Voortgang project Wormer-en Jisperwater B5 a inrichtingsplan ...

INRICHTINGSPLAN KNEPPELSOORD
1

Opdrachtgever
Gemeente Wormerland
Samenstelling
Van ’t Veer & De Boer Advies, Jisp
Tekst en illustraties: R. van ’t Veer
Begroting en fotografie: J. van der Geld
Februari 2011
2

ONTWIKKELING KNEP-
PELSOORD
Ten noordoosten van De Poel ligt in het Wormer- en Jisperveld het groengebied
het Kneppelsoord. Dit terrein is eigendom van de gemeente Wormerland
en is vrij toegankelijk voor publiek. Van oudsher is het Kneppelsoord
een belangrijke natuurlocatie waar allerlei bijzondere dier- en plantensoorten
zijn waargenomen.
Recreatieplan Wormerland
Met dit inrichtingsplan wordt vorm gegeven aan de verbetering van de
bijzondere natuurwaarden op het Kneppelsoord en de mogelijkheden om
deze natuur te beleven. De inrichting is een uitwerking van het recreatieplan
Wormerland, waarbij Kneppelsoord is opgenomen als ‘botanische
locatie’. Hiermee wordt bedoeld dat op deze plek een bijzondere plantengroei
voorkomt. Behalve planten komen op dit eiland ook andere bijzondere
natuurwaarden voor, ook deze zijn in het inrichtingsplan opgenomen.
Levende geschiedenis van Wormerland
Op het Kneppelsoord vertelt de natuur het verhaal van de ontstaansgeschienis
van Wormerland. Langs de Koksloot is te zien hoe veenvorming
plaatsvindt en hoe uiteindelijk hoogveen kan ontstaan. Ook bijzonder is de
Poeloever. Hier groeien planten die kenmerkend zijn voor brak water, ooit
heel gewoon in Wormerland. Met wat geluk zien we de Noordse woelmuis,
een muizensoort die uniek is voor Nederland. Een spectaculaire nieuwkomer
is de ringslang die het gebied af en toe een bezoek brengt.
Natuurwaarden achteruitgegaan
De natuurwaarden van het Kneppelsoord zijn de laatste jaren door verruiging
en verdroging achteruitgegaan. De veenvorming is minder zichtbaar
en zeldzame soorten zijn verdwenen. De boerensloten zijn erg troebel
geworden en het waterleven is hierdoor bijna verdwenen. Indien de huidige
situatie zich doorzet zal het Kneppelsoord zich straks nauwelijks nog
onderscheiden van een groengebied in de stad.
Kneppelsoord (luchtfoto: Bingmaps)
Meer natuur en natuurbeleving
Op het Kneppelsoord bevinden zich nog genoeg kansen voor natuur, mits
deze een handje wordt geholpen door een verbeterde inrichting. Daarnaast
liggen er op dit terrein ook kansen voor natuurrecreatie en een intensere
natuurbeleving.
Inrichtingsplan
In dit inrichtingsplan worden de mogelijkheden voor natuur en natuurbeleving
op het Kneppelsoord in detail uitgewerkt. Door middel van planschetsen
en situatietekeningen wordt duidelijk gemaakt welke kansen er op het
eiland liggen. Aan het einde van het plan is een begroting en bestek opgenomen,
inclusief een overzicht van de aan te vragen vergunningen.
Onderdelen inrichtingsplan
Herstel veenvorming
Inrichting brakke rietzomen voor ringslang en bijzondere flora
Aanleg van helder water sloot
Versterking natuurbeleving heldere sloten en veenvorming
Recreatieve voorzieningen
Begroting inrichting
Begroting regulier beheer
3

Ligging Kneppelsoord (Ondergrond: Bingmaps)
4

CULTUURHISTORIE
Op de plek waar de Koksloot uitmondt in het Zwet, ligt ten westen hiervan
een uitstekend stuk land, het Kneppelsoord. Dit soort in het water uistekende
hoeken noemde men in de Zaanse volkstaal vaak ‘oord’ of ‘Ham’.
Waar het woord kneppel vandaan komt is minder duidelijk, maar het is
oud-Nederlands voor ‘knuppel’.
Van brakwatermoeras naar hoogveen (3000-1000 v Chr.)
Heel vroeger, zo’n 3000 jaar voor Christus was het Kneppelsoord onderdeel
van een uitgestrekt waddengebied. Toen de lage duinenrij bij Limmen
zich sloot, ontstond hier een groot brakwatermoeras. In dit moeras groeiden
planten als haagwinde en heemst, soorten die we nog steeds langs de
Poel tegenkomen. Uiteindelijk groeide dit moeras rond 1000 v. Chr. uit tot
een hoogveen dat zo’n 2-3 meter boven zeeniveau lag. Dit hoogveen werd
vanaf de 8 ste eeuw door de mens ontgonnen, waardoor een karakteristiek
verkavelingpatroon ontstond.
Kneppelsoord op oude kaarten
Kneppelsoord komt al duidelijk herkenbaar voor op een oude kaart van het
Hoogheemraadschap, daterend uit 1745. Uit deze kaart blijkt dat de oever
langs de Poel vroeger veel breder was. Later is tijdens westerstormen veel
land langs de westkant afgeslagen.
Interessant is de kaart van Joost Jansz Beeldsnijder, die in 1575 (in opdracht
van de Spaanse bezetter) een schitterend overzicht van Noord-
Holland tekende. Op deze kaart is de Zaan, Wormer, De Poel en het Zwet
duidelijk herkenbaar.
Als we het huidige Kneppelsoord op de kaart uit 1575 projecteren, zien we
dat er ten westen nog een groot stuk land heeft gelegen. Helaas is dit niet
zeker, omdat er aanwijzingen zijn dat de kaart hier flink vervormd is. Want
ter hoogte van de ‘D’ van het woord ‘De Poel’ zien we duidelijk een landpunt
in de Poel uitsteken. Mogelijk was deze landpunt het toenmalige
Kneppelsoord, maar dit klopt weer niet met de vorm van de Schaalsmeer
en de sloten.
Wat op de kaart van Beeldsnijder wel goed is te zien, is dat de Poel nog in
open verbinding stond met de Zaan. Ook de Schaalsmeer was toen nog
onderdeel van de Zaan. Deze droogmakerij werd in 1634 drooggemalen.
Moderne kaarten
Op één van de eerste zeer gedetailleerde kaarten van Nederland, de militaire
kaart uit 1878, is het huidige Kneppelsoord goed te onderscheiden.
Op deze kaart is goed te zien hoeveel land er sindsdien aan de Poelzijde
is weggeslagen. Ook blijkt dat in die tijd de Poel langs de zuidrand aanzienlijk
veel breder was. Pas na 1900 is de zuidoever met zand gedempt
en kon de Poelboerderij en het IJsbaanterrein ontstaan (zie de kaart uit
1992).
Vanaf 1970 is de vorm van het Kneppelsoord niet veel meer veranderd.
Door de aanleg van een oeverbeschoeiing spoelt er nu nog maar weinig
land weg. Wat wel sterk veranderd is, is de omgeving rondom de Poel.
Langs de Koningsvarenstraat kwamen hoge flats en het voormalige IJsbaanterrein
is bebouwd (zie de kaarten uit 1992 en 2009).
5

