De aanpak van laaggeletterdheid door openbare ... - Taalwerkt.nl

De aanpak van 

laag geletterdheid 

door openbare 

bibliotheken 

sectorinstituut 

openbare bibliotheken 

Kansen en mogelijkheden voor de toekomst

De aanpak van 

laag geletterdheid 

door openbare 

bibliotheken 

Kansen en mogelijkheden voor de toekomst 


openbare bibliotheken

2 

Een onderzoek in opdracht van het SIOB aan Research voor Beleid 

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Research voor Beleid. Het gebruik van 

cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is 

toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking 

in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na 

schriftelijke toestemming van Research voor Beleid. Research voor Beleid aanvaardt geen 

aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. 

De aanpak van laaggeletterdheid door openbare bibliotheken

Voorwoord 

In de komende jaren zal het aantal laaggeletterde mensen in 

Nederland nauwelijks afnemen. Openbare bibliotheken voeren 

veel activiteiten uit om de aanpak van laaggeletterdheid onder 

volwassenen te ondersteunen, maar hoe duurzaam kan deze aanpak 

zijn? Het voorliggende onderzoek ‘Aanpak van laaggeletterdheid 

door bibliotheken’ is uitgevoerd door Research voor Beleid 

in opdracht van het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken. 

Uit de verkenning komen kansen naar voren, maar ook een aantal 

serieuze belemmerende factoren voor een actief bibliotheekbeleid 

om de aanpak van laaggeletterdheid te ondersteunen. Samenwerking 

met ROC’s in educatie voor laaggeletterden bijvoorbeeld 

staat onder druk van bezuinigingen. Hetzelfde geldt voor activiteiten 

gericht op inburgering. In het regeerakkoord van het kabinet- 

Rutte is opgenomen dat er een Actieplan Laaggeletterdheid zal 

komen. In dit actieplan, dat medio 2011 gepresenteerd wordt, 

mogen de bibliotheken als deskundige partners met een groot 

bereik niet ontbreken. Het SIOB pleit ervoor dat het actieplan aan 

bibliotheken mogelijkheden biedt, ook in financiële zin, om bij te 

dragen aan de ambitie om laaggeletterdheid te bestrijden. De 

schade die laaggeletterdheid betekent voor de kenniseconomie 

rechtvaardigt in ruime mate de investering in de aanpak ervan. 

Maar er ligt ook een opgave voor de bibliotheken zelf. De onderzoekers 

constateren dat de bibliotheken weinig visie hebben op hoe 

zij in de toekomst effectief kunnen bijdragen aan de bestrijding 

van laaggeletterdheid. Het SIOB zal dit onderwerp opnemen in 

het bredere traject van visievorming dat het heeft ingezet, wat 

eind 2011 zal leiden tot een integrale visie op de bibliotheeksector. 

Dit onderzoek vormt daarvoor de basis, die zal worden aangevuld 

met inbreng van deskundigen binnen en buiten het bibliotheekveld. 

T.G. van Dijk QC 

waarnemend directeur 

De aanpak van laaggeletterdheid door openbare bibliotheken 

3

4 

Inhoud 

Samenvatting, conclusies en aanbevelingen 6 

1 Achtergrond en opzet 15 

1.1 Achtergrond 15 

1.2 Vraagstelling 15 

1.3 Opzet van het onderzoek 16 

1.4 Leeswijzer 17 

2 Schets regionale en lokale aanpakken 18 

2.1 Rotterdam 18 

2.2 Haarlem 22 

2.3 Kampen 22 

2.4 Noord-Brabant 24 

2.5 Limburg 25 

2.6 Bereik en resultaten 27 

2.7 Effecten van educatietrajecten 28 

2.8 Randvoorwaarden voor succes 28 

3 Landelijke beleidskaders 30 

3.1 Aanvalsplan Laaggeletterdheid 30 

3.2 Actieplan Laaggeletterdheid 31 

3.3 SIOB 31 

4 Provinciale beleidskaders 33 

4.1 Noord- en Zuid-Holland 35 

4.2 Noord-Brabant 35 

4.3 Overijssel 36 

4.4 Drenthe 36 

5 Gemeentelijke beleidskaders 38 

5.1 Participatiebudget 38 

5.2 Vormgeving aanpak laaggeletterdheid 40 


6 Overlegstructuren 42 

6.1 Gemeentelijke overlegstructuren 42 

6.2 Provinciale overlegstructuren 43 

6.3 Landelijke overlegstructuren 43 

7 Samenwerkingspartners 45 

7.1 Regionale opleidingscentra 45 

7.2 Private taalaanbieders 46 

7.3 Andere samenwerkingspartners 47 

8 Financieringsbronnen 51 

8.1 Gemeentelijke financiering 51 

8.2 Provinciale financiering 54 

8.3 Landelijke financiering 54 

8.4 Europese financiering 55 

8.5 Overige financieringsbronnen 55 

Bijlage 1 Geraadpleegde bronnen 58 

Bijlage 2 Respondenten 60 

Bijlage 3 Definitie laaggeletterdheid 61 

Bijlage 4 IALS niveauverdeling 63 


5

6 

Samenvatting, conclusies en aanbevelingen 


Vraagstelling onderzoek In opdracht van het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken 

(SIOB) heeft Research voor Beleid een onderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden voor 

openbare bibliotheken om (beter) gebruik te maken van landelijke, regionale en lokale 

beleidsstructuren rondom de aanpak van laaggeletterdheid. 

Er zijn vier centrale onderzoeksvragen geformuleerd: 

1 Bij welke beleidskaders kunnen openbare bibliotheken aansluiten? 

2 In welke (bestuurlijke) overleggen/geledingen kunnen bibliotheken participeren? 

3 Met welke organisaties kunnen openbare bibliotheken samenwerken? 

4 Van welke financieringsstromen kunnen openbare bibliotheken gebruikmaken? 

Hieronder gaan we in op de belangrijkste uitkomsten van het onderzoek. Eerst gaan we in 

op de vraag of de aanpak van laaggeletterdheid een kans vormt voor bibliotheken. Daarna 

geven we antwoord op de vier onderzoeksvragen. Tot slot formuleren we een aantal aanbevelingen 

voor een succesvolle aanpak van laaggeletterdheid door openbare bibliotheken. 



Is laaggeletterdheid een kans voor bibliotheken? Aandacht voor laaggeletterdheid 

past binnen de strategie en speerpunten van bibliotheken, zoals die zijn 

vastgelegd in de Agenda voor de toekomst. De strategie van de Vereniging van Openbare 

Bibliotheken voor de jaren 2009-2012. Hierin staat: 

“De overheid stelt dat iedere burger over voldoende kennis, vaardigheden en onderscheidings 

vermogen moet beschikken om zich bewust, kritisch en actief te kunnen 

bewegen in onze huidige complexe en veranderlijke informatiemaatschappij. Kunnen 

lezen en schrijven is een essentiële voorwaarde voor zelfredzaamheid… In de eerste 

plaats is dit een probleem voor het onderwijs, maar bibliotheken kunnen zich eveneens 

een belangrijke rol toe-eigenen…”. 1 

Ook is vastgesteld dat de volgende thema’s voor de komende jaren bepalend zijn: Digitale 

Bibliotheek, Collectie Nederland, mediawijsheid en lezen en leesbevordering. Aandacht 

voor laaggeletterdheid kan zowel ondergebracht worden bij de speerpunt mediawijsheid 

als de speerpunt lezen en leesbevordering. 

Uit onderzoek blijkt ook dat de bibliotheek een plek is waar laaggeletterden komen, 

misschien wel tegen de algemene verwachting in. 2 Op basis van dit gegeven kan gesteld 

worden dat bibliotheken een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan het bestrijden van 

laaggeletterdheid. Met andere woorden: de aanpak van laaggeletterdheid door openbare 

bibliotheken vormt een kans. 

Uit het onderzoek ‘De leerfunctie van bibliotheken in beeld’ komt naar voren dat veel 

bibliotheken deze kans ook pakken en actief zijn op het gebied van laaggeletterdheid. 

Uit het onderzoek blijkt dat 60% van de bibliotheken in één of enkele vestigingen speciaal 

aanbod heeft voor laaggeletterden en 25% in alle vestigingen. Slechts 15% van de bibliotheken 

heeft geen speciaal aanbod voor laaggeletterden. 

Het is echter ook duidelijk dat het hebben van een plein met boeken voor laaggeletterden 

niet voldoende is voor een succesvolle aanpak van laaggeletterdheid. Uit dit onderzoek 

komt naar voren dat het voor bibliotheken zeker niet gemakkelijk is om te komen tot een 

succesvolle aanpak van laaggeletterdheid. Veel genoemde woorden om het proces te 

beschrijven zijn ‘gevecht’, ‘strijden voor draagvlak’ en vooral ‘lange adem’. De centrale 

onderzoeksvraag, namelijk hoe bibliotheken (beter) gebruik kunnen maken van de 

beleids structuren rondom de aanpak van laaggeletterdheid, kent dan ook geen gemakkelijk 

antwoord. Er is zeker geen sprake van een kant-en-klare-oplossing. 

In dit onderzoek is gesproken met meerdere bibliotheken die actief zijn op het gebied van 

laaggeletterdheid. Deze bibliotheken weten goed gebruik te maken van de huidige beleidsstructuren 

rondom laaggeletterdheid. Het is echter de vraag hoe toekomstbestendig de 

aanpakken van deze bibliotheken zijn. Met name bezuinigingen vormen een bedreiging. 

Voor een duurzame aanpak van laaggeletterdheid is het daarom niet voldoende als de 

aanpak van deze bibliotheken wordt ‘gekopieerd’ door andere bibliotheken. Het is van 

belang een visie te ontwikkelen die verder gaat dan wat bibliotheken nu al doen op het 

gebied van laaggeletterdheid. 

1 VOB, Agenda voor de toekomst. De strategie van de Vereniging van Openbare Bibliotheken voor de jaren 2009-2012 

(2008), p.23. 

2 Het gaat hier om een nadere analyse van ALL data 2008. De resultaten van het ALL-onderzoek zijn nog niet 

gepubliceerd. De verwachting is dat de data in de komende maanden alsnog beschikbaar komen. 


7

8 


Bij alle partijen waarmee gesproken is (bibliotheken en hun belangrijkste samenwerkingspartners) 

blijkt er echter vrij weinig visie te bestaan op hoe bibliotheken in de toekomst 

een effectieve bijdrage kunnen leveren aan de bestrijding van laaggeletterdheid, anders 

dan ze nu al doen. 

Zonder langetermijnvisie is het lastig nieuwe kansen voor de toekomst op het spoor te 

komen. Er kan aldus geconcludeerd worden dat er uit dit onderzoek weinig kansen en 

mogelijkheden naar voren komen voor een duurzame aanpak van laaggeletterdheid door 

openbare bibliotheken. Met name op het gebied van samenwerkingspartners en financiering 

komen weinig toekomstige opties naar voren. 

Het is echter ook niet zo dat uit dit onderzoek helemaal geen kansrijke opties voor bibliotheken 

naar voren zijn gekomen. In de nu volgende paragrafen gaan we op de huidige en 

toekomstige mogelijkheden in. 

Beleidsmatige inbedding De (gemeentelijke) beleidskaders waarbij de bibliotheken 

kunnen aansluiten voor de aanpak van laaggeletterdheid zijn educatie, inburgering, 

reïntegratie en zorg en welzijn. 

Educatie 

Educatie is het meest voor de hand liggende beleidskader voor de aanpak van laag geletterdheid. 

Educatie voor laaggeletterden wordt verzorgd door ROC’s. De kern van de samenwerking 

tussen ROC’s en bibliotheken op het gebied van laaggeletterdheid is dat ROC’s met 

hun cursisten langskomen in de bibliotheek. Door bezuinigingen staat de educatie voor 

laaggeletterden echter onder druk. Dit heeft ook consequenties voor de samenwerking 

tussen ROC’s en bibliotheken, ook deze komt onder druk te staan. 

De bezuinigingen zouden ook een kans kunnen bieden: wellicht zijn gemeenten bereid 

om de bibliotheek als basisvoorziening voor laaggeletterden in stand te houden, om de 

bezuinigingen op het educatiebudget te ‘compenseren’. Wij hebben tijdens het onderzoek 

echter geen concrete aanwijzingen gevonden dat gemeenten hiermee bezig zijn. 

Deze kabinetsperiode blijft de inkoopverplichting van educatietrajecten bij ROC’s 

gehandhaafd. Mocht deze verplichting nadien verdwijnen, dan kunnen ook bibliotheken 

aanspraak gaan maken op deze gelden. Sommige bibliotheken – maar zeker niet alle – 

hebben de ambitie om te zijner tijd de taken van de ROC’s op zich te nemen door zelf 

cursussen voor laaggeletterden te verzorgen. 

Inburgering 

Door aansluiting te zoeken bij de gemeentelijke aanbesteding op het gebied van inburgering 

weten de bibliotheken in Rotterdam en Haarlem relatief veel laaggeletterden te bereiken. 

Alle taalaanbieders die in de aanbesteding zitten komen met hun cursisten naar de bibliotheek. 

Zeker in Rotterdam is de rol van de bibliotheek in de aanbesteding een solide basis 

voor de bibliotheek om laaggeletterdheid aan te pakken en daarvoor ook de benodigde 

financiering te ontvangen. 

Tegelijkertijd is inburgering een onzeker beleidsterrein en vooral een onzekere bron van 

financiering, vanwege de aangekondigde bezuinigingen op inburgering. Het plan is dat 

inburgeraars hun cursus zelf moeten gaan betalen. Gemeenten ontvangen dan ook geen 

middelen meer voor inburgering. Dit betekent niet direct dat bibliotheken niets meer kunnen 

op dit gebied, maar de gemeente zal hierin dan geen financieringsbron meer zijn. 



Reïntegratie 

Ook reïntegratie vormt een beleidskader waar bij kan worden aangesloten in de aanpak 

van laaggeletterdheid. Immers, door beter te leren lezen en schrijven, wordt ook de kans 

op een baan vergoot. Bibliotheken kunnen daarom hun aanbod voor laaggeletterden en 

werkzoekenden met elkaar combineren. In de bibliotheek Breda is dit in de vorm gegoten 

van een Taal&Werk plein. 

Zorg en welzijn 

Zorg en welzijn is vaak genoemd als een beleidsveld waarin de aanpak van laaggeletterdheid 

ingebed kan worden, maar dit gebeurt nog weinig. Bibliotheken zouden aansluiting 

kunnen zoeken bij de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Er bestaat immers 

overlap tussen de doelstelling van de Wmo en de aanpak van laaggeletterdheid, namelijk 

het vergroten van zelfstandigheid en participatie in de samenleving. Het is daarmee denkbaar 

dat de inzet van bibliotheken voor het vergroten van de participatie van laaggeletterden 

vanuit de Wmo gefinancierd kan worden. Om dit te bereiken, is het wel nodig dat er 

concrete ideeën ontwikkeld worden over de precieze rol en toegevoegde waarde van 

bibliotheken op dit vlak. 

Integrale aanpak 

Het ligt voor de hand om te komen tot een integrale aanpak, dat wil zeggen een aanpak 

waarbij aandacht voor laaggeletterdheid gecombineerd wordt met aandacht voor andere 

basisvaardigheden (digitale, financiële, sociale en juridische en gezondheidsvaardigheden). 

Immers, gebrek aan één vaardigheid gaat vaak samen met moeilijkheden met andere 

vaardigheden. Een dergelijke integrale aanpak is in dit onderzoek alleen als idee naar 

voren gekomen, het is (nog) geen praktijk. 

De integrale aanpak kan niet benoemd worden als kans; in ieder geval niet op korte termijn. 

Zolang gemeenten geen integrale aanpak hanteren, zal het namelijk ook voor bibliotheken 

lastig zijn iets dergelijks te creëren. Bibliotheken krijgen te maken met verschillende contactpersonen, 

afdelingen en financieringsstromen bij gemeenten. Een geslaagde integrale 

aanpak vergt draagvlak bij alle afdelingen. Als het noodzakelijke draagvlak er niet bij iedereen 

is, kan dit de aanpak op alle vlakken laten doen verwateren. Hierbij ligt ook het risico van 

versnippering op de loer: in plaats van duidelijk te focussen op één probleem, raakt de 

aandacht en de aanpak versnipperd. 

Voor de aanpak van laaggeletterdheid in de nabije toekomst lijkt de integrale aanpak dus 

geen reële optie te zijn, maar in de wat verdere toekomst wellicht wel. 

Overlegstructuren Het is duidelijk dat regelmatig overleg met samenwerkingspartners, 

en zeker met de financierder van de aanpak, van groot belang is. Het is daarom 

ook goed een reguliere overlegstructuur rondom de aanpak van laaggeletterdheid te 

organiseren. In enkele van de onderzochte aanpakken blijkt een dergelijke overlegstructuur 

ook te bestaan. 

Uit dit onderzoek komen echter geen vaste, reeds bestaande landelijke, provinciale of 

gemeentelijke overlegstructuren naar voren, waarvan het goed zou zijn als bibliotheken 

hierbij aansluiting zoeken. De enige optie die genoemd is, is de Lokale Educatieve Agenda. 

De agenda van dit overleg zou dan verbreed moeten worden tot laaggeletterdheid. Uit dit 

onderzoek komt niet naar voren dat dit reeds gebeurt, of dat bibliotheken dit als een kans zien. 

Wel zijn er reguliere bijeenkomsten genoemd waarbij de bibliotheken aansluiting zouden 

kunnen zoeken, namelijk de provinciale en landelijke deelnemersdagen van Stichting ABC. 


9

10 


Samenwerkingspartners De belangrijkste samenwerkingspartners van de bibliotheken 

op het gebied van laaggeletterdheid zijn ROC’s en private taalaanbieders. De 

samenwerking tussen de bibliotheken en de ROC’s en taalaanbieders is in verschillende 

vormen gegoten. In Rotterdam is de bibliotheek partner in de gemeentelijke aanbesteding 

Taal en Participatie. In Haarlem en Kampen is er sprake van een convenant. In Limburg is er 

recentelijk een provinciebreed project van start gegaan, waarin de bibliotheken, ROC’s en 

Stichting ABC samenwerken. In West-Brabant hebben de ROC’s en bibliotheken ‘huwelijken’ 

gesloten en is de samenwerking vastgelegd in een beleidsplan. 

Uit dit onderzoek komen opvallend weinig concrete ideeën naar voren over andere potentiële 

samenwerkingspartners voor de bibliotheken. Wanneer bibliotheken zich meer dan nu het 

geval is profileren als kenniscentrum op het gebied van lezen en schrijven, zijn er echter 

meer samenwerkingsverbanden denkbaar. Zo zouden bibliotheken trainingen kunnen 

geven aan bedrijven, scholen en maatschappelijke organisaties om de bewustwording van 

de problematiek en het bereik van de doelgroep te vergroten. Dit vereist wel dat bibliotheken 

meer naar buiten treden. Bibliotheek Rotterdam geeft reeds dit soort trainingen 

en via een train-de-trainer bijeenkomst van ProBiblio zal dit ook worden overgedragen op 

andere bibliotheken. 

Financiering Allereerst vormen de reguliere middelen van de bibliotheek een potentiële 

financieringsbron van de aanpak van laaggeletterdheid. Bij de onderzochte regionale en 

lokale aanpakken van laaggeletterdheid worden reguliere middelen ingezet, maar dan wel 

vaak in aanvulling op andere financiering. In tijden van bezuinigingen is het echter niet heel 

waarschijnlijk dat bibliotheken extra reguliere middelen zullen vrijmaken voor de aanpak van 

laaggeletterdheid. Bibliotheken moeten dus op zoek naar andere bronnen van financiering. 

Het participatiebudget, dat gemeenten inzetten voor reïntegratie, inburgering en educatie, 

vormt de belangrijkste financieringsbron voor de aanpak van laaggeletterdheid door 

bibliotheken. De bezuinigingen op het educatie- en inburgeringsbudget vormen hier echter 

een duidelijke bedreiging. 

Daarnaast verstrekken provincies – recentelijk nog de provincie Limburg – subsidies aan 

bibliotheken. Om voor provinciale subsidies in aanmerking te komen is samenwerking tussen 

verschillende bibliotheken van groot belang; hier ligt een rol voor de provinciale serviceorganisaties. 

