Rechtstreeks 2012-4 - Rechtspraak.nl

Recent verschenen
2012 – nr 3 De rol van rechterlijke emoties bij het oordelen
De fusie van gerechtshoven (deel 3)
2012 – nr 2 Judicial Psychology
De fusie van gerechtshoven (deel 2)
2012 – nr 1 De Proeftuin
De fusie van gerechtshoven (deel 1)
rechtstreeks 2012 - nr 4
rechtstreeks 2012 nr 4
Raad voor de
rechtspraak
Hoofdartikel Het selecteren van rechters:
oude en nieuwe methoden
Serie De fusie van gerechtshoven (deel 4)

Het selecteren van rechters:
oude en nieuwe methoden
De fusie van gerechtshoven (deel 4)
Combineren van verandermanagement met organisatie -
ontwikkeling

echtstreeks 4/2012
Colofon
Rechtstreeks is een periodiek van de Raad voor de rechtspraak en richt zich op de praktijk en
de ontwikkeling van de rechtspraak in Nederland. Het blad stelt zich ten doel wetenschappelijke
inzichten en bijdragen aan het publieke debat over de rechtspraak ter kennis te
brengen van allen die beroepshalve bij de rechtspraak betrokken zijn. Opname in Rechtstreeks
betekent niet dat de inhoud het standpunt van de Raad voor de rechtspraak weergeeft.
Redactie
Prof. mr. J.D.A. (Hans) den Tonkelaar
Vice-president rechtbank Arnhem
Hoogleraar Rechtspraak Radboud Universiteit Nijmegen
Dr. S. (Suzan) Verberk
Adviseur wetenschappelijk onderzoek
Raad voor de rechtspraak
Redactieadres
Redactie Rechtstreeks
Raad voor de rechtspraak
Afd. Ontwikkeling
Postbus 90613
2509 LP Den Haag
E-mail: rechtstreeks@rechtspraak.nl
Uitgever
Sdu Uitgevers bv, Den Haag
Oplage
4650 exemplaren
ISSN 1573-5322
2
Abonnementen
Rechtstreeks wordt gratis toegezonden aan hen die tot
de doelgroep behoren. Wie meent voor toezending in
aanmerking te komen wordt verzocht zijn naam, postadres
en functie kenbaar te maken aan het secre ta riaat van
Rechtstreeks (rechtstreeks@recht spraak.nl).
Adresmutaties
Sdu Klantenservice
Postbus 20014
2500 EA Den Haag
tel. 070-3789880
of via: www.sdu.nl/service
Retouren
Bij onjuiste adressering verzoeken wij u gebruik te
maken van de adresdrager en daarop de reden van
retournering aan te geven.
© Staat der Nederlanden
(Raad voor de rechtspraak)
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, in
een voor anderen toegankelijk gegevensbestand worden
opgeslagen of worden openbaar gemaakt zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de Raad voor
de rechtspraak. De toestemming wordt hierbij verleend
voor het verveelvoudigen, in een gegevensbestand
toegankelijk maken of openbaar maken waarvoor geen
geldelijke of andere tegenprestatie wordt gevraagd en
ontvangen en waarbij deze uitgave als bron wordt
vermeld.

Inhoud
Redactioneel / 5
Over de auteurs / 7
Column Evidence-based individualiseren en case-based evidence / 9
André Knottnerus
Denken over het rechtsdenken voor opleiding en selectie – Inleiding op het
hoofdartikel / 12
Frank Fleerackers
rechtstreeks 4/2012 Inhoud
Hoofdartikel Het selecteren van rechters: oude en nieuwe methoden / 17
Marise Ph. Born
Serie De fusie van gerechtshoven (deel 4)
Combineren van verandermanagement met organisatieontwikkeling / 27
Programmabureau Herziening Gerechtelijke Kaart
3

Redactioneel
Hoewel het inmiddels 2013 is, ligt Recht -
streeks 2012 nr. 4 voor u. Dit nummer sluit
af met een bijdrage vanuit het Programmabureau
Herziening Gerechtelijke Kaart, die
het laatste deel vormt in de reeks over de
fusie van de hoven Arnhem en Leeuwarden,
die inmiddels sinds 1 januari van dit jaar
een feit is. Het programmabureau richt de
aandacht op gevolgen van de Herziening
Gerechtelijke Kaart voor de organisatie van
gefuseerde en niet-gefuseerde gerechten.
De column in deze aflevering is van de
hand van André Knottnerus, medicus en
voorzitter van de Wetenschappelijke Raad
voor het Regeringsbeleid. Hij vergelijkt
ontwikkelingen en verworvenheden in de
geneeskunde ten aanzien van het begrip
evidence-based handelen met de situatie in
rechtswetenschap en rechtspraak. De medische
en de juridische wereld kunnen van
elkaar leren, stelt de columnist vast – een
prettig geluid voor juristen die deze actuele
materie vaak uitsluitend als les vanuit andere
disciplines aan de juristerij tegenkomen.
Bovendien, zo benadrukt Knottnerus,
betekent evidence-based werken niet dat
geen rekening wordt gehouden met de
uniciteit van patiënt of – in het geval van de
rechtspraak – de uniciteit van de justitiabele.
Hij besluit dan ook met de constaterering
dat evidence-based individualiseren en
case-based evidence twee kanten van
dezelfde medaille lijken te zijn.
rechtstreeks 4/2012 Redactioneel
Het grootste aantal pagina’s van deze
Rechtstreeks is gewijd aan de selectie voor
de Rechtspraak. Reden hiervoor is dat,
zoals de meeste lezers zullen weten, de
opleiding voor de Rechtspraak in dit jaar
ingrijpend gaat veranderen. De opleiding,
die zich voor een belangrijk deel op de
werkvloer afspeelt en dus het dagelijks
werk in de rechtspraak raakt, heeft hierdoor
meer aandacht gekregen dan de selectie. De
Raad voor de rechtspraak heeft in 2010
echter uit gesproken ook hervormingen in de
selectie wenselijk te achten. Vanuit de
selectie psychologie beschrijft Marise Born,
die onderzoek naar selectiemethoden voor
de rechterlijke macht heeft gedaan, de
bruikbaarheid en het rendement van
selectie methoden voor de gecompliceerde
baan die een rechter nu eenmaal heeft.
Bemoedigend is haar constatering dat niet
alleen de selectiemethode maar ook de
randvoorwaarden voor het verkrijgen van
een goed rendement op orde lijken te zijn.
Het ziet er dan ook naar uit dat het jaar
waarin dit nummer verschijnt, het jaar is
waarin met een grondig voorbereid nieuw
opleidingssysteem geselecteerd en opgeleid
kan gaan worden. Daarmee komt er hopelijk
niet alleen een einde aan de onzekerheid
over de opleiding en de selectie voor
de Rechtspraak, maar ook aan de vrees dat
er op korte termijn onvoldoende geschikte
mensen aanwezig zullen zijn om in de
5

echtstreeks 4/2012 Redactioneel
komende jaren openvallende plaatsen op te
vullen.
Het lijken alleen maar positieve geluiden.
Dat kan, vinden wij als redactie, ook
helemaal geen kwaad. Toch bevat deze
Recht streeks ook een meer kritische noot.
Het essay van de Vlaamse hoogleraar Frank
Fleerackers zal de lezers in een aantal
opzichten ernstig aan het denken zetten. Hij
schrijft over de aard en de eigenheid van het
rechtsdenken met als uitgangspunt de vraag
naar de inhoud en de specificiteit van het
rechtsdenken waarop wij moeten selecteren.
Daarmee zijn opleiding en selectie bij
elkaar gebracht. Wij komen daarbij een aantal
ernstige waarschuwingen ten aanzien
van de universitaire en de praktijkopleiding
tegen. De belangrijkste is dat te veel de
nadruk wordt gelegd op de intern-juridische
logica – die kunstmatig en statisch is.
Daarom beveelt Fleearackers aan meer
aandacht te hebben voor de wijze waarop
recht en zijn werking zich verhouden tot de
werkelijkheid – juist in de opleiding van
juristen. Wij kunnen niet anders dan een
dergelijke concrete handreiking die voortvloeit
uit dit in bloemrijke taal geschreven
essay, evenals de boodschappen van de
overige auteurs, positief duiden.
Hans den Tonkelaar
Suzan Verberk
6

Over de auteurs
rechtstreeks 4/2012 Over de auteurs
Marise Born
Prof. dr. M.Ph. Born is hoogleraar Personeelspsychologie en voorzitter van
het Instituut voor Psychologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Ook is zij bijzonder hoogleraar Arbeids- en Personeelspsychologie aan
de Vrije Universiteit te Amsterdam. Haar onderzoeksinteressen gaan uit
naar selectiepsychologische vraagstukken, testontwikkeling, crossculturele
thema’s, persoonlijkheid en individuele verschillen. Zij was
tussen 2003 en 2010 lid van de Commissie Testaangelegenheden
Nederland (COTAN) en van 2008-2010 president van de International
Test Commission. Inmiddels zijn elf aio’s bij haar gepromoveerd.
Frank Fleerackers
Prof. dr. F. Fleerackers, Lic.Iuris, B.Phil., LL.M., Ph.D. is hoogleraar
‘Law and Jurisprudence’ aan de Katholieke Universiteit van Brussel
waar hij ook decaan van de Rechtenfaculteit was. Hij doceert voorts aan
de Katholieke Universiteit Leuven, de Vrije Universiteit van Brussel en
de Universiteit van Tilburg en was voorheen als hoogleraar ‘ADR –
Dispute resolution’ en ‘visiting scholar’ verbonden aan verschillende
buitenlandse universiteiten waaronder Harvard en MIT. Hij is lid van de
Hoge Raad voor de Justitie waar hij deel uitmaakt van de commissie die
zich bezighoudt met benoemingen van rechters en was acht jaar voor -
zitter van het Verbond der Vlaamse Academici. Fleerackers heeft veel
gepubliceerd op het terrein van recht en rechtspraak, met als bekendste
boeken Affective Legal Analysis, On the Resolution of Conflict, Het Vel
van de Rechter en Van Oordeelsvorming tot Conflictregeling. Hij geeft
leiding aan het onderzoeksinstituut ‘Conflict Analysis and Resolution
Enhancement (AdvoCare)’ en zijn huidige onderzoek richt zich op het
thema interactieve conflictoplossing en een handleiding voor effectief
rechterlijk denken.
André Knottnerus
Prof. dr. J.A. Knottnerus is voorzitter van de Wetenschappelijke Raad voor
het Regeringsbeleid en lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie
van Wetenschappen. Sinds 1988 is hij hoogleraar huisartsgeneeskunde
aan de Universiteit Maastricht, en van 2001 tot 2010 was hij voorzitter
van de Gezondheidsraad. Zijn wetenschappelijke publicaties bestrijken
de aandachtsgebieden klinische epidemiologie, kwaliteit van zorg en
7

echtstreeks 4/2012 Over de auteurs
8
maatschappelijke gezondheidszorg. Thans geeft hij als voorzitter leiding
aan het WRR-project ‘Toekomst van Toezicht’ naar het effect op toezicht
door de overheid van maatschappelijke ontwikkelingen zoals de verdergaande
internationalisering, wijzigende verhoudingen tussen markt, staat
en samenleving en de toenemende politisering en mediatisering.
Programmabureau Herziening Gerechtelijke Kaart
Het Programmabureau Herziening Gerechtelijke Kaart bestond uit
programmamanager Christa Wiertz-Wezenbeek, verandermanager
Herma de Wilde, bureaucoördinator Joke Dijkstra, bureaumedewerker
Iris Looman, communicatieadviseur Josyne Bijker en management -
assistente Annelies Bouma. Het Programmabureau Herziening
Gerechtelijke Kaart werkte samen met de gerechten aan de voortgang
van het proces van de Herziening Gerechtelijke Kaart en faciliteerde de
samenwerking en kennisdeling tussen de gerechten.

