Marijne Ter Maaten, met CM profiel. Lisanne den Hartog ... - NVLM

Marijne Ter Maaten, met CM profiel. Lisanne den Hartog, met EM profiel.
Maatschappijwetenschappen. Van Lodenstein College, klas 5Hb
Onze begeleidster: Mevrouw van Dijk. Datum: 21-11-11

Inhoudsopgave.
Inhoudsopgave 2
Inleiding 3
Deelvraag 1: Hoe kan het dat een gerechtelijke dwaling mogelijk is
binnen ons rechtssysteem?
- Hoofdstuk 1: Het Nederlandse Recht. 4
- Hoofdstuk 2: Gerechtelijke dwalingen. 6
Deelvraag 2: Hoe kon een gerechtelijke dwaling optreden in de
zaak Lucia de B.?
- Hoofdstuk 1: De negen factoren. 8
- Hoofdstuk 2: De ontkrachting van de bewijsvoering. 9
Deelvraag 3: Hoe zit het met het vertrouwen van Nederlandse burgers en
deskundigen in ons Nederlands rechtssysteem?
- Hoofdstuk 1: Vertrouwen van deskundigen in het
Nederlandse rechtssysteem 14
- Hoofdstuk 2: Vertrouwen van de Nederlandse burgers
in het Nederlandse rechtssysteem 15
- Hoofdstuk 3: Bestaande gegevens over het vertrouwen
in het rechtssysteem 16
Slot 22
Literatuurlijst 24
Bijlagen
1. Hoofd en deelvragen en hypothese 25
2. Logboek 26
3. Plan van aanpak 28
4. Bronnenkritiek 29
5. Achtergrondinformatie 31
6. Interview 33
7. Enquête 39
8. Bronnen 41
2

Inleiding
Beste lezer.
Voor u ligt ons profielwerkstuk, waar wij heel wat uurtjes aan gewerkt hebben.
We hebben onderzoek gedaan naar wat een gerechtelijke dwaling doet met het vertrouwen
van de burgers in het Nederlandse rechtssysteem. Hiervoor hebben we verschillende
onderzoeken gedaan en als casus de welbekende gerechtelijke dwaling in de zaak van Lucia
de B. genomen.
We hebben voor dit onderwerp gekozen omdat we willen weten wat een gerechtelijke
dwaling doet met het vertrouwen van de mensen in het Nederlandse rechtssysteem.
Eerst hebben we onderzocht hoe ons Nederlandse rechtssysteem in elkaar zit en hoe
gerechtelijke dwalingen mogelijk zijn. Daarna hebben we onderzocht hoe de gerechtelijke
dwaling in de zaak Lucia de B. kon optreden.
We hebben hiervoor een interview afgenomen met Metta de Noo, die een boek schreef over
de zaak Lucia de B. Ook hebben wij vier deskundigen in het recht geïnterviewd. Dit is in ons
verslag verwerkt. Samen zijn we naar het gerechtshof in Arnhem geweest om het één en ander
uit te zoeken en een paar rechtszaken bij te wonen, zodat we ons levendig in kunnen denken
hoe het rechtssysteem in elkaar zit, en te werk gaat.
Tot slot hebben wij nog een enquête gemaakt en verspreid, om het vertrouwen van de burgers
in het rechtssysteem te peilen.
Onze hoofdvraag: Wat doet een gerechtelijke dwaling met het vertrouwen van de
Nederlandse burgers in het Nederlandse rechtssysteem?
Onze deelvragen:
1. Hoe kunnen gerechtelijke dwalingen mogelijk zijn binnen ons rechtssysteem?
2. Hoe kon er een gerechtelijke dwaling optreden in de zaak Lucia de B.?
3. Hoe zit het met het vertrouwen van de Nederlandse burgers en deskundigen in het
Nederlandse rechtssysteem?
Hierbij onze hypnose over onderzoeken die plaats zullen vinden. Dit betreft vooral deelvraag
drie, aangezien deelvraag één en twee meer achtergrond informatie zijn: we denken dat
door een gerechtelijke dwaling het vertrouwen van de Nederlandse bevolking in de
Nederlandse rechtsstaat zal dalen. Gerechtelijke dwalingen zouden niet voor moeten komen,
maar helaas zijn ze er wel. We hopen uit te zoeken hoe dit kan, en vermoeden dat in de zaak
Lucia de B., welke we als casus nemen, de dwaling komt door de verkeerde bewijsvoering.
We zijn als volgt te werk gegaan: ·We hebben de deelvragen verdeeld, Marijne heeft
deelvraag 1 onderzocht, Lisanne deelvraag 2. Deelvraag 3 hebben we samen gedaan en we
zijn ook samen naar de rechtbank geweest. Zo hadden we ieder ons eigen deel, waar we op
onze eigen tijd aan konden werken.
We wensen u veel leesplezier toe en dat u er wat van mag leren!
Marijne en Lisanne.
3

Deelvraag 1: Hoe kan het dat gerechtelijke dwalingen mogelijk zijn binnen ons
rechtssysteem?
Om meer te weten te komen over gerechtelijke dwalingen, zullen we eerst moeten
weten hoe het rechtssysteem in elkaar zit. Daarom hebben we deze deelvraag in twee
hoofdstukken verdeeld.
Hoofdstuk 1: Het Nederlandse Recht.
Het Nederlandse recht:
Nederland is een democratische rechtstaat. Dit houdt in dat de Nederlandse burgers mogen
stemmen op een partij uit onze tweede kamer, en daarmee dus meebeslissen wie het land
besturen. Nederland is een rechtstaat omdat de burgers zich aan het Nederlands recht moeten
houden. Maar niet alleen de burgers, ook de overheid. In Nederlands zijn de overheidstaken
verdeeld over drie machten. De welbekende machtenscheiding die bestaat uit de wetgevende
macht, de uitvoerende macht en de rechterlijke macht. De wetgevende macht maakt regels, de
uitvoerende macht voert de gemaakte regels uit en de rechterlijke macht beslecht conflicten als
de regels niet goed worden toegepast of als ze niet duidelijk zijn. 1
Als koninkrijk der Nederlanden hebben we ook een grondwet. Die is bedoeld als fundament
van de Nederlandse rechtsstaat. Toen de grondwet voor het eerst werd ingesteld werden voor
het eerst ook de fundamentele vrijheid van godsdienst, drukpers en vergadering vastgelegd 2
Nederland werkt dus met een rechtssysteem zodat de overheid niet alle macht naar zich toe
kan trekken. Dit is geregeld in de trias politica.
Het rechtssysteem heeft verschillende functies zoals een duidelijke ordening van de
samenleving, bescherming van zwakkeren in de samenleving, en bescherming tegen de
overheid. 3
Er zijn verschillende soorten recht. Civiel recht, bestuursrecht, staatrecht en strafrecht.
We willen op strafrecht doorgaan omdat daar ons onderzoek over gaat.
Bij strafbaar gedrag en criminaliteit krijg je te maken met strafrecht. Niet alle strafbare
gedragingen vallen onder criminaliteit. Er is verschil tussen overtredingen en misdrijven.
Overtredingen zijn de minder ernstige strafbare feiten, zoals rijden door rood licht en
misdrijven zijn de meer ernstige strafbare feiten zoals diefstal, moord enzovoorts. 4 De
strafrechter beoordeeld of iemand iets strafbaars heeft gepleegd en of hij of zij daarvoor
gestraft moet worden. Als het om lichte feiten gaat en als de officier van justitie niet meer dan
een jaar heeft geëist, dan wordt de zaak behandeld bij een politierechter. Als de zaak
zwaarder is en als meer dan een jaar wordt geëist, wordt de zaak behandeld door de
meervoudige kamer. Dat zijn drie rechters. 5 De procedure bij strafrecht gaat als volgt: als de
rechter heeft vastgesteld dat de dagvaarding geldig is, moet hij de volgende drie vragen
beantwoorden: Is het feit wettig en overtuigend bewezen? Is het feit strafbaar? Is de dader
strafbaar? Om dat te kunnen beantwoorden moet hij eerst het dossier lezen. Als dit is gedaan
en als de rechter naar iedereen heeft geluisterd volgt de beslissing. Dit wordt ook wel het
vonnis genoemd. De rechter kan vrijspraak opleggen. Dat doet hij als hij vindt dat er niet kan
worden bewezen dat de verdachte het feit heeft gepleegd. Hij kan ook de officier van justitie
1 http://www.rechtspraak.nl/Recht-In-Nederland/Hoe-werkt-het-recht/Pages/De-Nederlandse-rechtsstaat.aspx
2 http://nl.wikipedia.org/wiki/Grondwet_van_Nederland
3 http://nl.wikipedia.org/wiki/Recht#Functies_van_het_Recht
4 Criminaliteit en rechtsstaat. Maatschappijleer lesboek. Uitgeverij Essener.
5 http://www.rechtspraak.nl/Naar-de-rechter/Strafrechter/Pages/default.aspx
4

niet-ontvankelijk verklaren. Dat betekent dat het feit is verjaard of dat er tijdens de opsporing
ernstige fouten zijn gemaakt die onherstelbaar zijn. Als de rechter vindt dat iemand wel
schuldig is legt hij een straf of maatregel op. Dat kan een taakstraf zijn, maar ook een
geldboete of een gevangenisstraf. TBS kan ook worden opgelegd als de verdachte niet
helemaal toerekeningsvatbaar is. Als laatste kan de dader ook nog een schadevergoeding
moeten betalen aan het slachtoffer. Als iemand het niet eens is met het vonnis kan hij of zij ook
nog in hoger beroep gaan. 6
Hoger beroep en cassatie:
Hoger beroep en cassatie, wat is dat? Je kunt in hoger beroep gaan als er in een rechtszaak
een beslissing is genomen en je het daar niet mee eens bent. Bijvoorbeeld, als je vindt dat de
straf te hoog is of dat het proces van rechtsgang niet eerlijk is verlopen. Maar wat gebeurd er
als je in hoger beroep gaat? Het betekent dat de rechters van één van de gerechtshoven die
Nederland rijk is nog eens goed naar de zaak kijken en het nog een keer goed onderzoeken
en een nieuwe uitspraak doen. Alle gerechtshoven in Nederland behandelen ook nog klachten
over het niet-vervolgen van een strafbaar feit. Hier wordt mee bedoeld dat iemand die er
direct belang bij heeft een klacht in kan dienen over een beslissing van het openbaar
ministerie om geen vervolging in te stellen. Dit kan bijvoorbeeld een slachtoffer zijn. In
Nederland bestaan er in totaal vijf gerechtshoven in Amsterdam, Arnhem, den Haag, den
Bosch en Leeuwarden. Een ressort is het werkgebied van een gerechtshof. En zo’n ressort is ook
weer verdeeld over een aantal arrondissementen. En dat zijn weer werkgebieden van de
rechtbanken. Het gerechtshof bekijkt de rechtszaken van de rechtbank nog eens opnieuw.
Meestal wordt zo’n proces behandeld door drie rechters, die bij een gerechtshof raadsheren
worden genoemd. Als het iemand van het vrouwelijk geslacht is heet zij ook gewoon een
raadsheer. De beslissingen die het gerechtshof neemt, worden arresten of ook wel beslissingen
genoemd. Maar als het een belastingszaak betreft, heet het een uitspraak. In hoger beroep
behandelen de gerechtshoven verschillende soorten zaken, die elk weer zijn eigen regels kent.
Je hebt hoger beroep in een strafzaak, handelszaak, familiezaak, belastingzaak en een
bestuurszaak. 7 Dan hebben we ook nog het begrip cassatie. Het woord ‘cassatie’ is afgeleid
van het woord ‘casser’. En dat is het Frans voor ‘breken’. Het betekent namelijk dat de hoge
raad een vonnis wat een lagere rechter eerder heeft uitgesproken kan verbreken. 8 Het doel
van cassatie is dat er controle wordt uitgeoefend op de rechterlijke uitspraken. 9 Voor de
cassatie bestaat er een speciale cassatierechter. Deze rechter kijkt niet meer naar de feiten en
of die relevant zijn in een rechtszaak maar hij kijkt uitsluitend naar de interpretatie en de
toepassing van de wet in de rechtszaak die aan de orde is. Als blijkt dat de lage rechter het
recht niet op de juiste wijze heeft toegepast kan de cassatierechter het vonnis vernietigen. De
cassatierechter doet heel beperkt onderzoek naar de feiten en de Hoge raad bepaald alleen
of het recht juist is toegepast. Een cassatieadvocaat kijkt vaak eerst naar de mogelijkheid om
in cassatie te gaan voordat er een beroep wordt aangetekend. Hiervoor stelt de
cassatieadvocaat een middel op. Hierin wordt precies uiteengezet waarom het recht niet juist
is toegepast. 10 De Hoge raad heeft bevoegdheid over drie rechtsgebieden. Dat betreft het
burgerlijk recht, het strafrecht en het belastingrecht. Voor elk rechtsgebied gelden weer eigen
regels en voorwaarden waaronder cassatie kan worden ingesteld. 11
6 http://www.rechtspraak.nl/Naar-de-rechter/Strafrechter/Procedures/Pages/default.aspx
7 http://www.rechtspraak.nl/Naar-de-rechter/Hoger-beroep/Pages/default.aspx
8 http://www.incassatie.nl/cassatie-betekenis/
9 http://www.incassatie.nl/
10 http://www.incassatie.nl/cassatie-betekenis/
11 http://www.rechtspraak.nl/Organisatie/HogeRaad/OverDeHogeRaad/cassatierechtspraak/Pages/default.aspx
5

Hoofdstuk 2: Gerechtelijke dwalingen.
Wat zijn gerechtelijke dwalingen:
Een justitiële dwaling is een rechterlijke dwaling of een eenzijdige dwaling van een openbaar
aanklager, bij wie iemand op wie geen schuld rust langdurig wordt vervolgd.
Bij elk misdrijf kan er een dwaling optreden. De meeste dwalingen die veel bekendheid
krijgen zijn meestal zaken waarbij hoge straffen kunnen worden opgelegd, bijvoorbeeld bij
moordzaken. Door nieuwe forensische technieken, vooral op het gebied van DNA-onderzoek,
kunnen bewijsmaterialen die eerder als onbruikbaar werden bestempeld nu worden gebruikt
om een dwaling aan het licht te brengen. Deze bewijsmaterialen kunnen ook gebruikt worden
voor onderzoeken.
Oorzaken gerechtelijke dwalingen:
Je zou als onschuldig verdachte kunnen denken, ‘ik heb niets te vrezen’. Maar in praktijk is dat
helaas niet zo. Maar hoe is het dan mogelijk dat een onschuldige niet alleen vervolgd maar
ook kan worden veroordeeld. En soms ook nog tot lange gevangenisstraffen (en in andere
landen soms zelfs de dood). En hoe kan dat nota bene in een rechtstaat als Nederland
voorkomen? Daar zou je toch van kunnen verwachten dat alles eerlijk gaat en dat onschuldige
niet in de gevangenis terechtkomen? Toch gebeurt het wel en dat kan verschillende oorzaken
hebben. Hieronder zijn er enkele genoemd.
De verdachte kan het misdrijf zelf hebben bekend. Dat kan ook nog onder druk zijn
gebeurt voor bijvoorbeeld een lagere straf.
De verdachte ziet af van hoger beroep omdat hij of zij dan misschien tot een nog
hogere straf wordt veroordeeld.
De politie, justitie, rechter of jury zijn bevooroordeeld.
Het slachtoffer heeft valse aangifte gedaan
Politie of justitie heeft bewijs achtergelaten of is het kwijtgeraakt.
Bewijsmateriaal of getuigenverklaringen zijn gemanipuleerd of meineed.
Getuigenverklaringen blijken niet te kloppen of ze zijn onduidelijk. Of achteraf bezien
is er teveel of juist te weinig gewicht aan toegekend.
Getuigen-deskundigen worden over- of onderschat.
Er zijn fouten gemaakt in het forensisch onderzoek, bijvoorbeeld door verwisseling van
monsters of contaminatie van het bewijsmateriaal.
Dwaling van de jury, al dan niet onder (opzettelijke) externe beïnvloeding.
Opzettelijke manipulatie van de echte schuldige
Angst voor gezichtsverlies bij politie en justitie, scoringsdrang, politieke of
carrièregerichte motieven. 12
geloofsvolharding (onze neiging om te
blijven geloven in een eenmaal ingenomen standpunt, ook al krijgen we sterk
‘bewijs-tegen’ onder ogen;)
Selectieve perceptie: (je neemt niet alles waar, maar selecteert
(bewust of onbewust) en er zijn diverse factoren die met name die onbewuste
selectie beïnvloeden;)
cognitieve afsluiting (de neiging om te vroeg te stoppen met onderzoek, omdat we ons
al overtuigt achten;) 13
12 http://nl.wikipedia.org/wiki/Justiti%C3%ABle_dwaling
13 http://www.rechtspraak.nl/Organisatie/Gerechtshoven/Amsterdam/Nieuws/Documents/Rechterlijke%20dw
alingen%20Leendert%20Verheij.pdf
6

