geschiedenis van de eerste feministische golf in België - pdf - RoSa

De verzuiling voorbij
2 © RoSa vzw
De verzuiling voorbij
Een transnationale ‘verweven’ geschiedenis van de
eerste feministische golf in België
Julie Carlier
Julie Carlier is postdoctoraal onderzoeker van het FWO-Vlaanderen, verbonden
aan de Vakgroep Geschiedenis van de Universiteit Gent. Op 17 mei 2010 promoveerde
zijn bij prof. dr. Gita Deneckere op het proefschrift Moving beyond
boundaries. An entangled history of feminism in Belgium, 1890-1914. Dit artikel
is gebaseerd op haar (onuitgegeven) proefschrift.
“The popular idea that Belgian women were backward in comparison
with their northern neighbors or women in other Western countries
– expressed repeatedly in the Belgian scholarly literature – […]
seems questionable. Getting the vote in 1948 is not a sufficient argument,
and can easily be countered with Dutch women’s late and very
partial economic independence. There are both striking differences
– for instance in political culture – and important similarities between
the trajectories that women in both countries have gone through,
including the fact that activists from abroad […] exerted a decisive
influence on the countries’ women’s movements.” 1
Het overheersende beeld van de eerste feministische golf in België is dat van een
laattijdige en gematigde beweging, die verzwakt werd door interne verdeeldheid
langs onoverbrugbare levensbeschouwelijke breuklijnen. Deze geschiedenis
wordt gekenmerkt door twee fundamentele uitgangspunten: een vrijwel exclusieve
focus op het nationale kader en het perspectief van de verzuiling. In dit
artikel wordt betoogd dat wanneer men deze twee invalshoeken verlaat, er een
totaal ander beeld verschijnt. Wanneer we de buitenlandse invloeden op het
Belgische feminisme en de transnationale netwerken waarin deze beweging was
ingebed, in rekening brengen, blijkt dat de gangbare opdeling in een gematigd,
zogenaamd ‘burgerlijk’-liberaal gelijkheids-feminisme, een socialistische vrouwenbeweging
die de klassenstrijd liet primeren op vrouwenemancipatie en een
katholiek verschil-feminisme, niet langer houdbaar is.
Voorbij partijpolitieke etiketten en onderliggende
tegenstellingen: een ‘verweven’ geschiedenis
Volgens de bestaande historische literatuur was het Belgische feminisme van
de eerste golf een laattijdige en gematigde beweging, die ontstond in liberale
milieus, maar al snel ten prooi viel aan politieke recuperatie door de socialistische
en de (conservatieve) katholieke partij. 2 Dit proces van ‘verzuiling’ zou
geleid hebben tot een fundamentele interne verdeeldheid van de feministische
beweging langs partijpolitieke lijnen. 3 De Nederlandse historici Mieke Aerts en
Myriam Everard hebben echter grote vragen bij deze analyse: “Thus far, Belgian
historiography seems to […] regard […] only one feminism, usually qualified as
bourgeois-liberal as authentic. Socialist and catholic women’s organisations are

disqualified as only party-politics […].” 4 Volgens hen is er
nood aan “a history of feminism that abandons party labels
as an interpretative scheme.” 5 Immers, zoals de Amerikaanse
historica Karen Offen betoogt, is feminisme een op zichzelf
staande kritische theorie, die niet gereduceerd kan worden
tot eender welke religie of politieke ideologie, of het nu katholicisme,
protestantisme, liberalisme of socialisme is. 6
Bovendien is de gangbare partijpolitieke driedeling van het
Belgische feminisme gebaseerd op een aantal onderliggende
veronderstelde tegenstellingen, die niet langer houdbaar
zijn: ‘burgerlijk’ feminisme versus de socialistische
vrouwenbeweging, feminisme versus katholicisme, en gelijkheid
versus verschil. Het onderscheid tussen ‘burgerlijk’
en socialistisch feminisme, uitgaande van een ideologisch
verschil tussen liberalisme en socialisme en op een klassenverschil
tussen burgerlijke dames en arbeidsters, is één
van de meest wijdverspreide en hardnekkige denkkaders in
de feministische historiografie. De Amerikaanse historica
Marilyn Boxer heeft echter recent het begrip ‘burgerlijk’ feminisme
ontmaskerd als een negentiende-eeuwse politiekstrategische
uitvinding van leidende socialisten, die daarmee
het feminisme trachtten te discrediteren. Dit concept
werd kritiekloos overgenomen in de historiografie, terwijl er
in werkelijkheid geen sprake was van een onoverbrugbare
klassen- en ideologische kloof tussen de autonome en de
socialistische beweging voor vrouwenrechten: 7 “there was
more crossing of borders between feminism and socialism,
than the long-established image of the ‘hostile sisters’ would
lead us to suppose.” 8
We moeten niet enkel de relatie tussen feminisme en socialisme
herzien, maar ook die tussen feminisme en katholicisme.
