Elektrische velden, magnetische velden, en ... - Elia

Elektrische velden,
magnetische velden,
en
hoogspanningslijnen

Inleiding 3
Basisgegevens 4
Wat is een veld? 5
Wat is een elektrisch veld? 5
Wat is een magnetisch veld? 6
Frequentie en golflengte 7
Het elektromagnetisch spectrum 8
De hoogspanningslijnen
Inhoud
Het hoogspanningsnet 12
Sterkte van een elektrisch veld 13
Sterkte van een magnetisch veld 14
Sterkte van het magnetisch inductieveld
naargelang van de afstand 15
Waarneming van velden 16
Magnetische velden en gezondheid 18
Het onderzoek 20
De verschillende soorten onderzoek 21
Stand van zaken 22
Recente evaluaties 23
Te raadplegen 26
Meer informatie? 27

Inleiding
Elektrische en magnetische velden zijn overal rondom ons aanwezig.
Met de technologische ontwikkeling is onze blootstelling aan deze velden alsmaar toegenomen.
Televisie, radio, computers, microgolfovens, mobiele telefoons, scanners en gesofistikeerde medische
apparatuur maken het leven een stuk gemakkelijker en dragen bij tot ons welzijn.
Bij een aantal mensen groeide echter ook de bezorgdheid over de potentiële gezondheidsrisico’s van deze
technologieën. Ook rond onze installaties rijzen vragen en meer bepaald rond de hoogspanningslijnen,
die elektrische en magnetische velden voortbrengen van 50 Hz - ook wel velden met een extreem lage
frequentie (Extremely Low Frequency of ELF) genoemd.
Na meer dan dertig jaar onderzoek is een eventueel risico voor de gezondheid nog steeds niet
aangetoond; de wetenschap heeft dit risico echter ook niet volledig kunnen uitsluiten. Hierdoor nemen
de ongerustheid en de verwarring bij de bevolking toe.
De meeste mensen maken overigens niet altijd een onderscheid tussen de velden met verschillende
frequenties - elektrische installaties, gsm, radar, enz - hoewel deze duidelijk ook verschillende
eigenschappen en effecten hebben.
Deze brochure wil de begrippen “elektrische en magnetische velden” op een eenvoudige manier
toelichten en duidelijke en begrijpelijke antwoorden geven op de vragen die u zich stelt. Ze is het
resultaat van de inspanningen van de werkgroep die binnen Elia werd opgericht om de problematiek
van elektrische en magnetische velden te onderzoeken en toe te lichten.
3

4
Basisgegevens

Wat is een veld?
Wat is
een elektrisch veld?
Het begrip “veld” wordt in de fysica gebruikt. Het betekent eenvoudig de invloed van een object op zijn
omgeving. Zo staat het ‘zwaartekrachtveld’ bijvoorbeeld voor de aantrekkingskracht die de aarde uitoefent.
Een ‘thermisch veld’ ontstaat in de omgeving van een warmtebron.
In de elektriciteit hebben we het elektrisch veld: het effect van aantrekken of afstoten uitgeoefend door
een elektrische lading op een andere.
Hoe kan je zo’n elektrisch veld waarnemen? Bijvoorbeeld door de tintelingen in je hand als je die bij
een televisiescherm houdt.
Het magnetisch veld ontstaat dan weer door de kracht uitgeoefend door een elektrische lading in bewe-
ging of door een vaste magneet.
Hoe kan je dat waarnemen? Wanneer je een magneet bij een hoopje ijzervijlsel brengt, wordt de
aantrekking van het magnetisch veld duidelijk zichtbaar.
Elektrische en magnetische velden komen ook voor in de natuur. Een natuurlijk elektrisch veld ontstaat
door de elektrische ladingen hoog in de atmosfeer. Aan de grond is dit normaal gezien zwak, maar wanneer
er onweer op til is, wordt het een stuk sterker. Een toepassing van het magnetisch veld van de
aarde die iedereen kent, is het kompas. Dat magnetisch veld is een gevolg van stromen die in de kern
van de aarde circuleren. Omdat deze velden constant zijn of erg langzaam variëren, worden ze ook wel
continue velden genoemd.
De meeste door de natuur of door de mens gecreëerde elektrische en magnetische velden variëren snel en
met een bepaalde regelmaat. Dat zijn de wisselvelden. Ze worden gekenmerkt door een bepaalde veld-
sterkte (sterker of zwakker) en een frequentie (hun regelmatige variaties hebben een bepaalde snelheid).
De lamp is aangesloten, maar brandt
niet: er is een elektrisch veld
Druk van het water in de tuinslang
Dit veld ontstaat door het effect van aantrekken of afstoten van een
elektrische lading op een andere. Elke elektrische lading brengt een
elektrisch veld met zich mee.
Wanneer een lamp aangesloten is - als ze via het stopcontact met het
elektriciteitsnet verbonden is - ontstaat er een elektrisch veld; zelfs wanneer
de lichtschakelaar uit staat en de lamp dus geen stroom krijgt.
Het elektrisch veld is gebonden aan de spanning, uitgedrukt in volt. Het
elektrisch veld wordt dan ook gemeten in volt per meter (V/m). Hoe
hoger de spanning waarop een toestel is aangesloten, hoe sterker het
elektrisch veld dat erdoor ontstaat.
Die spanning valt te vergelijken met de druk in een tuinslang die is
aangesloten op de waterleiding, maar waarvan de sproeikop dichtgedraaid
is.
5

