Grenzen verleggen Kerst 2011 - Remonstrantse Broederschap

emonstrants maandblad jaargang 22 nr. 20 december 2011
Kerst 2011
Grenzen verleggen

van de redactie
Grenzen verleggen
Richting Kerst maakt een diep verlangen zich van de
mensheid meester: mocht het toch maar eens vrede
worden! Maar niet lang na Kerst begint het nieuwe jaar
en gaan we weer over tot de orde van de dag. Toch is dat
verlangen naar vrede interessant en belangrijk. Kennelijk
zijn we in staat tot ons door te laten dringen dat er meer
is dat ons verbindt dan wat ons scheidt. Het kerstverhaal
is daar het grote voorbeeld van: God doorbreekt de
ultieme scheiding, die van eeuwigheid en tijdelijkheid,
hemel en aarde, en wordt mens. Zouden wij niet in staat
moeten zijn tot wat kleinere vredestichtende grensoverschrijdende
activiteiten?
We onderzochten voor dit thema de praktijk van het
vredestichten in een populaire variant: EO’s familiediner.
En we lieten een vrijzinnige, in de links-liberale politiek
actieve predikant op bezoek gaan bij de orthodoxe politicus
Arie Slob. Daarbij aansluitend een gesprek waarin
het gaat over politiek en (of in) de kerk (c.q. de Remon-
in dit nummer onder meer:
3 Korte berichten
4 Spoorslag
6 Tweegesprek Arie Slob
en Joost Röselaers
8 Back-Stage: Geert Jan Bierenga
10 EO Familiediner
strantse Broederschap). Moeten de kerken zich hier verre
van houden, of is het soms nuttig dan wel noodzakelijk
toch even aan de andere kant van de grens te kijken?
Verder nog allerlei lezenswaardigs in Kerstsfeer, zoals
een traditioneel Kerstverhaal uit remonstrantse kring en
een tweetal redacteurs dat met u de do’s en don’ts van de
kerstdagen doorneemt.
Ten slotte, in andere sferen: een uitgebreid verslag van
het symposium dat professor Johan Goud organiseerde
over de poëzie van Rutger Kopland.
De redactie van AdRem wenst u een goede Kerst! •
Bert Dicou
Hoofdredacteur
Het volgende nummer van AdRem verschijnt
13 januari 2012.
11 Miniatuur
12 Politiek en reiligie
14 Dichter Rutger Kopland
16 ’t Rentmeestertje
18 Wat wel en niet te doen met Kerst
20 Het gezicht van...
colofon Redactie: Sigrid Coenradie, Bert Dicou (hoofdredacteur), Martijn Junte, Michel Peters (eindredacteur), Lilian Roos en Marianne Waling-Huijsen.Redactieadres: AdRem,
p/a Nieuwegracht 27 a, 3512 LC Utrecht, tel. 030 2316970, adrem@remonstranten.org Administratie (adreswijzigingen en andere mutaties): info@remonstranten.
org, of via boven staand redactie adres. ING 4088342 t.n.v. AdRem Utrecht Website: www.remonstranten.org Kosten: gratis voor remonstranten, 30,- euro per jaar
voor niet-remonstranten. Advertentiewerving: Eric Zinger, 026 3333181, ericzinger@kpnmail.nl, tarieven op aanvraag verkrijgbaar. Uitgave: Boekencentrum Uitgevers
Ontwerp: Marjorie Specht, www.ontwerpkantoor.nl Druk: Koninklijke BDU Barneveld ISSN 0925-238X © Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande
toestemming van de redactie.

korte berichten
10 maart 2012 Remonstrantse Beraadsdag
Huub Oosterhuis spreekt
De Nieuwe Liefde in Amsterdam inspiratiebron
voor mensen die eigentijds geloven
Wat is de Nieuwe Liefde precies? Op initiatief van
Huub Oosterhuis opende op 11 februari De Nieuwe Liefde
haar deuren aan de Da Costakade 102 te Amsterdam.
De Nieuwe Liefde is een plek voor studie, bezinning en
debat, een ruimte voor levensbeschouwing en religie en
een podium voor poëzie, muziek en theater. Vanaf 14
februari 2011 zijn de publieke activiteiten gestart, waaronder
lezingen, debatten, presentaties, concerten, film-,
poëzie- en theatervoorstellingen.
In de oorspronkelijke architectuur zijn stijlkenmerken
uit neo-renaissance en art deco verwerkt. In 2010 is
het gehele pand verbouwd door Wiel Arets Architecten
en heeft het een moderne, inspirerende uitstraling
gekregen. Originele aspecten als de karakteristieke glasin-loodramen
zijn behouden gebleven.
De Remonstrantse Beraadsdag vindt naar goed gebruik
soms ook plaats op een locatie buiten onze eigen
kerkmuren. De Nieuwe Liefde is bij uitstek een plaats
waar geloof en betrokkenheid bij de samenleving op
eigentijdse wijze aan de orde worden gesteld. Reden te
meer om daar de jaarlijkse Beraadsdag te houden. Initiatiefnemer
en dichter-theoloog Huub Oosterhuis zal een
van de hoofdgasten zijn. Thema van de dag is: Uw rijk
kome. Zeg maar hoe we de liefde wat dichterbij kunnen
brengen.
Voor meer informatie: www.remonstranten.org.
Opgave voor de Remonstrantse Beraadsdag 2012 kan via
info@remonstranten / 030 2316970. Toegang: 20 euro -
(inclusief lunch) /minder draagkrachtigen 10 euro.
Auf den Spuren freisinnigen Lebens
Berlijn 4, 5 en 6 november 2011
Een kleine groep Amsterdamse vrijzinnigen
is in november naar Berlijn
gereisd om kennis te maken met verschillende
manieren van vrijzinnig
religieus denken. Christian Modehn,
remonstrants vriend, bood ons een
strak programma waardoor het
mogelijk was een kleurrijk palet met
informatie te krijgen. In een mooi
busje met chauffeur verplaatsten we
ons snel om overal op tijd aanwezig
te kunnen zijn. Inleiders stonden in de startblokken om
hun bevlogenheid toe te lichten in het zoeken naar het
samengaan van de verschillende religies of juist door
vrijzinnig religieus denken ruimte te geven. Maar allen
hadden als doel, daadwerkelijk, de weg van vrede met
anderen te delen. Zo zagen we een ‘Gebetomat’ in de
Arminiushalle, ontworpen door de Duitse kunstenaar
Oliver Sturm. Dit object lijkt op een fotocabine, waarin
een keuzemenu zit van 300 gebeden in 65 talen behorende
bij de 5 grootste religies. Uiteindelijk moet deze
automaat in metrostations, universiteiten en luchthavens
geplaatst worden om de gehaaste westerse mens
Huub Oosterhuis:
‘Ik versta onder liefde: die duizenden nuances van vriendelijkheid
en vriendschap, van hartstocht en hoofsheid, van tact en geduld, van
bedachtzame eerbied en mededogen, van lange trouw en spontaniteit,
waarmee mensen elkaar bejegenen. Ik versta onder liefde ook: de denkkracht
en de intuïtiekracht, de wijsheid en de wetenschap, en alle fantasie
en volharding en optimisme waarmee de aarde wordt opgebouwd, steeds
opnieuw, tegen alle afbraak in.’
tot inkeer en reflectie te verleiden. In
de Humboldt Universität bezochten we
professor Wilhelm Gräb die een uiterst
boeiende inleiding gaf, geïnspireerd door
Schleiermacher, over de wijze waarop
religie, vrijzinnig beleefd en ervaren kan
worden. In de probleemwijk Neukölln
ontmoetten we de doopsgezinde predikante
Martina Basso die daar zelf woont
en sociale vredesprojecten op zet. In
het Schwules Museum dat al 25 jaar in
Berlijn bestaat, werden we enthousiast van de enorm
gevarieerde kunstcollectie. De volgende dag wandelden
we langs een gedeelte van de plek waar de Muur heeft
gestaan en voelden als het ware de Muur nog. Voor
ons Vrijburgers was deze confrontatie buitengewoon
indrukwekkend. En niet alleen voor ons want het was
op deze plek behoorlijk druk met gidsen en zelfs filmploegen.
Deze Berlijnse dagen hebben een diepe indruk
achtergelaten, mede dankzij de enorme inzet van onze
Remonstrantse vrienden in Berlijn. •
Margriet Dijkmans van Gunst
jaargang 22 nr. 20 december 2011 3