Volgens de bestaande literatuur moest het Belgische
katholieke feminisme het onverenigbare verenigen: het
anti-feminisme van de Kerk en het streven naar vrouwenemancipatie.
9 Omdat ze de kerkelijke leer van de vrouwelijke
ondergeschiktheid aan de man moesten respecteren,
ontwikkelden katholieke feministen, volgens Eliane Gubin,
een feminisme van het verschil, dat de patriarchale maatschappelijke
orde niet ondergroef maar juist bestendigde. 10
De internationale literatuur toont echter aan dat men religieus
feminisme niet als een contradictio in terminis mag
beschouwen. In tegendeel, we moeten oog hebben voor
de complexiteit en ambivalentie van godsdienst als een
patriarchaal instituut en geloof als een inspiratiebron voor
zelfontplooiing en emancipatie. 11
Bovendien steunt de bestaande analyse van het katholieke
feminisme in België op een onhoudbare tegenstelling tussen
gelijkheids- en verschilfeminisme, waarbij men ervan uit gaat
dat enkel het eerste, belichaamd door de ‘burgerlijk’-liberale
strekking, authentiek zou zijn en tot echte emancipatie zou
leiden. 12 Gelijkheid-versus-verschil is een valse tegenstelling
– het tegenovergestelde van gelijkheid is ongelijkheid;
het tegenovergestelde van verschil is ‘hetzelfde/identitiek
zijn.’ Gelijkheid ontstaat als politieke eis net omdat er maat-
Uitgelezen, jrg.16, nr.4, vierde trimester 2010
schappelijk verschil bestaat. In het geval van de beweging
voor vrouwenrechten is de schijnbare tegenstelling tussen
gelijkheid en verschil gegrond in de historische associatie
van universele mensenrechten, burgerschap en individualiteit
met mannelijkheid. Daardoor hebben feministen, in de
woorden van de Amerikaanse historica Joan Scott, “only
paradoxes to offer”: ze eisen de inclusie van het verschil (de
vrouw) in naam van gelijkheid, of eisen gelijkheid in naam
van het verschil. 13
In plaats van te vertrekken van partijpolitieke etiketten en de
bovengenoemde tegenstellingen die daaraan ten grondslag
liggen, moeten we op zoek gaan naar de interne dynamiek
binnen de feministische beweging: wie identificeerde wie
als feminist, hoe evolueerden deze definities doorheen de
tijd en welke samenwerkingen en conflicten werden gegenereerd
door deze veranderingen. Deze interne dynamiek
van het Belgische feminisme kan niet vanuit een exclusief
nationaal kader bestudeerd worden, zoals tot nog toe het
geval was. Van bij de aanvang in de negentiende eeuw was
het feminisme een internationaal fenomeen, dat bijgevolg
niet geïsoleerd per land bestudeerd kan worden. Enkel een
transnationaal perspectief dat buitenlandse connecties en
politieke transfers – de migratie van politieke praktijken en
concepten over landsgrenzen heen – in rekening brengt, kan
recht doen aan de complexe geschiedenis van de Belgische
vooroorlogse beweging voor vrouwenrechten. De methode
van de ‘histoire croisée’ of ‘verweven geschiedenis’ is hier
het meest aangewezen. De aanpak van de ‘histoire croisée’
veronderstelt immers dat men zijn studieobject beschouwt
als het product van transnationale kruisbestuiving, waarbij
gangbare nationale denkkaders en etiketten in vraag moeten
worden gesteld. 14
Dankzij dit nieuwe perspectief komt een ‘verweven’ geschiedenis
aan het licht, die drie basisveronderstellingen in de
bestaande historiografie over het Belgische feminisme van
de eerste golf fundamenteel ondergraaft. Ten eerste, het
gebruik van partijpolitieke etiketten als interpretatiekader en
de overtuiging dat de doorslaggevende scheidingslijn liep
tussen drie homogene politieke fracties – een ‘burgerlijk’liberale,
een socialistische en een katholieke. Ten tweede,
de veronderstelde gematigdheid van de feministische beweging
in België. En, ten derde, de reductie van de socialistische
vrouwenbeweging en het katholieke feminisme
tot producten van partijpolitieke recuperatie. Dit zal aangetoond
worden aan de hand van drie sleutelmomenten in
de geschiedenis van het Belgische feminisme, die bepaald
werden door transnationale kruisbestuiving over partijpolitieke
of levensbeschouwelijke grenzen heen. Ten eerste, het
ontstaan van de georganiseerde beweging voor vrouwenrechten
in de vroege jaren 1890. Ten tweede, het verzet van
een deel van de socialistische vrouwenbeweging tegen de
partijlijn na de eeuwwisseling. En, ten derde, de oprichting
van de katholieke vleugel van het Belgische feminisme.