6
Wat is
een magnetisch veld?
Een magnetisch veld ontstaat bij een verplaatsing van elektrische ladingen, dus wanneer er stroom
circuleert.
Wanneer de lamp brandt, d.w.z. wanneer er stroom door de leiding vloeit, ontstaat er naast het
elektrisch veld ook een magnetisch veld. Het magnetisch veld hangt samen met de stroom die door
de elektrische draad vloeit (anders gezegd: met het bewegen van elektronen).
In ons voorbeeld van de tuinslang komt de stroom overeen met de waterstroom door de slang. De
eenheid van het magnetisch veld is ampère per meter (A/m), maar men spreekt meestal van tesla
(T). Dat is de eenheid van een afgeleide grootheid, de “magnetische inductiestroom“. De magnetische
velden die we gewoonlijk meten, worden uitgedrukt in microtesla (μT), een miljoenste deel van de
tesla. Soms gebruikt men een andere meeteenheid voor de magnetische inductiestroom: gauss (G).
Eén microtesla stemt overeen met 10 milligauss (1 μT = 10 mG).
Hoe hoger de stroomsterkte, hoe sterker het magnetisch veld dat eruit voortkomt. Een magnetisch
veld wordt echter steeds zwakker naarmate de afstand tot de bron groter wordt.
De lamp is niet alleen aangesloten
maar brandt ook: er is een elektrisch
veld en een magnetisch veld
Het water stroomt door de tuinslang
Het magnetisch veld wordt zwakker
naarmate de afstand tot de bron vergroot

Frequentie
en golflengte
Amplitude van de golf
+
0
-
Golflengte λ (m)
= 1 cyclus
t = 1 s
Op enige afstand van de bron nemen wisselvelden de vorm aan van
regelmatige golven, vergelijkbaar met de golven die ontstaan als
je een steen in het water gooit. Daarom noemen we ze vaak ook
elektromagnetische golven in plaats van elektromagnetische velden.
Deze golven verplaatsen zich met de snelheid van het licht.
Elektromagnetische velden worden gekenmerkt door hun frequentie
en golflengte.
De golf klimt vanuit het nulpunt tot een positief maximum;
vervolgens daalt hij terug via nul tot op een negatief minimum,
waarna hij weer stijgt tot het nulpunt. Geheel dit parcours omvat
één cyclus met een bepaalde golflengte. De frequentie geeft het
aantal volledige cycli aan dat per seconde wordt afgelegd.
Frequentie = 2 Hz
Verspreidingsrichting
De frequentie geeft het aantal trillingen (of variaties) per seconde aan
en wordt uitgedrukt in hertz (Hz) of in cycli per seconde.
De golflengte is de afstand die een golf aflegt tijdens een volledige
trilling. Of anders gezegd: de afstand tussen twee opeenvolgende
trillingen. Er bestaat een verband tussen frequentie en golflengte:
hoe hoger de frequentie, hoe korter de golflengte.
7

8
Het elektromagnetisch
spectrum
Elektromagnetisch spectrum
Statische
elektrische en
magnetische
velden
Elektromagnetische velden bestaan al sinds het ontstaan van het universum. Zichtbaar licht is er het
meest bekende voorbeeld van.
Het elektromagnetisch spectrum bestrijkt een heel breed gamma van frequenties en golflengtes.
De verschillende golflengtes - of frequenties - vertonen ook specifieke eigenschappen die leiden tot
bijzondere toepassingen.
Indien de afstand tot de bron groter is dan de golflengte, geldt volgend principe: hoe hoger de
frequentie van een elektromagnetisch veld is, hoe meer energie het kan vrijmaken.
Elektrische en
magnetische
wisselvelden
Radiofrequentie
en microgolven
Infraroodstraling Zichtbaar licht Ultravioletstraling Ioniserende
straling
(X-stralen)
Frequentie nul Lage frequentie Hoge frequentie
De verschillende effecten en frequenties in het elektromagnetisch spectrum
stemmen overeen met verschillende toepassingen

