Programmabrochure - Erfgoedcel Leuven

4
EEN BEETJE GESCHIEDENIS
16E EEUW: VLAAMSE POLYFONIE EN MUZIEKDRUKKUNST
De Europese uitstraling van de Vlaamse polyfonie is in de 15 e en 16 e eeuw vooral te danken aan musici
afkomstig uit de Lage Landen. Met een ongekend succes verspreidden componisten, zangers,
instrumentalisten en theoretici uit onze streken deze zogenaamde ‘perfecte kunst’ over geheel
West-Europa en zelfs daarbuiten.
Ook de muziekdrukkunst kende een enorme groei in de 16 e eeuw. Heel wat muziekgenres raakten
ruim verspreid en werden stilaan ook toegankelijk voor het publiek. In de eerste plaats bij amateurs
en verzamelaars uit de adel of rijke burgerij.
Al in 1545 vestigde Petrus Phalesius zich als muziekdrukker in Leuven. Meteen het begin van een
eerste bloei van de muziekdruk in de Lage Landen (1545-1578). Het aantal muziekpublicaties op
naam van het drukkershuis Phalesius en de bekendmaking via deze drukken van lokale én internationale
componisten, is indrukwekkend.
LEUVEN IN DE 16E EEUW
De 16 e eeuw was niet de meest fl orerende periode uit de Leuvense geschiedenis. Vanaf het laatste
kwart van de 15 e eeuw brak een moeilijke tijd aan. De eerste helft van de 15 e eeuw betekende nochtans
een bloeiperiode met de oprichting van de universiteit, de groei van religieuze instellingen en de
bouw van het stadhuis en de Sint-Pieterskerk. Sociale onrust, het oorlogsgeweld na de dood van
hertog Karel de Stoute (1477), de opstanden tegen Maximiliaan van Oostenrijk (1488/1489) en de
pest zorgden voor een terugval in de bevolking tot ongeveer 15.000 inwoners. De tegenstelling
tussen arm en rijk werd alsmaar groter en de stad geraakte steeds meer in een belabberde economische
toestand. Op politiek vlak verloor zij meer en meer haar sterke positie. In de tweede helft van de
16 e eeuw teisterden economische achteruitgang, hongerrelletjes, epidemieën en oorlogstoestanden
onze gebieden. In 1597 was het bevolkingsaantal van de stad gedaald tot nog maar 9.700 inwoners.
De aantrekkingskracht van de universiteit
Niettemin, als ‘eerste hoofdstad van het hertogdom Brabant’, bleef Leuven een zeker prestige
behouden. De oprichting van de universiteit in de 15 e eeuw bezorgde haar het statuut van intellectuele
hoofdstad van de Nederlanden. Een prominente groep van geleerden, studenten en universitaire
bedienden vestigde zich hier. De universiteit oefende ook aantrekkingskracht uit op boekhandelaars,
uitgevers en drukkers, waaronder Petrus Phalesius.
Van brouwerszoon tot muziekdrukker
Petrus Phalesius, ook bekend als Pierre Phalèse of Pieter Vander Phaliesen, werd ca. 1510 geboren
als zoon van de bierbrouwer August Vander Phaliesen en Marguerite van Poddeghem. In 1542 werd
hij boekhandelaar in de universiteitsstad. Aanvankelijk verkocht hij allerlei soorten boeken, maar al
snel richtte Petrus zich op muziekwerken.
Breedschalig repertoire
In het begin liet Phalesius de door hem geselecteerde werken nog bij andere drukkers drukken (bvb.
Servaes van Sassen, Rutger van Velpen, Jacob Baethen, Martinus de Raymakere). Maar zijn handel
kende zo’n succes dat hij in 1551 zijn eigen drukkerij opstartte. Hij legde zich toe op verschillende
genres. Phalesius gaf niet enkel vocale muziek uit, maar was ook de eerste in de Nederlanden
die instrumentale muziek drukte, waaronder veel muziek voor luit en een uniek instrumentaal
dansboekje, het zogenaamd ‘Leuvens dansboek’.
Een ware muzikale ambassadeur
Dankzij hem genoot Leuven tussen 1545 en 1580 een benijdenswaardige reputatie als muziekuitgeverscentrum.
Composities van vooraanstaande componisten als Orlandus Lassus, Jacobus
Clemens non Papa, Cypriano de Rore en Philippus de Monte rolden er van de pers.
Na Phalesius’ dood, namen zijn zonen Cornelius en Petrus junior de zaak over.
IN SAMENSPEL MET FEESTEN EN SPELEN...
Muziek ging in de 16 e eeuw vaak hand in hand met feest en spel, een belangrijk onderdeel van de
volkscultuur. Leuven-kermis nam een bijzondere plaats in. De ommegang trok uit, waarin taferelen
uit het Oude en het Nieuwe Testament uitgebeeld werden. Een speciale gebeurtenis binnen de
feestcultuur waren de Blijde Inkomsten. Leuven ontving, als eerste stad van Brabant, de nieuwe
vorsten. Dit ging gepaard met rijke versieringen, toneelopvoeringen en muziek.
...en klokken!
Leuven bezat in die tijd een hele reeks klokken verspreid over tal van kloosterkapellen, de kerken
van de vijf parochies en de Sint-Michielstoren aan de rand van de stad, ook belfort genaamd. Ze
hadden vooral een informatieve functie: tijd melden, rouw aankondigen, waarschuwen voor onrust
of de bevolking oproepen. De belangrijkste klokken hingen in de toren van de Sint-Pieterskerk en
in de Sint-Michielstoren. In deze laatste waren twee torenwachters-klokkenluiders dag en nacht
aanwezig om te waken over de stad. Overdag was er de dag-, de werk- en de sluitklok, die het ritme
van de arbeiders bepaalde. ‘s Nachts klonk dan weer de hoorn waarmee ze elk gepasseerd uur
aangaven.
Muziek als machtsvertoon en tijdverdrijf
Ook in de kerk, kloosters en kastelen en bij de rijke burgerij speelde muziek een belangrijke rol. In
de religieuze instellingen hadden gregoriaanse gezangen de bovenhand, maar klonk op gezette
tijdstippen ook polyfonie. Vocale ensembles werden in de kerk soms aangevuld of afgewisseld met
instrumentale ensembles.
Bij de adel en de burgerij werd muziek enerzijds gebruikt om hun macht en rijkdom te tonen tijdens
publieke vieringen of bij ontvangst van bezoekers. Anderzijds was het voor hen ook een belangrijk
tijdverdrijf, want vaak waren ze amateurmusici, bedreven in zang, luit- of klavierspel.
5