Of zoals Metta de Noo zei in het interview: ‘Rechters, officieren, justitie en rechercheurs zijn
ook mensen, en mensen kunnen fouten maken.’ 14
Gevolgen gerechtelijke dwalingen:
In Nederland is de doodstraf niet meer inzetbaar, maar in landen als de VS en in het Midden-
Oosten nog wel. Dus als je daar een onschuldige ter dood veroordeeld is het nooit meer terug
te draaien. Dan kan je later nog wel ontdekken dat het een gerechtelijke dwaling was, maar
het slachtoffer heeft daar niets meer aan. (dus dan is het wel heel erg fataal). Vandaar dat
ze in de VS een ter dood veroordeelde eerst nog langdurig in de gevangenis opsluiten, zodat
ze nog tijd hebben om te ontdekken of de beschuldiging eventueel een gerechtelijke dwaling
zou kunnen zijn.
Maar een gevangenisstraf kan net zo goed een grote last op iemands schouders leggen.
Zowel op die van het slachtoffer als van de familie en omgeving. En ook lichamelijk als
geestelijk. De veroordeelde is een stuk van zijn leven kwijt. Een stuk waarin hij leuke dingen
had kunnen doen maar waarin hij onschuldig in de gevangenis zat. Ze worden soms nog altijd
achterna gezeten door mensen die wel overtuigd zijn van hun schuld, bijvoorbeeld van familie
van het slachtoffer. Het gebeurt ook wel dat de veroordeelde later geen baan meer kan
vinden of geen baan op zijn niveau, omdat er ineens een periode in zijn CV staat waarin geen
werk is verricht. Of het kan ook zo zijn dat de baas geen zogenaamde ‘ex-bajesklant’ wil
aannemen. De veroordeelde kan ook een bepaalde vrees voor de overheid en de politie
ontwikkelen, zodat hij geen vertrouwen meer in de politie en de overheid heeft. Of hij durft
niet meer naar de politie te stappen als er weer iets is gebeurt uit angst dat ze hem weer niet
geloven. 15
14 Zie voor gehele interview met Metta de Noo in bijlage. Metta de Noo schreef het boek: ‘Er werd mij vertelt’.
Dat gaat over de dwaling in de zaak Lucia de B.
15 http://nl.wikipedia.org/wiki/Justiti%C3%ABle_dwaling
7

Deelvraag 2: Hoe kon er een gerechtelijke dwaling optreden in de zaak Lucia de B.?
Lucia de B. Zuster Moord werd ze ook wel genoemd. Was het ‘toeval’ dat er steeds patiënten
overleden als zij aan het werk was? Was het toeval dat zij daar steeds bij of in de buurt was?
Er waren mensen die dachten van niet. Daarom werd in september 2001 Lucia gearresteerd
vanuit het huis van haar opa en oma. 2302 dagen zat zij vast. 14 april 2010 werd zij
officieel vrijgesproken in de rechtbank in Arnhem.
De zaak van Lucia de B. is uitgelopen op een gerechtelijke dwaling. Hoe dat kan,
onderzoeken wij in deze deelvraag. Deze zaak word een gerechtelijke dwaling genoemd,
omdat Lucia eerst veroordeeld werd voor levenslang en tbs, (iets wat niet mogelijk is, want
met levenslang zal je niet meer terug keren in de maatschappij, en tbs (= ter beschikking
stelling) is voor het terug keren in de maatschappij) en later vrijgesproken werd. Dit komt
doordat het bewijs op een verkeerde manier gebruikt werd. Er werd bewijs gebruikt dat
eigenlijk helemaal niet bewezen kan worden. 16 We gaan uitzoeken hoe dit kan, aan de hand
van de boeken van Metta de Noo en Ton Derksen. Metta de Noo en Ton Derksen zijn broer en
zus, en nauw betrokken bij deze zaak. Een schoonzusje werkt in het ziekenhuis waar Lucia de
B. werkte, en zij was het die bij de directeur haar vermoedens heeft geuit. Aangezien Ton en
Metta deze zaak anders zagen, zijn ze dit gaan onderzoeken en hebben ze beide een boek
geschreven over deze rechtszaak. We hebben dit onderverdeeld in twee hoofdstukken.
Hoofdstuk 1: De 9 factoren.
Ton Derksen schreef een boek, waarin hij negen factoren beschreef die, volgens hem, ten
nadele hebben gewerkt voor Lucia. Negen factoren die aangeven waardoor mensen
beïnvloed worden, en waar deze zaak mede door op een gerechtelijke dwaling uitliep. Vier
van de negen factoren komen voort uit ons denkinstinct. Wij mensen denken snel: waar rook is,
moet vuur zijn. Lucia was bij al die sterfgevallen aanwezig. Dat was opvallend. Maar dat is
nog geen bewijs dat ze het ook gedaan heeft! Er waren geen bewijzen, maar bijvoorbeeld
het getal 1 op de 7 miljard deed veel bij de mensen. 1 op de 7 miljard was de kans dat ze
het niet gedaan zou hebben. Dit is het tweede denkinstinct: als er zo’n kleine kans is dat ze het
niet gedaan heeft, zal ze het wel gedaan hebben. Deskundige Elffers maakte een definitieve
berekening, en kwam uit op 1 op de 342.000.000. Toen later echter opnieuw berekend werd
kwam met uit op de kans 1 op 44 dat dit een verpleegkundige zou kunnen overkomen. Het
derde denkinstinct was het anker effect. Dit hangt nauw samen met het vorige denkinstinct.
Wij, mensen, denken bij zo´n groot getal dat het niet anders kan dan zij het gedaan zou
hebben. We pakken dus één heel specifiek detail: de sterfgevallen tijdens haar diensten.
Maar doordat niemand haar ooit iets verdachts heeft zien doen, en er verder geen bewijzen
zijn, kunnen we het niet zeker weten. Onze vierde denkinstinct: het kan geen toeval zijn, is niet
terecht.
Wat nog meer ten nadele werkte in de zaak Lucia de B. was de negatieve beeldvorming.
Lucia is in het verleden prostitué geweest, heeft een diploma vervalst en heeft boeken
proberen te schrijven over moord. Ook heeft ze in haar dagboek het over haar compulsie
gehad op de dag van het overlijden van mevrouw Zonneveld. Een compulsie is iets wat je
dwangmatig moet doen van jezelf, die dwang komt vanbinnen uit. Lucia beweert dat dit Tarot
kaarten leggen is (een soort kaartenspel waar mee men denkt de toekomst mee te kunnen
voorspellen). Het hof beweerde echter dat dit de moorden zijn, omdat ze dit precies schreef
op de dag van het overlijden van mevrouw Zonneveld. Ook dit was een factor die erg
tegenwerkte. Nog een factor is de wetenschappelijke precisie. De bewijsvoering leek
wetenschappelijk onderbouwd. Men komt met tijdstippen, die echter nooit nauwkeurig zijn
gebleken.
16 Berk, L. de (2010). Lucia de B. levenslang en tbs, Amsterdam. Uitgeverij De Arbeiderspers.
8

Ook de buitenlandse pers was er vol van. Daarom was het van nationaal belang dat de
moordenaar bekend zou worden. Omdat er maar één verdachte was op dat moment, werd ze
niet meer alleen als verdachte, maar ook als schuldige gezien. De laatste factor die ten
nadele was voor Lucia was de vooringenomenheid van het hof. Tot vijf keer toe had het hof
een vooringenomen mening over iets dat niet bewezen kon worden. 17
Al deze factoren waren dus ten nadele van Lucia, en op ongegronde redenen gebaseerd.
Geen van deze factoren kan worden gewezen. Deze factoren komen voort uit ons menselijke
denkinstinct of worden beïnvloed door negatieve beeldvorming, verdraaien van eventuele
bewijzen (zoals bij de compulsie het geval), wetenschappelijke precisie die niet goed
onderbouwd is, het te snelle persbericht van het Juliana Kinderziekenhuis en de
vooringenomenheid van het hof, zonder echte bewijzen. Maar Lucia werd uiteindelijk
veroordeeld om de moorden en pogingen tot moord. En ook is te bewijzen dat deze
sterfgevallen niet overtuigend zijn als moord. Hierop willen we verder gaan in ons volgende
hoofdstuk.
Hoofdstuk 2: De ontkrachting van bewijsvoering.
Lucia werd door het hof verdacht van 3 moorden en 7 pogingen tot moord.
We willen ze allemaal kort bespreken, en aantonen dat de bewijsvoering niet klopt.
We beginnen met de belangrijkste twee: Amber en Ahmed.
1. Amber. Amber overleed op 4 september 2001. Ze was ruim vijf maanden oud. In de
nacht van 4 september maakt Lucia zich zorgen over Amber en haalde de artsen erbij.
Om ongeveer half 3 in de nacht was er noodtoestand bij Amber. Collega Jolanda was
ook op de kamer van Amber. Ze zag samen met Lucia de saturatiewaarde binnen een
minuut dalen en kort daarna het gezichtje van Amber grijs/paarsblauw worden. De
arts wordt opgeroepen en de hij riep het reanimatieteam op. Om 7 minuten voor 3 uur
kreeg Amber een hartstilstand. Het lijkt erop dat de ademhaling eerder is gestopt dan
de hartslag. Dat is merkwaardig. Om 5 minuten over half 4 overlijdt Amber. Na afloop
wordt in gezamenlijk overleg een verklaring van natuurlijke dood afgegeven. De
volgende dag komt het ziekenhuis terug op deze verklaring. De arts zou bij binnen
komst een zogenoemd breed hartcomplex hebben gezien. Men denkt aan kalium
vergiftiging. Die vergiftiging denkt deskundige Uges ook in het oogvocht van Amber te
zien. Maar een jaar later verdwijnt de kaliumvergiftiging ineens uit beeld. Men zegt
dat de aanwezigheid van digoxine is bewezen. Bijna drie kwartier lang is de monitor
op Ambers kamer uitgeweest. Dat is opmerkelijk. Lucia wordt er van verdacht in die
tijd (waar ze veel op Ambers kamer was) gif ingespoten te hebben. Dat klinkt
aannemelijk maar in die periode dat de monitor uitstond, waren twee artsen met
Amber bezig. Dus heeft Lucia niet de kans gehad gif in te spuiten. Ook het
digoxinevergiftiging klopt niet. Er wordt in de medische literatuur veel gewaarschuwd
tegen de betrouwbaarheid van digoxinetesten bij forensisch onderzoek. De uitslag kan
vals positief zijn. De uitslag geeft dan een positieve waarde voor digoxine in het
bloed, terwijl er geen digoxine aanwezig is. Het is dus helemaal niet zeker of Amber
wel digoxine in haar had. Daarbij kloppen de tijden van het ziekenhuis niet. Als Lucia
gif zou hebben ingespoten nadat de artsen waren geweest, stond de monitor al weer
aan, en zou dat te zien moeten zijn. Dat is echter nergens te zien. De HPLC-MS
methode, de enige methode volgens deskundigen van het hof die digoxine kan
onderscheiden, geeft aan dat er een te lage digoxineconcentratie is om van een
digoxinevergiftiging te spreken. Hiermee is dus het bewijs van digoxine ontkracht. En
verder is de vraag: was de situatie van Amber wel echt goed? Het hof stelde vast dat
17 Derksen, T. (2006) Reconstructie van een gerechtelijke dwaling, Diemen. Uitgeverij Veen Magazines. Hoofdstuk 1.
9

Lucia probeerde om Amber als ernstiger ziek voor te stellen dan ze was. Maar andere
verpleegkundigen en artsen ontkrachten dit. Dit ontkracht dus alle bewijzen voor de
moord op Amber. 18
2. De intoxicatie van Ahmad op 25 januari 2001. Ahmed was 6 jaar oud met het gewicht
van een kind van 2 jaar. Ahmad was ernstig gehandicapt. Hij kon niet eten en drinken
dus kreeg hij sondevoeding. Op de avond van 24 januari 2001 was Ahmed onrustig
en kreeg 625 mg chloraalhydraat. Daarna werd hij rustig en viel in slaap.
Vanaf half 12 moest Ahmad nuchter blijven vanwege een gepland pHmetrieonderzoek.
Lucia had die dag dagdienst en maakte rond acht uur Ahmad
wakker wat moeilijk ging, zo zei ze. Ze lichtte de teamleidster Linda in. Ze schakelde
een arts assistent in en liet alles controleren. Om twee uur ’s middags kwam op
aandrang van Lucia een tweede arts-assistent kijken. Hij zette de medicatie en
sondevoeding stop. Alle medicatie werd gestopt, er werd infuus aangelegd en er extra
zuurstof toegediend. Ook werden er longfoto’s gemaakt, waaruit een zeer ernstige
longontsteking naar voren kwam. Ook zat de halve long vol voedsel. Er werd een
uitgebreid bloedonderzoek gedaan omdat ze niet begrepen wat er aan de hand was.
Hij had een verdacht hoge trichloorethanol-concentratie. Met Ahmed ging het goed, om
zeven uur de volgende morgen ontwaakt hij.
Het hof meent een bewuste poging tot vergiftiging op die dag. Lucia zou rond acht uur
Ahmad een dubbele dosis chloraalhydraat hebben gegeven, waaraan Ahmad bijna is
bezweken. Hiervoor de bewijzen dat hij die nacht rustig had geslapen, en de zuster
met nachtdienst hem om kwart over zeven verschoond had, en hij nog gelachen had
naar haar. Tussen negen en tien uur werd hij aangetroffen in coma. Het
bloedonderzoek liet later zien dat er teveel trichloorethanol in zijn bloed zat. Het moet
dus gebeurd zijn tussen kwart over zeven en negen uur. Dit lijkt allemaal logisch, toch
klopt het niet. De advocaten twijfelde aan de verklaring van Wilhelmina. Ze wist zich
namelijk weinig te herinneren over die nachtdienst. Zo wist ze bijvoorbeeld niet welke
verpleegkundige met haar in de nacht dienst waren. Ook niet welke voor en na haar
waren. Ze wist niet aan wie ze Ahmad heeft overgedragen. Ze wist niet of zij zelf
oxazepam aan Ahmad heeft gegeven. Ze wist eigenlijk vrij weinig tot niets meer van
deze nacht. Dit is al vreemd. Het bewijs kunnen we daarom ontkrachten doordat we
niet weten waarneer het coma begon, en niet weten hoe zwaar het coma aan het
begin van de dag was. Er is alle reden om te denken dat Ahmad door een over
medicatie in een coma is geraakt. Maar hoe het gebeurt is kan niemand zeggen. Later
word ook bekend dat de medicatie aan de hoge kant was (voorgeschreven was 1x
625 mg en niet 2x extra). Hiermee zijn alle eventuele bewijzen dus ontkracht. 19
Dat waren de twee grote bewijzen die ontkracht werden. Eigenlijk zijn hiermee alle bewijzen
ontkracht, maar er zijn nog acht andere vermeende moorden en pogingen tot moord. En die
willen we nu bespreken, alleen wat korter waarmee we alleen aantonen waarom Lucia het niet
gedaan zou kunnen hebben.
Lucia werd verdacht van moord op mevrouw Zonneveld. Mevrouw Zonneveld had kanker en er
waren veel complicaties. Haar overlijden werd verklaarbaar en natuurlijk genoemd. Het hof
zag het echter als moord, door Lucia. Dit kwam door de arts Laggaij, die schreef een brief
aan het OM waarin hij zijn twijfel uitte. Op de dag van het overlijden schreef Lucia over haar
compulsie in haar dagboek. Tarotkaarten leggen was dit volgens zichzelf. Toch zijn er geen
bewijzen dat Lucia mevrouw Zonneveld vermoord zou hebben, want er was een natuurlijke
dood afgegeven.
18 Derksen, T. (2006) Reconstructie van een gerechtelijke dwaling, Diemen. Uitgeverij Veen Magazines. Hoofdstuk 3.
19 Derksen, T. (2006) Reconstructie van een gerechtelijke dwaling, Diemen. Uitgeverij Veen Magazines. Hoofdstuk 4
10

De heer Wang. Hij was 91 jaar en overleed in het Rode Kruis ziekenhuis. Het was een
onverwachts, maar niet onwaarschijnlijk overlijden. Alle artsen verklaarde dat het een
natuurlijke dood zou zijn geweest. Toch bleef het hof erbij dat dit niet zo zou zijn geweest.
Hiervoor hadden ze de argumenten dat de zoon van Wang verklaart had dat Lucia hem had
vertelt dat ze hem om twaalf uur een injectie had gegeven. Dit kan de zoon van Wang niet
weten want Lucia droeg geen kaartje, dus hoe kon hij weten dat zij dat was? En nog een
argument van het hof was dat Lucia zich verdacht gedragen zou hebben. Ze had niets in het
verpleegkundig dossier over zijn dood genoteerd. Maar dit was omdat zij hem niet
verpleegde.
Mevrouw Koning overleed 9 mei 1997. Ze lag in ziekenhuis voor klachten van buikpijn,
misselijkheid en braken. In de nacht van 9 mei liep het infuus niet meer goed. De arts-assistent
die Lucia de bij riep schreef een injectie voor. Toch overleed mevrouw Koning eind van die
nacht. Geen van de dokters dachten hierbij aan moord. Het hof had als belangrijkste
argumenten: Lucia kon mevrouw Koning niet meer herinneren, maar dat is niet gek want het
was meer dan 7 jaar geleden. Lucia schreef in haar rapport niet de toestand waarin mevrouw
zich bevond voor de reanimatie. Maar dit was omdat ze voor die tijd haar verslag al klaar
had, want haar dienst zat er bijna op.
Ka was twee en half jaar toen hij overleed. Hij had veel handicaps. Net voor hij overleed was
zijn toestand stabiel slecht. Toch kwam zijn dood nog onverwachts. Het hof trekt de conclusie
hierbij dat het niet natuurlijk was. Ze beschuldigde Lucia dat ze niet op de alarmknop had
gedrukt terwijl Lucia zei dat ze dat wel gedaan had. Maar Lucia zat tegenover de balie, met
de deur open maar haar gezicht naar de deur. Hoe zou Lucia dan iets hebben kunnen doen
zonder de andere verpleegsters het gezien zouden hebben? Dat is dus erg onwaarschijnlijk!
Ahmed was het zelfde jongetje als bij punt twee. Hij overleed op 23 februari 2001. Hij werd
levenloos in bed aangetroffen. Volgens het hof was hij in de avonduren gedood door Lucia.
Hier zijn geen bewijzen voor. Op het moment dat het hof zei dat Lucia hem vermoord zou
hebben, was Lucia al twintig minuten het gebouw uit. Het kon dus helemaal niet.
Eda kreeg een hartstilstand en werd gereanimeerd. De arts spoot adrenaline in haar hart. Het
ging even goed met Eda, ze werd ontslagen uit het ziekenhuis. Later vroeg men zich af hoe de
crisis met de hartstilstand zo kon zijn die nacht. Men kon het niet verklaren en dacht aan
bloedvergiftiging door Lucia. Maar die nacht had de hele verpleegkundige nachtdienst de
daling aanvaard. Als het niet normaal zou zijn geweest, zouden ze ook niet de daling
aanvaard hebben en er is ook geen reden om van een niet natuurlijke dood te denken.
Achraf. Lucia vond Achraf bleek/blauw in bed en hij had geen ademhaling meer. Later
verklaart ze dat hij nog wel ademde, maar er al snel mee ophield. Er is geen echt bewijs dat
Lucia het gedaan zou hebben. De reanimatie is nabesproken en daar heeft niemand iets
verdachts gemeld.
En ten laatste Jaouad. Hij werd opgenomen voor bloedarmoede en bloedkraken. In de
diensttijd van Lucia ging het alarm en Lucia zag dat Jaouad in ademnood verkeerde. Ze riep
gauw hulp op. Jaouad werd blauw en ademde niet meer. Er werd gereanimeerd maar na een
half uur opgegeven, Jaouad was overleden. Niemand weet waaraan. Later verdenkt het hof
Lucia er van dat ze geen Basic Life Support heeft gegeven terwijl ze dat wel verklaart, en
stelt dit als een leugenachtige verklaring. Toch is dit geen argument, want er kan niet bewezen
worden of Lucia loog of niet.
11