Bij zeer hoge frequenties, boven 1000 THz (1000 teraherz = duizend miljoen miljoen cycli per
seconde), volstaat de vrijgekomen energie om moleculaire verbindingen te verbreken en dus de
chemische kenmerken te veranderen van objecten die deze golven op hun weg vinden (er worden dan
ionen gevormd). Deze golven noemen we dan ook ioniserende straling (gammastraling, X-stralen en
bepaalde ultravioletstralen). De bronnen ervan kunnen zowel natuurlijk (de zon, sterren, radioactieve
stoffen) als kunstmatig zijn (toestel voor X-stralen, UV-lampen, enz).
De golven met een lagere frequentie, waarvan de energie niet voldoende is om moleculaire
verbindingen te verbreken, brengen geen ionen voort. We noemen ze niet-ioniserend. De frequentie
van zichtbaar licht ligt tussen 385 THz en 750 THz (miljoenen miljoen cycli per seconde). Bij de
frequenties onmiddellijk lager vinden we het infraroodlicht en vervolgens de microgolven (ovens,
radar, GSM), televisiegolven en radiogolven.
Elektromagnetische golven kunnen voortkomen uit zeer verschillende bronnen, zowel natuurlijke als
kunstmatige: antennes, vuur, radiatoren, een levend wezen, een voorwerp...
Elektrische lijnen en kabels en de meeste elektrische toestellen die ze voeden, produceren velden met
dezelfde frequentie als die van het elektriciteitsnet. In Europa en ook in de meeste andere landen
bedraagt die frequentie 50 Hz (of 50 cycli per seconde). In Amerika en in Japan is dat 60 Hz.
Deze frequenties behoren tot de groep van de ELF of Extremely Low Frequencies. Dat zijn dus de zeer
lage frequenties. Bij een frequentie van 50 Hz is de golflengte 6000 km.
Als de afstand tot de bron kleiner is dan deze golflengte kunnen de elektrische en magnetische velden
onafhankelijk van elkaar variëren. Daarom is het nodig – vooral op 50 Hz – om ze afzonderlijk te
beschouwen.
9

10
De
hoogspanningslijnen

De
hoogspanningslijnen
De dynamo
Een transformator bestaat uit een magnetische kern
en een primaire en secondaire wikkeling, elk met
een verschillend aantal windingen.
Het industrieel gebruik van elektriciteit kwam op gang in de 19de eeuw, na de uitvinding van de
dynamo door Zénobe Gramme in 1869. In die tijd ging het enkel om gelijkstroom.
Door de toename van de vraag en de behoefte om steeds grotere elektrische vermogens te
transporteren, werd de gelijkstroom geleidelijk verdrongen door wisselstroom.
Na de uitvinding van de transformator in 1881 kon men de spanning van de verbindingen verhogen
en ook het verlies beperken bij het transport van elektriciteit over grote afstanden. Dit verlies
daalde nog verder met het overschakelen op driefasige wisselstroom, zoals die vandaag nog in
bijna alle toepassingen van elektriciteit wordt gebruikt. Enkele specifieke gevallen vormen hierop
een uitzondering: transportmiddelen (tram en klassieke trein), apparaten op batterijen of accu,
energietransport over zeer lange afstanden en sommige onderzeese hoogspanningskabels.
Om aan de stijgende vraag te kunnen voldoen, werden steeds krachtiger productie-eenheden gebouwd.
Hierdoor konden de kosten worden beperkt, evenals de totale pollutie voor eenzelfde hoeveelheid
geproduceerde energie. Om de toename van het aantal productiesites te beperken en om deze buiten
de stedelijke zones te houden, kwamen terzelfder tijd ook “vermaasde” netwerken tot stand die de
productiecentrales verbonden met de verbruikscentra. De structuur van zo’n netwerk lijkt op een
spinnenweb, zodat een gegeven punt in het net vanuit meerdere wegen gevoed kan worden.
Die vermaasde netwerken verbeteren in hoge mate de continuïteit en de leveringszekerheid van de
elektriciteit. Wanneer een centrale uitvalt of een verbinding niet werkt door een defect, wordt de
stroom onmiddellijk omgeleid zonder onderbreking.
11

12
Het
hoogspanningsnet
Het hoogspanningsnet bestaat uit luchtlijnen en ondergrondse kabels. Je kan het vergelijken met een
immens spinnenweb dat de productiecentrales verbindt met de grote verbruikscentra. Wanneer de
elektriciteit de centrale verlaat, wordt de spanning eerst sterk verhoogd door een transformator. Door
de elektriciteit op zeer hoge spanning te vervoeren, kan men de energieverliezen bij het transport over
lange afstanden beperken. In transformatorenstations wordt de spanning daarna weer verlaagd tot de
niveaus die de verschillende verbruikers afnemen.
Wie zijn die hoogspanningsverbruikers? Allereerst de grote industriële bedrijven die veel elektriciteit
verbruiken zoals bijvoorbeeld de chemische sector, de spoorwegen en de distributiemaatschappijen,
die de elektriciteit verder vervoeren naar kleinere bedrijven en tot bij de gezinnen.
Het hoogspanningsnet van Elia bestaat uit verbindingen met spanningsniveaus van 380 000 Volt
(380 kilovolt of kV), 220 000 volt (220 kV), 150 000 volt (150 kV), 70 000 volt (70 kV), 36 000 volt
(36 kV) en 30 000 volt (30 kV). De distributiebedrijven brengen de energie op een spanning tussen
15 000 en 5 000 volt (tussen 15 kV en 5 kV). Ze leveren energie op een spanning van 230 volt aan
de gezinnen.

