Uitgelezen - Nederlandse Entomologische Vereniging

22 entomologische berichten
70 (1) 2010
Uitgelezen
Annette van Berkel (technische bewerking:
Teia Reinboud)
Dagvlinders in Nederland en Vlaanderen
(DVD)
KNNV Uitgeverij, in samenwerking met De Vlinderstichting.
ISBN 978-90-5011-315-1. € 14,95
In ruim vijf jaar tijd heeft Annette van
Berkel alle vlindersoorten van Nederland
en Vlaanderen weten te filmen. Dat is op
zichzelf al een enorme prestatie, rekening
houdend met het feit dat vele soorten
zeer schaars zijn en je voor het filmen
afhankelijk bent van het weer.
Slechts een fractie van de opnames zal
de DVD hebben gehaald, maar die fractie
is dan wel fraai geworden. De DVD wil
echter niet zomaar mooie beelden tonen,
de hoop wordt uitgesproken dat de beelden
bijdragen tot een betere bescherming
van de vlinders. Ik ben geen groenbeheerder
of boer, doelgroepen waarop gemikt
wordt volgens de beschrijving op de hoes.
Ik ben wel tuinbezitter, ook een genoemde
doelgroep, maar hoe zeer ik ook heb genoten
van de mooie beelden, nieuwe
ideeën zijn niet bij mij opgekomen. Iemand
die niet al een interesse in vlinders
heeft, zal in deze jachtige tijd niet bijna
anderhalf uur uittrekken om fladderende
vlinders op de buis te zien. Laten we het
er dus maar op houden, dat de DVD mensen
met een latente of ongerichte belangstelling
voor vlinders enthousiaster kan
maken voor de natuur. Dat is op zich al
een edel streven. Daarnaast zijn onderdelen
ook zeker op scholen bruikbaar.
De DVD opent met een startmenu,
waarin men kan kiezen tussen Gedrag en
Landschappen en Soorten en soortengroepen.
Bij de eerste keuze kan men verder kiezen
tussen commentaar bij de beelden of
alleen natuurgeluiden. Ik kan sterk aanraden
het commentaar erbij aan te zetten.
Dat brengt samenhang tussen de
beelden, die anders rommelig en zonder
samenhang lijken door de manier van
montage, waarbij allerlei delen van levenscyclus
en gedrag van verschillende
soorten door elkaar behandeld worden.
In dit ‘hoofdstuk’ komt overigens maar
een beperkt aantal soorten aan de orde.
De inhoud van het commentaar is in
orde, maar de manier waarop het gebracht
wordt, met name door Eva Zeijlstra,
gaf mij door een overdreven intonatie
soms het gevoel dat er tegen kinderen
gesproken werd.
Gedrag en Landschappen valt uiteen in
Cyclus en Gedrag en Landschappen. Bij de
eerste heeft men dan verder de keuze
tussen Het intieme leven van de dagvlinder
(21 minuten) en Het oranjetipje (7 minuten).
De beelden van het oranjetipje zijn
grotendeels of geheel ook terug te vinden
in het deel van 21 minuten, waarin ook
de ontwikkeling van enkele andere soorten
is opgenomen. Het is met name in
Het intieme leven dat het commentaar
nodig is voor het verhaal. Overigens prima
beelden en inhoudelijk is het commentaar
ook goed. Bij Landschappen heeft men
de keuze uit vier typen: Achter de zeereep
(11 minuten), Kleur in het bos (12 minuten),
Heide- en veenvlinders (14 minuten)
en Meer dan gras (19 minuten). Hier wordt
een aantal soorten in hun biotoop getoond.
Wat mij opviel, was dat in Achter
de zeereep het aardbeivlindertje werd getoond
en gezegd werd, dat hij op dauwbraam
leefde, terwijl dezelfde soort ook
genoemd werd in Meer dan gras, waar
tormentil als zijn voedselplant genoemd
werd. Feitelijk is het natuurlijk in orde,
maar in het commentaar had de link wel
even gelegd mogen worden.
De rest van de DVD is gevuld met korte
beelden (10-30 seconden per soort) van
alle dagvlindersoorten van Nederland en
Vlaanderen (zonder commentaar), die
men kan benaderen via een alfabetische
lijst op Nederlandse naam of via “soortgroepen”.
