Een reis door de bodem - Delfland

Grond water in Delfland
Een reis door de bodem

Inhoud
1. Een reis door de bodem 3
2. Ons dagelijks grond water 4
3. De bodem nader bekeken 6
4.Duinen als unieke 8
drinkwatervoorziening
5. Polders: het hart van Delfland 10
6.Droogmakerijen: diepe 14
polders op een droogje
7. Polders langs de Nieuwe 15
Waterweg

1
Een reis door
de bodem
Wie water en Delfland zegt, denkt
misschien aan al die slootjes of aan
boezemkanalen zoals de Schie, de Zweth
of het Oranjekanaal. Het water is overal.
Niet alleen aan de oppervlakte, maar ook
in de bodem. We spreken dan van
grondwater.
Het geheim van…
In deze brochure maken we kennis met de
geheimen van het grond water . We maken
een reis langs de verschillende karakte -
ristieke gebieden die de bodem van
Delfland uniek maken. Maar voordat we
van start gaan, staan we eerst stil bij wat
grond water is en wat we ervan merken.
3

2 Ons dagelijks grondwater
Grondwater is al het water in de bodem.
Achter deze constatering gaat een hele
wereld schuil. Grondwater is namelijk
heel divers, het is bijna overal en altijd
weer anders.
Veranderlijke stand
We denken bij grond water vaak aan
water in de bodem dat net zo hoog staat
als het waterpeil in de sloot. Daarboven is
het droog, daaronder is het nat. Maar zo
simpel is het niet. De grond water stand is
letterlijk zo veranderlijk als het weer. In de
4
winter of na een zware regenbui (natte
periode) is de grond water stand hoger
dan de waterstand in de sloot. Experts
spreken in dat geval van ‘opbolling’ (zie
Figuur 1). In de zomer, wanneer veel van
de neerslag verdampt (droge periode),
daalt de grond water stand en stroomt er
juist water vanuit de sloten naar het
grond water . Figuur 1 illustreert dit.
Sloten spelen een belangrijke rol bij het
regelen van het grond water peil. Maar in
de duinen bijvoorbeeld, waar geen sloten
zijn, werkt dit anders. Daarover staat
meer in paragraaf 4 van deze brochure.
Figuur 1. Grond water -
stand in natte en
droge perioden

Te hoog of te laag
Meestal merken we niets van grond water .
Pas als er problemen zijn valt het op. Er
bestaat een direct verband tussen grond -
water peil en grond water problemen. Bij te
lage grond water standen kunnen proble -
men met funde ringen ontstaan en
landbouw- en natuurgebieden verdrogen.
Een te hoge grond water stand is voor de
natuur in Delfland meestal geen pro -
bleem, maar voor de landbouw wel. De
opbrengst van gewassen kan bijvoorbeeld
minder zijn. Ook in stedelijk gebied kan
een hoge grond water stand tot overlast
leiden in woningen (vocht overlast) en
tuinen. Meer informatie over grond water -
problemen is te vinden in de brochure
‘Grond water , wie doet wat?’. Deze
brochure is te downloaden via
www.hhdelfland.nl.
Grond water gebruiken
Net zoals de grond water stand steeds
anders is, is ook het gebruik van grond -
water heel divers. Als het diepe grond -
water van goede kwaliteit is, bijvoor beeld
onder de duinen, kun nen we er drink -
water van maken. Ook kunnen we het
grond water gebruiken om gewassen te
besproeien.
WESTLAND
DEN HAAG
DELFT
ROTTERDAM
Figuur 2. Grondwater-onttrekkingen in
Delfland en omgeving
Grond water onttrekken
Als we het grond water willen gebruiken
of als het niet gewenst is, moeten we het
grond water aan de bodem onttrekken.
Dat gebeurt behoorlijk vaak. Figuur 2
geeft een overzicht van de plaatsen in en
rondom Delfland waar het grond water
gedurende een langere tijd aan de bodem
onttrokken wordt. Hoe groter de stip, hoe
meer grond water wordt onttrokken op
die locatie. Daar naast wordt op een groot
aantal locaties grond water onttrokken
voor het droog houden van bouwputten
of voor bodem saneringen.
5

