller/hoger vliegen dan de andere raketten.

38
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
De leerlingen krijgen de kans om zelf wat te experimenteren met hun raketjes en daarna te
testen of het sneller/hoger gaat. De leerkracht stuurt dit proces door enkele mogelijkheden aan
te reiken: aanbrengen vinnen, grote/kleine raket, scherpe/afgeronde raketpunt, enz.
2. WATERRAKET
De leerkracht maakt in het midden van de kurk een smal gaatje (bv. met een handboor).
Duw de kurk in de fles. De kurk moet stevig op de fles staan. Hij moet behoorlijk weerstand
bieden vooraleer hij er weer uitschiet bij de lancering.
Enkele leerlingen knippen uit een stuk stevig karton drie vleugeltjes/vinnen voor de stabiliteit
van de raket. Ze mogen deze vinnen versieren, maar ze moeten erop letten dat de uitrusting
van de waterraket niet te zwaar mag zijn.
Bevestig deze vinnen aan de bovenkant van de fles – kant van de flessenhals/opening.
Bevestig het stukje pvc-buis eveneens aan het raket. Dit buisje dient voor de geleiding, het
maakt niet zoveel uit waar het wordt bevestigd. Het is wel belangrijk dat het verticaal wordt
aangebracht.
Vul daarna de raket voor 1/3 tot de 1/2 met water.
De raket wordt gelanceerd via de lanceerstok. De leerkracht plaatst een lange buis
op de lanceerplek en schuift daar – via het stukje pvc-buis, de waterraket over.
De leerkracht duwt het ventiel van de fietspomp (dit moet een naaldventiel zijn waarmee je
een voetbal oppompt en deze moet perfect passen in het gaatje van de kurk die je gebruikt) in
de kurk, begint te pompen en lanceert de raket! Let er op dat de lancering gebeurt op een open
veld!
Slot
De leerlingen bespreken hun lanceringen en gaan na wat er goed/fout liep. De kinderen
proberen reeds na te denken over de ideale omstandigheden van een raketlancering.

39
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Vaardigheid
De leerlingen maken, met de hulp van de leerkracht, een eenvoudige technische realisatie (OD
2.6).
De leerlingen stellen vast of het doel werd bereikt (vb. stabiliteit) en de raket succesvol werd
gelanceerd (OD 2.7).
Attitude
De leerlingen nemen de voorschriften en afspraken in acht bij de lancering van de blaas- en
waterraketten (OD 2.8)
De leerlingen tonen een experimentele en explorerende aanpak om meer te
weten te komen over techniek (OD 2.9).
Technische Informatie voor de leerkracht
Veel lanceerplaatsen (oa. Centre Spatial Guyana in Frans-Guyana) bevinden zich in de buurt van
de evenaar. Op die manier kan men de raketten een hogere snelheid geven aangezien deze met
de draairichting van de aarde mee gelanceerd worden. De lancering zelf is het spannendste
moment. De raket moet zoveel mogelijk snelheid maken voordat hij de atmosfeer doorkliefd.
Eens in de ruimte blijft de raket dezelfde snelheid aanhouden. Door de afwezigheid van lucht is
er geen weerstand en blijft de raket gewoon rechtdoor vliegen. Als de brandstof van de eerste
trap op is, wordt deze afgestoten en gaat de raket met de andere twee/drie trappen verder. In
principe is er enkel brandstof nodig wanneer er afgeremd, gestuurd en/of versneld moet
worden.

40
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs

41
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Zachte landing
Samenvatting
Lesfiche 8
Het is heel erg belangrijk dat het ruimteveer veilig kan landen op de maan. Wij moeten immers
ook weer terugkeren naar de aarde. Vandaar dat het belangrijk is dat we een goede en veilige
landingsplaats zoeken. Het is de bedoeling dat de leerlingen zo’n landingsbasis bouwen met de
beschikbare materialen en het daarna testen door er een ei op te laten vallen.
Behoefte en probleemstelling
Het is belangrijk dat de leerlingen een ‘veilige landingsplaats’ ontwerpen zodat de raket ook
veilig kan terugkeren naar de aarde. Met welke materialen kunnen we een veilige
landingsplaats bouwen.
Materiaal
- Eieren
- Bubbeltjes plastic
- Rubber
“Bouw een veilige landingsplaats zodat de astronauten (eieren) veilig kunnen
landen op de maan?”
- Stof/katoen – oude kleren
- Kartonnen doos
- Rubberen rekkertjes
- Rietjes
- Plastic
- Touwtjes
- Groot plastieken zeil