column
Evidence-based
individualiseren en
case-based evidence
André Knottnerus
Het kan leerzaam zijn om ontwikkelingen
in verschillende disciplines met elkaar
te vergelijken. Omdat ik van oorsprong
arts ben en dit medium over rechts -
wetenschap gaat, zal mijn bijdrage over
de vergelijking van die twee disciplines
gaan. Uiteraard met de disclaimer
vooraf dat ik van het een meer weet
dan van het ander.
In de geneeskunde kwam in de afgelopen
decennia het begrip evidencebased
handelen centraal te staan. Niets
bijzonders zou u zeggen, want Hippocrates
was al bezig met het empirisch
fundament onder zijn handelen. Maar
toch was er sprake van vernieuwing.
Veel explicieter worden nu verbanden
gelegd tussen praktijkrichtlijnen,
wetenschappelijke kennis over de
effectiviteit van interventies en cruciale
kennishiaten die via onderzoek moeten
worden ingevuld. 1 Ook de methodiek
om de exponentieel groeiende kennis
samen te vatten en kwalitatief te
beoordelen is veel beter geworden: via
systematische reviews wordt de stand
van wetenschap regelmatig geactualiseerd
en opgeslagen in de internationale
Cochrane database. 2 Dit alles
levert niet alleen input voor praktijkrichtlijnen
en onderzoek, maar is ook
een stevige basis voor onderwijs en
opleiding, onderlinge feedback, en
interne en externe verantwoording.
Bovendien biedt juist dit gemeenschappelijke
houvast de mogelijkheid
om beter te motiveren waarom men
daarvan in bepaalde gevallen afwijkt,
en om ook daarvan weer te leren.
Een veelgehoord misverstand is dat
evidence-based werken blind vaart op
kennis over groepen en geen oog
heeft voor het individu. Er is echt geen
dokter die meent dat een algemeen
protocol direct een geschikte behandeling
oplevert voor degene die voor
hem zit. Maar je wilt ook niet dat hij
iedere patiënt zo uniek vindt dat hij
1 Knottnerus J.A. & Dinant G.J. (1997), ‘Medicine based evidence, a prerequisite for evidence based medicine’,
BMJ, 315(7116), 1109-10.
2 www.cochrane.org.
9

echtstreeks 4/2012 Evidence-based individualiseren en case-based evidence
telkens blanco gaat nadenken over wat
nu weer te adviseren. Iedere patiënt
moet worden gezien in het licht van
wat eeuwen onderzoek en ervaring
hebben opgeleverd, met tegelijkertijd
alle aandacht voor het unieke van déze
patiënt en persoon. David Sackett c.s.
zeiden het mooi: het gaat om ‘the
conscientious, explicit and judicious
use of current best evidence in making
decisions about the care of individual
patients. The practice of evidence
based medicine means integrating
individual clinical expertise with the
best available external clinical evidence
from systematic reseach.’ 3 Het is
daarom begrijpelijk dat men ook wel
spreekt van evidence-informed in
plaats van evidence-based werken.
Ook moeten we er oog voor houden
dat lang niet alle interventies ‘hard’
kunnen worden geëvalueerd met
randomised controlled trials. Obser -
vationeel en kwalitatief onderzoek verdient
een belangrijke plaats. En lang
niet alle resultaten (denk aan kwaliteit
van leven) zijn even gemakkelijk meetbaar.
Verstandig judgment temidden
van onvolledige kennis blijft nodig.
Professionals op het snijvlak van
algemene kennis en individuele hulpverlening
nemen daarvoor verantwoordelijkheid.
10
In het functioneren op dat snijvlak ligt
een parallel met de rechtspraktijk.
Immers, ook rechters, advocaten en
openbare aanklagers werken in de
interactie tussen het algemene en het
individuele. Ook de rechtswetenschap
heeft daarvoor sinds vele eeuwen
krachtige instrumenten en kennis -
bestanden ontwikkeld.
Kan de rechtswetenschap ten aanzien
van de wijze waarop zij wereldwijd
kennis verzamelt over de effectiviteit
van bijvoorbeeld de aard of zwaarte
van straffen of van nazorg- en begeleidingsarrangementen
iets hebben aan
de ervaringen die in de geneeskunde
zijn opgedaan? 4, 5 In welke mate kan
men via vergelijkend evaluatieonderzoek
verschillen van mening oplossen?
Hoe kan men komen tot extern te
verantwoorden consistentie in een
context van individuele en situationele
variëteit? Bij het stellen van die vragen
realiseer ik mij dat niet alleen de interventies
maar ook de uitkomstmaten in
de rechtswetenschap zo mogelijk nog
complexer zijn dan in de geneeskunde,
zoals eerlijkheid, rechtvaardigheid,
genoegdoening, goed gedrag, her -
kansing versus herhaling, en een veilige
samenleving. Besef van de beperkingen
van evidence-based werken is daarom
belangrijk, 6 panacees bestaan niet en
3 Sackett D.L., Rosenberg W.M., Gray J.A., Haynes R.B.,& Richardson W.S. (1996), ‘Evidence based medicine: what
it is and what it isn’t’, BMJ, 312(7023), 71-72.
4 Bijleveld, C.C.J.H. (2003), Mens durf te meten! Over methoden en technieken van criminologisch onderzoek
(oratie VUA, 8 maart 2002), Den Haag: Boom Juridische uitgevers.
5 www.campbellcollaboration.org.
6 Nelen J.M. (2008), ‘Evidence maze; het doolhof van het Evaluatieonderzoek (inaugurele oratie, 18 januari 2008),
Universiteit Maastricht.

het gaat altijd om de maatvoering
binnen een breder geheel. Maar
gegeven gezamenlijke alertheid daarop
lijkt een nadere dialoog interessant en
verantwoord.
Niet minder belangrijk is de vraag wat
een vak als de geneeskunde kan leren
van de rechtswetenschap. Veel, zou ik
zeggen. Een voorbeeld is de manier
waarop gegeven de stand van kennis,
met gebruik van veelal complexe weten
regelgeving, en in aanvulling op
bestaande jurisprudentie, gedegen
casusanalyses worden gepubliceerd én
traceerbaar opgeslagen. Aan deze
case-based evidence worden nieuwe
inzichten ontleend die bijdragen aan
de body of knowledge, nieuwe onderzoeksvragen,
en niet te vergeten betere
wetgeving. Hierbij vergeleken zijn de
meeste casusanalyses in de geneeskunde
oppervlakkig, en ze worden ook
niet systematisch opgeslagen. Dat
wordt inmiddels als probleem gezien,
en er gaan stemmen op om dit in
navolging van de rechtswetenschap
beter aan te pakken. Een voorbeeld
hiervan is het advies van de Gezondheidsraad
over ‘mediprudentie’ in de
verzekeringsgeneeskunde, om te leren
van elkaars individuele ervaring en te
komen tot een meer consistente en
beter onderbouwde gevalsbehandeling.
7
rechtstreeks 4/2012 Evidence-based individualiseren en case-based evidence
Evidence-based individualiseren en
case-based evidence lijken twee kanten
van dezelfde medaille.
André Knottnerus geeft als columnist
het stokje door aan Corien Prins, die
het op haar beurt doorgeeft – wat in
het volgende nummer wordt toe -
gelicht – aan Krijn van Beek, directeur
Strategie Ministerie van Veiligheid &
Justitie.
7 Gezondheidsraad (2007), Verzekeringsgeneeskundige mediprudentie, Publicatienr. 2007/14, Den Haag: Gezondheidsraad.
11

echtstreeks 4/2012 Denken over het rechtsdenken voor opleiding en selectie
Denken over het rechtsdenken
voor opleiding en selectie
Inleiding op het hoofdartikel
Frank Fleerackers
Wie het juridisch denkproces op afstand gadeslaat, onderkent snel hoe behoudsgezind,
normatief, categoriserend en statisch juristen met realiteit omgaan. Dit hoeft niet eens
negatief geduid te worden. Het ligt met name voor de hand dat elke vorm van kwalificerend
denken, waarbij de variatie en volatiliteit van onderscheiden gebeurtenissen en casussen
worden ondergebracht in een ordenend geheel of een geordende structuur, zich een veeleer
conservatieve houding aanmeet. Meer zelfs, wanneer de gemiddelde rechtzoekende over het
recht wordt aangesproken om zijn juridische prioriteit te verwoorden, dan blijkt rechts -
zekerheid steevast een toppositie in te nemen. Dit streven naar rechtszekerheid is geen
loutere blijk van conservatisme: de mens tracht als vanouds de onzekerheid van zijn fysieke
en sociale leven te structureren. Evengoed speelt een begrijpelijke menselijke aandrang om
complexiteit in te perken en eenvoud te verkiezen. Want wat zóékt de rechtzoekende als hij
recht zoekt? Gelijke behandeling in gelijke gevallen: rechtszekerheid.
Indien de sociale realiteit enkelvoudig zou kunnen gevat worden, dan spreekt het voor zich
dat normerende structuren als het recht zich idealiter door dergelijke eenvoud laten
(her)vormen. Vraag is enkel of eenvoud in casu wel als reële verzuchting kan gelden in een
werkelijkheid die gestaag aan complexiteit blijkt te winnen.
Anderzijds kan niet ontkend worden dat reeds enige tijd een stijgende vraag naar creatieve
of alternatieve benaderingen in en om het recht de kop opsteekt. Met name tekent zich rond
arbitrage, bemiddeling en (juridisch) onderhandelen sinds de tachtiger jaren van de vorige
eeuw een stijgende evolutie af, die vooral in de loop van het voorbije decennium exponentieel
in wetgeving werd omgezet. 1 Vanuit de reguliere rechtswereld is de reactie tweeërlei.
De meeste juristen alsmede rechtsprofessoren bekijken deze ontwikkeling met lede ogen en
laten het domein, van wat ze enigszins neerbuigend als alternatief omschrijven, over aan
andersoortige of zelfs niet-juristen. Sommigen zien er, gesterkt door de nieuwe wets -
1 Vaak onder internationale druk, cfr. EU-richtlijn 2008/52/EG over bemiddeling, doch ook in het kader van juridische
organen zoals de Hoge Raad voor de Justitie (Brussel).
12