kerstverhaal
Spoorslag
Alle plaatselijke sportclubs, hobbyclubs en andere verenigingen waren uitgenodigd om zich in het laatste
weekend voor Kerstmis te presenteren in het nieuwe dorpshuis. Een speciale uitnodiging ging naar de
leden van ‘spoormodelclub De Sik’. Aan hen werd gevraagd om langs de blinde muren van de lange gang
op tafels een modelspoor van 15 meter lang aan te leggen.
De naam ‘Sik’ is ontleend aan een destijds legendarische
rangeerlocomotief, in de volksmond ‘De Sik’ genaamd.
Van deze kleine loc zijn er door Werkspoor destijds
honderden gebouwd. Ze deden dienst tot op het kleinste
stationnetje in het land en het bijzondere ervan was, dat
de machinist vanaf een brede treeplank de loc kon bedienen
terwijl hij goed zicht hield over het rangeerterrein
en de goederenwagons. Een klein uiterst betrouwbaar en
bescheiden locomotiefje. Eigenschappen die de leden of
wel de Sikken, zichzelf ook toedachten.
Alhoewel het een fantastische gelegenheid zou zijn om je
als club in de plaatselijke dorpsgemeenschap te manifesteren
werd de uitnodiging niet meteen aangenomen. Het
probleem was, dat de clubleden slechts één enkele dag de
gelegenheid zouden krijgen om de hele baan op te bouwen
en dat is veel te kort als je bedenkt, dat niet alleen de rails
moeten worden aangelegd maar vooral de bouw van de
omgeving rond de spoorbaan; niet alleen de stations, het
rangeeremplacement, de seinpalen, en zo meer, nee...het
was de wijdere omgeving, de scenery... bruggen, tunnels,
straten, huizen, boerderijen, landschappen, een camping
etcetera.
Vooral de oudere leden zagen dat helemaal niet zitten.
Kortgeleden was de club – na een oproep in de plaatselijke
krant – uitgebreid met een drietal jonge leden.
Die zagen het wel zitten en meenden, dat ze de klus wel
konden klaren als ze ook nog de hele vrijdagnacht zouden
doorbouwen. Dat vonden de ouderen helemaal niets.
Besloten werd voor een radicaal andere aanpak. Ieder
clublid zou thuis een deel van het traject als zelfstandige
unit inrichten. Het zou een echte modulebaan worden.
Daartoe werd eerst een minutieus plan op ware grootte
getekend, hetgeen met ieders inspraak veel tijd in beslag
nam want de moeilijkheid was de verdeling, iedereen
moest aan zijn trekken kunnen komen. Eén van de leden
kon bijvoorbeeld op onnavolgbare wijze water, met echt
lijkende golfjes maken. Hij meende dan ook recht te hebben
op het maken van de haven met binnenvaartschepen,
een loskade, en goederenoverslag met kranen. De aanpak
4 adrem remonstrants maandblad
van de nieuwe leden was in velerlei opzicht anders dan
de jarenlange samenwerking van de ouderen. Waar de
ouderen in het verleden gezamenlijke dagtochten naar
Duitsland ondernamen om daar materiaal in te kopen,
zochten de jongeren op internet voordelige adresjes. Ook
diende er een rooster gemaakt te worden; welke leden,
gedurende het weekend de treinen rondjes zouden laten
rijden. Een sneltrein, een sprinter en een lange door twee
locs getrokken goederentrein. De predikant – ook een
Sik – zou van dienst op zondag worden vrijgesteld.
Op vrijdagmorgen, direct na openstelling van het dorpshuis,
arriveerden de leden met hun thuis opgebouwde
delen van het project. Het aaneensluiten van de rails bleek
kinderspel vergeleken met de aansluiting van dorpjes,
wegen en akkers. De samenstelling van het grint tussen
de rails, de kleur van het talud, alles moest zoveel mogelijk
een eenheid vormen. Uiteindelijk kon nog net voor sluitingstijd
van het dorpshuis het signaal op groen komen.
Thomas – het jongste lid – vroeg de leden om nog even
naar zijn werkstuk te komen kijken. Hij had een gebergte
geconstrueerd waar de treinen in tunnels doorheen
gingen. Het was een prachtige van piepschuim gemaakte
rotspartij, zorgvuldig in de verschillende grijstinten beschilderd,
met ook nog hier en daar losse rotsblokken om
alles zo echt mogelijk te laten lijken.
Op de top van het gebergte een kerkje met spitse toren,
de ramen verlicht en de kerkdeuren wijd open waaruit orgelmuziek
klonk. Thomas zei, dat geoefende kerkgangers
psalm 17 en psalm 144 zouden herkennen. In de eerste
psalm staat o.a. ‘ik zet mijn treden in Uw spoor’ en in de
andere psalm ‘Zie gij wilt de waarheid in het verborgene’.
Hij verhief zijn stem en zei: ‘Het is juist het verborgene
waar het mij om gaat. Ik zet mij af tegen deze hele spoorpresentatie.
Alles mooi en vredig, maar zo ziet de wereld
er niet uit, dat weten jullie allemaal. Ik vertik het om aan
zo'n schijnheilig project mee te werken.’
Dat zeggende liep hij naar het door hem gemaakte spoordeel
en pakte voorzichtig het hele rotscomplex van de
tafel. De rails bleven liggen in een woestijn van fijn geel

IK ZEt MIJN tREDEN iN UW SpOOR
zand. Naast de rails in het zand de verkoolde overblijfselen
van een paar afgebrande hutten en op een zijspoor de
resten van een verbrande goederenwagon, waarop nog
net een rood kruis zichtbaar was. In het zand een aantal
grafkruisen, met daarnaast een paar nog lege grafkuilen.
De verbijsterde Sikken waren even sprakeloos. Maar niet
lang. Uitroepen als ‘Dat sluit toch absoluut niet aan bij de
andere spoordelen’ en ‘Ben je helemaal gek geworden.’
En …’Je weet toch dat in de club de afspraak geldt nooit
over politiek en godsdienst te discussiëren’ – Andere zeiden
‘Terug die rotsen en die kerk en wel nu meteen’.
Aan de dominee werd gevraagd ‘Wat vind jij daar nu van
als predikant. ‘Ach, ik ben hier als Sik en niet als predikant’,
sprak de dominee aarzelend, ‘Ik zou zeggen alles
heeft twee kanten, Kerstmis is het feest van licht, vreugde
en hoop, maar anderzijds...’ Hij kreeg de kans niet om
zijn betoog af te maken ‘Bewaar je preek maar voor
zondag’, zei een boze Sik. Wij hebben hier te maken met
een oncollegiale Sik, beter gezegd met een niet sporende
Sik die onze hele presentatie verpest, een dwarsligger
letterlijk en figuurlijk’.
De conciërge van het dorpshuis kwam melden, dat hij
binnen enkele ogenblikken het dorpshuis zou afsluiten
en de lichten zou doven. Besloten werd tot een compromis.
De volgende dag zou de presentatie met het woestijnon-
derdeel van start gaan. Mochten er in het eerste uur na
de opening bezoekers zijn die zich luidop zouden ergeren
aan woestijn en de verbrande hutten, dan zou het rotscomplex
zonder meer worden herplaatst.
Bij de opening van het dorpshuis de volgende dag viel op,
dat er veel pers was. Ook de regionale TV meldde zich.
Duidelijk het werk van Thomas, zo werd niet geheel ten
onrechte door de Sikken verondersteld. De woestijn trok
veel belangstelling. De toeschouwers discussieerden
erover, maar afkeuring bleef uit.
De media besteedden opvallend veel aandacht aan de
dorpsmanifestatie. Het was juist goed om in de dagen
voor Kerstmis te laten zien dat niet alles pais en vreê was,
zo meldden de kranten.
Ze vonden het een origineel signaal van de modelbouwers
om aandacht te vragen voor misstanden in de wereld. Als
je later in het dorp een Sik op straat tegenkwam en je
feliciteerde hem met het succes van de presentatie en
de aandacht die gegeven werd aan de problemen in de
wereld kreeg je een beetje een zuur lachje met de reactie
‘Ach... je moet toch wat, met Kerstmis’. •
Jan Rudolph Bienfait
Lid remonstrantse gemeente Eindhoven
jaargang 22 nr. 20 december 2011 5

thema grenzen verleggen
Grensoverschrijdingen
in politiek en religie
Momenteel schrijft hij in opdracht van de Hans van
Mierlo Stichting (wetenschappelijk bureau van D66) een
essay over grondrechten en gedeelde waarden. Voor de
leden van D66, een uitgesproken seculiere partij, zijn
er geen bovennatuurlijke waarden. Maar zijn er misschien
wel universele waarden? En op welke gronden
bepalen wij welke waarden wel of niet universeel zijn?
Dat probleem speelt bij de ChristenUnie niet. De partij is
uitgesproken christelijk, en stelt boven alles christelijke
waarden, die terug te vinden zijn in de Bijbel. AdRem
bracht hen samen. Op een donkere middag in november,
op 11 november 2011 om iets na 11.11 uur, komen beide
heren bij elkaar in de foyer van hotel Wientjes in Zwolle.
Wat herkennen en waarderen zij bij elkaar, op politiek en
religieus vlak? Kunnen zij grenzen overschrijden? Joost
Röselaers doet verslag van de ontmoeting.
Grensoverschrijdingen op het politieke vlak
De ChristenUnie is geen eentonige partij, benadrukt
Arie Slob. Met alle partijen in de Tweede Kamer wordt
er samengewerkt op bepaalde thema’s en onderwerpen.
Recent werd er bijvoorbeeld met D66 gewerkt aan initiatiefwetten
rondom de beperking van de hypotheekaftrek
en rondom de verhoging van de AOW-leeftijd naar 67
jaar. Arie Slob wil geen politiek bedrijven om alles bij het
oude te laten, en zoekt in iedere situatie naar mogelijke
partners om hervormingen mogelijk te maken. Dat brengt
ons tot het eerste punt dat wij bij elkaar herkennen en
waarderen: de wil om te hervormen. De ChristenUnie
heeft volgens mij wat dit betreft een imagoprobleem. Het
beeld dat velen van de partij hebben klopt niet met de
inhoud. De ChristenUnie zal niet direct omschreven
worden als een hervormingsgezinde partij.
Arie Slob is politiek actief geworden om op bepaalde hervormingen
teweeg te brengen in de politiek. De motivatie
hierachter ligt in zijn geloofsbeleving. Wij komen in dit
kader te spreken over zijn geloof in het Koninkrijk van
God. Ik vertel over het jaarthema van de remonstranten,
Uw rijk kome, en over de lezing van Koen Holtzapffel
die ik de dag daarvoor in Vrijburg bijwoonde over toekomstverwachtingen.
Arie Slob ziet het als een opdracht
om gestalte te geven aan het Koninkrijk van God in het
hier en nu. Ook de politiek kan daar een bijdrage aan
leveren. Wij werken naar het Koninkrijk van God toe,
maar wel met de beperking, dat we het nooit zullen
voltooien. Dat is aan God. Dat die voltooiing door God
teweeg zal worden gebracht geeft Arie Slob een bepaalde
ontspannenheid, die hem echter niet passief maakt.
Arie Slob kan zich goed vinden in de volgende zin uit de
6 adrem remonstrants maandblad