42
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Voorbereiding
Voorzie een groot plastic zeil zodat de opkuis achteraf meevalt.
Verder is het belangrijk dat er genoeg(veel) materiaal en gereedschap voorzien is zodat de
leerlingen zelf kunnen bepalen wat ze nodig hebben voor deze oefening.
Inleiding
De leerkracht legt de leerlingen uit dat het heel erg belangrijk is dat het ruimteveer veilig kan
landen op de maan. Als er iets gebeurt, kunnen de astronauten immers niet terug naar de
aarde. Vandaar dat de Europese ruimtevaartorganisatie op zoek is naar een landingssysteem
dat een hevige schok kan opvangen. De leerkracht legt uit dat de leerlingen zelf een systeem
gaan ontwerpen en dat ze dat systeem gaan testen door er een ei op te laten vallen. Breekt het
ei, dan is het niet veilig … blijft het ei heel, dan is het een veilige constructie!
Probleemstelling?
De leerlingen gaan na welke materialen schokken kunnen opvangen/welke materialen
veerkrachtig zijn. Ze kunnen de materialen op de materiaaltafel indelen in ‘Bruikbaar’
(kant van het groene papier) en ‘Niet Bruikbaar’ (kant van het rode papier) voor het
landingssysteem.
Kern
De kinderen denken, samen met de leerkracht na, hoe ze een veilige landingsplaats kunnen
bouwen (brainstorm) en wat het effect zou zijn van hun ontwerp. De leerkracht vertelt dat de
leerlingen zelf mogen experimenteren met de veerkrachtige materialen uit stap 2. De kinderen
worden uitgedaagd om met de materialen een systeem te bouwen dat de schok opvangt zodat
het ei niet breekt.

43
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Kiezen, maken, uitproberen en evalueren
De kleuters gaan aan de slag met de verschillende materialen. Ze nemen allen een kartonnen
doos als basis en gaan dan op zoek naar veerkrachtige materialen om het landingssysteem te
bouwen.
De kinderen kunnen ook een valscherm maken voor hun ei. Zo maken ze een kokertje voor het
ei met daaraan twee touwtjes die aan het ‘valscherm’ vasthangen. Het is aan hen om uit te
zoeken welke materialen hiervoor het best geschikt zijn.
Wanneer de leerlingen denken dat hun systeem ‘veilig’ is, laten de leerlingen één ei vallen op
hun landingsplaats. Indien het ei breekt, is het systeem niet veilig genoeg!
Slot
Samen met de leerkracht gaan de leerlingen na waarom hun systeem al dan niet veilig was.
Eventueel worden er ook nieuwe ideeën aangebracht voor een ultiem landingssysteem.
Net zoals de echte ingenieurs noteren ze hun bevindingen in een ‘verslag'.
Vaardigheid
De kinderen kunnen aangeven uit welke materialen hun landingssyteem bestaat (OD 2.1).
De leerlingen kunnen nagaan welke materialen het beste geschikt zijn om hun landingssyteem
te bouwen (OD 2.3).
De leerlingen gaan na hoe ze er voor kunnen zorgen dat het ei niet breekt bij de val(OD 2.4).
De kleuters kunnen een eenvoudig technisch systeem bouwen, met hulp van de leerkracht (OD
2.6).
De kinderen testen zelf of hun systeem het ei goed opvangt (OD 2.7).
Attitude
De kinderen zijn bereid met zorg en veilig aan het landingssyteem te werken (OD 2.8).

