De taalcanon - Genootschap Onze Taal

Ook de taalkunde heeft zo zijn mijlpalen:
baanbrekende onderzoeken
en nieuwe inzichten die tot buiten
het vakgebied bekendheid kregen.
Op gezette tijden spreekt Marc van
Oostendorp met invloedrijke taalkundigen
over het werk waarmee
ze hun naam vestigden. Deze keer:
George Lakoff en zijn Metaphors­Welive­By
(1980).
Marc van Oostendorp
De beeldspraak van George Lakoff
Iconen van de taalkunde [5]
George Lakoff is in de aanloop
naar de Amerikaanse verkiezingen
een drukbezet man. Hij
wordt veel gevraagd om debatten te
analyseren, voor de media en voor
bijeenkomsten van zijn eigen politieke
partij, de Democraten. “We waren vier
jaar geleden heel blij met Obama”, zegt
hij. “Eindelijk weer een Democraat die
uit zijn woorden kan komen. Maar de
Republikeinen zijn nog steeds ijzersterk
in het naar zich toe trekken van het
debat.”
In de tijd van Reagan en Bush constateerde
Lakoff dat de Republikeinen “de
taal hadden gekaapt”, zoals hij nu zegt.
Als voorbeeld noemt hij de uitdrukking
tax relief (‘verlichting van de belastingdruk’).
“George W. Bush gebruikte die
term vanaf de dag dat hij aan de macht
kwam. Het woord suggereert dat belasting
een last is op de schouders van de
burgers. In het hoofd van de lezer komt
een vertrouwd beeld op: dat van het
onschuldige slachtoffer dat door een
externe oorzaak moet lijden. Dan komt
er een held die de pijn verlicht.”
“Wanneer er een Democratische politicus
in een tv-programma verscheen,
werd hem gevraagd wat hij tegen zulke
‘verlichting’ had. Zo’n vraag is onmogelijk
te beantwoorden. Alles wat je zegt,
vergroot het beeld van belasting als
last.” Lakoff stelde voor dat Democraten
het debat moesten proberen om te vormen
met hun eigen beelden. “Voor ons
is belasting geen last, maar een bijdrage
318 o n z e t a a l 2 0 1 2 • 1 1
aan de samenleving. We zouden daarom
kunnen spreken van ‘gemeenschapscontributie’
(‘community contribution’).”
Treurnis is beneden
Het idee dat beeldspraak onze gedachten
kan bepalen, is de praktische toepassing
van een gedachtengang die
Lakoff sinds de vroege jaren tachtig
ontwikkeld heeft. In 1980 verscheen
het boek Metaphors We Live By (in 1999
vertaald als Leven in metaforen), dat hij
samen met de filosoof Mark Johnson
schreef. Zij stelden dat beeldspraak niet
voorbehouden is aan de hogere letterkunde,
maar overal om ons heen is.
“Het is een essentieel onderdeel van de
taal en van het menselijk denken”, zegt
Lakoff. “We kunnen niets begrijpen zonder
het met iets anders te vergelijken.”
In hun boek illustreren Johnson en
Lakoff deze stelling met een groot aantal
voorbeelden. Zo laten ze zien dat
we in het dagelijks taalgebruik geluk
associëren met ‘boven’ en treurnis met
‘beneden’:
Zij is in hogere sferen. Het vrolijkt
me altijd op wanneer ik aan haar
denk. Hij is in een opgewekt humeur.
Ik voel me terneergeslagen. De
moed zonk hem in de schoenen. Ze
leeft weer helemaal op. Nu even een
opbeurend bericht. Ze was opgetogen
over het landschap. Kop op. Hij
was in de wolken. Hij zit in de put.
Op dezelfde manier geldt dat bewustzijn
‘boven’ is (‘Ik ben al op’), net als
macht (‘Ik heb macht over haar’) en
slaap en machteloosheid ‘beneden’
(‘Hij viel in slaap’, ‘Zijn macht brokkelt
af.’)
Op deze manier brengen we allerlei
abstracte begrippen, zoals bewustzijn
en gemoedsstemmingen, in verband
met lichamelijke ervaringen. En die
“We kunnen niets begrijpen zonder
het met iets anders te vergelijken.”
ervaringen zitten ergens heel diep in
onze geest ingebakken: onze verste
voorvaderen maakten al verschil tussen
de boven- en de onderkant van
dingen en mensen.
Doordat we in de loop van de tijd
steeds meer beeldspraken zijn gaan
vormen met ‘boven’ en ‘onder’ is er
vanzelf een algemeen model ontstaan:
alles wat boven is, is goed, alles wat
beneden is, is slecht. Zo is een hoge
status ‘boven’ (‘Je beklimt de maatschappelijke
ladder’) en emotionaliteit