1 Wat hebben analoge collecties het NIOD gebracht? Speech ter ...

Wat hebben analoge collecties het NIOD gebracht?
Speech ter gelegenheid van mijn afscheid van het NIOD op 11 april 2013 in Felix Meritis.
Geachte aanwezigen, collega’s, dames en heren, beste mensen,
Nu ik afscheid neem van het NIOD waar ik bijna 25 jaar heb gewerkt, eerst als hoofd van de Indische
afdeling en vanaf 1996 als hoofd van de afdeling Informatie en Documentatie en directeur Collecties
en Diensten, wil ik graag met u terug kijken op deze periode aan de hand van de collecties die het
NIOD beheert: wat hebben deze voor het NIOD en voor de samenleving betekent in de afgelopen 25
jaar? Ik concentreer mij daarbij op de jaren negentig en de jaren rond de eeuwwisseling. Het NIOD
speelde in die tijd in de maatschappelijke discussies rond de afhandeling van de oorlog een
vooraanstaande rol. Dat het NIOD deze rol heeft kunnen spelen heeft alles te maken met de
bijzondere collecties die het instituut beheert en de uitgebreide kennis die aanwezig is bij het NIOD
over deze collecties. Het bijzondere van de collecties bij het NIOD is dat het voor een groot deel
particuliere collecties zijn: dagboeken, correspondentie, kampkrantjes, getuigenverslagen, foto’s,
tekeningen en memoires. In deze verscheidenheid aan bronnen valt te lezen hoe mensen de oorlog
hebben ervaren, hoe onzeker of vast besloten ze waren, welke keuzes ze hebben moeten maken,
hoe het leven van iedere dag eruit zag, maar ook hoe ze hebben geleden onder vervolging en verblijf
in werkkampen, concentratiekampen of nooit meer terug gekeerd zijn omdat ze werden vermoord in
een van de vernietigingskampen. Het zijn juist ook deze persoonlijke documenten die zich bij uitstek
leenden om te pionieren bij het conserveren en het geautomatiseerd (zoals dat toen nog heette)
ontsluiten van collecties om deze op internet ter beschikking te stellen. Ook daar heb ik als hoofd van
de afdeling Informatie en Documentatie een bijdrage aan mogen leveren.
Het belang van de bijzondere collecties van het NIOD wil ik vanmiddag centraal stellen aan de hand
van een aantal projecten waar ik zelf nauw bij betrokken ben geweest. Dat betekent een keuze, want
ik heb aan veel meer projecten een bijdrage geleverd. In 1989 werd ik hoofd van de Indische afdeling
bij het toenmalige Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. Daar ontdekte ik hoe belangrijk het is
over een collectie te beschikken waarin je informatie kunt vinden over de ervaringen van Indische
Nederlanders tijdens en na de Japanse bezetting. Wat was het geval? De Wet Uitkeringen Burgeroorlogsslachtoffers
1940-1945 die in 1984 van kracht is geworden, beslaat voor Indië niet alleen de
Japanse bezettingsperiode, maar omvat ook de revolutietijd daarna tot aan de overdracht van de
soevereiniteit op 27 december 1949 aan de Republiek Indonesia. In de loop van de jaren negentig
deden steeds meer Indische Nederlanders een beroep op deze wet omdat ze na de Japanse bezetting
geïnterneerd waren geweest in een van de ‘extremistenkampen’ van de Republiek Indonesië. In
tegenstelling tot de Japanse burgerinterneringskampen was toentertijd over deze kampen nauwelijks
iets bekend. Door gebrek aan gegevens werden veel aanvragen afgewezen. In die tijd was ik lid van
de Raadskamer WUBO en werd aan mij gevraagd of ik wilde kijken of het Instituut niet over meer
informatie beschikte over de revolutieperiode. Het was dus zaak de Indische collectie verder te
ontsluiten om er achter te komen of er over deze kampen niet meer informatie te vinden was: over
de behandeling van de geïnterneerden en de voedsel – en gezondheidssituatie. Studenten
geschiedenis die zich als stagiaire melden, hebben grote delen van de Indische collectie verder
ontsloten. Zo werd over meer dan 258 extremisten kampen, later republikeinse kampen genoemd,
relevante informatie gevonden. Voortaan konden er heel wat meer casussen die ons werden
1

voorgelegd door de Pensioen- en Uitkeringsraad worden opgelost. Het gaf ons bovendien inzicht in
de lotgevallen van de Indo-Europeanen, de gekleurde Indische Nederlanders. Zij waren het die geen
beroep konden doen op humanitaire hulpverlening en bescherming na de oorlog omdat ze tijdens de
Japanse bezetting niet waren geïnterneerd. Het waren dan ook voornamelijk Indo-Europeanen die
door de Indonesiërs in republikeinse kampen werden opgesloten.