Hiermee heeft Ton Derksen dus de bewijzen voor de zeven moorden en drie pogingen tot
moord proberen te ontkrachten.
Niet alleen Ton Derksen geloofde in zijn theorie, ook de rechtsstaat deed iets met deze
informatie:
Door de wetenschapsfilosoof Ton Derksen werd een verzoek ingediend om de zaak voor nader
onderzoek aan te bieden bij de commissie-Posthumus II. Deze commissie onderzoekt afgesloten
rechtszaken om te kijken of er geen sprake is van gerechtelijke dwalingen. De aanleiding hiervoor
was dat de medische deskundigen die tijdens de rechtszaak een natuurlijke oorzaak bij de
bewezen gevallen uitsloten, niet over alle relevante informatie hebben beschikt, zoals het rapport
dat twee jaar bij het NFI heeft gelegen. Dit verzoek werd toegekend op 19 oktober 2006 door
de Toegangscommissie van de Commissie evaluatie afgesloten strafzaken.
Lucia de Berk werd veroordeeld tot levenslang voor de moord op zeven ziekenhuispatiënten.
Woensdag (14 april 2010) sprak het hof haar na een jarenlange juridische strijd definitief vrij.
Ton Derksen
Een belangrijk moment ook voor Ton Derksen en zijn zus Metta de Noo-Derksen. Zij hebben altijd
geloofd in de onschuld van de Haagse verpleegkundige. Na grondig onderzoek van het dossier
schreef Ton Derksen het boek Lucia de B. Reconstructie van een gerechtelijke dwaling.
Vrijlating
Dit boek vormde de aanleiding voor de Commissie Evaluatie Afgesloten Strafzaken (CEAS) om
opnieuw naar de zaak te kijken. Woensdag (4 april 2010) was het dan zover en werd de
jarenlange strijd van Ton en Metta Derksen beloond met de vrijlating van Lucia de Berk 20
Hoe kon deze gerechtelijke dwaling worden voorkomen?
In ons interview met Metta de Noo, stelden wij ook deze vraag. Hierop gaf zij als antwoord
dat er verschillende manieren zijn om dit te voorkomen zoals Onafhankelijkheid, geen
dadergericht onderzoek, maar feiten gericht. Wetenschappelijke ondersteuning bij juridisch
onderzoek, dus geen bekende of mensen die bevriend zijn met bijvoorbeeld de aanklager
zoals in de zaak van Lucia de B. 21
Ton Derksen en Metta de Noo- Derksen.
20 http://www.netwerk.tv/uitzending/2010-04-14/lucia-de-berk-vrijgesproken
21 Zie voor gehele interview met Metta de Noo in bijlage.
12

Conclusie:
Om deze deelvraag in het kort te beantwoorden:
Hoe kon er een gerechtelijke dwaling optreden in de zaak Lucia de B.?
Er trad een gerechtelijke dwaling op doordat er, volgens Ton Derksen 9 factoren waren die
de zaak Lucia de B. op een negatieve manier beïnvloedden. Factoren die ons als mens
beïnvloeden, de negatieve beeldvorming over Lucia, de verdraaiing van haar compulsie zoals
ze beschreef in haar dagboek, de wetenschappelijke precisie die zo precies niet was en de
vooringenomenheid van het hof.
Daarnaast de door het hof geselecteerde bewijzen van de moorden. Het openbaar ministerie
heeft een grote fout gemaakt in de zaak Lucia de B. door tegenbewijzen weg te laten en
‘bewijzen’ bij te verzinnen die niet op echte bewijzen rusten. De bewijsvoering was één van de
grootste fouten in de zaak Lucia de B. Bij elke moord of poging tot moord waar Lucia van
verdacht werd, waren er geen duidelijk aanwijsbare argumenten. Al deze argumenten voor
de moorden of pogingen tot moord kunnen ontkracht worden. Ook de deskundigen hebben
een handje geholpen dat deze zaak een gerechtelijke dwaling werd door veel sterfgevallen,
die natuurlijk waren verklaard met een vaag, onduidelijk bewijs onnatuurlijk te noemen.
Verder zijn de twee grote argumenten: Coïncidentie Argument en Compulsie argument onjuist.
En daarmee zijn dus alle bewijzen ontkracht en kan deze zaak een gerechtelijke dwaling
genoemd worden. Niet omdat we kunnen bewijzen dat ze het niet gedaan heeft (dat is niet te
bewijzen) maar omdat we niet kunnen bewijzen dat ze het wel gedaan heeft.
*JKZ = Juliana Kinderziekenhuis.
22 www.luciadeb.nl/metta/LezingZwolle18-5-2011.ppt
13
22

Deelvraag 3: Hoe zit het met vertrouwen van de Nederlandse burgers en
deskundigen in het Nederlandse rechtssysteem?
Om deze vraag te kunnen beantwoorden hebben we verschillende dingen onderzocht. Zo
hebben we geïnterviewd met vier deskundigen in het recht. Ook hebben we een enquête
opgesteld, welke door honderd mensen is ingevuld. Deze gegevens willen we gaan vergelijken
met de bestaande gegevens over het vertrouwen in de rechtsstaat. We hebben deze
deelvraag verdeeld in drie hoofdstukken, en een conclusie waarin de drie hoofdstukken met
elkaar vergeleken worden.
Hoofdstuk 1. Het vertrouwen van de deskundigen in het Nederlandse rechtssysteem.
We hebben met 4 verschillende mensen geïnterviewd.
1. Een advocaat van het Hendriks Vlielander en van de Graaf kantoor in Utrecht.
2. Een politierechter in de rechtbank in Arnhem.
3. Een officier van Justitie in de rechtbank in Arnhem.
4. Menneer Willems, Jurist, rechter en hoogleraar aan de universiteit.
Hij was tot 2009 vicepresident van het Gerechtshof Amsterdam, en is
plaatsvervangend raadsheer van de ondernemingskamer en bijzonder hoogleraar
Corporate Litigation aan de Rijksuniversiteit Groningen.
We hebben de interviews bijgevoegd als bijlage. Hier maken we een korte samenvatting van
wat deze deskundige nu denken over het vertouwen in het Nederlandse rechtssysteem.
Er wordt erg positief aangekeken tegen het rechtssysteem door deze vier deskundigen. Het
rechtssysteem is zeer betrouwbaar, ten minste de uitvoering hiervan. ‘een erg ontwikkeld
rechtssysteem’ zei meneer Willems. Natuurlijk komen er wel eens gerechtelijke dwalingen in
voor zoals bij Lucia de B. De oorzaak hiervan was vooral de verkeerde bewijsvoering.
Gegevens die geen bewijs waren, werden als bewijs gebruikt. Zo’n gerechtelijke dwaling doet
veel met advocaten, rechters en officiers, zeggen ze allemaal behalve de advocaat van het
Henkdriks Vlielander en van de Graaf kantoor: ‘Je bent sowieso wel voorzichtig’. Dat bij
burgers het vertrouwen daalt door een gerechtelijke dwaling zijn ze met elkaar eens. Toch is
het vertrouwen in het rechtssysteem vrij groot, maar door de media kan dit erg dalen. De
media presenteert vaak onjuiste of onvolledige informatie waarbij mensen een ander beeld
krijgen dan dat het in werkelijkheid is. Toch zeggen ze allemaal dat we een goed en
betrouwbaar rechtssysteem hebben, ook al blijven er wat verbeterpuntjes. Wat vooral
belangrijk gevonden wordt door onze geïnterviewden, is dat er onafhankelijke rechters zijn.
Hierdoor gebeurt alles veel rechtvaardiger. Of onafhankelijke rechters echt helemaal
onafhankelijk zijn, daar wordt heel verschillend op geantwoord. Twee van de deskundigen
zeiden voluit: Ja. Deze rechters zijn helemaal onafhankelijk. Opmerkelijk is dat dit wel meneer
Willems en de politierechter waren. Twee rechters dus. De advocaat en officier van Justitie
zeiden: “Nee, ze worden ook beïnvloed door de media”. De vraag is dan wel of de rechter
het weet uit ervaring, of dat hij anders tegen rechters aankijkt dan wij. Het zou goed zijn als
er eens een onderzoek naar de onafhankelijkheid van rechters werd gedaan, vinden wij! 23
23 Voor gehele interview zie de bijlage!
14

Hoofdstuk 2. Bestaande gegevens over het vertrouwen in het rechtssysteem
Wat zijn de bestaande gegevens over het vertrouwen in het rechtssysteem?
Om dit deel te beantwoorden hebben we vier bronnen weten te verzamelen. In een artikel
van 30 juni 2008 staat een onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) over het
vertrouwen in de rechtsstaat. We hebben maar een deel van dat artikel gebruikt omdat de
rest niet ten nut is van ons onderzoek. Daarin kunnen wij lezen dat in 2008 61% van de
Nederlandse bevolking die 15 jaar of ouder is een goed vertrouwen heeft in ons
rechtssysteem. Maar, zegt het onderzoek van de SCP ook: ‘Dat 61% van de bevolking
vertrouwen heeft in het rechtssysteem is mooi. Het spreekt mijns inziens echter vanzelf dat de
rechtsstaat niet op haar lauweren mag gaan rusten, maar moet proberen het percentage te
verhogen ( immers: het hoogste plekje op het podium is veel mooier dan de vierde plek).’ 24
Een enquêtevraag die we eveneens op het internet vonden, uit 2010, maakt duidelijk dat
48,06 procent van degenen die deze vraag hebben ingevuld geen enkel vertrouwen meer
heeft in het rechtssysteem. Maar 32,16 procent vindt dat het systeem wel werkt omdat fouten
altijd hersteld en opgelost worden. De overige procenten komen van antwoorden die geen
toegevoegde waarde aan ons onderzoek konden geven, en die we dus niet hebben gebruikt.
Helaas konden we de doelgroep hier niet bepalen omdat de vraag gewoon op het internet
stond en iedereen die anoniem kon invullen. 25
Ook vonden we een bron van de SP, waar nog andere gegevens uit kwamen. Volgens deze
bron zou 34% van de bevolking veel vertrouwen hebben in de rechtsstaat. 50% heeft niet
veel maar ook niet weinig vertrouwen in de rechtsstaat en 15% heeft weinig tot geen
vertrouwen in de rechtsstaat. 26
Helaas kunnen we vorige bronnen niet op de juiste manier met elkaar vergelijken omdat er
niets bekend is over de bevolkingsgroep van de onderzoeken. De tweede bron is een soort
enquête site waar mensen een vraag in kunnen sturen, en deze anoniem beantwoord wordt.
Van de leeftijdsklasse en soort mensen is dus niets bekend. In de eerste bron blijkt dat 61%
van de Nederlandse bevolking vertrouwen heeft in de Nederlandse rechtsstaat, dat is dus
39% geen vertrouwen heeft. In bron twee is dit 48,06%. Hier zit 9% tussen. In bron drie wordt
gesteld dat maar 15% weinig vertrouwen heeft in de rechtsstaat. Dit lijkt ons een erg klein, en
bijna ondenkbaar percentage. We denken dat dit verschil met de andere bronnen komt
omdat de vraagstelling anders is geformuleerd. Bij deze vraag is er ook een antwoord
mogelijk: niet veel maar ook niet weinig vertrouwen. Dit is een tussenweg die de andere
vraagstellers niet opengesteld hebben. Voor een redelijke vergelijking vergelijken we dus de
eerste twee bronnen. Ondanks de weinige informatie stellen we voorzichtig dat het vertrouwen
misschien minder is geworden in de twee jaar die tussen de twee enquête vragen liggen. Het
percentage uit bron één was namelijk in 2008, en het percentage uit bron twee uit 2010. De
vraag uit bron twee, was ook nadat de zaak Lucia de B. op een gerechtelijke dwaling was
uitgelopen. Het kan zijn dat daardoor het vertrouwen is gedaald.
24 http://www.terechtgesteld.nl/?p=36
25 http://www.cijfers.net/enquete_2010.html
26 http://www.sp.nl/justitie/:
15

Een document wat we vonden van het SCP op hun site gaf heel duidelijk vier factoren aan die
van invloed zijn op het vertrouwen in de rechtspraak. Het gaat om de volgende factoren:
kenmerken van individuen die meer of minder vertrouwen, kenmerken van de institutie zelf die
meer of minder aanleiding geven om te vertrouwen, kenmerken van de cultuur of de omgeving
waarin het meer of minder gebruikelijk is om vertrouwen te hebben en activiteiten van de
institutie en relationele aspecten die vertrouwen genereren. De laatste twee genoemde
factoren spelen de grootste rol als het gaat om invloed hebben op het vertrouwen in het
rechtssysteem. Individualisering en het afnemen van sociale bindingen zijn maatschappelijke
ontwikkelingen die een negatieve uitwerking hebben op het vertrouwen. Ook zouden burgers
hogere verwachtingen van de overheid hebben gekregen. 27
Als laatste is er nog een betoog, van de officiële site van rechtspraak. Het is een heel recent
betoog, namelijk nog van dit jaar (2011).
Om het vertrouwen van de burgers in de overheid te winnen moeten de instituties en
gezagsdragers zelf ook vertrouwen hebben in elkaar en dat vertrouwen ook uitdragen.
Burgers moeten mondiger zijn en zich ook actief inzetten voor het burgerschap. Ander gaat
individualisme ons steeds meer in zijn macht krijgen en dat is schadelijk voor de democratie.
Ook politici moeten voorzichtiger zijn met het bekritiseren van bepaalde rechtszaken. Ze
moeten zich bijvoorbeeld nog niet uitlaten over zaken die nog aan de gang zijn bij de rechter.
Want die kritiek is dan nog niet goed gefundeerd. En als laatste is communicatie ook heel
belangrijk door de rechterlijke macht zelf. 28
Hoofdstuk 3. Vertrouwen van de Nederlandse burgers in het Nederlandse rechtssysteem.
Om onder andere deze vraag te beantwoorden zijn we een dagje naar de rechtbank in
Arnhem geweest, en daar hebben we een aantal deskundigen op dit gebied geïnterviewd.
Dat betreft een officier van justitie, een advocaat, een rechter en een griffier. (Zie hoofdstuk 1
van deelvraag 3) Via de telefoon hebben we ook meneer Willems geïnterviewd. Ook hij is
een groot deskundige op dit gebied. 29
Om antwoord te krijgen op bovenstaande deelvraag hebben wij een enquête gemaakt en
verspreid.
Onze gegevens hieronder vermeld zijn gebaseerd op honderd enquêtes. Deze hebben we
verspreid op verschillende plekken en onder jongeren en ouderen. Hierdoor denken wij dat de
betrouwbaarheid vergroot wordt, omdat niet één soort mensen dit heeft ingevuld, maar uit
alle lagen van de bevolking waardoor we een beter beeld krijgen van ons onderzoek.
We hebben de uitkomst in staafdiagrammen gezet, zodat zichtbaar is hoe groot de aantallen,
en ook de verschillen zijn.
De donker grijze staafjes zijn voor antwoord A. De licht grijze staafjes zijn voor antwoord B.
27 http://www.scp.nl/dsresource?objectid=20940&type=org
28
http://www.rechtspraak.nl/Organisatie/CRvB/RegelsEnProcedures/Documents/Vertrouwenindedemocratische
rechtsstaat.pdf
29 Voor deze informatie zijn wij naar de rechtbank geweest, en hebben we geen internet of boek geraadpleegd.
16