Daarnaast is het voor de borging van de aanpak belangrijk dat er ook bij de 

gemeenten draagvlak bestaat voor de aanpak van laaggeletterdheid. 

Op landelijk niveau blijken er geen bronnen van financiering te zijn waar individuele bibliotheken 

aanspraak op kunnen maken. Van Europese subsidies wordt zover bekend nog 

geen gebruik gemaakt, maar wellicht kunnen bibliotheken, uiteraard in nauwe samenwerking 

met gemeenten en ROC’s, in aanmerking komen voor ESF-subsidies. 

Uit dit onderzoek komen enkele andere financieringsmogelijkheden naar voren, zoals private 

taalaanbieders, werkgevers en Wmo-gelden. Er zijn nog geen concrete plannen over het 

aanboren van deze bronnen en het is daarom lastig om te zeggen hoe kansrijk deze opties 

zijn. Al met al kan gesteld worden dat er wel financieringsmogelijkheden zijn voor de aanpak 

van laaggeletterdheid, maar dat de bezuinigingen een concrete bedreiging vormen. 

Bibliotheken zullen genoodzaakt zijn andere wegen te bewandelen, maar tot nu toe lijkt 

dit nog niet erg van de grond te komen. 



Aanbevelingen Uit bovenstaande volgen de volgende aanbevelingen voor bibliotheken: 

Algemeen 

Ontwikkel een lange termijn visie 

Zoals reeds is opgemerkt, is het allereerst van belang dat bibliotheken en samenwerkingspartners 

een lange termijn visie op de aanpak van laaggeletterdheid ontwikkelen. Het zal 

echter niet mogelijk zijn te komen tot dé visie, die een oplossing biedt voor alle bibliotheken 

in Nederland. Hiervoor verschilt de context per bibliotheek en per gemeente immers te veel. 

Doelgroep 

Focus meer op reguliere bezoeker van bibliotheek 

Uit onderzoek blijkt dat een substantieel gedeelte van laaggeletterden wel eens de bibliotheek 

bezoekt. In plaats van het verwerven van ‘nieuwe’ bezoekers van de bibliotheek via 

de ROC’s en de taalaanbieders, zouden bibliotheken zich ook meer kunnen richten op de 

reguliere bezoekers van de bibliotheek. Bij de gewone bezoeker van de bibliotheek kan 

meer onder de aandacht gebracht worden dat de bibliotheek mogelijkheden heeft om te 

ondersteunen bij het leren lezen en schrijven. 

Zo zouden bibliotheken zich ook kunnen richten op mensen die nu niet vallen onder de 

noemer ‘laaggeletterd’, maar dat over een aantal jaren wel zullen doen, als ze het lezen en 

schrijven niet bijhouden. Door deze groep mensen aan het lezen te krijgen, kan laaggeletterdheid 

voorkomen worden. 

Focus op hoger opgeleide laaggeletterden 

Een kansrijke doelgroep zijn de hoger opgeleide laaggeletterden. Bij deze groep bestaat 

er vaak een sterke motivatie om te leren lezen en schrijven en de bibliotheek daarbij te 

gebruiken. In Rotterdam blijkt de aanpak van de bibliotheek ook vooral aan te slaan bij 

hoger opgeleide inburgeraars: zij blijven na het Bibliotheek Programma gebruik maken 

van de bibliotheek. 

Focus op jongvolwassenen 

Uit onderzoek blijkt dat de achteruitgang in het niveau van geletterdheid het sterkst is bij 

jongvolwassenen (16-34 jaar). 3 Om te voorkomen dat er steeds nieuwe ‘aanwas’ is van 

laaggeletterden, vormen jongvolwassenen een belangrijke doelgroep. Bibliotheken zouden 

hierop meer kunnen inzetten. Eén van de manieren om dit te doen is Biebsearch, een 

grootschalig samenwerkingsproject tussen het primair en voortgezet onderwijs, MBO’s 

en bibliotheken. Ook zou (meer) aansluiting gezocht kunnen worden bij landelijke inzet 

om het taal- en rekenniveau van ondermeer MBO-leerlingen te verhogen. 

Door te focussen op de drie bovenstaande doelgroepen komt de aanpak van laaggeletterdheid 

dichter te liggen bij de reguliere taak van bibliotheken, namelijk leesbevordering. 

Wellicht kan de aanpak van laaggeletterdheid op deze manier wat uit de probleemsfeer 

gehaald worden. Nu is de aanpak van laaggeletterdheid veelal iets wat bibliotheken extra 

doen, voor wat gezien wordt als een moeilijke doelgroep. Door de focus te verleggen naar 

‘makkelijkere’ groepen als ‘net-niet-laaggeletterden’, hogeropgeleide laaggeletterden of 

jong-volwassenen, wordt de motivatie en het draagvlak voor de aanpak van laaggeletterdheid 

wellicht versterkt. 

3 Dit is gebaseerd op een vergelijking tussen 1994 en 2008. Bron: W. Houtkoop, Geletterdheid en gecijferdheid in 

Nederland. Eerste resultaten van het ALL onderzoek. Presentatie Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) (2010). 


11

12 


Beleidsmatige inbedding 

Maak werk van beleidsmatige inbedding binnen zorg en welzijn 

Zorg en welzijn is een beleidsveld waarin de aanpak van laaggeletterdheid ingebed kan 

worden. Om dit te realiseren is het aan te bevelen dat er een concrete visie wordt ontwikkeld 

op wat de bibliotheek kan betekenen en met welke partners dit bereikt kan worden. 

Ontwikkel visie op integrale aanpak 

Het ontwikkelen van een visie op een integrale aanpak is een aanbeveling voor de lange 

termijn. Bij de integrale aanpak hoort dat bibliotheken zich profileren als een instituut dat 

kan bijdragen aan het bevorderen en ontwikkelen van basisvaardigheden, waaronder 

lezen en schrijven. 

Overlegstructuren 

Organiseer een reguliere (lokale) overlegstructuur 

Het is aan te bevelen dat alle samenwerkingspartners in de (lokale) aanpak van laaggeletterdheid, 

waaronder de bibliotheek, regulier overleggen. Op deze wijze wordt de samenwerking 

versterkt en kan er een gezamenlijke visie op de toekomst ontwikkeld worden. 

Samenwerkingspartners 

Blijf investeren in samenwerking ROC’s 

Vanwege de handhaving van de inkoopverplichting van educatietrajecten bij ROC’s, blijven 

ROC’s belangrijke samenwerkingspartners voor de bibliotheken. De samenwerking zou 

verdiept kunnen worden als bibliotheken de mogelijkheden om cursussen te volgen bij 

ROC’s (nog) meer onder de aandacht brengen bij hun bezoekers. Op die manier zou er een 

tweerichtingsverkeer tussen ROC’s en bibliotheken kunnen ontstaan: de ROC’s brengen 

hun cursisten naar de bibliotheek en de bibliotheek zorgt voor nieuwe cursisten bij de ROC’s. 

Een heel praktische manier van samenwerken is het geven van cursussen op locaties van 

de bibliotheek. 

Profileer als kenniscentrum 

Door profilering als kenniscentrum op het gebied van lezen en schrijven zijn er meer 

mogelijk heden voor bibliotheken om de aanpak van laaggeletterdheid vorm te geven. 

Op deze manier kan de bibliotheek ook nieuwe samenwerkingsverbanden aan gaan. Zo 

zouden bibliotheken trainingen kunnen geven aan bedrijven, scholen en maatschappelijke 

organisaties om de bewustwording van de problematiek en het bereik van de doelgroep 

te vergroten. 

Financiering 

Focus op financiering 

De noodzaak voor meer focus op financiering is er zeker. Uit dit onderzoek blijkt dat er (te) 

weinig visie is op mogelijke financieringsbronnen. En de huidige bronnen van financiering 

staan onder druk vanwege bezuinigingen. Het is daarom noodzakelijk andere wegen te 

bewandelen. Een meer commerciële instelling kan zeker geen kwaad. Er bestaat de neiging 

producten en diensten gratis aan te bieden, terwijl er soms best partijen zijn te vinden die 

bereid zijn hiervoor te betalen. 

Zet in op opname van bibliotheek in gemeentelijk aanbesteding 

Opname van de bibliotheek in het gemeentelijke aanbestedingstraject op het gebied van 

reïntegratie, inburgering en educatie zorgt voor een solide financieringsbasis voor de aan- 



pak van laaggeletterdheid. De taalaanbieders die de aanbesteding gegund krijgen, kopen 

(verplicht) programma’s van de bibliotheek voor laaggeletterden in. 

Houd rekening met het verdwijnen van het inburgeringsbudget 

De aanpak van laaggeletterdheid leunt in sommige gevallen erg op het inburgeringsbeleid 

van gemeenten. Door bezuinigingen zal de gemeente echter als financieringsbron op dit 

gebied verdwijnen. Wellicht zijn private taalaanbieders bereid dit gat op te vullen. Bibliotheken 

moeten deze mogelijkheden tijdig verkennen. 

Zet in op bovenlokale/provinciebrede samenwerking 

Door het initiëren van bovenlokale of provinciebrede samenwerking op het gebied van 

laaggeletterdheid, wordt de kans vergroot dat provincies willen investeren in de aanpak 

van laaggeletterdheid. 


13

14 

Achtergrond en opzet 

1 Achtergrond en opzet 

1.1 Achtergrond In Nederland zijn naar schatting anderhalf miljoen mensen (13%) 

laaggeletterd. Deze mensen hebben grote moeite met lezen en schrijven, waardoor zij in 

het dagelijks leven of op het werk minder goed kunnen functioneren. 

Om de problematiek van laaggeletterdheid aan te pakken, lanceerde het Ministerie van 

Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) in 2006 het ‘Aanvalsplan Laaggeletterdheid 

2006-2010: Van A tot Z betrokken’. Het Aanvalsplan zou aanvankelijk in 2010 eindigen, 

maar is met één jaar verlengd. 

Zowel de bibliotheeksector als het Ministerie van OCW bezinnen zich momenteel op de 

aanpak van laaggeletterdheid in de komende jaren. De directie Beroepsonderwijs en 

Volwasseneneducatie (BVE) van het Ministerie van OCW bereidt momenteel een slotrapportage 

over het Aanvalsplan voor die gepresenteerd wordt in de week van de Alfabetisering 

in september 2011. Aan het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken (SIOB) is 

door het ministerie gevraagd input te geven voor zowel de slotrapportage als nieuw te 

ontwikkelen beleidsplannen van de overheid. 



In dit verband heeft het Sectorinstituut behoefte aan een onderzoek naar de mogelijkheden 

om (beter) gebruik te maken van de bestaande beleidsstructuren (zie kader) 

rondom de aanpak van laaggeletterdheid. Het onderzoek moet daarmee een impuls 

geven aan een effectief en duurzaam laaggeletterdheidsbeleid van openbare bibliotheken 

in de komende jaren. 

Beleidsstructuren aanpak laaggeletterdheid 

Onder ‘beleidsstructuren’ verstaan wij de beleidsmatige, bestuurlijke en financiële 

om kadering van laaggeletterdheidsprogramma’s en -projecten die openbare bibliotheken 

uitvoeren. Structuren hebben dus niet betrekking op de activiteiten die worden uit gevoerd 

binnen de programma’s en projecten, maar op de zaken die de activiteiten mogelijk 

maken. De structuren bevinden zich op drie niveaus: landelijk, regionaal en lokaal. 

Concreet bestaan structuren uit de volgende aspecten: 

• Beleidsmatige inbedding van programma’s en projecten: wat zijn de beleidskader 

waarbinnen laaggeletterdheid wordt aangepakt? 

• Samenwerkingspartners waarmee bibliotheken samenwerken om programma’s en 

projecten mogelijk te maken of om programma’s en projecten uit te voeren. 

• Kenmerken van de financiering van programma’s en projecten: is de financiering 

tijdelijk of permanent, in het kader van laaggeletterdheid of een ander thema? 

• Bestuurlijke overleggen waarin bibliotheken participeren en waarin al dan niet 

besluiten worden genomen over de (financiering van de) aanpak van laaggeletterdheid. 

1.2 Vraagstelling Er zijn vier centrale onderzoeksvragen geformuleerd. Uit iedere 

centrale onderzoeksvraag zijn deelvragen afgeleid die betrekking hebben op de huidige 

beleidsstructuren en de toekomstplannen van openbare bibliotheken en samenwerkingspartners. 

A Bij welke beleidskaders kunnen openbare bibliotheken aansluiten? 

1 Op welke wijze is de aanpak van laaggeletterdheid beleidsmatig ingebed in de huidige 

landelijke, regionale en lokale projecten/programma’s? 

2 Welke plannen maken bibliotheken en partnerorganisaties over de toekomstige aanpak 

van laaggeletterdheid? 

3 Bij welke beleidskaders sluiten partnerorganisaties en bibliotheken aan bij de toekomstige 

aanpak van laaggeletterdheid? 

B In welke (bestuurlijke) overleggen/geledingen kunnen bibliotheken 

participeren? 

4 In welke (bestuurlijke) overleggen/geledingen participeren openbare bibliotheken als 

het gaat laaggeletterdheid? 

5 In welke (bestuurlijke) overleggen/geledingen worden besluiten genomen over de 

toekomstige aanpak van laaggeletterdheid? 

C Met welke partnerorganisaties kunnen openbare bibliotheken samenwerken? 

6 Hoe ontstaat het initiatief van openbare bibliotheken om laaggeletterdheid te bestrijden? 

i Welke partij is de initiatiefnemer? 

ii Wat is de aanleiding? 

7 Met welke partnerorganisaties werken bibliotheken samen als het gaat om 


15

16 


laag geletterdheid? 

8 Hoe ervaren openbare bibliotheken en partnerorganisaties de samenwerking? 

Wat zijn knelpunten en succesfactoren? 

9 Welke visie hebben partnerorganisaties over de rol van openbare bibliotheken bij de 

aanpak van laaggeletterdheid? 

10 Welke kansen zien partnerorganisaties voor voortzetting of vernieuwing van de 

samenwerking met openbare bibliotheken? 

D Van welke financieringsstromen kunnen openbare bibliotheken 

gebruikmaken? 

11 Van welke financieringsstromen zijn bibliotheken afhankelijk bij de aanpak van laaggeletterdheid 

in landelijke, regionale en lokale projecten/programma’s? 

12 Wat zijn de kenmerken van deze financieringsstromen? Reguliere subsidie, ad hoc 

subsidie, programma/projectsubsidie? 

13 Op welke wijze worden toekomstige plannen (waarschijnlijk) gefinancierd? 

14 In welke (bestuurlijke) overleggen/geledingen worden besluiten genomen over de 

financiering van de aanpak van laaggeletterdheid? 

Afbakening onderzoek 

In dit onderzoek gaat het om de aanpak van laaggeletterdheid door openbare bibliotheken, 

gericht op volwassenen. De aanpak van laaggeletterdheid door bibliotheken vindt ook 

plaats door middel van leesbevordering in het algemeen, in het bijzonder gericht op de 

voorschoolse periode en het primair onderwijs. Dit laatste valt buiten de focus van dit 

onderzoek. 

1.3 Opzet van het onderzoek Het onderzoek bestond uit vier fasen. Hieronder 

wordt de inhoud van elke onderzoeksfase geschetst. 

Fase 1: Voorbereiding en selectie 

Het onderzoek is van start gegaan met een overleg tussen het onderzoeksteam en de 

opdrachtgever. In dit overleg is ondermeer gesproken over de regionale/lokale aanpakken 

van laaggeletterdheid die interessant zouden zijn om in dit onderzoek te betrekken. De 

volgende selectie is overeengekomen: 

• Rotterdam 

• Haarlem 

• Kampen 

• Noord-Brabant 

• Limburg 

De criteria bij de selectie waren als volgt: de aanpakken dienen succesvol te zijn en dienen 

een goede dwarsdoorsnede te geven wat betreft ‘type aanpak’ en betrokken partijen. 

Ook is rekening gehouden met regionale spreiding en de omvang van de gemeenten. 

Vervolgens is een deskresearch uitgevoerd. In bijlage 1 is een overzicht te vinden van de 

bestudeerde bronnen. Tot slot is in deze fase een belronde uitgevoerd om te achterhalen 

welke partijen betrokken zijn bij de geselecteerde regionale/lokale aanpakken. 

Fase 2: Landelijk beleid 

Het doel van deze fase was het verkrijgen van inzicht in de bestaande landelijke beleidsstructuren 

en de toekomstplannen op landelijk niveau. Hiertoe zijn interviews afgenomen 

met het Ministerie van OCW (directie BVE), Stichting Lezen & Schrijven, de VNG en CINOP. 



In bijlage 2 is een overzicht te vinden van de respondenten. 

Aanvankelijk was ook een interview met het IPO gepland, maar het IPO bleek niet te 

beschikken over een contactpersoon met een overzicht over het beleid van de provincies 

op het gebied van laaggeletterdheid en de rol van bibliotheken daarin. 

Deze fase is afgesloten met een overleg met de opdrachtgever om te rapporteren over de 

uitkomsten van deze fase. 

Fase 3: Regionaal en lokaal beleid 

Het doel van fase 3 was het verkrijgen van inzicht in de bestaande regionale en lokale 

beleidsstructuren en in de toekomstplannen van bibliotheken en samenwerkingspartners. 

Per geselecteerde aanpak zijn drie interviews afgenomen. Hieronder is een overzicht 

gegeven van de partijen die zijn geïnterviewd. Een overzicht van de respondenten is te 

vinden in bijlage 2. 

• Rotterdam: de bibliotheek, de gemeente en een taalaanbieder 

• Haarlem: de bibliotheek, de gemeente en een taalaanbieder 

• Kampen: de bibliotheek, de gemeente en de rotary 

• Noord-Brabant: Cubiss, ROC Kellebeek en bibliotheek Breda 

• Limburg: Bibliotheekhuis Limburg, Stichting ABC en ROC Arcus 

Van elke aanpak is ook documentatie bestudeerd. Het gaat dan om projectplannen, 

beleidsnota’s, voortgangsrapportages, etc . Een overzicht hiervan is te vinden in bijlage 1. 

Deze fase is afgesloten met een overleg met de opdrachtgever om te rapporteren over de 

uitkomsten van deze fase. 

Fase 4: Analyse en rapportage 

In deze fase zijn de bevindingen uit fase 2 en 3 in samenhang geanalyseerd. Deze analyse 

heeft zijn neerslag gekregen in de onderhavige rapportage. In deze rapportage is er voor 

gekozen meer gedetailleerde beschrijvingen te geven van de geselecteerde aanpakken 

(hoofdstuk 2) en daarnaast schetsen te geven van de landelijke, provinciale en gemeentelijke 

beleidskaders (hoofdstuk 3-5). 

1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 geven we een schets van de aanpak van laaggeletterdheid 

door bibliotheken in Rotterdam, Haarlem, Kampen, Noord-Brabant en Limburg. 

Ook gaan we in op de resultaten van deze aanpak en op de factoren die de aanpak tot een 

succes maken. 

In hoofdstuk 3, 4 en 5 schetsen we de beleidskaders waarbinnen de aanpak van laaggeletterdheid 

plaatsvindt op landelijk, provinciaal en gemeentelijk niveau. 

Hoofdstuk 6 is gewijd aan de landelijke, provinciale en lokale overlegstructuren rondom 

de aanpak van laaggeletterdheid. In hoofdstuk 7 komen de huidige en potentiële samenwerkingspartners 

van bibliotheken aan bod. In hoofdstuk 8 gaan we tot slot in op de 

huidige en potentiële financieringsbronnen voor bibliotheken. 


17

18 

Schets regionale en lokale aanpakken 

2 Schets regionale en lokale aanpakken 

In dit hoofdstuk schetsen we de wijze waarop de bibliotheek betrokken is bij de aanpak 

van laaggeletterdheid in Rotterdam, Haarlem, Kampen, Noord-Brabant en Limburg. 

Daarna gaan we in op de resultaten en succesfactoren. 

2.1 Rotterdam Eind 2009 heeft Bibliotheek Rotterdam met de gemeentelijke diensten 

SoZaWe en JOS 1 afstemming bereikt over opname van de bibliotheek in de Aanbesteding 

Taal en Participatie 2010-2012. Concreet houdt dit in dat de taalaanbieders programma’s 

van de bibliotheek inkopen. De bibliotheek zet daarnaast ook in op werving, toeleiding 

en preventie van laaggeletterdheid. In onderstaand figuur is de samenwerking tussen 

gemeente, taalaanbieders en de bibliotheek schematisch weergegeven. 