NATUURHISTORIE IN 1944
Van het Kneppelsoord is een opvallend gedetailleerde beschrijving bekend
uit de periode 1943-1944. De toen 20-jarige Zaanse bioloog Willem Meijer
legde in die tijd alles nauwkeurig vast en maakte zelfs een detailtekening
van het eiland. Meijer onderscheidde in het gebied verschillende soorten
begroeiing en schreef ook over de waterplanten.
Waterplanten
Rond 1944 groeiden in de Koksloot, direct ten oosten van het Kneppelsoord,
nog veel waterplanten. Fonteinkruiden, gedoornd hoornblad en aarvederkruid
kwamen hier zo uitbundig voor, dat er gesproken werd van een
ondoordringbare plantengroei. Ook groot nimfkruid, een zeldzame stekelige
waterplant, was in die tijd nog veel aanwezig.
Hooiland en dichtgegroeide sloten
Het hooiland van Kneppelsoord bestond in 1944 uit een kleurrijk geheel
van boterbloemen, klavers, rietorchis en echte koekoeksbloem. De grasmat
was open en kruidenrijk en er groeien zeldzame soorten als harlekijn
(een orchidee) en addertong (een tongvormig varentje). Het hooiland was
rijk aan soorten die kenmerkend zijn voor natte, voedselarme en onbemeste
omstandigheden. Meijer noteerde o.a. zwarte zegge, blauwe zegge,
lage zegge, tandjesgras en rood zwenkgras. In het hooiland bevonden zich
drie dichtgegroeide sloten. Dit waren moerassige zones met moerasplanten
als ruwe bies, egelboterbloem en slanke waterbies.
Rietland langs de Koksloot
In 1944 lag langs de Koksloot een brede rietzone die zich deels nog maar
net ontwikkeld had. Het jongste deel lag in het noorden en was zeer nat en
vrijwel onbegaanbaar. Vanwege de waterzuring noemde Meijer dit jongste
deel het ‘waterzuring-rietland’; ook groeide er riet en kleine watereppe.
Meer naar het zuiden was het rietland al iets verder ontwikkeld en daardoor
ook wat steviger. Het was roze gekleurd door de echte koekoeksbloem.
Meijer noteerde er watermunt, moeraswalstro en gevleugeld hertshooi.
Het oudst ontwikkelde deel was het veenmosrietland. Door de voortschrijdende
veengroei had zich hier een dikke laag met veenmos gevormd. Op
deze plek groeiden moerasviooltje, veenpluis en ronde zonnedauw. Ook
kwamen hier ooit twee uiterst zeldzame Zaanse veenplanten voor: veenmosorchis
en moeraswespenorchis.
Heemstrietland
Langs de oever van de Poel kwam in 1944 een hoog en ruig rietlandtype
voor: het Heemst-rietland. Er groeide harig wilgenroosje, moerasmelkdistel,
koninginnekruid en heemst. Heemst is kenmerkend voor licht brakke
wateren. Het water dat over de oever spat voorziet het rietland van een
klein beetje zout, net genoeg heemst.
Vogelbevolking
Welke soorten vroeger op het Kneppelsoord voorkwamen is niet bekend,
maar we weten dat rond 1944 soorten als grutto, kemphaan, tureluur en
slobeend in de omgeving broedden. In sloten met wieren broedde toen ook
zwarte stern en dodaars. Gezien de vroegere plantengroei op het Kneppelsoord,
een bont en kleurig hooiland, zullen soorten als grutto, tureluur
en slobeend hier vrijwel zeker gebroed hebben.
7