3 De bodem nader bekeken
De bodemopbouw in Delfland is niet
overal hetzelfde. In Delfland zijn een
aantal karakteristieke gebieden te
onderscheiden. Denk bijvoorbeeld aan
de Noordzee met de duinen, de polders,
de diepe droogmakerijen en de regio
langs de Waterweg. Figuur 3 geeft een
over zicht van karakteristieke gebieden
in Delfland.
Figuur 3. Karakteristieke gebieden Delfland
6
WESTLAND
waterweg
wate terweg eg
DEN HAAG
kust ust
DELFT
polders
ROTTERDAM
droogdroogmakerijen
makerijen
Verschillende lagen
In de bodem van Delfland wisselen zandige
lagen die goed water doorlaten (water -
voerende pakketten) en lagen van klei en
veen die slecht water doorlaten elkaar af.
De grond water stroming vindt hoofd -
zakelijk plaats in de goed doorlatende
lagen. In Figuur 4 zijn de verschil len de
lagen schematisch weer gegeven tot een
diepte van honderd meter.
Zand, klei en veen
Tot een diepte van ongeveer honderd
meter zijn de volgende bodemlagen te
onderscheiden:
• Een deklaag van enkele meters dik die
hoofdzakelijk bestaat uit klei en veen. Dit
is in de laatste 10.000 jaar afgezet door
de zee en rivieren, of gevormd uit
plantenresten (veen).
• Het eerste watervoerende pakket dat
bestaat uit zandige lagen. Deze lagen,
die tot ongeveer vijftig meter diepte
gaan, zijn tussen 10.000 en 1 miljoen jaar
geleden afgezet door de grote rivieren.
• Een scheidende kleilaag van enkele
meters dik.
• Het tweede watervoerende pakket dat
ook uit zandige lagen bestaat. Deze
reiken tot ongeveer honderd meter
diepte en zijn tussen de 1 en 3,6 miljoen
jaar geleden afgezet door grote rivieren.

Stromingen in niveaus
De samenstelling van de bodem heeft
invloed op de stroomrichting van grond -
water . Het dwarsprofiel in Figuur 4 laat
zien dat op verschillende niveaus grond -
water stroming optreedt. Er is een diepe
stroming van de Noordzee en de Nieuwe
Waterweg naar de oostelijk gelegen droog -
makerijen (zie hiervoor paragraaf 6).
Tegelijkertijd zijn er ondiepe stromin gen
vanuit de hoger gelegen polders en
boezemkanalen naar de lager gelegen
polders. Ten slotte loopt tussen de
poldersloten een ondiepe stroming vanuit
het midden van een perceel naar de
poldersloten.
stromingsrichting
zoet grondwater
zout grondwater
Zout en zoet
In Figuur 4 is te zien dat het meeste grond -
water zout is. Dit is een erfenis uit het
verleden. Duizenden jaren geleden werd
West-Nederland vaak overspoeld door de
Noordzee. Dat oude zeewater zit nu nog
steeds in de bodem. Maar het bovenste
deel van het grond water in de bodem en
het grond water onder de duinen zijn zoet.
Dat komt doordat dit water later als
regenwater de bodem is ingestroomd. Het
‘drijft’ als het ware op het zoute water.
Figuur 4. Dwarsprofiel grond -
water systeem Delfland
deklaag
eerste
watervoerende
pakket
tweede
watervoerende
pakket
goed doorlatende laag
slecht doorlatende laag
zoet grondwater
7

4
Duinen als unieke
drinkwatervoorziening
Langs de Noordzee liggen kustduinen.
Hier zijn geen sloten en vaarten om het
regenwater af te voeren. Dit geeft niet,
want de bodem is hier opgebouwd uit
zandlagen die het water goed kunnen
doorlaten. Het regenwater kan daarom
makkelijk in de bodem doordringen.
Vervolgens stroomt dit regenwater
geleidelijk door de bodem naar de
polders in het oosten en naar de
Noordzee in het westen.
8
Een zoetwaterbron
Het regenwater dat in de duinen valt,
blijft enkele tientallen tot honderden
jaren in de ondergrond voordat het naar
het oppervlaktewater stroomt. Door deze
continue stroom van zoet water ligt er
onder de kustduinen een zoetwaterbel.
Dankzij deze zoetwaterbel kunnen we in
de duinen ons drinkwater winnen.
Het oppompen van grond water door
drinkwaterbedrijf Dunea is goed te zien
op Figuur 2; het zijn de grote cirkels
halverwege de Delflandse kust en vlak
boven het beheersgebied van Delfland.
Om de hoeveelheid zoet grond water op
orde te houden, vult Dunea de grond -
water voorraad weer aan met voor -
gezuiverd water uit de Maas.
Nagelaten zandsporen
De duinen hebben niet altijd op dezelfde
plaats gelegen. Duizenden jaren geleden
lagen ze meer landinwaarts. De restanten
hiervan zijn nu nog steeds terug te
vinden in de bodem als een aantal
zandruggen die min of meer evenwijdig
aan elkaar lopen. We noemen dit
strandwallen. Tussen deze strandwallen
bleven laagten over – strandvlakten –
die later met veen werden opgevuld.
Figuur 5 laat zien waar deze strandwallen
voorkomen.

