Restauratie van de blikvanger van Deventer

Restauratie
van de blikvanger
van Deventer
Voor Deventer wordt 2010 het jaar van de Lebuïnuskerk.
In mei verdwijnen de steigers uit de kerk en zijn alle gerestaureerde
gewelfschilderingen te bewonderen. En nog meer in het oog
springend: vanaf het voorjaar komt de Lebuïnustoren uit de steigers
en wordt de restauratie afgerond. De betrokkenheid van de burgers
van Deventer bij de opknapbeurt van ‘hun’ grote kerk is enorm.
Hoe is het om een ingrijpende operatie uit te voeren op misschien
wel het belangrijkste gebouw van de stad?
Bouwdirecteur Willem Smid en zijn dochter Marije, beiden
werkzaam bij Kreek Architecten uit Deventer, vertellen.
Foto: in februari 2009 werd de Lebuïnustoren
door Maré Steigerbouw uit Meppel in de steigers gezet.
K I J K O P O O S T - N E D E R L A N D - A P R I L 2 0 1 0
41

De slechte staat van de Lebuïnustoren
ging veel Deventenaren
aan het hart. Dus de opluchting
was groot toen er in 2008 een subsidie
van 2,8 miljoen werd verstrekt voor de
restauratie. Dat geld kwam van de
Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap
en Monumenten, een onderdeel
van het ministerie voor Onderwijs,
Cultuur en Wetenschappen. De rest
van het bedrag werd betaald door de
provincie en de gemeente Deventer.
In januari 2009 werd de toren in de
steigers gezet. Toen waren de werkzaamheden
aan de gewelven in de kerk,
die in mei 2007 waren begonnen, al in
volle gang. ‘De kerk is eigendom van
de Protestantse Kerk Nederland en de
toren is van de gemeente. We hebben
dus twee opdrachtgevers’, vertelt
Willem Smid. ‘De totale kosten voor
de restauratie van de toren bedragen
ongeveer 4,5 miljoen euro. De restauratie
van de gewelven in de kerk kost
ongeveer 1,5 miljoen.’
Het is niet de eerste grote restauratie
van de Lebuïnuskerk, zo vertelt Smid.
Een in- en uitwendige restauratie hebben
bijna de hele eerste helft van de
twintigste eeuw in beslag genomen.
Tot de jaren vijftig zijn veel schilderingen
tevoorschijn gekomen. De architecten
Johans Kreek en Willem Smid zijn ook
al heel wat jaren betrokken bij restauratieprojecten
aan de kerk. Maar vlak
voor de aanvang van het grote project
in 2007 werd Kreek geveld door een
herseninfarct.
Lieve Vriend
Nu de steigers er nog staan, is een gotische
afbeelding van de Heilige Lebuïnus
eventjes te bewonderen, hoog onder
het gewelf. Straks wordt hij weer door
het grote orgel aan het oog onttrokken.
Lebuïnus is Latijn en betekent zoveel
als ‘Lieve Vriend’. In 768 na Christus
kwam hij naar Deventer om in dienst
van het Utrechtse bisdom missiewerk te
verrichten. Lebuïnus bouwde in Deventer
een kleine houten kerk. Rond 1040
werd deze verbouwd tot een kolossale
romaanse basiliek, gewijd aan Maria en
Lebuïnus - inmiddels patroonheilige van
Deventer. ‘Het oorspronkelijke romaanse
gebouw is nog te herkennen aan het
tufsteen in de kerk’, vertelt Willem
Smid. ‘Tussen 1450 en 1525 is het
met baksteen uitgebouwd tot gotische
hallenkerk. De oorspronkelijke kerk had
twee romaanse torens. Die zijn afgebroken.
Daarvoor in de plaats kwam één
toren, de huidige Lebuïnustoren. Het
was de bedoeling dat er twee torens
zouden worden teruggebouwd, maar
daar was destijds geen geld voor.’
In oktober 2007 werkten de restaurateurs aan de gewelfschilderingen
boven de magistratenkapel.