NATUURWAARDEN OP HET KNEPPELSOORD
De natuurwaarden van het huidige Kneppelsoord zijn goed bekend. In
onderstaand overzicht wordt een korte beschrijving gegeven van de planten
diersoorten die de laatste jaren op het Kneppelsoord zijn gezien.
Natura 2000
Het Kneppelsoord is een onderdeel van het Natura-2000 gebied Wormeren
Jisperveld en Kalverpolder. Als bijzondere Natura-2000 waarden komen
op het recreatiegedeelte Noordse woelmuis en het habitattype Ruigten
en zomen voor. Langs de Koksloot vliegt ’s avonds meervleermuis.
Waterplanten
De Koksloot en de kleine sloten op het Kneppelsoord kenmerken zich
momenteel door de afwezigheid van waterplanten. Door de watervervuiling
sinds 1960 zijn de sloten troebel en voedselrijk geworden. Hierdoor komen
op en langs het Kneppelsoord nog maar nauwelijks waterplanten voor.
Noordse woelmuis, ringslang en vleermuizen
Het veenmosrietland langs de Koksloot en de rietzones langs de Poel
vormen een geschikt leefgebied voor Noordse woelmuis en ringslang.
Beide soorten komen rondom het Kneppelsoord voor zijn zelfs af en toe
zelfs op het terrein aanwezig. ’s Avonds zijn boven het rietland en langs de
Koksloot jagende vleermuizen te zien, zoals meervleermuis.
Hooiland
Het kruidenrijke hooiland van het Kneppelsoord is verdwenen en heeft
plaatsgemaakt voor een soortenarm grasland. Het grasland is zeer arm
aan kruiden en zeldzame hooilandsoorten als rietorchis en blauwe zegge
zijn verdwenen. Een deel van het grasland is verruigd met rietgras. Deze
veranderingen zijn ontstaan omdat na het maaien het maaisel blijft liggen.
Heemst-rietland
Langs de oevers van de Poel komt net als 65 jaar geleden nog een ruig
rietlandtype voor. Er groeit haagwinde, harig wilgenroosje, moeasmelkdistel
en koninginnekruid. Heemst is inmiddels verdwenen, maar de rietoevers
op het Kneppelsoord zijn nog wel steeds geschikt voor deze soort.
Heemstrietland is een beschermd Natura 2000 habitattype
Broedvogels
Omdat het Kneppelsoord in gebruik is als recreatiegebied, is de locatie
ongeschikt voor schuwe broedvogels als roerdomp en grutto. In de rietzomen
langs de Poel broedt waterhoen, soms ook een enkele rietzanger.
Veenvorming langs de Koksloot
In het rietland langs de Koksloot is van noord naar zuid goed te zien hoe
veenvorming plaatsvindt, net zoals 65 jaar geleden. De veenvorming leidt
uiteindelijk tot de vestiging van veenmossen en veenmosrietland.
Veenmosgroei kan uiteindelijk ook tot hoogveen leiden, maar in Noord-
Holland is dit vanwege het voedselrijke water niet mogelijk. Dat er desondanks
veel hoogveenplanten groeien heeft met het oude boerenbeheer te
maken: het maaien en afvoeren van het riet. Dit kan al vanaf het najaar
gebeuren, maar op het Kneppelsoord is de winter de beste periode.
Het noordelijk deel van het rietland langs de Koksloot is het jongst, hier
groeien nog geen veenmossen. Die zijn wel aanwezig in de oudere delen,
welke in het midden en het zuiden liggen. In het zuidelijk deel is de veenvorming
het verst voortgeschreden en hier groeien veel bijzondere veenplanten
als moerasviooltje, ruwe bies, gevleugeld hertshooi, kamvaren en
waternavel. Het veenmosrietland is tegenwoordig verdroogd en hoogveensoorten
als ronde zonnedauw en veenpluis zijn verdwenen.
9

INRICHTING NATUUR: AANLEG HELDER WATER SLOOT
Helder water is een zeldzaamheid in het Wormer- en Jisperveld. Het Zwet
en de Poel en vrijwel alle brede sloten zijn troebel. Voor waterplanten is
het hier te donker om te groeien. Kleine poldersloten kunnen soms wel
verassend rijk zijn aan waterplanten en kleine waterdieren. Het geheim?
Deze sloten staan niet in verbinding met troebele wateren.
Wormer- en Jisper Water
In het Wormer- en Jisperveld is veel aandacht voor het water. De sloten
zijn troebel en er is erg veel bagger. De waterkwaliteit is al jaren niet naar
wens en gaat achteruit. Om hier iets aan te doen, hebben Natuurmonumenten,
Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, Provincie Noord-
Holland en Gemeente Wormerland in 2000 het project ‘Wormer- en Jisperwater’
opgestart. In 2007 is deze samenwerking uitgebreid met de
Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken en de land- en tuinbouw
organisatie LTO-Noord.
Kneppelsoord als voorbeeld voor publiek
Kneppelsoord is zeer geschikt als voorbeeld voor helder water in het
Wormer- en Jisperveld. De locatie is vrij toegankelijk en er liggen twee
smalle boerensloten die kunnen worden ontwikkeld tot helder water sloot.
Hoe krijgen we helder water?
Om helder water te krijgen zijn vier dingen belangrijk:
Schone slootbodem waar de dikke baggerlaag is verwijderd
Verhinderen van toestromend troebel en voedselrijk water
Weinig bodemwoelende vissen, zoals brasem en karper
Weinig omwoeling van bagger door snelle motorboten
Baggeren is belangrijk, want hiermee wordt de voedselrijke laag verwijderd
die de sloten troebel maakt. Maar dit is niet voldoende. Dagelijks wordt
veel voedselrijk en troebel water via de sluis ingelaten. Na het baggeren
wordt het water dus weer langzaam troebeler. Helaas kan dit niet anders,
anders zou het gebied totaal verdrogen. Zolang er in de sloot veel bodemwoelende
vis aanwezig is, of er varen veel motorboten, zal het water troebel
blijven.
Goed resultaat in kleine sloten
Kleine sloten zijn vaak helder. Hier kan niet in worden gevaren en er is
weinig bodemwoelende vis. Vooral de boerensloten die niet in verbinding
staan met troebel water, zijn helder. Projecten in het Wormer- en Jisperveld
en het Ilperveld hebben bewezen dat op kleine schaal zeer mooie
sloten met helder water kunnen ontstaan. Deze kennis passen we toe in
de twee kleine sloten van het Kneppelsoord.
Inrichting Helder water sloten
Voor het maken van de heldere sloten op het Kneppelsoord zijn de volgende
inrichtingsmaatregelen nodig:
Allereerst de aanleg van drie waterkeringen om instroom van troebel
water uit de Koksloot en het Zwet te voorkomen. De waterkeringen K1
en K2 zijn van hout, 7 meter (K1) of 6 meter (K2) lang. K3 is een aarden
gronddam van 4 meter lang.
Vervolgens de aanleg van drie water aanvoerende buizen om tijdens
droge zomers totale uitdroging te voorkomen (B1, B2 en B3). In de
buizen komt een schanskorf die wordt gevuld met grof grind. Hiermee
wordt voorkomen dat bodemwoelende vis binnenzwemt, en het water
wordt enigszins gefilterd. De buizen B1 en B3 kunnen ook tijdelijk worden
afgesloten.
Tenslotte worden de sloten S1 en S2 uitgebaggerd en op voldoende
breedte gebracht om een gunstig waterleven mogelijk te maken.
Sloot S1 wordt tot op 1m diepte uitgebaggerd, en wordt 3.5-4.0
meter breed.
Sloot S2 wordt eveneens tot op 1m diepte uitgebaggerd en tevens
1 meter verbreed. Aan de noordzijde wordt een ecologische oever
aangelegd van 0.3 m diep en 0.75 m breed. Deze oever stimuleert
sterk het slootleven en de groei van oeverplanten. Oeverplanten
zijn belangrijk voor allerlei waterdieren, zoals visbroed, libellen,
waterslakken en waterkevers.
Beide sloten worden geënt met waterplanten uit de ringsloot van
de Schaalsmeer, ter hoogte van Oost-Knollendam.
11