Sterkte van
het elektrische veld
Elektrisch veld (in kV/m)
hoogspanningsmast 380 kV
twee draadstellen
geleiders 2 x 621 mm 2
Verbinding 380 kV
Verbinding 150 kV
Afstand dwars op de as (in m)
hoogspanningsmast 150 kV
twee draadstellen
geleiders 446 mm 2
Elk elektrisch circuit onder spanning produceert een elektrisch
veld met een frequentie van 50 Hz. De waarde of de sterkte van
het veld hangt af van diverse parameters. In het geval van een
hoogspanningslijn zijn dat de spanning, de opbouw van de lijn
(bijvoorbeeld de plaatsing van de geleiders en hun onderlinge
afstand) en de afstand ten opzichte van deze lijn.
De gemiddelde waarde van een elektrisch veld onder een lijn van
380 kV, gemeten op een hoogte van 1,5 meter boven de grond,
bedraagt tussen 5 en 8 kV/m. Dit veld verzwakt snel naarmate
men zich van de lijn verwijdert. Op een afstand van 20 meter is
het veld ongeveer tien keer zwakker dan de maximale waarde
onder de lijn.
Bij ondergrondse kabels worden de elektrische velden tegengehouden door het isolerende omhulsel
rond de geleiders.
Huishoudelijke toestellen veroorzaken ook elektrische velden, maar deze zijn zeer zwak omdat de
toestellen op laagspanning werken (230 V).
Het elektrisch veld wordt beïnvloed door de aanwezigheid van allerlei soorten voorwerpen en materialen
die een scherm kunnen vormen, zoals gebouwen, bomen...
13

14
Sterkte van
een magnetisch veld
Magnetisch inductieveld (in μT)
hoogspanningsmast 380 kV
twee draadstellen
geleiders 2 x 621 mm 2
Luchtlijn
Verbinding 380 kV
Verbinding 150 kV
Afstand van het midden van de lijn (in m)
Het magnetisch veld voortgebracht door
een elektrisch circuit is afhankelijk van
de stroomsterkte. Zoals bij elektrische
velden bestaat er ook een verband met de
opstelling van de geleiders en de onderlinge
afstand tot deze geleiders. Op 1,5 m hoogte
kan de maximale waarde onder een
hoogspanningslijn gaan tot enkele tientallen
microtesla. Aan de grond is de gemiddelde
waarde onder de lijnen echter meestal niet
hoger dan 3 microtesla.
Magnetisch inductieveld (in μT)
hoogspanningsmast 150 kV
twee draadstellen
geleiders 446 mm 2
Ondergrondse kabel
Kabel
Luchtlijn
Afstand van het midden van de lijn (in m)
Magnetische velden worden niet tegengehouden als men de geleiders ondergronds aanlegt.
Ondergrondse kabels veroorzaken dus ook magnetische velden, maar deze nemen sneller af naarmate
de afstand groter wordt dan in het geval van luchtlijnen.
Huishoudelijke toestellen veroorzaken ook magnetische velden. Je vindt ze vooral in de keuken en in
de badkamer.

Sterkte van het magnetisch veld*
naar gelang van de afstand
* in microtesla
Toestel 3 cm 30 cm 100 cm
Elektrisch scheerapparaat, tondeuse, haardroger 10 tot 200 0,1 tot 5 < 0,3
Microgolfoven 10 tot 100 1 tot 10 < 1
Boor, cirkelzaag, schuurmachine, stofzuiger, mixer,… 10 tot 100 0,5 tot 5 < 0,5
Fornuis, dampkap 1 tot 50 0,1 tot 5 < 0,5
Wasmachine, droogkast, vaatwasser 0,5 tot 10 0,1 tot 5 < 0,5
Wekkerradio, leeslamp (halogeen) 0,5 tot 5 < 0.5 < 0,1
TV (aan de voorkant) 0,2 tot 2 < 0,5 < 0,1
PC-scherm (aan de voorkant) 0,2 tot 2 < 0,2 < 0,1
0 5 10 50 100
µT
>
op 3 cm
op 30 cm
op 100 cm
15

16
Waarneming
van velden
De ongemakken die we in ons dagelijks leven kunnen ervaren door de aanwezigheid van velden,
worden meer veroorzaakt door elektrische dan door magnetische velden.
In principe veroorzaken enkel zeerhogespanningslijnen (380 000 volt) elektrische velden waarvan
de effecten waarneembaar zijn. Bomen, planten, gebouwen enz... vormen een scherm dat het
elektrisch veld aanzienlijk verzwakt. Zo wordt dit elektrisch veld in huis al gauw 10 tot 100 keer
zwakker.
Magnetische velden daarentegen laten zich niet tegenhouden door dergelijke materialen; om ze
af te zwakken moet men speciale metalen afschermingen gebruiken.