Julie Carlier
3

De verzuiling voorbij
De ‘verweven’
ontstaansgeschiedenis van het
georganiseerde feminisme
Tot nog toe werd de Affaire Popelin
beschouwd als dé catalysator voor het
ontstaan van een beweging voor vrouwenrechten
in België. De weigering in
1888 om Marie Popelin (1846-1913), de
eerste vrouwelijke doctor in de rechten,
toe te laten tot de balie, maakte duidelijk
dat de emancipatie van de vrouw
via onderwijs op een grens gestoten
was: de enige overblijvende optie waren
wettelijke hervormingen. In 1892
richtten Popelin en haar medestanders
daarom de Ligue belge du droit des
femmes op, de eerste feministische
organisatie in België, die zichzelf politiek-‘neutraal’
noemde, maar die door
historici vaak als ‘burgerlijk’-liberaal
wordt getypeerd. In 1893 volgden
twee grotendeels onderbelichte socialistisch-feministische
verenigingen: de
Hollandsch-Vlaamsche Vrouwenbond,
opgericht door de Gentse socialistische
textielarbeidster Emilie Claeys
(1855-1943) en haar Nederlandse collega
Nellie Van Kol (1851-1930), en
de vrijwel onbekende Brusselse Union
pour la solidarité des femmes van Julia
van Marcke de Lummen.
Wat tot dusver over het hoofd werd
gezien, is de onderlinge verwevenheid
van de ontstaansgeschiedenis
van alle drie deze feministische organisaties,
via doorslaggevende invloeden
uit Nederland en Frankrijk.
In 1893, beweerde de Nederlandse
radicale feministe Wilhelmina Drucker
dat “al de Belgische vrouwenvereeni-
4 © RoSa vzw
Julia van Marcke de Lummen
gingen en bloc slechts kinderen zijn
van de Nederlandse moeder: de Vrije
Vrouwenvereeniging,” 15 eerste autonome
feministische organisatie in
Nederland, die zij had opgericht in
1888. Baanbrekend onderzoek van
Mieke Aerts en Myriam Everard heeft
aangetoond dat deze bewering enige
waarheid bevatte. De trigger voor het
ontstaan van het georganiseerde feminisme
in België was Drucker’s gecontesteerde
deelname aan een internationaal
socialistisch congres in
Brussel in 1891. Op dit congres werd
ze door prominente socialisten aangevallen
als de vertegenwoordigster
van een zogenaamde ‘burgerlijke’ en
dus vijandelijke kapitalistische vereniging.
Deze twist opende de Belgische
voorstanders van vrouwenrechten de
ogen – wat op het spel stond was de
legitimiteit van het feminisme. Marie
Popelin en haar medestanders vroegen
Drucker om raad in verband met de
oprichting van hun eigen feministische
organisatie en Emilie Claeys nodigde
haar uit om in Gent te komen spreken,
wat leidde tot een boost in het feministische
activisme van de socialistische
arbeidsters aldaar. 16
Naast deze politieke transfer vanuit
Nederland, speelde ook de Franse feminist,
Léon Richer een cruciale rol in
het ontstaan van de beweging voor
vrouwenrechten in België. In de vroege
jaren 1890 trachtte hij Marie Popelin
en Julia van Marcke de Lummen te
overtuigen om een Belgische evenknie
van zijn autonome Ligue française
pour le droit des femmes op te richten.
Onenigheid over ondermeer het vrouwenstemrecht,
leidde tot een breuk tussen
Popelin en van Marcke de Lummen
en de oprichting van twee verschillende
organisaties: de Ligue belge du
droit des femmes en de Union pour la
solidarité des femmes. Opvallend hierbij
is dat de Ligue slechts ten dele de
erfgenaam was van haar Franse voorbeeld.
In navolging van Léon Richer
volgden Popelin en haar medestanders
de ‘strategie van de kleine passen’,
waarbij ze voorrang gaven aan burgerrechten
voor de vrouw en de eis voor
vrouwenstemrecht uitstelden. Richer
zelf ontwikkelde echter veel nauwere
banden met de dames van de Union
pour la solidarité des femmes, en
steunde hun eis voor politieke rechten.