INRICHTING NATUUR: VEENVORMING EN VEENMOSRIETLAND
De bodem van Wormerland is rijk aan veen. Dit veen is een restant van de
ontstaansgeschiedenis van het dorp. Ooit, rond de Romeinse tijd, was heel
Wormerland bedekt met een meters dik hoogveen. In de vroege Middeleeuwen
werd dit hoogveen ontgonnen en zakte het tot onder zeeniveau.
Het hoogveen werd boerengrasland en in sloten en petgaten begon zich
weer nieuw veen te vormen. Deze nieuwe veenvorming is nog overal in
het gebied te zien, waaronder een prachtig voorbeeld op het Kneppelsoord.
Veenvorming
Planten kunnen van water land maken, dit proces noemen we ‘verlanding’.
De vorming van rietland is een eerste stap in de verlanding en tevens de
veenvorming. Op natte plekken blijven afgestorven planten goed geconserveerd.
Hierdoor wordt de bodem steeds dikker. Zodra de bodem dikker
wordt, gaat deze werken als een filter. Voedselrijk slootwater kan minder
goed binnendringen en regenwater krijgt meer invloed. Hierdoor wordt het
water voedselarmer en wat zuurder. Zodra dit gebeurt kunnen er veenmossen
gaan groeien, de eerste bouwers van het hoogveen.
Veenmossen verzuren de omgeving sterk, waardoor er alleen maar planten
kunnen groeien die aan zure bodems zijn aangepast. Vandaar dat er
na verloop van tijd vooral specialisten groeien. Doorgaans zijn dit zeldzame
soorten die in ons land vooral in venen en vennen voorkomen. De ultieme
veensoorten zijn dophei en struikhei. Deze heidesoorten zijn zeer
kenmerkend voor hoogveen.
Hoe ontstaat een zure bodem met heide en veenmossen?
Om veenmossen en heide te laten groeien zijn drie dingen belangrijk:
De bodem is nat en open (veel zonlicht)
Het bodemwater is voedselarm en ietsje zuur
Er groeien geen bomen
Zonder maaien geen veenmos en heide
Zonder hulp kan er in Wormerland eigenlijk geen veenmos en heide groeien.
Hiervoor is het water gewoon veel te voedselrijk. Pas door te maaien
ontstaan er voor deze soorten kansen. Het maaisel moet wel worden afgevoerd,
alleen dan worden voedingsstoffen actief uit de bodem verwijderd.
Maaien en afvoeren heeft twee belangrijke extra effecten:
Door te maaien ontstaat er een sterke verdichting van de rietwortels.
Een dicht vlechtwerk van rietwortels verhindert toestroom van voedselrijk
water uit de sloot. Hierdoor krijgt regenwater meer kans.
Door te maaien kunnen er geen bomen gaan groeien. Zodra bomen
vrij spel krijgen wordt het veenmosrietland snel een moerasbos. Ook
dat is mooie natuur, maar hier groeien minder bijzondere soorten en
weidevogels hebben er hinder van.
Inrichting Veenvorming en veenmosrietland
De inrichting van het Kneppelsoord is er op gericht om alle onderdelen van
de veenvorming in Wormerland te laten zijn.
Veenvorming in petgaten
Er worden twee oude hooilandgreppels uitgegraven tot ondiepe petgaten.
In het open water kan dan weer veenvorming gaan plaatsvinden.
Petgat P1 wordt 65 m lang en 4 meter breed. De bodem wordt van
ondiep naar diep uitgegraven. De oostkant is 0.5 m diep, de westkant
1.0 m diep. De vrijgekomen grond wordt op natte plekken op Kneppelsoord
verwerkt, ter versteviging van de bodem. Een paar rietpollen
worden in het ondiepe deel teruggezet om snel verlanding te krijgen.
Petgat P2 wordt 25 m lang en 4 meter breed en 1 meter diep. De vrijgekomen
grond wordt op het Kneppelsoord verwerkt en gevlakt.
Verjonging Veenmosrietland
Het verdroogde veenmosrietland langs de Koksloot wordt verjongd dmv.
een ‘peeling’. Hiervoor wordt een dunne laag afgeschraapt of geplagd.
Doel is om verschillende leeftijdstadia van veenvorming te ontwikkelen.
Het schraapsel en plagsel wordt op het aanliggende grasland verwerkt,
zodat hier een schraler grasland kan ontwikkelen.
Start stadium veenvorming (Waterzuring-rietland): 20 cm afplaggen;
1m langs buitenrand niet bewerken (oeververdediging).
Jong stadium veenvorming (Koekoeksbloem-rietland): 10 cm afschrapen.
Oud stadium veenvorming (Veenmosrietland): 5 cm afschrapen
Laarzenpad: zelfvormend ‘voetspoor’ langs vaste excursieroute
13