Deel 1: Algemene vragen.
Vraag 1. Weet u hoe ons Nederlandse rechtssysteem in elkaar steekt?
A. Ja.
B. Nee.
Vraag 2. Weet u wat een gerechtelijke dwaling is?
A. Ja
B. Nee.
Vraag 3. Vindt u dat een gerechtelijke dwaling moet kunnen in een rechtssysteem?
A. Ja.
B. Nee.
Vraag 4. Kunt u zich de zaak van Lucia de B. nog herinneren?
A. Ja.
B. Nee.
Als we dus kijken naar de antwoorden, zien we dat het merendeel van de mensen wel weten
hoe ons Nederlandse rechtsstaat in elkaar zitten en wat een gerechtelijke dwaling is. Maar de
grote meerderheid vindt ook dat een gerechtelijke dwaling niet moet kunnen. Iemand zei bij
het invullen van deze vraag: ‘Waar mensen werken worden fouten gemaakt’. Maar in het
diagram is te zien dat daar bijna niemand mee eens is! Ook kunnen we zien dat de meeste
mensen zich de zaak Lucia de B. nog wel kunnen herinneren.
17

Deel 2: Het vertrouwen in het rechtssysteem.
Vraag 5. Hebt u en groot vertrouwen in ons Nederlandse rechtssysteem?
A. Ja.
B. Nee.
Vraag 6. Heeft een gerechtelijke dwaling invloed op uw vertrouwen in het Nederlandse
rechtssysteem?
A. Ja.
B. Nee.
Vraag 7. Denkt u dat het vertrouwen van de gemiddelde Nederlandse burger zal dalen bij
een gerechtelijke dwaling?
A. Ja.
B. Nee.
Vraag 8. Zal het vertrouwen in de Nederlandse rechtsstaat stijgen als het lang goed gaat in
het recht?
A. Ja.
B. Nee.
We zien dat iets meer dan de helft een groot vertrouwen heeft in ons rechtssysteem. Het
percentage dat zegt dat een gerechtelijke dwaling invloed heeft op het vertrouwen in het
rechtssysteem vinden is vrij hoog.
Van de 59% die vertrouwen heeft in ons rechtssysteem, zal bij 40% dit vertrouwen dalen bij
een gerechtelijke dwaling, en bij 19% blijft dit nog even groot!
Van de 41% die geen groot vertrouwen hebben in ons rechtssysteem zal bij 38% het
vertrouwen in de Nederlandse rechtsstaat bij een gerechtelijke dwaling nog verder dalen.
We zien dus dat bij de meeste mensen het vertrouwen in de Nederlandse rechtsstaat wel zal
18

dalen, en al helemaal bij de mensen die toch al weinig vertrouwen hierin hebben, zal dit nog
eens achteruit gaan.
Toch moeten we concluderen dat men meer denkt dat het vertrouwen van de gemiddelde
Nederlandse burger zal dalen bij een gerechtelijke dwaling, dan het in werkelijkheid is. Zo
denkt maar 5% dat het vertrouwen dan niet zal dalen, en in werkelijkheid daalt bij 22% het
vertrouwen niet. Ten opzichte van vraag 7 valt het percentage van antwoord B bij vraag 6
dus mee.
Het viel ook op, dat bij veel mensen het vertrouwen zal stijgen als er weinig gerechtelijke
dwalingen voor komen. Dit was verbazend veel, ten opzichte van het dalen bij gerechtelijke
dwalingen.
Uit deze gegevens is dus te concluderen dat het vertrouwen van de Nederlandse burgers in
het Nederlandse rechtssysteem erg kan schommelen. Deze schommelingen zullen dan bepaald
worden door het aantal gerechtelijke dwalingen.
Deel 3: Gerechtelijke dwaling in de zaak Lucia de B.
Vraag 9. Hebt u de zaak van Lucia de B. gevolgd?
A. Ja.
B. Nee.
Vraag 10. Gelooft u in de onschuld van Lucia de B?
A. Ja.
B. Nee.
Vraag 11. Is uw mening over de schuld van Lucia de B. veranderd tussen de tijd dat ze
beschuldigd werd en de tijd dat ze vrij gesproken werd?
A. Ja.
B. Nee.
Vraag 12. Toen deze zaak op een gerechtelijke dwaling uitliep, is uw vertrouwen in de
Nederlandse rechtsstaat toen gedaald?
A. Ja.
B. Nee.
19

We zien dat 68% de zaak Lucia de B. wel heeft gevolgd. Dat is toch de meerderheid. Wat
ons vooral opviel was dat er bijna geen verschil is in het percentage of Lucia de B. wel of niet
onschuldig zou zijn. Hierbij zijn de meningen eerlijk verdeeld. Ook was het verbazingwekkend
hoeveel mensen er tussen de tijd dat Lucia beschuldigd werd en de tijd dat zij vrij gesproken
werd van mening veranderde.
Tot onze blijdschap is de bij deze dwaling het vertrouwen in de rechtsstaat niet bij veel
mensen gedaald. Bij de meeste mensen is hij nog het zelfde gebleven. Wij hadden verwacht
dat het vertrouwen zou dalen door zo’n grote rechterlijke fout, maar zijn blij dat het
vertrouwen blijkbaar toch niet zo wankelbaar is als wij dachten.
Eigenlijk zijn vraag 10 en 11 niet goed te beantwoorden als je bij vraag 9 ‘Nee’ geantwoord
hebt. Daarom rekenen we door bij de vragen 10 en 11 hoe de mensen die ‘ja’ geantwoord
hebben over vraag 10 en 11 denken om een beter beeld te krijgen hoe mensen die er wat
van af weten er over denken.
Van de 68% van de mensen die geantwoord hebben dat ze de zaak Lucia de B. gevolgd
hebben gelooft 33% van de mensen in de onschuld van Lucia de B. en 35% gelooft niet in de
onschuld van Lucia de B. Weer is dit verschil dus maar heel klein. Hiermee sluiten we dus uit
dat de mensen die de zaak niet gevolgd hebben massaal voor een bepaald antwoord
hebben gekozen.
Van de 68% van de mensen die geantwoord hebben dat ze de zaak van Lucia de B. gevolgd
hebben is bij 30% de mening over haar schuld of onschuld veranderd. Bij 38% is dit dus wel
veranderd. We verwachtten eigenlijk dat dit bij minder mensen veranderd zou zijn. 30
30 Al de gegevens uit deelvraag 4 zijn gebaseerd op de enquête die we gehouden hebben. De enquête en
resultaten hiervan zijn te vinden in de bijlage.
20

Conclusie:
Nadat we drie onderzoeken hebben uitgevoerd, willen we kijken wat dus het algemene
vertrouwen van de Nederlandse bevolking in de Nederlandse rechtsstaat is. We doen dit door
middel van de onderzoeken te vergelijken.
De deskundigen hebben veel vertrouwen in ons rechtssysteem. Dit is minder bij de burgers,
59% heeft een groot vertrouwen in ons rechtssysteem, zo kwam er uit onze enquête. Als we dit
vergelijken met bestaande gegevens zien we dat bij het onderzoek van de SP 34% een groot
vertrouwen heeft in de rechtsstaat, en bij het onderzoek van de Sociaal Cultureel
Planbureau(SCP) 61%. Bij een andere enquête vraag over het vertrouwen kwam uit dat 48%
geen vertrouwen heeft in rechtsstaat. Als we dit vergelijken met het onderzoek van de SCP,
waarbij dat 39% is, scheelt dit toch bijna 9%. Het artikel van de SP gaf aan dat 15% weinig
of geen vertrouwen heeft in de maatschappij. Deze artikelen kunnen wij, ons inziens niet met
elkaar vergelijken omdat bij het onderzoek van de SP het antwoord mogelijkheid: niet veel
maar ook niet weinig mogelijk was. Dit is de tussenweg tussen veel en weinig, en aangezien de
andere onderzoeken deze weg niet opengesteld hebben, is dit dus niet vergelijkbaar. Als we
het onderzoek van de SCP en ons eigen onderzoek vergelijken, zitten we goed overeen. Uit
onze enquête, en ook uit interviews kunnen we afleiden dat een gerechtelijke dwaling veel
doet met het vertrouwen. Het vertrouwen zal hier door duidelijk dalen. Toch niet bij iedereen.
Bij ongeveer 1 op de 4 mensen zal het niets doen. Ondanks dat niet bij iedereen het
vertrouwen zal dalen bij een gerechtelijke dwaling, heeft toch bijna iedereen in onze enquête
geantwoord dat het vertrouwen wel zal stijgen als het lang goed gaat in het recht. Dit is
merkwaardig, dat het dus makkelijker stijgt dan daalt.
Als we inzoomden op de gerechtelijke dwaling in de zaak van Lucia de B. kwam uit onze
enquête dat 68% deze zaak gevolgd heeft. Als we kijken in het onderzoek van de SP zien we
dat daar 84% aangaf met deze zaak bekend te zijn. Misschien zit het verschil in het volgen
van en bekend zijn met. Als je de zaak gevolgd hebt, weet je er eigenlijk het fijne wel van,
maar bekend zijn met de zaak is toch meer in grote lijnen. Voorzichtig concluderen we hier dat
dus de grote meerderheid wel bekend is met deze zaak, maar niet iedereen het op de voet
gevolgd heeft. Toch blijkt uit onze enquête dat 51% wel geloofd in de onschuld van Lucia de
B. En als we kijken naar alleen degenen die de zaak gevolgd hebben, gelooft van de 68%
die deze zaak gevolgd heeft, 33% wel in de onschuld van Lucia, en 35% niet. Dit is dus een
mooie verdeling. Er zit een heel klein verschil in, dat van alle mensen genomen iets meer
mensen wel geloofd in de onschuld van Lucia, en van degenen die de zaak gevolgd hebben
juist iets minder geloofd in haar onschuld. Toch is bij 57% (volgens onze enquête) het
vertrouwen in de rechtsstaat wel gedaald nadat bekend werd dat deze zaak op een dwaling
uitgelopen was. Dit is iets meer dan de helft. Een enquête die werd verspreid op internet, gaf
aan dat ruim 48% na de zaak van Lucia de B. geen enkel vertrouwen meer heeft in de
rechtsstaat. 32%, zo gaf deze uitslag van de enquête aan, heeft nog wel vertrouwen in het
rechtssysteem. De andere 30% gaf andere, voor ons onbelangrijke antwoorden op deze
vraag. Als we de vergelijking maken tussen deze twee enquêtes is er dus wel wat verschil,
maar niet ontzettend groot. We concluderen voorzichtig dat ongeveer de helft nog wel
vertrouwen heeft in de rechtsstaat.
Uit alle gegevens, al bestaand of door ons zelf onderzocht, concluderen wij dat de
meerderheid een redelijk hoog vertrouwen heeft als gaat over onze rechtstaat. Ook blijkt dat
het vertrouwen bij een gerechtelijke dwaling wel degelijk af zal nemen! Als we dan de zaak
van Lucia de B. nemen, is er bij 57% het vertrouwen in de rechtsstaat gedaald, terwijl 78% in
het begin van de enquête aangaf dat bij een gerechtelijke dwaling het vertrouwen zou dalen.
21

Dus bij de zaak Lucia de B., is bij minder mensen het vertrouwen in de rechtsstaat gedaald,
dan wij verwacht hadden.
Slot:
We zijn aan het einde van ons onderzoek gekomen. We hebben verschillende vragen
onderzocht. Het belangrijkste deel was het vertrouwen in de rechtsstaat. Als casus namen we
de gerechtelijke dwaling in de zaak Lucia de B. Nadat we deelvraag 1 gemaakt hadden,
voor de informatie die nodig is voor het verdere onderzoek, onderzochten we wat er fout ging
in de zaak Lucia de B. We komen tot de conclusie dat er in de zaak van Lucia de B. vooral
sprake was van verkeerde bewijsvoering. Er werd bewijs gebruikt waarvan men eigenlijk toch
niet zeker was, zoals haar compulsie dat tarotkaarten leggen bleek te zijn. Ook zagen wij in
ons onderzoek dat er veel niet klopte aan de bewijsvoering van de moorden. Waar eerst een
natuurlijke dood afgegeven was, werd het later onnatuurlijk verklaard. En vervolgens bij de
vrijspraak weer als natuurlijk. Ook hebben we hier mensen over geïnterviewd en vragen over
dit onderwerp in onze enquête verwerkt. Hieruit kwam een verbazingwekkend percentage,
van 1% meer dan de helft (dus 51%) die wel geloofd in de onschuld van Lucia. De meningen
hierover, zijn dus duidelijk (goed) verdeeld. Ook zagen we, dat bij meer dan de helft het
vertrouwen daalde na deze dwaling.
We merkten dat lang niet alle mensen wisten hoe de rechtsstaat in elkaar zit, en wat een
gerechtelijke dwaling is. Dit zou niet moeten kunnen, als Nederlander hoor je te weten hoe dit
in zijn werk gaat vinden wij. Ook zagen wij in onze enquête, maar ook in bestaande bronnen,
dat een gerechtelijke dwaling zorgt voor afname van het vertrouwen in de Nederlandse
rechtsstaat. Het vertrouwen in de rechtsstaat hangt rond de 60%. Dit percentage komt voort
uit ons eigen onderzoek, en mede uit een bestaand onderzoek. Wat nog meer opviel is dat bij
meer mensen het vertrouwen zal stijgen als het lang goed gaat in het recht, dan dalen
wanneer er een gerechtelijke dwaling optreed. Dit hadden wij niet verwacht. Wij verwachtten
dat het vertrouwen makkelijker zou dalen dan stijgen.
Samen hebben we dit onderzoek met plezier gedaan, en hadden veel eigen taken, maar ook
veel samen gedaan. Zo zaten we allebei goed in het onderzoek. We zijn stapsgewijs aan de
gang gegaan, bij deelvraag 1 begonnen, en zo rustig doorgewerkt. Hierbij hebben we onder
andere de boeken van Metta de Noo en Ton Derksen gebruikt.
Onze hypothese is redelijk juist, we hadden zeker verwacht, zoals ook is gebleken, dat het
vertrouwen zal afnemen bij gerechtelijke dwalingen. Toch hadden we verwacht dat het dalen
van vertrouwen groter zou zijn dan het stijgen, wat dus niet het geval blijkt te zijn. Verder
klopt het wel dat de bewijsvoering bij Lucia de B. niet helemaal klopte, zoals wij al dachten.
Om het antwoord op de hoofdvraag kort te formuleren:
Hoe zit het met het vertrouwen van de Nederlandse burgers in het Nederlandse
rechtssysteem? Het vertrouwen in het rechtssysteem is redelijk. Dit vertrouwen kan wel erg
dalen bij een gerechtelijke dwaling, maar ook stijgen als het lang goed gaat in een
rechtsstaat.
Natuurlijk is niet alles gegaan naar wens. Na de eerste feedback schrokken wij redelijk van
hoeveel er aangepast moest worden. We moesten nog leren, om alles in één verhaal te zetten.
We hadden eigenlijk allemaal lossen stukken, wat tot één geheel gemaakt moest worden. Dit
was moeilijk. Ook viel het ons tegen dat je uit een interview, waar je toch best lang aan bezig
22

ent geweest, maar 2 of 3 zinnen kon gebruiken. Toch denken wij, dat dit wel de juiste manier
is, omdat je zo het beste werkstuk krijgt met betrouwbaarheid, juistheid en zo weinig mogelijk
standplaatsgebondenheid. Bij een volgend onderzoek zouden we meer proberen alles in één
verhaal te verwerken, in plaats van losse stukken achter elkaar. Maar het is goed, dat we het
zo zelf ondervonden.
Verder raden wij aan, een onderzoek te doen naar hoe het vertrouwen verder zal kunnen
stijgen. Nederland staat op plek vier van de Europese Lidstaten als het gaat om het
vertrouwen in het rechtssysteem, maar hoe zou dit nog verder verbeterd kunnen worden?
Ook lijkt het ons nuttig als er is onderzoek gedaan wordt naar het feit dat de rechters er jaren
over gedaan hebben voordat ze erachter kwamen dat Lucia onschuldig was, en de
bewijsvoering niet klopte.
We willen hier ook onze begeleider van dit onderzoek, mevrouw van Dijk bedanken voor alles
wat ze voor ons gedaan heeft. We hebben er veel van geleerd, ook al waren we niet altijd
blij met haar kritische blik. Maar achteraf denken wij dat dit ten voordele van ons onderzoek
heeft gewerkt, en ook voor onze toekomst! Mevrouw van Dijk, bedankt!
23

Literatuurlijst:
Boeken:
- Berk, L. de (2010). Lucia de B. levenslang en tbs, Amsterdam. Uitgeverij De
Arbeiderspers.
- Derksen, T. (2006) Reconstructie van een gerechtelijke dwaling, Diemen. Uitgeverij Veen
Magazines. Hoofdstuk 1.
- Derksen, T. (2006) Reconstructie van een gerechtelijke dwaling, Diemen. Uitgeverij Veen
Magazines. Hoofdstuk 3
- Derksen, T. (2006) Reconstructie van een gerechtelijke dwaling, Diemen. Uitgeverij Veen
Magazines. Hoofdstuk 4
- Maatschappijleer lesboek. Criminaliteit en rechtsstaat. Uitgeverij Essener.
Interviews met:
- Advocaat
- Griffier
- Noo, Metta de
- Officier van Justitie
- Rechter
- Willemsen (Meneer)
Internetsites:
- http://www.cijfers.net/enquete_2010.html
- http://www.incassatie.nl/
- http://www.incassatie.nl/cassatie-betekenis/
- www.luciadeb.nl/metta/LezingZwolle18-5-2011.ppt
- http://www.netwerk.tv/uitzending/2010-04-14/lucia-de-berk-vrijgesproken
- http://www.rechtspraak.nl/Naar-de-rechter/Hoger-beroep/Pages/default.aspx
- http://www.rechtspraak.nl/Naar-de-rechter/Strafrechter/Pages/default.aspx
- http://www.rechtspraak.nl/Naar-derechter/Strafrechter/Procedures/Pages/default.aspx
- http://www.rechtspraak.nl/Organisatie/HogeRaad/OverDeHogeRaad/cassatierechts
praak/Pages/default.aspx
- http://www.rechtspraak.nl/Organisatie/Gerechtshoven/Amsterdam/Nieuws/Document
s/Rechterlijke%20dwalingen%20Leendert%20Verheij.pdf
- http://www.rechtspraak.nl/Recht-In-Nederland/Hoe-werkt-het-recht/Pages/De-
Nederlandse-rechtsstaat.aspx
- http://www.scp.nl/dsresource?objectid=20940&type=org
- http://www.sp.nl/justitie/
- http://www.terechtgesteld.nl/?p=36
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Grondwet_van_Nederland
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Justiti%C3%ABle_dwaling
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Recht#Functies_van_het_Recht
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Zaak-Lucia_de_Berk#Cassatie_en_verwijzing
- http://www.scp.nl/dsresource?objectid=20940&type=org
- http://www.rechtspraak.nl/Organisatie/CRvB/RegelsEnProcedures/Documents/Vertrou
wenindedemocratischerechtsstaat.pdf
24

