Prof. dr. Valerie Frissen: 'Je moet onzeker durven te zijn!' - TNO

Foto: Witho Worms
Prof. dr. Valerie Frissen:
10 TNO magazine december 2005 TNO Informatie- en Communicatietechnologie

‘Je moet
onzeker
durven
te zijn!’
Personalia
Werkzaam bij: TNO Informatie- en Communicatietechnologie,
Delft, hoofd afdeling ‘ICT & Policy’
Geboren op: 20 februari 1960 in Puth bij Schinnen
(Limburg)
Eindexamen: 1978: gymnasium alpha, Coriovallum
College Heerlen
Studie: 1978-1987: culturele antropologie/communicatiewetenschap,
Katholieke Universiteit
Nijmegen
Promotie: 1992: ‘Veelkijken als sociaal handelen’
– over het verschijnsel televisiekijken in Nederland.
Katholieke Universiteit Nijmegen.
Loopbaan: 1991-1999: universitair docent afdeling
Communicatiewetenschap, Universiteit van
Amsterdam
Bij TNO in dienst: september 1999 als senior onderzoeker/adviseur
bij TNO Strategie, Technologie
en Beleid, Delft; hoofd van het team ‘ICT en sociale
verandering’
Hoogleraar: sinds augustus 2003 bijzonder hoogleraar
‘ICT en Sociale verandering’ (0,2 fte) bij
de faculteit Wijsbegeerte, Erasmus Universiteit
Rotterdam
Burgerlijke staat: sinds 1993 getrouwd met Gertjan
van Dijk (schrijver van ‘Het geloof der vaderen;
de denkwereld van de bevindelijk gereformeerden’
en de roman ‘De openbaring aan Hendrik Vis’)
Kinderen: Simone (12) en Sara (7)
Hobby’s: koken, tafelen en luieren
valerie.frissen@tno.nl
‘Er is een grote, onrustbarende
hang naar zekerheid. Kortzichtig-
heid en instrumenteel denken
vieren hoogtij: een verkapte
vorm van het zoeken naar zeker-
heid. Hopelijk is het een voorbij-
gaand tijdverschijnsel, want de
meeste potentie voor creativiteit
en innovatie zit juist in onzeker-
heid.’
Aan de binnenkant van haar kamerdeur
bij TNO Informatie- en Communicatietechnologie
in Delft is de krantenkop
Het procesdenken van managers berooft de wereld
van zijn bezieling geplakt. Prof. dr. Valerie
Frissen is begin dit jaar verhuisd naar deze
locatie in Delft en bekleedt nu de functie van
hoofd van de afdeling ‘ICT & Policy’. Ze kwam
bij het voormalige TNO Strategie, Technologie
en Beleid vandaan. Ze heeft natuurlijk ook
haar Japanse geest mee genomen, die ze jaren
geleden heeft gekregen van haar partner Gertjan
van Dijk. Het is een houten ei, zo’n tien
centimeter hoog met een brutaal, wat boos
kijkend gezicht erop geschilderd. Japanners
denken dat je – doordat je die geest bij je hebt
– ook die geest kunt bezweren.
Waarom heb je die tekst op je deur gehangen?
‘In grotere organisaties zie je op managementniveau
een steeds grotere scheiding ontstaan
tussen de operationele proceskant en de
inhoudelijke kant. Op zich is dat wel logisch,
maar als het operationele proces te dominant
wordt, kan dat er toe leiden dat mensen vooral
met de buitenkant en de processen bezig zijn
en niet meer met de inhoud. Ik heb die krantenkop
uit NRC Handelsblad zo hangen dat ik
hem goed kan zien. De tekst Procesdenken van
managers berooft de wereld van zijn bezieling
moet vooral een reminder voor mijzelf zijn. Ik
wil namelijk graag die bezieling vasthouden,
want anders kom ik te veel op afstand van de
werkvloer te staan.’
Doe je zelf nog onderzoek?
‘Nauwelijks. Wat ik vooral probeer, is – bij de
projecten waarmee ik veel affiniteit heb – om
een inspirerende rol te spelen en mee te denken
in cruciale fases van het onderzoek. Mijn
inhoudelijke input in projecten zit nu vooral
op het vlak van inspiratie, spiegelen, kwaliteitbewaking,
het begeleiden van mijn aio’s en
andere wetenschappelijke activiteiten. Verder