Waarneming
van velden
A. ELEKTrIscHE vELDEn
Directe waarneming van de elektrische velden
Een sterk elektrisch veld kan je waarnemen. Het gevoel is te vergelijken met een lichte kriebeling en
wordt veroorzaakt door een trilling van hoofd- of lichaamshaar.
Studies tonen aan dat de meeste mensen elektrische velden van 50-60 Hz met een sterkte van meer
dan 20 kV/m kunnen waarnemen, terwijl slechts een beperkt aantal mensen elektrische velden onder
de 5 kV/m kan voelen.
Indirecte waarneming
• Lichte elektrische schokken: Elektrische velden kunnen ladingen (elektronen) verplaatsen in een
metalen voorwerp, waardoor je lichte schokken voelt als je dit voorwerp aanraakt. Je kan ze vergelijken
met elektrostatische ontladingen bij droog weer, wanneer je een metalen voorwerp aanraakt (auto,
deurklink, …). Deze schokjes zijn onaangenaam, maar niet gevaarlijk. Het probleem kan worden
opgelost door de metalen voorwerpen te aarden.
Op dezelfde manier kan een fietser die onder een zeerhogespanningslijn rijdt (380 kV) soms tintelingen
voelen wanneer hij zijn fietskader of stuur aanraakt. Fiets en fietser zijn geïsoleerd van de grond, maar
de tintelingen worden veroorzaakt doordat de ladingen weer in evenwicht komen bij het onderlinge
contact (de fietser is van de fiets geïsoleerd door het zadel, de handgrepen en zijn schoenen). Om dit
ongemak te vermijden, volstaat het om het stuur vast te houden bij het metalen gedeelte en niet bij
de handgrepen, en om zo te blijven rijden tot je de hoogspanningslijn voorbij bent.
• TL-buizen: Wanneer je een TL-buis vasthoudt en in de richting van een hoogspanningslijn houdt,
gaat die lamp branden. Ook dit is een gevolg van het elektrisch veld. De lamp geeft wel maar een zwak
licht, dat enkel zichtbaar is in een duistere omgeving. Dat komt omdat de stroomsterkte erg laag is.
• Geluid: Het geluid dat je soms hoort in de nabijheid van een zeerhogespanningslijn, wordt veroorzaakt
door de aanwezigheid van een zeer sterk elektrisch veld rondom de geleiders. Dat veroorzaakt het
zogenaamde “corona-effect“ (rondom het veld met een zeer hoge veldsterkte): een knetterend geluid.
Deze vorm van geluidshinder treedt vooral op bij vochtig weer (regen, mist of sneeuw). In bepaalde
extreme gevallen kan dit radio-elektrische storingen veroorzaken.
B. MAgnETIscHE vELDEn
(Oudere) pacemakers
Sommige oudere pacemakers waren gevoelig voor magnetische velden veroorzaakt door
hoogspanningslijnen. Deze toestellen gaven soms onverwachts impulsen aan het hart, terwijl het
normaal functioneerde. Dit zorgde voor een kortstondig ongemak bij de patiënt, evenwel zonder
gevaar voor de gezondheid. De fabrikanten van pacemakers hebben hiermee rekening gehouden en
brengen pacemakers op de markt die ongevoelig zijn voor dit soort storingen. We raden dragers van
pacemakers aan om de gevoeligheid van hun apparaat te laten nakijken door hun arts.
computerschermen
Sterke magnetische velden kunnen een invloed hebben op oudere computerschermen met
kathodestraalbuizen (CRT). In de meeste gevallen kan dit euvel worden verholpen door het
beeldscherm te verplaatsen. Om dit soort problemen op te lossen, heeft Elia bovendien een procedure
om schermen met vloeibare kristallen (LCD-schermen) ter beschikking te stellen aan mensen die
dichtbij hoogspanningsinstallaties wonen. De regionale technische diensten staan in voor de uitvoering
(hun gegevens vind je verder in deze brochure).
17

18
Magnetische
velden en
gezondheid

Magnetische velden
en gezondheid
Wat zegt de wetenschap?
In een epidemiologische studie uit 1979 stelden de Amerikanen Wertheimer en Leeper dat er mogelijk
een verband bestond tussen wonen in de nabijheid van hoogspanningslijnen en een verhoogd risico
op kanker bij kinderen.
Sindsdien werden er zeer talrijke onderzoeken gevoerd naar de invloed van magnetische velden op
de gezondheid.
Tot op heden zijn de antwoorden van de wetenschappers echter genuanceerd. Geen enkele studie
kon met zekerheid aantonen dat er een oorzakelijk verband bestaat tussen de blootstelling aan
magnetische velden en bepaalde ziekten. Maar ook geen enkele studie slaagde erin dit risico volstrekt
uit te sluiten. Dit is ook vrijwel onmogelijk. Er blijft dus twijfel bestaan, vooral wat kinderen betreft.
Vermits de wetenschap in algemene zin niet in staat is aan te tonen dat er geen risico bestaat, kan ze
ook niet tegemoetkomen aan onze psychologische behoefte aan zekerheid.
Celonderzoek en dierproeven geven geen aanwijzing dat magnetische velden een rol spelen bij het
ontwikkelen van ziekten in het algemeen en kanker in het bijzonder.
Ook de biologische studies hebben geen oorzakelijk verband kunnen vaststellen: er werd geen
mechanisme ontdekt dat een verband tussen blootstelling en ziekte zou kunnen verklaren.
Epidemiologische studies brengen nog andere beperkingen en onzekerheden met zich mee, met name
omtrent de eigenschappen van magnetische velden waarmee rekening moet worden gehouden in
de studies. Heeft de blootstelling aan zwakkere velden gedurende langere tijd meer impact dan een
kortstondige blootstelling aan sterkere magnetische velden? Moet men ook rekening houden met de
frequentie van de variaties? Er blijven dus tal van vragen.
19