Overig:
- Enquête
- Rechtbank
Bijlage:
1. Hoofdvragen, deelvragen en hypothese.
Onze hoofdvraag: Wat doet een gerechtelijke dwaling met het vertrouwen van de
Nederlandse burgers in het Nederlandse rechtssysteem?
Onze deelvragen:
1. Hoe kunnen gerechtelijke dwalingen mogelijk zijn binnen ons rechtssysteem?
2. Hoe kon er een gerechtelijke dwaling optreden in de zaak Lucia de B.?
3. Hoe zit het met het vertrouwen van de Nederlandse burgers en deskundigen in het
Nederlandse rechtssysteem?
Om kort onze hypothese weer te geven:
We denken dat door een gerechtelijke dwaling het vertrouwen van de Nederlandse bevolking
in de Nederlandse rechtsstaat zal dalen. Gerechtelijke dwalingen zouden niet voor moeten
komen, maar helaas zijn ze er wel We hopen uit te zoeken hoe dit kan, en vermoeden dat in
de zaak Lucia de B., welke we als casus nemen, het komt door de verkeerde bewijsvoering.
Rechtbanktekening van Lucia de B.
25

2. Logboeken:
Logboek Marijne:
Datum: Wat gedaan? Hoeveel minuten?
Vrijdag 8 april Mentorles 50 min
11-29 april Onderwerp en groep 180 min
Maandag 9 mei Inschrijven 10 min
Donderdag 12 mei Voorlichtingsles 50 min
17-20 mei Materiaal zoeken 120 min
23-25 mei Contact begeleider 120 min
Woensdag 25 mei Plan van aanpak gemaakt 120 min
26-30 mei Feedback op plan van aanpak 30 min
Zondag 12 juni Boek Van Lucia de B. gelezen 140 min
Maandag 13 juni Boek van Lucia de B. uitgelezen 190 min
Woensdag 15 juni Boek Lucia de B. levenslang en
tbs gelezen
120 min
Donderdag 16 juni Boek Lucia de B. levenslang en
tbs gelezen
90 min
Zaterdag 18 juni: Boek Lucia de B. levenslang en
tbs gelezen
50 min
Zondag 19 juni: Boek Lucia de B. levenslang en
tbs gelezen
200 min
Dinsdag 21 juni: Reconstructie van een
gerechtelijke dwaling gelezen
60 min
Woensdag 22 juni: Beoordelingsgesprek 1 30 min
Woensdag 22 juni: Reconstructie van een
gerechtelijke dwaling gelezen
90 min
Donderdag 23 juni: Reconstructie van een
120 min
gerechtelijke dwaling gelezen
Donderdag 23 juni Informatie opzoeken voor
deelvraag 1 en aan deelvraag
1 beginnen
60 min
Vrijdag 24 juni: Werken aan deelvraag 1 190 min
Woensdag 29 juni: Naar rechtbank in Arnhem 550 min
Vrijdag 1 juli Werken aan deelvraag 1 70 min
Woensdag 6 juli Werken aan deelvraag 1 60 min
Maandag 18 juli Deelvraag 1 afronden 60 min
Zaterdag 23 juli Beginnen aan deelvraag 2 80 min
Zaterdag 30 juli Werken aan deelvraag 2 70 min
Maandag 1 augustus Werken aan deelvraag 2 90 min
Woensdag 3 augustus Werken aan deelvraag 2 115 min
Vrijdag 5 augustus Werken aan proces Lucia de B.
deelvraag 1
50 min
Maandag 22 augustus Deelvraag 1 en 2 doorlezen,
nakijken op spelfouten.
60 min
Woensdag 24 augustus Werken aan inleiding en
voorkant
70 min
Donderdag 25 augustus Gesprekje met begeleider 10 min
Maandag 29 augustus Deelvraag 1 en 2 aanpassen.
Deelvraag 1 bij deelvraag 2
invoegen
30 min
Donderdag 1 september PWS veranderd na feedback
mevrouw van Dijk
120 min
26

Woensdag 8 september Enquêtes maken en verspreiden
op school
160 min
Woensdag 8 september en
Donderdag 9 september
Enquêtes thuis verspreiden 170 min
Vrijdag 10 september Antwoorden enquêtes tellen 180 min
Donderdag 16 september Lay out 180 min
Donderdag 22 september Beoordelingsgesprek 30 min
Donderdag 22 september PWS op feedback aangepast,
samen
60 min
Donderdag 22 september PWS afronden 330 min
Vrijdag 23 september Presentatie gemaakt 240 min
Zaterdag 5 november Aanpassen deelvraag 3,
hoofdstuk 2.
210 min
Maandag 14 november Beoordelingsgesprek 3 30 min
Woensdag 16 november Controle van spelling 30 min
Woensdag 16 november Aanpassen presentatie 120 min
Voor dinsdag 29 november Leren voor presentatie 180 min
Dinsdag 29 november Presentatie en afronding 30 min
90 uur
Logboek Lisanne:
Datum: Wat gedaan? Hoeveel minuten?
Vrijdag 8 April Mentorles 50 min
11-29 april Onderwerp en groep 180 min
Maandag 9 mei Inschrijven 10 min
Donderdag 12 mei Voorlichtingsles 50 min
17-20 mei Materiaal zoeken 120 min
23-25 mei Contact begeleider 120 uur
Woensdag 25 mei Plan van aanpak gemaakt 120 uur
26-30 mei Feedback op plan van aanpak 30 min
Zondag 14 mei Boek Van Lucia de B. gelezen 140 min
Maandag 15 mei Boek van Lucia de B. uitgelezen 180 min
Woensdag 17 mei Boek Lucia de B. levenslang en
tbs gelezen
120 min
Donderdag 18 mei Boek Lucia de B. levenslang en
tbs gelezen
45 min
Zaterdag 20 mei Boek Lucia de B. levenslang en
tbs gelezen
50 min
Zondag 21 mei Boek Lucia de B. levenslang en
tbs gelezen
90 min
Donderdag 25 mei Boek Reconstructie van een
gerechtelijke dwaling gelezen
120 min
Donderdag 1 juni Boek Reconstructie van een 55 min
gerechtelijke dwaling gelezen
Dinsdag 6 juni Boek Reconstructie van een
gerechtelijke dwaling gelezen
27
120 min
Woensdag 22 juni: Beoordelingsgesprek 1 20 min
Donderdag 23 juni: Mailen voor interview naar
personen. Voor deelvraag 4
60 min
Zaterdag 25 juni: Mailen voor deelvraag 4 en 150 min

Woensdag 29 juni:
vragenlijst opstellen voor
Naar rechtbank in Arnhem 570 min
Vrijdag 1 juli: Grootste helft van deelvraag 3
gemaakt (hoofdstuk 1 en stukje
van 2)
360 min
Zaterdag 2 juli: Deelvraag 3 afgemaakt.
(hoofdstuk 2 en conclusie en
opmaak)
185 min
Maandag 4 juli: Met meneer Willems
geïnterviewd via telefoon.
40 min
Maandag 4 juli: Ruim uur gewerkt aan
deelvraag 4 begin.
65 min
Vrijdag 8 juli: Ruim uur gewerkt aan
deelvraag 4 het eind.
70 min
Vrijdag 8 juli: Vragenlijst voor hoofdstuk 3 van
deelvraag 3 opgesteld.
50 min
Zaterdag 9 juli: Vragen van Metta de Noo met
haar antwoorden ingevoegd.
20 min
Maandag 22 augustus: Alle deelvragen bij elkaar
gevoegd, bekeken en verbeterd
130 min
Woensdag 24 augustus: Samen op school aan pws
gewerkt
60 min.
Woensdag 24 augustus: Uur gewerkt aan pws, opmaak
gedaan en laatste dingen.
60 min.
Donderdag 25 augustus: Gesprekje gehad over pws. 15 min.
Donderdag 1 september: Alle fouten verbeterd (na
feedback van DyA)
180 min.
Woensdag 6 september: Enquête maken en verspreiden
op school
150 min.
Donderdag 7 september: Enquête verder verspreiden 160 min.
Vrijdag 8 september: Optellen van enquêtes en
verbanden leggen
75 min.
Dinsdag 13 september: grafieken gemaakt bij enquête. 180 min.
Donderdag 22 september: Beoordelingsgesprek 30 min
Donderdag 22 september: Samen pws aangepast na
feedback
60 min
Donderdag 22 september: PWS afronden 330 min
Vrijdag 23 september Presentatie gemaakt 240 min
Dinsdag 1 november: Alle feedback aangepast 180 min.
Dinsdag 8 november Laatste dingen veranderd 120 min.
Maandag 14 november Derde beoordelingsgesprek 30 min.
Maandag 14 november Laatste kritiek veranderd 30 min.
Woensdag 16 november Laatste controle 30 min.
Woensdag 16 november Aanpassen presentatie 120 min.
Voor dinsdag 29 november Presentatie leren 180 min.
Dinsdag 29 november Presentatie en afronding 30 min.
91 uur
28

3. Plan van aanpak:
Hoofdvraag: Welke invloed hebben gerechtelijke dwalingen op het vertrouwen van de
Nederlandse burger in het Nederlandse rechtssysteem?
Deelvragen:
1. Hoe zit het Nederlandse rechtssysteem in elkaar?
2. Hoe kan het dat gerechtelijke dwalingen mogelijk zijn in ons rechtssysteem?
3. Hoe kon er een gerechtelijke dwaling optreden in de zaak Lucia de B.?
4. Hoe denken deskundigen in het recht over het vertrouwen in het Nederlandse
rechtssysteem?
5. Hoe zit het met het vertrouwen van de Nederlandse burgers in het Nederlandse
rechtssysteem?
4-8 april Mentorles 50 min
11-29 april Onderwerp en groep 180 min
9-10 mei Inschrijven 10 min
11-13 mei Voorlichtingsles 50 min
17-20 mei Materiaal zoeken 120 min
23-25 mei Contact begeleider 120 uur
Mei Plan van aanpak maken 120 uur
26-30 mei Feedback op plan van aanpak 30 min
Voor zomervakantie 3 boeken lezen 3x 5 uur = 900 min
7-16 juni Beoordelingsgesprek 1 50 min
29 juni Naar Rechtbank in Arnhem 350 min
In zomervakantie Marijne deelvraag 1 en 2 Allebei 15 uur = 900 min
maken, Lisanne deelvraag 3, 4
22-26 augustus Elke dag op school werken aan
voorkant, inleiding, en punten
die in zomervakantie gemaakt
zijn op elkaar instellen.
29
500 min
29 augustus tot herfstvakantie 1 middag per week op school
en dan vragen voor enquête
maken voor deelvraag 5 en de
enquêtes verspreiden.
500 min
3-7 oktober Beoordelingsgesprek 2 30 min
15-23 oktober (herfstvakantie) Enquête optellen en grafieken
bij maken
480 min
23-30 oktober Marijne: slot en literatuurlijst 180 min
maken. Lisanne conclusie maken
16 november Inleveren concept
16-30 november Powerpoint en presentatie
maken
300 min
17-21 november Beoordelingsgesprek 3 30 min
30 november Inleveren eindversie pws!
7 december Presentatieavond 15 min
7 december Beoordeling presentatie pws 20 min
16 december Eindbeoordeling pws 20 min

4. Bronnenkritiek:
- Boek van Metta de Noo: Er werd mij verteld over Lucia de B.
Dit boek is geschreven door Metta de Noo. Zij zat ook in de zorg. Ze trok zich het lot
van Lucia aan. Ze begon verder te onderzoeken hoe deze zaak in elkaar stak, en
heeft veel voor Lucia betekend. Het is wel enigszins standplaatsgebonden, omdat
Metta ervan overtuigd was dat Lucia onschuldig was. Dus het boek is alleen van die
kant belicht. Verder is het wel betrouwbaar, omdat Metta echt uitgezocht heeft, wat ze
schreef. Ze zit zelf ook in dat vak, dus weet er veel van af. Deze bron past goed in ons
onderzoek omdat het over Lucia de B. gaat en de fouten die gemaakt zijn door de
rechtbank.
- Boek van Ton Derksen: Reconstructie van een gerechtelijke dwaling.
Dit boek is geschreven door Ton Derksen. Een deskundige in het recht. Daardoor is
deze informatie wel betrouwbaar en deskundig, omdat hij weet waar hij het over
heeft. Het is wel standplaatsgebonden, omdat hij, net als zijn zus (Metta de Noo) er
van overtuigd is dat Lucia onschuldig is. Het is dus helemaal geschreven vanuit zijn
oogpunt. Later is dit boek ook gebruikt bij de overweging om Lucia vrij te spreken. Dit
boek past uitstekend in ons onderzoek, omdat hij duidelijk aangeeft wat fout is gegaan
in de zaak Lucia de B.
- Criminaliteit en rechtsstaat. Maatschappijleer lesboek: Dit boek is ons lesboek dus
nemen we aan dat deze informatie op feiten berust, en er geen sprake is van
standplaatsgebondenheid maar volledige deskundigheid.
- Interviews: Rusten op meningen van de geïnterviewde. De mensen die wij geïnterviewd
hebben, zijn wel deskundig in het recht, dus het is wel deskundig. Het kan wel
standplaatsgebonden zijn, omdat het vanuit een persoon komt, die een standpunt
heeft. Deze interviews voegen toe aan ons onderzoek omdat hier mensen die
deskundig zijn op dat gebied spreken.
- http://www.cijfers.net/enquete_2010.html: Wel betrouwbaar, omdat dit een vraag is
die op internet geplaatst is, en mensen die ingevuld hebben. Hij is dus wel
betrouwbaar de bron op zich, maar het is niet te controleren of de mensen het serieus
ingevuld hebben. Het is voor ons een goede bron omdat we dan kunnen vergelijken
met onze eigen uitkomsten van de enquête.
- http://www.incassatie.nl/: deze site is opgebouwd, uit informatie uit verschillende
andere bronnen. Het is dus niet goed controleerbaar of deze informatie wel echt klopt.
Maar we hebben veel achtergrondinformatie, ook uit de boeken van Metta de Noo en
Ton Derksen, ook over de cassatie, dus weten dat deze gegevens op feiten berusten.
De bron is ook niet verouderd, daar is verder geen verandering in gebracht.
- http://www.netwerk.tv/uitzending/2010-04-14/lucia-de-berk-vrijgesproken: Deze
site is van een tv net. Dit lijkt wel betrouwbaar, maar dat is niet helemaal te
controleren. Toch is de informatie die wij van deze site gehaald hebben, betrouwbaar,
omdat het op feiten berust, en feiten zijn niet standplaatsgebonden of verouderd.
- www.rechtspraak.nl: Deze bron is betrouwbaar, omdat het de officiële site de rechtbanken,
gerechthoven, CRvB, CBb, Hoge Raad en Raad voor de rechtspraak is. Deze informatie berust
dus op feiten, en is door deskundigen gemaakt. Het is op feiten gebaseerd dus niet
standplaats gebonden.
- http://www.sp.nl/justitie/: Dit is een internetsite van een politieke partij. Dit dus is wel
standplaatsgebonden, omdat het vanuit hun visie is verteld. Daardoor kan het wat
30

minder betrouwbaar zijn, maar het is wel een goede bron voor ons, omdat we bij
meerdere bronnen, dingen van verschillende kanten kunnen belichten.
- http://www.terechtgesteld.nl/?p=36: deze bron was een artikel over het vertrouwen in
de rechtsstaat, dat is voor ons een goede bron omdat we dan kunnen vergelijken wat
andere bronnen daarover zeggen, en het dus van verschillende kanten kunnen
belichten. Ook is dit wel een betrouwbare bron, omdat het van het Sociaal cultureel
Planbureau is. Het is wel enigszins standplaatsgebonden, omdat de schrijver hierin zijn
mening geeft, maar het is ook wel betrouwbaar omdat veel gegevens in deze bron op
feiten berusten.
- http://www.rechtspraak.nl/Organisatie/CRvB/RegelsEnProcedures/Documents/Vertrou
wenindedemocratischerechtsstaat.pdf: Deze site is wel betrouwbaar. Want het is de
officiële site van rechtbanken, gerechtshoven, CRvB, CBb, Hoge Raad en raad voor de
rechtspraak. Niet iedereen kan er dus zomaar wat opzetten.
- http://www.scp.nl/dsresource?objectid=20940&type=org: Ook deze site is
betrouwbaar, want het is gewoon een site van de overheid. Die is dus helemaal goed
beschermd tegen indringers.
- www.luciadeb.nl/metta/LezingZwolle18-5-2011.ppt. Deze bron is erg betrouwbaar,
omdat het een lezing was die werd gehouden in Zwolle. Het is wel standplaats
gebonden omdat de persoon die deze lezing hield denkt dat Lucia onschuldig is.
- Wikipedia.nl: Deze bron is niet heel betrouwbaar, want iedereen kan toevoegen wat
hij wil. Toch is de informatie die wij van deze site genomen hebben, meestal wel juist,
omdat we uit achtergrond informatie wel weten wat het ongeveer is, dus weten dat die
informatie wel op feiten berust. Deze bron is voor ons vooral van belang geweest om
wat algemene informatie van af te halen, omdat je dat daar veel vindt.
- Enquête: Als je per persoon kijkt standplaats gebonden, omdat iedereen zijn eigen
standpunt heeft. Maar als je naar uiteindelijke uitkomsten kijkt, is het niet echt
standplaatsgebonden, omdat mensen met verschillenden meningen dit ingevuld hebben.
Verder rust het niet op feiten, want het zijn de meningen van mensen. Deze bron was
voor ons heel belangrijk, omdat daar eigenlijk het onderzoek op gebaseerd was.
- Rechtbank: We zijn naar de rechtbank geweest, daar hebben we met veel mensen
gesproken, rechtszaken bijgewoond en veel gehoord. De informatie die we daar
gehoord hebben is enigszins verwerkt in ons onderzoek. Dit zijn alleen maar feiten.
31