1 JOS: Jeugd, Onderwijs en Samenleving. 



Figuur 2.1 Samenwerking gemeente, taalaanbieders en bibliotheek 

Cursisten 

(inburgeraars en 

laaggeletterden) 

Taalaanbieders 

Bibliotheekprogramma 

Taal- en participatieprogramma 

Voordat we in gaan op de inhoud van het Bibliotheek Programma, gaan we eerst in op de 

voorgeschiedenis. 

Voorgeschiedenis 

De vaste rol van de bibliotheek in het gemeentelijke taal- en participatietraject komt zeker 

niet vanuit het niets. In de jaren 2007, 2008 en 2009 heeft de bibliotheek vele activiteiten 

ontplooid op het gebied van laaggeletterdheid. 

Met financiële ondersteuning van de gemeente Rotterdam (dienst JOS) en de provincie 

Zuid-Holland zijn in 2007 en 2008 vijf 4you!-plekken 2 en vijf Lees en Schrijf!-plekken 3 

ingericht. Op deze plekken zijn activiteiten uitgevoerd, zoals kennismakingsbezoeken 

voor cursisten van de ROC’s en andere taalaanbieders, leesclubs, arbeidscoaching en 

schrijversbezoeken. Ook is WerkZat 4 opgenomen in de Lees en Schrijf!-plekken. Verder zijn 

er Taalkr8!-Leeskr8!-workshops 5 ontwikkeld en georganiseerd. In 2009 zijn deze plekken 

en producten ingebed in de bestaande organisatie, eveneens met middelen van de 

gemeente. 

Ook is in deze jaren duidelijk geworden dat de bibliotheek een rol kan vervullen in de werving 

van laaggeletterden. In samenwerking met ROC’s zijn namelijk Voorleesvogel 6 ouder- 

2 De 4you! plek is ontwikkeld om de taal- en leesvaardigheid van vmbo-leerlingen (leerjaar 1 of 2) te vergroten. De 

inrichting en de collectie sluiten aan op de belevingswereld van jongeren. Op de 4you! plek kunnen jongeren verder 

tijdschriften lezen, informatieve websites bezoeken of een game spelen. 

3 De Lees en Schrijf! Collectie is gefocust op de laaggeletterde volwassenen. De collectie bevat oefenmateriaal, 

toegankelijk lees- en kijkmateriaal, DVD’s, CD-roms, daisy-roms (gesproken boeken) en digitale oefenmaterialen. 

4 WerkZat helpt bibliotheekbezoekers op een laagdrempelige en alternatieve manier bij het vinden van een (andere) 

baan. WerkZat wordt inmiddels uitgevoerd in 45 bibliotheekvestigingen. Een bibliotheek met Werk-Zat biedt haar 

bezoekers workshops, coachingspreekuren en een WerkPlek met informatie op het gebied van werk en ontwikkeling. 

5 TAalkr8! Is een door Stichting Lezen & Schrijven ontwikkelde formule om door een dag vol workshops leerlingen in 

het vmbo (leerjaar 1 en 2) op een leuke en aantrekkelijke manier bewust te maken van het belang van taal. Leeskr8! 

Is een digitaal leesbevorderingsproject van de bibliotheken van de vier grote steden. Bibliotheek Rotterdam combineert 

beide en heeft er een eigen draai aan gegeven. 

6 Het voorleesprogramma De Voorleesvogel is een initiatief van de bibliotheken van de vier grote steden, met steun 

van Stichting Lezen. De ouderbijeenkomsten zijn gericht op ouders met kinderen in de leeftijd van 0-6 jaar, met als 

doel ze te stimuleren thuis meer voor te lezen aan hun kinderen. 


Potentiële cursisten via 

instellingen in de wijk 

Bibliotheekprogramma 

Werving, toeleiding, preventie 

laaggeletterdheid 

Taalaanbieders 

19

20 


bijeenkomsten georganiseerd. De bibliotheek verzorgde de ouderbijeenkomst en de 

ROC’s de voorlichting over inburgeringscursussen en lees en schrijfcursussen. 

De bibliotheek heeft in deze jaren de meeste targets die met de gemeente waren afgesproken 

kunnen behalen. De bibliotheek heeft daarnaast veel kennis over laaggeletterdheid 

opgebouwd, heeft samenwerkingspartners gezocht en heeft producten voor laaggeletterden 

opgenomen in het reguliere aanbod van de bibliotheek. Dit alles heeft ertoe 

geleid dat de bibliotheek voor de gemeente een belangrijke partner werd in de strijd tegen 

laaggeletterdheid. Dit heeft zich voor de bibliotheek ‘uitbetaald’ in de opname in de 

aanbesteding Taal en Participatie. 

Aanbesteding Taal en Participatie 

De aanbesteding Taal en Participatie bestaat uit vier losse aanbestedingen: 

1 Duale trajecten gericht op maatschappelijke participatie 

2 Duale trajecten richting werk 

3 Taal voor werkenden 

4 Onafhankelijke taalleertoets en toets op het arbeidspotentieel 

De taalaanbieders, die zijn voortgekomen uit het aanbestedingstraject van de gemeente, 

kopen drie programma’s van de bibliotheek tegen kostprijs in. Deze drie programma’s zijn: 

• Programma Taal: een interactieve introductie met de bibliotheek 

(verplicht in aan besteding 1 en 2, facultatief in aanbesteding 3) 

• Programma Interactief voorlezen: een interactieve introductie en het kunnen 

toepassen van de basiselementen van voorlezen aan jonge kinderen 

(facultatief in aanbesteding 1, 2 en 3) 

• Programma Maatschappelijke Participatie: een snuffel/taalstage en vrijwilligerswerk in 

de bibliotheek (facultatief opgenomen in aanbesteding 1). 

Het Programma Taal kent veruit de meeste deelnemers. Het programma bestaat uit vier 

bezoeken aan de bibliotheek. 

Tabel 2.1 Opzet Bibliotheekprogramma Taal 

Introductiebezoeken 

Bezoek 1 Een laagdrempelige introductie 

Bezoek 2 Er kan gekozen worden uit drie thema’s: voorlezen, lezen, computer 

Leren toepassen 

Bezoek 3 Gebruik bibliotheek en pasje staat centraal 

(boek uitlenen en inleveren, boek uitzoeken) 

Bezoek 4 Gebruik bibliotheek en pasje staat centraal. 

Herhaling informatie uit bezoek 1 

Werving, toeleiding en preventie Laaggeletterden 

In het kader van de samenwerking in de aanbesteding is door de bibliotheek een bijdrage 

in de werving van cursisten naar taalcursussen toegezegd. De bibliotheek werkt hiertoe 

met een groot aantal partijen samen. 



Tabel 2.2 Overzicht samenwerkingspartners Bibliotheek Rotterdam 

Welkom in Rotterdam 

OK bank 

Scala 

Charlois Welzijn 

Accent 

Volksuniversiteit 

Stichting Avanco 

Servicepunt participatie en inburgering 

Sociaal Raadsman 

WerkZat 

Eindeloos 

SPIOR 

Pluspunt 

Disck 

Gezondheidscentra 

Deze organisaties worden uitgenodigd om met hun klanten/cursisten bij de bibliotheek 

langs te komen. Deze groepen worden in de bibliotheek ontvangen en worden dan ook 

gewezen op de mogelijkheid bij een taalaanbieder een traject te volgen. Dit gedeelte van het 

programma wordt gedeeltelijk gefinancierd door een bijdrage van de gemeente speciaal 

voor dit doel, gedeeltelijk uit de reguliere middelen van de bibliotheek. 

Het aantal activiteiten dat de bibliotheek in dit kader in 2010 georganiseerd heeft is als volgt: 

• Voorleesvogel: 98 activiteiten 

• 4you!: 102 activiteiten 

• Taalkr8!-Leeskr8!: 26 activiteiten 

• Lees en Schrijf!: 80 activiteiten. 

Training Taal en Laaggeletterdheid 

Tot slot bevat de aanpak van laaggeletterdheid door Bibliotheek Rotterdam nog een ander 

element, buiten de aanbesteding om, namelijk trainingen. In 2010 en 2011 zijn er vanuit de 

bibliotheek trainingen Taal en Laaggeletterdheid gegeven aan diverse Rotterdamse bedrijven 

en diensten (o.a. SoZaWe, UWV, onderwijsinstelling Nieuwland). Het doel van de training 

is drieledig: 

1 Uitleggen hoe medewerkers laaggeletterdheid bij klanten kunnen herkennen 

2 Medewerkers bewust maken van hun complexe taalgebruik als zij communiceren met 

de klant 

3 De medewerkers informeren over taalontwikkeling en het belang van lezen bij met 

name kinderen. 

De trainingen worden goed ontvangen en de vraag ernaar blijft ook komen. Op verzoek 

van verschillende collegabibliotheken geeft de Bibliotheek Rotterdam in mei 2011 een 

train-de-trainer-bijeenkomst, georganiseerd door ProBiblio. 


Wijkgebouwen 

Gilde 

Cultuurscouts 

Stichting Buurtwerk 

LOV, leer en ontmoetingsproject voor vrouwen 

Balans 

Meidenvilla 

AbuRakRak 

Lokaal Cultureel Centra 

Jeugdwerk Feijenoord 

Stichting Steady 

Servicepunt participatie &Inburgering 

Delfshaven 

Riagg Preventie 

Centraal Inburgeringsloket Rotterdam (CIL) 

21

22 


2.2 Haarlem Ook de Stadsbibliotheek Haarlem is actief op het gebied van laaggeletterdheid, 

waarbij de focus voornamelijk ligt op inburgeraars. De bibliotheek heeft het concept 

‘NL-Plein’ ontwikkeld. Dit concept richt zich op de taalontwikkeling en maatschappelijke 

oriëntatie van anderstaligen. 

NLPlein 

Het concept NL-Plein omvat het volgende: 

• Een collectie materialen die geschikt zijn om de Nederlandse taal te leren 

• Bijzondere aandacht voor de opstelling en de presentatie van deze materialen 

• Een aanbod van op de doelgroep toegesneden voorgeselecteerde digitale informatie 

• Een educatief programma waarbij met diverse partners in de stad wordt samengewerkt 

• Een informatiepunt inburgering dat voldoet aan de inburgeringswet 

• De inzet van specifieke expertise t.a.v. de doelgroep anderstaligen. 

Om te zorgen dat de doelgroep bekend is en gebruikt maakt van het NL-Plein heeft de 

bibliotheek een convenant gesloten met alle taalaanbieders die in de gemeentelijke aanbesteding 

op het gebied van inburgering zitten. Kern van de samenwerking zoals die is 

vastgelegd in het convenant is dat de taalaanbieders een bezoek aan de bibliotheek opnemen 

als vast onderdeel in hun lesprogramma. De consulent van de bibliotheek gaat eerst naar 

de taalaanbieders toe om uitleg te geven over de bibliotheek. De taalaanbieders komen 

vervolgens met de cursisten langs in de bibliotheek. De bibliotheek verzorgt een rondleiding 

en geeft gratis pasjes aan de cursisten. 

Het educatieve programma dat wordt aangeboden door de bibliotheek is breder. Zo is het 

ook mogelijk een programma ‘mythologie/verhalen’ te volgen, waarbij de cursisten elkaar 

de eigen verhalen vertellen. En in het programma ‘Geschiedenis van Haarlem’ wordt door 

de bibliotheek een beeld geschetst van de geschiedenis van Haarlem. Doel is dat de cursisten 

meer weten van hun nieuwe woonplaats en daardoor meer bij de stad betrokken raken. 

Ook is er het programma ‘Mediavaardigheid/mediawijsheid’. In dit programma leren 

cursisten hoe ze informatie kunnen vinden die ondersteunend werkt bij het leren van de 

Nederlandse taal. Cursisten worden ook bewust gemaakt van de ondersteuning die de 

Stadsbibliotheek kan bieden bij het zoeken naar informatie. Tot slot is er een leeskring voor 

laaggeletterden. Deze heeft tot doel de taalontwikkeling en het lezen van laaggeletterden 

en inburgeraars te stimuleren. 

De Stadsbibliotheek ontvangt jaarlijks een subsidie van de gemeente Haarlem om de aanpak 

laaggeletterdheid te financieren. 

2.3 Kampen Ook in de gemeente Kampen bestaat al enige jaren een aanpak laaggeletterdheid, 

waarbij meerdere partijen samenwerken, waaronder de bibliotheek Kampen. 

De samenwerking is vastgelegd in een convenant en er is een uitvoeringsgroep en een 

stuurgroep opgericht. De volgende partijen hebben hierin zitting: 

• Rotary Kampen 

• ROC Deltion college 

• Gemeente Kampen 

• Bibliotheek Kampen 

De Stichting MEE heeft onlangs ook zitting genomen in de uitvoeringsgroep. 



Bij de totstandkoming van de aanpak heeft de Rotary Kampen een voortrekkersrol 

gespeeld. Het terugdringen van laaggeletterdheid is wereldwijd een speerpunt van de 

Rotary. De Rotary Noord- en Oost-Nederland heeft een ‘Plan van aanpak laaggeletterdheid 

voor Rotaryclub…’ ontwikkeld en de afdeling Kampen is hiermee aan de slag gegaan. 

Eén van de leden van de Rotary Kampen is vroeger directeur geweest van een school voor 

speciaal basisonderwijs. Hij constateerde dat de kinderen die jaren geleden moeite hadden 

met lezen en schrijven, op volwassen leeftijd vaak nog steeds kampten met deze problemen. 

Dit was voor hem een motivatie om laaggeletterdheid onder volwassenen aan te 

pakken. Hij had al contacten met het ROC en het ROC had juist besloten specifieke aandacht 

aan laaggeletterdheid te besteden. Aangezien Kampen een kleine gemeente is, 

waren de contacten met de gemeente en de bibliotheek daarna snel gelegd. 

De werkgroep Laaggeletterdheid heeft de volgende doelstellingen geformuleerd: 

• Laaggeletterdheid door de samenleving te laten onderkennen als een belangrijk 

sociaal-economisch vraagstuk, zowel nationaal als plaatselijk. 

• Analfabetisme en laaggeletterdheid te helpen vorkomen en verminderen door het 

probleem structureel, pragmatisch en gezamenlijk aan te pakken. 

In het convenant is een streven geformuleerd van een afname van laaggeletterden met 

15%. Het behalen van dit streven wordt niet gemonitord, aangezien hiertoe geen 

mogelijk heden worden gezien. 

De rol van de bibliotheek binnen dit samenwerkingsverband is als volgt: 

• Er is een Makkelijk Lezen plein ingericht. 

• De cursisten van het Deltion College komen op bezoek in de bibliotheek, 

dit is een vast onderdeel van de cursus lezen en schrijven. 

• De cursisten ontvangen een gratis lidmaatschap van de bibliotheek. 

• Er is een leesgroep laaggeletterden. 

• De bibliotheek neemt deel aan de Dag van de Alfabetisering. 

• De bibliotheek beschikt over voorlichtingsmateriaal en verspreidt dit ook. Zo zijn er 

herkenningswijzers uitgedeeld aan kleuterleidsters, zodat deze kunnen herkennen of 

ouders van kinderen wellicht laaggeletterd zijn. 

Voor de aanpak van laaggeletterdheid is geen gezamenlijk budget. Alle partners dragen 

zoveel mogelijk bij vanuit hun reguliere taken en de inzet van bestaande middelen. Voor 

zaken die daar buitenvallen, zoals incidentele activiteiten en acties, heeft de Rotary Kampen 

een beperkt budget beschikbaar. De bibliotheek heeft 100 uur per jaar aan laaggeletterdheid 

te besteden. De financiering bestaat uit € 4.000,– subsidie van de gemeente en 

reguliere middelen van de bibliotheek. 


23

24 


2.4 Noord-Brabant In de provincie Noord-Brabant wordt op verschillende niveaus 

de problematiek van laaggeletterdheid aangepakt. Hier gaan we specifiek in op de aanpak 

in West-Brabant en Breda. In hoofdstuk 4 gaan we in op de provinciebrede aanpak. 

Samenwerking in WestBrabant 

Op 10 september 2009 zijn de directies van zes bibliotheken 7 in het huwelijk getreden met de 

directie van de afdelingen Basiseducatie en NT2 8 ROC Kellebeek College VIA. Dit symbolische 

huwelijk was de start van een beleidsmatig samenwerkingsverband tussen het ROC en 

de bibliotheken. 

Voor de jaren 2010-2012 is een beleidsplan opgesteld, om de samenwerking te structureren, 

te professionaliseren en te borgen. In het plan staat opgenomen dat bibliotheken het 

volgende basispakket aan dienstverlening hebben: 

• Taal PC’s in de bibliotheek om te oefenen met de Nederlandse taal 

• Rondleidingen/groepsbezoeken/cursussen in de bibliotheek voor cursisten ROC 

• Gratis bibliotheekpassen voor cursisten 

• Cursussen in bibliotheek: meelezen met luisterboeken, computer- en internetcursussen, 

cursus digitale vaardigheden. 

Naast dit basispakket kunnen bibliotheken en ROC een keuze maken uit de volgende 

activiteiten: 

• Leesclubs voor laaggeletterden en inburgeraars 

• Abonnement op Netnieuws Volwassenen en de Slimme Nieuwslezer 

• Taaldruk werkplaats 9 

• Culturele Dropping voor laaggeletterden 10 

Er zijn provinciale middelen beschikbaar om de samenwerkingsactiviteiten te bekostigen 

(in ieder geval tot en met 2011 en waarschijnlijk ook in 2012). 

Bibliotheek Breda 

De bibliotheek Breda heeft de aanpak van laaggeletterdheid ingebed in een bredere aanpak 

voor laagopgeleide werkzoekenden, inburgeraars en laaggeletterden. Deze aanpak 

heeft vorm gekregen in Taal&Werk pleinen. Met deze pleinen wordt beoogd het sociaalmaatschappelijk 

aanbod op het gebied van taal en werk voor de doelgroep in samenhang 

te presenteren. Het aanbod bestaat uit cursussen, informatie, werkplekken en boeken. Er 

is een loopbaancoach ter beschikking, die ook samenwerkt met het UWV. De gebruikers van 

Taal & Werk krijgen ook een gratis bibliotheekabonnement. Met het Taal&Werk programma 

geeft de Bibliotheek Breda een eigen invulling aan het werkgelegenheidsproject WerkZat. 

7 Breda, Etten-Leur, Markiezaat, Theek5, VANnU en Zundert-Rucphen. 

8 NT2: Nederlands als tweede taal. 

9 De Taaldruknomade heeft een mobiele workshop, waarbij ROC’s en bibliotheken een gezamenlijk aanbod voor 

laaggeletterden of inburgeraars kunnen organiseren. 

10 Vanuit het UITpunt Bergen op Zoom worden cultuurdroppings georganiseerd. Een cultuurdroppig is een verrassingsavond, 

waarbij deelnemers op een laagdrempelige manier kennis maken met het culturele aanbod van de 

stad. Op initiatief van de Bibliotheek het Markiezaat is een cultuurdropping speciaal voor laaggeletterden ontwikkeld. 

Een van de programmaonderdelen bevatte een creatieve en laagdrempelige kennismaking met taal en boeken. 

Deelnemers waren cursisten van een ROC. 



De bibliotheek werkt ook samen met het ROC Kellebeek. Het ROC komt met cursisten 

langs in de bibliotheek; dit vormt een vast onderdeel van het lesprogramma. Bovendien 

zijn er leesclubs voor laaggeletterden opgezet in samenwerking met het ROC (in 2010 vier 

groepen van 10-13 man). 

De bibliotheek Breda heeft ook contact gezocht met de lokale private taalaanbieder, die 

lessen verzorgt in opdracht van werkgevers. Docenten van deze taalaanbieder kunnen nu 

ook materiaal bij de bibliotheek lenen, door middel van een bedrijfsabonnement. Doel is 

dat de taalaanbieder ook met cursisten in de bibliotheek zal komen, zover is het echter 

nog niet. 