Deze Franse zogenaamde ‘burgerlijke’
feminist werd ere-voorzitter
van de Union, terwijl de Nederlandse
socialiste Nellie Van Kol tot voorzitster
werd verkozen. Niet lang daarna
sloten ook Brusselse arbeidsters zich
aan en trad de organisatie toe tot
de socialistische partij. Daarop besloot
Van Kol samen met Emilie Claeys om
een Nederlandstalige zusterorganisatie
op te richten: Hollandsch-Vlaamse
Vrouwenbond. 17
Binnen de complexe interacties van deze
twee politieke transfers werden de
grenzen van klasse, ideologie en partijpolitiek
voortdurend overschreden.
De ‘verweven’ ontstaansgeschiedenis
van het georganiseerde feminisme in
België ondergraaft dus volledig de veronderstelde
tegenstelling tussen een
zogenaamd ‘burgerlijk’-liberaal en een
socialistisch feminisme.
Deze vaststelling wordt bevestigd door
de analyse van het bredere transnationale
netwerk waarin deze Belgisch-
Frans-Nederlandse relaties ingebed
waren. Alle binnen- en buitenlandse
actoren betrokken in de ontstaansgeschiedenis
van de georganiseerde feministische
beweging in België, waren
verbonden met twee tot dusver onbekende
(internationale) verenigingen –
de Women’s Progressive Society en de
International Women’s Union – die gedeeltelijk
aansloten bij wat de Zweedse
historica Ulla Wikander een ‘Franse
stijl’ van feministisch internationalisme
heeft genoemd. 18 Deze Europese radicaal-feministische
beweging doorbrak
de grenzen van de partijpolitiek, aangezien
ze hoofdzakelijk gedragen werd
door niet-partijgebonden socialistische
of links-progressieve activisten die
de nadruk legden op de politieke en
vooral op de economische gelijkheid
van de vrouw. Een centraal actiepunt
voor deze links-radicale feministen was
hun verzet tegen de ongelijkheid op de
arbeidsmarkt en tegen de aparte wettelijke
bescherming (of inperking) van
vrouwenarbeid.

Het transnationale perspectief ondergraaft bijgevolg eveneens
de veronderstelde gematigdheid van het Belgische
feminisme – een typering gegrond in de gebruikelijke, maar
te eenzijdige, associatie van feministisch radicalisme met de
eis voor politieke rechten. De Ligue belge du droit des femmes
koos dan misschien wel voor een gematigde strategie
– door prioriteit te geven aan burgerlijke rechten en de vraag
naar vrouwenstemrecht uit te stellen – maar, net zoals hun
socialistische collega’s in België, namen deze politiek ‘neutrale’
feministen ook deel aan en identificeerden ze zich met
de radicale transnationale beweging van de ‘Franse stijl.’ 19
Een verdeelde socialistische
vrouwenbeweging na de eeuwwisseling:
het radicale feminisme van de Gentse
arbeidsters
Deze radicale feministische traditie werd ook voortgezet
door de Gentse socialistische vrouwenvereniging, waarmee
we aanbeland zijn bij de tweede casus: het verzet van de
Gentse socialistische arbeidsters tegen de partijlijn. Volgens
de bestaande literatuur was er in België, in de strikte zin van
het woord, geen socialistisch feminisme, althans niet meer
na de eeuwwisseling, toen de socialistische vrouwenbeweging
het streven naar vrouwenemancipatie ondergeschikt
maakte aan de klassenstrijd. 20
Tijdens de socialistische campagne voor algemeen enkelvoudig
stemrecht in 1901-1902, besloot de partij om de
eis voor vrouwenstemrecht – die deel uitmaakte van haar
programma – uit te stellen. Gevreesd werd immers dat
vrouwen katholiek zouden stemmen. Onder druk van de
mannelijke partijleiding partij aanvaardde zelfs de nationale
federatie van socialistische vrouwen dit intern verraad aan
de principiële socialistische eis van gelijkheid tussen de
geslachten. Na deze gedwongen keuze tussen partijtrouw
en feminisme, conformeerde de nationale leiding van de
socialistische vrouwenbeweging zich aan de dominante
(internationale) partijlijn, die stelde dat de klassenstrijd voorrang
had op vrouwenrechten en dat vrouwenarbeid apart
beschermd moest worden. Van dan af wees de federatie van
socialistische vrouwen elke samenwerking met zogenaamde
‘burgerlijke’ feministen af.
Het transnationale perspectief brengt echter aan het
licht dat deze partijpolitieke inkapse- ling van de socialistische
vrouwenbeweging slechts gedeeltelijk succesvol was.