5. Achtergrond informatie:
Lucia Isabella Quirinaal de Berk (Den Haag, 22 september 1961), in de Nederlandse media
voorheen aangeduid als Lucia de B., is een Nederlandse verpleegkundige die door een
justitiële dwaling in maart 2003 door de rechtbank in Den Haag werd veroordeeld tot een
levenslange gevangenisstraf en die, nadat de zaak was heropend in 2008, werd
vrijgesproken in 2010. Het unieke aspect in de zaak van Lucia de Berk is dat oorspronkelijk
werd aangenomen dat er sprake was van meerdere misdrijven, terwijl uit de uiteindelijke
uitspraak van het Gerechtshof in Arnhem blijkt dat er in het geheel geen misdrijven hebben
plaatsgevonden. De justitiële dwaling zag niet op de persoon van de dader, maar op de
feiten, de feiten waren ten onrechte gekwalificeerd als moord dan wel poging tot moord.
Lucia werd in eerste instantie verantwoordelijk gehouden voor vijf moorden en twee pogingen
tot moord [1] op ziekenhuispatiënten die aan haar zorg waren toevertrouwd. In juni 2004
veroordeelde het gerechtshof in Den Haag haar in hoger beroep voor zeven moorden en drie
pogingen tot moord tot levenslang én TBS. Een extreme straf, die na cassatie in maart 2006
door het hof in Amsterdam in juni 2007 werd omgezet in levenslang.
De veroordeling van Lucia de Berk was volgens Metta de Noo en haar broers Ton en Bram
Derksen een justitiële dwaling. Zij gingen in december 2005 met hun onderzoeksanalyse naar
de media. Een groeiende groep wetenschappers ondersteunde hun onderzoek en betuigde
dat de door justitie gehanteerde onderzoeksmethodes niet wetenschappelijk verantwoord
waren. Ton Derksen diende in augustus 2006 een verzoek in bij de commissie-Buruma voor
toelating tot de Commissie Evaluatie Afgesloten Strafzaken (CEAS). Dit heeft tot hernieuwd
justitieel onderzoek geleid. De achtereenvolgende onderzoekscommissies van professor
Buruma, CEAS-Grimbergen, advocaat-generaal Knigge en de Hoge Raad concludeerden dat
er tijdens de rechtsgang sprake was geweest van ernstige tekortkomingen.
Het hoofdbewijs - de digoxinevergiftiging - bleek inmiddels niet langer houdbaar te zijn. Het
desbetreffende kindje is volgens het onderzoek van Knigge en de Hoge Raad op een
natuurlijke wijze overleden. Verder sprak uit het onderzoek van de Hoge Raad ernstige twijfel
over de bewijsvoering in de andere ten laste gelegde zaken. Deze zijn door het Haagse Hof
via een zogeheten schakelbewijs aan de digoxine-vergiftigingszaak gekoppeld.
Lucia de Berk is na ruim zes jaar gevangenschap in april 2008 op last van de minister van
Justitie vrijgelaten. Hij achtte vooruitlopend op de uitspraak van de Hoge Raad niet langer
redenen aanwezig tot voortzetting van de hechtenis.
Op 7 oktober 2008 heeft de Hoge Raad de zaak heropend. De zaak-Lucia de Berk werd
verwezen naar het gerechtshof in Arnhem. Op 17 maart 2010 werd door het OM vrijspraak
geëist voor alle haar tenlastegelegde levensdelicten en de pogingen daartoe. [2] Op 14 april
2010 werd De Berk definitief vrijgesproken van moord en poging tot moord. [3] [4] "In alle
gevallen kan men spreken van natuurlijk overlijden", aldus de uitspraak.
De zaak-Lucia de Berk
Naar aanleiding van het overlijden van een baby in het Juliana Kinderziekenhuis (JKZ) in Den
Haag werd op 4 september 2001 aangifte gedaan van een mogelijke onnatuurlijke dood. De
aanwezigheid van De Berk bij het sterven van het kindje werd als verdacht aangemerkt. Zij
zou opvallend vaak in de buurt zijn geweest van sterfgevallen en reanimaties. Er deden in het
ziekenhuis vreemde verhalen over haar de ronde.
De directeur van het JKZ, Paul Smits, maakte op 11 september (de dag van 911) tijdens een
persconferentie (o.a. uitgezonden op Radio-West) bekend dat een verpleegkundige betrokken
32

was bij meerdere verdachte sterfgevallen en reanimaties. Hij betuigde daarbij nadrukkelijk
zijn deelneming aan de nabestaanden en aan het ziekenhuispersoneel. Op 17 september
deed het ziekenhuis zelf officieel aangifte (en dus niet de ouders). Het onderzoek van de
medische dossiers door het ziekenhuis leidde tot de conclusie dat er in de periode van
september 2000 tot september 2001 negen overlijdens en reanimatieincidenten hadden
plaatsgevonden, die onverwacht en medisch onverklaarbaar waren. Lucia de Berk was
daarbij steeds in de buurt geweest. Ook in de andere ziekenhuizen, waarin Lucia de Berk
vanaf 1997 als verpleegkundige werkzaam was geweest, werd onderzoek gedaan naar
sterfgevallen die mogelijk onverklaarbaar waren. Het Leijenburg, RKZ- en PEN-ziekenhuis
kwamen ieder met een lijst met verdachte sterfgevallen tijdens de diensten van Lucia. Het
totale onderzoek betrof aanvankelijk dertig sterfgevallen en incidenten. Al vrij snel kwamen
de meeste daarvan te vervallen. Voor alle sterfgevallen was ten tijde van het overlijden een
verklaring van natuurlijke dood getekend. Van de incidenten was geen melding gedaan.
Vanaf 5 september begonnen de verhoren en het onderzoek. De Berk werd direct de toegang
tot het ziekenhuis ontzegd. In de snel daarop volgende ontslagzaak van het ziekenhuis tegen
De Berk getuigden veertien verpleegkundigen en artsen, dat De Berk een goede en prettige
collega was. In het functioneringsgesprek van augustus 2001 werd gesproken van een goed
teamlid, kundig en betrokken in haar werk. De rechter oordeelde dat het ziekenhuis 100.000
gulden aan De Berk diende te betalen in het geval dat ze onschuldig bleek te zijn. Het JKZ
maakte de voorlopige berekening, dat Lucia een kans van 1 op 7 miljard had zó vaak
betrokken te zijn geweest bij een sterfgeval en/of incident. Met dit uitgangspunt dat Lucia niet
toevallig aanwezig was geweest bij zo veel onverklaarbare sterfgevallen, werd door de
politie het onderzoek gestart. De familie van De Berk heeft later verklaard zich door de
politie overvallen te hebben gevoeld. Met name haar moeder en zus gaven aan dat de politie
gebruik heeft gemaakt van de ruzieachtige sfeer in de familie om negatieve verklaringen
over De Berk te verkrijgen.
Begin jaren 70, toen het gezin De Berk nog samen in Canada woonde, is het huis van de
familie afgebrand. De Canadese politie maakte rapport op en stelde dat de oorzaak
kortsluiting was. Lucia de Berk was ten tijde van de brand niet thuis. Door het (Nederlandse)
OM werd zij in 2001 opeens als potentieel verdachte van brandstichting beschouwd.
Nederlandse rechercheurs reisden af naar Canada om De Berks verleden te onderzoeken.
Door een Amerikaanse deskundige op het gebied van "serial killers" (Brantley) werd de brand
gezien als passend bij het profiel van De Berk als seriemoordenares.
De politie vond bij huiszoeking dagboeken en schriften, waarin Lucia had geschreven. Daarin
stond een verhaal dat ging over een moord op een hoerenloper. Deze tekst kreeg in het
verdere onderzoek zijn eigen identiteit als de “moord tekst” en werd in het proces als waar
gebeurd dagboekfragment gebruikt. De Canadese recherche werd naar aanleiding van dit
verhaal gevraagd onderzoek te doen. Dat leverde geen enkel spoor op naar een mogelijke
verdwijning. "Was het geen fictie?" was de conclusie. De Berk en haar broer hebben
aangegeven graag Stephen King te lezen. De broer beschreef zijn zuster als een
boekenwurm. Samen hadden ze wel eens geprobeerd iets in die stijl te schrijven. Aan de
rapporten van de Canadese Recherche is weinig aandacht geschonken.
De politie arresteerde De Berk op 13 december 2001, terwijl ze aan het sterfbed van haar
opa zat. Er was een hechte band tussen de grootouders en Lucia. Zij verpleegde haar opa al
langere tijd. Toen de politie bij het afluisteren van Lucia's telefoon iets over het geven van een
medicijn had gehoord, besloot men om haar onmiddellijk te arresteren.
33

6. Interviews.
Interviews aan deskundigen:
R = Rechter
O = Officier van Justitie
A = Advocaat
W = Meneer Willemsen (Rechter)
- Bent u betrokken bij het Nederlandse recht, zo ja, op wat voor manier?
G: Ja, als griffier.
R: Ja, als rechter.
O: Ja, als officier van Justitie
A: Ja, als advocaat
W: Ja, als rechter, en ben ook vicepresident van het gerechtshof Amsterdam.
- Hoe kijkt u tegen het Nederlandse recht aan?
R: Goed doordacht, ook voor slachtoffers
O: Positief.
A: Nederlandse rechtssysteem is wel eerlijk, maar het OM krijgt wel steeds meer macht.
W: Ontwikkeld rechtssysteem
- Is het Nederlandse rechtssysteem volgens u betrouwbaar? Waarom wel of niet?
R: Ja.
O: Ja.
A: Ja, maar de uitvoering maakt soms wel onbetrouwbaar.
W: Nee.
- Hebt u wel eens te maken gehad (in uw werk misschien) met een gerechtelijke
dwaling?
R: Nee.
O: Nee.
A: Nee.
W: Niet dat het bekend is.
- Kunt u zich de rechtszaak rond Lucia de B. nog herinneren?
R: Ja.
O: Ja.
A: Ja.
W: Ja.
- Was er een verband tussen u en deze rechtszaak, zo ja, wat voor verband?
R: Nee.
O: Nee.
A: Nee.
W: Nee.
- Waar zat volgens u in deze zaak de dwaling?
R: Bij de verkeerde bewijsvoering
O: Onderzoek gegevens onjuist geïnterpreteerd.
34

A: Waarde gehecht aan bewijs dat geen bewijs is.
W: Deskundigen inbreng was niet kritisch.
- Hebt u zich ingezet voor deze rechtszaak, zo ja, op welke manier?
R: Nee.
O: Nee.
A: Nee.
W:
- Hebt u het boek dat Lucia zelf heeft geschreven wel eens gelezen, zo ja, wat vond
u van de wijze waarop alles is verlopen (zoals zij het beschrijft)?
R: Nee.
O: Nee.
A: Nee.
W: Nee.
- Wat doet een gerechtelijke dwaling volgens u met ‘deskundige in het recht’ zoals
rechters, advocaten enzovoorts?
R: Ophef binnen rechtssysteem, rechters sneller navraag doen naar statistische
gegevens.
O: Men schokt en wordt voorzichtiger.
A: Niet zoveel, je bent in ieder geval wel voorzichtig.
W: je wordt voorzichtiger waardoor er teveel vrijspraak kan optreden.
- Wat doet een gerechtelijke dwaling volgens u met het vertrouwen van de burgers
in het Nederlandse rechtssysteem, en waarom?
R: Schaad het vertrouwen, meer publiciteit. Media hebben hier grote rol in.
O: Dalen.
A: Veel, het vertrouwen daalt.
W: Daalt.
- Hoe zit het volgens u over het algemeen met het vertrouwen in onze rechtsstaat bij
Nederlandse burgers?
R: Veel vertrouwen van burgers
O: Veel vertrouwen.
A: Twijfelachtig, dat komt door de media.
W: Groot.
- Waardoor kan dit vertrouwen dalen?
R: Negatieve publiciteit
O: Door de media.
A: Media.
W: Fouten, media,
- Waardoor kan dit vertrouwen stijgen?
R: Positief in media.
O: Als er weinig dwalingen voorkomen.
A: Als media voorzichtiger is.
W: Rechters hun werk goed doen.
- Wat vindt u goed aan het Nederlandse rechtssysteem?
R: Er zijn duidelijke wetten.
O: Iedereen kan er terecht.
35

A: Dat er niet zulke hele hoge straffen gegeven worden, want hoge straffen werken
averechts.
W: Het heeft een hoog aanzien in de wereld.
- Wat vindt u minder goed aan het Nederlandse rechtssysteem?
R: Weet niet.
O: De dwalingen die ook worden gemaakt.
A: Dat je als je gevangenisstraf en TBS gekregen heb, eerst paar jaar in gevangenis
gezeten heb voor je tbs krijgt.
W: Niet voor iedereen toegankelijk.
- Waarom is het zo belangrijk dat rechters onafhankelijk zijn?
R: Zo blijft de rechtspraak het eerlijkste.
O: Rechtspraak ik zo rechtvaardig.
A: Zo zijn ze niet vooringenomen.
W: Zo kunnen ze zorgen dat iedereen rechtvaardig wordt behandeld.
- Zijn onafhankelijke rechters echt helemaal onafhankelijk of worden ze ook
enigszins beïnvloed door factoren zoals de media?
R: Helemaal onafhankelijk.
O: Helemaal onafhankelijk.
A: Niet helemaal onafhankelijk. Rechters horen ook berichten uit media.
W: Nee, helemaal onafhankelijk.
- Hebt u verbeter punten voor de Nederlandse rechtsstaat?
R: Nee.
O: Nee.
A: n.v.t.
W: Nee.
- Wat zijn volgens u factoren die het beeld dat de burgers vormen over een
verdachte beïnvloeden?
R: Hoe de media de verdachte presenteert.
O: Uiterlijk.
A: Gezicht, leeftijd, omstandigheden.
W: Media en het uiterlijk.
Interview aan Metta de Noo:
Hoe raakte u betrokken bij de zaak Lucia de B?
Mijn schoonzus was als chef de clinique van het JKZ nauw betrokken bij het onderzoek. Ik
merkte dat er bij het proces weinig ruimte was voor een onafhankelijke mening. “Men” was
geheel overtuigd. En “men” kende elkaar.
Omdat mijn schoonzus problemen kreeg die verbonden leken met het strafproces ben ik
beter gaan op de berichtgeving en bewijsvoering gaan letten. Als medicus begon ik me
steeds meer te verbazen over de conclusies die waren getrokken. Mijn twijfel heb ik aan
farmacologen, medici en juristen voorgelegd. Toen zij alleen maar konden beamen dat die
twijfel gegrond was, kwam na anderhalf jaar het moment dat ik met mijn familie ging
overleggen etc. Toen ging mijn broer Ton ook naar de zaak kijken.
36