Niet lang daarna, in 1994, werd het probleem van de gedwongen prostitutie in het door Japan
bezette Nederlands-Indië een maatschappelijk issue. Het NIOD heeft een belangrijke rol gespeeld in
de maatschappelijke discussie over de problematiek van vrouwen die gedwongen zijn tot prostitutie
in Japanse legerbordelen. Het bestaan van legerbordelen in de door Japan bezette gebieden in Azië
was reeds lang bekend. Ook was bekend dat de vrouwen die in deze bordelen werkten niet vrijwillig
in de prostitutie waren terecht gekomen. In de kampliteratuur, memoires, dagboeken en andere
egodocumenten van Nederlanders die de Japanse bezetting hebben meegemaakt, wordt vaak op
summiere wijze melding gemaakt van pogingen van het Japanse leger om meisjes en vrouwen uit de
interneringskampen te halen en hen te laten werken in hun bars en bordelen. Hoe of wat blijft
meestal onduidelijk. Toen de problematiek van de dwangprostitutie in het door Japan bezette Azië
steeds vaker aan de orde werd gesteld, heeft het NIOD contact weten te leggen met de uit
Nederland afkomstige Jeanne Ruff-O’Herne, zelf slachtoffer van dwangprostitutie. Het verslag van
haar ervaringen werd onder de titel ‘Vijftig jaar zwijgen’ opgenomen in het vijfde jaarboek van het
Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. Haar aangrijpende verhaal werd ondersteund door een
artikel van mijn hand over de Semarangse bordeelzaak. In hetzelfde jaarboek is ook een bijdrage van
de Japanse historicus Yoshiaki Yoshimi opgenomen. Hij ontdekte meerdere documenten waaruit
duidelijk bleek dat de Japanse regering en het keizerlijke Japanse leger een belangrijke rol hadden
gespeeld bij de rekrutering van Koreaanse vrouwen als prostituees voor het leger. Geconfronteerd
met deze historische gegevens zag de Japanse regering zich gedwongen het bestaan van deze
legerbordelen te erkennen en uiteindelijk heeft dit ook geleid tot spijtbetuigingen en individuele
compensatie regelingen. De Japanse regering ondernam daarnaast stappen om zoveel mogelijk
materiaal over dwangprostitutie tijdens de oorlog in Azië te verzamelen. Ook Nederland, werd
gevraagd om nader onderzoek te doen naar dwangprostitutie tijdens de Japanse bezetting. Het
Nederlandse rapport werd in opdracht van de ministers van Buitenlandse Zaken en WVC uitgevoerd
en gepubliceerd in 1994. Veel materiaal voor dit rapport was afkomstig uit de Indische collectie. De
conclusie luidde dat het aantal misbruikte vrouwen niet exact kon worden bepaald maar
waarschijnlijk ligt tussen de twee- en driehonderd. Het overgrote deel werd tewerk gesteld op Java.
Van ongeveer 65 vrouwen staat vast dat er sprake is geweest van gedwongen prostitutie. Jeanne
Ruff-O’Herne was een van hen. Zij werd, dankzij vrouwen en organisaties in Nederland die haar
steunden, geëerd voor haar niet aflatende inzet dwangprostitutie op de maatschappelijke agenda te
houden, met een Koninklijke onderscheiding die haar op 20 september 2001 op het NIOD werd
uitgereikt. Het was mij een grote eer haar bij die gelegenheid te mogen toespreken.