De fundamentele scheidingslijn liep niet tussen socialistische
vrouwen en de zogenaamde ‘burgerlijk’-liberale feministen,
maar wel doorheen de socialistische vrouwenbeweging
zelf. Immers, de vrouwenvereniging van de socialistische
partij in Gent weigerde om haar feminisme op te offeren aan
het partijbelang. Onder leiding van de textielarbeider Karel
Beerblock (1854-1918) en zijn vrouw, verzetten de Gentse
socialistische vrouwen zich tegen het standpunt van hun
nationale federatie en van de mannelijke partijleiding. Ze
bekritiseerden de idee van een onoverbrugbare klassen- en
Uitgelezen, jrg.16, nr.4, vierde trimester 2010
ideologische kloof tussen socialistische vrouwen en ‘burgerlijke’
feministen: “voor de feministen bestaan geen standen,
rijke en arme vrouwen worden hunne rechten ontzegd.” 21
Deze arbeidsters identificeerden zich met de feministische
beweging, ongeacht partijpolitieke of ideologische verschillen:
“Doordringen wij ons van de groote noodzakelijkheid
dat al de Feministen moeten één zijn. […] Wij kennen geen
katholieken, protestanten, vrijdenkers, liberalen, socialisten,
demokraten. Voor alles zijn wij Feminist, omdat van opvatting
over de gelijkheid van het mensch zijn de redding
uitgaat.” 22 Ze bleven trouw aan het radicale feminisme,
dat door Wilhelmina Drucker in Gent werd geïntroduceerd
in de vroege jaren 1890, en ontwikkelden nauwe banden
met de Nederlandse autonome Vereeniging ter behartiging
van de belangen der Vrouw. De leidende figuren van deze
Rotterdams organisatie, Martina Kramers (1863-1934) en
Marie Rutgers-Hoitsema (1847-1934), waren linkse feministes
uit de middenklasse, die deel uitmaakten van het radicale
Europese netwerk van de ‘Franse stijl’. Gesteund door hun
Nederlandse vriendinnen, verzetten de Gentse socialistische
arbeidsters zich ten stelligste tegen de aparte wettelijke
bescherming of inperking van vrouwenarbeid. 23 De Gentse
socialistische vrouwenvereniging was dus allerminst een
product van partijpolitieke recuperatie. 24 Het voortbestaan
van de radicale feministische traditie binnen de Gentse
vleugel van de socialistische vrouwenbeweging toont aan
dat partijpolitieke etiketten de diverse ladingen van het
Belgische feminisme niet kunnen dekken.
Een Belgisch ‘petekind’ van het Franse
katholieke feminisme, 25 geboren dankzij
de Ligue belge du droit des femmes.
Op een vergelijkbare manier en in nog belangrijkere mate,
weerlegt de ‘histoire croisée’ van het ontstaan van het
Belgische katholieke feminisme de veronderstelling van
politieke inkapseling. Anders dan de socialistische vrouwenbeweging
was Le Féminisme Chrétien de Belgique (1902)
immers een autonome organisatie – vrij van partijpolitieke
(of zelfs klerikale) bevoogding – die niet geworteld was in de
katholieke zuil, maar in transnationale feministische connecties
over de levensbeschouwelijke grens heen. De organisatie
van de katholieke fractie van de Belgische feministische
beweging was het resultaat van een politieke transfer vanuit
Frankrijk, bewerkstelligd door de vrijdenkende leiding van
de politiek ‘neutrale’ Ligue belge
du droit des femmes.
Louis Frank
De oprichtster en voorzitster
van Le Féminisme Chrétien de
Belgique, Louise Van den Plas
(1877-1968) werd geïntroduceerd
tot het feminisme via het boek Le
Grand Catéchisme de la femme
van de hand van Marie Popelin’s
belangrijkste medestander, de advocaat
Louis Frank (1864-1917).