echtstreeks 4/2012 Denken over het rechtsdenken voor opleiding en selectie
bepalingen, wel het nut van in, laten zich vormen en passen hun rechtspraktijk aan. Dit
gebeurt niet enkel om den brode: gaandeweg beseffen steeds meer juristen dat hun veeleer
rigide vorm van rechtsdenken niet (meer) optimaal geschikt is voor de hedendaagse werkelijkheid.
Doch te weinig juristen erkennen vooralsnog hoezeer dit laatste het geval is, erger
nog, hoezeer hun schoolse rechtsdenken schatplichtig is en blijft aan een 19e-eeuws denkpatroon
dat de 21ste eeuw ontgaat. De genoemde alternatieve benaderingswijzen geven
overigens niet zozeer de richting aan waarin rechtsdenken node dient te evolueren, daarvoor
zijn ze te weinig ontwikkeld en stoelen ze op een niet of alleszins te weinig onderbouwd
inzicht in de menselijke aard en de werking van sociale ordening. Neen, bovenal gelden ze
als waarschuwingssignalen voor wat ons te wachten staat indien we het rechtsdenken niet in
lijn brengen met de realiteit rondom ons: een schisma tussen recht en werkelijkheid waarbij
elk rechtsvertrouwen tenietgaat, in het zog waarvan geen democratie, geen rechtsstaat, geen
rule of law nog standhoudt.
Hoe wordt rechtsdenken als juridisch denken dan geconcipieerd? Als betrof het een identiteitscrisis,
minstens van de jurist zelve, verschenen de laatste jaren met regelmaat publicaties
over het thema. 2 Dit geschiedde uiteraard ook eerder en de nog vrij jonge rechtstheoretische
wetenschap herbergt een plethora aan standaardwerken, 3 vaak vervlochten met politiek en
rechtsfilosofisch ideeëngoed. Toch stak meer recent een sense of urgency de kop op, mede
in het zog van terroristische aanslagen en andere blijken van burgerlijke ongehoorzaamheid,
die slag om stoot lijken toe te nemen. Vele sociale structuren zijn in groeiende mate aan
bevraging onderhevig en het recht ontsnapt hier evenmin aan. De kern van deze bevraging
betreft de wijze waarop mensen zich (niet) neerleggen bij sociale normering en, ogenschijnlijk
in stijgende mate, de eigen afwijkende overtuigingen laten primeren. Deze burgerlijke
ongehoorzaamheid, waarvoor John Rawls in zijn magnum opus bereidwillig ruimte bood,
lijkt gaandeweg omvangrijke proporties aan te nemen, alleszins omvangrijker en incisiever
dan het sociaal bestel zou kunnen verwerken. 4 En wat dit bestel betreft belichaamt het recht
de laatste lijn, de verdedigingslinie, die idealiter, doch bovenal realiter, de (burgerlijk)
ongehoorzame rondom en in ons het hoofd dient te bieden.
Logischerwijze noodzaakt deze vaststelling een rechtsdenken dat de actuele werkelijkheid
aankan. Doch caveat lector. Enerzijds volstaat het voor een zich ernstig nemend jurist niet
2 C. Sunstein, Legal Reasoning and Political Conflict, Oxford University Press, 1996; Id., One Case at a Time, Harvard
University Press, Cambridge, 2001; R. Dworkin, Justice in Robes, Harvard University Press, Cambridge, 2008; Id.,
Justice for Hedgehogs, Harvard University Press, Cambridge, 2011; R. Posner, How Lawyers Think, Harvard University
Press, Cambridge, 2008; F. Schauer, Thinking like a Lawyer, Harvard University Press, Cambridge, 2009.
3 Als richtinggevende auteurs gelden onder meer voor deze bijdrage: John Dewey, Frank Llewellyn, Jerome Frank
en Roberto Unger.
4 J. Rawls, A Theory of Justice, Cambridge: Harvard University Press 1971.
13

echtstreeks 4/2012 Denken over het rechtsdenken voor opleiding en selectie
om louter te verwijzen naar de bestraffingscapaciteit van zijn instrument. Strafbaarstelling
en -uitvoering kunnen, hoe noodzakelijk ook, bezwaarlijk als een diepere, laat staan ethische,
onderbouw van recht gehuldigd worden. 5 Anderzijds is het evenmin verdedigbaar te opperen
dat recht en werkelijkheid überhaupt als identisch aan elkaar, als uiting van een verkeerd
begrepen holisme, kunnen verankerd worden. Recht is en blijft een instrument, een kader,
een structuur, zodat zijn verhouding tot de werkelijkheid niet anders dan problematisch kan
zijn en met regelmaat aan bijsturing onderworpen dient te worden. Recht blijft in die mate
artificieel, maar ook kunstzinnig. Recht kan als artificiële constructie, als kunstvorm, de
werkelijkheid bijbenen in zoverre de onderlinge relatie ook structureel wordt hervormd.
Effectiviteit van recht berust dan niet zozeer op de interne logica van het instrument, dan
wel op de wijze waarin dat instrument zich adaptief tot zijn object, de werkelijkheid, verhoudt.
Deze verhouding, de relatie tussen recht en realiteit, komt tot stand in de manier
waarop de jurist zijn recht denkt. Rechtsdenken biedt in dit kader de vindplaats én de verwerkelijking
van juridische effectiviteit, van de werking van recht. 6
Opleiding tot jurist
Denken over rechtsdenken neemt in juridische geschriften een vreemde, ongemakkelijke
plaats in. Wanneer over rechtsdenken wordt gedacht of geschreven, dan geschiedt dit te
lande veelal in het kader van een algemeen 7 of inleidend werk, doorgaans gericht aan
studenten in hun eerste opleidingsjaar. Dit lijkt voor de hand liggend, doch is het niet.
Enerzijds valt te begrijpen dat, zelfs in eerste instantie, nieuwkomers ingeleid dienen te
worden in de archetypische of minstens vakbepalende denkwijze van hun toekomstige
discipline. Anderzijds werden aan het rechtencurriculum door de jaren heen specifieke,
fundamenteel-juridische vakken toegevoegd, met name de rechtstheorie en grondslagen van
het recht, waarin denken over rechtsdenken ruim plaats zou krijgen. In welke mate deze
ruimte daadwerkelijk wordt benut, is voer voor elders. Doch wat nu reeds vaststaat is dat
beide invalshoeken, deze van de inleidende vakken 8 en deze van de gespecialiseerde, niet
het vereiste resultaat hebben opgeleverd.
Voor de inleidende vakken heeft dit met name twee doorslaggevende oorzaken: de om
begrijpelijke redenen conservatieve ingesteldheid van hun titularissen en de invloed van een
op dit vlak desastreuze onderwijshervorming.
5 J. Austin, The Province of Jurisprudence Determined, London: Murray 1832.
6 Als boutade kan men stellen dat rechtswetenschappers door de jaren heen meer geïnteresseerd bleken in rechtsverwerking
(Rechtsverwirkung) dan in de werking van recht.
7 W. van Gerven en S. Lierman, Algemeen Deel, Mechelen: Kluwer, 2010 (oorspr. Van Gerven 1968).
8 Doorgaans worden deze vakken betiteld als Inleiding tot het Recht of Beginselen van Recht en dekken ze meteen
een visie op juridische methodologie. Een enkeling waagt het een meer exotische naam te verkiezen, zoals Recht
en Onrecht, om aan te tonen dat een inleidend rechtsvak bezwaarlijk losstaand van zijn maatschappelijke context
gedoceerd kan worden. Dergelijke pogingen zijn meestal geen lang leven beschoren.
14

echtstreeks 4/2012 Denken over het rechtsdenken voor opleiding en selectie
Over de conservatieve ingesteldheid van menig titularis kan men het snel eens zijn: de
gemiddelde rechtenprofessor oefent zich, wat zijn vakgebied betreft, in een dubbele
beweging: enerzijds schermt hij zijn domein in hoge mate af jegens collega’s van andere
(en soms zelfs van dezelfde) domeinen; anderzijds neemt hij gretig deel aan de interne (en
soms externe) uitbreiding van het eigen vakgebied, zodat van inter- en intradisciplinariteit
weinig of geen sprake is. Deze dubbele beweging is overigens niet onbegrijpelijk, ze is zelfs
menselijk. Vraag is enkel of het recht erbij gediend is en in hoeverre de universitaire overheden
deze evolutie kunnen laten begaan. Te meer daar de recente bachelor-masterhervorming
de conservatieve tendensen binnen onze rechtsfaculteiten heeft aangesterkt. Waar vroeger
twee, vaak brede, 9 inleidende jaren werden gevolgd door drie, meer gespecialiseerde jaren,
werd na enig aarzelen het roer manifest omgegooid. 10 De eerste drie bachelorjaren werden,
onder het mom van de zogenaamde uitstroomverplichting, in één ruk opgevuld met een
plethora aan substantieve rechtsvakken. Zelfs de zo essentiële inleidingsvakken ontliepen
deze kaalslag niet en kregen op inhoudelijk vlak Gargantueske proporties aangemeten,
zonder ruimte voor verbreding en verdieping, zonder zicht op de verhouding tussen recht en
werkelijkheid. Nochtans zijn het net de inleidende vakken, die de rechtenstudent de ogen
moeten openen voor deze effectiviteitsbepalende relatie. Een rechtenstudent, die kaderloos
wordt losgelaten in een substantiefrechtelijke wereld, opgetrokken uit eigen regels en een
geëigende grammatica, wordt hooguit ingeleid tot wat kunstmatig en statisch is. Op zich
hoeft dit niet rampzalig te zijn: vele op zich staande parallelwerelden worden in structureel
bestek uitgedacht en van een eigen normering voorzien. De rechtswereld is evenwel intrinsiek
en wezenlijk van een geheel andere, noodzakelijk werkelijkheidsverbonden aard. Het
recht en zijn werking staan of vallen met de wijze waarop ze zich verhouden tot de realiteit.
Studenten bijgevolg inleiden tot de rechtswereld, zonder hen van een grondige inbedding te
voorzien, druist in tegen wat recht is, kan zijn, moet zijn. Buitenwerkelijk recht is geen
recht. Juristen dienen dus in de eerste plaats gevormd te worden in de relatie tussen recht en
realiteit, alvorens ze de, best aanlokkelijke, intern-juridische logica en redeneerkunst
verwerven. Deze rechtsdogmatiek is hooguit een, weliswaar belangrijke, vakgerelateerde
techniek, die in het niet verdwijnt en onledig wordt zonder beddende attitude.
Selectie tot magistraat
Het moge dan ook voor zich spreken dat deze interactieve vorming de juristerij ten gronde
bepaalt en tevens voluit dient te bepalen: bij het aantrekken van rechtsstudenten, bij de
9 Tot zelfs heel breed, over de menswetenschappen heen.
10 Tijdens de eerste BaMa-discussies binnen de zogenaamde decanenconferentie, waaraan alle Vlaamse decanen
deelnamen, werd nog gepleit voor het behoud of zelfs de versterking van de eerste ‘brede’ jaren. Vergelijk het
pleidooi van onder meer Koen Geens in: F. Fleerackers (red.), Recht en Vorming, Gent: Larcier 2003. Uiteraard
gold ook hier een pragmatische reden, met name de angst dat hogeschoolopleidingen rechtspraktijk zich op de
winstgevende (universitaire) studentenmarkt zouden begeven.
15