Dwangprostitutie is dankzij haar toegevoegd aan de lijst van misdaden tegen de menselijkheid en
verkrachtingen worden daardoor niet langer gezien als een natuurlijke consequentie van oorlog.
Ondertussen waren er ook contacten gelegd met Japanse wetenschappers. Samen met de Vrije
Universiteit Amsterdam organiseerde het NIOD in november 1994 een internationale workshop over
‘ The legacy of Dutch and Japanese Rule in Indonesia: Myths and Realities’. Het was voor het eerst
dat Japanse wetenschappers samen met hun Nederlandse collega's hierover nadachten. Ook de
2

Japanse ambassadeur in Nederland,de heer Yukio Satoh werd uitgenodigd voor deze workshop. Hij
toonde zich zeer geïnteresseerd in de activiteiten van het NIOD en bracht daarna meerdere malen
een informeel bezoek aan het NIOD om zich nader te laten informeren over het onderzoek en de
collecties van het Instituut. Dit bleek van groot belang in verband met het initiatief dat de toenmalige
minister-president van Japan, Murayama, in 1994 nam, ter gelegenheid van het feit dat het in 1995
vijftig jaar geleden zou zijn dat de oorlog in Azië werd beëindigd. Zijn initiatief, Vrede, Vriendschap en
Uitwisseling, genoemd, voorzag in een uitgebreid programma voor het verzamelen van documenten
over de oorlog die Japan in Azië had gevoerd. Al de daaraan verbonden kosten werden betaald door
Japan. Het was de bedoeling dat de documenten zouden worden beheerd en ontsloten in een nog op
te richten Documentatie Centrum voor Aziatische Geschiedenis in de 20 ste eeuw in Tokio. Het betalen
van schadeclaims aan oorlogsslachtoffers is op geen enkele wijze aan de orde geweest. Daarvoor
bleef Japan verwijzen naar de in 1951 en 1956 gesloten verdragen, het verdrag van San Fransisco en
het Yosida-Stikker akkoord. Het Documentatiecentrum was omstreden in Japan en dat is ook de
reden dat het klein is gebleven. Met de staf van het centrum onderhoudt het NIOD nog steeds
contact. Regelmatig brengen ze een bezoek aan het NIOD om te kijken hoe wij werken en advies te
vragen hoe wij onze archieven en documentatie geordend en toegankelijk hebben gemaakt voor het
publiek.
Voor Nederland werd op initiatief van de al eerder genoemde Japanse ambassadeur in Nederland,
een bijzonder project ontwikkeld binnen het Vrede, Vriendschap en Uitwisselings initiatief. De
ambassadeur wilde iets doen voor de Nederlandse oorlogsslachtoffers en vroeg het NIOD waar zij
het meest behoefte aan hadden. Er lag al een internationaal onderzoeksprogramma gereed,
opgesteld in samenwerking met de Vrije Universiteit Amsterdam, maar dat was niet wat hij beoogde.
Het moest speciaal voor de slachtoffers van de oorlog zijn. Het NIOD heeft toen de gelegenheid
aangegrepen om een veel gehoorde klacht van Indische Nederlanders over te brengen dat er in
Japan zo weinig bekend was over wat er met de Nederlanders tijdens de Japanse bezetting was
gebeurd. In schoolboeken wordt hieraan geen aandacht besteed en de meeste Japanners zelf weten
hier helemaal niets van. En zo ontstond het dagboekenproject dat uit drie projecten bestond: het
catalogiseren, selecteren en in het Japans vertalen van fragmenten van authentieke dagboeken en
kampinterviews uit de Indische collectie van het NIOD, het vertalen in het Japans van
standaardwerken over de Nederlanders in Nederlands-Indië tijdens de Japanse bezetting en het
ontwikkelen van een educatief programma voor scholieren en studenten gebaseerd op interviews
met mensen die de oorlog in Indië hadden meegemaakt. Het doel van deze projecten was de
Japanners zo breed mogelijk te informeren over de ervaringen van Nederlanders in het bezette
Nederlands-Indië. Het NIOD is beheerder geworden van het Historical Research Programma on the
Relations between Japan and the Netherlands dat naast het Dagboeken project voorzag in onderzoek
en andere documentatieprojecten waaronder het opbouwen van een nationaal oral history archief
door het systematisch interviewen van Indische Nederlanders die gewoond en gewerkt hebben in
Indonesië in de periode 1940 -1962. Dit project werd uitgevoerd door de Stichting Mondelinge
Geschiedenis Indonesië en gevestigd bij het KITLV in Leiden. Voor het hele Historical Research
Programma werd 1 miljoen gulden gedurende 5 jaar toegezegd door de Japanse regering.