Julie Carlier
5

De verzuiling voorbij
Hoewel ze het eens was met Frank’s voornaamste eisen,
ontbrak er volgens haar een religieuze inspiratie aan dit politiek-‘neutrale’
feministische project. Dankzij de Ligue belge
du droit des femmes kwam ze vervolgens in contact met
de Franse katholieke organisatie, die ze als voorbeeld zou
nemen voor haar eigen Belgische vereniging: Le Féminisme
Chrétien de France, opgericht in 1896 door Marie Maugeret
(1844-1928) en Marie Duclos (?-1907). In 1899 woonde Van
den Plas een lezing van Duclos voor de Ligue in Brussel bij,
waarna ze het plan opvatte om een Féminisme Chrétien de
Belgique op te richten, “suivant les principes du Féminisme
Chrétien de France.” 26
Deze politieke transfer vanuit Frankrijk, was geen onvoorzien
gevolg, maar eerder het resultaat van een bewuste
strategie van Marie Popelin en haar collega’s. Ondanks
hun nauwe banden met de vrijdenkersbeweging, zagen zij
immers het belang in van katholieke steun voor de beweging
voor vrouwenrechten in een land dat gedomineerd
werd door deze godsdienst. De Ligue belge du droit des
femmes trachtte daarom met opzet de oprichting van een
Belgische evenknie van Le Féminisme chrétien de France te
stimuleren: “Catholique convaincue et féministe non moins
convaincue [Marie Maugeret] s’est de longtemps donné
pour but d’opérer entre le parti cathlique et le féminisme un
rapprochement que beaucoup croyaient impossible […]. Les
femmes catholiques de France nous ont donné un exemple
que nous souhaiterions vivement de voir imiter par celles
de Belgique.” 27 De banden tussen de Belgische politiek-‘neutrale’
en de Franse katholieke feministen gingen zelfs verder
dan loutere politieke berekening en ontwikkelden zich tot
een vriendschapsrelatie: “de communes convictions féministes
avaient lié d’amitié Marie Maugeret et Marie Popelin,
si dissemblables qu’elles fussent être.” 28
Deze ‘verweven’ ontstaansgeschiedenis van het Belgische
katholieke feminisme, toont aan dat de levensbeschouwelijke
breuklijn allerminst onoverbrugbaar was, zoals tot dusver
werd aangenomen. Le Féminisme Chrétien de Belgique
definieerde zichzelf als een apart maar integraal deel van
de feministische beweging en werd ook als dusdanig erkend
door de Ligue belge du droit des femmes, en door de
Gentse socialistische vrouwenvereniging. 29 Deze onderlinge
erkenning vormde de basis voor gemeenschappelijke campagnes
van feministes van alle strekkingen die leidden tot de
belangrijkste vooroorlogse overwinningen op wettelijk vlak,
met name het onderzoek naar het vaderschap (1908), stemrecht
en verkiesbaarheid voor de werkrechtersraden (1910).
De wederzijdse feministische identificaties en gemeenschappelijke
acties bewijzen bovendien ook dat het niet
zomaar kan worden afgeschreven als een toe-eigening door
een patriarchale religie. De ideologie van Le Féminisme
chrétien de Belgique weerspiegelde de transnationale ‘verweven’
oorsprong van deze organisatie. Het katholieke
feministische project combineerde het programma van de
politiek ‘neutrale’ strekking met het katholieke geloof en
6 © RoSa vzw
stemde deze twee inspiratiebronnen op elkaar af. Enerzijds
werd de niet-confessionele feministische eis voor gelijkheid
tussen man en vrouw in het huwelijk enigszins afgezwakt om
te zorgen dat de katholieke leer met betrekking tot de autoriteit
van het mannelijke gezinshoofd – in sterk ingeperkte zin
– gerespecteerd bleef. Anderzijds importeerden katholieke
feministen ook moderne en progressieve noties van zelfontplooiing
en emancipatie in het katholieke geloof.
De katholieke vertaling van het feministische gedachtegoed
behelsde dan wel een nadruk op de primordiale rol van de
vrouw als moeder, maar deze focus op het verschil tussen
mannen en vrouwen, sloot geenszins pleidooien voor gelijke
rechten voor vrouwen als autonome individuen uit. 30 Het
katholieke feminisme kan dus niet gereduceerd worden tot
een verschilfeminisme, dat een onvermijdelijke bestendiging
vormde van de patriarchale orde, in tegenstelling tot
het zogenaamd ‘burgerlijk’-liberale gelijkheidsfeminisme dat
als enige tot emancipatie zou leiden. Alle feministen, niet
enkel de katholieken, gebruikten regelmatig maternalistische
argumenten om hun eisen voor gelijke rechten kracht bij te
zetten. Ze eigenden zich het dominante discours over de
rol van de vrouw in het gezin toe en gebruikten het als een
wapen in hun feministische strijd. Ze wezen op de moraliserende
rol van de vrouw
in de samenleving als
een verlengstuk in de
publieke sfeer van haar
zorgende moederrol
in de private sfeer. In
de woorden van Marie
Popelin: “Que nos adversaires
cessent de
nous répéter: ‘la place
de la mère est au foyer!’
La formule est devenue
trop étroite aujourd’hui,
puisque déjà s’annonce
la mère dans l’humanité.”
31
Marie Popelin
Deze drie casussen tonen aan dat het Belgische feminisme
van de eerste golf niet gereduceerd kan worden tot een
verhaal van drie tegengestelde politieke fracties, waarvan er
slechts één, de gematigde, ‘burgerlijk’-liberale stroming, een
authentiek feministisch project vertegenwoordigde en de
twee andere, de socialistische en de katholieke vleugels, louter
producten waren van partijpolitieke of religieuze recuperatie.