De bibliotheek legt veel contacten met andere organisaties (welzijnsorganisaties, kredietbank, 

maatschappelijk werk, UWV&WERKplein, etc.) om het laaggeletterdheidsbeleid verder 

vorm te geven. Door een vaste speler te worden in het maatschappelijk werk probeert de 

bibliotheek ook een structurele financieringsbron te vinden. Momenteel financiert de 

bibliotheek de aanpak laaggeletterdheid grotendeels uit de reguliere middelen. Er was 

€ 6.000,– beschikbaar voor het organiseren van de leesclubs, maar dit is na bezuinigingen 

gehalveerd. Soms lukt het om op projectbasis financiering te krijgen. 

2.5 Limburg De provincie Limburg heeft onlangs een subsidieaanvraag toegekend 

waarmee elf Limburgse bibliotheken 11 de problematiek van laaggeletterdheid kunnen aanpakken. 

De trekker van de subsidieaanvraag en de samenwerking is het Bibliotheekhuis 

Limburg. De looptijd van het project is januari 2011-maart 2012. 

De aanpak laaggeletterdheid bestaat uit drie onderdelen. Allereerst heeft in maart 2011 

een provinciebrede informatiebijeenkomst plaatsgevonden om het belang van de 

(samenwerkings)activiteiten te onderstrepen en de producten en diensten te promoten. 

Het tweede onderdeel van het project is dat alle deelnemende bibliotheek een 

‘basispakket’ op het gebied van laaggeletterdheid realiseren. Dit basispakket bestuit uit: 

• Kennisdelen en professionaliseren van bibliotheekpersoneel (met Cubiss) 

• Afsluiten digitale media-abonnementen 

• Aanschaffen basispakket digitale en fysieke media 

• Aanbieden tentoonstellingen met als thema taal en lezen. 

Een kleiner aantal bibliotheken hebben de status van aandachtbibliotheek, omdat zij naast 

het basispakket ook deelnemen aan een of meerdere pilots. Deze pilots vormen het derde 

onderdeel van het project. De aandachtsbibliotheken moeten aan de volgende voorwaarden 

voldoen: 

• De bibliotheken nemen alle onderdelen van het basispakket af. 

• Laaggeletterdheid wordt bij aanvang van de activiteitenperiode opgenomen in het 

beleidsplan van de bibliotheek. 

• De bibliotheek benoemt voor minimaal 2 uur per week een bibliotheekprofessional 

tot aandachtsfunctionaris laaggeletterdheid. 

11 Deelnemende bibliotheken zijn: Centre Ceramique, Biblionova, Bibliorura, Bibliocenter, Schunck bibliotheek, 

Bibliotheek Kerkrade, Bibliotheek Landgraaf, Bibliotheek Brunssum, Bibliotheek Maas en Peel, Bibliotheek 

Heuvelland, Bibliotheek Nuth. 


25

26 


Pilots aandachtsbibliotheken 

De aandachtsbibliotheken voeren een of meerdere van onderstaande pilots uit: 

• Bibliotheek en ROC/taalaanbieder voeren gezamenlijk wervingscampagne. 

• Bibliotheek en ROC/taalaanbieders werken samen ivm Week van de Alfabetisering. 

• Bibliotheek en ROC/taalaanbieder zetten ‘Testpanels Wegwijs in de bibliotheek’ in. 

Wisselende testpanels bestaande uit ambassadeurs en cursisten van het ROC testen bij 

twee basisbibliotheken routing, symboolinformatie en collectiepresentatie. Is de bibliotheek 

‘laaggeletterdproof’? 

• Bibliotheek in het ROC-lesprogramma 

Om cursisten te stimuleren de bibliotheek buiten schooltijd te bezoeken worden drie 

bezoeken aan de bibliotheek standaard opgenomen in het lesprogramma. Daarnaast 

biedt het ROC de cursisten ook de mogelijkheid om deel te nemen aan de aangepaste 

voorleescursus van de bibliotheek. Daarnaast beschikt het ROC over een wisselcollectie en 

kunnen cursisten deelnemen aan een leeskring. De bibliotheek begeleidt deze leeskring. 

• Bibliotheek organiseert samen met Stichting ABC en ROC/taalaanbieder informatiebijeenkomsten. 

Deze informatiebijeenkomsten kunnen ondermeer zijn voor medewerkers van het UWV, 

schuldsanering, woningbouwverenigingen, consultatiebureaus, leerkrachten en huisartsen. 

Doel is bewustwording van de problematiek. 

In enkele van bovenstaande pilots wordt samengewerkt met de Stichting ABC. Dit is een 

stichting van en voor laaggeletterden (zie kader). 

Stichting ABC 

In verschillende provincies zijn reeds afdelingen van Stichting ABC actief. De stichting 

komt op voor de belangen van laaggeletterden en zet zich in om laaggeletterdheid op de 

agenda van de gemeente, provincie en de regering te houden. Zo zet de stichting in op 

het laten tekenen van intentieverklaringen door gemeenten om laaggeletterdheid te 

bestrijden. Ook pleit de stichting voor voldoende en goede cursussen voor laaggeletterden. 

De stichting organiseert tevens deelnemersdagen op provinciaal en landelijk niveau. 

De provincie financiert het gehele project, dus zowel de aanschaf van middelen, als de 

uren van de bibliotheekmedewerkers. Naar schatting zal dit ongeveer op een bedrag van 

€ 150.000 uitkomen. 



2.6 Bereik en resultaten In de volgende tabel is een aantal cijfers weergegeven 

die een beeld geven van het bereik en de resultaten van de aanpak van laaggeletterdheid. 

Omdat de bibliotheken in de provincie Limburg pas onlangs gestart zijn met het project, 

kunnen hierover nog geen cijfers geleverd worden. 

Tabel 2.3 Bereik en resultaten aanpak laaggeletterdheid (2010) 

In de onderzochte regionale en lokale aanpakken wordt het bereik van de inzet gemonitord 

door het aantal cursisten dat in de bibliotheek op bezoek komt te meten. Het bereik loopt 

erg uiteen: van enkele tientallen in Kampen en Breda, honderden in Haarlem, tot (naar 

verwachting) duizenden deelnemers in Rotterdam. 

Daarnaast kan vastgesteld worden of de cursisten daadwerkelijk in de bibliotheek blijven 

komen en gebruik maken van de diensten. Dit wordt gedaan het aantal uitleningen van de 

collectie voor laaggeletterden te meten en vast te stellen in hoeveel gevallen de gratis 

abonnementen worden verlengd, na afloop van de gratis periode. 

Meerdere bibliotheken hebben erop gewezen dat er geen enorme resultaten van de aanpak 

van laaggeletterdheid verwacht kunnen worden. Het aantal laaggeletterden dat daadwerkelijk 

van de diensten van de bibliotheek gebruik blijft maken is relatief laag. Resultaten 

staan niet altijd in verhouding tot de inzet die op het thema gepleegd wordt. De motivatie 

voor het opzetten van een aanpak laaggeletterdheid is in de meeste gevallen dan ook niet 

het ‘aanboren’ van een nieuwe klantenkring, maar is gelegen in het maatschappelijke 

belang van de bestrijding van laaggeletterdheid. 

12 CINOP, Vooronderzoek laaggeletterdheid in Stadsregio Rotterdam (2006). 

13 Gemeente Breda, Alle inwoners kunnen meedoen! Bespreeknotitie over laaggeletterden 2008-2010 (2007). 

Dit aantal is gebaseerd op onderzoek van CINOP. 

14 Plan van Aanpak Laaggeletterdheid in Zuid Kennermerland 2006-2009. Dit aantal is gebaseerd op onderzoek van 

CINOP. 

15 Kampen met taal. Aanvalsplan laaggeletterdheid Kampen (2009). Dit aantal is gebaseerd op onderzoek van CINOP. 

16 Dit gaat over de periode september 2010 (start) – december 2010. Het gaat om 35 groepen van 15 deelnemers. 

17 Er was in het verleden geen precieze registratie. Het gaat hier om een gemiddeld aantal per jaar. 

18 Periode september 2010- december 2010 

19 Het gaat hier om de uitleningen op de gratis verstrekte pasjes, in de periode september – december 2010. Voor 

geheel 2010 bedroeg het aantal uitleningen van de Lees en Schrijf!plekken: 12.318. 

20 De aanpak wordt bijna uitsluitend uit de reguliere middelen gefinancierd. Er was een gemeentelijke subsidie van 

€ 6.000,– voor de leesclubs. Dit is inmiddels gehalveerd door bezuinigingen. Verder is er wel financiering op ad hoc basis. 


Rotterdam Breda Haarlem Kampen 

Aantal laaggeletterden 97.00012 15.00013 15.70014 4.80015 % laaggeletterden 22 12 14 14 

Aantal ontvangen cursisten 52516 7517 746 30 

Aantal groepen 35 – 68 2 

Gratis pasjes 1.11718 40 473 52 

Verlenging gratis pasjes – 20 85 33 

Uitleningen collectie 94819 – 5670 294 

Subsidie gemeente nvt voornamelijk 

reguliere 

middelen 20 

€ 33.000,– € 4.000,– 

27

28 


2.7 Effecten van educatietrajecten Het is lastig de effectiviteit van de inzet 

van bibliotheken op het gebied van laaggeletterdheid vast te stellen, omdat deze inzet 

vaak onderdeel uitmaakt van een bredere inzet. Wat de effecten van het bezoek aan een 

bibliotheek zijn voor een laaggeletterde is nauwelijks vast te stellen. Wel is er onderzoek 

gedaan naar de effecten van educatietrajecten die door ROC’s worden aangeboden. Zoals 

gezien kan een bezoek aan de bibliotheek onderdeel uit maken van een dergelijk traject. 

Maurice de Greef heeft onderzoek gedaan naar de effectiviteit van volwasseneneducatie 

(waaronder cursussen lezen en schrijven). In totaal hebben 1127 cursisten op 32 ROC’s 

voorafgaand en na afloop van de cursus een vragenlijst ingevuld (of zijn geïnterviewd). Op 

basis hiervan is vastgesteld of er sprake was van een verbeterde sociale inclusie door het 

volgen van een cursus. Het begrip ‘sociale inclusie’ is uitgewerkt in de volgende indicatoren: 

• Activering: leren om te weten en te begrijpen 

• Internalisatie: leren om zichzelf te zijn en verantwoordelijkheid te dragen 

• Participatie: leren om mee te doen 

• Connectie: leren om samen te leven en contacten te onderhouden 

Uit het onderzoek volgde dat er bij 38,8% van de deelnemers sprake was van een verbeterde 

sociale inclusie. Ook is onderzocht welke factoren van belang zijn voor de toename van 

sociale inclusie. De twee belangrijkste factoren blijken ‘zelfsturing’ en ‘transfer naar de 

dagelijkse praktijk’ te zijn. Mensen die aangaven dat ze het geleerde meteen in hun directe 

omgeving konden toepassen, hadden meer succes. Wanneer ROC’s hun cursussen zodanig 

inrichten dat deze elementen er duidelijk in terug komen, dan kunnen de cursussen 

effectiever worden. 

Zover bekend is er in dit onderzoek niet specifiek aandacht besteed aan de eventuele rol van 

bibliotheken in de lesprogramma’s. Het onderzoek biedt dus geen zicht op de effectiviteit 

van de inzet van bibliotheek in de educatietrajecten. Wel kan, met de nodige voorzichtigheid, 

gesteld worden dat bibliotheken wellicht een goede bijdrage kunnen leveren aan de 

factor ‘transfer naar de dagelijkse praktijk’. Immers, de bibliotheek is een plek waar de 

opgedane vaardigheden in de cursus daadwerkelijk toegepast kunnen worden. Als de 

bibliotheek voor de cursist een plek wordt waar ze ook buiten het lesprogramma met enige 

regelmaat komen, dan wordt het geleerde in de dagelijkse praktijk toegepast. Dit pleit 

ervoor bibliotheken zeker te betrekken in de educatietrajecten, om invulling te geven aan 

de overgang van school naar de dagelijkse praktijk. 

2.8 Randvoorwaarden voor succes In de verschillende regionale en lokale 

aanpakken van laaggeletterdheid komt steeds een aantal factoren naar voren die gelden 

als randvoorwaarden voor succes. Daarbij kan onderscheid gemaakt worden in organisatorische 

factoren, inhoudelijke elementen en factoren die samenhangen met mentaliteit 

en opstelling. 

Het inhoudelijke element dat in iedere aanpak naar voren komt is een samenwerkingsverband 

met ROC’s en taalaanbieders, die een bezoek aan de bibliotheek in hun cursusprogramma 

opnemen. Het verstrekken van gratis pasjes gebeurt ook in alle gevallen, om 

de drempel van het lidmaatschapsgeld weg te nemen. In meerdere gevallen is daarnaast de 

leeskring genoemd als een element van de aanpak dat goed aanslaat bij de laaggeletterden. 

De aanpak moet in ieder geval meer omvatten dan alleen maar een plein in de bibliotheek. 



Organisatorisch gezien is het vooral van groot belang dat bibliotheekmedewerkers voldoende 

tijd hebben om de aanpak daadwerkelijk vorm te geven. In veel gevallen werkt het goed 

als er iemand is die zich opwerpt als verantwoordelijke en met veel enthousiaste en daadkracht 

aan de slag gaat met de aanpak. Echter, het maakt de aanpak erg kwetsbaar als 

deze te veel leunt op de inzet van één persoon. Het is tevens van belang dat de aanpak 

gedragen wordt door de overige bibliotheekmedewerkers, ook zij kunnen immers vragen 

krijgen van laaggeletterden. Met name de steun van de afdeling communicatie is van 

belang. Tot slot is het uiteraard van groot belang dat de directie van de bibliotheek achter 

de aanpak staat. Dit blijkt zeker niet vanzelfsprekend zijn. Draagvlak is iets waarin voortdurend 

geïnvesteerd moet worden. 

Tot slot zijn er nog enkele verklaringen die meer te maken hebben met opstelling en mentaliteit. 

De aanpak van laaggeletterdheid kan een succes worden doordat bibliotheekmedewerkers 

vanuit sociale bevlogenheid er actief mee aan te slag gaan. Hierdoor lukt het 

andere partners te inspireren en mee te krijgen. Ook een zeer professionele en kundige 

instelling kan bijdragen aan het succes. Een bibliotheek kan door een professionele houding 

aan de gemeente bewijzen een betrouwbare en waardevolle partner op dit gebied te zijn. 

Ook het hebben van een commerciële instelling kan van belang zijn, zodat het lukt een 

stevige financieringsbasis voor de aanpak te vinden. Het helpt als de financiering niet wordt 

beschouwd als een vervelende bijzaak die ook nog geregeld moet worden, als iets wat het 

realiseren van het goede doel alleen maar in de weg staat. Bij de onderzochte regionale en 

lokale aanpakken hebben we overigens vaker een sociaal bevlogen insteek geconstateerd, 

dan een commerciële insteek. 

Ook de wil om samen te werken en goed zijn in lobbyen kwamen naar voren als belangrijke 

randvoorwaarden voor succes. Tot slot kwam in alle gevallen naar voren dat het hebben 

van een lange adem een absolute noodzaak is. Het is vaak nodig jarenlang te investeren, 

voordat er daadwerkelijk iets opgebouwd kan worden. 


29

30 

Landelijke beleidskaders 

3 Landelijke beleidskaders 

In dit hoofdstuk gaan we in op het landelijke Aanvalsplan Laaggeletterdheid en de plannen 

die er zijn voor een vervolg op dit aanvalsplan. Ook gaan we in op de rol van het SIOB op 

het gebied van laaggeletterdheid. 

3.1 Aanvalsplan Laaggeletterdheid Begin 2006 is het ‘Aanvalsplan laaggeletterdheid 

2006-2010: Van A tot Z betrokken’ van start gegaan. De ambitie van het Aanvalsplan 

was om in de periode 2006 tot 2010 de volgende zes mijlpalen te bereiken: 

1 Het percentage leerlingen voortgezet onderwijs dat op of onder PISA-leesniveau 1 

terugdringen tot 10%, rekening houdend met een verwachte toename van deze 

probleemgroep in 2010. 

2 Het aantal werkgevers dat actief bijdraagt aan de bestrijding van laaggeletterdheid, 

met 50 tot 100% vergroten. 

3 De totstandkoming van negen provinciale aanvalsplannen en een aanzienlijk aantal 

gemeentelijke aanvalsplannen. 

4 De uitvoering van lokale en regionale leesbevorderingsplannen in een meerderheid 

van de gemeenten. 

5 De verhoging van het aantal deelnemers aan alfabetiseringscursussen tot rond de 12.500. 



6 De verbetering van de effectiviteit met betrekking tot de bestrijding van laaggeletterdheid 

door onderzoek, monitoring en internationale samenwerking. 

Bij het realiseren van deze doelstellingen is een groot aantal partijen betrokken: het onderwijs, 

werkgevers en werknemers, gemeenten of provincie) en instanties op het terrein van 

leesbevordering. De hoofduitvoerders van het Aanvalsplan zijn CINOP, Stichting Expertisecentrum 

ETV.nl en Stichting Lezen & Schrijven. Het budget van het Aanvalsplan is ook 

toegekend aan deze partijen. 

Rol bibliotheken 

De bibliotheken waren weliswaar geen uitvoerende partij van het Aanvalsplan Laaggeletterdheid, 

maar waren wel betrokken bij meerdere initiatieven. Zo hebben de Vereniging 

van Openbare Bibliotheken (VOB) en Stichting Lezen & Schrijven samengewerkt aan enkele 

initiatieven. Een voorbeeld hiervan is het project Taalkracht voor consultatiebureaus. 1 

Sinds de splitsing in 2010 van de VOB in een branchevereniging (VOB) en een sectorinstituut 

(SIOB) is de samenwerking tussen Stichting Lezen & Schrijven en bibliotheken on hold 

gezet. De stichting is in afwachting van duidelijkheid over waar de samenwerking het 

beste ondergebracht kan worden en wat de VOB en/of het SIOB zelf zouden willen in dit 

kader. Voor een kleine organisatie als Stichting Lezen & Schrijven is het immers lastig om 

met alle individuele bibliotheken aparte samenwerkingsverbanden aan te gaan. De samenwerking 

tussen de stichting en de bibliotheken is nu meer op ad hoc basis georganiseerd. 

3.2 Actieplan Laaggeletterdheid In het regeerakkoord is opgenomen dat er 

een Actieplan Laaggeletterdheid zal komen. Dit actieplan zal medio 2011 gepresenteerd 

worden. In het actieplan MBO ‘Focus op Vakmanschap 2011-2015’, dat begin 2011 naar de 

Tweede Kamer is gestuurd, staat het volgende vermeld over dit actieplan: “Hierin wordt 

educatie gericht ingezet om een grotere groep laaggeletterden te bereiken en wordt 

geregeld dat gemeenten hierbij leidend blijven.” 

Het Actieplan Laaggeletterdheid moet nog opgesteld worden. Wel is duidelijk dat voor 

bibliotheken zeker een belangrijke rol wordt gezien bij de aanpak van laaggeletterdheid. 

Hoe zich dit precies in het plan zal vertalen is echter nog niet bekend. 

3.3 SIOB Op landelijk niveau is het SIOB voor bibliotheken een belangrijke partij. Het 

SIOB is zich momenteel aan het bezinnen op een visie en koers voor de komende jaren, 

ook wat betreft aandacht voor laaggeletterdheid. 

Het SIOB heeft van het Ministerie van OCW de opdracht gekregen een aantal besteltaken 

uit te voeren: 

• vertegenwoordiging en promotie 

• educatie, informatie en reflectie 

• instandhouding voorziening leesgehandicapten 

• afstemming en coördinatie 

1 Taalkracht voor consultatiebureaus ondersteunt medewerkers binnen de jeugdgezondheidszorg bij de aanpak van 

laaggeletterdheid. In het kader hiervan is een regiotour georganiseerd bedoeld voor artsen en verpleegkundigen 

jeugdgezondheid. De bijeenkomsten op bibliotheeklocaties bestonden uit presentaties van deskundigen op het 

gebied van laaggeletterdheid, taalstimulering en gezondheidsvoorlichting. 


31

32 


Om invulling te geven aan dit takenpakket is gekozen voor een programmatische werkwijze. 

Er is gekozen voor een zevental programma’s en onder elk programma vallen meerdere 

projecten. De prioriteit voor de eerste jaren ligt voornamelijk bij het programma 

Digitale Innovatie. 