De laatste zijn min of meer
taxonomische groepen en hier staat bij
elke soort ook de wetenschappelijke
naam. De tweede groep die je kunt aanklikken
heet ‘Witjes’, maar hieronder valt
dan ook de koninginnepage. Per soort
wordt, heel in het kort, het biotoop en de
vlinder getoond en soms ook de rups. Het
zijn mooie beelden, maar ze brengen geen
ander verhaal over dan een foto zou doen,
het zijn in feite bewegende foto’s.
Als afsluiting nog een paar kleine
puntjes. Na elk onderdeel van Gedrag en
Landschappen volgt een aftiteling, waarna
het onnodig lang stil blijft. In de aftiteling
van Het intieme leven staat Natuurmonu-
menten verkeerd gespeld. Voor verschillende
algemene vlinders werden vlinders
gefilmd met happen uit de vleugel (het
viel me op bij het citroentje en het landlaartje).
Dat hoort natuurlijk ook bij de
natuur, maar voor de film is een gaaf
exemplaar toch leuker. Of er hoort een
commentaar bij, zo van: ‘je kunt zien dat
het een oud exemplaar is’. Tenslotte, de
titels van de verschillende onderdelen
worden ook in het Engels gegeven. Dat
oogt internationaal, maar het is loos: er
is geen Engels commentaar, geen ondertiteling
en de vlindernamen worden niet
in het Engels gegeven.
Rienk de Jong
Tristan Lafranchis 2009
Dagvlinders van Europa
KNNV Uitgeverij, 416 pp. ISBN 978-90-5011-
302-1. € 39,95
Dit is een door de Vlinderstichting vertaalde
en bewerkte editie van een boek
dat eerder in het Engels en Frans verscheen.
Blijkbaar is er, naast bijvoorbeeld
de uitstekende Engelstalige gids van Tolman,
Butterflies of Britain and Europe (Collins
Field Guide) in dit land, waar zovelen
het Engels machtig zijn, behoefte aan een
Nederlandstalige gids voor hetzelfde geografische
gebied. En ook naast De Nieuwe
Veldgids Dagvlinders, eveneens in 2009 bij
de KNNV verschenen en door de Vlinderstichting
verzorgd, welke overigens alleen
Noordwest-Europa bestrijkt. Dagvlinders
van Europa verschilt op diverse manieren
van deze ‘concurrenten’. Ik wil
twee aspecten noemen.
Determinatiesleutel. De meeste determinatieboeken
voor vlinders zijn gebaseerd
op plaatjes kijken. Dagvlinders van Europa
is één lange geïllustreerde determinatiesleutel,
waarbij je stapje voor stapje naar
de juiste naam geleid wordt en al doende
de verschillen tussen soorten, geslachten
en families leert kennen. Verdere informatie
over de soorten staat, zeer kort, in
de sleutel. Daar is dus weinig ruimte
voor. De Nieuwe Veldgids Dagvlinders heeft
zowel tabellen als soortbeschrijvingen.
Voor informatie per soort kan men dan
ook veel beter terecht bij deze of Tolmans
gids. Het resultaat is wel, dat Dagvlinders
van Europa laagdrempeliger is: als je vrijwel
niets van vlinders af weet, zul je eerder
dit boekje pakken dan een andere. Of
je dan gebaat bent bij een volledig overzicht
van nauwelijks te onderscheiden
blauwtjes en Erebia’s, betwijfel ik.
Afbeeldingen. In Butterflies of Britain and
Europe en De Nieuwe Veldgids Dagvlinders
worden respectievelijk aquarellen en
foto’s van opgezette vlinders getoond, in

de laatse gids aangevuld met foto’s van
levende dieren. De foto’s in Dagvlinders
van Europa zijn alle van levende dieren.
Daarin gaat het boekje mee in een trend,
die elders al jaren aan de gang is. Als het
alleen om het determineren gaat, leggen
foto’s van levende dieren het af tegen
foto’s of aquarellen van opgezette dieren,
die speciaal gemaakt zijn om kenmerkende
verschillen goed te laten zien.
Maar foto’s van levende dieren hebben
natuurlijk hun eigen charme en nodigen
als het ware uit om het leven van de vlinder
in de natuur te bestuderen. Dat is ook
de bedoeling, de boodschap is: ga eens
een stap verder dan verzamelen en zie
hoe de dieren leven. Dat wordt nog wel
eens met een ethisch sausje overgoten en
de auteur richt zich dan tegen het verzamelen
op zich. Zoals in dit boek, waar
Lafranchis op pagina 7 zegt: ‘Onlangs
nog, [sic; hier hoort geen komma] trof ik
mensen aan die in korte tijd grote aantallen
vlinders verzamelden en tientallen
exemplaren van een bijzondere soort
doodden voor hun collectie’. Dit soort excessen
wordt steeds aangehaald om alle
collectieactiviteiten in een ongunstig
daglicht te stellen. Ik wil daarom benadrukken,
dat onze kennis van verspreiding,
verwantschappen, systematiek en
veranderingen in voorkomen over de
laatste 100 jaar uitsluitend te danken is
aan verzamelactiviteiten en het bestaan
van collecties. Bovendien, ook ecologisch
onderzoek kan, wil het controleerbaar
zijn, niet buiten het bewaren van
bewijsmateriaal.