Transport en bebouwing
Over de hoger gelegen strandwallen
konden gemakkelijk de eerste transport -
routes over land worden uitgezet en
langs deze routes werden al snel neder -
zettingen gebouwd. Zo is bijvoorbeeld het
Binnenhof in de dertiende euw gebouwd
op een strandwal. Ook Rijswijk is ontstaan
op een strandwal, meer naar het oosten.
Figuur 6 toont een dwarsdoorsnede
waarop dit goed te zien is.
Figuur 6. Profiel
strandwallen
DEN HAAG
WESTLAND
DEN HAAG
DELFT
Figuur 5. Locatie strandwallen
ROTTERDAM
RIJSWIJK
9

5
Zoals Figuur 3 op bladzijde 6 laat zien,
is het grootste deel van Delfland te
typeren als polder. Denk bijvoorbeeld aan
het Westland, Midden-Delfland en de
stedelijke regio van Den Haag, Delft en
Pijnacker-Nootdorp. De polders liggen
niet erg diep. De stand van het opper -
vlaktewater varieert van iets beneden
NAP in de westelijke polders tot ongeveer
zes à zeven meter beneden zeeniveau in
de meer oostelijk gelegen polders.
Van hoog naar laag
Het grond water uit de duinen dat naar
het oosten stroomt, komt in de polders
weer aan de oppervlakte. Dit noemen we
kwelwater. Dit kwelwater ontstaat door
een ondergrondse waterstroom van een
hoger gelegen gebied (de duinen) naar
een lager gelegen gebied (de polders).
10
Polders:
het hart van Delfland
Veel weerstand
De bovenste laag van de bodem (de dek -
laag) bestaat uit klei en veen en laat
minder goed water door dan de bodem in
het duingebied. Bovendien is de deklaag
in de polders dik. Deze combinatie maakt
dat de grond water stroom veel weerstand
ondervindt. De kwelstroom is daarom
relatief klein.
Onmisbare sloten
Omdat kwel dus geen grote rol speelt,
wordt de grond water stand in de polders
voornamelijk bepaald door neerslag.
Maar ook de neerslag die in de bodem
doordringt, stroomt niet gemakkelijk
door de deklaag. Om nu te voorkomen
dat neerslag hoge grond water standen en
drassige grond veroorzaakt, zijn er veel
sloten nodig. Door deze sloten dicht op
elkaar te graven, hoeft het regenwater
geen grote afstand af te leggen door de
bodem.

Dichtgeslibde geulen
Kenmerkend voor de polders van Delfland
zijn de geulafzettingen in de ondergrond.
Toen West-Nederland nog in verbinding
stond met de Noordzee, stroomde het
water bij eb en vloed door ‘getijden -
geulen’. In de loop der eeuwen zijn deze
geulen dichtgeslibd en er bleef een dikke
zandige laag achter in de bodem. Figuur 7
geeft een overzicht van de locaties waar
de geulen liggen.
WESTLAND
DEN HAAG
DELFT
Figuur 7. Overzicht getijden geulen
ROTTERDAM
11

Bouwen op geulen
Omdat de geulafzettingen uit zand be -
staan, kun je er goed op bouwen. Veel
oude gebouwen in Delft, zoals het
Gemeen lands huis van Delfland, staan op
zo’n oude geulafzetting. Figuur 8 laat dat
goed zien.
12
Grond water onttrekken
In de polders komen veel grondwateronttrekkingen
voor. In de stedelijke
gebieden is er namelijk veel industrie en
zijn er veel bouwputten. In het Westland
wordt grond water als gietwater in de
kassen gebruikt. Maar de grootste
onttrek king komt voor rekening van DSM.
In Figuur 2 is dit te zien als de grote cirkel
in het midden van Delflands gebied.
Scheve toren
In de Middeleeuwen was een geul afzetting de
ideale plek om te bouwen. De ondergrond was
stevig en je had vrijwel nooit last van grond -
water. Toch is het wel eens misgegaan.
Een geul afzetting is namelijk niet overal even
dik. In het midden ligt een zogenaamde rest -
bedding: de plek waar het laatste restje van
de geul is dicht geslibd.
Daar ligt een stuk minder zand en dus is de
grond veel minder stevig. Dat merkten ze toen
ze in de 13e eeuw een toren wilde toevoegen
aan de Oude Kerk in Delft.
De toren werd bovenop de restbedding
gebouwd, met als gevolg dat hij tijdens de
bouw al scheef ging staan. En tot de dag van
vandaag staat hij nog steeds scheef.