44
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
De leerlingen zijn bereid te experimenteren om zo meer te weten te komen over de
eigenschappen van het (veerkrachtige) materiaal (OD 2.9).
De kinderen kunnen aangeven of hun systeem al dan niet nuttig zou zijn op de maan (OD 2.10).
Technische Informatie voor de leerkracht
Het had niet zoveel gescheeld of de allereerste maanlanding van Apollo-vlucht 11 was fout
afgelopen. Op slechts 1,2 km. van het maanoppervlak merkten de twee bemanningsleden
(Armstrong en Aldrin) dat ze zouden landen in een immense krater. De bemanning greep heel
snel in en stuurde de cabine naar een veilige landingsplek.
Een veilige landingsplek is heel erg belangrijk. Als er iets gebeurt, kunnen de astronauten niet
meer terug. Daarnaast gaan er ook een heleboel belangrijke gegevens verloren. Elke Ruimte-
organisatie beschikt over een aantal missie-planners. Deze mensen plannen minutieus het
parcours van de ruimtevlucht. Maar deze mensen kunnen niet alles voorzien daarom is het erg
belangrijk dat de astronauten steeds alert zijn. De ruimte-organisaties broeden nu op een plan
om een veilige, vlakke landingsplaats te bouwen op de maan in de buurt van de meest
interessante plekken.

45
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Kruimelvrij koken in de ruimte
Samenvatting
Lesfiche 9
De leerkracht en leerlingen zijn op weg naar de maan. Ze hebben nog een lange reis voor de
boeg. Toch hebben al een aantal astronaut-leerlingen een grote honger. Maar hoe gaat dat in
de ruimte? Heeft de ruimtecabine of het ruimtestation een echte keuken en wat maken ze daar
dan klaar?
Behoefte en probleemstelling
De leerlingen gaan na welke voedingsmiddelen het bruikbaarst zijn in de ruimte. Deze
voedingsmiddelen mogen niet groot, zwaar of ongezond zijn en absoluut niet kruimelen (OD
2.3). De leerlingen gaan de voedingsmiddelen opsplitsen in ‘geschikt’ en ‘ongeschikt’ en kunnen
verklaren waarom ze in die categorie terecht komen.
Materiaal
- Rietjes
- Gedroogd fruit
- Plastic borden
- Plastic zakjes
“Welke voedingsmiddelen zijn geschikt om in de ruimte op te eten?”
- Drinken (cola, kabouterwijn, soep, …)
- Chips
- Boterham

46
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
- Appel/peer/sinaasappel/banaan
- Rijstkoeken
- Verschillende kleuren curverbakken
Voorbereiding
De leerkracht moet vooraf (bij de ouders) informeren of er kinderen zijn met een bepaalde
voedingsallergie/intolerantie.
Het kookmateriaal (blender en waterkoker) is reeds getest en veilig, eveneens de plaats waar
deze toestellen gebruikt worden.
Een grote ruimte met veel tafels en veel werkruimte (zoals de refter).
Inleiding
De leerkracht vertelt de leerlingen dat astronauten absoluut niet mogen kruimelen omdat
anders de kruimeltjes blijven rondvliegen in het ruimtecabine. Anderzijds mag het eten ook niet
te veel afval produceren en mag het niet zwaar wegen aangezien de raket anders niet kan
vertrekken. Kortom, de maaltijd van een astronaut moet aan een aantal eisen voldoen.
Kern
1. Probleemstelling?
Welke voedingsmiddelen zijn geschikt om mee te nemen op ruimtereis?
2. Eisen:
De leerlingen gaan een aantal voedingsmiddelen testen op ‘ruimtegeschiktheid’. Indien het
product niet (of héél weinig) kruimelt, niet veel weegt en niet te groot is, is het ‘ruimtegeschikt’
en mag het in de groene bak gelegd worden. Indien het product niet aan de drie eisen voldoen,
is het ‘niet ruimtegeschikt’ en komt het in de rode bak terecht.