TWEEGESpREK ARIE SLoB EN JooSt RöSELAERS
De tegenstellingen lijken op het eerste gezicht groot. Arie Slob is sinds 2001 lid van de Tweede-Kamerfractie
van de ChristenUnie, en sinds 2007 als fractievoorzitter (met een korte onderbreking). Arie Slob (1961) is
lid van de Gereformeerd-Vrijgemaakte kerk in zijn woonplaats Zwolle. in december 2011 verschijnt van zijn
hand het boek ‘Altijd in beweging. Notities van een bewogen christenpoliticus’. Joost Röselaers (1979) is
predikant van de remonstranten in Amsterdam, een geloofsgemeenschap die zich aan de andere kant van
het kerkelijke spectrum bevindt.
Joost Röselaers (links) en Arie Slob (rechts).
Remonstrantse Geloofsbelijdenis uit 2006, die ik aan
hem voorleg: het Koninkrijk dat is, en komen zal. Het is
aan ons, zo zijn we het beiden eens, om in beweging te
komen, om ons in te zetten in de politiek om een betere
wereld mogelijk te maken. Niet toevallig noemen we
beiden in deze context Micha 6:8 als leidende Bijbeltekst:
Er is jou, mens, gezegd wat goed is, je weet wat de HEER van
je wil: niets anders dan rechtvaardigheid te doen, solidair te
zijn, en nederig te wandelen met God. De wijze waarop we
hier invulling aan geven is verschillend, de onderwerpen
die we kiezen ook, maar we hebben hetzelfde doel voor
ogen: rechtvaardigheid doen, en solidair zijn. En het is
God die het van ons vraagt.
Grensoverschrijdingen op het religieuze vlak
Je zou bijna vergeten dat er ook verschillen tussen ons
zijn. Wat dat betreft nemen wij de vraag van AdRem heel
serieus, om een poging te doen om grenzen te overschrijden.
Verschillen zijn er echter wel degelijk. Kort gezegd:
op het sociale vlak vinden wij elkaar. Als het gaat om het
opkomen voor de zwakkeren, om solidair te zijn, en om
rechtvaardigheid na te streven, kunnen wij het prima met
elkaar vinden. Wij hebben echter verschillende opvattingen
over de concretisering van deze gedachten, met
name op ethische punten. Daarnaast hebben we ook verschillen
wat ons geloof in God betreft. Dat komt tot uiting
als we het over Kerstmis hebben. Arie Slob vertelt over
zijn beleving van het Kerstfeest. Met Kerst is God mens
geworden. Dat is een alles bepalend moment in de geschiedenis.
Het Kerstfeest is voor hem een verticaal feest.
Ik vertel over het belang dat ik hecht aan de context van
het Kerstverhaal: het kind, waarvoor op deze wereld geen
plaats is, speelt een centrale rol. Het is een verhaal over
kwetsbaren, gemarginaliseerden. Voor Arie Slob is dit ook
zo, maar leidt een nadruk hierop af van de ware betekenis
van het Kerstfeest. Arie Slob viert ook dit jaar het Kerstfeest
met zijn vrouw en kinderen. Hij geniet van de verbondenheid
die het feest met zich meebrengt. Een verbondenheid,
die velen in onze samenleving echter moeten missen met
Kerst. Het is dus ook een periode om elkaar goed in de gaten
te houden. En daar komt weer de sociale vertaalslag, die wij
in elkaar waarderen. De oproep om onze naaste niet te vergeten,
om geen genoegen te nemen met het eigen geluk en
de zelf verdiende welvaart. Er is jou, mens, gezegd wat God
van je wil: gerechtigheid te doen, solidair te zijn, en nederig
te wandelen met God. •
Joost Röselaers
Remonstrants predikant in gemeente Amsterdam Vrijburg
jaargang 22 nr. 20 december 2011 7

thema grenzen verleggen
Geert Jan Bierenga (1933, Bussum) werd op
15 juli 1961 tot proponent gewijd, op 24 september
1961 bevestigd tot voorganger (p.t.)
bij de N.p.B. afd. parijs en op 8 oktober van
dat zelfde jaar bevestigd als remonstrants
studentenpredikant (p.t.) in Delft. Hij is dit
jaar dus 50 jaar predikant. Het is moeilijk
recht te doen aan zijn veelzijdige en vruchtbare
leven. Hij was niet alleen predikant en
pastor, maar o.a. ook beeldhouwer, timmerman,
ontwerper van meubelen, decors, affiches,
boekomslagen en bibliofiel. Een greep
uit dit rijke leven.
‘Back-Stage’
GEERT JAN BiERENGA 50 JAAR PREDIKANt
Geboeid voor een vitrine in museum Meermanno (foto: Frank Jansen).
Leiden
Geert Jan studeerde van 1953-1961 theologie in Leiden.
‘Ik wist nog niet wat ik moest gaan doen na het gymnasium.
Testen hadden uitgewezen dat ik zeer veel
kanten op zou kunnen gaan. Zo kreeg ik bijvoorbeeld
het serieuze advies naar de Academie voor Beeldende
Kunsten te gaan. Het was Dick van Vreumingen, bij wie
ik in Bussum belijdenis deed, die mij na lezing van mijn
opstel de vraag stelde of ik er wel eens aan gedacht had
om predikant te worden.
Geen periode is zo beslissend geweest in mijn leven als
de jaren die ik als student in Leiden doorbracht. Ik heb
naast mijn studie zoveel andere dingen gedaan. Prof.
Sirks, de toenmalige hoogleraar van het Remonstrants
Seminarium, gaf mij en de andere studenten daar ook
alle ruimte voor. ‘Le canard’ is het symbool van het theologendispuut
FFF - Nemo - SSS. Dit plastiek in brons van
mijn hand, werd t.g.v. het 12e dispuutslustrum in november
1954 in de Hortusvijver geplaatst. Hans Paardekooper
vroeg mij het decor te willen maken voor Le voyageur sans
bagage van Jean Anouilh dat het Leidsch Studenten Tooneel
(L.S.T.) in 1954 opvoerde. In 1955 deed ik dat voor de
8 adrem remonstrants maandblad
lustrummusical De zwarte tulp van Alexandre Dumas
en in 1960 voor het lustrumspektakel de Faustus van
Christopher Marlowe. Ik heb het affiche ontworpen voor
het lustrumstuk van 1955 ‘Herakles’ en voor het lustrum
van de VCSB dat in hetzelfde jaar werd gevierd. In 1959
verleende het L.S.T. mij het erelidmaatschap. Als ik me
nu bedenk wat ik allemaal in Leiden heb gedaan, vraag
ik me wel eens af waar ik de tijd nog vandaan haalde om
theologie te studeren. Ik was vooral geïnteresseerd in de
bijbelse vakken: O.T. en N.T. De systematische theologie
heeft me nooit zo gelegen. Wat ik er op tegen heb is dat
er over God gesproken wordt en niet tot of met God.’
De pastor
Geert Jan was na zijn predikantschap in Delft, Parijs,
Hengelo(1964-1968) en Haarlem (1968-1973) van 1973-
1993 ziekenhuispastor in Enschede. Van 1962-1988 was
hij beschikbaar als Reserve -Vlootpredikant.
Een niet te missen ervaringsbron voor de pastor is de
bijbel: ‘Allereerst weet ik me geruggesteund door een
reeks menselijke ervaringen, overvloedig opgeslagen
in tal van verhalen uit het Oude en Nieuwe Testament.
Het zijn levensdocumenten van mensen die met vallen