Het Dagboekenproject was niet mogelijk geweest als het NIOD in de loop der jaren niet zoveel
dagboeken aangeboden had gekregen van particulieren. Een belangrijke rol in de discussie over hoe
je een manuscript samenstelt op basis van meerdere dagboeken heeft de adviescommissie gespeeld
3

waarin vertegenwoordigers zaten van verschillende Indische organisaties die zelf geïnterneerd zijn
geweest en historici. Er werd gekozen voor dagboekfragmenten die rubrieksgewijze werden
geselecteerd, terwijl binnen de verschillende categorieën de chronologische volgorde werd
gehandhaafd. Voor deze opzet werd gekozen om onderzoekers en andere lezers van de
manuscripten de gelegenheid te bieden om bij voorbeeld de voedselsituatie in een bepaalde tijd in
verschillende kampen met elkaar te kunnen vergelijken. De steun van de leden van de
adviescommissie was heel belangrijk. Zij hebben ons kunnen helpen met het vertalen van kamptaal
en andere onduidelijkheden in de dagboekteksten. Het dagboekenproject was niet onomstreden in
Indische kringen. Sommigen ex-geïnterneerden konden zich er niet in vinden en waren van mening
dat het NIOD zich voor misplaatste propaganda liet gebruiken. Uiteindelijk kwamen er vijf
manuscripten tot stand over vrouwenkampen, twee over krijgsgevangenkampen, twee over
burgermannenkampen, een manuscript over een jongenskamp en tenslotte een manuscript over
Nederlanders die buiten de kampen zijn gebleven. Het dagboekenproject heeft vooral in Nederland
betekenis gehad voor de tweede generatie. Zij kregen informatie over kampen waarin hun ouders
geïnterneerd waren geweest. Informatie die zij op geen enkele andere wijze hadden kunnen krijgen.
Nu pas hadden ze het idee iets te begrijpen van de oorlogservaringen van hun ouders. Dat lieten de
mensen mij ook weten in brieven en gesprekken. Hoewel alle manuscripten zijn vertaald in het
Japans en via internet zijn aangeboden, is er nauwelijks belangstelling voor geweest in Japan. Dat
neemt niet weg dat juist deze bronnen hun waarde houden nu en in de toekomst voor iedereen die
zich wil verdiepen in de vraag wat het voor mensen heeft betekent om de oorlog in Indië mee te
hebben gemaakt.
Een van de meest intensieve en boeiendste projecten waar ik bij betrokken ben geweest, is het
organiseren van de tentoonstelling Nederlanders, Japanners, Indonesiërs, de Japanse bezetting van
Nederlands-Indië herinnerd geweest in samenwerking met het Rijksmuseum in het kader van de
viering van 400 jaar betrekkingen tussen Japan en Nederland. Voor deze viering is een Stichting Japan
Nederland in het leven geroepen die alle culturele activiteiten in het kader van de viering
coördineerde, waaronder ook deze tentoonstelling. Tegen het woord viering is direct bezwaar
aangetekend door mensen uit Indische kringen. Wat viel er eigenlijk te vieren, is de oorlog vergeten.
Een van hen stelde voor het feest door te schuiven naar 500 jaar betrekkingen. Een ander was van
mening dat eerst spijt betuigt moest worden en schadevergoeding betaald moest worden. Hoe dan
ook onder druk van de protesten uit Indische kring is het woord viering al snel vervangen door
herdenking.