47
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
3. Kiezen, maken, uitproberen en evalueren
Iedere leerling neemt een plastic bord en gaat op zijn plaats zitten. De leerkracht legt een
voedingsproduct op hun bord (chips, boterham, stuk peer, … steeds een klein stukje. Het gehele
voedingsproduct laat de leerkracht aan alle leerlingen zien).
1. Is het een groot of klein voedingsproduct? Groot = groter dan een boterham
2. Weegt het voedingsproduct meer of minder dan vb. het koffiekopje?
3. Kruimelt het voedingsproduct veel of weinig?
De leerlingen gaan voor ieder product na of het geschikt is en leggen het in de juiste bak.
De leerkracht overloopt de ‘ruimtegeschikte’ voedingsproducten en vertelt hoe de astronauten
oplossingen zoeken om toch ook gezond en lekker eten mee de ruimte in te nemen.
Om plaats te besparen wordt uit heel wat voedingsproducten het water gehaald. Op aarde
wordt bijvoorbeeld soep heel erg warm gemaakt waardoor de soep verandert in kleine
korreltjes. De astronauten doen weer warm water bij die korreltjes zodat het terug een
gezonde lekkere soep wordt. Fruit wordt gedroogd waardoor het enerzijds nog veel vitamines
bevat en anderzijds veel minder plek inneemt.
De leerkracht geeft iedere leerling één plastic (isothermisch!) zakje, een rietje en een (half)
zakje instantsoep. De leerlingen openen het soepzakje en gieten de inhoud in de plastic zak –
dit principe kan eveneens toegepast worden met instant chocomelkpoeder.
Terwijl de leerkracht water kookt (en opnieuw wat laat afkoelen!), bekijken de leerlingen de
korreltjes soep en proeven er van.
De leerkracht giet in elk zakje een hoeveelheid warm water, sluit het zakje goed af met een
rekkertje en plaatst het rietje in het zakje soep.
Het veiligst is om de leerlingen hun soep al zittend op hun eigen plaats te laten opdrinken,
boven het plastic eetbord.
Als toetje krijgen de leerlingen enkele stukjes gedroogd fruit. Na het eten controleren de
leerlingen of er kruimels op hun bord liggen.

48
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
De leerkracht polst bij de leerlingen of hun mama’s en papa’s thuis soms ook op deze manier
eten klaar maken. Wat maken zij klaar?
Suggestie:
Er zijn ook heel wat andere voedingsproducten in omloop die gebaseerd zijn op
ruimtevaarttechnologie:
- Nesquik
- Aiki Noodles
- Sauzen
- Kloppudding
- Koffie
- …
Er is ook nog de mogelijkheid om samen kloppudding te maken. Voor 4 personen is er een halve
liter (koude!) melk nodig, deze substantie zo’n 2 minuten goed kloppen. Waarna de pudding in
plastic zakjes wordt gedaan. Zet deze zakjes even in de koelkast zodat ze kunnen opstijven.
Na een kwartiertje is de pudding reeds opgesteven. Knip dan een hoekje uit het puddingzakje
en laat de leerlingen op deze manier genieten van hun ruimtemaaltijd.
Vaardigheid
De leerlingen kunnen aangeven dat de droge korreltjes (instantvoeding) en het water nodig zijn
om de ruimtemaaltijd te bereiden (OD 2.2).
De leerlingen kunnen nagaan welke materialen/voedingswaren het best geschikt zijn om in de
ruimte op te eten (OD 2.3).
De kinderen testen zelf of de voedingsmiddelen al dan niet kruimelen (OD 2.7).

49
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Attitude
De kinderen zijn bereid veilig en zorgzaam te koken (OD 2.8).
De leerlingen zijn bereid te experimenteren om zo meer te weten te komen over de
eigenschappen van het (voedings-)materiaal (OD 2.9).

50
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Technische Informatie voor de leerkracht
In het internationale ruimtestation ISS is er plaats voor een kleine ‘keuken’. Al heeft deze keuken weinig
weg van zijn aardse tegenhanger. Alles wat hier op aarde zo logisch lijkt, zoals het mengen van
ingrediënten, is in de ruimte een grote opdracht. Het gebrek aan zwaartekracht maakt dat de
ingrediënten hun eigen weg zoeken in de ruimte, ook wanneer je hen samen in één mengkom giet.
NASA-astronaut Sandra Magnus voerde enkele kookexperimenten uit in het ISS en kwam tot de
conclusie dat kleefband en plastic zakjes noodzakelijk waren in haar keuken. Op die manier kon zij met
veel geduld en op een ordelijke en nette manier koken.
Een dagmenu van NASA-astronaut Susan Helms (vrij geïnterpreteerd naar Europese normen):
ONTBIJT
Stukje kaas
Een gedroogde abrikoos
Koffie met suiker
MIDDAGMAAL
Tomatensoep (gedroogd, waarna water werd toegevoegd)
Varkenshaasje met champignonsaus (eveneens instant-versie)
Appelsap met pulp
AVONDMAAL
Kip
Rijst met boter
Broccoli
Meergranenkoek
TUSSENDOORTJES
Abrikozen
Boterkoekjes
Ananassap