EEN CENtRAAL MotIEf IN HEt PAStoRAAt IS VooR MIJ
MENSEN HEt GEVoEL tE GEVEN ZICHZELf tE MoGEN
ZIJN. iK HEB ZELf mOGEN ONDERGAAN DAT iK SERiEUS
GENOmEN WERD, BEVESTiGD WERD iN miJN BESTAAN.
en opstaan gaandeweg ontdekken dat er na elke nacht
een nieuwe dag aanbreekt. Hij wiens naam luidt ‘Ik zal
er zijn’ gaat met ons mee.’ Niets is zo problematisch
voor veel mensen die in het ziekenhuis zijn opgenomen,
als het wachten: ‘De pastor moet de euvele moed hebben
om samen met mensen die dat wensen, te werken aan
hun wachten in onzekerheid, dat samen met hen uit te
houden.’
Een tweede niet te missen ervaringsbron is die van het
eigen bestaan: ‘Een centraal motief in het pastoraat is
voor mij mensen het gevoel te geven zichzelf te mogen zijn.
Ik heb zelf mogen ondergaan dat ik serieus genomen
werd, bevestigd werd in mijn bestaan. Dat is voor mij
een beslissende ervaring geweest. Het serieus nemen
van mensen betekende voor mij als ziekenhuispastor
ook dat je nooit over, maar altijd met patiënten sprak.’
De bibliofiel
Vanaf zijn vijftiende levensjaar is Geert Jan een verzamelaar
van oude bijbels. In Leiden werd hij de ‘antiquaar’ van het
Remonstrants Seminarium, kocht op veilingen Remonstrantica
voor medestudenten en voor de hoogleraren Sirks en Hoenderdaal.
Hij noemt zichzelf een ‘Bibliafiel’ en ‘bandofiel’
‘Niet alleen bij boeken is de eerste aanblik belangrijk voor
mij. Ik ben een man van vormen. Van buiten naar binnen:
zo heb ik eigenlijk altijd gestudeerd en gewerkt als pastor.
Visueel gefrappeerd, door een aanblik die je uitnodigde
je verder te verdiepen. Zo krijgen verschijnselen, mensen
en dingen hun verhaal, betekenis en zin.’
In het Jaarboek van het Nederlands Genootschap van
Bibliofielen 2004 schreef hij een artikel ‘Het boek is woord
geworden’. Hij schrijft in dit artikel o.a. over vier bijbels
uit de bibliotheek van Kasteel Twickel te Delden: twee
zestiende - eeuwse bijbels en twee negentiende - eeuwse
kerkbankbijbels. ‘Deze vier oude boeken vol oude verhalen
spreken ook nog een tale via hun band en andere signalen: inscripties
en signaturen van eigenaren en lezers. Geen grootse
boeken voor de show, maar veeleer gebruiksvoorwerpen. Dierbaar
geworden door herinneringen aan goede en minder goede
dagen van hele menselijke mensen’.
Hij ontwierp omslagen van een aantal feestbundels die in
remonstrantse kring verschenen: o.a. ‘Doorlicht Bestaan’
(Lochem 1957), ‘Verklaring van Jacobus Arminius’ (Lochem
1960), ‘In open veld’ (z.p.1962), ‘In het spoor van Arminius’
(Nieuwkoop 1975), ‘Banden van aandachtig leven’ (Utrecht
1999) en ‘Al doende geloven’ (Utrecht 2007).
De remonstrant
Geert Jan diende een aantal remonstrantse gemeenten (zie
boven), nam deel aan commissies, was redacteur van het
Remonstrants Weekbad (1965-1974) en van 1997-2001 lid
van de CoZa.
‘Waar het voor mij als remonstrant om gaat is wat in onze
Beginselverklaring zo duidelijk staat, namelijk het eren
en dienen van God. Ik sta kritisch tegenover alles dat niet
daarop gericht is (wat men nogal eens ‘opleuken’ noemt) en
heb er bijvoorbeeld bezwaar tegen dat aan het begin van de
kerkdienst ons ‘een goede dienst’ wordt gewenst: wij zijn
immers samengekomen om God te eren en te dienen.’
Uit een overweging uitgesproken tijdens de vergadering
van het College van Overleg op 28 april 2001 n.a.v. het
beeld van de goede herder uit Johannes 10:
Hart hebben voor de jou gegeven dieren, met alle risico’s van
dien. Je zo goed mogelijk inzetten voor al wat èn al wie ons is
toevertrouwd. Dat heeft prioriteit boven de vraag wat het je
oplevert of welk verlies je lijdt: de huurling werkt alleen maar
voor beloning. Hij heeft geen hart voor de schapen.
De roep der dingen
‘Toen ik predikant was, leefde ik bij de gratie van de
appèls die de schapen van mijn kudde op mij deden.
Zij vormden mijn inspiratie. Nu ik geen dienstdoend
predikant meer ben, zijn het niet zozeer mensen die
een appèl op mij doen, als wel de dingen, de dingen van
de dag die mijn aandacht vragen. Wat die dingen mij
vragen is, wat ik in een Engels boek over Zen eens las:
‘hold me gently, hug me now and then’ (‘Liefkoos me zo nu
en dan’). Dingen kunnen je vrienden worden. Wat ik me
eigen probeer te maken is een innerlijke houding die
zich laat aangrijpen door het zó en niet anders zijn van
de dingen. Een ootmoed die de dingen toestaat zich volledig
uit te spreken.’
Leven in Gods gloria
‘Leven in Gods gloria’ zijn de laatste woorden van een
inleiding die hij in 1984 te Utrecht hield tijdens een
conferentie over ‘Euthanasie, zelfbeschikkingsrecht en
de medische zorg’(verschenen in Kort Bestek 25). In een
ander artikel haalt hij met instemming Vincent van Gogh
aan die aan zijn broer schreef: ‘Weet je wat God in al
zijn almacht niet kan? Eén van ons zondaars in de steek
laten.’ Niet in de steek gelaten worden, het liefkozen van
de dingen en het ‘collegiaal’ omgaan met dieren (de Bierenga’s
hebben zo’n dertig jaar honden als huisdieren),
dat alles maakt voor Geert Jan Bierenga het leven tot een
leven in Gods gloria. •
Foeke Knoppers
Remonstrants predikant in gemeente twente
jaargang 22 nr. 20 december 2011 9

thema grenzen verleggen
Eo-fAMILIEDINER EEN COmmENTAAR
familieruzie?
familiediner!
Hij zei dit, zij zei dat. Wat hij deed, dat kon echt niet
door de beugel. Haar reactie was gemeen. Hij pikte
dat niet, zij peinsde er niet over. Hij wil nu best praten,
want familie is belangrijk. Zij wil ook wel dat
het goed komt, maar heeft geen idee hoe. Hij denkt
terug aan goede tijden. Zij liep de deur bij hem plat.
Zijn gezin ging met haar gezin op vakantie. Die tijd
is niet meer, dat is al weer zeker twee jaar geleden…
Een derde vindt dat dit zo niet langer meer kan.
We willen zoals vanouds naar de kerstmarkten in
Duitsland en daarna gezellig eten met elkaar. met
de donkere dagen voor kerst, dan missen we elkaar
eigenlijk het meest.
Volgens een vast concept komt Het Familiediner van
de Evangelische Omroep op gang. Een derde persoon
schrijft een brief met een beschrijving van het conflict.
Op basis van de ernst en complexiteit (?) van de ruzie,
komt Bert naar je toe. Onder het genot van een kop
thee, wordt de brief toegelicht. Haast altijd is onbekend
waarom de twee kemphanen elkaar niet meer spreken
of willen spreken… Dat moet worden uitgezocht en Bert
zoekt de twee personen in kwestie afzonderlijk van elkaar
op om verhaal te halen.
familievete Ding, dong. Degene die de deur open doet
deinst terug. Dat is even schrikken die camera voor mijn
snufferd. Ja, jou ken ik wel. Jij bent Bert van de televisie.
Het Familiediner? Oh nee. Ja, dan weet ik wel waarover
het gaat. Of je binnen mag komen? Dat moet ik eerst
even bespreken. (5 minuten of 5 dagen later). Ja, oké, dat
mag. Tegelijkertijd luistert Bert ook naar de andere kant
van het verhaal. De familievete wordt in twee versies
verteld aan circa 1,3 miljoen kijkers. De een krijgt de
zwarte piet toegespeeld, de ander wordt afgeschilderd als
het zwarte schaap. Op evangelische wijze weeft Bert de
twee verhaallijnen in elkaar. Waarna hij uitlegt dat er een
derde in het spel is, die momenteel een diner voorbereid
om weer eens samen met elkaar aan tafel te schuiven.
Bert schetst een beeld van hoe mooi het zou zijn om de
fijne herinneringen van vroeger op te halen en nieuwe te
beleven, om de vrede te hervinden in de familie.
10 adrem remonstrants maandblad
Lijmen De breuk tussen twee mensen (of partijen)
kan uiteenlopende oorzaken hebben. Hoewel het ene
moment er gevoeliger voor is dan het andere, zoals de
viering van het kerstfeest. Hamvraag van het jaar: bij wie
wordt kerstavond en/of eerste kerstdag gevierd en wie
moet tevreden zijn met tweede of zelfs derde kerstdag?
Wanneer datum en tijd zijn vastgelegd, volgen verwachtingen
en invullingen van de avond. Dé familieavond
van het jaar kan nog altijd bron zijn voor een breuk door
misplaatste cadeaus, scherpe opmerkingen of roddels.
Het Familiediner denkt ook aan nazorg. Voor wie op zoek
is… is er EO-Nazorg. Op de website van EO-Nazorg wordt
aangegeven dat in het christelijke geloof de vergeving
van zonden centraal staat: God vergeeft ons onze zonden.
Ook als je jezelf afvraagt hoe je omgaat met iemand die
jou iets heeft misdaan. Je gaat niet zinnen op wraak of
iemand totaal negeren, maar je denkt na over vergeven.
Wat dat precies is en hoe je dat doet, lees je op EO-Nazorg,
www.eo.nl/hetfamiliediner.
Na diverse uitzendingen te hebben gezien, is het mooi
om te zien dat vooral de derde persoon vol emoties de
twee personen in kwestie omhelst. Maar is het tijdenlange
gebroken contact nu met één diner gelijmd? Mijns
inziens is aanvankelijk toegeven belangrijk op de weg
naar herstel, wanneer (gods)vertrouwen is geschonden.
Na toegeven kan er ruimte worden gemaakt of kan vergeving
volgen. •
Lilian Roos
Redactielid AdRem,
Lid van de gemeente Amsterdam Vrijburg