20
Het onderzoek

De verschillende
soorten onderzoek
Epidemiologische studies
Om de mogelijke invloed van velden met extreem lage frequentie op de gezondheid te onderzoeken,
vergelijken wetenschappers de gezondheidstoestand van twee (of meer) populaties. Een van deze
groepen werd gedurende een aanzienlijk langere periode blootgesteld aan magnetische velden dan de
andere (prospectieve studies). Men kan ook omgekeerd werken en de mate van vroegere blootstelling
aan magnetische velden onderzoeken bij twee groepen, waarbij één groep mensen aan een bepaalde
ziekte lijdt en de andere groep niet (retrospectieve studies). Dergelijke epidemiologische onderzoeken
zijn moeilijk uit te voeren. Zo is het vaak erg moeilijk om het werkelijke niveau van blootstelling te
bepalen. Bovendien moeten de vergeleken groepen identieke kenmerken vertonen op alle vlakken,
die geheel losstaan van de magnetische velden of de bestudeerde ziekte (sociaal niveau, levensstijl,
woonplaats, …).
Epidemiologische onderzoeken beslaan doorgaans een lange tijdsspanne. Dit soort onderzoek kan
uiteindelijk wel een statistisch verband aangeven, maar niet noodzakelijk een oorzakelijk verband.
Daartoe dient nog aan een aantal oorzakelijkheidscriteria te worden voldaan.
Experimenteel onderzoek
Dankzij celonderzoek en dierproeven kunnen wetenschappers vaststellen in welke mate een specifiek
agens een bepaalde ziekte kan veroorzaken. Vooraleer men kan besluiten dat er een risico bestaat voor
de gezondheid, moet de proef echter verscheidene malen herhaald worden met identieke resultaten;
in verschillende laboratoria en onder dezelfde omstandigheden. De resultaten moeten ook wijzen op
een frequenter voorkomen van bepaalde als schadelijk te beschouwen effecten dan binnen de normale
spreiding het geval zou zijn.
schatten van de blootstelling
Via deze studies kunnen wetenschappers het type en de sterkte van magnetische velden beoordelen
waaraan mensen gedurende een bepaalde periode zijn blootgesteld.
21

22
Stand
van zaken
De onzekerheid over de eventuele gevolgen voor de gezondheid - en vooral dan over het mogelijke risico
op kanker - is zeker niet te wijten aan een te beperkt aantal onderzoeken of aan het wetenschappelijke
gehalte van de bestaande onderzoeken.
Deze onzekerheid vloeit voort uit het feit dat verscheidene epidemiologische studies een zwak
statistisch verband aantonen, dat daarenboven niet bevestigd wordt door biologische studies.
Overheden en internationale organisaties doen bijgevolg een beroep op multidisciplinaire teams van
specialisten die dit thema permanent volgen en ook regelmatig verslag uitbrengen over de stand van
zaken in de onderzoeken.
0,4 μT, een norm?
Sommigen beweren dat 0,4 μT de ‘norm’ is die men niet mag overschrijden om
schadelijke gevolgen van magnetische velden met een zeer lage frequentie voor de
gezondheid te vermijden. Toch is deze waarde geen norm, maar enkel de gemiddelde
blootstellingswaarde geschat over een langere periode (24 u op 24, 7 dagen op 7) aan
de hand waarvan verscheidene epidemiologische studies een zwak statistisch verband
vonden met leukemie bij kinderen.
In het gewone leven worden immers maar weinig mensen aan magnetische velden met
gemiddeld hogere waarden blootgesteld. Dit verklaart de moeilijkheid om representatieve
testgroepen samen te stellen, die worden blootgesteld aan dergelijke waarden.
Er ontstond echter een betekenisverschuiving tussen de begrippen “drempelwaarde”, in
epidemiologische studies, en “norm”. De aanbeveling van de raad van de Europese
Unie is wel degelijk om 100 µT niet te overschrijden.

