Oldenzaalse Plechelmus- basiliek onderwerp van verhitte discussies

Oldenzaalse Plechelmusbasiliek
onderwerp van
verhitte discussies
Eeuwenlang staat hij er al, de forse uit Bentheimer zandsteen opgetrokken kerk die het centrum van Oldenzaal
domineert. Anno 2006 blijkt de uit de tweede helft van de twaalfde eeuw daterende Plechelmuskerk letterlijk en
figuurlijk nog altijd het hart van die stad. Misschien juist wel dank zij het rapport van het dekenaat Twente, dat de
gezamenlijke rooms-katholieke kerkbesturen in Oldenzaal van adviezen voorzag om in de toekomst het financiële
walletje bij het schuurtje te kunnen houden. Verhitte discussies zijn er losgebarsten over ‘oonzen oalen griezen’.
In no-time was er een stichting die
vecht voor behoud van de
Plechelmusbasiliek als parochiekerk.
Ze vond cabaretier Herman Finkers
aan haar zijde. Eindresultaat:
duizenden adhesiebetuigingen en de
nodige landelijke publiciteit. In de
discussie die ontstaan is, is het
laatste woord aan het bisdom
waartoe Twente behoord: Utrecht.
Dat beslist naar verwachting dit
najaar.
De Oldenzaalse St. Plechelmuskerk
is met zeer grote waarschijnlijkheid
tussen 1150 en
1180 gebouwd. Dat leiden historici af
uit het feit dat het om een laat-romaanse
kerk gaat. De St. Plechelmuskerk
heeft in zijn bestaan ingrijpende
gebeurtenissen aan zich voorbij zien
trekken. Opgetrokken in enorme
dimensies in vergelijking met de bebouwing
in zijn omgeving, is in ruim acht
eeuwen de huidige stad er omheen
gegroeid. Tussen toen en nu is hij
geteisterd door brand en oorlogsgeweld.
Maar hij heeft bovenal gefunctioneerd
als bewaarplaats voor – tegen-
De Oldenzaalse St. Plechelmusbasiliek met rechts het stadhuis.
woordig zeer waardevolle – blijken van
waardering van de inwoners van
Oldenzaal die er ‘gekerkt’ hebben.
De St. Plechelmusbasiliek (sinds 1950
heeft de kerk de status van ‘basilica
minor’) geldt enerzijds als de enige
Nederlandse kerk boven de grote rivieren
uit zijn tijd die nog als parochiekerk
functioneert en anderzijds wordt hij
sinds 2004 in het zomerseizoen speciaal
opengesteld vanwege zijn grote historische
waarde.
Vele kunstschatten
Rondlopend tussen de talloze histori-
sche onderdelen en kunstschatten in de
kerk, samen met Jan Velers, de koster,
zigzag je bij wijze van spreken door de
afgelopen eeuwen. Heen wandelend
door de in 1480 aangebouwde lichte
zuidbeuk met zijn kleurrijke glas-inloodramen
in de gotische spitsboogramen,
en terug door de verstilde,
sobere, veel donkerder kloostergang in
de oorspronkelijke noordbeuk. Die heet
in de volksmond overigens ‘pèèrehook’
omdat daar de paarden van de Engelse
troepen in de winter van 1794-1795
hebben gestaan. Jan Velers, oud-onderwijzer
in Oldenzaal, wijst vervolgens op
een prematuur gebeeldhouwd dieren-
KIJK OP OOST-NEDERLAND - JULI/AUGUSTUS 2006 53

Jan Velers, de koster van de St. Plechelmusbasiliek, op het priesterkoor.
kopje onder aan de voet van de voorste
pilaar. Het leeuwenkopje zit er sinds de
kerk is gebouwd. Het wordt bij evenementen
extra beschermd tegen mogelijke
beschadigingen. Intussen zijn we
langs de in de westmuur ingemetselde
grafzerk van bisschop Balderik (van
Kleef) gelopen, de stichter van het
kapittel Oldenzaal. Niet dat de man
daar begraven is, want zijn gebeente is
in de 15e eeuw aanvankelijk onder het
hoofdaltaar neergezet en de bijbehorende
grafzerk heeft bij een van de
latere restauraties zijn huidige plaats
gekregen. Langs de doopvont ook, in
1814 gemaakt in Bentheim, en langs
de barok gebeeldhouwde eikenhouten
preekstoel uit ongeveer 1600. Die
heeft geen functie meer in de moderne
eredienst en heeft zijn oorspronkelijke
plek voor in de kerk als gevolg van die
tijdgeest dan ook moeten inwisselen
voor een decoratieve opstelling achterin.