miniatuur
Er zij licht!
Vroeger weigerde de diaprojector wel eens, maar daar sprong altijd een handige mansfiguur op om het
eenvoudige apparaat weer in het gareel te krijgen. Geen vuiltje aan de lucht. De razendsnelle technische
ontwikkeling die van ons allemaal slaafse consumenten heeft gemaakt, heeft deze eenvoud voorgoed om
zeep geholpen. Adieu diaprojectoren! Gij zult beameren is een gebod waar geen docent zich aan kan onttrekken
op het gevaar af door zijn toehoorders voor dinosaurus te worden uitgemaakt. prachtige dieren,
daar niet van, die dinosaurussen, maar een tikkeltje uit de tijd.
Het probleem met beamers (voor de technobeten
onder ons: een beamer is een projector die de taal der
computers verstaat) is dat ze met de regelmaat van
de digitale klok dienst weigeren. Eerst blijken laptop
en beamer niet on speaking terms te zijn (de ene
spreekt MAC en de ander WINDOWS), dan blijkt
de voorbereide powerpoint van een recentere lichting
te zijn dan de oude beamer. In het mildste geval is
men gewoon vergeten de stekker in het stopcontact
te doen. Maar er is altijd wat. Daarom heb ik voor
de lezingen die ik in het land geef (ja, met beelden)
eigen apparatuur aangeschaft, en geloof me: dat
slaapt een stuk rustiger de nacht ervoor. Maar zelfs
deze drastische maatregelen helpen niet altijd.
Vorig jaar ging het zelfs twee keer mis, terwijl mijn
gastheren - die álles in huis hadden zodat ik met
apparatuur niet hoefde te zeulen – toch alles twee
keer gecheckt hadden. Maar geen nood: als Onze
Lieve Heer de mens naar zijn evenbeeld kon maken,
kan de mens tenminste een beeld schetsen van een
beeld dat er niet is. Met woorden riep ik dus de beelden
op. Op zich is dat een nuttige exercitie, daar niet
van. Maar mijn powerpoint had elke kracht verloren
en dat is toch jammer van zoveel werk. Veel erger
was het voor een collega van mij, een kunsthistorica,
die haar oratie vanzelfsprekend met beelden wilde
toelichten. Ook daar, ondanks herhaalde geslaagde
oefeningen, kwam er niets van terecht. Ik had met
haar te doen. Heeft de handige mansfiguur die
vroeger de diaprojector weer aan de praat kreeg geen
kleinkinderen? Jawel! Die heeft hij. En we mochten,
bij het laatste convent van predikanten, daar getuigen
van zijn. De spreker had een prachtige powerpoint
gemaakt, met grafieken en statistieken. Een
lust voor het verstand. Maar de huisbeamer, die om
de haverklap op de Nieuwegracht gebruikt wordt,
vertrouwde het niet. Dat ligt aan ons. Gomarus had
een profetische blik. Zodra apparaten bij de nazaten
van Arminius in dienst komen, krijgen ze een eigen
vrije wil. Want wat we ook deden, het bleef: neen!
Totdat onze onvolprezen algemeen secretaris zijn
blackberry pakte en een mysterieuze correspondent
door de telefoon toeriep: “SHIFT HOEVEEL?”
Ik kan me voorstellen dat u bij de ontelbare Engelse
woorden die hierboven staan, steigerde. Het lijkt
wel geheimtaal. Maar ik durf te wedden dat u nooit
iemand aan de telefoon kreeg die u, zonder verder
aankondiging, vroeg: SHIFT HOEVEEL? En toch getuigen
deze twee woorden van een verlichte spiritualiteit.
Ze zijn in wezen de moderne vertaling van ‘er
zij licht’ (Genesis 1). Want amper was het antwoord
per blackberry binnen en zie: er was licht!
Christiane Berkvens-Stevelinck
Predikant in de remonstrantse gemeenten
Rotterdam en Breda
jaargang 22 nr. 20 december 2011 11

thema grenzen verleggen
pOLiTiEK EN RELiGiE
Hoewel Kerst tot een soort verjaardagsfeestje voor
Jezus is verworden, valt de waarde ervan niet te on-
derschatten. Kerst is de incarnatie van God. De grens
tussen hemel en aarde vervaagt, het goddelijke komt
tot ons. Dat is een statement van jewelste. God die
bij ons wil zijn, maar kwetsbaar is als een zuigeling.
Afhankelijk ook, van ons.
Een gespannen
verhouding
Het gaat dus met Kerst niet om een feel-good avondje
‘Stille Nacht, Heilige Nacht’ zingen. Het gaat ten diepste
om een appèl dat er op ons gedaan wordt. Jezus wordt in
één van de kerstverhalen neergezet als een vluchtelingenkind.
En dat is niet zomaar.
De bijbelverhalen laten allemaal zien dat het ernst is.
Diegenen die het in onze maatschappij niet redden, gaan
voorop in het Rijk van God. Zo beschouwd is Kerst dus
een grensoverschrijdend feest. En dat geeft ons de uitdaging
om na te gaan welke grensoverschrijdingen wij als
predikanten en theologen kunnen of zelfs moeten laten
plaatsvinden. Welk licht werpt dit op de grens tussen
religie en politiek?
Religie is verworden tot een privé - aangelegenheid, iets
waar je op zondag aandacht aan besteedt en dat verder
geen rol speelt. Het lijkt alsof de kerk zich buiten elke politieke
discussie bevindt. Het kerstkind verkondigde het
Koninkrijk van God dat zou aanbreken. Inmiddels zijn
we 2000 jaar verder. Wat is er nog over van dat visioen?
12 adrem remonstrants maandblad
interviews
Ik spreek over dit thema met Joost Röselaers, die als
remonstrants predikant in Amsterdam veel bezig is met
deze vragen. In 2012 komt hij met een boek over de
maatschappelijke betrokkenheid van kerken en theologen.
Het boek heeft als titel ‘Het vrije woord- theologen en
opiniemakers in domineesland’. In het boek, dat hij samen
met politicoloog Fennand van Dijk opstelt, worden acht
theologen geïnterviewd die actief zijn in de politiek. Van
Huub Oosterhuis (lid van de SP) tot Harm Schilder (pastor
die sympathisant is van de PVV), van Heleen Dupuis
(senator van de VVD) tot Ruth Peetoom (voorzitter van
het CDA). Eén van de doelstellingen van het boek is om
te bezien in hoeverre de maatschappelijke betrokkenheid
van theologen en kerken een nieuwe impuls zou kunnen
krijgen.
Joost Röselaers is twee jaar geleden begonnen met een
serie kerkdiensten waarin een politicus de overdenking
houdt. Boris van der Ham, Ahmed Marcouch, Frits Bolkestein
waren reeds te gast, dit jaar zijn Tofik Dibi en

Lodewijk Asscher aan de beurt. De serie kerkdiensten
kan rekenen op veel belangstelling, en stimuleert het
maatschappelijk denken. Het gaat Joost Röselaers om de
maatschappelijke bezinning, en niet om een duidelijke
stellingname in het politieke en maatschappelijke debat.
YH: Joost, is voor jou de bijbel niet alleen een religieus boek,
maar ook een politiek boek?
JR: ‘De bijbelse verhalen houden ons een spiegel voor,
en zetten ons aan het denken. Dat geldt voor ons persoonlijke
leven, en de keuzes die we daarin maken, maar
ook voor ons als maatschappij. De bijbel is absoluut
betrokken op de samenleving, en heeft duidelijke ideeën
over de toekomst van onze wereld. Dat geldt ook voor
het Kerstverhaal. Het heil is juist te verwachten van
hen die aan de rand leven, en waar geen ruimte voor is
in onze samenleving. Het is goed om ons daar telkens
weer bewust van te worden. Een politiek boek zou ik
de bijbel niet noemen. De bijbel is daar te stellig voor,
compromisloos, en radicaal. Ik zou daarom ook niet op
een partij kunnen stemmen die de Bijbel als basis heeft.
Bij het CDA zie je momenteel tot wat voor een complexe
situaties dat kan leiden’.
Tweespraak
YH: Recentelijk hebben we daar inderdaad nog een sterk voorbeeld
van gezien, rondom Mauro. En toch voel ik een aarzeling
bij hetgeen je zegt. Voorbeeld: in de consistorie van een gastgemeente
werd mij voorafgaande aan de dienst gevraagd of ik
wilde bidden voor Mauro. Nu kun je zeggen dat die vraagsteller
een kinderlijk geloof heeft, want gaat God daar over? Maar het
gaat mij om de gevoelens van onbehagen en de verwachtingen
die mensen hebben ten aanzien van kerk, geloof en een predikant.
Ik heb niet expliciet hiervoor gebeden, maar toch kwam
de vraag enorm binnen. Ik vind dat we moeten oppassen dat
we als kerk mensen niet in de kou laten staan als het gaat om
maatschappelijke vraagstukken. Is stilte dan geen verschraling
van onze boodschap?
JR: ‘Ik heb er ook mee geworsteld. Had ik Mauro in mijn
voorbeden moeten opnemen? Ik heb het niet gedaan.
Vanaf de kansel past dat niet, daarvoor is de kwestie te
politiek. Maar voorafgaand aan een dienst, of bij iemand
thuis, en vooral op verzoek van een ander, zou ik dat zeker
overwegen. Ik heb overigens wel gebeden om wijsheid en
moed voor de mensen die ons land regeren. Ook wat dit
onderwerp betreft waren de kerken erg stil. Toch verlang
ik niet terug naar de jaren ’70 en ’80, toen de kerken voorop
liepen in de strijd tegen bijvoorbeeld kernwapens. Door
te veel te politiseren kun je geen plek van bezinning meer
zijn. Ik juich het overigens wel van harte toe als predikanten
op persoonlijke titel mee doen in het maatschappelijke
debat. De kerk heeft als rol om een beraad aan te bieden,
waar men zich kan bezinnen op maatschappelijke ontwikkelingen.
Het is dan vervolgens aan de mensen zelf om die
bezinning in politieke stellingnamen te vertalen. Blijft de
vraag: komt er een moment waarop de kerken wel in actie
moeten komen? Of is dat moment voor jou al gekomen?’
YH: Dat is lastig. Hoe doorgrond je de tijd waarin je leeft?
Ik kijk om me heen en zie in de kerk en in het pastoraat, de
gevolgen van het huidige kabinetsbeleid. Ik ga geen stemadvies
geven vanaf de kansel, dat beschouw ik als misbruik van het
ambt, maar ik kan niet ontkennen dat de bijbel voor mij toch
een partijdig boek is. Het gaat voortdurend over een eerlijke
verdeling van goederen. Het is niet vrijblijvend. Wanneer kom
je in actie? Wanneer is het ‘te’ laat? ‘Achteraf kijk je een koe
in de kont’, zeggen we in Friesland. Maar ik ben serieus aan
het nadenken met een paar andere kerkelijk actievelingen om
méér te doen dan alleen de plaatselijke voedselbank te steunen.
Hoe belangrijk dit ook is, beleidskwesties en de verdeling van
rijkdom en de lasten, zijn zaken die je op politiek-bestuurlijk
niveau moet aanpakken. En ik vind een voorganger die zijn
woorden niet omzet in daden, mietjesgedrag vertonen. Je moet
de koe niet in de kont kijken, maar bij de hoorns vatten.
JR: ‘Een koe kijk ik zelf ook liever niet in de kont. De
sfeer in Nederland verhardt, bepaalde groepen worden
gestigmatiseerd, maar tot nu toe houdt dit kabinet zich
aan de wet. Het is wel van groot belang om alert te blijven.
Misschien komt er een moment in de komende jaren dat
we wél een profetisch geluid moeten laten horen. Tot die
tijd moeten we ons actief beraden op de huidige ontwikkelingen.
Het idee van Ruth Peetoom is, om vanuit de kerken
plaatselijk en landelijk een moreel beraad op te richten.
De term is wat oubollig, maar het idee erachter spreekt
mij aan. Tot het moment komt, dat een beraad niet meer
voldoende zal zijn. Maar ik heb er goede hoop in, dat dat
moment voorlopig niet zal aanbreken.’ •
Yvonne Hiemstra
Predikant Verenigde Christelijke Gemeente Dokkum
Met dank aan Joost Röselaers.
jaargang 22 nr. 20 december 2011 13

