'Proust kun je niet zomaar verdietsen'

'Proust kun je niet zomaar verdietsen'
Vrijdag 19 december 1997 door Kester Freriks
Twintig jaar geleden begon Thérèse Cornips aan de vertaling van Prousts 'À la recherche du
temps perdu'. Nu is het levenswerk bijna af. “Ik kon een bepaalde passage niet vertalen als ik
niet op dezelfde plek, op dezelfde trappen had gestaan als Proust.”Marcel Proust: 'De tijd
hervonden I', (À la recherche du temps perdu), vert. Thérèse Cornips, De Bezige Bij, 256 blz.
ƒ 42,50
Vertaalster Thérèse Cornips aarzelt: “Zal ik Le temps retrouvé vertalen met De tijd
hervonden of De hervonden tijd?” Uiteindelijk heeft ze als titel voor het laatste deel van
Marcel Prousts romancyclus gekozen De tijd hervonden. Twintig jaar geleden begon Thérèse
Cornips aan wat beschouwd kan worden als haar levenswerk, de vertaling van de majestueuze
romancyclus À la recherche du temps perdu waaraan Proust werkte tussen 1913 en 1927.
Onlangs verscheen in vertaling het voorlaatste boek, De tijd hervonden I. In de loop van
volgend jaar zal dan het slotdeel, deel II, verschijnen, waaraan Thérèse Cornips nu volop
werkt.
Voordat zij door uitgeverij De Bezige Bij gevraagd werd zich te wijden aan Proust, had ze al
een aantal vertalingen op haar naam staan, zoals In koelen bloede van Truman Capote, werk
van Uwe Johnson, Goethe's Werther, La bâtarde van Violette Leduc en het intrigerende
Peenhaar van Jules Renard. Met het dunne, bekoorlijke boekje Plaatsnamen: de plaats legde ze
haar proeve van het vertalen van Proust af, en daarna werkte ze gestaag door. “Toen ik eraan
begon, zag ik er nog niet tegenop,” zegt Thérèse Cornips in haar Amsterdamse appartement
schuin tegenover het Rembrandt-huis. “Er zijn twee eerdere vertalers van Proust geweest,
Miep Veenis-Pieters en Nico Lijsen, maar zij hebben niet de intentie gehad dit werk van zo'n
lange adem te voltooien. Ik wist eerlijk gezegd ook niet wat me te wachten stond. In alle
opzichten stelt Proust hoge eisen. Hij schreef voor een Frans intellectueel publiek dat alle
verwijzingen, zowel literaire als maatschappelijke, herkende. Ik moet proberen die
verwijzingen na te speuren, dat betekent zoeken in encyclopedieën, of ze voorleggen aan
mensen, mijn vraagbakens. Soms ga ik ook op reis, naar Venetië bijvoorbeeld. Ik kon onder
andere een bepaalde passage niet vertalen als ik niet op dezelfde plek, op dezelfde trappen had
gestaan als Proust. Zoals hij dan in een wonderlijke passage schrijft over de opstoppers die de
trappen je geven met hun ellebogen, over muren die hun hoeken intrekken - dat moest ik
gezien hebben.
“Het is maar zelden dat ik in een Duitse of Engelse vertaling kijk, de problemen worden er
toch niet door opgelost. Naarmate ik ouder ben geworden, ben ik ook steeds kritischer. Mijn
vertaalopvatting werkt tegen me. Er zijn grosso modo twee opvattingen. Vertalen wat er staat
of een vloeiend Nederlands boek op tafel brengen en het origineel naar je eigen hand zetten.
Ik vind dat je dat laatste niet moet doen. Een boek mag best vertaald lijken. De wereld van
Proust heeft een zeer Franse historische en plaatselijke kleur. Je kunt het niet zomaar
'verdietsen'. Ik gebruik bijvoorbeeld geen uitdrukkingen als Jan en alleman, een dubbeltje op
zijn kant en dergelijke. Ook termen uit de zeevaart, waaraan het Nederlands zo rijk is, leg ik
niet in de mond van zijn personages. Zoals veel Franse klassieke auteurs schreef Proust een
courant, intellectueel Frans dat hij tegelijkertijd creatief gebruikte. Daardoor is het nét niet
courant. Dat maakt het zo bijzonder. Ik wil de schrijver recht doen en daarmee maak ik het
mezelf moeilijk.

“Nu vertaal ik het slot, De tijd hervonden II. Dat is voor een deel een rommelzooi, in het
manuscript, bestaande uit tal van losse blaadjes en toevoegingen. Er staan ook foute zinnen
in, die ik in mijn vertaling niet verbeter. Voor de foutieve constructie probeer ik een
Nederlands equivalent te vinden. Een voorbeeld: 'Niet alleen verandert het snobisme van
gedaante, maar het zou kunnen verdwijnen zoals de hele oorlog, en radicalen, joden,
toegelaten zijn tot de Jockey Club.' Om de specifieke sfeer van het boek te behouden laat ik
ook Monsieur, Madame en Duc en Duchesse enzovoort staan. In Nederland hebben wij niet
eens hertogen of markgraven. Dus handhaaf ik de Franse titel Vicomte. Sommige van zijn
zinnen beslaan een halve of zelfs hele bladzijde. Dan ben ik lang, heel lang in de weer om zo'n
zelfde lange zin vloeiend in onze taal te dwingen. Ik maak eerst met de hand een kladversie,
die ik naderhand uittyp.
“Vertalen is een paradoxale bezigheid. Enerzijds moet het, anderzijds is het onmogelijk.
Vertalen is geen schoolopdracht. Op school vertaal je een stukje Tacitus, daar krijg je een
cijfer voor van de leraar. Zo werkt het niet bij een vertaling van de duizenden bladzijden die
Proust telt. Als er al kritiek is, is dat gevit op details, soms zelfs ongefundeerd. Als ik ergens
'blauwkop' vertaal in plaats van 'pimpelmees', dan heeft dat een bedoeling. 'Blauwkop' staat
gewoon in Van Dale als gewestelijk woord voor pimpelmees. Mijn keuze voor dit woord werd
ingegeven doordat ik in de context het woord blauw nodig had.”
Met de publicatie van De tijd hervonden II zal Thérèse Cornips haar schrijver niet terzijde
schuiven: “Als ik tijd van leven heb is het mijn ideaal met behulp van een laptop alle fouten te
verbeteren, noten toe te voegen en in het geheel meer eenheid te krijgen, bijvoorbeeld wat
betreft terugkerende uitdrukkingen of gezegdes. Enkele keren in de cyclus komt op
wezenlijke momenten de uitdrukking voor 'la petite phrase', een muzikale zin in een stuk van
Venteuil, de grote componist wiens muziek een rol speelt in de Recherche. Het heeft een zeer
pregnante betekenis, het staat voor de liefde tussen Swann en Odette, en voor de kunst als de
Verteller het zich toeëigent. Ik vertaal het met 'het zinnetje', en zo zou het, als er ooit een
herziene druk komt, ook in de eerste delen moeten heten, als het aan mij ligt, niet 'themaatje'
of 'motiefje'. Ook dankzij de geannoteerde editie die er nu bestaat, kan ik problemen beter
oplossen. Eerst, toen er nog geen microfilms waren, mocht ik nog de handschriften inzien
onder het strenge, toeziende oog van de bibliothecaresse. Dat is een speciale sensatie, dat
gekrabbel te zien. Jammer dat het niet meer mag.”