Recente
evaluaties
International Agency for research on cancer
(IArc, Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek
Het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek maakt deel uit van de Wereldgezondheidsorganisatie
en heeft als taak om het onderzoek naar de oorzaken van kanker bij de mens te
coördineren en aan te sturen. Dit agentschap is betrokken bij epidemiologische onderzoeken en
laboratoriumonderzoek. Het staat onder meer in voor de evaluatie van een hele reeks agentia en
boog zich ook over het probleem van de magnetische velden.
In juni 2001 classificeerde een groep internationale experts, aangeduid door het IARC, de magnetische
velden in categorie 2-b: ‘mogelijk kankerverwekkend’. Deze classificatie werd toegekend op basis
van epidemiologische meta-analyses uitgevoerd in het jaar 2000. Deze analyses toonden een zwak
statistisch verband aan tussen leukemie bij kinderen en de blootstelling aan hoge gemiddelde waarden
van magnetische velden.
Dit verband is echter moeilijk te interpreteren. De proeven op dieren en cellen die al jaren aan de
gang zijn, kunnen het verband niet uitleggen dat in epidemiologische studies wordt gelegd tussen
magnetische velden en kinderleukemie. Bovendien zijn de bronnen van blootstelling aan elektrische
en magnetische velden talrijk: het gaat niet enkel om hoogspanningslijnen, maar ook om bronnen die
zowel thuis als op de werkplaats voorkomen.
Het IArc evalueerde een breed gamma van agentia of stoffen op basis van hun
eventuele invloed op het ontstaan van kanker. Dit gebeurt volgens een
classificatiemethode met de volgende categorieën
1 kankerverwekkend (een honderdtal agentia zoals asbest, roken (actief en passief),
enz…
2-a waarschijnlijk kankerverwekkend (een 70-tal agentia, zoals de uitlaatgassen van
een dieselmotor, zonnelampen, enz…)
2-b mogelijk kankerverwekkend (meer dan 250 agentia, zoals magnetische velden,
koffie, glasvezel, de uitlaatgassen van benzinemotoren, heelkundige implantaten,
enz…)
3 niet-classificeerbaar (zo’n 500 agentia)
4 waarschijnlijk niet kankerverwekkend (één enkel agens)
Wegens de beperkte aanwijzingen vanuit de epidemiologie en vermits er onvoldoende en nietovereenstemmende
aanwijzingen uit het experimenteel onderzoek bestaan, besloot het IARC om de
magnetische velden in categorie 2-b te classificeren. Dit is de laagste van de drie categorieën die door
het IARC worden gebruikt voor het classificeren van mogelijk kankerverwekkende agentia op basis
van gepubliceerde wetenschappelijke bewijzen (zie kader).
Voor alle andere soorten kanker beschouwt het IARC de indicaties als onvoldoende of niet eensluidend.
Het IARC stelt ook dat de wetenschap er niet in geslaagd is om een wetenschappelijk mechanisme
bloot te leggen dat de evolutie van kanker aantoont onder invloed van magnetische velden met zeer
lage frequenties, die worden geproduceerd door installaties voor energielevering.
23

24
Recente
evaluaties
International commission on non-Ionising radiation Protection (IcnIrP)
In 1998 stelde de ICNIRP aanbevelingen voor inzake blootstelling aan elektrische en magnetische
velden. De ICNIRP werkt in deze materie samen met de Wereldgezondheidsorganisatie. De ICNIRP
volgt de evolutie van het onderzoek en vindt dat er geen reden is om haar aanbevelingen te wijzigen
na de mededeling van het IARC in de zomer van 2001.
Wereldgezondheidsorganisatie (WgO)
In juni 2007 publiceerde de WGO een uitvoerige samenvatting van de wetenschappelijke kennis op
het vlak van de potentiële gevolgen van velden met een zeer lage frequentie voor de gezondheid
(monografie 238). Daarnaast publiceerde ze ook een samenvatting van dit document en van haar
aanbevelingen (fact sheet nr. 322).
De elektromagnetische velden met zeer lage frequentie (ELF-velden) werden in de categorie ‘mogelijk
kankerverwekkend voor de mens’ gerangschikt; de Wereldgezondheidsorganisatie is echter van oordeel
dat er andere mogelijke verklaringen bestaan voor het vastgestelde verband tussen de blootstelling
aan deze velden en leukemie bij kinderen. De problemen in verband met de selectievertekening bij
epidemiologische studies en de blootstelling aan andere soorten velden dienen grondig onderzocht;
nieuw wetenschappelijk werk is hier noodzakelijk. De Wereldgezondheidsorganisatie beveelt daarom
een opvolging en een betere oriëntering aan van de onderzoeksprogramma’s om zo tot meer sluitende
informatie te komen.
De Wereldgezondheidsorganisatie stelt een aantal voorzorgsmaatregelen voor en legt de klemtoon
op informatie en communicatie tussen wetenschappers, overheden, de bevolking en de betrokken
industrietakken. Ze suggereert ook om rekening te houden met de bekommernissen van het publiek bij
het aanleggen van nieuwe hoogspanningslijnen. Ook moet de bevolking geïnformeerd en geraadpleegd
worden.
De WGO raadt echter duidelijk af om, vanuit het voorzorgsprincipe, de limieten aanbevolen door de
internationale organisaties willekeurig te verlagen.
raad van de Europese Unie
In 1999 publiceerde de Europese Unie een aanbeveling van de Raad, die gebaseerd was op de
aanbevelingen van de ICNIRP. In overeenstemming hiermee stelde ze een limiet voor van 100 μT
voor de blootstelling van de bevolking. Naar aanleiding van de classificatie van het IARC deed het
Wetenschappelijk Comité voor Toxiciteit, Ecotoxiciteit en Leefmilieu van de Europese Unie een nieuw
onderzoek van de resultaten. Het comité stelde dat er geen reden was om de aanbevelingen van 1998
te herzien.
National Radiological Protection Board (NRPB) van Groot-Brittannië
De NRPB (inmiddels het RPD-departement van het Health Protection Agency) publiceerde in maart
2001 de resultaten van het rapport van haar wetenschappelijk comité. Hierin kwam ze tot de conclusie
dat er geen enkele reden was om haar bestaande aanbevelingen te wijzigen. Dit standpunt werd
nogmaals bevestigd naar aanleiding van de classificatie van het IARC.