thema grenzen verleggen
Vorig jaar lag Arnon Grunberg langs de levensbeschouwelijke meetlat, dit jaar was het de dichter Rutger
Kopland (pseudoniem van Rudi van den Hoofdakker, geb. 1934). Op 11 november organiseerde professor
Johan Goud vanuit zijn leerstoel ‘Theologische Esthetiek; religie in de literatuur en de kunst’ een symposium
over deze dichter met de titel ‘Onze vluchtige plek van de waarheid’. Naast Kopland’s werk als biologisch
psychiater en hoogleraar, staan veertien dichtbundels en drie boeken met literaire essays op zijn naam.
RUtGER KoPLAND
Onze vluchtige plek
van de waarheid
De bomvolle aula van het Academiegebouw in Utrecht
illustreerde dat hij tot een van de belangrijkste en
populairste dichters van Nederland behoort. Dat heeft
waarschijnlijk mede te maken met de toegankelijkheid
van de taal die hij gebruikt. Dat schijnbaar eenvoudige
taalgebruik is echter misleidend. Zoveel maakt een dag
gebundelde Kopland-kennis wel duidelijk.
Dwalen en zwerven Johan Goud zelf verrichtte de
aftrap dit keer. Hij schetste op verfijnde wijze hoe de
nauwkeurigheid en de mystiek in het werk van de dichter
verbonden zijn. En ook waarin de waarde ligt van zoiets
nutteloos als poëzie. Maar eerst moest de vraag op tafel
komen of er eigenlijk wel een religieuze of spirituele
dimensie is aan te wijzen in het werk van Kopland.
Immers, de dichter ontkent in alle toonaarden en in
bijna ieder gedicht het bestaan van God, het hiernamaals,
een vervulling van het leven of een bestemming van de
mens. Toch is die spirituele dimensie er wel degelijk,
aldus Goud. Kopland mag dan wel niet in God geloven,
in veel gedichten wordt dit ontbreken van een God juist
gethematiseerd. Belangrijk kenmerk in de observaties
die Kopland doet is de nauwkeurigheid, de precisie. Op
basis van deze nauwkeurigheid exploreert de dichter ‘onbekend
gebied, zonder de intentie het in nieuwe kennis
vast te leggen’. Het is ‘een verlangen te begrijpen wat nog
onbegrepen is, te luisteren naar wat we nog nooit hebben
gehoord en te zeggen wat nog nooit is gezegd.’
Goud typeert het dichterschap van Kopland vervolgens
als een dwaaltocht en onderscheidt daarin drie sporen:
Het eerste spoor is een dwalen dat aan een verdwaald zijn
grenst. Hier is een dichter aan het woord die zich afwendt
van ieder die de pretentie heeft antwoord te hebben op levensvragen
naar doel en zin van het leven, een dichter die
zich tegen illusies van redding en geborgenheid keert.
Het tweede spoor is de bepaling van een gezichtspunt dat
al even toevallig is. Daaraan refereert ook de titel van dit
14 adrem remonstrants maandblad
symposium. ‘Onze plek van de waarheid’ is tegelijkertijd
onvervangbaar en vluchtig. Een ander standpunt dan
dit uitzicht staat ons niet ter beschikking. Universele
uitspraken en metafysische vergezichten passen daar niet
bij: in zijn gedichten ontmaskert Kopland bij voortduring
illusies, kosmische geborgenheid en uiteindelijke harmonie.
Kopland verlangt daarentegen naar een ‘terugkeer
naar de vraagloze natuur, om daarin te baden zoals het
vee doet’. Paarden zijn vaak de metafoor voor zo’n gelukzalige
toestand.
Ten derde gaat het om een dwalen dat overgaat in zwerven.
Een zwerftocht waarin het taoïstische principe gevolgd
wordt van wu-wei, het ‘doelloos niet-doen’ (Kopland citeert
Lao Tse als motto boven een essay). Het is een pleidooi
voor ‘natuurlijkheid en spontaniteit in de omgang
met de dingen, kwaliteiten van het niet-vooringenomen
kijken en van het doen dat een ‘niet-doen’ is, een handelen
zonder van tevoren omschreven functionaliteit.’ Een
zwervend bestaan dus met een ‘vrijheid van bewegen,
zonder beoogd nut en vooropgezet doel, met respect
voor de dingen in hun eigenheid’ . Zie bijvoorbeeld deze
regels over een boomgaard:
‘Ik kijk door het raam de boomgaard in en zie hoe
woorden voor vogels, bomen, gras, voor wat er is daar
daar niets betekenen en ook de boomgaard zelf
heeft geen betekenis’
Op basis van deze dwaalsporen valt een bepaald profiel
van de dichter te beschrijven. Hij is in de eerste plaats
een onbevangen kijker. ‘Het volhardende kijken en luisteren
en de telkens herhaalde, ongebonden vragen geven
aan Kopland’s werk de kwaliteit van onbekommerd onderzoek’.
Daarnaast is hij sterfelijke verzoener. Gedichten
en hun makers zijn sterfelijk anders dan het onsterfelijk
geachte goddelijke woord. In de poëzie huist de dood,
maar ze beschikt over het raadselachtige vermogen om
leven en dood in één onzichtbaar moment met elkaar te

oNBEDoELD BEWEGEN
EN oNGERICHt VINDEN
BiJ RUTGER KOpLAND
jaargang 22 nr. 20 december 2011 15