51
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Eerste maanfoto
Samenvatting
Lesfiche 10
Nadat de kinderen hun eerste maanwandeling er op zit is het tijd voor een foto. De leerkracht
neemt een oud fototoestel en trekt een foto van de leerlingen op de maan. Dan is het aan de
leerlingen om deze kleurfoto te ontwikkelen.
Behoefte en probleemstelling
De kleuters worden aangemoedigd creatief om te springen met de ontwikkeling van de
ruimtefoto (OD 2.4).
Materiaal
“Hoe maken we een ruimtefoto?” (voorbeeld: NASA- Buzz Aldrin op de maan)
- Papier in fotoformaat (10 cm x 15 cm)
- Verfborstels
- Wasco
- Ecoline (zwart)
- Zwart papier
- Foto eerste maanlanding
- Oud fototoestel

52
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Voorbereiding
De leerkracht zoekt enkele kleurplaten in fotoformaat over de maanlanding. Deze kunnen
gekopieerd worden en gebruikt worden voor de “eerste maanfoto”- opdracht.
Inleiding
De leerlingen en leerkracht zijn geland op de maan en hebben hun eerste maanwandeling er op
zitten. Het is tijd om deze memorabele gebeurtenis vast te leggen met een camera, net
zoals Neil Armstrong en Buzz Aldrin in 1969 deden. De leerkracht toont foto’s en/of filmpjes
van hun ruimteavontuur. Het is belangrijk dat de leerkracht duidelijk uitlegt wat er te zien is op
de media. Zo leren de kinderen ‘gericht kijken’.
Probleemstelling?
Hoe maken we zelf een maanfoto, op aarde?
Kern
De leerlingen zetten zelf het materiaal klaar dat ze nodig hebben voor de oefening:
wasco’s, knutselschort, zwarte ecolineverf, verfborstels en een potje water.
De leerlingen maken met wasco een tekening van zichzelf op de maan of in de ruimte.
Dit doen ze op een dik/stevig papier in fotoformaat (10 cm x 15 cm).
Als de tekening klaar is, overschilderen ze de hele wasco-tekening met zwarte ecolineverf. De
zwarte ecoline bedekt alle plekjes waar geen wasco zit en creëert zo het inktzwarte effect dat
ook op de eerste maanfoto’s terug te vinden is.
De tekening laten drogen. Later kan er nog een zwarte kader rond de foto gemaakt worden of
kan de ‘foto’ op een pikzwart papier gekleefd worden. De zijden van de foto kunnen ‘oud’
gemaakt worden door ze voorzichtig af te scheuren of ze met een kartelschaar of perforator te
bewerken.

53
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Slot
De leerlingen tonen elkaar hun ‘ruimtefoto’ en vertellen wat/wie er afgebeeld staat en wat die
aan het doen is.
Suggestie
Voor de kleinste kleuters is er de mogelijkheid om kleurplaten, eventueel in fotoformaat, te
voorzien. Ze kleuren dan deze eenvoudige tekening in met wasco en overschilderen deze
eveneens met ecoline. Zo verkrijgen zij hetzelfde effect als bij de eigenlijke lesactiviteit. Voor de
oudere kleuters is er de mogelijkheid om een thaumatroop of wonderschijfje te maken.
ALTERNATIEVE LESFICHE: Een thaumatroop maken
Materiaal
- 2 ronde bierkaartjes
- Perforator
- 2 rubberen rekkertjes of twee
- Stukjes stevig touw
- Kleurpotloden/viltstiften
Voorbereiding
De leerkracht maakt een voorbeeld van het wonderschijfje en laat het effect zien aan de
leerlingen. Ze vertelt dat het schijfje zo snel draait dat ons oog soms nog het beeld onthoudt
terwijl het beeld in het echt alweer veranderd is.
Hierdoor zien wij de twee bewegende plaatjes als één kort filmpje.