Waardoor begon u te twijfelen aan de bewijsvoering van deze zaak?
In de bewijsvoering kom je stelligheden tegen die net passen bij de complexe medische
praktijk, waarin veel zaken juist niet zeker zijn, of door meerdere factoren kunnen worden
veroorzaakt.
Bijvoorbeeld beweringen “dat een kind niet zomaar dood gaat” of “de vorige keren heeft
het kind het goed doorstaan, er is dus geen reden dat hij nu in zo’n situatie zou sterven”
slaan nergens op.
Een kind kan helaas ook zomaar sterven, aan hart- of hersenaandoening. En bovendien
ging het bij het proces niet om gezonde kinderen, maar om heel zieke kinderen. Dat werd
eigenlijk steeds weggepoetst.
Wat klopte er volgens u in deze zaak niet?
Er was een vooropgezette mening, waar niemand meer van af te brengen was. Terwijl er
genoeg argumenten waren om aan die eigen mening te gaan twijfelen. Er was te weinig
distantie, en te veel bekendheid met elkaar. De betrokken artsen kenden de mensen van
het OM, kenden de deskundigen. De loyaliteit binnen de medische en juridische wereld is
groot. Justitie had hier veel meer oog voor moeten hebben.
Door het medisch beroepsgeheim bleven veel relevante gegevens bij de verdediging
onbekend. Ook de verdediging wist veel te weinig van de medische geschiedenis van de
kinderen en ouderen.
Op wat voor manier probeerde u deze fout te bestrijden?
Ik wilde zeker niet zelf in actie komen. Ik heb lang geprobeerd om achter de schermen
mensen te overtuigen dat er in deze zaak mogelijk iets ernstig mis was gegaan. Maar
niemand kon feitelijk wat doen. De advocaat van Lucia ook in eerste instantie niet; hij was
nog bezig met de Cassatie. Toen hebben mijn broers en ik besloten zelf in de publiciteit te
treden om de discussie aan te zwengelen.
Wat had dat ten gevolge?
Langzamerhand kwam er steeds meer kritiek op de procesgang. Het was een soort
sneeuwbal effect wat we teweeg brachten. Steeds meer wetenschappers en betrokkenen
wezen op mankementen, en zo vielen puzzelstukjes in elkaar.
Hoe komt het dat zo’n dwaling voor kan komen in onze rechtsstaat?
Rechters, officieren van justitie, rechercheurs zijn ook mensen die een zaak, of mensen, fout
kunnen beoordelen. Zij weten in deze tijd vaak te weinig van de specialistische
bijzonderheden van een zaak af. Er is niet in voorzien om hen bij het onderzoek door
deskundigen te laten helpen. Maar zo werd de chef de clinique van het JKZ (de
aanklagende partij) als het ware de coördinator van het onderzoek, omdat de juristen niet
veel van die medische taal en praktijk begrepen. In haar plaats had natuurlijk een
onafhankelijke medicus het OM moeten helpen om het onderzoek te coördineren, om te
helpen bij de vraagstelling aan betrokkenen en deskundigen.
Wat mijns inziens echt verwijtbaar is, is dat men deskundigen aantrok die men persoonlijk
kende, en niet wetenschappers die op dat vakgebied de beste kennis hadden. Zo was de
37

zgn statistische deskundige niet eens statisticus, en de toxicoloog niet goed bekend met de
stof digoxine.
Ook zijn veel onjuiste verhalen over Lucia niet rechtgezet. Is men blijven doorgaan haar te
beschuldigen van dingen die ze niet gedaan kon hebben. De toonzetting van ziekenhuis,
OM en rechters was veel te gekleurd.
Hoe kunnen in het voortaan zulke dwalingen bestreden worden?
1. onafhankelijkheid en distantie bij elk juridisch proces; geen dadergericht
onderzoek, maar feiten gericht
2. wetenschappelijke ondersteuning bij juridisch onderzoek; voor goede
coördinatie, vraagstelling en analyse
3. deskundigen uitkiezen op basis van hun specifieke deskundigheid. Een
deskundigen register, zoals dat vorig jaar is ingesteld, kan juist de kans op “
niet up to date zijn”, en “bevriend zijn met” vergroten.
4. Equality of arms moet gewaarborgd worden, ook bij medische zaken.
5. Een novum ( een nieuw feit, dat de rechter ten tijde van het proces niet bekend
was) is nu de enige mogelijkheid om herziening van een zaak aan te vragen.
Het feit dat een rechter (een deskundige) een onjuiste beoordeling heeft
gemaakt moet m.i. ook een reden voor herzieningsaanvraag zijn. En daarbij
zouden net als in Engeland en Denemarken wetenschappers betrokken moeten
worden.
Wat voor invloed had de media op deze rechtszaak?
Heel veel. De media hebben gesmuld van deze zaak. Lucia was de Nederlandse Dutroux,
de seriemoordenares van de eeuw.
De media hebben zich weinig kritisch opgesteld naar justitie. En ook nu merk je dat nog al
wat media liever maar niets meer over deze zaak schrijven, omdat menig redacteur nog
steeds denkt dat hij vroeger toch wel gelijk kon hebben gehad…
De media zouden er goed aan doen een echte analyse aan deze zaak - over het ontstaan
van deze dwaling, over de dwarsverbindingen, de beïnvloeding- te wijden.
Wanneer begon u met het schrijven van uw boek?
In september 2009 toen het nog heel onzeker was of Lucia vrijgesproken zou worden. De
fabels over haar bleven hardnekkig circuleren. Die wilde ik ontkrachten. Bovendien wilde
ik ook zo waarheidsgetrouw vertellen hoe de zaak tot een herzieningsproces was
gekomen. Ook dat vulden de media zelf wel vaak heel gemakzuchtig in. Ik werd vaak als
vriendin van Lucia aangeduid. Terwijl ik haar helemaal niet kende etc.
Wat voor invloed heeft uw boek (gehad)?
Het boek van Ton is geschreven in 2006 en heeft als leidraad gediend bij het
herzieningsproces. Het heeft zeker veel invloed gehad.
Mijn eigen boek heeft weinig aandacht gehad. Maar ik merk dat er steeds meer
aanvragen voor lezingen over het boek komen, omdat men toch door het boek meer gaat
realiseren dat we over ons rechtssysteem moeten praten.
38

Zou u bij een volgende dwaling weer zoiets opzetten om de verdachte te redden?
Dat kan je niet zo stellen. Deze zaak zou ik inderdaad weer zo doen, omdat ik niet anders
kon. Maar het kost ongelooflijk veel energie om zoiets te doen. Je rolt er in…
Wat kan Nederland leren van deze gerechtelijke dwaling?
Zie de verbeterpunten.
We moeten beseffen dat als er niks verandert iedereen in een dergelijk nachtmerrie kan
belanden zoals dat Lucia is overkomen. Daar moet ook op politiek niveau over gesproken
worden.
Lucia is voor haar hele leven ernstig beschadigd door deze zaak. En niet zij alleen. Ook de
nabestaanden, ook Lucia’s dochter en man; etc.
7. Enquête:
Enquête met uitkomsten..
Wat doet een gerechtelijke dwaling met het vertrouwen van de Nederlandse burgers in het
Nederlandse rechtssysteem?
Wij, Marijne ter Maaten en Lisanne den Hartog, onderzoeken de bovenstaande vraag voor
ons profielwerkstuk. Daarom hebben wij deze enquête opgesteld. Wij hopen dat u dit serieus
wilt invullen, zodat we een goed beeld krijgen van het vertrouwen van de Nederlandse
burgers in het Nederlandse rechtssysteem. Omcirkel de letter voor het juiste antwoord.
Bij voorbaat hartelijk dank!
Deel 1: Algemene vragen.
Vraag 1. Weet u hoe ons Nederlandse rechtssysteem in elkaar steekt?
A. Ja. (71%)
B. Nee. (29%)
Vraag 2. Weet u wat een gerechtelijke dwaling is?
A. Ja.(87%)
B. Nee.(13%)
Vraag 3. Vind u dat een gerechtelijke dwaling moet kunnen in een rechtssysteem?
A. Ja.(14%)
B. Nee. (86%)
Als casus bij ons werkstuk, hebben wij de gerechtelijke dwaling rond de zaak Lucia de B
genomen, de haagse verpleegster die patienten vermoord zou hebben..
39

Vraag 4. Kunt u zich deze zaak nog herrineren?
A. Ja.(90%)
B. Nee.(10%)
Deel 2: Het vertrouwen in het rechtssysteem.
Vraag 5. Heeft u een groot vertrouwen in ons Nederlandse rechtssysteem?
A. Ja.(59%)
B. Nee.(41%)
Vraag 6: Heeft een gerechtelijke dwaling invloed op uw vertrouwen in het Nederlandse
rechtssysteem?
A. Ja.(78%)
B. Nee.(22%)
Vraag 7: Denkt u dat het vertrouwen van de gemiddelde Nederlandse burger zal dalen bij
een gerechtelijke dwaling?
A. Ja.(95%)
B. Nee.(5%)
Vraag 8: Zal het vertrouwen in de Nederlandse rechtsstaat stijgen als het lang goed gaat
in het recht?
A. Ja.(96%)
B. Nee.(6%)
Deel 3: Gerechtelijke dwaling in de zaak Lucia de B.
We hebben als casus in ons werkstuk de gerechtelijke dwaling in de zaak Lucia de B.
genomen.
Vraag 9: Heeft u de zaak van Lucia de B. gevolgd?
A. Ja.(68%)
B. Nee.(32%)
Vraag 10: Gelooft u in de onschuld van Lucia de B?
A. Ja.(51%)
B. Nee.(49%)
Vraag 11: Is uw mening over de schuld van Lucia de B. verandert tussen de tijd dat ze
beschuldigd werd en de tijd dat ze vrij gesproken werd?
A. Ja.(42%)
B. Nee.(58%)
40

Vraag 12: Toen deze zaak op een gerechtelijke dwaling uitliep, is uw vertrouwen in de
Nederlandse rechtsstaat toen gedaald?
A. Ja.(57%)
B. Nee.(43%)
Hartelijk dank voor het invullen!
Marijne en Lisanne.
8. Artikels:
De Nederlandse rechtsstaat; een kwestie van vertrouwen
Door Joost Bekink ⋅ 30 June 2008 ⋅
Recent onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau (hierna: SCP) heeft uigewezen dat 61
procent van de Nederlandse bevolking van vijftien jaar en ouder vertrouwen heeft in justitie en het
nationale rechtssysteem. Hiermee staat Nederland op de vierde plek van alle EU-lidstaten.
Wanneer bij verkiezingen iemand 61 procent van de stemmen behaalt, dan heeft diegene de
verkiezingen glansrijk gewonnen; wordt bij een tentamen door 61 procent van de studenten een
voldoende gehaald, dan wordt geconcludeerd dat het tentamen goed is gemaakt. Dat 61 procent
van de bevolking vertrouwen heeft in het rechtssysteem is mooi. Het spreekt mijns inziens echter
vanzelf dat de rechtsstaat niet op haar lauweren mag gaan rusten, maar moet proberen het
percentage te verhogen (immers: het hoogste plekje op het podium is veel mooier dan de vierde
plek). Er zijn in Nederland mensen die stellen dat er de afgelopen jaren sprake is van een sterke
daling in het vertrouwen in het hele systeem en dat deze daling door invoering van
lekenrechtspraak is om te buigen in een stijging. Dit roept een aantal vragen op. Zo is er de
vraag, of er daadwerkelijk sprake is van een daling van vertrouwen in de afgelopen jaren, en zo
ja, waar daling dan aan ligt. 31
6,5 jaar zat Lucia de B. onschuldig in de gevangenis… Heb jij nog vertrouwen in het Nederlandse
rechtssysteem?
A) CDA’er Maxime Verhagen formuleerde het ooit zo: ‘liever 10 onschuldige in de
gevangenis dan 1 onschuldige op straat.’ Dus Nee, ik heb geen enkel vertrouwen in het
rechtssysteem (48,06%)
B) Ja, als de vrijspraak van Lucia iets duidelijk heeft gemaakt werkt het systeem dus wel:
fouten worden uiteindelijk altijd hersteld (32,16%)
C) Sssst nu even niet. Ik heb zo net een sirene gehoord, dus verstop ik mij nu onschuldig in de
gangkast (10,72%)’
D) Nou en of! Ik heb vreselijke dingen uitgehaald, en ben nooit veroordeeld! (9,06%) 32
3.3 Factoren die van invloed zijn op het vertrouwen in de rechtspraak
In de factoren die van invloed zijn op het vertrouwen in de rechtspraak kan een
analytisch onderscheid gemaakt worden tussen:
A kenmerken van individuen die meer of minder vertrouwen;
B kenmerken van de institutie zelf die meer of minder aanleiding geven om te
31 www.terechtgsteld.nl/?p=36
32 http://www.cijfers.net/enquete_2010.html
41

vertrouwen;
C kenmerken van de cultuur of de omgeving waarin het meer of minder gebruikelijk
is vertrouwen te hebben;
D activiteiten van de institutie en relationele aspecten die vertrouwen genereren.
In de literatuur en onderzoek naar het vertrouwen in de rechtspraak ligt de nadruk
op de factoren c en d. Het gaat dan om de rol van brede maatschappelijke ontwikkelingen
enerzijds en kenmerken van het werk en de werkwijze, als de effectiviteit en
de overdracht van informatie en de communicatie anderzijds.
Zo is het vertrouwen in de rechtspraak in Nederland regelmatig in verband gebracht
met brede maatschappelijke ontwikkelingen die een negatieve uitwerking op het
vertrouwen hebben. Hierin wordt vaak gewezen op de rol van individualisering en het
afnemen van sociale bindingen (Van Dijk 2003; De Roos 2003; Malsch 2004). Malsch
(2004) spreekt over de ontwikkeling dat er een minder directe afhankelijkheid van
mensen van hun directe omgeving is ontstaan. De directe omgeving van mensen wordt
daarnaast minder gekenmerkt door algemeen geldende codes. Hierdoor is moraliteit
in sterke mate een kwestie van individuele verantwoordelijkheid geworden. Tegelijkertijd
zouden burgers hogere verwachtingen hebben gekregen van de overheid. 33
VERTROUWEN IN DE DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT
Dames en heren,
200 jaar rechterlijke macht in Nederland (1811-2011)
In 2011 gedenkt de Rechtspraak het 200-jarig bestaan van de rechterlijke macht in
Nederland.
Waarom in 2011? Omdat in 1811 de Nederlanden werden ingelijfd bij het Franse keizerrijk
onder Napoleon Bonaparte. Bij die gelegenheid werd in de Nederlanden de Franse
wetgeving
ingevoerd. Onderdeel daarvan was, als uitdrukking van de gewenste scheiding van
wetgeving,
bestuur en rechtspraak, de instelling van een onafhankelijke rechterlijke macht. Die
rechterlijke macht bestond uit vrederechters, rechtbanken, gerechtshoven en aan het hoofd in
de Nederlanden het Keizerlijk Gerechtshof in Den Haag en - uiteindelijk - het Cour de
Cassation in Parijs. In 1812 werden daaraan nog rechtbanken voor koophandel toegevoegd.
In het kader van de viering van 200 jaar rechterlijke macht in Nederland zijn er verschillende
landelijke activiteiten en manifestaties. Hoogtepunt daarvan moet worden een plechtige
bijeenkomst in de Ridderzaal in Den Haag op 11 november 2011, die zal worden bijgewoond
door Hare Majesteit de Koningin. De afzonderlijke rechterlijke colleges, waartoe sinds 1903
ook de Centrale Raad van Beroep behoort, besteden elk op hun eigen wijze eveneens
aandacht
aan deze mijlpaal.
De kritische toehoorder zal zich, niet zonder grond, afvragen: waarom 1811? En niet 1813,
waarin na de Slag bij Waterloo het Hoog Gerechtshof der Vereenigde Nederlanden werd
ingesteld? Of 1815, waarin na het Congres van Wenen het Koninkrijk der Nederlanden in het
leven werd geroepen en instelling van een Hoge Raad der Nederlanden in de Grondwet
werd
neergelegd? Of 1838, waarin de Wet op de rechterlijke organisatie tot stand kwam en de
Hoge
Raad der - nog steeds - Nederlanden daadwerkelijk werd ingesteld? Of, juist de andere kant
op, waarom niet de Bataafse Staatsregeling van 1798 of de Staatsregeling van 1801 als
beginpunt genomen? Toegegeven, dat had allemaal gekund, maar ook geschiedenis is kiezen.
En wij hebben gekozen voor 1811 als het jaar waarin de rechterlijke macht haar moderne rol
33 http://www.scp.nl/dsresource?objectid=20940&type=org
42

in de rechtsstaat begint te spelen.
Onder de titel Vertrouwen in de democratische rechtsstaat wil ik, als publieke bijdrage van de
Centrale Raad van Beroep aan de viering van 200 jaar rechterlijke macht in Nederland,
graag
het volgende onder uw aandacht brengen.
De rechtsstaat
“Nederland is een democratische rechtsstaat”. Deze zin vinden we terug in heel wat
studieboeken over het Nederlandse staats- en bestuursrecht.
Maar wat verstaan we eigenlijk onder rechtsstaat; wanneer is een staat een rechtsstaat? In de
eerste plaats moet sprake zijn van, wat we noemen, de rule of law. Dat wil zeggen: de
gebondenheid van de overheid (wetgevende macht en bestuurlijke macht) aan het recht.
Daarbij gaat het niet alleen om het recht van nationale oorsprong, maar ook om het recht van
internationale of zelfs bovennationale oorsprong. In het bijzonder de grondrechten
(mensenrechten, burgerrechten) zoals neergelegd in het Internationaal Verdrag inzake
Burgerrechten en Politieke Rechten, het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten
van de mens en de fundamentele vrijheden, en het Handvest van de grondrechten van de 2
Europese Unie, zijn daarbij van belang. In de tweede plaats - en dat wordt vaak vergeten -
vergt de rechtsstaat dat behalve de overheid ook de burgers zich gebonden weten aan het
recht
en daar ook naar handelen. Daarmee gaat gepaard de plicht van de overheid ten opzichte
van
de burgers om dat recht ook daadwerkelijk te handhaven (kort gezegd: rechtshandhaving.) En
ten slotte moet sprake zijn van een onafhankelijke rechterlijke macht die, binnen de grenzen
van het recht, dit alles bewaakt en waarvan de oordelen voor de wetgevende macht en de
bestuurlijke macht bindend zijn.
De wetgever, het bestuur en de rechter: een kwestie van vertrouwen
De nationale staat - en hetzelfde geldt voor bijvoorbeeld de Europese Unie - is een
gezagsorganisatie. Algemeen wordt erkend en herkend dat binnen een staat drie “machten”
werkzaam zijn: de wetgevende macht; de bestuurlijke macht; de rechterlijke macht. Samen
zijn en vertegenwoordigen deze drie machten het staatsgezag, het overheidgezag. Dat gezag
oefenen zij ten aanzien van de burgers gezamenlijk en in samenhang uit. Het is voor een goed
begrip van het vervolg van mijn betoog van belang dit laatste goed in het oog te houden.
De kern van mijn betoog is dat de rechtsstaat alleen dan goed kan functioneren, als de
burgers
vertrouwen hebben in die rechtsstaat en daarmee in de instituties die het overheidsgezag
representeren en in de personen die deze instituties vertegenwoordigen: de gezagsdragers.
Dit
betekent tegelijkertijd dat de instituties en de gezagsdagers vertrouwen moeten hebben in
elkaar en dat vertrouwen ook moeten uitdragen. Waar dit vertrouwen ontbreekt of niet wordt
uitgedragen, is het niet verwonderlijk dat het overheidsgezag ter discussie wordt gesteld en
aan erosie onderhevig is. Dat ligt zeker niet alleen aan de burgers, maar juist ook aan de
gezagsdragers zelf. Het voor de rechtsstaat zeer schadelijke gevolg hiervan is dat een steeds
groter wordende kloof ontstaat tussen dat wat de gezagsdragers doen en dat wat ze volgens
de
burgers moeten doen.
Hiermee is niet gezegd dat het voor de gezagsdragers altijd gemakkelijk is om naar deze
norm
te handelen. Zij komen elkaar immers in uiteenlopende, en soms tegengestelde, posities tegen.
In de politieke arena staan de regering en (delen van) het parlement tegenover elkaar.
Hetzelfde speelt bij de decentrale overheden (provincies, gemeenten). En de positie van de
onafhankelijke rechterlijke macht brengt mee dat zij - met name in de bestuursrechtspraak,
maar ook in de strafrechtspraak en soms in de civiele rechtspraak - oordelen geeft die
afwijken van het standpunt van de wetgevende macht en, in het bijzonder, de bestuurlijke
43