INRICHTING NATUUR: KNEPPELSOORD ALS SLANGENEILAND
Op het Kneppelsoord komt een bijzondere nieuwkomer voor: de ringslang.
Deze slangensoort leeft van kleine dieren langs de slootkant en is ongevaarlijk
voor de mens. In tegenstelling tot Zaanstad hebben de dieren
Wormerland niet op eigen kracht bereikt. Van oorsprong zijn de slangen
afkomstig uit een rietveld bij Amsterdam, dat door omstandigheden rond
1995 moest verdwijnen. Om de dieren te redden is een deel uitgezet in het
Wormer- en Jisperveld. Inmiddels voelt de ringslang zich in de gemeente
uitstekend thuis. Jonge slangen zijn gezien van Oost-Knollendam tot in de
bebouwde kom van Jisp.
Waterslang
De ringslang kan uitstekend zwemmen en is ook een goede duiker. Alhoewel
de soort vaak in het water wordt gezien, jaagt hij vooral langs oevers.
Omdat slangen koudbloedige dieren zijn, moeten ze ’s ochtends
eerst opwarmen. De ringslang doet dit op warme, zonbeschenen plekken,
zoals het veenmosrietland. Zodra er onraad is, schiet de slang snel weg en
wordt een veilig heenkomen gezocht in hoogopgaand rietland. ’s Nachts is
een goede schuilplaats nodig om niet al te veel af te koelen. Houtblokken,
takkenhopen en riethopen vormen hierbij uitstekende slaapplekken.
Menu
Ringslangen jagen overdag langs de oevers van het water op zoek naar
kikkers en salamanders. Ook visjes, muizen en padden worden gegeten,
maar deze staan veel minder vaak op het menu. Jonge ringslangen eten
vooral kikkervisjes, regenwormen of slakken. De prooi wordt niet gewurgd
maar met huid en haar meteen opgegeten.
Niet giftig voor mensen
De ringslang is ongevaarlijk voor mensen, maar heeft wel giftanden en een
zwak gif. De giftanden zijn vrij kort en zitten achter in de bek. Prooidieren
worden met de kleine tanden in de bek gevangen en komen niet direct in
aanraking met de giftanden. Het gif speelt vooral een rol bij een snellere
spijsvertering.
Wanneer leven er ringslangen?
Ringslangen zijn kieskeurig en komen zeker niet overal in Wormerland
zijn. De bodem moet voldoende vochtig zijn en er moet langs de oever ook
voldoende prooi te vinden zijn. Omdat de ringslang eieren legt zijn er ook
plekken met een hoge temperatuur nodig. Voor een goede ontwikkeling
van de eieren moet de bodem warmer zijn dan 21° Celsius. Dit soort omstandigheden
vinden we vooral in broeihopen, zoals oude riethopen. Ook
in een mesthoop kunnen eieren worden gelegd. Om de koude winter door
te komen zijn schuilplaatsen nodig, zoals takken, stenen, houtblokken,
holen en riethopen.
Inrichting Kneppelsoord voor slangen
Op Kneppelsoord worden heel af en toe slangen gezien. Om de leefomgeving
te verbeteren worden drie broeihopen aangelegd. Hier kunnen de
dieren schuilen en vooral hun eieren in afzetten.
Ook is het belangrijk dat het hoogopgaande ruige rietland behouden blijft
als schuilgebied. Dit rietland moet dus niet jaarlijks worden gemaaid, anders
valt de dekking weg.
Aanleg drie slangenhopen
Er worden drie slangenhopen aangelegd die door ringslangen als
broeihopen kunnen worden gebruikt. In deze hopen worden de eieren
afgelegd en de hopen moeten daardoor met rust worden gelaten. Per
riethoop wordt 5 m3 materiaal verwerkt, door naast riet twee lagen
verse boombladeren of paardenmest te verwerken.
Behoud en versterking ruige rietzoom
Voor ringslang dient de rietzoom langs de Poel behouden te blijven. Hier
groeien kenmerkende fleurige ruigtesoorten als harig wilgenroosje, moerasmelkdistel
en haagwinde.
De ruig rietzoom kan fungeren als schuilplaats voor ringslang. Het riet
wordt niet jaarlijks gemaaid. Wel worden regelmatig boompjes getrokken
om bosvorming te voorkomen.
Eventueel kan jaarlijks 20% worden gemaaid om de rietzoom te verjongen.
De ruige rietzoom vormt een goed leefgebied voor Noordse woelmuis,
de genoemde beheermaatregelen bevorderen de soort.
Te overwegen is het uitzaaien van zaden van Heemst op natte plekken
in het ruige rietland. Deze soort groeit op veel plekken langs de oevers
van het Zwet. Het is een zeer educatieve plant die kenmerkend is voor
brak water en het oermoeras van 5000 jaar geleden.
15