Figuur 8.
Getijdengeul
Delft
DSM onttrekt jaarlijks ruim 10 miljoen
kubieke meter grond water in Delft. Tot
2009 gebruikte het bedrijf dit grond -
water als koelwater. Omdat dat niet meer
nodig is, is DSM hiermee gestopt. Maar de
gemeente, de provincie en Delfland
houden de grond water -onttrekking
voorlopig in stand, omdat het plotseling
stopzetten ervan tot grond water -
problemen kan leiden.
Invloed op doorstroming
Het onttrekken van grond water heeft veel
invloed op de grond water stroming
binnen Delfland. Hierdoor stroomt het
hoger staande grond water vanuit de
wijde omgeving – zelfs vanuit de
Noordzee en de Nieuwe Waterweg –
weg naar de diepere bodem.
13

6
In het uiterste oosten van Delfland liggen
droogmakerijen. Dit zijn diepe polders
die in de zeventiende en achttiende eeuw
zijn ontstaan toen het veen werd afge -
graven. Daarna werden de toenmalige
meren drooggemalen. Figuur 9 toont een
oude kaart uit het archief van Delfland
waarop de droogmaking van polder
Berkel is afgebeeld.
Vooral in het noordoosten
Het grote verschil met de westelijke
polders is dat de oostelijke polders veel
lager liggen. Hierdoor liggen de peilen
van het oppervlaktewater wel tot zes à
zeven meter beneden zeeniveau. In Delf -
land komen droogmakerijen vooral in het
noordoosten van het gebied voor (zie ook
Figuur 3). Voorbeelden zijn polder Berkel,
Schieveen en de oude polder van Pijn -
acker. Andere voorbeelden, meer naar het
(noord)oosten, zijn de Zuidplaspolder in
Schieland en Polder de Noordplas in
Rijnland.
14
Droogmakerijen:
diepe polders op een droogje
Figuur 9.
Droogmaking
polder Berkel
Meer kwelwater
De kwelstroom in de droogmakerijen is
groter dan in de polders. Dit komt
doordat de droogmakerijen dieper liggen.
Het peilverschil met de Noordzee is dus
groter, waardoor de stroming harder gaat.
Bovendien is de deklaag dunner, waar -
door de stroming ook nog eens minder
weerstand ondervindt. De droog -
makerijen ontvangen kwelwater vanuit
de naastgelegen hogere poldergebieden,
maar ook vanuit nog diepere gedeelten in
de ondergrond.

Kleine opwellingen
Soms is de kwelstroom zo krachtig dat er
zogeheten wellen ontstaan. In Delfland
komt dat niet of nauwelijks voor, maar in
Schieland en Rijnland des te meer. De
wellen zijn doorgaans slechts een paar
vierkante meter in omvang. Op deze
plekken komt soms wel tien keer zoveel
kwel voor als elders in de buurt. Zo’n wel
kun je herkennen aan de kleine zand -
vulkanen op de slootbodem; de kwel -
stroom gaat hier dan zo hard, dat er zand
mee omhoog komt uit de bodem.
7 Polders
langs de
Nieuwe Waterweg
Er komen ook polders voor langs de
Nieuwe Waterweg. Omdat de bodem en
het grond water hier net even anders zijn,
benoemen we ze op onze reis door de
bodem als apart gebied.
Meer zout
Het grote verschil met de overige polders
is de kwelstroom. Vanuit de nabijgelegen
Nieuwe Waterweg treedt een ondiepe
kwelstroom op. Net zoals in Figuur 4 (op
pagina 7) te zien is, waar hij vanuit de
boezemkanalen stroomt. Omdat de
Nieuwe Waterweg redelijk zout is, is de
grond water kwaliteit in het omringende
gebied duidelijk anders dan in de polders
verderop; de zoutconcentraties zijn er veel
hoger.
15

Colofon
Deze brochure is een uitgave van het
Hoogheemraadschap van Delfland, tot stand
gekomen met betrokkenheid van provincie
Zuid-Holland, gemeenten en Dunea.
Hoogheemraadschap van Delfland
Phoenixstraat 32
Postbus 3061
2601 CX Delft
T (015) 260 81 08
info@hhdelfland.nl
www.hhdelfland.nl
Tekst en samenstelling
Hoogheemraadschap van Delfland
Fotografie
Hoogheemraadschap van Delfland,
Claudia Dohm, DSM, Rob 't Hart en Freek Zieck
Vormgeving en illustraties
Dickhoff Design
0609/2200 ex.