De auteur is zich ervan bewust, dat
het bestuderen van de mannelijke genitaliën
een vereiste kan zijn voor de determinatie.
Maar de suggestie, dat je dit wel
met een loep van 10× aan een levend
entomologische berichten
70 (1) 2010
exemplaar kunt zien, is nogal optimistisch.
Dat kan alleen, als je de genitaliën
al goed kent. De schetsjes van Hipparchiasoorten,
bijvoorbeeld, op pagina 376 zijn
dan ook in de praktijk weinig bruikbaar.
En van de Carcharodus-soorten op pagina
377 wordt de distale helft van de valve
getoond in zijaanzicht, maar er staat niet
bij dat het de binnenkant is; als je die aan
een levend exemplaar zichtbaar wilt
maken, legt het diertje zeker het loodje.
In tegenstelling tot de eerdere edities
hebben de bewerkers ook de soorten van
de Canarische eilanden, Madeira, Azoren
en Cyprus opgenomen, die niet in de rest
van Europa voorkomen. Heel zinnig,
maar voor het laatstgenoemde eiland
ontgaat mij eerlijk gezegd de logica, de
fauna heeft met Europa weinig te maken,
daarentegen alles met Turkije.
Nog enkele losse opmerkingen. Ik heb
sowieso wat moeite met Nederlandse
namen, maar het verzinnen van Nederlandse
namen voor soorten die alleen
zeer ver weg voorkomen, zoals ‘cypriotisch
heliotroopblauwtje’ voor een soort
die helemaal niet tot Cyprus beperkt is
en bovendien op Mimosaceae leeft en
niet op heliotroop, gaat mij te ver. Waartoe
dient dit? Zul je niet veel eerder met
buitenlanders dan met Nederlanders
over zo’n soort praten? Of gaat dit om
(wat mij betreft zinloze) consistentie? De
taxonomische termen worden wat stiefmoederlijk
bedeeld. In de verklarende
woordenlijst op pag. 379-380 komt ‘geslacht’
niet voor, evenmin als ‘tribus’ die
met de neutrale en nietszeggende term
‘groep’ aangeduid wordt. De omschrijving
van nominaatvorm is: ‘De oorspronkelijk
beschreven soort (zie ook bij ondersoort)’.
Dit is wel heel erg kort door de
bocht. De nominaatvorm is de ondersoort
waartoe het holotype behoort. Je hoeft
aan beginners niet alle kronkels van de
taxonomie uit te leggen, maar wat je uitlegt,
moet wel kloppen. Er staan wat
drukfouten en slordigheden in. Zo ontbreekt
op pag. 121 in ‘arctisch manschilblauwtje’
de ‘d’ achter ‘manschil’ (over
Nederlandse namen gesproken, deze
soort leeft op steenbreek en niet op manschild,
Andosace). In de beschrijving van
‘ondersoort’ op pag. 379 staat een woord
teveel: ‘…van de dezelfde soort …’. Op
pag. 345 staat ‘darwin’s hooibeestje’; die
apostrof in ‘darwin’s’ is Engels, bij ons
wordt de 2de naamvals s aan het woord
geplakt. ‘Thymelicus lineolus’ (pag. 33) is
niet een slordigheidje, maar een irritante
fout, die regelmatig gemaakt wordt door
mensen die menen dat de uitgang van
de soortnaam moet overeenstemmen
met die van de geslachtnaam. Dat geldt
alleen als de soortnaam een bijvoeglijk
naamwoord is, dan wordt de uitgang van
het bijvoeglijk naamwoord aangepast
aan het grammaticale geslacht van de
genusnaam. In dit geval gaat het om het
zelfstandige naamwoord lineola (= lijntje),
dat onveranderd blijft, bij welke genusnaam
het ook gezet wordt.
Afgezien van de kritische noten is het
een mooi uitgevoerd boek met meer dan
1400 merendeels goede kleurenfoto’s .