De aandacht voor laaggeletterdheid is ondergebracht in het project Leven Lang Leren, 

wat weer onderdeel uitmaakt van het programma Maatschappelijke Verankering. Laaggeletterdheid 

is momenteel geen duidelijke prioriteit van het SIOB, dus de mogelijkheden 

om activiteiten op dit gebied te ontplooien zijn beperkt. Het thema is echter ook niet 

helemaal van de agenda, wat verwachtingen (en hoop) schept bij bibliotheken. 

Uit verscheidene interviews komt naar voren dat bibliotheken regie op landelijk niveau op 

het gebied van laaggeletterdheid missen. Zo wordt het verdwijnen van het landelijke platform 

laaggeletterdheid als een gemis ervaren. Cubiss en Bibliotheekhuis Limburg hebben 

recentelijk wel het initiatief genomen om het platform nieuw leven in te blazen. Hierbij 

wordt gehoopt op actieve steun van het SIOB. Het is daarom van belang dat het SIOB in 

haar visieontwikkeling tot een besluit komt of het thema prioriteit krijgt of niet. Dit schept 

helderheid voor alle betrokken partijen. 

Bovenstaande is ook in lijn met de constateringen van de Visitatiecommissie Sectorinstituten, 

die de wijze waarop de negen andere sectorinstituten invulling geven aan 

hun taken heeft beoordeeld. De commissie constateert dat meerdere sectorinstituten de 

neiging hebben een waaier aan activiteiten te ontplooien, waarbij er te weinig sprake is van 

expliciet geformuleerde keuzes en prioriteiten. Hierdoor blijft de achterban vaak allerlei 

verwachtingen houden over ondersteuning, die in de praktijk vaak niet waargemaakt 

kunnen worden. Door een scherpe focus aan te brengen kunnen de instituten duidelijkheid 

scheppen en hun positie in de sector versterken. 


Provinciale beleidskaders 

4 Provinciale beleidskaders 

Provincies hebben geen taakstelling op het gebied van scholing en educatie. Provincies 

kunnen wel een aanjaag- en faciliterende functie vervullen als het gaat om de aanpak van 

laaggeletterdheid. In dit kader is in het Aanvalsplan Laaggeletterdheid ook de doelstelling 

geformuleerd dat negen provincies een aanvalsplan laaggeletterdheid moeten ontwikkelen. 

Op de volgende kaart is te zien wat de stand van zaken in de verschillende provincies is. 


33

34 


Figuur 4.1 Aandacht voor laaggeletterdheid per provincie 1 

Hier worden nog geen activiteiten ondernomen 

Hier vinden activiteiten plaats 

Hier is een actie- of aanvalsplan laaggeletterdheid 

Bron: www.taalkrachtvoorgemeenten.nl 

Ook is er informatie beschikbaar over de mate waarin de bibliotheken per provincie aandacht 

hebben voor laaggeletterdheid. Dit is gebaseerd op het onderzoek ‘De Leerfunctie 

van Bibliotheken in Beeld’, dat de stand van zaken in 2009 weergeeft. De provincies waar 

meer dan 30% van de bibliotheken in alle vestigingen aanbod voor laaggeletterden hebben 

zijn Gelderland, Friesland, Noord-Brabant, Zeeland en Drenthe. De provincies waar 20% of 

meer van de bibliotheken in geen enkele vestiging aanbod voor laaggeletterden hebben 

zijn Utrecht, Drenthe, Overijssel en Limburg. Voor de provincie Limburg kan gesteld worden 

dat dit zal gaan veranderen. Zoals in hoofdstuk 2 al aan bod kwam, is er recentelijk een 

provinciale subsidie toegekend waarmee het Bibliotheekhuis Limburg, verscheidene 

bibliotheken, ROC’s en Stichting ABC laaggeletterdheid in de provincie gaan bestrijden. 

In dit onderzoek is niet in detail gekeken naar de wijze waarop laaggeletterdheid wordt 

aangepakt in de verschillende provincies. Hieronder geven we, op basis van deskresearch, 

een beknopt overzicht van het beleid rondom laaggeletterdheid en de rol van bibliotheken. 

1 Het is niet bekend wat de peildatum van de gegevens is waar deze kaart op is gebaseerd. 



4.1 Noord- en Zuid-Holland De provincie Zuid-Holland was de eerste provincie 

met een beleidsplan op het gebied van laaggeletterdheid: het Zuid-Hollands Aanvalsplan 

Laaggeletterdheid 2006-2008. In de pro-vincie Noord-Holland vindt de aanpak van laaggeletterdheid 

vooral op regionaal niveau plaats: Midden-Kennemerland, Zuid-Kennemerland 

en de Kop van Noord-Holland. 

De provinciale service-organisatie ProBiblio ondersteunt bibliotheken bij de ontwikkeling 

van dienstverlening op het gebied van laaggeletterdheid. Dit gebeurt op basis van het programmaplan 

Laaggeletterdheid 2011-2013, dat is opgesteld in opdracht van de bibliotheekdirecties 

uit Noord- en Zuid-Holland. Dankzij subsidies van de provincies Noord- en 

Zuid-Holland bouwt dit programma reeds eerder ontwikkelde formules op het gebied 

van laaggeletterdheid verder uit en versterkt de borging bij bibliotheken. Het gaat om 

de formules Makkelijk Lezen Plein (primair onderwijs), 4you! (vmbo) en Lees en Schrijf! 

(volwassenen). Deze formules zetten in op preventie en herstel van laaggeletterdheid en 

vormen een doorgaande leerlijn. 

De door ProBiblio beheerde formules en websites van het MLP en 4you! functioneren als 

kennisportal. Onder de ‘paraplu’ van de formules biedt ProBiblio bibliotheken diensten 

aan zoals scholing en kennis in de vorm van kenniscirkels en een maandelijkse nieuwsbrief. 

In 2011 bestaat het scholingsaanbod ondermeer uit Verkooptrainingen, Bouwen aan duurzame 

relaties, Train de trainer Laaggeletterdheid en Train de trainer MLP. 

4.2 Noord-Brabant Het Platform Aanvalsplan Laaggeletterdheid NB heeft gestreefd 

naar een provinciebrede samenwerking op het terrein van laaggeletterdheid. Cubiss, de 

provinciale service-organisatie, heeft het voorzitterschap van dit platform op zich genomen. 

Andere deelnemers aan het platform waren: Stichting Z, stichting ABC, alle ROC’s, enkele 

beleidsambtenaren van de provincie en de Vereniging Brabantse gemeenten (VBG). Het is 

echter niet gelukt tot een provinciebrede aanpak te komen. Na het programma 

Kennis=Meedoen (zie onderstaand kader), kwam dit plan een beetje als mosterd na de 

maaltijd. In het provinciale bestuur had het thema geen prioriteit en er bleek onvoldoende 

draagvlak voor een provinciale aanpak. 

Kennis=Meedoen 

Het doel van dit programma is het geven van een impuls aan het verhogen van de kwaliteit 

en kennis van de Brabantse beroepsbevolking. Dit programma is met name bedoeld voor 

groepen in de samenleving die moeite hebben met de snelle economische veranderingen. 

Het actieplan kent vier pijlers: 

1 Op de bres voor techniek 

2 De aanpak van voortijdig schoolverlaten / jeugdwerkloosheid 

3 Sectorale/clustergewijze HRM / employability / scholings aanpak 

4 Scholing voor de groep laaggekwalificeerden 

In plaats van een provinciebrede aanpak, is besloten aan te sluiten bij reeds bestaande 

projecten en initiatieven. De belangrijkste daarvan zijn: 

• Cubiss verzorgt een rol als ‘initiërende netwerkpartner’ voor lokale, bovenlokale 

en provinciale activiteiten op het terrein laaggeletterdheid, als onderdeel van het 

programma Leven Lang Leren. 

• Er zijn huwelijken gesloten tussen zes Brabants ROC-directeuren Educatie en 22 


35

36 


Brabantse bibliotheekdirecteuren. In navolging van deze huwelijken heeft Cubiss 

bijeenkomsten georganiseerd op management en uitvoerend niveau. Deze hebben 

geresulteerd in beleidsmatige afspraken over samenwerking. Zoals in hoofdstuk 2 al 

aan bod kwam is de samenwerking in West-Brabant vastgelegd in een beleidsplan. 

• Binnen Kennis=Meedoen is ETV.nl Brabant 2008-2011 één van de deelprojecten. In dit 

project zijn de Brabantse bibliotheken als kernpartner opgenomen. Er is binnen dit project 

een ideeënboek ontwikkeld voor samenwerking tussen ETV.nl Brabant, ROC’s en de 

basisbibliotheken in Brabant. Tevens hebben bibliotheken en ROC’s een aantal van deze 

ideeën als pilotproject uitgevoerd. In 2010 zijn deze pilots verder uitgerold om de 

samenwerking tussen bibliotheken en ROC’s verder te verstevigen. 

• Stichting ABC wordt door de provincie gefinancierd. 

4.3 Overijssel In de provincie Overijssel is er een provinciale coördinatiegroep laaggeletterdheid. 

Deze coördinatiegroep bestaat uit de Stichting ABC afdeling Overijssel, de 

Overijsselse Bibliotheek Dienst, vertegenwoordigers van de ROC’s, afgevaardigden uit een 

aantal gemeenten en enkele andere partijen waaronder de Rotary. Deze coördinatiegroep 

heeft Gedeputeerde Staten verzocht om in het collegewerkprogramma 2011-2015 te werken 

aan het verhogen van het niveau van laaggekwalificeerden in Overijssel. 

Dit verzoek is uitgewerkt in het Overijssel aanvalsplan Laaggeletterdheid. Iedere burger 

telt mee. 2010-2015, geschreven door CINOP in nauwe samenwerking met de coördinatiegroep. 

Alle Overijsselse bibliotheken, ROC’s en 23 gemeenten staan achter dit aanvalsplan. 

Deze steun is tot uiting gekomen in de intentieverklaringen die deze organisaties hebben 

getekend. In dit plan wordt een integrale aanpak van laaggeletterdheid voorgesteld. De 

aanpak sluit aan bij de provinciale ontwikkelingen op het gebied van jeugd, onderwijs, 

werkgelegenheid, inzet van vrijwilligers, cultuur en sociaal beleid. 

De provincie wordt gevraagd financiële ondersteuning te bieden voor pilotprojecten die 

passen binnen de volgende thema’s: 

• Bespreekbaar maken van laaggeletterdheid 

• Werving van laaggeletterden 

• Aanpak van werkende laaggeletterden 

• Verhogen van het taalniveau van leerlingen in het (v)mbo 

Ook wordt aan de provincie financiële ondersteuning gevraagd voor Stichting ABC. In 

totaal wordt € 815.000,– voor periode 2011-2015 gevraagd. Ten tijde van het opstellen van 

deze rapportage was nog geen beslissing genomen door Gedeputeerde Staten. 

4.4 Drenthe De provincie Drenthe heeft het initiatief genomen om de problematiek 

van laaggeletterdheid aan te pakken. In de provinciale nota Onderwijskansen in Drenthe 

2008-2011 staat het streven om over tien jaar het onderwijsniveau in Drenthe tenminste 

op het landelijk niveau te hebben. 

Het Drents Netwerk Bibliotheken sluit aan bij deze provinciale beleidsdoelstelling met het 

Beleidsplan Jeugd. In het Beleidsplan Jeugd wordt het provinciale beleidskader uitgewerkt 

waar alle twaalf Drentse basisbibliotheken zich op hebben vastgelegd. Het beleidsplan 

kent drie speerpunten: leespromotie, mediawijsheid en laaggeletterdheid. In het plan 

staat het volgende over het thema laaggeletterdheid: 



“Drenthe kampt met een relatief grote taalachterstand bij kinderen en allochtonen. Er is 

in het algemeen sprake van een grote mate van laaggeletterdheid. De provincie heeft 

de ambitie dat over tien jaar het onderwijsniveau in Drenthe tenminste op landelijk 

niveau ligt. Dit voornemen sluit naadloos aan op de visie van de Drentse bibliotheken. 

De bibliotheken willen een onmisbare partner in het lokale educatief beleid zijn. Waar 

mogelijk nemen ze deel aan de Lokale Educatieve Agenda (LEA). De bibliotheken gaan 

hun producten en diensten voor de aanpak van taal- en leesachterstanden verbeteren.” 2 

De target die hieraan verbonden is luidt: het gebruik van producten voor de doelgroep 

laaggeletterden is in 2011 met 10 procent gegroeid vergeleken met 2009. 

2 Drents Netwerk Bibliotheken, Dichter bij de jeugd. Beleidsplan Jeugd (2010), p.24. 


37

38 

Gemeentelijke beleidskaders 

5 Gemeentelijke beleidskaders 

In dit hoofdstuk gaan we eerst in op het participatiebudget en de ruimte die er voor 

gemeenten is om dit budget in te zetten voor de bestrijding van laaggeletterdheid. Vervolgens 

gaan we in op de activiteiten die gemeenten ontplooien op het gebied van laaggeletterdheid. 

5.1 Participatiebudget Op 1 januari 2009 is de Wet Participatiebudget in werking 

getreden. Deze wet bundelt de rijksbijdragen WWB (reïntegratie), WI (inburgering) en WEB 

(educatie) tot één budget voor gemeenten. Zoals in onderstaand figuur is te zien is het 

educatiebudget onderverdeeld in twee categorieën: voortgezet algemeen volwassenenonderwijs 

(vavo) en overige educatie. Onder overige educatie vallen ondermeer de cursussen 

voor laaggeletterden . 1 

1 De NT1 trajecten die ROC’s in de aanbieding hebben zijn cursussen Nederlands (beginners en gevorderden), lezen 

en schrijven, toegepast lezen/schrijven/rekenen, Mailen in goed Nederlands, Nederlandse Taal voor Werk en 

Opleiding en Nederlands op de werkvloer. 



Figuur 5.1 Participatiebudget 

Participatiebudget 

Reïntegratie Inburgering Educatie 

Oormerking educatiegelden 

Het was aanvankelijk de bedoeling dat het participatiebudget een volledig ontschot budget 

zou worden. Door een aantal kabinetsmaatregelen is dit echter uitgesteld. In dit kader is 

het vooral van belang dat voor educatie een verplichte besteding van educatiegelden bij 

ROC’s geldt. In het actieplan MBO ‘Focus op Vakmanschap 2011-2015’ dat in februari 2011 

naar de Tweede Kamer is verzonden staat vermeld dat deze kabinetsperiode de educatiegelden 

geoormerkt blijven voor besteding van ROC’s. Dit vormt een wijziging op het eerdere 

plan de dubbele oormerking vanaf 2013 los te laten. 

VAVO onder aansturing Rijk 

In dit actieplan MBO is tevens de wijziging opgenomen het vavo voortaan onder rechtstreekse 

aansturing van het Rijk te brengen. Gelet op de oorspronkelijke verdeling binnen 

de educatie (50% vavo en 50% overige educatie) wordt de helft van het educatiebudget 

voor vavo ingezet. Consequentie is dat gemeenten over een gehalveerd educatiebudget 

zullen beschikken en dat er minder speelruimte is om keuzes te maken over de besteding 

van het educatiebudget. De mogelijkheid voor gemeenten om te beslissen geen of weinig 

middelen aan vavo te besteden en veel middelen aan laaggeletterdheid verdwijnt hiermee. 

Bezuinigingen 

Sinds de inwerkingtreding van de Wet Participatiebudget zijn de nodige bezuinigingen 

doorgevoerd. Voor educatie is het budget ten opzichte van 2009 in 2010 met € 50 miljoen 

en in 2011 met € 35 miljoen verminderd. Ook op het inburgeringbudget wordt de komende 

jaren flink bezuinigd. Het kabinet is van plan (regeerakkoord) om migranten en asielzoekers 

zelf te laten zorgen voor hun inburgering in Nederland. Dit betekent dat ze zelf daarvoor 

moeten betalen. Als dat niet lukt, kunnen zij gebruik maken van een sociaal leenstelsel. 


VAVO 

Overige educatie 

(o.a.laaggeletterdheid) 

39

40 


5.2 Vormgeving aanpak laaggeletterdheid Kern van het gemeentelijk 

laaggeletterdheidsbeleid is dat gemeenten jaarlijks een zogenaamde productovereenkomst 

met het ROC sluiten voor de besteding van het WEB-deel van het participatiebudget. 

Daarnaast wordt in veel gevallen ingezet op communicatie, om bewustwording van de 

problematiek van laaggeletterdheid te vergroten. 

Educatie in gemeentelijke organisatie 

Educatie maakt binnen 57% van de gemeenten onderdeel uit van de afdeling Onderwijs. 

20% van de gemeenten heeft Educatie gepositioneerd binnen de afdeling Sociale Zaken. 

Bij zo’n 4% van de gemeenten valt Educatie onder de afdeling inburgering. De overige 20% 

heeft Educatie op andere wijze ondergebracht in de organisatie, bijvoorbeeld binnen de 

afdelingen Welzijn, Maatschappelijke Zorg of Werk&Inkomen. 

Om zicht te krijgen op de activiteiten die gemeenten ondernemen op het gebied van laaggeletterdheid 

heeft CINOP in 2010 de Monitor Laaggeletterdheid afgenomen. Met deze 

monitor is vastgesteld hoe de grootste 50 gemeenten van Nederland, aangevuld met de 

gemeenten Vlissingen en Middelburg, de aanpak van laaggeletterdheid hebben vorm gegeven. 

Uit deze monitor komt naar voren dat bijna driekwart van de gemeenten het voornemen 

heeft om beleid te ontwikkelen op het gebied van laaggeletterdheid. 56% van de gemeenten 

heeft het voornemen een aanvalspan op te stellen. De gemeenten die dit niet van plan 

zijn, geven hiervoor verschillende redenen. Sommige gemeenten hebben voldoende 

afspraken met het ROC gemaakt en activiteiten op het gebied van bestrijding van laaggeletterdheid 

uitgezet, waardoor de beschikbare WEB-middelen volledig worden benut. 

Andere gemeenten hebben geen plan vanwege een beperkte ambtelijke capaciteit of 

vanwege de financiële vooruitzichten (bezuinigingen). 

85% van de gemeenten hebben of hadden activiteiten op het gebied van laaggeletterdheid. 

Conform het landelijk Aanvalsplan Laaggeletterdheid zijn er voor gemeenten zes ambities 

benoemd waarop activiteiten ondernomen kunnen worden bij het voorkomen en bestrijden 

van laaggeletterdheid: 

1 het bespreekbaar maken van laaggeletterdheid 

2 het vergroten van de toegankelijkheid van informatie 

3 leesbevordering 

4 het aanpakken van taalachterstanden bij kinderen, jongeren en hun ouders 

5 het aanpakken van laaggeletterden zonder werk 

6 het aanpakken van werkende laaggeletterden 

De aanvalsplannen van de meeste gemeenten zijn breed opgezet. Vooral op ambitie 1, het 

bespreekbaar maken van laaggeletterdheid, en ambitie 2, het toegankelijker maken van 

gemeentelijke informatie, zijn de gemeenten actief. In bijna alle aanvalsplannen ligt de nadruk 

op het curatieve deel van de aanpak van laaggeletterdheid. Het grootste deel van de activiteiten 

is namelijk gericht op de doelgroep volwassen laaggeletterden. Activiteiten op de 

ambities 3 en 4 komen beduidend minder vaak voor in de aanvalsplannen van de gemeenten. 



In de monitor is ook aandacht besteed aan de samenwerkingspartners van de gemeenten, 

waaronder de bibliotheken. Van de actieve gemeenten werkt 89% (34 van 38) samen met 

de bibliotheek. 58% van de gemeenten 2 stimuleert bibliotheken een ‘Makkelijk Lezen 

Plein’ in te richten voor laaggeletterden. 

2 Onder actieve gemeenten wordt verstaan: gemeenten die een aanvalsplan hebben opgesteld en/of beleid hebben 

ontwikkeld waarin de aanpak van laaggeletterdheid specifiek wordt beschreven. 


41

42 


6 Overlegstructuren 

In dit hoofdstuk gaan we in op overlegstructuren rondom het thema laaggeletterdheid, 

op gemeentelijk, provinciaal en landelijk niveau. 

6.1 Gemeentelijke overlegstructuren Aangezien bibliotheken veelal op 

gemeentelijke schaal opereren, ligt het het meest voor de hand dat bibliotheken deelnemen 

aan overlegstructuren op gemeentelijk niveau. Uit dit onderzoek komt niet naar 

voren dat bibliotheken deelnemen aan vaste gemeentelijke overleggen rondom het 

thema laaggeletterdheid. Er is wel veel overleg tussen de bibliotheek en de gemeente, 

maar dit lijkt meer op ad hoc basis te zijn. Vaak gaat het om 1-op-1 overleg tussen de 

bibliotheek en de vaste contactpersoon bij de gemeente. 