Rond 1560 kreeg Deventer een bisschopszetel
en werd de ‘Lieve Vriend’
een kathedraal. Maar dat duurde niet
lang: in 1580 werd het een Hervormde
Kerk. Toen zijn alle afbeeldingen met
witkalk overgeschilderd. In 1613 plaatsten
de broers Hemony het carillon in
de toren. Het is het oudste dat nu nog
bestaat en werd vorig jaar eveneens
grondig gerestaureerd.
Aapjes en stichtelijke teksten
‘Dan stappen we nu de middeleeuwen
in’, zegt Willem Smid als hij met dochter
Marije de steigers naar de restauratielocatie
binnen in de kerk beklimt.
Tijdens de restauratie van de kerk is de
Heilige Lebuïnus even te bewonderen,
hoog onder het gewelf. De afbeelding
stamt uit de gotische tijd.
K I J K O P O O S T - N E D E R L A N D - A P R I L 2 0 1 0
Pal onder de gewelven – op een stofdichte
vloer zodat de gebruikers van de
kerk geen enkele hinder ondervinden –
gaan vier restaurateurs centimeter voor
centimeter de plafonds af. Elke keer
stuiten ze weer op wat anders. Willem
Smid: ‘Er zijn schilderingen die volledig
onder de kalk zijn verdwenen. Sommige
zitten half onder de kalk, vanwege eerdere
restauraties. En de meeste problemen
hebben we met afbeeldingen
op een verkorrelde ondergrond. Die
moeten we opnieuw fixeren door het
stucwerk te injecteren.’
Het retoucheren en documenteren
gebeurt onder leiding van Willem
Haakma Wagenaar. Zijn jarenlange
ervaring komt goed van pas bij het
dateren van de schilderwerken.
‘Haakma Wagenaar werkte in de jaren
zeventig aan een kerk in Bathmen.
In maart ontdekte hij overeenkomsten
met de rijkelijke patronen in de zuidbeuk
van de Lebuïnuskerk. Hij had nog
oude sjablonen liggen en die pasten
precies!’, vertelt Willem Smid.
Eerdere restaurateurs begrepen de
middeleeuwers niet zo goed, zo laten
Willem en Marije zien. Marije Smid:
‘Een aantal schilderingen op de gewelven
zijn in de jaren vijftig en zestig
gerestaureerd door vader en zoon
Bokhorst. Die verzonnen hier en daar
zelf afbeeldingen. Bovendien gebruikten
ze veel helderder, veel zwaardere kleuren
dan oorspronkelijk. En – in tegenstelling
tot de middeleeuwse schilders –
43

vulden ze de donkere contourlijnen
als een kleurboek in. De oudere schilderingen
hebben dat niet en zijn daardoor
veel levendiger.’
Toch is een aantal van die ‘Bokhorsten’
ongemoeid gelaten. Zeker als straks de
steigers weg zijn, zijn ze duidelijk zichtbaar.
De plafonds van de kerk zijn dan
te lezen als een geschiedenisboek. Zo
werden er in de protestante tijd stichtelijke
teksten – zoals ‘EERT GODT’ en
‘DIENT GODT’ – groot op de gewelven
geschreven. Die teksten blijven staan,
als aanvulling op de katholieke versiersels.
Ze vormen zo een mooi contrast
met de aapjes en duiveltjes uit
de gotische tijd.
Steen, hout en leien
De Lebuïnustoren wordt opgeknapt
door aannemersbedrijf Wesselink,
een specialist in restauratiewerken.
De toren uit 1499 is opgetrokken uit
trachiet, natuurzandsteen en tufsteen.
Destijds Deventerse handelswaar, zo
vertelt Willem Smid. ‘Het steen kwam
uit Duitsland en werd aangevoerd over
de Rijn. Voor de raampartijen en zestien
pinakels – dat zijn de versiersels
die uit de toren steken – gebruiken we
hetzelfde Bentheimer zandsteen als in
de originele elementen.’
‘De pinakels worden om en om verwijderd,
en naar Slotboom Steenhouwers
in Winterswijk gebracht. Die restaureren
ze en maken de geometrische
elementen die in de raampartijen
worden geplaatst’, aldus Marije Smid.