Het zal zeker zijn weg vinden naar de beginnende
vlinderenthousiast en algemene
natuurliefhebber.
Rienk de Jong
V.M. Redondo, F.J. Gastón & R. Gimeno 2009
Geometridae Ibericae
Apollo Books, Stenstrup, Denmark. 361 pp,
incl. 17 kleurenplaten en 34 zwartwit-
(genitaal)platen. Volledig tweetalig: Spaans
en Engels. ISBN 87-88757-69-2. € 140,-
Het laatste decennium is de aandacht
voor determinatiewerken en handboeken
over macrovlinders enorm toegenomen.
En dat blijft niet beperkt tot het westen
van Europa, want ook over Oost-Europa,
Noord-Europa en het Mediterrane gebied
verschenen diverse naslagwerken. Over
de Geometridae, de spanners, loopt thans
nog steeds de serie ‘The Geometrid
Moths of Europe’, onder redactie van
Geometridae-kenner bij uitstek Axel
Hausmann. Men kan zich dus afvragen
of daar nog iets aan toe te voegen is.
Volgens Axel Hausmann zelf wel, want
hij schreef in het voorwoord van ‘Geometridae
Ibericae’ dat dit boek vooral
jonge mensen weer moet aansporen om
aan entomologie (en lepidopterologie in
het bijzonder) te doen – zij moeten zich
niet laten ontmoedigen door de steeds
strengere regelgevingen en beperkingen
die vooral de Spaanse wet de insectenvangers
oplegt, met als gevaarlijk resultaat
dat over pakweg twintig jaar niemand
meer iets over de dynamiek in de
vlinderstand weet.
Hoewel deze zorg belangrijk is en niet
alleen in Spanje maar ook in andere landen
actueel, is dat bijna het enige lichtpuntje
dat Hausmann over dit nieuwe
geometridenwerk te melden heeft. Een
ander voordeel, zo schrijft hij, is de tweetalige
tekst, in Spaans en Engels, wat dit
naslagwerk ook internationaal toegankelijk
maakt.
De tekst per soort is prettig kort en
duidelijk, vergelijkbaar met ‘Colour Identification
Guide to Moths of the British
Isles’ van Bernard Skinner (2009). Er
worden in dit werk twee nieuwe ondersoorten
beschreven: Crocallis albarracina
centraliberica en Eupithecia graphata
carpetanensis. Jammer dat er geen enkele
23

24 entomologische berichten
70 (1) 2010
verduidelijkende vleugeltekening van
dubbelsoorten of gelijkende soorten
wordt weergegeven, de enige figuren in
de tekst zijn de verspreidingskaartjes per
soort voor het Iberisch Schiereiland. De
17 kleurenplaten met alle 589 spanners
op ware grootte afgebeeld zijn werkelijk
teleurstellend. De vlinders worden voor
herkenning veel te klein afgebeeld en de
kleuren zijn iets te flets. De kracht van
dit boek komt van de laatste 34 zwartwitplaten
met fraaie genitaalafbeeldingen
van de uiterlijk moeilijk te herkennen
soorten, hoewel die in ‘The Geometrid
Moths of Europe’ net even groter en eigenlijk
toch mooier zijn.
Lokale handboeken hebben ontegenzeglijk
een grote waarde voor het promoten
van de vlinderwetenschap en het
vergemakkelijken van de determinatie
van de soorten uit deze gebieden. Na
de algemene nachtvlindergids ‘Guide
des papillons nocturnes de France’ van
Roland Robineau (2007), waarin ook alle
Franse spanners te vinden zijn, is er nu
dus ook een spannergids van Spanje. Het
wachten is op Italië en Griekenland en
dan hebben we het noordelijke Mediterrane
gebied voor wat betreft de Geometridae
volledig in kaart gebracht.
Voor vlinderliefhebbers van het Iberisch
Schiereiland is dit handboek ongetwijfeld
een welkome aanvulling op
reeds bekende Europese werken, maar bij
de gemiddelde vlinderaar zal het helaas
niet veel losmaken. De slordige € 140,die
voor het boek betaald moet worden
zal menig liefhebber dan ook nog wel
drie keer achter zijn oren doen krabben.
Een hoge prijs voor een boek in deze
klasse.
Rob de Vos
Literatuur
Hausman A (ed.) 2001-2004. The geometrid
moths of Europe. Apollo Books.
Robineau R 2007. Guide des papillons nocturnes
de France. Delachaux et Niestle.