Recente
evaluaties
België
België heeft geen federale wetgeving inzake magnetische velden met zeer lage frequentie. Als gevolg
hiervan geldt als referentie de aanbeveling van de Raad van de Europese Unie – maximale limiet
voor blootstelling 100 μT. Voor elektrisch velden legt het “Algemeen Reglement op de Elektrische
Installaties” maximumwaarden vast tussen 5 kV/m (in bewoonde zones) en 10 kV/m.
Referentiewaarden en aanbevelingen
Aanbevelingen van de ICNIRP (1998) en van de Raad van de Europese Unie (1999)
Magnetische velden Elektrische velden
microtesla (μT) kilovolt per meter (kV/m)
100 5
Beide zijn maximale waarden, ook referentiewaarden genoemd.
Het is aanbevolen deze waarden niet te overschrijden voor de blootstelling van de
bevolking in het algemeen.
Belgian BioElectroMagnetic group (BBEMg)
De BBEMG is een interdisciplinaire studiegroep die bestaat uit verschillende teams met specialisten uit
verschillende Belgische universiteiten (ULg, UG, KU Leuven, ULB) en de VITO (Vlaamse Instelling voor
Technologisch Onderzoek). Naast zijn taken op het domein van elektrische en magnetische velden volgt
deze Belgische wetenschappelijke groep ook de werkzaamheden op internationaal vlak op de voet.
Elia ondersteunt dit onderzoek financieel en doet ook geregeld een beroep op de BBEMG om de
wetenschappelijke waarde en de draagwijdte van bepaalde publicaties op dit domein toe te lichten en
te verduidelijken.
Het wetenschappelijk onderzoek gebeurt uiteraard op totaal onafhankelijke basis. De onderzoekers
zijn zelfs verplicht om de resultaten van hun werk te publiceren, waardoor deze ook kritisch kunnen
worden geëvalueerd door vakgenoten.
Elia hielp de BBEMG eveneens bij het uitbouwen van een website, die informatie verschaft in het
Nederlands, het Frans en het Engels (www.bbemg.ulg.ac.be). Deze website heeft drie doelstellingen:
• de resultaten van onderzoeken door leden van de BBEMG voorstellen;
• informeren over elektromagnetische velden en hun mogelijke gevolgen voor de gezondheid;
• een educatief en documentatiecentrum van een hoog niveau ontwikkelen dat toegang geeft tot
alle informatie over elektromagnetische velden.
Elia wil op deze manier deelnemen aan de onderzoeksinspanningen op het vlak van velden met een
zeer lage frequentie en ook bijdragen tot het informeren van het publiek over deze materie.
25

Te raadplegen
Bijkomende informatie vind je op volgende adressen:
Belgian BioElectroMagnetic Group: www.bbemg.ulg.ac.be
International Agency for Research on Cancer (IARC): http://iarc.fr/
Brochure gepubliceerd door IARC: http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol80/volume80.pdf
Raad van de Europese Unie (REU): http://europa.eu.int/comm/food/fs/sc/ssc/out19_en.html
National (US) Institute of Environmental Health Sciences (NIEHS):
http://www.niehs.nih.gov/emfrapid/html/EMF_DIR_RPT/Report_18f.htm
National (UK) Radiation Protection Board (NRPB):
http://www.hpa.org.uk/radiation/publications/w_series_reports/2004/nrpb_w59.htm
Wereldgezondheidsorganisatie (WGO):
http://www.who.int/health_topics/electromagnetic_fields/fr/index.html
Fact sheet: http://www.who.int/inf-fs/en/fact263.html
ICNIRP: http://www.icnirp.org
PubMed: www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi
Universiteit van Wisconsin – Professor Moulder
www.mcw.edu/gcrc/cop/powerlines-cancer-FAQ/toc.html
Research Center for Bioelectomagnetic Interaction (FEMU) – Knowledge database:
http://wbldb.femu.rwth-aachen.de/index.php3?l=e

Meer informatie?
communicatie
Lise Mulpas
Keizerslaan 20
1000 Brussel
Tel. 02/546 73 75
Fax 02/546 71 40
lise.mulpas@elia.be
www.elia.be
Technische en administratieve secretariaten
vlaanderen
Vaartkaai 2
2170 Antwerpen
Tel. 03/640 07 40
Fax 03/640 08 29
Brussel
Keizerslaan 20
1000 Brussel
Tel. 02/546 72 71
Fax 02/546 74 90
Wallonië
Avenue Albert 1er 19
5000 Namur
Tel. 081/23 70 50
Fax 081/23 71 09

Verantwoordelijke uitgever: Jacques Vandermeiren,
Keizerslaan 20 - 1000 Brussel
Deze brochure is ook beschikbaar in het Frans
www.elia.be