Het eikenhouten kruisbeeld in het
dwarstransept brengt de reformatie tot
leven, waaraan ook de St. Plechelmus
niet ontkomen is. In 1633, toen de
kerk werd overgenomen door de hervormden,
is deze crucifix naar het stadhuis
van Oldenzaal gebracht, waar hij
bewaard is tot 1810 toen de katholie-
Herman Finkers:
‘Als het bij de paus niet lukt,
haal ik mijn vrouw erbij’
ken de kerk weer terug kregen. In de
kerk, rechts naast het priesterkoor, is
een devotiekapel ingericht ter ere van
de naamgever van de kerk, Plechelmus.
Achter glas en voorzien van een alarm
staat de reliekschrijn, waarin de schedel
van de heilige wordt bewaard. Op het
priesterkoor staan de eretekenen die
horen bij de basiliek-status: een puntige
parasol (conopeum) – in de vroegere
pauselijke kleuren – en het tintinabalum,
met daarin een beeldje van
Plechelmus, met een belletje. Kortom,
voor de St. Plechelmusbasiliek – met
zijn glas-in-loodramen van Jos Cuypers,
Willem Mengelberg en Jan Schoenaker
– geldt dat de kerk een groot aantal
kunstschatten rijk is.
De discussie
Waar de discussie over ontstaan is, is
een zinsnede uit het rapport van een
commissie die in opdracht van het
dekenaat Oldenzaal de vijf kerkbesturen
in die stad aanbevelingen doet om in de
komende jaren het aantal kerkgebouwen
in balans te brengen met het aantal
kerkgangers. Oldenzaal kent vijf
parochies: naast de St. Plechelmus en
de H. Antonius van Padua, die samen
de binnenstadparochies vormen, zijn er
nog die van de H. Drieëenheid en de
Emmaus in Noord en de OLV Tenhemelopneming
in Zuid. Vijf parochiekerken
dus met te veel zitplaatsen in een
tijd van sterk afnemend kerkbezoek en
een groeiend priestertekort. In 2010
kan Oldenzaal volgens de commissie
met 1200 zitplaatsen volstaan. Daarom
stelt zij de kerkbesturen voor om de
beide kerken in Noord ‘aan de eredienst
te onttrekken’ en een kerklocatie
te zoeken voor 200 tot 300 zitplaatsen.
De OLV Tenhemelopneming in Zuid
kan volgens haar blijven bestaan. Voor
het centrum wordt voorgesteld om de
– uit 1912 daterende – H. Antonius van
Padua als hoofdlocatie aan te wijzen.
KIJK OP OOST-NEDERLAND - JULI/AUGUSTUS 2006 55

En: ‘De St. Plechelmusbasiliek voorlopig
nog aanvullend te gebruiken voor
liturgische doeleinden in situaties
waarin dat noodzakelijk is.’ En: ‘Daarnaast
het gebruik van de basiliek verder
te verruimen in de sfeer van culturele,
museale en maatschappelijke doeleinden.
Te overwegen (valt) het beheer
onder te brengen in een stichting van
belanghebbende participanten.’
Ongelukkig geformuleerd
‘Wij vinden het een ongelukkig geformuleerd
advies’, verklaart Hans Jacobs,
vice-voorzitter van het bestuur van de
binnenstadparochies, mede namens zijn
collega’s van de overige parochies,
want hij is woordvoerder van de gezamenlijke
parochies als het over het rapport
gaat. ‘De vijf kerkbesturen hebben
direct afstand genomen van het woord
‘voorlopig’ in het advies over de basiliek.