De door het NIOD voorgestelde tentoonstelling is een van de meest gevoelige projecten in Nederland
en in Japan geweest. Aan de oorlog moest hoe dan ook aandacht besteed worden Er werd een
klankbordgroep opgericht waarin vertegenwoordigers van Indische organisaties werd gevraagd
zitting te nemen. Zij konden waar nodig de uitvoerders adviseren. Er is voor gekozen om naast de
ervaringen van de Nederlanders en de Japanners ook de ervaring van Indonesiërs bij deze
tentoonstelling te betrekken. Een drieluik moest het worden op basis van persoonlijke documenten
en getuigenissen om zo inzicht te krijgen in elkaars ervaringen in de bezettingsjaren. Voor de
tentoonstelling is ruim gebruik gemaakt van de Indische collectie: dagboeken, brieven, foto’s en
tekeningen en bij het NIOD aanwezige Japanse en Indonesische materiaal. Persoonlijke documenten
van Japanners en Indonesiërs over de oorlogsperiode waren niet voorhanden. Daarop is besloten in
4

Japan en Indonesië zelf te gaan zoeken naar personen en organisaties die een bijdrage zouden willen
leveren aan de tentoonstelling. Aan mij de taak om in Japan documenten te verzamelen. Via, via
kreeg ik het adres van een voormalige Japanse kampcommandant in handen. En via hem heb ik
contact kunnen leggen met Japanse veteranen organisaties, waarvan de belangrijkste de All Japan
Organization of Japan Indonesia Friendship was. De veteranen van deze organisatie wilden mij graag
ontvangen, zo liet de secretaris van deze club mij per fax weten. En dat gebeurde toen ik in oktober
1998 voor het eerst in Japan was. In het zaaltje waar ik ontvangen werd, waren ongeveer 15
veteranen aanwezig. De vice-president van de organisatie vertelde mij meteen dat zij geen
medewerking konden verlenen aan de tentoonstelling omdat het NIOD samenwerkte met Japanse
historici die zich kritisch opstelden ten aanzien van het gedrag van Japanse soldaten in Indonesië
tijdens de oorlog. Na dit statement kregen de leden wel de gelegenheid om iets te vertellen over hun
ervaringen. Tot mijn verbazing had bijna iedereen materiaal voor de tentoonstelling meegenomen:
dagboeken, foto’s en memoires die zij zelf na de oorlog geschreven hadden. ’s Avonds tijdens een
diner dat het bestuur van de organisatie te mijner ere organiseerde verdween de terughoudendheid
helemaal toen bleek dat we allemaal Indonesisch spraken. Toen kwamen de verhalen los over het
vredige mooie Java, de vriendelijke Indonesiërs en de goede tijd die de meesten van hen in Indonesië
hadden gehad. Ik heb deze gesprekken met de veteranen als heel bizar, maar ook als zeer waardevol
ervaren.
De veteranen hebben op eigen initiatief een Comité opgericht voor het verzamelen van materiaal
voor de tentoonstelling: het Preservation Committee for Wartime materials and Documents on
Indonesia. Dankzij dit materiaal heeft ook de Japanse herinnering een plek gekregen in de
tentoonstelling die in het Rijksmuseum in Amsterdam te zien was van 7 augustus tot en met 23
oktober 1999. Drie veteranen bezochten de tentoonstelling maar kwamen tot de conclusie dat de
tentoonstelling uiteindelijk bedoeld was om de Nederlandse kolonisatie van Indonesië te
rechtvaardigen en Japan te veroordelen voor zijn agressie. “Wij zijn tot de conclusie gekomen dat de
vriendschapsrelaties tussen Nederland en Japan gedurende de afgelopen 400 jaar direct vernietigd
zouden worden als een dergelijke tentoonstelling georganiseerd zou worden in Japan”, aldus de
president van de All Japan Organization. Dat bleek maar al te waar toen nergens in de grote steden
van Japan een plek gevonden kon worden om de tentoonstelling te plaatsen. Uiteindelijk werd door
het NIOD een aangepaste reizende tentoonstelling gemaakt die ook in kleine ruimten ten
toongesteld kon worden. Dat is tenslotte op een aantal plekken gerealiseerd. De tentoonstelling was
ook in Nederland omstreden. Veel bezoekers die de oorlog in Indië zelf hadden meegemaakt waren
teleurgesteld. Zij herkenden hun eigen ervaringen en leed niet. Ook vonden sommigen dat de
Japanners er te goed afkwamen en er te weinig aandacht aan de Nederlandse kant was besteed.