macht (respectievelijk het openbaar ministerie). Oordelen waaraan de wetgever en het
bestuur
wel gebonden zijn.
Rechtsstaat en democratie
De staat is niet alleen een gezagsorganisatie, maar - gelukkig - ook een democratische
organisatie. De politieke orde die we democratie noemen, wordt gekenmerkt door het
gegeven
dat alle burgers kunnen deelnemen aan de vormgeving van het algemeen belang. Dit
algemeen belang is de uitdrukking van de heersende en tegelijkertijd zich ontwikkelende
cultuur van de samenleving. De normen en waarden die de cultuur bepalen, zijn uiteindelijk
het resultaat van dit voortdurende en dus ook nooit afgeronde politieke debat.
Dat wat als algemeen belang wordt ervaren en gedefinieerd, vindt onder meer zijn neerslag
in
wetgeving, in recht. Het recht geeft publieke uitdrukking aan de normen en waarden van de
cultuur. En het leidt de werking ervan in goede en voorspelbare banen, zowel voor de burgers
3
als voor de instituties van de staat en de gezagsdragers. Zo bezien is het staatsgezag, dat de
instituties van de staat namens alle burgers uitoefenen, van ons allemaal en ook in het belang
van ons allemaal. Daarom is al lang geen sprake meer van uitsluitend verticale relaties tussen
overheid en burger. En daarom dient elke burger te beseffen dat hij lid is van een politieke
gemeenschap en dat hij voor het goed functioneren daarvan ook verantwoordelijkheid draagt.
Mondigheid en actief burgerschap horen daarbij. Het zich daaraan, bewust of onbewust,
onttrekken leidt tot consumentisme en ongebreideld individualisme en is uiteindelijk
schadelijk voor de democratie.
Democratie en recht, en daarmee democratie en rechtsstaat, zijn onlosmakelijk met elkaar
verbonden. Het handelen van de overheid is uiteindelijk gebaseerd op democratisch genomen
beslissingen. Wetten komen tot stand door gezamenlijke beslissingen van gekozen
gezagdragers en benoemde gezagsdragers die het vertrouwen van de gekozenen moeten
hebben. Bestuurlijke beslissingen worden genomen door benoemde gezagsdragers die het
vertrouwen van de gekozenen moeten hebben. De rechter opereert bij het nemen van zijn
beslissingen binnen de grenzen van de wet. Waar de rechter het recht verder ontwikkelt
omdat
de wet het antwoord niet of niet langer geeft, neemt hij zoveel mogelijk toch de wet als
vertrekpunt. Als model klopt dit. In het model is er ook geen belangentegenstelling tussen
wetgever, bestuur en rechter.
In dit verband wordt soms wel naar voren gebracht dat de rechter niet democratisch
gelegitimeerd is, omdat hij niet door een andere wel gekozen staatsmacht ter verantwoording
kan worden geroepen. Daar wordt veelal de expliciete of impliciete conclusie verbonden dat
de rechterlijke macht een staatsmacht van de tweede garnituur is, die als het erop aankomt
moet wijken voor de wetgever en voor het bestuur. Deze positiebepaling is onjuist, omdat zij
een aantal zaken miskent. Ten eerste het gegeven dat de rechter opereert binnen de grenzen
van de wet en het recht (met inbegrip van het internationale recht). Dat de rechter daarbij
soms het recht verder ontwikkelt, is even onvermijdelijk als waardevol. Dat de rechter daarbij
keuzen maakt met inachtneming van de maatschappelijke opvattingen en ontwikkelingen,
evenzeer. Ten tweede het gegeven dat benoeming en sanctionering van rechters volledig
geschieden op basis van de wet (met inbegrip van de Grondwet). Bij de benoeming van
rechters is het bestuur uitdrukkelijk betrokken. En bij de benoeming van leden van de Hoge
Raad der Nederlanden ook de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Bij de sanctionering van
rechters zijn wetgever en bestuur uiteraard niet betrokken. Daarin is nu juist de kern van de
rechterlijke onafhankelijkheid gelegen. En bovendien, als de door de rechter toegepaste
geldende wet of het door de rechter verder ontwikkelde recht niet of niet langer de redelijke
wil van een meerderheid representeert, kan de wetgever - vanzelfsprekend binnen de
grenzen
44

van het internationale recht en met inachtneming van de vereisten van proportionaliteit en
subsidiariteit - de geldende wet wijzigen. Een evenwichtig stelsel, wat mij betreft.
En nu de praktijk
Het zal u niet verbazen als ik zeg dat de democratische rechtsstaat niet alleen een theoretisch
concept is, maar vooral ook in de praktijk moet werken. De manier waarop de
overheidsinstituties en de gezagsdragers met elkaar omgaan, speelt daarin een cruciale rol.
Over die omgangsvormen is de afgelopen jaren het nodige te doen geweest en ook nu is dit
thema actueel. 4
“De politiek”
De indruk bestaat dat politici zich vaker en in stelliger bewoordingen kritisch uitlaten over de
rechter en de rechtspraak. De vraag is of dat erg is. Wat mij betreft in beginsel niet. Rechters
moeten niet bang zijn voor kritiek en moeten daar vooral ook niet krampachtig en defensief
op reageren. Maar bij het uiten van kritiek moeten, juist omwille van het vertrouwen, wel
bepaalde normen in acht worden genomen. Heel belangrijk vind ik dat politici zich niet
uitlaten over zaken die nog bij de rechter aanhangig zijn. Dit wekt immers op zijn minst de
schijn dat men de rechter wil beïnvloeden en dus onvoldoende vertrouwen heeft in de
uitkomst zonder zo’n interventie. Minstens zo belangrijk is het dat politici, als zij zich uitlaten
over een gedane uitspraak, dit doen op basis van kennis van alle feiten en omstandigheden in
die specifieke zaak en van het recht dat op en in die zaak van toepassing is. Anders kan
immers bij voorbaat geen sprake zijn van gefundeerde kritiek. Dat vergt soms tijd en enige
bezinning. Evenzeer is van belang dat bewoordingen worden gekozen die getuigen van
respect, ook al is men het niet eens met een bepaalde uitspraak. Extra pregnant is dit alles in
zaken waarin de wetgever of het bestuur een van de procespartijen is. Dan lijkt de criticus al
gauw niet meer dan een slechte verliezer.
Een ander verschijnsel is het snel, te snel, reageren op onwelgevallige rechterlijke uitspraken
met nieuwe wetgeving of de aankondiging daarvan. Nog los van het ervaringsgegeven dat
haastige wetgeving zelden goede wetgeving is, wekt deze reactie bij de burgers de indruk
dat
de rechter het verkeerd heeft gedaan en ook structureel verkeerd doet. Achteraf blijkt echter
vaak sprake te zijn van een overreactie. De zaak die de aanleiding was voor die reactie is
niet
goed geanalyseerd. Of het blijkt om een, atypisch, incident te gaan. Van die wetgeving wordt
dan vaak niets meer vernomen. Maar de schade is wel aangericht.
In het verlengde hiervan ligt wetgeving die het klassieke rechterlijk domein aantast. Al
gedurende vele jaren worden zaken van het strafrecht naar het bestuursrecht overgebracht en
worden nieuwe bestuurlijke bevoegdheden gecreëerd die alleen achteraf door een rechter
(de
bestuursrechter) kunnen worden getoetst. Daar kunnen goede redenen voor zijn, maar de wens
om de rechter meer op afstand te zetten levert een dergelijke reden in elk geval niet op.
Toetsing achteraf betekent bovendien dat de balans soms verloren gaat, zeker in gevallen
waarin achteraf onrechtmatig bevonden bestuurlijk optreden feitelijk niet meer kan worden
hersteld.
Een actueel voorbeeld van wetgeving die het rechterlijk domein aantast, is het wetsvoorstel
inzake minimumstraffen. Dit wetsvoorstel, wat daar verder van zij, is ongetwijfeld mede
ingegeven door een gebrek aan vertrouwen in de rechter en ondermijnt daarmee op zijn
beurt
dit vertrouwen verder.
Van een iets andere orde is de tendens om steeds meer de grenzen van de
bevoegdheidsuitoefening op te zoeken. Wetten mogen zoals bekend niet in strijd zijn met het
internationale recht. En het bestuur is bij zijn optreden gebonden aan de nationale en de
internationale grondrechten. Het lijkt erop dat steeds vaker welbewust deze grenzen worden
opgezocht en soms zelfs overschreden. Dat leidt ertoe dat de rechter moet corrigeren. Dat
levert hem dan in de publieke opinie soms het verwijt op dat hij de wetgever en het bestuur
45

frustreert. Deze tendens, waaraan de houding ten grondslag lijkt te liggen dat het recht geen
waarborg is maar een lastig obstakel voor slagvaardig bestuur, tast trouwens ook het 5
vertrouwen van de burgers in het internationale recht en de internationale rechters aan en, niet
in de laatste plaats, het vertrouwen van de burgers in de integriteit van wetgever en bestuur.
Eveneens van een iets andere orde is het invoeren van zogenoemde kostendekkende of
regulerende griffierechten. Een van de gevolgen daarvan is dat de wetgever het bestuur in
veel
gevallen feitelijk vrijwaart van rechterlijke controle op de rechtmatigheid van zijn handelen.
Al die individuele burgers die hun zaak dan maar “laten zitten”, vormen samen een bron van
ontevredenheid en frustratie. De risico’s en de schadelijke gevolgen daarvan mogen niet
worden onderschat. Ook leidt dit ertoe dat rechters in nogal wat individuele gevallen zullen
moeten beoordelen of het door artikel 6 van het Europees Verdrag ter bescherming van de
rechten van de mens en de fundamentele vrijheden verankerde recht op toegang tot de
rechter
niet wordt geschonden. Ook dat legt weer druk op de positie van de rechter, die dan immers
in
voorkomende gevallen de wet buiten toepassing moet laten. En als de rechter dat vaak moet,
tast dit weer het gezag van de wet en de wetgever aan.
De rechterlijke macht zelf
Allemaal goed en wel, maar hoe zit het dan met de rechterlijke macht zelf, zult u zich
afvragen.
Ook de rechterlijke macht kan en moet een bijdrage leveren aan het herstel van het
vertrouwen in de staatsmachten en de wijze waarop deze met elkaar omgaan. Daarbij zal de
rechterlijke macht bereid moeten zijn om een open en voor de burgers zichtbare dialoog tot
stand te brengen tussen wetgever, bestuur en rechter. De eerste stappen daartoe zijn in de
afgelopen tijd gelukkig al gezet.
Heel belangrijk is dat de rechterlijke macht zich in toenemende mate ervan bewust is
geworden dat zij goed moet communiceren, Het oude adagium dat de rechter alleen spreekt
in
en door zijn uitspraken is voorgoed verlaten. Vertrouwen in de rechtspraak moet voortdurend
worden herbevestigd. Dat is goed, want het houdt ons scherp. De Raad voor de rechtspraak
en
de presidentenvergadering hebben vorig jaar het programma Rechtspraak in de samenleving
opgezet. Een van de kernpunten daarin is dat de rechterlijke meer en op eigen initiatief naar
buiten treedt, ook in de media. Vanzelfsprekend wel op een wijze die de rechtspraak past.
Met
decor en decorum, zo u wilt. Daarbij moet en wil de rechtspraak een voorbeeldfunctie
vervullen, onbesproken zijn, en staan voor de principes van de rechtsstaat.
Goede communicatie door de rechtspraak zelf kan ook bijdragen aan evenwichtige publiciteit.
Door alert te zijn op zaken die publicitair gevoelig zijn. Door daarmee proactief om te gaan.
Door op een heldere en overtuigende wijze uitspraak te doen in het openbaar. Door uitleg te
geven (ook in niet-juridische termen en buiten de uitspraak om). Door onjuiste uitingen van
anderen feitelijk tegen te spreken en recht te zetten. Met gebruikmaking van deze middelen
kan een concrete zaak in de media goed worden “neergezet”.
In dit kader is de vraag relevant of rechters ook iets mogen zeggen over elkaar? Op die
vraag
past een genuanceerd antwoord. Juist omwille van het vertrouwen in de rechtspraak hebben
rechters zich wat mij betreft te onthouden van publieke kritiek op elkaars uitspraken en ander
professioneel handelen. Datzelfde geldt voor het handelen van (leden van) de
gerechtsbesturen. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat er niet gediscussieerd zou mogen worden.
Sterker nog, dat moet. En het gebeurt ook. Maar wel graag binnen de muren van de
rechtspraak. Aan in het openbaar ruziënde rechters zou ik in elk geval niet willen wennen. 6
Daarmee heb ik niet gezegd dat rechters zich niet mogen uitlaten over de rechterlijke
46

organisatie als geheel en de inrichting daarvan. Over zaken als het besturingsmodel en de
positie van de gerechtsbesturen, de herziening van de gerechtelijke kaart, de positie van de
Raad voor de rechtspraak, de organisatie van de bestuursrechtspraak, de manier waarop
opleidingen worden georganiseerd en een heleboel onderwerpen van dezelfde of
vergelijkbare
aard, moet vrijelijk geschreven en gedebatteerd kunnen worden. Daar wordt het instituut
rechterlijke macht als geheel sterker van. En zo wordt ook een kritische dialoog met de
buitenwereld mogelijk. Die heeft dan immers meer zicht op wat er binnen de rechterlijke
macht speelt en welke verschillende opvattingen er zijn.
Mogen rechters iets zeggen over wetgeving in voorbereiding? Dat is een lastige kwestie. Aan
de ene kant is het nuttig dat bij de voorbereiding van wetgeving gebruik kan worden
gemaakt
van de specifieke expertise en ervaring van de rechterlijke macht. Aan de andere kant
bestaat
het risico dat de rechterlijke macht juridische oordelen geeft over wetgeving waarvan de
rechter later, in een concrete zaak, de rechtmatigheid moet toetsen. Terughoudend is daarom
geboden als het over de juridische houdbaarheid van voorgenomen wetgeving gaat. Van mij
hoeft de rechterlijke macht zich echter niet te beperken tot advisering uitsluitend over de
effecten van wetgeving op de werklast van en de werkwijzen binnen de rechterlijke macht.
Ook voor het geven van beleidsvisies en dus voor het naar voren brengen van rechtspolitieke
opvattingen moet ruimte zijn. Daarmee wordt geen afbreuk gedaan aan het primaat van de
politiek met betrekking tot de wetgeving; het gaat immers om advisering. De ondergrens die
steeds moet worden bewaakt, is dat als gevolg van de advisering door de rechterlijke macht,
de rechter in een individuele zaak het verwijt kan treffen dat hij vooringenomen zou zijn. In
dat kader is buitengewoon behulpzaam dat de wetgevingsadvisering door de Rechtspraak
geschiedt door de Raad voor de rechtspraak “gehoord de gerechten”.
Vertrouwen in de toekomst
Ik rond dit betoog af.
Heb ik nu een somber beeld geschetst? Dat was in elk geval niet mijn bedoeling.
Ik heb de bedreigingen willen laten zien die er zijn. En die zijn serieus. Maar ik heb ook de
kansen benoemd die er zijn. En die zijn talrijk.
Die kansen worden optimaal benut als alle actoren waarover ik heb gesproken, zich realiseren
dat vertrouwen van de burgers in de rechtsstaat alleen kan bestaan als binnen die rechtsstaat
zichtbaar vertrouwen bestaat tussen de wetgever, het bestuur en de rechtspraak en de
gezagsdragers die deze instituties representeren. Daarmee zijn, tot slot, ook de twee lagen
verklaard die in de titel van deze rede besloten liggen. Ik dank u voor uw aandacht! 34
Artikel SP:
34
34% heeft veel tot zeer veel vertrouwen in de rechtsstaat
50% heeft niet veel maar ook niet weinig vertrouwen
15% heeft weinig tot zeer weinig vertrouwen 35
http://www.rechtspraak.nl/Organisatie/CRvB/RegelsEnProcedures/Documents/Vertrouwenindedemocratische
rechtsstaat.pdf
35 http://www.sp.nl/justitie/nieuwsberichten/5390/080306nieuw_onderzoek_vertrouwen_in_rechtsstaat_niet_erg_groot.html
47