verzoenen.’ Ten derde is de dichter een wijzer naar een onbegrepen
wereld, zoals mystici en creatieve onderzoekers
dat zijn. Die wereld ligt niet ver weg, aldus Kopland, want
‘de onbegrepen wereld is de enige echte wereld.’ En het
omgekeerde is evenzeer waar.
Humanisme Harry Kunneman, hoogleraar ‘Sociale en
politiek theorie’ sprak vervolgens over het humanisme van
Kopland. Hij schetste in de eerste plaats de crisis van het
hedendaagse humanisme. Die bestaat in de ontmaskering
van het rationele denken en van het geloof in de onbeperkte
groei. De vrije markt blijkt bovendien geen vrijheid
te bieden voor iedereen en de economie van het ‘dikke
ik’ genereert een ongekende morele armoede. Zonder
Kopland in de ‘humanistische kerk’ te willen inlijven,
heeft diens werk avant la lettre wel raakvlakken met een
kritisch humanisme volgens Ricoeur, aldus Kunneman.
Dat komt doordat Kopland de ‘moerassigheid’ van de
mens en het menselijke leven onder ogen ziet en uithoudt.
Die moerassigheid uit zich in 1) onveiligheid, risico’s en
gebrek aan controle in het leven, 2) de duistere kanten
van de menselijke relaties, de kwetsbaarheid ervan en de
risico’s van hechting en 3) het gebrek aan zelfkennis, ons
breekbare en sterfelijke lichaam. Religie en wetenschap zijn
van oudsher twee methoden om die moerassigheid te lijf te
gaan. Religie creëert een God die verlossing uit het moeras
schenkt, wetenschap doet pogingen om het moeras droog
te leggen. Kopland verkondigt in zijn werk dat beide vluchtwegen
onbegaanbaar zijn. De mens moet klaar komen met
zijn eigen leven en met zijn eigen angsten.
inzoomen Vier andere inleidingen zal ik voor de volledigheid
summier noemen. Alle inleidingen zijn terug
te lezen in de symposiumbundel die in februari 2012
verschijnt. Dichteres en NRC-redacteur Marjoleine de Vos
onderzocht de thema’s herinnering, heimwee en terugkeer
in het werk van Kopland. ‘Geen schrede waarop ik terug
kan keren’, schrijft hij zelf. Geluksmomenten bestaan al-
’t Rentmeestertje
BoMEN
In het boekje ‘de man die bomen plantte’ kan men
lezen over een herder in de Provence die altijd een zak
eikels bij zich had en overal en altijd eikels in de grond
stopte om het landschap te verrijken: ‘He planted
hope and grew happiness.’
Als het over het behoud van onze aarde gaat, is weinig
zo zinvol en efficiënt als het planten van bomen.
We staan er niet dagelijks bij stil, maar bomen:
• beschermen de bodem tegen erosie
• produceren zuurstof en absorberen koolstof
• reguleren de waterhuishouding in het wortelgebied
• geven – naast hout – tal van producten, zoals
voedsel en medicijnen.
leen in het heden en verdwijnen daarna voorgoed, ze zijn
onvindbaar op ansichtkaarten, in ruïnes, op schilderijen
en foto’s – ‘portretten zijn als doden’. Schrijver en essayist
Arnon Grunberg refereerde aan het essay van psychiater
Van den Hoofdakker, die daarin schrijft dat de mens geen
‘speelgoedauto’ is die even snel gefixed kan worden. Een
psychiater is specialist in het beïnvloeden van gedrag totdat
het als normaal wordt beschouwd door de maatschappij,
een soort domescticering die overal in de samenleving
plaats vindt. Vrijheid voor Grunberg is dan ook het
weerstaan van de poging tot gedragsverandering, zelfs als
iemand zegt dat hij het voor jouw bestwil doet. ‘Het kan ons
ieder moment te binnen schieten dat we chaos zijn. Dat
proberen we te vermijden’, zegt Grunberg. ‘De mens is wél
speelgoed. Die gedachte is alleen uit te houden als we het
leven als spel zien. Ik kan alleen zeggen: ‘maak met niet
kapot, anderen willen ook met me spelen.’ Stefaan Evenepoel,
hoofddocent Nederlands uit Gent, gaf een college close
reading van twee gedichten uit de bundel Tot het ons loslaat
uit 1997. Ben Peperkamp, hoogleraar Moderne Letterkunde
aan de VU, sprak ten slotte over de manier waarop de wetenschap
in het werk van Rutger Kopland naar voren komt.
Niets dan het gedicht En de oude dichter aanhoorde
alle wijsheid over zijn werk. Aan het eind van de dag
schuifelde hij naar het katheder, bezag met verwondering
en dankbaarheid de grote groep belangstellenden en las
met breekbare stem enkele van zijn gedichten voor.
Weergaloos! Wij daalden weer op de aarde neer. •
Michel Peters
Coördinator communicatie bij de remonstranten
Johan Goud (red.), Het leven volgens Rutger Kopland:
Onze vluchtige plek van de waarheid.
Uitgeverij Klement, Kampen, 2011.
ISBN 978-90-8687-087-5. Prijs 19.95
Er bestaat een gezegde dat stelt: een mens moet tijdens
zijn of haar leven minstens één boom planten. Maar
we kunnen dus óók eikels planten en aldus bijdragen
aan wat bomen en bossen nodig hebben: aandacht,
onderhoud en bescherming; én kap, want zonder oogst
verliest het bos z’n economische waarde. De herder zou
meer dan honderdduizend eikels geplant hebben: een
paar minder is ook goed, áls we maar iets doen.
’t Rentmeestertje komt uit de koker van de taakgroep
Duurzame Ontwikkeling. Voor een nadere uitwerking en
toelichting zie de website www.remonstranten.org, onder
de buttonbalk ‘Remonstranten geven online’, rechts op de
homepage. Contactpersoon: Casper Ebeling Koning,
tel. 06 54 95 1911, ebelingkoning@planet.nl

Wees adrem, lees AdRem!
Geef AdRem als kerstcadeau! 30,- per jaar.
remonstrants maandblad jaargang 22 nr. 13 april 2011
Passie en compassie
Pasen 2011
remonstrants maandblad jaargang 22 nr. 15 juni 2011
remonstrants maandblad jaargang 22 nr. 12 maart 2011
remonstrants maandblad jaargang 22 nr. 17 september 2011
Tolerantie
Ruimte geven of grenzen stellen? Uw rijk kome
Gender
Jaarprogramma 2011 – 2012
Over mannelijkheid, vrouwelijkheid en alles daartussenin!
remonstrants maandblad jaargang 22 nr. 18 oktober 2011
AdRem verschijnt maandelijks. Neem een abonnement voor 30 euro per jaar.
info@remonstranten.org / 030 23 16 970 / www.remonstranten.org voor een vrij en verdraagzaam christendom
Kunst
op zondag
jaargang 22 nr. 20 december 2011 17

thema grenzen verleggen
WAT WÉL EN NiET
tE DoEN MEt KERSt
De nadelen van kerst? Het land is op slot. musea
en concertzalen zijn gesloten. Verplicht gezellig
rond de open haard cadeaus uitpakken? En daarna
opgedirkt aan tafel? Natuurlijk kun je de benen
nemen. Zorgen dat je met kerst aan het wintersporten
bent of twee dagen onder je auto gaan
liggen klussen. Als u niet kiest voor vluchtgedrag,
maar de confrontatie met het kerstfeest aangaat,
neem onderstaande do’s en don’ts (met een knipoog)
ter harte.
Beslist doen:
Wat je zelf wilt
Probeer de kerstdagen zo in te richten dat ze ook elementen
bevatten die je zelf echt wilt. Laat kerstmis niet alleen
een feest zijn van anderen die voor jou iets bedenken wat
je ook nog leuk moet vinden. Probeer om tenminste een
tijdsbesteding naadloos aan te laten sluiten op wat jij passend
vindt bij kerst. En wordt het dit jaar toch weer een
groot compromis. Laat het dan een keuze zijn en geen
automatisme.
Beweeg
Een hele dag op elkaars lip gaat vervelen. Trek erop uit
voor een flinke wandeling of fietstocht. Dan verteert al dat
eten ook beter. En wie weet wie je onderweg tegen komt.
Versier je huis en jezelf
Houd voor ogen dat kerst vooral een feest is. Zodra Sinterklaas
verdwenen is, kun je de dozen met ballen en slingers
van zolder halen. Goud, rood en glimmend. Versier uitbundig.
Knipperende herten en zingende engelen – laat
de hele buurt ervan meegenieten. En vergeet vooral jezelf
niet van bling-bling te voorzien. Maar bedenk ook: het
is geen Nieuwjaarsreceptie. (tip: vind je feestkleding te
koud? Gelijk heb je – hou je pyjamadag.)
Naar de kerk
Juist op eerste kerstdag blijven mensen die regelmatig
naar de kerk gaan soms thuis voor de kinderen die dan op
bezoek komen. Jammer, want je mist een goed verhaal en
de kern, en hele aanleiding, van het feest. Neem ze dus
gewoon mee naar de kerk, die kinderen en kleinkinderen.
Geestelijk voedsel – daar ging het toch eigenlijk om?
Uitrusten
Luieren, bijkomen. Het is niet voor niets vakantie!
18 adrem remonstrants maandblad
Merry Christmas!
The Muppet Christmas Carol
Beslist laten:
Klakkeloos kerstkaarten sturen
Natuurlijk wens je iedereen prettige dagen. En alles
mag: e-mail, kaarten, een kerstpakket of een kerststukje.
Maar soms bestaat het enige contact tussen mensen uit
het verzenden van de wederzijdse kerstkaart. Is dat het
contact dat je wilt? Bel die paar mensen liever op. Dan is
er echt contact.
Dramatisch doen
Maak je relatie niet uit tijdens de kerstdagen. De vervelende
herinnering zal je elke kerst opnieuw achtervolgen.
Hetzelfde geldt voor het opzeggen van je baan, en andere
onfortuinlijke wendingen in je bestaan waar je zelf bij bent.
Voor de tv hangen
Dat doe je de rest van het jaar. Met kerst kun je muziek
maken, een spel doen, samen koken, samen de kerstpuzzels
oplossen. Of doe iets spiritueels: lees bijvoorbeeld
een kerstverhaal. Als je niet zonder kan, kijk dan
gericht naar iets dat inspireert: The Muppet Christmas
Carol of de klassieke film over Ebenezer Scrooge van
Charles Dickens, een kerstconcert, het kerstcircus. En
heb je het gevoel dat je zelfs dan toch teveel mist zonder
tv. Via www.uitzendinggemist.nl kun je programma’s
terug zien. Nà kerst.
Cadeaus geven omdat het kerstmis is
Heel veel kerstcadeaus (vazen, parfums, cd’s) verdwijnen
in januari naar rommelmarkten. Je kunt dat voorkomen
door geen cadeaus te geven. Er gaat niets boven jouw
oprechte aandacht, heus.
Hooggespannen verwachtingen
Verwacht dit jaar niet te veel van kerst. Dan zul je zien
dat het alleen maar mee kan vallen en het misschien wel
de mooiste kerst van je leven wordt.
Sigrid Coenradie
Remonstrants predikant in oosterbeek
Tom Mikkers
Algemeen secretaris van de Remonstrantse Broederschap