54
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
De leerlingen kleven de twee bierkaartjes zorgvuldig op elkaar.
Dan perforeren ze langs beide kanten, én op gelijke hoogte twee gaatjes in de bierkaartjes.
Op de ene kant tekenen de kleuters de maan op de andere kant tekenen ze een afbeelding van
een astronaut of ruimteraket. Let er op dat de éne tekening ondersteboven op de tafel ligt, eer
je aan de andere tekening begint!
De kinderen knopen dan een doorgeknipte rekkertje of touwtje vast aan elk gaatje.
Het wonderschijfje is klaar. De kinderen moeten enkel het schijfje opdraaien en via een
eenvoudige trekbeweging weer ontwarren. Deze techniek staat hen toe het filmpje ‘af te
spelen’.
Vaardigheid
De kleuters worden aangemoedigd creatief om te springen met de ontwikkeling van de
ruimtefoto (OD 2.4).
De kinderen kiezen het juiste materiaal voor het realiseren van deze creatieve oefening (OD
2.5).
De leerlingen realiseren op eigen houtje een creatieve oefening, waarbij ze gebruik maken van
een bepaalde techniek om zo het gewenste effect te bereiken (OD2.6).
Attitude
De kleuters letten erop dat ze proper en zorgzaam werken (OD 2.8).

55
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Varen in de ruimte
Samenvatting
Lesfiche 11
Er is water op de maan gevonden. Onderzoekers bevestigen dit. Maar in welke vorm vinden we
dat water terug? Is het zout zoals de zee, of eerder zoet zoals onze rivieren?
De leerlingen onderzoeken de drijf- en zinkcapaciteiten van een aantal voorwerpen, in
verschillende mengsels.
Behoefte en probleemstelling
De leerlingen onderzoeken welke voorwerpen blijven drijven en welke zinken.
Materiaal
- Papieren bootje
- Speelgoedpopje
- Water
- Zout
- Zand
- Maïsmeel (300 g)
- Suiker
- Paperclips
- Plastic
- Penseel
- 4 teiltjes
“Welke voorwerpen blijven drijven?”

56
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Voorbereiding
De leerkracht zet de 4 teiltjes klaar: één met water en véél zout, één met water en véél
suiker, één met water en véél zand en één met water en veel maïzena (voor 1 liter: 1,2 kilogram
maïzena).
Voorzie een groot plastic zeil waarop die teiltjes komen te staan, zo kunnen de kleuters naar
hartenlust experimenteren.
Inleiding (hoekactiviteit)
Enkele jaren geleden ontdekten de slimme wetenschappers dat er water aanwezig is op de
maan. Dit was een hele grote ontdekking! De aanwezigheid van water op de maan betekent dat
er in de toekomst misschien ook mensen kunnen gaan leven. Maar is het water op de maan
hetzelfde water als hier op aarde? Kunnen we varen op de maan?
Probleemstelling?
De leerlingen onderzoeken welke voorwerpen blijven drijven in de verschillende
watermengsels. Ze doen dit aan de hand van hun werkblad.
Kern
De leerlingen gaan in groepjes van twee of drie rond een teiltje zitten. Naast het teiltje liggen
een heleboel voorwerpen oa.: papieren bootje, stuk plastiek, paperclips, …
Bij elk teiltje vertelt een foto welke ingrediënten het mengsel bevat.
De leerlingen voorspellen eerst of de voorwerpen al dan niet zullen drijven. Ze duiden hun
voorspelling aan op het opdrachtenblad. Laat hen ook zeker met hun handen door het mengsel
gaan zodat zij een idee kunnen krijgen van de structuur/samenstelling van het mengsel.