echtstreeks 4/2012 Denken over het rechtsdenken voor opleiding en selectie
opbouw van hun studiecurriculum, bij de quotering van hun studieresultaten, bij de toe -
wijzing van hun diploma, bij de toegang tot de magistratuur. 11 En, uiteraard, bij de invulling
van de magistratenopleiding en permanente juridische vorming.
Eerder beschreef ik reeds de twee kernbegrippen, dynamiek en differentie, die aan het interactieve
rechtsdenken ten grondslag (dienen te) liggen. Beide concepten tonen aan hoezeer
het klassieke recht zijn vat op de werkelijkheid heeft verloren, ten gevolge van een nietaflatende
fixatie op wat statisch en vergelijkbaar, categoriseerbaar is: de juridische kwalificatie
als découpage van de werkelijkheid. 12 Dé sleutel tot differentie en dynamiek wordt dan
weer aangereikt door een interactieve attitude, die het recht van beweeglijkheid en brede
toepasselijkheid dient te verzekeren. Deze attitude biedt de enige weg tot juridische effectiviteit
in een volatiele realiteit en noopt de opleiding zélf tot herijking, opdat juristen en – bij
uitstek – magistraten die werkelijkheid aankunnen.
Concreet betekent dit dat vakken en docenten methodisch doordrongen worden van de
interactieve modus als richtsnoer voor juridische vorming. Middels deze interactie tussen
docent en student, tussen studenten onderling, doch evenzeer verweven in de aanpak van
het vak zelf, wordt niet enkel inhoud overgedragen, maar bovenal inzicht in de wijze
waarop rechtsinhoud en werkelijkheid zich tot elkaar verhouden. En op dit inzicht dienen
juristen en magistraten geselecteerd te worden: de interactieve jurist, dus, en zijn toonaangevend
paradigma, de interactieve magistraat.
11 In dit kader zal het niet verbazen dat slechts 5 tot 10% van de afgestudeerde juristen slagen in het door de Hoge
Raad voor de Justitie (Brussel) georganiseerde toegangsexamen tot de magistratuur.
12 F. Fleerackers, Het Vel van de Rechter, Gent: Larcier 2008; Id., Het Recht van de Filosoof, Gent: Larcier Gent 2009.
16

Het selecteren van rechters:
oude en nieuwe methoden
Marise Ph. Born
rechtstreeks 4/2012 Het selecteren van rechters: oude en nieuwe methoden
In ons land zijn diploma’s en bewezen capaciteit gedurende de laatste decennia steeds meer
gaan bepalen wie de posities met status en macht zullen verwerven. Kennis, vaardigheden
en bekwaamheden zoals gemeten door toetsen en andere vormen van assessment zijn in
onze samenleving daarom essentiële kapitaalgoederen geworden (Bovens & Wille, 2010).
In zo’n meritocratische samenleving zijn evidence-based uitspraken over personen bij het
toelaten en afwijzen voor opleidingen en banen evenals goed empirisch onderzoek naar de
kwaliteit van selectieprocedures onontbeerlijk. De selectiepsychologie is het wetenschapsgebied
dat zich met dit thema bezighoudt. Het gaat om een van de oudste en belangrijkste
toepassingsgebieden in de psychologie (Hofstee, 1970; 1983). Met deze wetenschap is het
mogelijk om vragen te beantwoorden als: hoe vind je de potentieel meest productieve werknemers?
Is het mogelijk om met een goede selectieprocedure diegenen te kiezen die later de
beste werkprestaties zullen leveren? Is selectie wel in staat om werkprestaties goed te voorspellen?
Het antwoord op al deze vragen is kort en eenvoudig: ja.
Onlangs toonden O’Boyle en Aguinis (2012) aan dat de meeste werkprestaties (80%) blijken
te worden geleverd door een relatief kleine groep zeer goede presteerders (20%). Dit heet
ook wel het 80/20-principe. Dat betekent, en dit klinkt misschien vreemd, dat een meerderheid
van de werknemers een ondergemiddelde werkprestatie levert. Voor selectieprocedures
houdt deze bevinding in dat het belangrijk is om kandidaten te identificeren die tot die
minderheid van zeer goed presterenden behoren. Maar voorspellingen zijn nooit perfect en
er zullen dus ook altijd voorspellingsfouten worden gemaakt. Nu blijkt steeds weer uit
onderzoek dat algemene intelligentie een goede voorspeller is van prestaties (zie Cook,
2009). Bovendien, hoe complexer de baan, hoe ‘voorspellender’ algemene intelligentie is.
In 2010 heeft de Raad voor de rechtspraak de werving, selectie en opleiding van nieuwe
rechters, een duidelijk voorbeeld van een complexe baan, geëvalueerd en onder meer geconcludeerd
dat hervormingen in de selectie van rechters wenselijk zijn. Zoals aangegeven door
de projectgroep Vernieuwing Selectie onder leiding van Leendert Verheij droegen de
volgende factoren hiertoe bij: de actualisatie van het rechtersprofiel, de afschaffing van de
raio-opleiding waardoor de mogelijkheid vervalt om direct via de universiteit door te
stromen naar de rechterlijke macht, de ontwikkeling van een nieuwe opleiding tot rechter en
17

echtstreeks 4/2012 Het selecteren van rechters: oude en nieuwe methoden
raadsheer die de huidige raio- en rio-opleiding vervangt, en twee nieuwe selectie-eisen.
Deze eisen zijn dat kandidaten ten minste gedurende twee jaar na afstuderen relevante juridische
werkervaring hebben opgedaan en aantoonbare maatschappelijke ervaring hebben.
Omdat de Raad het van belang acht om evidence-based beslissingen te nemen over hoe de
selectie gewijzigd of ingevuld moet worden, is het Instituut voor Psychologie aan de Erasmus
Universiteit Rotterdam door de projectgroep Vernieuwing Selectie verzocht om de selectie
voor rechters nader te bekijken en te komen met een aantal aanbevelingen die gebaseerd
zouden moeten zijn op de wetenschappelijke literatuur. Ook werd gevraagd om waar
mogelijk een statistische analyse uit te voeren van de psychometrische kenmerken van de
selectie-instrumenten en hun onderlinge samenhang. Hierdoor kan de kwaliteit van de daadwerkelijk
gehanteerde selectieprocedure empirisch vastgesteld worden.
Het onderzoek werd uitgevoerd van maart tot juli 2012. Omdat niet alleen een vernieuwing
van de selectieprocedure werd beoogd, maar ook sprake is van een vernieuwd rechters -
profiel en bovendien de opleiding tot rechter wordt vernieuwd, was er behoefte om de
conclusies over de selectie in hun bredere context te zien. De resultaten van selectie zijn
immers direct afhankelijk van een juiste keuze van functie-eisen en van een goede werving,
en ook de kwaliteit van de opleiding bepaalt het succes. Dit artikel geeft een overzicht van
onderzoek dat naar alle bepalende thema’s is en wordt gedaan en in hoeverre dat voor de
selectieprocedure van rechters in Nederland verder wordt uitgewerkt.
Functie-eisen
Decennialang heeft een team van arbeids- en organisatiepsychologen gebouwd aan het
zogenaamde Occupational Net (O*Net). Hun inspanningen hebben geleid tot de meest
indrukwekkende en voor ieder toegankelijke taxonomie van functiebeschrijvingen die er
momenteel bestaat (zie Peterson, Borman, Hanson, & Kubisiak, 1999). O*Net bevat inmiddels
meer dan achthonderd functies die in al hun toonaarden worden beschreven. Aan de
hand van taken, activiteiten, benodigde kennis en vaardigheden, capaciteiten en bekwaamheden,
werkstijlen, persoonlijkheidskenmerken, relevante werkwaarden en interesses wordt
een beroep van alle kanten belicht. Voor de functie van rechter noemt O*Net onder andere
het deductief en inductief kunnen redeneren, en blijken de kenmerken integriteit, betrouwbaarheid
en detailoriëntatie erg belangrijk. Het verkrijgen van dergelijke functie-informatie
is een absolute voorwaarde voor een goede selectie.
In hoeverre komen de functie-eisen die aan de rechters in Nederland zijn gesteld overeen
met O*Net? Het eerste dat opvalt is dat O*Net de benodigde kennisdomeinen expliciet
benoemt, zoals kennis van het recht, kennis over taal, publieke veiligheid en beveiliging,
psychologie, administratie en management, maar dat het hieraan niet de verplichting koppelt
dat deze kennis op een specifieke wijze moet zijn opgedaan (bijvoorbeeld in een universitaire
studie). Het Nederlandse rechtersprofiel beschouwt de universitaire/rio-opleidings -
eisen en maatschappelijke ervaring als de benodigde kennis en het beschrijft een aantal
18