Skinner B 2009. Colour identification guide to
moths of the British Isles. 3rd edition.
Apollo Books.
Johannes Lückmann & Manfred Niehuis 2009
Die Ölkäfer in Rheinland-Pfalz und im
Saarland - Verbreitung, Phänologie,
Ökologie, Situation und Schutz
Gesellschaft für Naturschutz und Ornithologie,
Rheinland-Pfalz e.V. (GNOR), Mainz.
480 pp. ISBN 978-3-9807669-4-4. € 34,50
Het genootschap voor natuurbehoud en
ornithologie in Rheinland-Pfalz heeft in
de serie Fauna en Flora van Rheinland-
Pfalz een zesde boekwerk, nu over oliekevers
(Meloidae), doen verschijnen. Voor
diegenen die geïnteresseerd zijn in deze
bijzondere fraaie en interessante keverfamilie
is deze uitgave een niet te versmaden
studieobject. Een aanwinst voor
de liefhebber en professionele
entomoloog.
Ook voor hymenopterologen die hun
kennis willen uitbreiden is het boek zeer
aan te raden. Triungulinen, de larven van
oliekevers, zijn immers kleptoparasieten
bij diverse bijensoorten (Andrena sp., Anthophora
sp., Eucera sp., Colletes sp., Halictus
sp., Osmia sp., Megachile sp., Ceratina
sp.). Dit houdt in dat een triunguline met
een bij meelift naar het nest en daar de
eieren en voedselvoorraad opeet.
Opgemerkt moet wel worden dat van
veel soorten oliekevers niet of nauwelijks
bekend is bij welke wilde bijen de ontwikkeling
plaats vindt. Oliekevers zijn in
Nederland zeldzaam en van tenminste
vijf soorten zijn slechts oude vondsten
bekend. De indruk bestaat dat met name
Meloe violaceus (op het moment de meest
algemene soort), Meloe proscarabaeus en
Sitaris muralis zich momenteel langzaam
herstellen van een terugval in de zestiger
jaren van de vorige eeuw. Mogelijk dat
de klimaatverandering een positieve uitwerking
heeft op de ontwikkeling en verspreiding
van deze overwegend warmteminnende
soorten. Er valt dus nog heel
wat te onderzoeken!
De auteurs van het hier besproken
boek zijn er in geslaagd een uitgebreid
overzicht te geven over etymologie, ontstaansgeschiedenis,
systematiek, Europese
verspreiding, morfologie en de ontwikkelingscyclus
van Meloiden. Andere
onderwerpen die worden behandeld zijn
ondermeer fenologie, levensduur, waardgastvinding,
reproductie en strategie.
Uitvoerig gaan de auteurs in op de chemie
en werking van de toxische stoffen
cantharidine en palasonine en hun betekenis
voor de medische wetenschap als
medicijn, in de homeopatie en natuurgeneeskunde
en als afrodisiacum. Ook in
de kunst en cultuur vervullen oliekevers
een rol. Aan dit onderwerp is veel aandacht
besteed, alles voorzien van prachtige
kleurenfoto’s en afbeeldingen. Van
alle veertien soorten oliekevers in het
gebied is een zeer uitvoerige beschrijving
opgenomen met ondermeer verspreidingskaarten,
foto’s van de behandelde
soort, habitatfoto’s, baltsgedrag, ecologie,
fenologie, biologie en ontwikkeling.
De auteurs interpreteren de verspreiding
in de onderzochte gebieden, beschrijven
de veranderingen in de tijd en
de mogelijke oorzaken die hieraan ten
grondslag liggen. Verder doen zij voorstellen
tot bescherming van de Meloidae
in Rheinland-Pfalz en het Saarland. Een
Rode Lijst van de bedreigde soorten in
Rheinland-Pfalz en voorstellen voor een
Rode Lijst in het Saarland maken onderdeel
uit van dit werk. Tot slot zijn de
ecologie, biologie en de ontwikkeling
van alle in het onderzochte gebied voorkomende
soorten beschreven. Voor de
soorten, maar ook voor de larven zijn
determinatiesleutels opgenomen. Ook
hier weer veel fraaie foto’s, tekeningen
en REM-foto’s van de triungulinen. Alle
Nederlandse soorten, recent met de
vondst van Stenoria analis tien in totaal,
zijn hiermee eenvoudig op naam te
brengen.
Johannes Lückmann en Manfred Niehuis
die aan de professionele inhoud van
deze uitgave vele jaren hebben gewerkt,
verdienen een welgemeend compliment.
Dré Teunissen