Maar het doel het stimuleren van de maatschappelijke discussie over herinneringen aan de oorlog
door het presenteren van andere inzichten en perspectieven was wel bereikt.
Het mag duidelijk zijn dat al deze projecten alleen uitgevoerd konden worden omdat ze extern
gefinancierd werden en in nauwe samenwerking plaatsvonden met directe collega’s en deskundigen
van andere organisaties , musea, universiteiten en zusterinstituten. Dat zelfde geldt eveneens voor
de meer technische projecten ter verbetering van de ontsluiting van de NIOD collecties die rond de
eeuw wisseling van start gingen. In die tijd was ik hoofd van de nieuwe afdeling Informatie en
Documentatie. We hadden net een reorganisatie achter de rug waarbij alle collectie taken: de
5

acquisitie, het beheer, de ontsluiting en de schriftelijke en mondelinge dienstverlening in de
studiezaal in deze afdeling waren ondergebracht. Al die taken konden nu centraal worden
aangestuurd. Voor mij betekende dat dat ik mij meer dan voorheen ging bezig houden met het
ontwikkelen van beleid op het gebied van collecties en diensten. Heel belangrijk was verder dat het
NIOD in 1997 vanuit twee panden is verhuisd naar de huidige locatie waar de collecties konden
worden ondergebracht in geklimatiseerde depots. Aan nagenoeg alle randvoorwaarden was voldaan
om de collecties beter en sneller aan te kunnen bieden en de dienstverlening aan onderzoekers en
publiek te optimaliseren. Maar hoe en waar te beginnen dat was de uitdaging waar we als nieuwe
afdeling voor stonden. Het toverwoord hierbij was geautomatiseerde ontsluiting. Het was een
nieuwe wereld voor ons. We hebben ons bij heel veel bedrijven laten voorlichten, zijn op werkbezoek
gegaan bij andere instituten en organisaties om te kijken welke keuzes zij hadden gemaakt bij het
automatiseren van de toegangen tot hun collecties en waarom. Het was een enorme uitdaging om
hierin een eigen weg te zoeken. We lieten ons zelfs niet uit het veld slaan toen tijdens een
demonstratie van een nieuw fotosysteem er rook uit de computer kwam en waar dreigde te worden
waar we toch wel een beetje bang voor waren dat het ding zou ontploffen. Er werden plannen van
aanpak geschreven voor het geautomatiseerd toegankelijk maken van de bibliotheekcollecties, voor
het digitaliseren van de foto’s en de bewerking van de overheidsarchieven in het beheer bij het
NIOD. Maar financiering voor de projecten was er nog niet. “Dankzij de door het ministerie van
OC&W toegekende vernieuwingsgelden en de overgang naar de KNAW was het mogelijk om plannen
in projecten om te zetten en de gewenste omslag van kaartenbak naar internet te maken”, zo schreef
ik in mijn speech ter gelegenheid van de feestelijke ondertekening van het raamconvenant tussen de
toenmalige Centrale Archief Selectiedienst, de CAS, en het NIOD in januari 2000. Dat was een
fantastisch convenant. Het NIOD werd in het convenant 24.219 uur toegekend verdeeld over 10 jaar.
Voor de bewerking van de overheidsarchieven en de beschrijving van de gedigitaliseerde foto’s
konden we terecht bij de CAS. Eindelijk konden we na een lange voorbereidingstijd beginnen met de
uitvoering van de gewenste projecten.