echtstreeks 4/2012 Het selecteren van rechters: oude en nieuwe methoden
vereiste vaardigheden die niet door O*Net worden benoemd. Voorbeelden zijn het snel
doorgronden van juridische en maatschappelijke posities, het delegeren en inzetten van
specialismen, en het geven en ontvangen van feedback. O*Net geeft daarentegen juist een
serie benodigde capaciteiten en persoonlijkheidskenmerken die weer niet in het rechters -
profiel voorkomen, zoals betrouwbaarheid, aandacht voor anderen, stresstolerantie en zelfcontrole.
O*Net en het rechtersprofiel komen overeen in het noemen van actief luisteren,
kritisch nadenken, besluitvaardigheid, begrijpen van mondelinge informatie, flexibiliteit,
integriteit, leiderschap, samenwerken, schriftelijke en mondelinge uitdrukkingsvaardigheid
en ook analytisch vermogen. Het Nederlandse profiel bevat daarnaast een paar in het
huidige tijdsgewricht belangrijk gevonden kenmerken die niet in O*Net voorkomen, zoals
leervermogen, zelfreflectie en omgevingsbewustzijn. Een kanttekening bij het Nederlandse
profiel is overigens dat het onderscheid tussen vaardigheden en competenties niet wordt uitgelegd.
Volgens O*Net is het verschil tussen een competentie (ability) en een vaardigheid
(skill) dat een vaardigheid ontwikkelbaar is terwijl een competentie een stabiele eigenschap
is. Het is voor het Nederlandse rechtersprofiel van belang om een heldere terminologie te
gebruiken. Verder zou het zinvol zijn om empirisch na te gaan of het grote aantal vereiste
kenmerken in de praktijk wel onderscheidbaar is. Meestal clusteren de kenmerken in een
kleiner aantal groepen samen.
De selectie-instrumenten
Van oudsher zijn selectieonderzoekers gericht geweest op de psychometrische kenmerken
en de utiliteit van klassieke selectie-instrumenten, zoals de intelligentie- en persoonlijkheidstest
en het selectiegesprek. Maar het is de vraag of die voldoende betrouwbaar en valide zijn
om belangrijke kenmerken die nodig zijn voor de functie goed te kunnen meten. Het selectiegesprek
biedt ook waardevolle informatie over de kandidaten, maar ook daarbij kunnen
vragen gesteld worden over de huidige gespreksvoering bij de keuze van nieuwe rechters.
In deze paragraaf komen deze en andere selectie-instrumenten aan bod, met resultaten van
algemeen selectieonderzoek en de stand van zaken in de selectie van rechters in Nederland.
Selectieonderzoekers vonden stelselmatig een aantal kenmerken terug: consciëntieusheid,
een combinatie van nauwgezetheid en betrouwbaarheid, in de regel relatief sterk gerelateerd
aan toekomstig werkgedrag. Daarbij gaat het ook om zaken als collegialiteit en inzet op het
werk. Een ander belangrijk resultaat is dat algemene intelligentie de beste voorspeller is van
toekomstig werksucces (o.a. Cook, 2009; Salgado & Anderson, 2001; Schmidt & Hunter,
1998). Algemene intelligentie wordt door Smith (1994) dan ook een universal genoemd, dat
wil zeggen een voorspeller die voor allerlei banen en beroepen van belang is. In tegen -
stelling tot selectieprocedures voor rechters in België, Denemarken en Duitsland wordt in
Nederland daarom ook een intelligentietest ingezet. Uit de statistische analyses van de
selecties voor rechters blijkt dat er wellicht zelfs wel meer gewicht aan de intelligentietest
gegeven zou kunnen worden.
19

echtstreeks 4/2012 Het selecteren van rechters: oude en nieuwe methoden
Een selectiegesprek, mits goed gestructureerd (Van der Molen & Gramsbergen-Hoogland,
2005) is soms in staat om net zo voorspellend te meten als de intelligentietest, en kan
bovendien toegevoegde waarde hebben op enkel het meten van intelligentie. De Selectiecommissie
rechterlijke macht voert drie gestructureerde selectiegesprekken per kandidaat.
In het overgrote deel van de gesprekken is de overeenstemming in de oordelen van de commissieleden
binnen het gesprek goed. Soms is die matig, bijvoorbeeld als het gaat om het
oordeel over delegeren en integriteit. De oordelen binnen een gesprek over verschillende
onderdelen die inhoudelijk van elkaar verschillen (bijvoorbeeld motivatie, inlevings -
vermogen en integriteit) blijken soms behoorlijk sterk samen te hangen, zodat de vraag kan
worden gesteld of deze inhoudelijk wel voldoende worden onderscheiden door de beoordelaars.
Ook zou nog kritisch gekeken kunnen worden naar de aspecten waar kandidaten op
beoordeeld worden. Bij de drie gesprekken blijken de onderdelen samenwerken, delegeren,
inlevingsvermogen, integriteit, maatschappelijke nevenactiviteiten en sociabiliteit namelijk
een relatief kleine rol te spelen in het tot stand komen van de voorlopige oordelen na het
betreffende gesprek. Maar uit het rechtersprofiel is niet meteen af te leiden dat deze aspecten
minder zwaar zouden moeten meewegen. De vraag moet dus worden gesteld in hoeverre
dit lagere gewicht terecht is. In het eindoordeel van de commissie blijken de uitkomsten van
de selectiegesprekken en het assessmentbureau elk significant bij te dragen. Wat hierbij
opvalt is dat niet alle gesprekken even zwaar meewegen.
Selecteurs variëren in de kwaliteit van hun werk. Selecteurs met sympathie voor en
oprechte interesse in anderen en in het bezit van goede sociale vaardigheden zijn beter in
staat om accurate selectiebeslissingen te nemen dan selecteurs die deze eigenschappen niet
bezitten. Bij de selectie van de leden van de Selectiecommissie rechterlijke macht zou hier
rekening mee gehouden kunnen worden. Voorts kunnen door training en ervaring de
selectiebeslissingen verder verbeterd worden.
Wat er tijdens de selectie wordt gemeten, is door Smith (1994) ingedeeld in een paar algemene
categorieën: kenmerken die belangrijk zijn voor alle banen en beroepen (de eerder
genoemde universals), kenmerken die belangrijk zijn voor specifieke banen en beroepen
(occupationals), en kenmerken die van belang zijn voor de manier waarop iemand past in
een bepaalde werksetting (relationals). Bij relationals gaat het om de fit met de organisatie
(de zogenaamde person-organization fit, in termen van bijvoorbeeld gedeelde normen en
waarden). Veel psychologen houden zich in dit kader bezig met onderzoek naar persoonlijkheidsmodellen.
Onder psychologen is er de laatste tien à vijftien jaar vrij duidelijke consensus
ontstaan over de persoonlijkheidsstructuur. In het karakter van een persoon zien experts
vijf persoonlijkheidsfactoren, de zogenaamde Grote Vijf: extraversie, vriendelijkheid,
consciëntieusheid, emotionele stabiliteit en openheid. Van deze persoonlijkheidsfactoren is
consciëntieusheid een goede werkvoorspeller. Een variant van dit model is het HEXACOmodel
(Honesty-humility, Emotional stability, eXtraversion, Agreeableness, Conscientiousness
en Openness to experience) van Ashton en Lee (2004). Hierin is integriteit (Honesty-
20

echtstreeks 4/2012 Het selecteren van rechters: oude en nieuwe methoden
humility) als zesde factor opgenomen, die net als consciëntieusheid een goede voorspeller
blijkt te zijn van werkprestaties. Selectieonderzoekers blijven zich bezighouden met het verbeteren
van de voorspellende kracht van de persoonlijkheidstest als selectie-instrument voor
werkprestaties. Een voorbeeld van een verbeteringspoging is de zoektocht naar de donkere
kant van persoonlijkheid: risicopersoonlijkheid.
Het combineren van de selectie-instrumenten tot een voorspelling
De scores die kandidaten behalen op de selectie-instrumenten kunnen op verschillende
manieren worden gecombineerd tot een voorspelling. Meestal wordt hierbij het onderscheid
‘klinische versus statistische voorspelling’ gemaakt. Eenvoudig gezegd betekent klinisch
voorspellen het door een of meer beoordelaars (selecteurs, recruiters, leden van een selectiecommissie)
voorspellen van het latere gedrag op grond van testinformatie. Daarbij worden
de testgegevens wellicht verschillend meegewogen, afhankelijk van hun oordeel over het
belang van deze informatie. Bij statistisch voorspellen doet de computer de voorspelling en
komt er geen mens aan te pas. Uit een groot en representatief onderzoek dat eerst wordt
uitgevoerd, worden statistische relaties berekend tussen de testgegevens van kandidaten
tijdens selectie en hun latere werkprestaties. Hieruit wordt een formule afgeleid die wordt
ingevoerd in de computer. Testresultaten van latere kandidaten worden aan deze formule
aangeboden, hetgeen als resultaat de ingeschatte latere werkprestatie oplevert.
Een grootschalige metastudie wijst uit dat statistische besluitvorming door de bank genomen
superieur of minimaal gelijk is aan klinische besluitvorming. Opvallend detail in deze metastudie
was dat klinische voorspelling slechter werd als er bij de dataverzameling ook een
interview zat. De onderzoekers gaven als mogelijke verklaring dat de informatie uit het
interview datgene was wat de klinicus (de beoordelaar) zelf had gezien en gehoord tijdens
dit interview en dat deze informatie daardoor mogelijk teveel gewicht in de schaal had
gelegd. De algehele conclusie uit alle onderzoeken naar klinische versus statistische voorspelling
is dat het altijd belangrijk blijft om de voorspelling en besluitvorming ten minste te
baseren op een strategie die rationeel, gestandaardiseerd en baangerelateerd is, ook als het
bijvoorbeeld maar om vijf kandidaten gaat (Landy & Conte, 2007, p. 283).
In de selectie voor de rechtspraak wordt de klinische methode van voorspelling gebruikt,
waarbij de selectiecommissie alle verzamelde informatie integreert tot een voorspelling. Als
alternatief voor deze klinische besluitvorming zou besloten kunnen worden om op grond
van rationele en empirische overwegingen een aantal gewichten aan de afzonderlijke selectieonderdelen
toe te kennen, zoals aan elk van de selectiegesprekken en aan de tests van het
assessmentbureau. Selectiebeslissingen kunnen dan genomen worden door deze te baseren
op de score van een kandidaat op een bepaald selectie-onderdeel vermenigvuldigd met het
gewicht van dat onderdeel. Omdat informatie over werkprestaties van rechters ontbreekt is
het voorlopig nog niet mogelijk om empirisch na te gaan welke manier van combineren van
gegevens tot een voorspelling en beslissing het meest voorspellend is.
21