Enkel het transnationale perspectief kan de onderlinge
verwevenheid van politiek-‘neutraal’ en socialistisch feminisme,
ingebed in een radicaal transnationaal netwerk, aan
het licht brengen. De transnationale kruisbestuiving waaruit
het katholieke feminisme in België ontstond, geeft aan dat
we de veronderstelling van een inherente en onoverkomelijke
tegenstelling tussen feminisme en religie achter ons
moeten laten. Belgische feministen van de eerste golf, zelfs
de vrijdenkende en sommige socialistische, hadden geen

enkele moeite om te erkennen dat hun
katholieke collega’s niet minder feministisch
waren dan zijzelf. Dit nieuwe
historische inzicht zou een vruchtbare
bijdrage kunnen leveren aan het hedendaagse
debat omtrent de islam en
vrouwenemancipatie, een debat dat al
te vaak in dezelfde reductionistische
termen wordt gevoerd.
(Endnotes)
1 Francisca de Haan, ‘Netherlands, Belgium
and Luxembourg’, in: Encyclopedia of Women
in World History. Volume 3. Bonnie Smith ed.,
Oxford: Oxford University Press, 2008, 333.
2 Eliane Gubin, ‘Les courants féministes en
Belgique’, in: Ginette Kurgan-Van Hentenryck
(ed.), Laboratoires et réseaux de diffusion des
idées en Belgique (XIXe-XXe siècles) (Bruxelles:
Editions de l’Université de Bruxelles, 1994),
44-47; Eliane Gubin, ‘Du politique au politique.
Parcours du féminisme belge (1830-1914)’,
Revue Belge de Philologie et d’Histoire, 77 (1999)
2, 370.
3 Eliane Gubin, ‘Le féminisme belge avant 1914.
De l’instruction à l’émancipation’, in: Lieux de
femmes dans l’espace publique 1800-1930. Actes
du colloque à l’Université de Lausanne 11-12 nov.
1991. Monique Pavillon and François Vallotton
eds., Lausanne: Presses universitaires romandes,
1992, 157-158; Eliane Gubin, ‘Féminisme et société
en Belgique avant 1914’, Cahiers Marxistes,
(1993) 191, 25-26.
4 Mieke Aerts en Myriam Everard, ‘Forgotten
Intersections. Wilhemina Drucker, Early Feminism
and the Dutch-Belgian connection’, Revue Belge
de Philologie et d’Histoire, 77 (1999) 2, 446.
5 Ibidem.
6 Karen Offen, European Feminisms, 1700-1950.
A political history. Stanford: Stanford University
Press, 2000, 22.
7 Marilyn Boxer, ‘Rethinking the Socialist
Construction and International Career of the concept
of “Bourgeois Feminism”, American Historical
Review, 112 (2007) 1.
8 Sylvia Paletschek en Bianka Pietrow-Enker,
‘Women’s Emancipation Movements in Europe
in the Long Nineteenth Century: Conclusions’,
in: Women’s Emancipation Movements in the
Nineteenth Century. A European Perspective.
Uitgelezen, jrg.16, nr.4, vierde trimester 2010
idem eds., Stanford: Stanford University Press,
326.
9 Eliane Gubin, Valérie Piette en Cathérine
Jacques, ‘Les féminismes belges et français
de 1830 à 1914: une approche comparée’, Le
Mouvement Social, (1997) 178, 64.
10 Eliane Gubin, ‘Genre et citoyenneté en
Belgique (1885-1921)’, in: La politique des droits.
Citoyenneté et construction des genres aux 19e et
20e siècle. Hans Ulrich Jost, Monique Pavillon en
François Vallotton eds., Paris: Kimé, 1994, 69.
11 Ann Taylor Allen, ‘Religion and gender in
Modern German History. A historiographical perspective’,
in: Gendering Modern German History.
Rewriting Historiography Karen Hagemann en
Jean Quataert eds., New York: Berghahn Books,
2007, 190-196.
12 Mieke Aerts, ‘Politiek die verschil maakt.
Een uitdaging van en aan het feminisme’, in:
Boeiende beelden. Feministische en christelijke
visies op de mens als vrouw en man Catharina
Halkes, Vefie Poels en Dorry De Beijer eds.,
Nijmegen-Baarn: Katholiek Studiecentrum-
Katholieke Raad voor Kerk en Samenleving,
1992, 62-74.
13 Joan Scott, Only paradoxes to offer. French
feminists and the rights of man, Boston: Harvard
University Press, 1996. Zie ook: Joan Scott,
‘Deconstructing Equality-versus-Difference: or,
the Uses of Poststructuralist Theory for
Feminism’, Feminist Studies, 14 (1988) 1, 33-50.