Omdat de Plechelmus een basiliek
is, moeten er erediensten in worden
gehouden. Dat is één van de voorwaar-
Hans Schlichter, voorzitter van de
stichting St. Plechelmusbasiliek
Centrale Parochiekerk van Oldenzaal.
den waaraan een kerk moet voldoen
om als zodanig te worden aangewezen.’
Over het tweede deel van het geciteerde
advies is hij genuanceerder. ‘Het
gebruik van de basiliek kan inderdaad
verruimd worden. Hij
wordt nu al gebruikt voor
bijvoorbeeld de jaarlijkse
Matteus Passion. Jubileumrecepties
van bedrijven
passen er niet, maar
wel bijvoorbeeld een symposium
over armoedebestrijding.’
Maar de suggestie
om dat uit te besteden
aan een speciale stichting,
wijst hij resoluut van de
hand: ‘Dat moet het kerkbestuur
blijven doen.’
De leden van de Stichting
St. Plechelmusbasiliek
Centrale Parochiekerk
Oldenzaal zijn echter veel
uitgesprokener. ‘Onder
geen voorwaarde dit
advies’, zo valt hun standpunt
samen te vatten.
Hun voorzitter, makelaar
Hans Schlichter: ‘We hebben
het Stadstheater en
de Hofkerk voor culturele
activiteiten. Daar is de
basiliek niet voor nodig.
De commissie heeft niet
begrepen hoe het in
Oldenzaal zit. We hebben
hier in 2004 het feit
gevierd dat de Plechelmusparochie
1050 jaar
bestaat. De basiliek is
Romaansgotisch. De Antoniuskerk
is in 1912
gebouwd, de H. Drieëenheid
in 1930, de Mariakerk in 1955 en
de Emmaus in 1970. In Oldenzaal zijn
alle religieuze activiteiten ontstaan vanuit
de St. Plechelmus. Wat ons betreft
moet er één centrale parochiekerk
komen: de basiliek!’
Kosten
Jan Koekenberg, zijn collega-bestuurslid
die ook bij het gesprek aanwezig is,
onderschrijft dat standpunt vanuit een
andere optie: uit kostenoogpunt. ‘In het
rapport waarover we het hebben, staan
de geraamde onderhoudskosten voor
de komende tien jaar. Voor de basiliek
worden die gesteld op € 285.000 en
voor de Antonius – evenals de Plechelmus
een rijksmonument op € 1,06 miljoen.
Dat klopt ook wel, want ik ben
naar een lezing geweest van een deskundige
in kerkarchitectuur en die
maakte duidelijk dat door de gebruikte
materialen en de bouwstijl gotische kerken
na 100 tot 150 jaar gebreken gaan
vertonen. Bij kerkgebouwen als de
Plechelmus speelt dat veel minder.’
Voor cabaretier Herman Finkers, die
zich bij de stichting heeft gemeld, is het
Hans Jacobs, vice-voorzitter van het bestuur van de
binnenstadparochies Oldenzaal, voor de kerk van de
H. Antonius van Padua.
vooral de spirituele sfeer in de basiliek,
die hem naar de barricaden gevoerd
heeft. ‘Als ik er binnen kom, word ik
automatisch stil’, zo verwoordt hij zijn
binding met de ‘oalen griezen’. Een spirituele,
gewijde plek, die geëerbiedigd
moet worden. En het bisdom is gewaarschuwd:
hij zoekt het hogerop, tot bij
de paus. ‘En als het bij de paus niet
lukt, dan haal ik mijn vrouw erbij’,
schijnt hij gezegd te hebben. Zover zal
het hoogstwaarschijnlijk niet komen.
De commissie is begin juli naar Utrecht
afgereisd om de 8500 binnengekomen
adhesiebetuigingen aan het bisdom te
overhandigen. De bestuursleden Hans
Schlichter, Guus Goorhuis, Evert Oostvogel
en Jan Koekenberg werden vergezeld
door Herman Finkers en hebben
van kardinaal Simonis begrepen dat wat
hem betreft de Plechelmusbasiliek dé
parochiekerk van Oldenzaal is.
✒ Gerry Herbst-Verkerk
❂ Marcel Kistemaker
KIJK OP OOST-NEDERLAND - JULI/AUGUSTUS 2006 57