Ook nemen bibliotheken deel aan overleggen die speciaal zijn opgericht in het kader van 

de aanpak (en die dus niet in alle gemeenten bestaan). Zo bestaat er in Kampen een stuurgroep 

en een uitvoeringsgroep waarvan de bibliotheek onderdeel uitmaakt en die met 

regelmaat bijeenkomen. In Rotterdam neemt de bibliotheek deel aan het reguliere overleg 

tussen alle betrokken partijen bij de aanbesteding Taal en Participatie. 



Er blijken weinig ideeën te bestaan over gemeentelijke overleggen die van belang zouden 

kunnen zijn voor bibliotheken. De enige optie die naar voren is gekomen is de Lokale 

Educatieve Agenda (LEA). 

Lokale Educatieve Agenda 

De Lokale Educatie Agenda is geïntroduceerd als een instrument om het lokaal onderwijsbeleid 

vorm en inhoud te geven na de wetwijzigingen in het onderwijsachterstandenbeleid in 

2006. De bedoeling van deze Educatieve Agenda is dat de gemeenten samen met de 

betrokken partners (in ieder geval schoolbesturen, kinderopvanginstellingen en peuterspeelzaalorganisaties) 

een lijst van onderwerpen bespreken die op deze agenda gezet gaan 

worden, waarbij ook afspraken worden gemaakt over de uitvoering en verantwoording 

van deze thema’s. Ook welzijnsinstellingen en maatschappelijk werk en nemen in sommige 

gemeenten deel aan het overleg. Bibliotheken nemen in een vijfde van de gemeenten deel 

aan het LEA-overleg, zo blijkt uit onderzoek over 2010. 

De bibliotheken waarmee in het kader van dit onderzoek gesproken is, hebben het LEA 

niet als kansrijke optie genoemd. In dit onderzoek is ook niet naar voren gekomen dat de 

aanpak van laaggeletterdheid onderwerp van gesprek is in dit overleg. Dit wordt ook 

ondersteund door ander onderzoek, waaruit blijkt dat bij gemeenten en schoolbesturen 

de klacht bestaat dat de LEA te weinig over onderwijsinhoudelijke zaken gaat. Wel blijkt 

uit dit onderzoek dat taalbeleid in 63% van de gevallen op de agenda staat. 1 

6.2 Provinciale overlegstructuren In dit onderzoek zijn geen provinciale overlegstructuren, 

maar wel bijeenkomsten, naar voren gekomen waaraan bibliotheken of 

provinciale service-organisaties kunnen deelnemen. 

Op provinciaal niveau worden door de PSO’s bijeenkomsten georganiseerd waar de bibliotheken 

kennis en ervaringen kunnen uitwisselen over de aanpak van laaggeletterdheid. 

Ook worden er conferenties georganiseerd waarbij ook samenwerkingspartners betrokken 

zijn. Zo was er onlangs in de provincie Limburg een conferentie rondom het thema laaggeletterdheid, 

bedoeld voor beleidsmakers, (volwassenen)onderwijs, welzijnswerk, 

consultatiebureaus, maatschappelijke organisaties en bibliotheken. Dergelijke bijeenkomsten 

zijn goede gelegenheden voor bibliotheken om hun netwerk te versterken en te achterhalen 

wat er speelt bij mogelijke samenwerkingspartners. 

6.3 Landelijke overlegstructuren Er zijn geen landelijke overlegstructuren 

naar voren gekomen waarvan het goed zou zijn als bibliotheken hierbij aansluiting zoeken. 

Het Platform Laaggeletterdheid en de deelnemersdagen van Stichting ABC vormen wel opties. 

Interdepartementaal Vaardigheden Overleg 

Er bestaat een landelijk overleg waarbij laaggeletterdheid op de agenda staat, namelijk 

het Interdepartementaal Vaardigheden Overleg (IVO). Het IVO is een informeel overleg 

van negen ministeries en zeven uitvoeringspartijen 2 en richt zich op het bevorderen van de 

volgende basisvaardigheden: 

1 Oberon, De Lokale Educatie Jaaragenda 2010 (2010). 

2 De betrokken departementen: Financiën, OCW, VWS, SZW, ELI, BZK (en het voormalige VROM en WWI). 

De betrokken intermediairs zijn: Stichting Lezen & Schrijven, Stichting het Juridisch Loket, Programmabureau 

Digivaardig & Digibewust, Mediawijzer.net, CentiQ, VNG, Stichting van de Arbeid. 


43

44 


• Lezen, schrijven en rekenen 

• Digitale vaardigheden 

• Gezondheidsvaardigheden 

• Financiële vaardigheden 

• Sociale en juridische vaardigheden 

Het idee achter dit overleg is het bevorderen van een integrale aanpak. Gebrek aan een 

van deze vaardigheden (bijvoorbeeld laaggeletterdheid) gaat namelijk vaak gepaard met 

moeilijkheden met een of meerdere van de andere vaardigheden. Laaggeletterden zijn 

ook relatief vaak onderdeel van een doelgroep die de overheid al op andere manieren 

tracht te ondersteunen. 

Door de bezuinigingen die ministeries moeten doorvoeren en doordat het bevorderen van 

de vaardigheden strikt genomen voor lang niet alle ministeries onder hun verantwoordelijkheid 

valt, is een integrale aanpak tot nu toe niet erg van de grond gekomen. Bibliotheken, 

bijvoorbeeld vertegenwoordigd door het SIOB, zouden wel aansluiting kunnen zoeken bij 

het IVO, maar gezien de huidige stand van zaken valt hier weinig van te verwachten. 

Platform Laaggeletterdheid 

Onlangs is door Cubiss en Bibliotheekhuis Limburg het initiatief genomen het (landelijk) 

Platform Laaggeletterdheid nieuw leven in te blazen. Verschillende provinciale serviceorganisaties 

nemen deel aan dit platform met als doel kennis te delen op het gebied van 

laaggeletterdheid. Het gaat hier om een overlegvorm waarbij alleen de bibliotheekwereld 

betrokken is. 

Deelnemersdagen Stichting ABC 

In één van de interviews is de optie genoemd van deelname van bibliotheken aan de 

provinciale en landelijke deelnemersdagen die Stichting ABC organiseert, vaak in samenwerking 

met ROC’s. Het gaat hier dus niet om een overleg waarmee de bibliotheek haar 

positie in het netwerk kan verstevigen. Wel is het een goede gelegenheid voor bibliotheken 

om bij laaggeletterden onder de aandacht te brengen wat zij voor hen kunnen betekenen. 



7 Samenwerkingspartners 

In dit hoofdstuk gaan we in op de huidige en mogelijke samenwerkingspartners voor 

bibliotheken op het gebied van laaggeletterdheid. Eerst komen de ROC’s en de private 

taalaanbieders aan bod en daarna passeren enkele andere opties de revue: werkgevers, 

scholen en maatschappelijke organisaties. 

7.1 Regionale opleidingscentra Vanwege de inkoopverplichting van de educatie 

trajecten bij ROC’s komt het in veel gemeenten voor dat het laaggeletterdheidsbeleid 

grotendeels is ‘weggezet’ bij ROC’s. De ROC’s stellen het Actieplan Laaggeletterdheid op 

en proberen zoveel mogelijk laaggeletterden te werven. Eén van de manieren waarop dit 

gedaan wordt is het inzetten van laaggeletterdheidsambassadeurs. Dit zijn voormalig 

laaggeletterden die door een cursus te volgen beter hebben leren lezen en schrijven. 

Uit de voortgangsrapportage over het landelijke Aanvalsplan Laaggeletterdheid blijkt dat 

er bij ROC’s ongeveer 12.000 alfabetiseringscursussen worden gevolgd. Omdat de doelgroep 

bij de ROC’s cursussen volgt, zijn ROC’s voor bibliotheken een belangrijke samenwerkingspartner. 

Dit zal de komende jaren ook zo blijven, aangezien de oormerking van educatiegelden 

voor ROC’s deze kabinetsperiode gehandhaafd blijft. 


45

46 


Veel bibliotheken hebben ook al contacten met een ROC. In het al eerder genoemde onderzoek 

‘De Leerfunctie van Bibliotheken in Beeld’ komt naar voren dat bijna 80% van de 

bibliotheken in één of meer vestigingen samenwerkt met een ROC basis / volwasseneneducatie. 

De samenwerking tussen de bibliotheken en de ROC’s kan verschillende vormen 

aannemen. In Haarlem en Kampen is er sprake van een convenant. In West-Brabant hebben 

de ROC’s en bibliotheken ‘huwelijken’ gesloten en is de samenwerking vastgelegd in een 

beleidsplan. 

Zoals al eerder opgemerkt, is het belangrijkste ingrediënt van de samenwerking tussen 

bibliotheken en ROC’s dat de ROC’s een of meerdere malen met hun cursisten in de bibliotheek 

komen. In sommige gevallen levert de bibliotheek ook boeken voor laaggeletterden 

aan ROC’s, zodat de docenten deze tijdens hun lessen kunnen gebruiken. Ook worden er 

door bibliotheken en ROC’s leesclubs voor laaggeletterden op poten gezet. 

De samenwerking zou verdiept kunnen worden als bibliotheken de mogelijkheden om 

cursussen te volgen bij ROC’s (nog) meer onder de aandacht brengen bij hun bezoekers. 

Op die manier zou er een tweerichtingsverkeer tussen ROC’s en bibliotheken kunnen ontstaan: 

de ROC’s brengen hun cursisten naar de bibliotheek en de bibliotheek zorgt voor 

nieuwe cursisten bij de ROC’s. Een heel praktische manier van samenwerken is het geven 

van cursussen op locaties van de bibliotheek. 

Een knelpunt in de samenwerking vormen de bezuinigingen op het educatiebudget. Doordat 

er minder middelen beschikbaar zijn, kunnen er ook minder cursussen aangeboden 

worden. Op deze manier kunnen ROC’s ook minder cursisten naar de bibliotheek brengen. 

De motivatie voor samenwerking is er vaak wel bij ROC’s. Bibliotheken worden als een 

nuttige en belangrijke partners op het gebied van laaggeletterdheid gezien. Vanwege 

gebrek aan tijd en middelen staat de samenwerking toch onder druk. Uitzondering hierop 

vormt de provincie Limburg. Door de subsidie van de provincie is er juist de mogelijkheid 

de samenwerking te versterken en te verdiepen. 

7.2 Private taalaanbieders Ruim 40% van de bibliotheken werkt samen met taalaanbieders, 

zo blijkt uit het onderzoek ‘De Leerfunctie van Bibliotheken in Beeld’. Taalaanbieders 

zijn organisaties in de private sector waar inburgerings- en reïntegratietrajecten 

gevolgd kunnen worden. In de samenwerking tussen bibliotheken en taalaanbieders gaat 

het vooral om inburgeraars. De taalaanbieders komen met hun cursisten, net als de ROC’s, 

naar de bibliotheek. 

Uit dit onderzoek komt naar voren dat de taalaanbieders bibliotheken als belangrijke partner 

zien. De taalaanbieders zijn de afgelopen jaren vaak in rap tempo gegroeid en hebben zich 

gevestigd in steeds nieuwe steden. De bibliotheek wordt gezien als een partner die hen 

wegwijs kan maken in de stad en hen in contact kan brengen met relevante partners. In 

Haarlem geeft een taalaanbieder ook lessen in een vestiging van de bibliotheek. De bibliotheek 

wordt voor de doelgroep zo een plek waar ze regelmatig komen. Daarnaast verwerft 

de bibliotheek op deze manier inkomsten. 

Een indicatie dat bibliotheken inderdaad een belangrijke partner zijn voor taalaanbieders, 

is de bereidheid de bibliotheek te betalen voor de bezoeken. Deze bereidheid blijkt inderdaad 

te bestaan. Eén respondent vergeleek het met een groepsbezoek aan een museum, 

wat ook voorkomt in een inburgeringscursus: ook hier betaalt de taalaanbieder het 



museum voor. Kanttekening is wel dat deze opmerking gemaakt werd door een taalaanbieder 

die zich richt op hoger opgeleide inburgeraars, die in een traject richting werk zitten 

of al een baan hebben. Voor deze doelgroep blijkt het bibliotheekbezoek een toegevoegde 

waarde te hebben. De bibliotheek wordt een plek waar cursisten samen komen om te 

studeren. In hun land van herkomst was de bibliotheek soms ook een plek waar ze vaak 

kwamen. De ‘barrière’ om van de diensten van een bibliotheek gebruik te maken, is voor 

deze doelgroep niet heel hoog. 

Deze bereidheid van taalaanbieders te betalen voor een bezoek aan de bibliotheek, in ieder 

geval met een groep waarvan verwacht kan worden dat het bezoek ook van meerwaarde 

zal zijn, biedt een kans voor bibliotheken. Mocht een gemeente bijvoorbeeld beslissen de 

bibliotheek geen subsidie meer te geven voor de aanpak van laaggeletterdheid, dan kunnen 

taalaanbieders wellicht bereid gevonden worden in dit gat te springen. Er moet hierbij wel 

opgemerkt worden dat in dit onderzoek slechts twee taalaanbieders zijn geïnterviewd en 

dat dus niet met zekerheid gesteld kan worden dat deze bereidheid bestaat onder vele 

taalaanbieders. 

Vanwege de aangekondigde bezuinigingen op het inburgeringsbudget, zal er naar 

verwachting geen gemeentelijke aanbestedingen meer komen waarop taalaanbieders 

kunnen inschrijven. Er zijn immers geen gelden meer te verdelen en inburgeraars zullen 

hun trajecten zelf moeten gaan betalen, zo is het plan. Nieuwkomers zullen nog steeds 

verplicht moeten inburgeren, maar de verwachting is wel dat het aantal vrijwillige inburgeraars 

zal afnemen. Als gemeenten zich terugtrekken op het gebied van inburgering, 

dan is het ook maar de vraag of taalaanbieders zullen doorzetten met hun inburgeringstrajecten. 

Zoals opgemerkt in een interview, is het dan geen ‘rendabele business’ meer. Er 

is ook de verwachting uitgesproken dat de inburgeringstrajecten teruggaan naar de ROC’s. 1 

Aan de samenwerking met taalaanbieders zitten dus zowel kansen als bedreigingen vast. 

Momenteel zijn taalaanbieders kansrijke samenwerkingspartners voor bibliotheken, 

omdat ze inburgeraars naar de bibliotheek kunnen brengen. Vanwege de verwachte 

bezuinigingen op inburgering, is het echter maar de vraag hoe lang dit nog zal duren. 

7.3 Andere samenwerkingspartners Uit dit onderzoek komen de ROC’s en 

taalaanbieders naar voren als de belangrijkste samenwerkingspartners voor bibliotheken 

op het gebied van laaggeletterdheid. In hoofdstuk 2 kwam al aan bod dat er ook met 

andere partners wordt gewerkt, ondermeer met de Stichting ABC, de Rotary, Stichting 

MEE, het UWV. De bibliotheek Rotterdam heeft een samenwerkingsverband met een 

groot aantal maatschappelijke organisaties. 

In ieder interview is gevraagd naar potentiële samenwerkingspartners voor de bibliotheken. 

Dit bleek een lastige vraag, waar niet altijd een concreet antwoord op kwam. Sommige 

bibliotheken waren ook van mening dat de ROC’s en/of de taalaanbieders eigenlijk de 

enige geschikte partners zijn, omdat de doelstelling van deze instituten dichtbij die van de 

bibliotheken ligt. Door samenwerking met andere partijen (bijvoorbeeld het UWV) zou de 

bibliotheek te ver van zijn kerntaken gaan afwijken. 

1 De marktwerking in het inburgeringsonderwijs is ingevoerd op 1 januari 2007. Daarvoor gold een inkoopverplichting 

van trajecten bij ROC’s. 


47

48 


Al met al hebben de interviews wel een lijst van potentiële samenwerkingspartners opgeleverd. 

Hierbij moet wel opgemerkt worden dat er weinig concrete ideeën waren over hoe 

deze samenwerking er dan uit zou moeten zijn. Zo zou het doel van de samenwerking 

werving van laaggeletterden kunnen zijn, of juist het bestrijden van laaggeletterdheid. Bij 

het noemen van potentiële partners is deze ‘ordening’ echter niet naar voren gekomen. 

De genoemde partners zijn grofweg in drie categorieën onder te brengen: 

• Werk en inkomen: bedrijfsleven, sociale werkvoorziening, kredietbank, schuldsanering, 

Kamer van Koophandel. 

• Onderwijs: basisscholen, ouders van basisschoolleerlingen, vmbo, praktijkonderwijs. 

• Zorg en welzijn: Wmo-circuit, Zorgloketten, welzijnsorganisaties voor ouderen, 

verenigingen voor mensen met lichamelijke en verstandelijke beperkingen, buurthuizen, 

centra jeugd&gezin, huisartsen, apothekers, GGD. 

Tot slot zijn ook woningcorporaties, Voedselbank en Vluchtelingenwerk genoemd als 

mogelijke partners. Hieronder gaan we in op enkele partners die door meerdere partijen 

als belangrijk of kansrijk zijn benoemd. 

7.3.1 Werkgevers Uit onderzoek blijkt dat 420.000 laaggeletterden een baan hebben. 

Werkgevers vormen dus een belangrijke ‘ingang’ om de doelgroep te bereiken en de 

problematiek van laaggeletterdheid aan te pakken. Hiertoe is in 2007 ook het ‘Convenant 

Laaggeletterdheid’ gesloten (zie kader). 

Convenant Laaggeletterdheid 

De Stichting van de Arbeid heeft in 2007 samen met de Ministeries van OCW, SZW en het 

toenmalige ministerie Jeugd en Gezin het ‘Convenant Laaggeletterdheid’ ondertekend. De 

looptijd van het convenant is 2007-2015. In het convenant is afgesproken het aantal werkende 

laaggeletterden met 60 procent terug te dringen van 420.000 naar 168.000. Daarnaast is 

afgesproken dat de Stichting van de Arbeid, via decentrale partijen, bedrijven oproept in 

eigen bedrijf laaggeletterden op te sporen. Ook beveelt de Stichting van de Arbeid de caopartijen 

aan laaggeletterde werknemers te stimuleren tot het volgen van een opleiding en 

dit via cao-afspraken en inzet van O&O-fondsen te ondersteunen. 

In 2010 heeft Research voor Beleid onderzoek gedaan naar de inspanningen die centrale 

sociale partners, sectoren en bedrijven leveren om laaggeletterdheid onder werkenden 

aan te pakken. In dit onderzoek wordt geconcludeerd dat de landelijke aanpak, waarbij via 

decentrale partijen geprobeerd wordt laaggeletterdheid te bestrijden, nog relatief weinig 

heeft opgeleverd. De reden waarom er vaak geen sectorale aanpak van laaggeletterdheid 

ontstaat, is dat niemand zich probleemeigenaar voelt. Een van de aanbevelingen om het 

bereik van het convenant te vergroten is het direct aanspreken van individuele bedrijven. 

In dit onderzoek komt niet naar voren dat bibliotheken actief zijn bij het ondersteunen van 

werkgevers in het bestrijden van laaggeletterdheid onder hun werknemers. Wanneer werkgevers 

als samenwerkingspartners van bibliotheken genoemd worden, is dus niet helemaal 

duidelijk welk beeld bibliotheken hierbij hebben. Een mogelijkheid kan zijn dat bibliotheken 

zich door middel van lezingen/workshops inzetten om de aandacht voor laaggeletterdheid 

in bedrijven te vergroten. Bibliotheken kunnen bedrijven met cao-afspraken over laaggeletterdheid 

proactief met een aanbod benaderen. Op deze manier kunnen bibliotheken 

een bijdrage leveren aan het bereiken van de doelgroep, iets wat nog altijd lastig is. 



7.3.2 Onderwijs In meerdere interviews zijn ouders met kinderen als een interessante 

doelgroep voor bibliotheken benoemd. Laaggeletterdheid bij ouders kan een negatief 

effect hebben op de cognitieve ontwikkeling van kinderen. Door te focussen op deze 

groep kan er dus zowel in curatieve als in preventieve zin iets bereikt worden. Voor deze 

doelgroep hebben bibliotheken al initiatieven als Voorleesvogel en BoekStart 2 . 