echtstreeks 4/2012 Het selecteren van rechters: oude en nieuwe methoden
Kwaliteitsbewaking
Een goede kwaliteitsbewaking van selectieprocedures is belangrijk. De Commissie test -
aangelegenheden van het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP), de COTAN, is in ons
land de beoordelende instantie voor de kwaliteit van tests. Het belang van deze commissie
neemt zichtbaar toe, en daarmee de druk op testontwikkelaars en -aanbieders om goede
producten te leveren. Naast aandacht voor de kwaliteit van tests is er ook aandacht voor de
rechten van sollicitanten. Deze zijn ook te herleiden uit de ethische richtlijnen van de
Beroepscode voor psychologen van het NIP (2007), de Algemene Standaard Testgebruik
van het NIP (2004) en de sollicitatiecode van de Nederlandse Vereniging voor Personeelsmanagement
en Organisatieontwikkeling (NVP, 2006).
De kandidaten
De houding en de behandeling van kandidaten tijdens de selectieprocedure is pas langzamerhand
onder de aandacht van onderzoekers gekomen. Uit studies blijkt inmiddels dat zelf -
verkozen uitval tijdens de selectie en tijdens de opleiding kan worden gereduceerd door de
kandidaten tijdens de selectie inzicht te geven in zowel de positieve als de negatieve aspecten
van de functie. Dit wordt een realistic job preview genoemd. Ook is het van belang informatie
te verschaffen over de lengte van het gehele selectieproces.
Kandidaten zullen overigens de neiging hebben om vragen te oefenen voorafgaand aan de
sollicitatie. Dit oefenen heeft echter met name gevolgen voor de cognitieve capaciteitentest
en veel minder voor persoonlijkheidsvragenlijsten, situationele beoordelingstesten en
kennistesten. Voor een objectieve selectieprocedure is het vooral van belang om de items
van de cognitieve capaciteitentest niet te laten uitlekken.
Om mogelijke partijdigheid tegen kandidaten uit etnische minderheden in de huidige selectie
van rechters te voorkomen, kunnen de volgende twee mogelijkheden worden gebruikt.
Ten eerste kunnen de verbale vereisten beperkt worden in instrumenten die tot doel hebben
andere dan verbale competenties te meten (zoals besluitvaardigheid en integriteit). Voor het
meten van verbale vereisten die nodig zijn voor een goede uitoefening van de functie van
rechter dienen specifiek daarvoor bedoelde instrumenten te worden ingezet. Ten tweede
kunnen instrumenten, voorafgaand aan het gebruik in de selectie, worden onderzocht op
verschillen in tekstinterpretaties die etnisch gerelateerd zijn. Dit kan bijvoorbeeld uitgevoerd
worden door middel van zogeheten cognitieve interviews met een testgroep.
Het belang van een goede selectie ligt zeker niet alleen in een hoger rendement. Ook het
respectvol omgaan met de diversiteit aan kandidaten kan een doel op zich zijn, met een
daaruit voortvloeiend positief effect op de reputatie van een organisatie. Respectvolle
omgang geschiedt onder andere door het tijdig geven van goede informatie over de functie
en de organisatie middels de realistic job preview. Zo’n preview heeft bovendien een
gunstig effect op de werktevredenheid en gaat onnodig verloop in de functie tegen. Ook het
zorgen voor transparante, relevante en eerlijke selectieprocedures en -uitkomsten kan een
positieve weerslag hebben op de reputatie van de organisatie.
22

echtstreeks 4/2012 Het selecteren van rechters: oude en nieuwe methoden
Het is overigens frappant dat pas in 2005 door het NIP in samenwerking met het Landelijk
Bureau ter bestrijding van Rassendiscriminatie voor het eerst een aantal broodnodige richtlijnen
gepubliceerd zijn voor het gebruik van diagnostische instrumenten bij etnische
minderheden. Het blijft echter nog altijd een grote tekortkoming in de Nederlandse situatie
dat voor het overgrote deel van de bestaande Nederlandse tests en vragenlijsten niet of
nauwelijks solide empirische informatie beschikbaar is over de toepasbaarheid bij etnische
minderheden. Oostrom en Born geven als suggestie om tests en vragenlijsten te onderzoeken
op systematisch andere interpretaties door etnische minderheden dan door de ontwikkelaars
bedoeld. Zo’n onderzoek kan geschieden door de tests voor ingebruikname eerst te onderwerpen
aan de zogeheten cognitieve interviewmethode.
Technologische ontwikkelingen
Door de internettechnologie is het eenvoudiger geworden om hoogwaardige assessment en
selectie op een efficiënte manier uit te voeren, maar worden er soms met het grootste
gemak testjes op de markt gebracht waarvan de betrouwbaarheid en validiteit volstrekt
onbewezen is. Technologische ontwikkelingen maken het ook mogelijk om multimediatests
te ontwikkelen, die gebruikmaken van moderne assessmenttechnieken zoals videofrag -
menten en webcamopnamen. Uit de wetenschappelijke literatuur blijkt dat dergelijke tests
ontwikkeld kunnen worden voor het meten van diverse kenmerken, variërend van leiding -
gevende vaardigheden tot integriteit.
Technologische ontwikkelingen staan nog lang niet stil en zorgen sinds heel recent zelfs
voor een flinke vernieuwingsimpuls op het gebied van onderzoek naar sociale media en hun
nut voor de selectiepraktijk. Kluemper, Rosen en Mossholder (2012) onderzochten of de
Big Five-persoonlijkheidskenmerken konden worden gedestilleerd uit de websites van
gebruikers van sociale media. Extraversie werd daarbij bijvoorbeeld gescoord aan de hand
van het aantal ‘vrienden’. De onderzoekers bekeken of de op deze manier verkregen persoonlijkheidsoordelen
samenhingen met werkprestaties en met de kans om voor een baan
aangenomen te worden. De persoonlijkheidsoordelen bleken toegevoegde waarde te hebben
boven klassieke persoonlijkheids- en intelligentietests. Dergelijke resultaten zijn uitdagend,
maar roepen ook ethische vragen op over privacy en oneigenlijk gebruik van informatie op
het internet.
De opleiding
Voor het vaststellen van de voorspellende kracht van de selectieprocedure is het altijd nodig
om goed zicht te hebben op datgene wat de procedure moet voorspellen. In het geval van
selectie voor de rechterlijke macht gaat het om het succesvol doorlopen van de opleiding,
en de werkprestatie die daarna wordt geleverd als rechter. Informatie over individuele
verschillen in werkprestaties van rechters is vooralsnog onbekend. Individuele verschillen in
opleidingssucces zullen eenvoudiger te achterhalen zijn en te koppelen aan de behaalde
23

echtstreeks 4/2012 Het selecteren van rechters: oude en nieuwe methoden
scores tijdens de selectieprocedure. In het uiteindelijke succes tijdens de opleiding speelt
echter ook de kwaliteit van de opleiding zelf een belangrijke rol. Aspecten in de opleiding
die een rol spelen in dat succes (versus uitval) zijn socialisatie, begeleiding en beoordeling.
Wat betreft socialisatie is het belangrijk om de rechters in opleiding allen dezelfde behandeling
te geven en te helpen met de invulling van hun functie op het moment dat ze nieuw
binnenkomen bij de rechtbank. Verder is het zinvol om de rechters in opleiding te stimuleren
om een actieve rol te spelen in het eigen socialisatieproces. Uit onderzoek blijkt bovendien
dat het hebben van een mentor een positief effect kan hebben op onder andere de werktevredenheid,
de prestaties en de socialisatie van de nieuwe rechters. Het hebben van meerdere
begeleiders versterkt deze effecten. Het is tegelijkertijd wel belangrijk om de begeleiders
zorgvuldig te selecteren, onder andere op de match met de rechter in opleiding en op de
bereidheid om zich in te zetten als begeleider.
Tot slot
Uit het evaluatieonderzoek van het Instituut voor Psychologie, op verzoek van de projectgroep
Vernieuwing Selectie, is gebleken dat veel aspecten in de huidige selectie van
rechters zorgvuldig en volgens de wetenschappelijke state of the art verlopen. Op basis van
de uit de literatuurstudie ontleende inzichten valt te deduceren dat er betrouwbare en valide
selectie-instrumenten worden ingezet.
Het ontwikkelen van een volgsysteem dat het succesvol doorlopen van de opleiding en het
functioneren als rechter in kaart brengt zal het mogelijk maken om de voorspellende kracht
van het selectie-instrumentarium daadwerkelijk vast te stellen. Voor het bepalen van het
voorspellend vermogen is het van groot belang dat er goed wordt nagedacht over de manier
waarop de prestaties en het succes tijdens de opleiding en het latere werk worden gemeten.
Als de voorspellingen van prestaties en succes tegenvallen, zijn vaak alle ogen gericht op de
selectie-instrumenten; die zullen dan niet goed genoeg geweest zijn. Maar tegenvallende
opleidings- en werkprestaties kunnen evengoed verklaard worden door onvoldoende zorgvuldig
ontworpen en uitgevoerde analyse van die prestaties. Een notoir probleem rondom
het meten van werkprestaties is bijvoorbeeld dat leidinggevenden niet of nauwelijks een
differentiatie aanbrengen tussen goed en minder goed functionerende medewerkers. Zodra
er vrijwel geen differentiatie is te zien in werkprestaties tussen medewerkers, zal het voor
een selectiemethode niet goed te doen zijn om enige voorspellende kracht te vertonen.
Uiteindelijk gaat het een organisatie, dus ook de rechterlijke macht, om het rendement van
een selectiemethode. De voorspellende kracht van een selectiemethode is een onderdeel van
dit rendement, maar zeker niet de enige bepalende factor. Hoe strenger er kan worden
geselecteerd hoe beter immers ook het rendement in termen van het percentage aangenomen
kandidaten dat later ook succesvol blijkt te zijn. Als vanwege bijvoorbeeld de gehanteerde
wervingsmethode vrijwel alleen zeer geschikten of juist zeer ongeschikten zich aanmelden,
dan heeft een selectiemethode die verder uitstekend is bij voorbaat al weinig toegevoegde
24