INRICHTING NATUURRECREATIE: MEER NATUURBELEVING
Het Kneppelsoord is al vanaf de jaren zestig vrij toegankelijk als recreatiegebied
in het Wormer- en Jisperveld. De recreatie is kleinschalig en is
gericht op sportvissen, natuurbeleving, zonnebaden en zwemmen. De
openstelling heeft weinig gevolgen gehad voor de plantengroei, die is
vooral door verdroging en een ander beheer achteruitgegaan.
Kneppelsoord als natuurrecreatieve locatie
Het Kneppelsoord is ideaal gelegen voor natuurexcursies en korte uitstapjes
met een kleine boot. Er is door de beschoeiing voldoende mogelijkheid
om aan te leggen, zonder dat hier schade aan de rietkraag ontstaat.
Het terrein geeft zeer een goede indruk hoe de natuur van Wormerland er
uit ziet en hoe deze is ontstaan. Bij uitvoering van de genoemde inrichtingsmaatregelen
voor natuur, ontstaat er een scala van mogelijkheden om
zelfstandig of in excursieverband de bijzondere natuur hier te ontdekken.
Inrichting Natuurrecreatie Kneppelsoord
In overleg met Stichting De Poelboerderij, basisschool de Eendracht en
Kinderopvang Baloe is een inrichtingsplan voor natuurrecreatie opgesteld.
Uitgangspunten natuurgerichte recreatie
Bij het ontwerp zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd:
Er komt op het Kneppelsoord meer natuur om te kunnen beleven.
De inrichting is gericht op kleinschalige recreatie waarbij geen blijvende
schade ontstaat aan de bestaande natuurwaarden.
De locatie wordt aantrekkelijker gemaakt voor excursies of uitstapjes,
zoals van Stichting De Poelboerderij, basisscholen of BSO
Baloe.
Er ontstaan mogelijkheden voor een meer actieve vorm van natuurbeleving,
zoals een educatieve sloot en kijkvlonders.
Het gebied kan ook zelfstandig worden verkend, hiervoor wordt een
paneel met informatie over de hoogtepunten geplaatst.
Laarzenpad
Om veenvorming in levende lijve te kunnen aanschouwen, wordt al lopende
een laarzenpad gecreëerd. Er wordt geen verharding of plankier aan-
gelegd. Ter versteviging worden er ook geen takken, rietbossen of houtsnippers
aangebracht. Het pad is een echt voetspoor in het rietland, dat
ontstaat door betreding of het open maaien met een maaitol.
Kijkvlonders heldere sloot
Over de heldere sloot worden twee kijkvlonders geplaatst, waardoor het
waterleven goed bekeken kan worden. De vlonders zijn 4 meter lang en
1.5 meter breed. Ze worden aangelegd op twee uitstekende ‘landhoofden
in het petgat.
Recreatie petgat, evenwichtsbalk en slingerpaal
In het noordelijk deel wordt een petgat voor natuurbeleving aangelegd, met
evenwichtsbalk. Ten zuiden hiervan komt een slingerpaal om over het
water te slingeren.
Het petgat is deels educatief om te laten zien hoe vroeger veen gegraven
werd, maar kan ook worden gebruikt voor oude boerensporten als slootje
springen en een kussengevecht boven de sloot. Het petgat is 25 meter
lang en maximaal 1 meter diep; de breedte loopt op van 1 naar 3 meter.
De bodem wordt verstevigd met wegendoek, waarop een laag van 0.25m
zand wordt opgebracht. Er komt een wateraanvoerende pijp, met zand
gevuld, om permanent water in het petgat te houden.
Italiaanse picknicktafel
Ter hoogte van de aanmeersteiger wordt een lange en stevige picknicktafel
geplaatst, die plaats biedt aan 24 personen. Het ontwerp is afkomstig
van Stichting De Poelboerderij en de tafel kan gebruikt worden voor excursies
en natuuractiviteiten.
Aanlegsteiger excursieboot
Ter hoogte van het educatieve petgat komt een aanlegsteiger voor de
excursieboot van de Poelboerderij en Natuurmonumenten. De steiger kan
als remmingsbalk worden gebruikt maar is niet beloopbaar.
Informatiepaneel
Er worden vier panelen geplaatst met informatie over veenvorming, slootleven,
ringslang en vogels in het gebied.
17

OVERIGE MOGELIJKHEDEN NATUUR- EN NATUURBELEVING
Ten noorden van het perceel dat eigendom is van de gemeente Wormerland,
ligt een nat grasland dat eigendom is van Natuurmonumenten. Dit
terrein kan mogelijk in samenhang met de inrichting van het Kneppelsoord
worden ingericht als plas-dras locatie voor watervogels en weidevogels.
Mogelijkheden voor ontwikkeling plas-dras gebied
Op het terrein van Natuurmonumenten bevindt zich van oorsprong een
groot oppervlak aan nat grasland. Dit grasland werd in het verleden regelmatig
nat gezet om het aantrekkelijk te maken voor water- en weidevogels.
In overleg met Natuurmonumenten zou gekeken kunnen worden of dit
terrein in de toekomst opnieuw de functie van plas-dras terrein kan krijgen.
De ontwikkeling van het terrein van Natuurmonumenten
als plas-dras terrein past
goed binnen de doelstellingen van het
Natura-2000 gebied. Door het grasland
goed nat te houden ontstaan hier kansen
als rust- of foerageergebied voor grutto,
slobeend, kemphaan en roerdomp.
Ook andere beschermde vogelsoorten als
tureluur, waterhoen, krakeend en wintertaling
profiteren van plas-dras gebieden.
Inrichting plas-dras in combinatie met Kneppelsoord
Voor de ontwikkeling wordt gedacht aan het plas-dras zetten van het Natuurmonumenten
gebied van februari tot in juni, waarbij de plassen vanaf
mei deels beginnen op te drogen. Voor deze ontwikkeling is toestemming
en samenwerking met Natuurmonumenten een belangrijke voorwaarde.
Vanaf het Kneppelsoord kan een waarnemingspunt worden ingericht. Gedacht
wordt aan een weilandhek met een informatiepaneel.
Ook het plaatsen van een kijkscherm behoort tot de mogelijkheden, direct
ten noorden van het overjarig rietland dat hier nu aanwezig is.
19

Drijvende steiger
Er is behoefte aan de plaatsing van een robuuste betonsteiger die zeer
sterk is en geheel onderhoudsvrij is. Deze steiger kan als zwemplek of
aanlegsteiger worden gebruikt. De levensduur is minimaal 40 jaar en er is
een antislipbovendek.
De extra kosten hiervoor worden begroot op € 6.000,- excl. BTW
Tweede recreatieve petgat
Bij de inrichting is er van uitgegaan dat de evenwichtsbalken in het bestaande
geprojecteerde petgat kunnen worden geplaatst. Om de beleving
te vergroten kan een kleiner, tweede educatief petgat hier ten zuiden van
worden gemaakt.
De extra kosten hiervoor worden begroot op € 2.000,- excl BTW
20