korte berichten
VRoUWEN tUSSEN
GELOVEN,
GELD & GROEN
De stichting Oecumenische Vrouwensynode (OVS)
organiseert op 24 en 25 maart 2012 voor de zesde keer
een vrouwensynode in Nederland. De OVS staat voor een
vergadering van vrouwen die vanuit een feministische
visie zich buigen over zaken in kerk en samenleving.
Deze bijeenkomst biedt een platform voor onderlinge
ontmoeting, krachtenbundeling en bezinning voor
groepen en individuele deelnemers. Het programma is
te vinden op de www.vrouwensynode.nl De Vrouwensynode
wordt gehouden op zaterdag 24 en zondag 25
maart 2012 in het WestCord hotel in Delft, tussen
polderland, natuurgebied en snelweg: een locatie die
het spanningsveld symboliseert tussen geloven, geld
en groen.
Opgave: www.vrouwensynode.nl
Voor vragen: info.ovsynode2012@gmail.com
LIEVER BONHOEffER
DAN HENDRIKSE
Vrijzinnigen vinden de Duitse theoloog Dietrich
Bonhoeffer een grotere inspiratiebron dan de atheïstische
dominee Klaas Hendrikse. Ook de Duitse theoloog
Albert Schweitzer scoort hoger dan de predikant uit
Zierikzee.
Dat is een voorlopige conclusie van het IKON-onderzoek
naar geloofsopvattingen in vrijzinnige kerken. De IKON
vroeg in hoeverre een aantal theologen een inspiratiebron
vormen voor iemands geloof. Hendrikse, bekend
van zijn boeken Geloven in een God die niet bestaat en
God bestaat niet en Jezus is zijn zoon, krijgt een cijfer
van 3,7 op een schaal van 1 tot 10. Bonhoeffer (1906-
1945) en Schweitzer (1875-1965) scoren hoger, maar
komen ook niet voorbij de helft: beide kregen een 5.
De IKON wil met het onderzoek bekijken hoe in de vrijzinnige
kerken tegen verschillende geloofsopvattingen
wordt aangekeken. Hoe kijken vrijzinnigen bijvoorbeeld
naar God? Leven de traditionele opvattingen over God
nog, of zijn het vooral spirituele en vrijzinnige opvattingen.
En hoe zit het met interreligieuze opvattingen?
De IKON roept leden van de vrijzinnige kerken op
mee te doen aan deze enquête, want hoe meer mensen
meedoen, hoe betrouwbaarder de resultaten worden.
De vragenlijst van het onderzoek is te vinden op http://
www.ikon.nl/onderzoek. Een papieren versie van de
enquête is aan te vragen via Erik Jan Tillema
(erikjan.tillema@ikon.nl of 06-51060539).
EEN STEm IN DE WIND
In mei stierf Sari van Hennik-Mosselman. Zij
laat een rijk oeuvre aan poëzie na. Deze werd in
verschillende bundels gepubliceerd en sierde een
enkele keer de titelpagina van AdRem, Voor Eigen
Kring en Kerkblad Remonstranten Rotterdam. We
hebben deze poëzie, in samen werking met Sari’s
dochter, in een bundel bijeengebracht. Met oog voor detail, in
observaties en ervaringen weet Sari haar poëzie een hogere
glans te geven. Dat maakt deze bundel zo bijzonder. Een
voorproefje:
meer van Galilea
Uw rijk kome
vanachter de heuvels
aan het stille meer
verschijnt langzaam de zon
staande aan het meer
voel ik – in de stilte
Gods adem langs mij gaan
De remonstranten richten zich in 2012 op het jaarthema ‘Uw rijk kome’. In september 2011 verscheen
‘Alleen de hond leeft in het hier en nu’ geschreven door Koen Holtzapffel. Dit essay gaat over onze gerichtheid
op de komst van het Koninkrijk Gods en de trend in onze tijd om in het hier en nu te leven. In 2012
komen er nog twee boeken uit. In februari 2012 verschijnt het boek ‘Heilig. Gewoon nu’ van Bert Dicou
en Sigrid Coenradie, met fotocollages van Rob Becker. In dit boek portretten van bekende en minder
bekende mensen die dat ‘Rijk Gods’ wat dichterbij brengen. In het voorjaar van 2012 komt vervolgens het
boek ‘Het vrije woord. Religie en politiek in domineesland’ uit door Joost Röselaers en Fernand van Dijk.
Een gesprek met theologen en opiniemakers over religie en politiek in onze tijd.
Beraadsdag
Meer informatie op www.grafikal.nl en www.letterlijkuniek.nl
Zij kalligrafeert oorkonden e.d., maar maakt ook expressief werk met bijbelteksten als uitgangspunt.
De afbeelding op de voorkant is van letterkunstenaar Gerda Drop uit Alphen a/d Rijn.
Kom ook naar de Remonstrantse Beraadsdag, die op 10 maart 2012 in Amsterdam plaatsvindt
in de Nieuwe Liefde. Speciale gast is dichter-theoloog Huub Oosterhuis.
Meer informatie over publicaties en activiteiten in 2012 op www.remonstranten.org
REM_kerstkaart 2011_A5 liggend.indd 1 16-11-11 14:15
De Commissie tot de Zaken van de Remonstrantse Broederschap wenst u
een gezegend Kerstfeest
en alle voorspoed in 2012 !
voor een vrij en verdraagzaam christendom
REM_kerstkaart 2011_A5 liggend.indd 2 16-11-11 14:15
De bundel Een stem in de wind verschijnt eind november dit
jaar. Het boekje is op zondag voor en na de dienst te koop bij
de boekentafel in de Remonstrantse Gemeente Rotterdam.
Of bestel via nachenius.debijll@telfort.nl. Prijs: 10 euro via
de boekentafel; 12 euro incl. verzendkosten. Meldt u bij uw
bestelling uw naam, adres en het aantal bestelde dichtbundels.
Het bedrag kunt u overmaken op rekening 504017136 t.n.v.
J.G. de Bijll Nachenius-Sterkenburg onder vermelding van
Een stem in de wind. We verzenden uw bestelling na ontvangst
van betaling. Een stem in de wind, ISBN 978-90-9026379-3.
Joke de Bijll Nachenius-Sterkenburg
jaargang 22 nr. 20 december 2011 19

het gezicht van...
Carolien
Sieverink
is ze het jongste lid van de Remonstrantse Broederschap?
Wie zal het zeggen, het zou zo maar kunnen.
Carolien Sieverink is 25 lentes jong, lid van de gemeente
Utrecht en van jongerengemeente Arminius en student
aan het remonstrants Seminarium. ‘Even niet te serieus
graag, laat mij nog maar even rondhuppelen’.
20 adrem remonstrants maandblad
Theologie ‘Ik ben opgegroeid in Venlo in een hervormd
gezin, maar mijn ouders gingen niet meer naar de kerk.
De keuze van scholen was beperkt in het Zuiden, ik heb
op een Vrije en een katholieke school gezeten. Theologie
ben ik daarna gaan studeren uit interesse, niet zozeer om
dominee te worden. In die opleiding kwam mijn belangstelling
voor talen, geschiedenis en psychologie samen.
In Utrecht heb ik eerst de algemene opleiding Theologie
gedaan en daarna een master Geestelijke Verzorging. Mijn
stage in het AMC vond ik heel zwaar. Wilde ik wel predikant
worden? En ik kwam erachter dat ik dat vak zeker niet
binnen de PKN wilde uitoefenen. Er volgde een tijd van
‘kerkshoppen’ en een opleiding tot eerstegraads docent
Levensbeschouwing aan de lerarenopleiding.
LAAt MIJ NoG MAAR
EVEN RoNDHUPPELEN!
Remonstranten ‘Toevallig kwam ik in Utrecht bij
een doopdienst van Heine Siebrand terecht, daar brak
het licht door. Ik volgde een gespreksgroep bij hem, heb
daarna opgezegd bij de PKN en ben lid geworden bij de
remonstranten in Utrecht. Mij trof de oprechtheid van de
mensen die ik ontmoette. Er is geen keurslijf, we hoeven
niet hetzelfde te geloven en je wordt niet weggelachen
als je iets anders gelooft, heerlijk! Ik werd student op het
Seminarium, een opleiding die ik er nu voor de helft op
heb zitten. De vakken godsdienstpedagogie en pastorale
psychologie liggen me goed, maar met dogmatiek en
systematische theologie heb ik weinig. Mijn eindscriptie
gaat dan ook over de godsdienstige ontwikkeling van
kinderen volgens Johanna Klink. Preken vind ik ook leuk,
tot nu toe alleen nog voor medestudenten.
Op 18 december hebben we met vier studenten een
preekbeurt van de hoogleraar overgenomen in Delft.
Spannend, om dan voor het eerst voor te gaan in een
kerkdienst. Over een jaar ben ik klaar. Na 7 jaar studie
is het wel voor even genoeg. Ik heb behoefte aan luchtigheid,
humor, niet altijd serieus en bewust bezig zijn. Ik
ben nog niet toe aan domineeschap, laat mij eerst maar
een tijdje stewardess worden of zo!’
muziek ‘Ik speel al vanaf mijn zesde viool, ik wilde
doen wat mijn zus ook deed. Maar die snerpende hoogste
snaar vond ik vreselijk. Op mijn twaalfde mocht ik eindelijk
overstappen naar altviool. Die heeft een prachtige
warme klank. Bach is een grote inspiratiebron, vaak heb
ik de Mattheus Passion uitgevoerd. Ik speelde op de
middelbare school al in het Utrechts Studenten Koor - en
Orkest (USKO). Dat doe ik nog steeds. Daarnaast speel ik
af en toe in een orkest in Venlo, in Bachcantate-diensten
en in twee strijkkwartetten.’ •
Michel Peters
coördinator communicatie bij de remonstranten