waarde. Want als iedere kandidaat toch al zeer geschikt is dan kunnen kandidaten simpelweg
aselect worden aangenomen. En als haast alle sollicitanten erg ongeschikt zijn dan is
het niet mogelijk om met een goede selectiemethode kandidaten aan te nemen die wel
succesvol zouden worden. Kortom, een goede selectiemethode kan zijn werk pas goed doen
als er streng genoeg kan worden geselecteerd zodat niet iedereen die solliciteert hoeft te
worden aangenomen om de vacatures te kunnen vullen. Bovendien kan een goede selectiemethode
zijn werk alleen doen als de werving resulteert in voldoende variatie in geschiktheid
tussen kandidaten en niet iedere sollicitant ofwel zeer geschikt ofwel zeer ongeschikt
is. Voor zover valt na te gaan kan er bij de rechterlijke macht voldoende streng worden
geselecteerd omdat zich veel kandidaten aanmelden. Ook lijkt het erop dat er genoeg
differentiatie in geschiktheid aanwezig is tussen deze kandidaten om de selectiemethode
zijn werk te laten doen. Kortom, niet alleen de selectiemethode maar ook de randvoorwaarden
voor het verkrijgen van een goed rendement lijken op orde te zijn.
Literatuur
Ashton, M.C., Lee, K., Perugini, M., Szarota, P., De Vries, R.E., Di Blas, L., Boies, K. & De Raad, B. (2004). A six-factor
structure of personality-descriptive adjectives: Solutions from psycholexical studies in seven languages. Journal
Personality and Social Psychology, 86, 356-366.
Bochhah, N., Kort, W., & Seddik, H. (2005a). Richtlijnen gebruik diagnostische instrumenten bij etnische minderheden.
Rotterdam/ Amsterdam: LBR/ NIP.
Bochhah, N., Kort, W., & Seddik, H. (2005b). Toepasbaarheid van enkele psychologische tests bij personeelsbeoordeling
bij etnische minderheden. Rotterdam/Amsterdam: LBR/ NIP.
Bovens, M.A.P. & Wille, A. (2010). Diplomademocratie. Over de spanning tussen meritocratie en democratie.
Amsterdam: Bert Bakker.
Cook, M. (2009). Personnel selection: Adding value through people (5th ed.). Chichester: Wiley.
Hofstee, W.K.B. (1970). Selektie van personen. Inaugurele rede. Assen: Van Gorcum.
Hofstee, W.K.B. (1983). Selectie. Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum.
rechtstreeks 4/2012 Het selecteren van rechters: oude en nieuwe methoden
Kluemper, D.H., Rosen, P.A. & Mossholder, K.W. (2012). Social networking websites, personality ratings, and the
organizational context: More than meets the eye? Journal of Applied Social Psychology, 42, 5, 1143-1172.
Landy, F.J. & Conte, J.M. (2007). Work in the 21st century. An introduction to industrial and organizational psychology
(2nd ed.). Malden, MA: Blackwell.
Letzring, T.D. (2008). The good judge of personality: Characteristics, behaviors, and observer accuracy. Journal of
Research in Personality, 42, 914-932.
O’Boyle Jr., E. & Aguinis, H. (2012). The best and the rest: Revisiting the norm of normality of individual performance.
Personnel Psychology, 65, 79-119.
25

echtstreeks 4/2012 Het selecteren van rechters: oude en nieuwe methoden
Oostrom, J.K., & Born, M.Ph. (in druk, 2013). De cognitieve interviewmethode: Bespreking van een alternatieve
manier om testbias te onderzoeken [The cognitive interview method: Discussion of an alternative strategy for reducing
test bias]. Gedrag en Organisatie, 26.
Peterson, N.G., Borman, W.C., Hanson, M.A. & Kubisiak, U.C. (1999). Summary of results, implications for O*NET
applications, and future directions. In N.G. Peterson, M.D. Mumford, W.C. Borman, , P.R. Jeanneret & E.A. Fleishman
(Eds.), An occupational information system for the 21st century: The development of O*NET (pp. 175-195). Washington,
DC: American Psychological Association.
Smith, M. (1994). A theory of the validity of predictors in selection. Journal of Occupational and Organizational
Psychology, 67, 13-31.
Van der Molen, H.T. & Gramsbergen-Hoogland, Y.H. (2005). Communications in Organizations. Basic Skills and
Conversation Models. New York, NY: Psychology Press.
26

De fusie van gerechtshoven (deel4)
Combineren van verandermanagement met
organisatieontwikkeling
Programmabureau Herziening Gerechtelijke Kaart
rechtstreeks 4/2012 De fusie van gerechtshoven (deel 4)
Inleiding
In dit artikel plaatsen we de fusie van de hoven in het meer algemene kader van de Her -
ziening Gerechtelijke Kaart (HGK). Meer specifiek gaat het programmabureau Herziening
Gerechtelijke Kaart in op landelijke uniformering en lokale programma’s.
Allereerst iets over het programmabureau zelf. De looptijd van het programma liep van
2010 tot implementatie van de HGK op 1 januari 2013. In 2010 is gestart met een klein
programmabureau. In 2011 was meer begeleiding en sturing nodig vanuit het programmabureau
naar de gerechten. Met ingang van 1 maart 2011 is daarom de programmamanager
fulltime ingezet en is het programma uitgebreid met een externe verandermanager. De taken
van het programmabureau HGK waren onder meer het versnellen van de verandering en het
faciliteren van kennisdeling tussen de gerechten.
De Raad voor de rechtspraak is de opdrachtgever van het programma en daarmee eind -
verantwoordelijke. Het kernteam van het programmabureau was gedelegeerd opdrachtgever
en bestond uit presidenten van rechtbanken en hoven, leden van de Raad, een directeur
bedrijfsvoering en een afvaardiging van het bureau van de Raad. De voorzitter van het kernteam
was de president van de rechtbank Amsterdam. Het kernteam heeft de plannen van de
gerechten vastgesteld en vormde de verbinding met de presidentenvergadering en de Raad.
De gerechtsbesturen/fusiebesturen hebben de lokale visies en programmaplannen gemaakt.
In de gerechten zijn lokale programmamanagers aangesteld.
Aan de gerechtsbesturen/fusiebesturen is gevraagd in overleg met medewerkers en belanghebbenden
een beeld te schetsen van het arrondissement/ressort na de herziening van de
gerechtelijke kaart. De lokale visies zijn eind 2010 afgerond. Op basis van de visies zijn
vervolgens lokale programma’s opgesteld. In het lokale programmaplan zijn de stappen
benoemd die nodig zijn om het einddoel te bereiken. Deze stappen zijn vertaald in projecten
en activiteiten. De Raad heeft kaders meegegeven waarbinnen de gerechten hun programmaplannen
hebben uitgewerkt. Binnen deze kaders is ruimte voor een eigen invulling van de
27

echtstreeks 4/2012 De fusie van gerechtshoven (deel 4)
gerechten maar de kaders zorgen er wel voor dat op een aantal belangrijke thema’s zoals
opleiding, kwaliteit en cultuur de verdere ontwikkeling van de organisatie richting krijgt.
Het landelijk programma HGK heeft ervoor gekozen de fusies en de reorganisaties van de
gerechten in het kader van de Wet herziening gerechtelijke kaart (Wet HGK) van 12 juli
2012 aan te grijpen voor een verdere organisatieontwikkeling van de gerechten afzonderlijk
en waar mogelijk van de Rechtspraak in haar geheel. In dit artikel gaan wij hier nader op in.
Ook komen de toegevoegde waarde en de meerdimensionale waardecreatie die de invoering
van de Wet HGK voor de rechtspraak mogelijk maakt, aan de orde. Deze begrippen zijn
geïntroduceerd door Allard van Riel in het eerste deel van deze serie.
Organisatieontwikkeling
Organisatieontwikkeling kan op verschillende wijzen vorm krijgen. Op organisatieniveau
kan gedacht worden aan efficiënter en effectiever werken en ook aan een sterkere externe
oriëntatie. Op het gebied van medewerkers kan men zich richten op verdere ontwikkeling
van de medewerkers, verandering van de verhoudingen tussen hen of een andere manier van
leiding geven. Op het gebied van bedrijfsvoering liggen er mogelijkheden bij het herijken
van de taken en processen tussen staf en primair proces en stroomlijnen dan wel opnieuw
inrichten van bedrijfsvoeringprocessen. Een vierde aangrijpingspunt dat vaak genoemd
wordt, is communicatie. Het gaat dan om verbetering van de interne communicatie en het
integreren van communicatie in de organisatie.
In de hoven en rechtbanken zijn in het kader van het lokale programma bovenstaande
aangrijpingspunten uitgewerkt in concrete plannen.
Publieke meerwaarde
Door het nieuwe bestuursmodel, waarbij bestuur en management gescheiden worden, krijgt
het bestuur van een gerecht meer tijd voor de externe omgeving. Door een meer externe
gerichtheid van het gerechtsbestuur kunnen de mogelijkheden voor ‘publieke meerwaarde’
worden verkend en vormgegeven. Met publieke meerwaarde doelen wij op het resultaat van
het samen met ketenpartners en maatschappelijke organisaties aanpakken van maatschap -
pelijke problemen. Het gaat daarbij om het in kaart brengen van zulke problemen en het
gezamenlijk zoeken naar een oplossing daarvoor. Dit past bij de visie ‘Rechtspraak maakt
samen leven mogelijk’. Verwacht wordt dat door een dergelijke zichtbare inzet van de rechtspraak,
het vertrouwen van de samenleving toeneemt.
Deze ambitie vereist een actieve inzet om te signaleren waar lokale of landelijke aandachtsgebieden
liggen waarop een dergelijke proactieve inzet van de gerechten zou kunnen werken.
Een voorbeeld hiervan is het project Jeugdig elan van het gerechtshof ’s-Hertogenbosch.
Door een snellere werkwijze in jeugdstrafzaken wordt hier gewerkt aan het verkorten van de
tijd tussen de aanvang van de zaak en de einduitspraak in hoger beroep. Bij jeugdige
28

echtstreeks 4/2012 De fusie van gerechtshoven (deel 4)
verdachten verkleint een snelle aanpak namelijk de kans dat zij volharden in ongewenst
gedrag. Ketenpartijen als advocatuur, Openbaar Ministerie en Raad voor de Kinderbescherming
zijn betrokken bij de uitvoering en er zijn afspraken gemaakt over de gezamenlijke
werkwijze.
Perspectief Herziening Gerechtelijke Kaart
Doel van het landelijk programma HGK was de herziening van de gerechtelijke kaart
zodanig voor te bereiden, dat de met de herziening beoogde voordelen ook daadwerkelijk
kunnen worden gerealiseerd. Vanuit het programma is het perspectief van de rechtspraak na
de afloop van de herziening als volgt verwoord:
De rechtbanken zijn ingedeeld in tien arrondissementen en de gerechtshoven in vier
ressorten. Binnen elk arrondissement en ressort is er één gerechtsbestuur dat één of
meer rechtspraaklocaties aanstuurt. De zaken, mensen en middelen zijn op zodanige
wijze over de verschillende locaties verdeeld dat deze verdeling optimaal bijdraagt
aan de kwaliteit en de bereikbaarheid van rechtspraak. Het gerechtsbestuur biedt een
aantrekkelijke werkplek voor goed toegeruste medewerkers met aandacht voor
kwaliteit en ontplooiingsmogelijkheden. Er is een bestuursmodel met enkele varianten
zodat de gerechten het model zo kunnen invullen dat het past bij de lokale situatie.
Er zijn goed geëquipeerde bestuurders en leidinggevenden en een organisatiestructuur
waarin bevoegdheden en verantwoordelijkheden helder benoemd zijn. Elk gerecht
heeft een lokale visie, een strategisch plan en uitgewerkte plannen op o.a. het gebied
van opleiden en ontwikkelen, kwaliteit, cultuur en leiderschap. De bedrijfsvoeringfuncties
zijn optimaal ingericht.
Vanzelfsprekend zorgt een fusie van gerechten ervoor dat de bedrijfsvoering, de werk -
processen, de reglementen en de wijze van samenwerken naast elkaar worden gelegd en
worden vergeleken. Ook de gerechten die niet fuseren maar wel de nieuwe bestuursstructuur
moeten implementeren, worden door bovenstaande tekst uitgedaagd om hun organisatie
opnieuw te bezien en zonodig verbeterplannen te ontwikkelen.
Focus van het programma HGK: waar mogelijk landelijk uniformeren
Het programma HGK was er in de eerste plaats op gericht om waar mogelijk en nodig de
herziening te gebruiken om tot uniformering tussen de gerechten te komen. Zo is het
vanzelfsprekend dat de rechtspositie van medewerkers binnen de rechtspraak op één wijze
vorm krijgt. Maar ook voor het bestuursmodel met de bijbehorende reglementen en de
zaaksverdeling is gekozen voor landelijke afspraken waar dat mogelijk is. In 2010 zijn drie
landelijke projecten met breed samengestelde werkgroepen van start gegaan, die het
bestuursmodel, de zaaksverdeling en de rechtspositionele gevolgen van de reorganisaties
onderzochten.
29