BEGROTING EN VERGUNNINGEN
Begroting inrichting
Op basis van twee onafhankelijk gecalculeerde begrotingen van erkende
uitvoerders is een schatting gemaakt van de kosten voor de inrichting van
het Kneppelsoord.
Een beknopt overzicht van de begroting wordt hieronder gegeven. Voor
een meer uitvoerige toelichting, wordt verwezen naar de bijlagen.
Benodige vergunningen
De geemeentegrond van het Kneppelsoord is al decennia lang opengesteld
geweest voor de inwoners van Wormerland. Het gebied is echter ook
begrens als Natura 2000-gebied, dit vanwege een aantal natuurwaarden
die op het terrein voorkomen.
De aanwijzing van het terrein als Natura 2000-gebied brengt met zich mee
dat hiervoor ook moet worden beoordeeld of de inrichting voor natuur en
natuurgerichte recreatie geen tijdelijke en permanente schade doet aan de
beschermde natuurwaarden. Ook zal gekeken moeten worden of de werkzaamheden
schade kunnen berokkenen aan beschermde dieren en planten
en hoe dit kan worden voorkomen.
Omdat in het gebied ook gegraven en geplagd gaat worden zijn hiervoor
aparte vergunningen nodig, zoals een ontgrondingsvergunning, een schone
grondverklaring en een klicmelding.
Kosten regulier beheer
Nadat de inrichting gereed is, is beheer nodig om het terrein te onderhouden.
Voor het groenbeheer (natuurbeheer) is de begroting als volgt:
BEGROTING INRICHTING KNEPPELSOORD
Inrichting Natuur
Klaarmaken te bewerken oppervlakten € 2.640
Herstel veenvorming en veenmosrietland Koksloot € 3.340
Opengraven Petgaten P1, P2 € 3.590
Aanleg Heldere sloot € 15.390
Aanleg Slangenhopen € 1.200
Totaal inrichting Natuur € 26.160
Inrichting natuurgerichte recreatie
Aanleg slingerpaal over water en loopbalk recreatief petgat € 3.000
Aanleg recreatief petgat € 3.000
Aanleg 2 kijkvlonders € 5.000
Aanlegsteiger excursieboot € 3.900
4 Informatiepanelen € 9.800
Ontwerp en bouw Italiaanse picknicktafel € 3.200
Totaal inrichting Recreatie € 27.900
Directiekosten, inrichting en vergunningen
Inrichting werkterrein, aan‐ en afvoer materiaal, bestek € 5.850
Directiekosten en onvoorzien € 7.850
Ontheffingsaanvraag Flora‐ en faunawet € 2.500
Natuurtoets Natura 2000 € 4.700
Watervergunning HHNK € pm
Klicmelding € 75
Schone grondverklaring en ontgrondingsvergunning € 625
Bodemonderzoek schone grond verklaring € 2.100
Totaal € 23.700
Totaal begrote kosten inrichting Kneppelsoord € 77.760
19% BTW € 14.774
Totale kosten, inclusief BTW € 92.534
22

Jaarlijkse beheerkosten beheer Kneppelsoord
Voor het beheer is uitgegaan van een totaaloppervlak van 1.80 ha
De botanisch waardevolle rietlanden worden gemaaid met een 2 wiel
motormaaier; de graslanden met hooiapparatuur
Er is voor het beheer uitgegaan van inzet van een professioneel loonwerkbedrijf.
Voor het beheer van de botanisch waardevolle delen is
gekozen voor de inzet van eenassige motormaaier. Dit om verdichting
van de bodem en schade aan de natuur te verminderen. Het grasland
wordt niet geklepeld, maar gemaaid en afgeruimd met hooiapparatuur.
Op deze wijze is het mogelijk om op Kneppelsoord sneller een natuurherstel
te krijgen.
Beheer Recreatiegrasland 1.00 ha
2x / jaar maaien en afvoeren (op hoop en branden) juni en augustus
12.0 uur x € 55,00 incl. BTW x 2x / jaar: ..................................€ 1320,=
Kostenbesparend alternatief: het recreatieve deel kan ook met grote
apparatuur worden bewerkt. Er ontstaat dan wel spoorvorming en een lage
natuurkwaliteit. De kosten voor maaien en opruimen met 4 wieltractoren op
het recreatieve deel zijn begroot op 2x per jaar maaien en opruimen.
4.0 uur x € 66.00 incl. BTW x 2x / jaar: .................................... € 528,=
Maaibeheer botanisch waardevolle rietlanden 0.70 ha
1x / jaar maaien en afvoeren (op hoop en branden) augustus
8.4 uur x € 55,00 incl. BTW .......................................................€ 462,=
Beheer Oud rietland 0.10 ha
1.2 uur x € 55,00 incl. BTW x 1x / 2 jaar januari ..........................€ 66,=
Materieel
2 x / jaar aan- en afvoer materieel naar vaarland
2.0 uur x € 40,00 incl. BTW .........................................................€ 80,=
Schouwwerk bestaande sloten (verplicht)
275 meter heldere sloot + overige buitenzijde Kneppelsoord
400 meter schouwwerk kraan met maaikorf incl. aan- en afvoer materieel
3.0 uur x € 66,00 incl. BTW .......................................................€ 198,=
JAARLIJKSE BEHEERKOSTEN KNEPPELSOORD
Beheer grasland
2 x per jaar maaien en afvoeren € 1.320
Beheer rietland en sloten
Maaien botanisch waardevolle rietlanden € 462
Beheer oud rietland € 66
Schouwwerk sloten € 198
Materieel
Aan en afvoer materieel naar Kneppelsoord (varen) € 80
Totale kosten, inclusief BTW € 2.126
23