Nu na meer dan tien jaar is de hele bibliotheekcollectie in gevoerd in de online publiekscatalogus van
PICA, zijn nagenoeg alle overheidsarchieven digitaal toegankelijk gemaakt en is de gedigitaliseerde
fotocollectie van het NIOD (100.000 foto’s) de basis geworden van een omvangrijk project in het
kader van het programma Erfgoed van de Oorlog. Wie kent niet Beeldbank WO2 waaraan 31
instituten deelnemen met ruim 175.000 beelden uit de Tweede Wereldoorlog die door het NIOD
wordt beheerd? Beeldbank WO2 stond en staat model voor intensieve samenwerking met andere
instellingen en organisaties . Dankzij het gezamenlijke commitment is het gelukt deze omvangrijke
beeldcollecties, doorzoekbaar te maken en online te presenteren. Het was een grote eer dat prinses
Margriet bereid was het startsein te geven voor de lancering van deze Beeldbank in april 2008.
Daarnaast experimenteerden we met het digitaal bijeen brengen en doorzoekbaar maken van
documenten over voormalige kampen in Nederland: Westerbork, Vught en Amersfoort. Het
archiefmateriaal dat aangeboden wordt, loopt uiteen van kampadministraties, transportlijsten,
gevangenisregisters en bouwtekeningen tot dagboeken en brieven, foto’s en tekeningen.
Kamparchieven.nl was eveneens een breed samenwerkingsproject met de herinneringscentra en
andere instellingen die materiaal over deze kampen beheerden. Het project werd mogelijk gemaakt
door een subsidie van het ministerie van VWS. Het was een spannende en bijzondere leerzame
periode waarin we veel nieuwe kennis opdeden met het verfilmen, digitaliseren en geautomatiseerd
6

toegankelijk maken en online presenteren van de collecties. Kennis die het NIOD goed van pas kwam
toen het ministerie van VWS in 2006 het al eerder genoemde Erfgoed van de Oorlog programma
lanceerde. Dit programma was erop gericht bijzonder en kwetsbaar materiaal uit en over de Tweede
Wereldoorlog , te behouden, beter toegankelijk te maken en het gebruik ervan te stimuleren. Het
NIOD dacht mee bij de verdere uitwerking van het programma en wist subsidie te verwerven voor 15
projecten voor het digitaal ontsluiten van Tweede Wereldoorlog collecties waarvan de kern de eigen
collecties van het NIOD betrof. De lancering van het Programma Erfgoed van de Oorlog was landelijk
nieuws en werd op vrijdag 8 december 2006 aangekondigd via de radio. Zo hoorde de directeur van
de Instituten van de KNAW toen hij ergens onderweg reed tussen Assen en Groningen op de radio
dat het kabinet 21 miljoen uitgetrokken had voor de digitalisering van oorlogsdocumenten. Hij
feliciteerde het NIOD hier per mail van ganser harte mee. Hij was zo in genomen met de
vooraanstaande rol van het NIOD in dit programma dat ik tot mijn verbazing en genoegen bij een
gezamenlijk overleg een doos bonbons van Puccini kreeg aangeboden. Deze blijk van waardering
kwam op mijn bureau terecht. Iedereen die binnenkwam kreeg de herkomst van de bonbons te
horen en er een aangeboden. De doos was daardoor in een mum van tijd leeg.
Het Erfgoedprogramma van de Oorlog werd in 2010 afgesloten en het NIOD kreeg de coördinatie
toegewezen over de resultaten van het programma. Het Netwerk Oorlogsbronnen zoals het
genoemd werd, bouwt voort op het programma Erfgoed van de Oorlog en heeft als doel het gebruik
van Tweede Wereldoorlogcollecties te bevorderen. Door het organiseren van jaarlijkse
Netwerkdagen biedt het Netwerk bovendien een platform voor het uitwisselen van kennis en
ervaring over ontsluiting en presentatie van collecties. Ook dit is een belangrijke maatschappelijke
functie van het NIOD. Met de contacten die het NIOD aan het opbouwen is met het Kigali Memorial
Center in Rwanda in verband met het ontsluiten en presenteren van hun archieven liggen weer
nieuwe uitdagingen in het verschiet. Het NIOD is er klaar voor.