57
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Daarna gaan ze zelf testen en nagaan of hun voorspelling klopt. Aan de hand van het
opdrachtenblad testen de leerlingen of de voorwerpen drijven of zinken. Indien het voorwerp
blijft drijven, kleven zij dit op het werkblad bij het juiste teiltje.
Slot
De leerkracht en de leerlingen overlopen bij elk teiltje de materialen die blijven drijven. Indien
er twijfel is, test de leerkracht het nog een keer en komen ze samen tot een besluit. Slotvraag:
“Welke materialen bleven in de vier teiltjes drijven?”. Deze materialen kunnen gebruikt worden
voor het bouwen van een superboot die zowel op aarde als in de ruimte gebruikt kan worden.
Vaardigheid
De kinderen geven aan welke materialen blijven drijven en welke niet (OD 2.1).
De kleuters gaan na welke materialen het best geschikt zijn voor een superboot (OD 2.3).
De kleuters kiezen de geschikte materialen en het geschikte gereedschap voor het maken van
hun opdracht (OD 2.5)
Attitude
De kinderen tonen een onderzoekende en experimenterende aanpak om meer te weten te
komen over techniek (OD 2.9).
Technische Informatie voor de leerkracht
Eigenlijk ‘vaart’ een raket ook echt in de ruimte. De raket maakt veel vaart in het aardse
luchtruim, en eens het de atmosfeer voorbij is, zweeft het toestel aan dezelfde snelheid verder.
Er is immers geen lucht aanwezig die weerstand biedt aan het vaartuig. Enkel voor
stuurmanoeuvres is er dan nog brandstof nodig.

58
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs

59
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Ruimtewezentjes
Samenvatting
Lesfiche 12
Als de kleutertjes op de maan gaan wonen, of ergens anders in het heelal, is het goed mogelijk
dat ze met andere wezentjes geconfronteerd worden. Hoe zouden deze wezentjes eruit zien?
Behoefte en probleemstelling
Materiaal (per leerling)
“Hoe zien ruimtewezentjes er uit?”
- Wol in verschillende felle kleuren
- 2 kartonnen rondjes, vb. bierkaartjes – moeten even groot zijn
- Schaar
- 1 paar knutseloogjes
- Verschillende kleuren chenilledraad
Voorbereiding
De leerkracht werkt reeds een voorbeeld uit.
Verder voorziet de leerkracht enkele pomponmakers – 2 kartonnen rondjes met in het midden
een uitgesneden rondje. Maak aan de zijkant van de twee rondjes een kleine inkeping.

60
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Inleiding
Wat als we huizen gaan bouwen op de maan en later ook op andere planeten? Wonen daar nog
andere wezentjes? Hoe zien deze er uit? Kunnen wij met hen samenleven?
De leerkracht laat de kleutertjes fantaseren over het leven op een andere planeet.
Kern
De leerlingen kiezen een kleur wol. Waarna ze de twee kartonnetjes mooi op elkaar leggen
zodat de opening in het midden gelijk ligt.
De kinderen wikkelen de wol rond het karton. Ze kunnen de woldraad telkens door de inkeping
halen en zo, dicht tegen elkaar, de kartonnetjes omwikkelen.
Deze handeling houden ze vol tot er een heel dikke laag wol rond de kartonnetjes zit (ongeveer
4 tot 6 lagen wol).
Daarna knippen de leerlingen of de leerkracht, tussen de twee kartonnetjes, de wol door.
De leerlingen nemen een stuk chenilledraad en leggen dit reeds klaar. Waarna ze voorzichtig de
kartonnetjes uit elkaar schuiven. Er moet slechts een kleine spatie ontstaan tussen de twee
kartonnetjes waardoor de chenilledraad geschoven wordt.
Schuif de chenilledraad er tussen en maak deze heel stevig vast (draaien of knopen).
De twee kartonnetjes kunnen nu voorzichtig uit de wol geschoven worden.
Breng het pomponnetje in model en knip eventueel bij.
Zet de twee stukjes chenilledraad omhoog, zodat er antennes ontstaan.
Kleef knutseloogjes op het pomponnetje.
Slot
Het marsmannetje is klaar! Waarna de leerlingen in de zandbak het leven op de planeet kunnen
nabootsen.

61
Ruimtevaart en Techniek – lesfiches voor Kleuteronderwijs
Vaardigheid
De leerlingen kunnen aangeven van welk materiaal hun marsmannetje gemaakt werd (OD 2.1).
Ze kiezen het geschikte materiaal en gereedschap voor het maken van het pomponnetje (OD
2.5)
De kleuters maken een marsmannetje aan de hand van een eenvoudig stappenplan (OD 2.6)
Daarnaast gaan zij na of hun resultaat overeenkomt met het marsmannetje op het stappenplan
(OD 2.7).
Attitude
De kinderen zijn bereid veilig en zorgzaam aan het pomponnetje te werken (OD 2.8).