BIJLAGEN
24

Beknopt bestek inrichtingsmaatregelen
Kneppelsoord
0. Voorbereidende werkzaamheden
Voorafgaand aan inrichtingswerken te bewerken oppervlakte, circa 1,8 ha., maaien
met eenassige motormaaier of aangepaste tractor. Gemaaid gewas afvoeren naar
Ringslanghoop R1, R2 en R3. Kosten € 2640.
Herstel veenvorming en veenmosrietland Koksloot
1. Rietkraag zuidzijde circa 0.05 m afkrabben/plaggen voor ontwikkeling veenmosrietland,
oppervlakte 932 m2. Plagsel verwerken in gronddam 10. Totale
kosten 1, 2 en 3: € 3340.
2. Rietkraag Oost zijde circa 0.10 m afgraven/plaggen voor ontwikkeling koekoeksbloemrietland.
Rand Buitenzijde oost (circa 1 meter) blijft staan. Af te
graven deel laten aansluiten op buitenzijde. Plagsel verwerken in gronddam
10. Kosten, zie 1.
3. Rietkraag NO zijde circa 0.20 m afgraven/plaggen voor ontwikkeling jong
rietland , (blijft 0.15 m onder water) oppervlakte 588 m2. Rand aan de buitenzijde
blijft staan. Af te graven deel laten aansluiten aan buitenzijde. Plagsel
verwerken in aan te leggen gronddam 10. Kosten, zie 1.
Opengraven petgaten P1, P2
4. Herstel ‘verlandend petgat’, uit te graven in oude dichtgegroeide sloot, lang
25.00 meter, breed 4.00 meter, diep 1.00 meter. Uitgegraven grond verwerken
en vlakken op perceel A. Kosten € 1340.
5. Herstel ‘verlandend petgat’, uit te graven in oude dichtgegroeide sloot, lang
65.00 meter, breed 4.00 meter. Bodem van West naar oost oplopend van
1.00 meter tot 0,50 meter diep. Uitgegraven grond verwerken en vlakken op
perceel A. Kosten € 2250.
Ontwikkeling heldere sloot
6 Ontwikkeling ‘heldere sloot’. Bestaande sloot, lang 95.00 meter, uitbaggeren
tot 1.00 meter diepte, verbreden met 1.00 meter en 1.00 meter diepte en uitbreiden
met ecologische oever (‘plasberm’) van 0.75 meter breed en 0,30
meter diepte. Verbreding en uitbreiding in noordelijke richting. Op 2 plaatsen
“landhoofd” van 1.00 meter breed en 2.00 meter lang handhaven. Uitgegraven
materiaal verwerken en vlakken op perceel 17. Kosten € 1700.
7. Ontwikkeling ‘heldere sloot’, 275.00 meter lang, 3.50-4.00 meter breed, gelegen
tussen Kneppelsoord en perceel Natuurmonumenten B. Sloot tot 1.00
meter diepte uitbaggeren. Kosten € 3100.
8. zie 7.
10. Aanleg gronddam . Lang 4.00
meter, breedte boven water 5.00
meter. Aangereden, bovenzijde
0.50 meter boven water. Kosten
€ 400.
11. Keerschot plaatsen, breed 6.00
meter. Totale kosten 11 en 12: €
7050.
12. Keerschot plaatsen, breed 7.00
meter. Kosten, zie 11.
25

13. Wateraanvoerende pijp in bestaande dam ingraven, lang 5.00 meter, doorsnede
0.20 meter. Kosten € 430.
14. Wateraanvoerende pijp ingraven lengte 13.50 meter, doorsnede 0.20 m ingraven.
Buis ingraven van westzijde sloot 6 naar De Poel (aanbrengen in bestaande
damwand). In deze watertoevoerbuis een schanskorf gevuld met
grof grind plaatsen (belemmering doorlaten vis). Kosten €1160.
15. Wateraanvoerende pijp ingraven, lang 18.00 meter, 0.20 m doorsnede van
sloot naar Zwet. In deze watertoevoerbuis een schanskorf gevuld met grof
grind plaatsen (belemmering doorlaten vis). Kosten €1550.
Aanleg Slangenhopen
19. Inrichten riethopen R1, R2 en R3 tot broeihopen voor ringslangen. In de
riethopen twee lagen met verse paardenmest en/of vers bomenblad aanbrengen
per riethoop 5 m3 materiaal verwerken. Kosten € 1200.
Aanleg recreatief Petgat
9. Uitgraven Recreatief petgat 25 meter lang, van Oost naar West uitlopend van
1,50 meter naar 3,00 meter breed. Uitgraven tot 1,25 meter diep, aanbrengen
wegendoek, bodem aanvullen met 0,25 meter zand (zie detailtekening). Kosten
€ 2040.
16. Wateraanvoerende ‘zand pijp’ ingraven, lang 10.00 meter, doorsnede 0.50 x
0.50 meter. Kosten € 950.
Aanleg kijkvlonders
17. Plaatsen twee vlonders, ter hoogte van landhoofden in ‘heldere sloot’ 6, van
4.00meter lengte en 1.50 meter breedte. Kosten € 5400.
Aanleg aanmeersteiger
18. Plaatsen remmingwerk steiger voor aanmeren excursieboot Poelboerderij.
Remmingwerk 8.00 meter lang (zie verder detailtekening). Kosten € 4900.
Ontwerp en uitvoering Italiaanse picknicktafel
20. Plaatsen lange picknicktafel voor 24 personen. In overleg met Stichting De
Poelboerderij, contactpersoon Paulien Dubbeld. Kosten € 2900.
Directiekosten, onvoorzien, aanvoer materieel
Inrichten werkterrein, opruimen werkterrein, aan- en afvoeren materieel enz. Kosten
€ 5850.
Uitvoeringskosten, algemene kosten, onvoorzien. Kosten € 5850.
aanmeersteiger
26