echtstreeks 4/2012 De fusie van gerechtshoven (deel 4)
De projectgroep Bestuursmodel heeft een advies uitgebracht over de inrichting van het
bestuur en het management in de gerechten. Er zijn modellen voor een bestuursreglement
en een huishoudelijk reglement gemaakt. De gerechten gaan deze gebruiken.
In het advies Zaakspakketten is een set van criteria opgenomen voor de verdeling van zaken
over de rechtspraaklocaties binnen een gerecht. Een modelzaakverdelingsreglement en een
advies toetsingskader rechterlijke concentratie zijn aangereikt. De bestaande zaakverdelingsreglementen
zijn op basis van dit model nader uitgewerkt.
De herziening van de gerechtelijke kaart raakt medewerkers. Een aantal krijgt een andere
standplaats en wordt geconfronteerd met langere reistijden. Door concentratie van bedrijfsvoeringstaken
komen functies te vervallen. Door de projectgroep Rechtspositionele gevolgen
zijn allerlei producten gemaakt ter ondersteuning van de gerechten, zoals formats voor
houtskoolschets en reorganisatieplan, een documentenset voor plaatsingsprocedures, een
modelpersoneelsplan en een reglement tijdelijke ondernemingsraad. Ook is er gedurende de
hele periode een helpdesk voor vragen van de gerechten operationeel geweest.
Een andere uniformeringsslag betrof de functieprofielen van de bedrijfsvoeringfuncties.
In overleg met de medezeggenschapsraden en de bonden heeft de Rechtspraak besloten om
hiervoor de Functiegebouw Rijkprofielen te gebruiken. Omdat de rijksprofielen abstract
zijn beschreven, zijn binnen de Rechtspraak addenda opgesteld, korte beschrijvingen met
functienaam, plaats in de organisatie en taken/resultaatgebieden. Hiermee worden de
abstracte rijksprofielen herkenbaar voor medewerkers en leidinggevenden. Voor alle
bedrijfsvoeringfuncties zijn landelijk uniforme addenda opgesteld.
Ondersteuning gerechten
Het programmabureau heeft verschillende producten ontworpen ter ondersteuning van de
ontwikkeling van de lokale programma’s. Hiertoe zijn er beleidsnotities voor besluitvorming
in de presidentenvergadering gemaakt, zijn de gerechten intensief bezocht, is de regie op
het veranderproces begeleid en zijn best practices uitgewisseld.
De beleidsnotities voor de presidentenvergadering betroffen uiteenlopende onderwerpen
zoals benoemingen van afdelings- en teamvoorzitters, organisatiestructuren en zaak -
verdelingsreglementen.
Om zicht te houden op de voortgang van de herziening binnen de gerechten heeft het programmabureau
alle gerechten drie keer per jaar bezocht. Met de (fusie)besturen en lokale
programmamanagers is diepgaand gesproken over onder andere de stand van zaken bij de
reorganisatie, knelpunten, de medezeggenschap en de informatievoorziening naar de medewerkers.
30

echtstreeks 4/2012 De fusie van gerechtshoven (deel 4)
Het programmabureau heeft inspiratiebijeenkomsten georganiseerd om bestuurders kennis te
laten nemen van ideeën over veranderingsprocessen buiten de rechtspraak en om het uitwis -
selen van kennis over diverse onderwerpen betreffende de reorganisatie op gang te brengen.
Thema’s van deze inspiratiebijeenkomsten betroffen leiderschap, de professional, managen
versus besturen, besturend driemanschap, raad van advies, dialoog en afstemming Ministerie
van Veiligheid en Justitie, en rechtspraak, resultaatgericht werken, medezeggenschap en
kennismanagement. Daarnaast zijn er themabijeenkomsten georganiseerd over het uniformeren
van werkprocessen en de invulling van de toezichthoudende taak van de gerechten.
In het kader van het programma is voorts gewerkt aan het opbouwen van een intern netwerk
door samenwerkingsverbanden te organiseren voor lokale programmamanagers, communicatieadviseurs
en HRM-adviseurs. De bijeenkomsten van de samenwerkingsverbanden
vormden een podium voor het programma om de gerechten te informeren en informatie uit
de praktijk te krijgen. Leden van het netwerk kwamen naar de bijeenkomsten omdat ze het
laatste nieuws hoorden en met collega’s van gedachten konden wisselen. Eigenlijk kunnen
deze medewerkers gezien worden als change agents, dragers van de verandering. Gerechten
kunnen veel van elkaar leren en het is daarom belangrijk ontmoetingen te faciliteren waardoor
op een informele manier snel landelijke afspraken worden gemaakt.
De situatie bij de hoven
De gerechten, en dus ook de hoven, is gevraagd uitwerking te geven aan loopbaan-, opleidings-
en ontwikkelingsmogelijkheden van medewerkers. De grotere schaal na de herziening
biedt hiervoor nieuwe kansen.
Ieder gerecht is gevraagd een kwaliteitsplan te ontwikkelen waarin aandacht wordt besteed
aan bestuurlijke betrokkenheid bij het thema kwaliteit, het hanteren van een integraal
kwaliteitszorgsysteem, het versterken van de rechtseenheid en het rechterlijk functioneren.
De herziening van de gerechtelijke kaart leidt in een aantal gevallen, bijvoorbeeld bij de
fusie van de hoven Leeuwarden en Arnhem, die ver van elkaar liggen en aanzienlijk in
grootte verschillen, tot een fusie van gerechten met elk een eigen cultuur. Hierom zijn deze
en ook andere gerechten gevraagd plannen te ontwikkelen op het gebied van cultuur en
leiderschap.
Kwaliteitsplan hof Arnhem-Leeuwarden
Het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden heeft zijn ambitie op het gebied van kwaliteit als
volgt verwoord:
Samen meer weten is samen meer kunnen. Door kennis te delen wordt deze vermenigvuldigd.
Per rechtsgebied en over de rechtsgebieden heen wordt kennis gedeeld. De
bereikbaarheid van kennis is zo optimaal mogelijk ingericht (m.b.v. ICT) en toegankelijk
voor alle medewerkers van het hof op beide hoofdlocaties.
31

echtstreeks 4/2012 De fusie van gerechtshoven (deel 4)
In het kwaliteitsplan geeft het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden invulling aan deze ambitie,
de organisatorische inbedding en de voornaamste taken en activiteiten. Het plan geeft ook
aan welke stappen tijdens en na het fusietraject op het gebied van kwaliteit moeten worden
genomen. Het kwaliteitsplan maakt inzichtelijk hoe het nieuwe hof de vakinhoudelijke
kwaliteit van zijn medewerkers op het gewenste niveau brengt en houdt. Externe gerichtheid
maakt uitdrukkelijk deel uit van kwaliteit. Dit betekent dat allen die bij de hoven werken
zich bewust zijn van de maatschappelijke consequenties van uitspraken en beslissingen, van
attitude en gedrag, van het belang van rechtseenheid en van tijdige rechtspraak op de beide
vestigingslocaties.
De afstand tussen de locaties Arnhem en Leeuwarden zal worden overbrugd door locatieoverstijgend
overleg en samenwerking tussen de professionals. Dit overleg vindt soms
plaats door naar elkaar toe te reizen, maar er wordt geprobeerd zo veel mogelijk gebruik te
maken van moderne, reisbesparende mogelijkheden zoals video-conferencing. Er worden
een hofbrede kwaliteitsadviescommissie en locatie-overstijgende kwaliteitsadviescommissies
per rechtsgebied ingesteld.
De hoven in Arnhem en Leeuwarden werken al op vele terreinen samen. Uitgangspunt
daarbij is steeds geweest dat er geen achterstanden mogen ontstaan. Er is voor gekozen de
achterstanden in alle sectoren gezamenlijk weg te werken. Zowel raadsheren als andere
medewerkers is gevraagd incidenteel op de andere locatie bij te springen. In de belastingsector
gebeurt dat al enkele jaren veelvuldig. De realistische ambitie is dat bij de start van
het nieuwe gerechtshof alle achterstanden zijn verdwenen.
Slot
De verschillende plannen in het kader van de herziening van de gerechtelijke kaart liggen
klaar, niet alleen in Arnhem en Leeuwarden, ook bij de andere hoven en rechtbanken. Nu
komt het aan op de implementatie. Het is een uitdaging alle goede voornemens daadwerkelijk
uit te voeren. Hiervoor is het noodzakelijk samen te werken en samen te leren staps -
gewijs de organisatie landelijk en lokaal verder te professionaliseren. Dit moet een wendbare
organisatie tot gevolg hebben die in staat is zich snel aan te passen aan veranderende
omstandigheden. De focus van de gerechten zal tegelijkertijd gericht moeten worden op de
externe omgeving om zo de rechtspraak eveneens publieke meerwaarde te laten creëren.
Literatuur
Moore, M.H. (1995). Creating Public Value: Stategic Management in Government (pp. 27-102). Cambridge: Harvard
University Press.
Vargo, S.L. & Lusch, R.F (2004). Evolving to a new Dominant Logic for Marketing. Journal of Marketing, 68(1), 1-17.
Vargo, S.L.& Lusch, R.F. (2008). Service-Dominant logic: continuing the Evolution. Journal of the Academy of Marketing
Science 36(1), 1-10.
32