14 Michael Werner and Bénédicte Zimmermann,
‘Beyond Comparison: Histoire croisée and the
Challenge of Reflexivity’, History and Theory, 45
(2006) 1, 30-50.
15 Mieke Aerts en Myriam Everard, ‘Forgotten
intersections. Wilhemina Drucker, Early Feminism
and the Dutch Belgian connection’, Belgisch
Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 77
(1999) 2, 440.
16 Idem, 440-478; Mieke Aerts, ‘Feminism from
Amsterdam to Brussels: Political Transfer as
Transformation, European Review of History, 12
(2005) 2, 367-382.
17 Julie Carlier, ‘Forgotten transnational connections
and national contexts. An entangled history
of the political transfers that shaped Belgian feminism,
1890-1914’, Women’s History Review, 19
(2010) 4, 503-522.
18 Ulla Wikander, ‘International Women’s
Congresses, 1878-1914. The controversy over
equality and special labour legislation’, in:
Rethinking Change. Current Swedish Feminist
Research. Maud Edwards et al., Uppsala: HSFR,
1992, 11-36.
19 Julie Carlier, ‘A forgotten instance of women’s
international organizing. The transnational networks
of the Women’s Progressive Society (1890)
and the International Women’s Union (1893-
1898)’, in: Gender History in a Transnational
Perspective. Biographies, Networks, Gender
Orders. Oliver Janz en Daniel Schönpflug eds.,
New York: Berghahn Books (forthcoming).
20 Eliane Gubin, ‘Les courants féministes en
Belgique’, 46; Eliane Gubin, Valérie Piette en
Cathérine Jacques, ‘Les féminismes belges et
français de 1830 à 1914’, 63.
21 ‘Verslag over de vrouwenbeweging in
Vlaanderen. Voorgedragen door Karel Beerblock,
afgevaardigde van de vrouwenvereeniging bij de
socialistische partij te Gent aangesloten’, La ligue,
10 (1902) 4, 127-128 (Actes de la conférence
féministe internationale). Zie ook: Esther, ‘De
vrouwenvraag en het socialisme’, De Stem der
Vrouw, 4 (1903) 7, 2.
22 K. Beerblock, ‘Mr Ivan Martinoff over het feminisme’,
De Stem der Vrouw, 4 (1903) 8, 3.
23 Zie ondermeer: brieven van Karel Beerblock
aan Martina Kramers en Marie Rutgers-Hoitsema,
1902-1903, Amsab, Klein Archief, brievenboek
van Karel Beerblock, 366/00004; ‘Briefwisseling’,
De Stem der Vrouw, 4 (1903) 2, 6-7; Esther, ‘Vr
ouwenarbeidsbescherming’, De Stem der Vrouw,
4 (1903) 4, 2-4; Esther, ‘Wettelijke bescherming
der vrouwen’, De Stem der Vrouw, 4 (1903) 6, 5-
6; 4 (1903) 7, 5-6.
24 In 1907 greep de Gentse partijleiding in en
werd de socialistische vrouwenvereniging onder
strikte controle geplaatst. Van dan af werd ook
deze groep gedwongen om de partijlijn te volgen,
zie: Esther, ‘Ingezonden’, Evolutie, 16 (1908)
14, 112.
25 Louise Van den Plas, ‘In memoriam: Marie
Maugeret’, Le Féminisme Chrétien de Belgique,
19 (1928) 8, 114.
26 Louise Van den Plas, ‘Quelques souvenirs de
vingt ans d’efforts’, Le Féminisme Chrétien de
Belgique, 13 (1922) 6, 83-84.
27 Marie Popelin, ‘Les congrès féministes de 1900’,
La Ligue, 8 (1900) 3, 49-50.
28 Louise Van den Plas, ‘In memoriam: Marie
Maugeret’, 113. Zie ook het in memoriam voor
Marie Duclos in het blad van de Ligue belge du
droit des femmes: ‘Nécrologie’, La Ligue, 15
(1907) 2, 89-90.
29 ‘Interview de Mlle Louise Van den Plas’, Le Petit
Belge, 29 Augustus 1905; J.B., ‘Bibliographie’, La
Ligue, 11 (1903) 1, 32; Portia, ‘Twee voordrachten
over het feminisme’, De Stem der Vrouw, 4
(1903) 1, 4-5.
30 Louise Van den Plas, Aux catholiques belges.
Pourquoi les chrétiens doivent être des féministes,
Brussel: Oscar Schepens & Cie, 1904.
31 Marie Popelin, ‘Notre assemblée générale annuelle’,
La Ligue, 6 (1898) 1, 9.
Julie Carlier
7