Wat hebben de collecties het NIOD gebracht? Dankzij de sinds 1945 zorgvuldig verzamelde en
ontsloten archieven en collecties kan het NIOD zich met recht hét centrum noemen voor informatie
over de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Van de collecties en expertise van het NIOD wordt op
vele verschillende manieren gebruik gemaakt om kennis over oorlog, Holocaust en nu ook over
genocide te genereren en te verspreiden. Ik heb u daar een aantal bijzondere voorbeelden van
gegeven. De rijkgeschakeerde collecties die het NIOD beheert staan aan de basis van menig actueel
onderwerp waarbij de Tweede Wereldoorlog als referentiepunt fungeert. Per jaar worden gemiddeld
zo’n 2.000 vragen van particulieren en overheidsinstellingen beantwoord door onderzoek te doen in
de collecties en zit de studiezaal nagenoeg iedere dag vol. Het is deze vorm van maatschappelijk
dienstverlening waar het NIOD altijd voor heeft gestaan en voor wil blijven staan. Daar is uitgebreide
inhoudelijke kennis voor nodig van de collecties en technische kennis voor een maximale ontsluiting
en presentatie van bronnen. Ook die kennis heeft het NIOD zich eigen gemaakt in de afgelopen 10
jaar.
Tot besluit wil ik van de gelegenheid gebruik maken om een lans te breken voor het toegankelijk
maken en houden van papieren collecties. Zij vormen het overgrote deel van de NIOD-collecties en
bij andere archiefbeherende instellingen is dat eveneens het geval. Ik denk niet dat het mogelijk is en
ook niet wenselijk alle papieren collecties integraal te digitaliseren, te ontsluiten en doorzoekbaar te
maken. Wellicht lukt dat nog wel voor een deel van de bijzondere particuliere collecties die het NIOD
7

eheert, maar gezien de kosten voor beheer en duurzame opslag zeker niet voor alle collecties in
deze categorie. Daarom is het is mijns inziens van groot belang dat er naast het investeren in
technologische ontwikkelingen op digitaal gebied een visie wordt ontwikkeld voor een moderne
dienstverlening voor onderzoekers en publiek die deze collecties willen raadplegen. Zoals het
Metamorfoze programma dat in 1997 van start ging naast zorg voor behoud van informatie door
papieren collecties op microfilm te zetten en te digitaliseren ook nadrukkelijk inzette op het
conserveren van originelen, zo zou er nu een nationaal programma voor de moderne dienstverlening
moeten komen dat er voor zorgt dat onderzoekers en publiek via geavanceerde digitale toegang- en
zoeksystemen optimaal gebruik kunnen blijven maken van deze voor onderzoek en samenleving van
zeer groot belang zijnde papieren collecties. Alleen zo kan voorkomen worden dat bewaarheid wordt
dat collecties die niet gedigitaliseerd zijn over tien jaar niet meer bestaan.
Aan het eind gekomen van mijn afscheidsspeech wil ik allen met wie ik vruchtbaar heb samen
gewerkt in welke verbanden en bij welke projecten dan ook danken voor het vertrouwen dat ze in
mij en het NIOD hebben gesteld. Zonder uw deskundigheid, adviezen en steun was het niet gelukt
om zoveel omvangrijke projecten tot een goed einde te brengen. Het doet mij genoegen dat zo velen
van u hier vanmiddag aanwezig zijn. Ook dank ik mijn mede directieleden die mij stimuleerden en
mee bleven denken bij het vormgeven van het collectie en diensten beleid. En last but not least wil ik
mijn collega’s van de afdeling Collecties en Diensten danken voor hun enthousiasme, creativiteit,
expertise en inzet. Zonder jullie had het NIOD zich niet kunnen ontwikkelen tot hét
informatiecentrum over de Tweede Wereldoorlog . Het was mij een voorrecht en een groot
genoegen hier bijna 25 jaar een bijdrage aan te hebben kunnen leveren.
Ik dank u voor uw aandacht.
Elly Touwen-Bouwsma
8