Ook scholen zijn vaakgenoemd als potentiële samenwerkingspartners. Het vaakst genoemd 

werd het vmbo. Verscheidene bibliotheken richten zich al op deze doelgroep met concepten 

als de 4you!-plek en Taalkr8!. Bibliotheken zouden nog meer kunnen inzetten op bewustwording 

van de problematiek van laaggeletterdheid onder leerkrachten. Vaak is bekend in 

welke wijken het percentage laaggeletterden het hoogst is, dus de bibliotheken zouden 

zich kunnen richten op de scholen in deze wijken. Op deze manier kan de bibliotheek een 

bijdrage leveren aan het bereiken van de doelgroep, en bovendien kan onder de aandacht 

gebracht worden wat de bibliotheek te bieden heeft voor kinderen en ouders. 

Een project dat niet expliciet over laaggeletterdheid gaat, maar wel interessant kan zijn is 

Biebsearch. 

Biebsearch 

Biebsearch is de naam van een grootschalig samenwerkingsproject tussen het primair en 

voortgezet onderwijs, MBO’s en de bibliotheek. Binnen dit project werken de bibliotheek en 

het onderwijs aan nieuwe diensten en werkvormen om leerlingen te ondersteunen bij hun 

studie. Samen zoeken zij naar mogelijkheden om leerlingen te begeleiden. Biebsearch is 

zowel voor het onderwijs als de bibliotheek een kans om de krachten te bundelen op het 

gebied van digitale en fysieke informatie, mediawijsheid en lezen. De bibliotheek wacht 

niet langer tot leerlingen naar de bibliotheek komen, maar zoekt ze in plaats daarvan voortaan 

actief op in de omgeving waar ze in schoolverband het meest vertoeven: de elektronische 

leeromgeving (ELO). Zo kan de bibliotheek al haar digitale diensten rechtstreeks onderbrengen 

in de digitale leeromgeving van de scholieren. 

7.3.3 Maatschappelijke organisaties Tot slot zouden bibliotheken ook van waarde kunnen 

zijn voor maatschappelijke organisaties die werken met een doelgroep waarvan het waarschijnlijk 

is dat laaggeletterdheid er relatief veel voorkomt. Er zijn verschillende opties 

denkbaar. 

Introductie in de bibliotheek 

De bibliotheek Rotterdam heeft momenteel een samenwerkingsverband met een groot 

aantal maatschappelijke organisaties. Deze organisaties komen met hun klanten/leden/ 

cursisten in de bibliotheek en krijgen een rondleiding. Het doel van dit samenwerkingsverband 

is voornamelijk werving van laaggeletterden en toeleiding naar een taalaanbieder. 

Trainingen aan maatschappelijke organisaties 

Een andere mogelijke vorm van samenwerking is dat bibliotheken hun kennis over laaggeletterdheid 

overdragen aan maatschappelijke organisaties, zodat zij alerter worden op 

het probleem onder hun klanten of achterban. Dit zou door middel van trainingen over- 

2 BoekStart is een programma dat het lezen met heel jonge kinderen wil bevorderen én ouders met jonge kinderen 

wil laten genieten van boeken. BoekStart gaat uit van de gedachte dat kinderen die al op jonge leeftijd in aanraking 

komen met boeken een voorsprong (op school) ontwikkelen waar ze hun hele leven voordeel van hebben. 


49

50 


gebracht kunnen worden, naar het voorbeeld van de trainingen die door Bibliotheek 

Rotterdam worden gegeven. 

Taalcoach voor laaggeletterden 

De Stadsbibliotheek Haarlem werkt samen met het Gilde Samenspraak. Gilde SamenSpraak, 

het taal- en integratieproject van Gilde Nederland, brengt Nederlanders en anderstaligen 

bijeen om de Nederlandse taal en cultuur te delen. Concreet houdt dit in dat een Nederlandstalige 

vrijwilliger aan een anderstalige wordt gekoppeld. Wekelijks komen zij samen 

om Nederlands te spreken. De bibliotheek wordt vaak als locatie gekozen. Gilde Samen- 

Spraak verstrekt in Haarlem aan de anderstaligen ook een gratis lidmaatschap van de 

bibliotheek. Deze inzet van Gilde SamenSpraak maakt onderdeel uit van het landelijke 

project Taalcoach voor inburgeraars. 

Project Taalcoach voor inburgeraars 

Het project Taalcoach is een gezamenlijk project van Humanitas, Landelijk Netwerk Thuislesorganisaties, 

het Rode Kruis, VluchtelingenWerk Nederland en Gilde SamenSpraak 

Nederland. Onlangs is een evaluatie verschenen van het landelijke project Taalcoach. Het 

rapport laat zien dat vrijwilligers als taalcoach een belangrijke aanvulling zijn op de inburgeringcursussen. 

Er zijn inmiddels ruim 9.000 koppelingen tussen inburgeraars en 

vrijwilligers tot stand gebracht. Gemeenten konden voor de periode 2008 tot en met 2011 

geld ontvangen van het Rijk voor de uitvoering van het Taalcoachproject. Gemeenten die 

het lokale project willen voortzetten, moeten dit uit andere middelen financieren. 

In één van de interviews is geopperd dat bibliotheken wellicht een soortgelijk initiatief als 

het project Taalcoach voor inburgeraars, voor laaggeletterden kunnen opzetten. Het gaat 

dan om een vorm van ‘nazorg’ voor de laaggeletterden die een cursus lezen en schrijven 

bij het ROC hebben afgerond. Bibliotheken zouden dit kunnen opzetten in samenwerking 

met ROC’s. De bibliotheek kan bijvoorbeeld een rol spelen bij de werving van vrijwilligers. 


Financieringsbronnen 

8 Financieringsbronnen 

In dit hoofdstuk gaan we in op de mogelijke bronnen van financiering van de aanpak van 

laaggeletterdheid door bibliotheken. We beginnen bij de meest voor de hand liggende 

financierder: de gemeente. Ook gaan we in op de provinciale, landelijk en Europese 

mogelijkheden. Tot slot besteden we aandacht aan enkele overige opties voor financiering. 

8.1 Gemeentelijke financiering Een eerste mogelijke financieringsbron voor de 

aanpak van laaggeletterdheid vormen de reguliere middelen van de bibliotheek. 

Reguliere middelen 

De bibliotheken in Rotterdam, Breda en Kampen zetten reguliere middelen in om de aanpak 

(gedeeltelijk) te financieren. Het vrijmaken van reguliere middelen vormt een signaal 

richting de gemeente dat het thema prioriteit heeft voor de bibliotheek. Dit kan ertoe leiden 

dat de gemeente eerder geneigd is aanvullende middelen (op projectbasis) voor het thema 

beschikbaar te stellen. Echter, in sommige gevallen wordt alleen uit noodzaak gekozen 

voor reguliere middelen, omdat er geen andere financieringsbron gevonden kan worden. 

De bezuinigingen op de reguliere subsidie van de gemeente aan de bibliotheken vormen 

een bedreiging. Uit onderzoek blijkt dat ruim 93% van de basisbibliotheken in de jaren 

2010-2013 te maken heeft met bezuinigingen door één of meer van de gemeenten in hun 


51

52 


verzorgingsgebied. De bezuinigingen hebben consequenties voor personeel, voor de collectie, 

voor de openingsuren en de tarieven. Ook worden vestigingen gesloten. Daarnaast 

hebben de bezuinigingen consequenties voor de inhoud van het bibliotheekwerk. Bezuinigingen 

worden opgevangen door van alles (of van sommige specifieke diensten) een 

beetje minder te doen. 1 

Door de bezuinigingen is ook de discussie aangezwengeld over de functie van bibliotheken, 

waarbij er grofweg twee visies zijn te onderscheiden. Volgens de ene visie moeten bibliotheken 

in antwoord op de bezuinigingen teruggaan naar hun meest basale taken. De andere 

visie is dat bibliotheken moeten zoeken naar zeer vernieuwende vormen van bibliotheekwerk. 

Daarbij wordt gedacht aan het afstoten van gebouwen, maar zelfs ook aan het stoppen 

met het uitlenen van boeken. Veel bibliotheken voelen in ieder geval een noodzaak 

tot drastisch vernieuwen. 

In één van de interviews is geopperd dat het goed zou zijn als de aanpak van laaggeletterdheid 

in de discussie over de toekomst van bibliotheken expliciet wordt meegenomen. In 

plaats van de aanpak van laaggeletterdheid te zien als iets wat bibliotheken ‘extra’ kunnen 

doen indien aanvullende financiering beschikbaar is, zou het ook gezien kunnen worden 

als kerntaak waarvoor reguliere middelen vrijgemaakt worden. Deze reguliere middelen 

kunnen vrijkomen door bijvoorbeeld gebouwen af te stoten. De aanpak van laaggeletterdheid 

wordt dan onderdeel van de nieuwe invulling van bibliotheekwerk. Door geen van de 

bibliotheken die in dit onderzoek meegenomen zijn, is deze optie echter als concreet plan 

naar voren gebracht. Deze optie lijkt dus meer de status te hebben van een ‘ideetje’ voor 

de toekomst. 

In dit onderzoek zijn de bezuinigingen op de reguliere subsidie van de gemeente toch niet 

vaak genoemd als bedreiging voor de aanpak van laaggeletterdheid. Reden hiervoor is dat 

voor de aanpak in veel gevallen aanvullende financiering is gevonden en daardoor niet 

bedreigd wordt door deze bezuinigingen. 

Participatiebudget: educatie 

Het participatiebudget vormt de meest logische financieringsbron voor bibliotheken op het 

gebied van laaggeletterdheid. In alle onderzochte lokale aanpakken kwam de financiering 

voor de aanpak van laaggeletterdheid ook uit het participatiebudget. 

Bibliotheken kunnen geen aanspraak maken op het educatiegedeelte van het participatiebudget, 

aangezien dit verplicht besteed moet worden bij ROC’s. ROC’s hebben te maken 

met bezuinigingen op het educatiebudget. Meerdere partijen zijn van mening dat er door 

deze bezuinigingen niet ‘geoogst’ kan worden. De afgelopen jaren is op landelijk, provinciaal 

en gemeentelijk niveau geïnvesteerd in het op de kaart zetten van de problematiek 

van laaggeletterdheid en het bereiken van de doelgroep. Nu hiermee vorderingen zijn 

geboekt, is er voor de doelgroep echter minder aanbod om beter te leren lezen en schrijven 

en de problematiek dus daadwerkelijk te bestrijden. Gemeenten hebben immers minder 

middelen tot hun beschikking om trajecten bij de ROC’s in te kopen. Sommige ROC’s bouwen 

hun educatietak noodgedwongen af. 

1 J.M. Kasperovitz, Een krimpend perspectief. Gemeentelijke bezuinigingen op het openbaar bibliotheekwerk in de 

periode 2010-2013 (2010). 



Sommige bibliotheken zien toch ook weer een kans in de bezuinigingen waar de ROC’s 

mee te maken hebben. Als ROC’s nog weinig middelen hebben om iets te betekenen voor 

laaggeletterden, zijn gemeenten misschien wel geneigd ter compensatie de bibliotheek 

middelen te bieden om voor laaggeletterden een soort ‘basisvoorziening’ in stand te houden. 

Mocht de dubbele oormerking van de educatiegelden over enkele jaren komen te vervallen, 

dan kan dit een kans betekenen voor bibliotheken. Bibliotheken kunnen dan ook aanspraak 

gaan maken op deze gelden. Sommige bibliotheken hebben zelfs de ambitie om de taken 

van de ROC’s op zich te nemen door zelf cursussen te verzorgen. Er zijn echter ook bibliotheken 

die verklaren dit zeker niet te ambiëren, omdat dit toch echt een andere tak van 

sport is. 

Participatiebudget: inburgering en reïntegratie 

Als de aanpak van een bibliotheek zich richt op inburgeraars, kan dit gefinancierd wel worden 

uit het participatiebudget. Het inburgeringbudget kan de gemeente immers vrij besteden. 

Met de aangekondigde bezuinigingen gaat dit budget echter verdwijnen. 

Ook het reïntegratiebudget vormt een bron: als de aanpak van laaggeletterdheid door 

bibliotheken gecombineerd wordt met toeleiding naar werk, dan kan dit gefinancierd 

worden uit het reïntegratiebudget. 

Andere gemeentelijke financieringsbronnen 

Behalve het participatiebudget zijn er in dit onderzoek weinig andere potentiële gemeentelijke 

financieringbronnen naar voren gekomen. Een optie die meerdere keren genoemd 

is, is de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo). Er bestaat immers overlap tussen 

de doelstelling van de Wmo en de aanpak van laaggeletterdheid, namelijk het vergroten 

van zelfstandigheid en participatie in de samenleving. 

Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo) 

De Wet Maatschappelijke Ondersteuning bestrijkt een zeer uitgebreid terrein van zorg 

en welzijn Het omvat activiteiten die het mensen mogelijk maken om mee te doen in de 

samenleving. Dat kan bijvoorbeeld met vrijwilligerswerk en mantelzorg, maar ook met 

informatie en advies, opvoedingsondersteuning en huishoudelijke hulp. De wet moet er 

voor zorgen dat mensen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen en mee kunnen 

doen in de samenleving. 

De Wmo omschrijft ‘maatschappelijke ondersteuning’ in de vorm van negen prestatievelden: 

1 Leefbaarheid en bevorderen sociale samenhang 

2 Preventieve ondersteuning van jeugdigen 

3 Informatie, advies en cliëntondersteuning 

4 Ondersteunen mantelzorg en vrijwilligers 

5 Het bevorderen van deelname aan het maatschappelijke verkeer 

6 Het verlenen van voorzieningen aan mensen met een beperking 

7 Maatschappelijke opvang, advies en steunpunten huiselijk geweld 

8 Openbare geestelijke gezondheidszorg 

9 Ambulante verslavingszorg. 


53

54 


Welke activiteiten en voorzieningen vanuit de Wmo gefinancierd worden verschilt per 

gemeente. Gemeenten hebben de vrijheid om zelf invulling te geven aan de Wmo en daardoor 

verschillen de activiteiten die zij ontplooien en financieren. Daarbij is het een streven 

in de Wmo om zoveel mogelijk het maatschappelijke middenveld en initiatieven van burgers 

te stimuleren. Gemeenten financieren dergelijke initiatieven wanneer deze aansluiten bij 

de doelen die de gemeente heeft gesteld. 

Ook voor bibliotheken liggen er mogelijkheden om voor financiering uit de Wmo in aanmerking 

te komen. Wanneer een bibliotheek (in samenwerking met andere partners) met 

een concreet plan komt om de sociale samenhang in een wijk te bevorderen, bijvoorbeeld 

door leesclubs te organiseren, dan kan een gemeente beslissen dit te financieren vanuit de 

Wmo (prestatieveld 1). Ook zouden bibliotheken kunnen inzetten op het toegankelijk 

maken van informatie over de Wmo voor laaggeletterden (prestatieveld 3). Met een 

Makkelijk Lezen Plein beschikken bibliotheken over een voorziening voor mensen met een 

beperking (prestatieveld 6). Aangezien het vooral welzijnsorganisaties zijn die in dit prestatieveld 

voor financiering in aanmerking komen, zal het hebben van een plein alleen echter 

niet genoeg zijn om financiering te ontvangen. 

Er zijn in dit onderzoek echter geen concrete plannen van bibliotheken naar voren gekomen 

over het aanboren van deze bron. Wil dit gaan lukken dan is een duidelijke visie op de rol 

en toegevoegde waarde van bibliotheken in het vergroten van participatie laaggeletterde 

burgers een noodzaak. 

8.2 Provinciale financiering Ook provincies vormen een mogelijke financieringsbron 

voor de aanpak van laaggeletterdheid door bibliotheken. Om voor een provinciale 

subsidie in aanmerking te komen is van belang dat bibliotheken samenwerken op bovenlokaal, 

provinciaal of regionaal niveau. In de provincie Limburg was een belangrijke factor 

in het toekennen van de subsidie dat het ging om een provinciebreed project. Ook de 

samenwerking met het Brabantse Cubiss die in het project is opgenomen speelde zeker 

mee in de toekenning. Dit project past immers mooi in de plannen die er al zijn voor meer 

samenwerking tussen Bibliotheekhuis Limburg en Cubiss. In de provincie Overijssel is nog 

geen besluit genomen over de financiering van het Aanvalsplan, maar ook hier is sprake 

van een brede samenwerking: de Overijsselse Bibliotheek Dienst, stichting ABC, ROC’s en 

gemeenten. Bij het binnenhalen van provinciale subsidies is dus een rol weggelegd voor 

de provinciale service-organisaties. Zij kunnen een voortrekkersrol op zich nemen bij een 

gezamenlijke aanpak van laaggeletterdheid. 

Wanneer de aanpak van laaggeletterdheid gefinancierd wordt met provinciale middelen, 

blijft het belangrijk oog te houden voor het draagvlak binnen de gemeente. Provincies 

nemen immers vooral een aanjagende taak op zich hebben en verwachten daarna dat de 

gemeenten het over nemen. Voor de borging van de aanpak is het dus van belang de pijlen 

niet alleen op provincies te richten. Zo zijn de bibliotheken die deelnemen aan het project 

in Limburg niet alleen gericht op de provincie. Het is ook de bedoeling dat bibliotheken 

aan gemeenten duidelijk maken welke toegevoegde waarde zij kunnen hebben in de strijd 

tegen laaggeletterdheid. 

8.3 Landelijke financiering De financieringsmogelijkheden voor bibliotheken op 

landelijk niveau zijn erg beperkt. De middelen in het kader van het Aanvalsplan Laaggeletterdheid 

waren bestemd voor CINOP, ETV.nl en Stichting Lezen & Schrijven. Over de inzet 



van middelen in het kader van het Actieplan Laaggeletterdheid is nog niets bekend. Het 

SIOB heeft momenteel maar beperkt financiële middelen beschikbaar voor het thema 

laaggeletterdheid. 

Bibliotheken hebben wel de hoop uitgesproken op ‘landelijke potjes’, via Stichting 

Lezen&Schrijven. Zoals eerder opgemerkt is het voor Stichting Lezen & Schrijven lastig 

samenwerkingsverbanden aan te gaan met individuele bibliotheken. Dit zou dan vorm 

moeten krijgen in een landelijke samenwerking, met betrokkenheid van het SIOB. Het is 

echter afhankelijk van de koers van het SIOB of een dergelijk samenwerkingsverband op 

gang zal komen. 

8.4 Europese financiering In dit onderzoek zijn geen bibliotheken naar voren 

gekomen die Europese subsidies ontvangen. Wellicht ligt hier wel een mogelijkheid in het 

kader van het Europees Sociaal Fonds (ESF). 

Het Europees Sociaal Fonds 

Het Europees Sociaal Fonds (ESF) is één van de structuurfondsen die in het leven is geroepen 

om de economische en sociale samenhang in de Europese Unie te versterken. Ter ondersteuning 

van de economische ontwikkeling van de lidstaten en regio’s, stelt de EU fondsen 

beschikbaar. Deze fondsen dienen te worden gebruikt voor programma’s die bijdragen 

aan het behalen van de gestelde doelstellingen in de Europese strategie voor groei en 

werkgelegenheid. 

Het Kellebeek College in Breda, onderdeel van het ROC West-Brabant, heeft namelijk 

recentelijk een ESF-subsidie van maximaal 1,2 miljoen euro toegekend gekregen. Het gaat 

om een bijdrage uit het Europees Sociaal Fonds (ESF). De toekenning van de subsidie is 

vooral te danken aan de gezamenlijke aanvraag van de dertien gemeenten in West-Brabant 

waar Kellebeek College mee samenwerkt. Het ROC zet de subsidie in om de bezuinigingen 

van het Rijk op de volwasseneneducatie voor een deel op te vangen. De subsidie wordt 

ook aangewend om te netwerken, ook met de bibliotheken. Ook bibliotheken kunnen dus 

indirect profiteren van deze subsidie. Wellicht dat gemeenten bij een volgende subsidieaanvraag 

de bibliotheek nog duidelijker naar voren kan schuiven als partner van het ROC. 