‘En de broers Slotboom nemen de
balustrade van de tweede omloop onder
handen. De versierselen op de pinakels
komen van beeldhouwer Ton Mooy.’
Bovenop de toren is al het lood uit de
‘ui’ vervangen. Leidekkerbedrijf Koenders
uit Neede heeft vervolgens het dak
bekleed met nieuwe Thüringer leien.
De originele vijftiende-eeuwse eikenhouten
balken in de klokkentoren zijn
nog steeds in goede staat.
Dit in tegenstelling tot het houtwerk
in de draagconstructie van de toren.
‘Veel balken en balkeneindes zijn aangevreten
door de boktor en de bonte
knaagkever. Sommige waren helemaal
poreus’, zegt Marije Smid. Willem wijst
op een uitgeholde balk in een ruimte
halverwege de toren. ‘Tijdens een eer-
dere restauratie hebben ze deze opgevuld
met beton. Dat hebben we er uit
gehakt om de balk nu goed te restaureren
met epoxy. Dat is een heel werk.
De balk gewoonweg vervangen zou ook
veel goedkoper zijn. Maar we willen
zoveel mogelijk originele elementen
bewaren. Juist omdat die allemaal een
eigen geschiedenis hebben.’
Carillon
Het meest in het oog – of beter gezegd:
oor – springende onderdeel van de
restauratie van de toren was het opknappen
van het carillon en het terugplaatsen
op de oorspronkelijke plek.
Willem Smid: ‘Het carillon werd in
‘ H e t s l u i t s t u k i s h e t p l a a t s e n
v a n d e v e r g u l d e h a a n , m a a r
d a a r m e e i s h e t n o g n i e t g e d a a n ’
Dochter Marije en vader Willem Smid midden in de gotische hallenkerk.
1647 gebouwd en geplaatst door de
beroemde broers Hemony. Het bestond
toen uit 32 klokken. Het is gebouwd
in de Noord-Nederlandse traditie,
dat wil zeggen dat het als een piano
te bespelen is. De klokken werden op
zicht gegoten, op het plein naast de
kerktoren. Dat is tekenend voor het
vakmanschap van Hemony. Tegenwoordig
worden de tonen van klokken
uitgebalanceerd en gemeten en vervolgens
in mallen gegoten. Bij Hemony
klonken de klokken in één keer goed.
En ze klinken nog steeds zuiver.’
Koninklijke Eijsbouts uit het Brabantse
K I J K O P O O S T - N E D E R L A N D - A P R I L 2 0 1 0
Asten heeft het carillon vorig jaar
gerestaureerd. ‘De grootste klok had
een scheur, maar kon door een nieuwe
methode – waarbij de klok tot 450 graden
werd verhit – worden uitgeslepen
en gelast’, vertelt Willem Smid. Het
klokkenspel werd in november teruggeplaatst
in de originele Noord-Nederlandse
setting op de toren, aangevuld
met drie nieuwe klokken: Vrede, Vrije
Woord en Vertrouwen. Eijsbouts had
bijna een kilometer staaldraad nodig
om de nieuwe klepels te verbinden met
de vernieuwde eikenhouten speelcabine
en de speeltrommel in de top van de
toren. Op kerstavond 2009 bespeelde
beiaardier Roel Smit het vernieuwde
carillon voor het eerst.
Vergulde haan
De opknapbeurt van de blikvanger van
Deventer is in oktober 2010 helemaal
voltooid. Het sluitstuk zal het plaatsen
van de gerestaureerde met goud vergulde
haan op top van de toren zijn.
‘Maar daarna is het nog niet gedaan’,
waarschuwt Willem Smid de Deventenaren
alvast. ‘Er zullen nog regelmatig
steigers op de Lebuïnus te zien zijn,
maar niet zoveel als nu.’
Om kerk en toren in goede staat te
houden zal er elke vijf á zes jaar onderhoud
worden gepleegd.
Willem en Marije Smid zien er nu al
naar uit, omdat er dan ook nog heel
wat restauratiewerkzaamheden bij
komen kijken.
✒ Leendert Douma
❂ Sjef Prins en Frans Ypma
45