8.5 Overige financieringsbronnen Buiten de provinciale en gemeentelijke 

subsidies komen in dit onderzoek weinig mogelijke financieringsbronnen naar voren. Wat 

betreft financiering ligt de focus van bibliotheken sterk op de gemeente, wat ook niet 

geheel onlogisch is. Geconfronteerd met dreigende bezuinigingen, wordt de gemeenteraad 

gezien als mogelijke ‘redder in nood’ om de bezuinigingen te voorkomen. Op zoek gaan 

naar andere bronnen van financiering lijkt zeker geen ‘natuurlijke impuls’ te zijn. De term 

cultureel ondernemerschap is in dit verband ook niet gevallen. 

De opties die wel naar voren zijn gekomen: 

• Werkgevers 

• Private taalaanbieders 

• Rabobank 

• VSB-fonds 

• Oranjefonds 

• Rotary 


55

56 


Op de Rotary en de taalaanbieders na, maken de bibliotheken die in dit onderzoek zijn 

meegenomen, nog geen gebruik van bovenstaande financieringsbronnen. Het is daarom 

ook lastig te zeggen hoe kansrijk deze opties zijn. Stichting Lezen&Schrijven bewijst in 

ieder geval dat het zeker niet onmogelijk is bijdragen uit de private sector te ontvangen 

voor het thema laaggeletterdheid. Ruim 31% van de totale ontvangsten van de stichting in 

2010 waren afkomstig uit de private sector. 2 

2 Stichting Lezen & Schrijven, Financieel Jaarverslag 2010 (2011). 


Bijlagen 

Bijlagen 


57

58 

Bijlagen 

Bijlage 1 Geraadpleegde bronnen 

Algemeen 

• Andiessen, E., Profiel, Educatie bevordert sociale inclusie (2010). 

• CINOP, Monitor Laaggeletterdheid G52. Stand van zaken bij de aanpak van laaggeletterdheid 

in de G52 gemeenten (2010). 

• CINOP, Voortgangsrapportage Aanvalsplan Laaggeletterdheid over het jaar 2009 

(2010). 

• CINOP, Voortgangsrapportage Aanvalsplan Laaggeletterdheid over het jaar 2008 

(2009). 

• Nederlandse TaalUnie, Laaggeletterdheid in de Lage Landen. Hoge prioriteit voor beleid 

(2004). 

• DSP-groep, Bezuinigingen van gemeenten en provincies op kunst en cultuur (2011). 

• Houtkoop, W., Geletterdheid en gecijferdheid in Nederland. Eerste resultaten van het 

ALL onderzoek. Presentatie Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) (2010). 

• Houtkoop, W., Basisvaardigheden in Nederland. De ‘geletterdheid’ van Nederland: 

economische, sociale en educatieve aspecten van de taal- en rekenvaardigheden van 

de Nederlandse beroepsbevolking (1999). 

• Kasperkovitz, J.M., Een krimpend perspectief. Gemeentelijke bezuinigingen op 

openbaar bibliotheekwerk in de periode 2010-2013 (2010). 

• Kasperkovitz beleidsonderzoek en advies en IVA beleidsonderzoek en advies, 

De Leerfunctie van Bibliotheken in beeld (2009). Publicatie SIOB 2010. 

• Ministerie van OCW, Actieplan mbo ‘Focus op vakmanschap 2011-2015’ (2011). 

• Ministerie van OCW, Van A tot Z betrokken. Aanvalsplan Laaggeletterdheid 2006-2010. 

• Oberon, Bibliotheken aan de LEA-Tafel (2008). 

• Oberon, De Lokale Educatie Jaaragenda 2010 (2010). 

• Peeters, P.H., Tijdschrift voor sociale vraagstukken, Eindelijk weten hoe de afstandbediening 

werkt. Volwasseneneducatie noopt tot bescheiden verwachtingen (2009). 

• ProBiblio, Checklist. Opzet van een fysieke plek voor laaggeletterden in de openbare 

bibliotheek. 

• Regioplan, Taalcoaching: meer dan taal alleen. Een waarderingsonderzoek van het 

project Taalcoach voor inburgeraars (2011). 

• Research voor Beleid, Werken met taal. Bestrijding van laaggeletterdheid door sectoren 

en bedrijven (2010). 

• SIOB, Sterker stelsel, groter bereik. Plan sectorinstituut openbare bibliotheken 

2010-2012 (2010). 

• Stichting Lezen & Schrijven, Financieel Jaarverslag 2010 (2011). 

• VNG, Gemeente en bibliotheek van de toekomst. Verslag van Vier VNG-congressen 

over het toekomstig bibliotheekbeleid (2011). 

• VNG, IPO, Ministerie van OCW, Bibliotheekcharter 2010-2012 (2009). 

• Visitatiecommissie cultuurfondsen en sectorinstituten, Visitatierapport cultuurfondsen 

en sectorinstituten (2010). 

• VOB, Agenda voor de toekomst. De strategie van de Vereniging van Openbare 

Bibliotheken voor de jaren 2009-2012 (2008). 


Bijlagen 

Rotterdam 

• Bibliotheek Rotterdam, Plan van aanpak werkgroep Participatie 2010 (2010) 

• Bibliotheek Rotterdam, Eindrapportage Laaggeletterdheid (2010). 

• CINOP, Vooronderzoek laaggeletterdheid in Stadsregio Rotterdam (2006). 

• Gemeente Rotterdam, Rotterdam leest! Rotterdam schrijft! Actieplan laaggeletterdheid 

2007-2010 (2007). 

Haarlem 

• Nova College, Plan van Aanpak Laaggeletterdheid in Zuid Kennemerland 2006-2009. 

• Stadsbibliotheek Haarlem, Aanvraag subsidie gemeente Haarlem (2010). 

• Stadsbibliotheek Haarlem, Verantwoording subsidie 2010 (2011). 

Kampen 

• Jaarverslag 2007/2008 van de uitvoeringsgroep ‘Kampen met Taal’ (2008). 

• ‘Kampen met Taal’. Aanvalsplan laaggeletterdheid Kampen (2009). 

NoordBrabant 

• Beleidsplan Laaggeletterdheid. Bibliotheken West-Brabant en Kellebeek College Via, 

2010-2012 (2010). 

• Bibliotheek Breda, Beleidsvisie 2009-2013. Vitaal knooppunt van informatie (2009). 

• Bibliotheek Breda, Taal & Werk in Bibliotheek Breda. Plan van Aanpak (2008). 

• Gedeputeerde Staten, Kennis = Meedoen. Actieplan (2005). 

• Gemeente Breda, Alle inwoners kunnen meedoen! Bespreeknotitie over laaggeletterden 

2008-2010 (2007). 

• PSW, 4xL: Lang Leve Leren Laagopgeleiden. Van ideaal naar waar verhaal (2010). 

Limburg 

• Bibliotheekhuis Limburg, Limburgse bibliotheken en hun dienstverlening aan 

laaggeletterden en lesbegeleiders. Uitvoeringsplan tbv projectaanvraag fase 2 (2011). 

Overijssel 

• CINOP, Overijssels aanvalsplan laaggeletterdheid. Iedere burger telt mee, 2010-2015 

(2011). 

Drenthe 

• Drents Netwerk Bibliotheken, Dichter bij de jeugd. Beleidsplan jeugd (2010). 


59

60 

Bijlagen 

Bijlage 2 Respondenten 

Respondenten fase 2 

Ministerie van OCW Paula Gouw en Meike Vos 

VNG Jamil Jawad en Andries Kok 

Stichting Lezen&Schrijven Margreet de Vries 

CINOP Paul Steehouder 

Respondenten fase 3 

Rotterdam 

Bibliotheek Rotterdam Andrea Driesse en Djounie Anton 

Gemeentelijke dienst JOS Heleen van der Meijden 

Agens Louelle Driessen 

Haarlem 

Stadsbibliotheek Haarlem Lydia van Duijn 

Prins en Heida Saskia van Wijk 

Gemeente Haarlem Viviën Nelom 

Kampen 

Bibliotheek Kampen Annette Schol 

Rotary Kampen Aart Kleijer 

Gemeente Kampen Gerard Wessels 

NoordBrabant 

Cubiss Petra Oosterhout en Jan Plooij 

Bibliotheek Breda Lianne Knobel 

ROC Kellebeek Rina Zagers 

Limburg 

Bibliotheekhuis Limburg Ivette Sprooten 

Stichting ABC Charles Thijssens 

ROC Arcus Dick van Zomeren 


Bijlagen 

Bijlage 3 Definitie laaggeletterdheid 

De term ‘laaggeletterd’ wordt sinds enkele jaren gebruikt als vervanging van de termen 

analfabeet, semi-alfabeet en functioneel analfabeet. Het begrip duidt op de gradaties van 

geletterdheid die een persoon kan hebben. Er zijn verschillende referentiekaders in omloop 

waarmee het geletterdheidsniveau van individuen is te meten. De International Adult 

Literacy Survey (IALS), tussen 1994 en 1998 uitgevoerd door de OESO 1 , is een internationale 

standaard. Bij de opzet van het IALS-onderzoek is gekozen voor een brede definitie van 

‘geletterdheid’: 

Geletterdheid: 2 

‘De vaardigheid om gedrukte en geschreven informatie te gebruiken om te functioneren 

in de maatschappij, om persoonlijke doelstellingen te bereiken en de persoonlijke kennis 

en kunde te ontwikkelen.’ 

In het IALS-onderzoek worden drie domeinen van geletterdheid onderscheiden 3 : 

• Prozageletterdheid: de kennis en vaardigheden die nodig zijn om informatie te begrijpen 

en te gebruiken uit teksten. 

• Documentgeletterdheid: de kennis en vaardigheden die nodig zijn om informatie te 

vinden en te gebruiken in diverse ‘geconcentreerde’ tekstvormen. 

• Kwantitatieve geletterdheid: de kennis en vaardigheden die nodig zijn om losse of 

opeenvolgende rekenkundige bewerkingen uit te voeren op getallen, die veelal zijn 

ingebed in teksten. 

Geletterdheid wordt in het IALS-onderzoek ingedeeld in vijf niveaus. Globaal is de indeling 

als volgt: 

Niveau Vaardigheden 

1 Het kunnen vinden van de benodigde informatie in een simpele tekst. 

2 Het bovenstaande, maar er kunnen verscheidene afleiders in de tekst staan, 

of de lezer moet zelf eenvoudige gevolgen trekken. 

3 Het kunnen combineren en integreren van verschillende typen informatie 

in een tekst. 

4 Het kunnen vergelijken van verschillende aspecten of het kunnen geven 

van meer dan één antwoord. 

5 Al het bovenstaande, maar er zijn meerdere afleiders in een tekst en de 

lezer moet ingewikkelder conclusies kunnen trekken. 

1 Bron: http://www.statcan.ca/english/Dli/Data/Ftp/ials/ials1994-96-98.htm 

2 W. Houtkoop, Basisvaardigheden in Nederland. De ‘geletterdheid’ van Nederland: economische, sociale en 

educatieve aspecten van de taal- en rekenvaardigheden van de Nederlandse beroepsbevolking (1999). 

Vrij vertaald uit: OECD (1995 en 1997), International Adult Literacy Survey. 

3 Idem. 


61

62 

Bijlagen 

Of iemand te laaggeletterd is om effectief te kunnen handelen in persoonlijke en maatschappelijke 

situaties is onderhevig aan eisen vanuit dezelfde samenleving op het gebied 

van basisvaardigheden. In het IALS-onderzoek wordt niet expliciet een norm genoemd voor 

het niveau van geletterdheid waarop er niet meer effectief gefunctioneerd kan worden. 

Wel wordt niveau 3 beschouwd als het geletterdheidsniveau dat nodig is om in de kenniseconomie 

en de moderne westerse samenleving adequaat te functioneren. Volwassen op 

niveau 2 lopen risico problemen te ondervinden als de samenleving hogere eisen gaat 

stellen. Op niveau 1 en 2 bevond zich tijdens het IALS-onderzoek 37,4% van de Nederlandse 

bevolking. 4 

De term ‘laaggeletterd’ wordt in vele publicaties gelijkgesteld aan niveau 1, waar volgens 

het IALS-onderzoek 10,3% van de volwassen Nederlandse bevolking onder valt. Tot de 

doelgroep behoren zowel autochtone als allochtone Nederlanders. Volgens het IALS- 

onderzoek betreft het ongeveer één miljoen autochtonen en een half miljoen allochtonen. 

Daarbij kan de definitie van laaggeletterdheid echter bij de allochtone bevolking voor 

verwarring zorgen omdat het zowel betrekking kan hebben op laaggeletterdheid in de 

eigen taal als op laaggeletterdheid in de Nederlandse taal. 

In de steekproef van het IALS-onderzoek hebben respondenten deelgenomen die de 

Nederlandse taal voldoende machtig waren om de vragenlijst te beantwoorden. 5 

Onder de half miljoen allochtone laaggeletterden vallen daarom de allochtonen voor 

wie het Nederlands niet de eerste taal is, maar die het Nederlands al voldoende beheersen 

om de vragen te kunnen begrijpen en beantwoorden. 6 

4 Nederlandse TaalUnie, Laaggeletterdheid in de Lage Landen. Hoge prioriteit voor beleid (2004), p 9-10. 


educatieve aspecten van de taal- en rekenvaardigheden van de Nederlandse beroepsbevolking (1999), p. 53-54. 

6 CINOP, Voortgangsrapportage Aanvalsplan Laaggeletterdheid over het jaar 2008 (2009), p.35. 


Level 1 

0-225 

Bijlagen 

Bijlage 4 IALS niveauverdeling 1 

Proza Document Kwantitatief 

In de meeste taken op dit 

niveau wordt de lezer verzocht 

om bepaalde informatie 

in de tekst op te sporen die 

identiek is aan of synoniem 

met de informatie uit de 

opdracht. Als een plausibel, 

maar verkeerd antwoord in 

de tekst staat, wijkt het 

meestal sterk af van de juiste 

informatie. 

Op dit niveau vereisen de 

meeste taken van de lezer dat 

hij informatie kan opsporen 

door letterlijk gegevens over 

te nemen. Afleidende informatie, 

indien aanwezig, 

bevindt zich niet in de buurt 

van het correcte antwoord. 

In bepaalde taken vraagt 

men de lezer om persoonlijke 

informatie op een 

formulier te noteren. 


Hoewel geen enkele kwantitatieve 

taak in IALS onder de 

score 225 ligt, blijkt uit ervaring 

dat zulke taken de lezer 

vragen om één enkelvoudige 

en relatief gemakkelijke 

bewerking uit te voeren 

(meestal een som), waarbij 

de getallen reeds op het 

gegeven document staan en 

de bewerking reeds is aangegeven 

of waarbij de getallen 

worden gegeven en de 

lezer de bewerking nergens 

moet gaan zoeken. 


educatieve aspecten van de taal- en rekenvaardigheden van de Nederlandse beroepsbevolking (1999), p. 27-29. 

63

64 

Level 2 

226- 

275 

Bijlagen 


Taken op dit niveau vragen 

de lezer één of meerdere 

gegevens in de tekst op te 

sporen, maar er kunnen 

meerdere ‘afleiders’ in staan 

of soms moet de lezer zelf 

eenvoudige gevolgen trekken. 

In taken op dit niveau 

wordt de lezer ook verzocht 

om twee of meer gegevens 

te integreren of de informatie 

te vergelijken en tegenover 

elkaar te stellen. 

De documenttaken op dit 

niveau zijn iets meer gevarieerd. 

Terwijl bij sommige 

taken nog steeds van de 

lezer wordt verwacht dat hij 

op basis van één enkel aspect 

vergelijkingen maakt, bevatten 

ze soms al afleidende 

informatie of vereisen ze 

eenvoudige conclusies. 

Bepaalde taken vragen de 

lezer een formulier in te vullen 

of gegevens in een document 

te combineren. 


Bij taken op dit niveau vraagt 

men de lezer om een enkelvoudige 

rekenkundige 

bewerking te maken (meestal 

een optelling of een aftrekking) 

waarbij de getallen 

makkelijk in de tekst of in het 

document terug te vinden 

zijn. De soort bewerking die 

moet worden uitgevoerd, 

kan makkelijk uit de verwoording 

van de opgave of 

uit de opmaak van het tekstmateriaal 

worden afgeleid 

(bijv. een stortingsformulier 

of een bestelbon).

Level 3 

276- 

326 

Bijlagen 


Taken op dit niveau zetten 

de lezer aan de teksten te 

doorzoeken op overeenkomstige 

informatie, die een 

eenvoudige gevolgtrekking 

vereist of die aan bepaalde 

voorwaarden moet voldoen. 

Soms vraagt men de lezer 

meerdere stukjes informatie 

op te sporen die zich in verschillende 

zinnen of alinea’s 

bevinden en niet in één 

enkele zin. Het kan ook 

gebeuren dat men vraagt 

om informatie uit verschillende 

alinea’s of tekstgedeeltes 

te vergelijken of 

tegenover elkaar te stellen. 

De taken op dit niveau zijn 

zeer gevarieerd. Sommige 

taken vereisen dat de lezer 

de informatie letterlijk of 

met een synoniem weergeeft, 

maar meestal moet hij in zijn 

vergelijking rekening houden 

met voorwaardelijke informatie 

of moet hij met meerdere 

aspecten van de informatie 

vergelijken. Andere 

taken vereisen dan weer dat 

de lezer de gegevens uit één 

of meer vormen van gepresenteerde 

informatie gaat 

integreren. Nog andere taken 

vragen de lezer om de gegevens 

uit een document te 

combineren om zo meerdere 

antwoorden te kunnen geven. 


Bij taken op dit niveau vraagt 

men de lezen om een enkelvoudige 

bewerking te maken. 

De bewerkingen worden 

echter meer gevarieerd – op 

dit niveau vindt men enkele 

vermenigvuldigingen en 

delingen. Soms zijn er twee 

of meer getallen nodig om 

het probleem op te lossen, en 

de getallen zijn vaak ingebed 

in meer ingewikkelde tekstvormen. 

Omdat meer semantische 

verbanden worden 

gelegd zoals ‘hoeveel is…’ of 

‘bereken het verschil tussen…’, 

moet de lezer vaak tegenover 

elkaar te stellen. uit een 

document te combineren 

om zo meerdere antwoorden 

te kunnen geven. 

65

66 


Verantwoording 

Het SIOB heeft Research voor Beleid gevraagd onderzoek te doen 

naar de kansen en mogelijkheden voor openbare bibliotheken 

om (beter) gebruik te maken van de bestaande beleidsstructuren 

rondom de aanpak van laaggeletterdheid. Het is de bedoeling 

dat het onderzoek een impuls geeft aan een effectief en duurzaam 

laaggeletterdheidsbeleid van openbare bibliotheken in de 

komende jaren. 

Wij hebben dit onderzoek met veel plezier uitgevoerd. Zonder 

uitzondering waren alle respondenten die we in het kader van dit 

onderzoek hebben gesproken bijzonder bevlogen bezig met het 

thema laaggeletterdheid. Wij willen hen hartelijk bedanken voor 

hun enthousiaste deelname aan het onderzoek. 

Ook willen we Lourina de Voogd en Marjolein Oomes van het 

SIOB bedanken voor hun nuttige input gedurende de loop van 

het onderzoek en de prettige samenwerking. 

Het onderzoek is uitgevoerd door Marleen de Kleijn met medewerking 

van Sander Quak onder begeleiding van Lennart de Ruig. 

Marleen de Kleijn en Lennart de Ruig 

Onderzoeksteam 


67

Colofon 

De aanpak van laaggeletterdheid door openbare bibliotheken is een uitgave 

van het © Sectorinstituut Openbare Bibliotheken, Den Haag, mei 2011. 

Projectleiding SIOB: drs. Lourina K. de Voogd 

Tekst: drs. M.M. de Kleijn, drs. A.S. Quak, drs. L.S. de Ruig 

© Research voor Beleid 

Projectnummer: B3863 

Zoetermeer, 25 mei 2011 

www.research.nl 

Vormgeving: Comma-S ontwerpers, ’s-Hertogenbosch 

Druk: Drukkerij Tielen, Boxtel 

© SIOB 

ISBN 9789491231001 

www.siob.nl


openbare bibliotheken 

Grote Marktstraat 43 | 2511 bh Den Haag 

Postbus 16146 | 2500 bc Den Haag 

t +31(0)70 30 90 222 f +31(0)70 30 90 299 

www.siob.nl | infosiob@siob.nl 

Den Haag, mei 2011

De aanpak van laaggeletterdheid door openbare ... - Taalwerkt.nl

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?