geef ik ook veel lezingen over de maatschappelijke
gevolgen van ICT. Door de reacties van
het publiek krijg ik weer nieuwe ideeën en gevoel
voor wat er speelt in de buitenwereld. Dat
breng ik dan weer in op mijn werk.’
Waar is in grote lijnen de afdeling ‘ICT & Policy’
mee bezig?
‘De kern van het werk dat wij in de afdeling
doen is in feite innovatiebeleid en de rol van
ICT daarbij. Wij richten ons ook vaak op de
wat langere termijn, en de meer strategische
beleidsvraagstukken. Een groep is met name
bezig met de maatschappelijke implicaties van
ICT. We doen veel werk dat je kunt schuiven
onder de noemer “innovatie in de publieke
sector”. We doen hier bijvoorbeeld projecten
die liggen op het terrein van “ICT en onderwijs”,
“ICT en zorg” en “ICT en sociale ongelijkheid”.
We kijken ook naar: hoe raakt ICT nu
ingebed in de samenleving, wat doen mensen
er mee... of er niet mee; waarom wel, waarom
niet. Of... doen ze er iets mee wat helemaal
niet voorzien was en wat zijn daarvan de implicaties
voor beleid. In vergelijking met vijf
jaar geleden is ICT gemeengoed geworden. Dat
heeft tot allerlei prachtige innovaties geleid,
maar er doen zich ook effecten voor die minder
prettig zijn. Zo is de opkomst van bepaalde
terreurorganisaties ook een successtory van de
netwerksamenleving!
Een tweede groep is bezig met de economische
beleidsvraagstukken rondom ICT. En het
derde terrein waarop we actief zijn, is beleid
dat te maken heeft met media en met de sector
die ook wel de “creatieve sector” wordt genoemd.
Denk aan de creatieve sector als motor
voor economische groei en innovatie. We werken
vooral voor de nationale en de Europese
overheid. Daarnaast doen we ook onderzoek
voor publieke organisaties zoals de publieke
omroep, OECD en Wereldbank.’
Je bent sinds augustus 2003 ook voor één dag
in de week bijzonder hoogleraar ‘ICT en Sociale
verandering’ bij de faculteit Wijsbegeerte van de
Erasmus Universiteit Rotterdam. Kun je dat goed
met het werk voor TNO combineren?
‘Gelukkig is er niet zo’n grote scheiding tussen
het werk in Delft en in Rotterdam, anders
zou het lastig worden. De projecten van aio’s
sluiten aan op werk dat we bij TNO doen. Ik
begeleid momenteel zes aio’s, waarvan drie
een nauwe verbinding hebben met mijn werk
bij TNO en de thematiek die ik in mijn oratie
heb uitgewerkt: de domesticatie van de digitale
wereld. Eén aio werkt aan een filosofisch
getint onderzoek en twee aio’s zijn bezig met
onderzoek naar nieuwe rollen van gebruikers
TNO Informatie- en Communicatietechnologie TNO magazine december 2005 11

ij ICT-innovatieprocessen. Eén van hen begeleid
ik samen met de universiteit van Twente.
De andere aio zit hier bij ons in Delft en doet
onderzoek naar de implicaties van nieuwe
rollen van gebruikers voor businessmodellen
voor breedband-dienstenontwikkeling.’
Waar moet ik dan aan denken?
‘Kijk, wat gebruikers met ICT doen, zorgt er
regelmatig voor dat traditionele economische
ketens – en de daarbij passende businessmodellen
– nogal op hun kop komen te staan.
Denk aan de opkomst van “peer tot peer” netwerken
– de P2P-netwerken – waar bestanden
worden uitgewisseld.’
Aha, zoals het onderling uitwisselen van muziekbestanden
via Kazaa?
‘Exact! Uitwisselen van muziek en film in die
P2P-netwerken is inmiddels een onomkeerbaar
proces. De eerste tekenen zijn er ook al
dat dit gaat gebeuren met voetbalwedstrijden.
De gebruiker is allang niet meer alleen een
passieve consument aan het eind van de keten,
maar is nu afwisselend producent, distributeur
of intermediair. De muziekindustrie heeft
eerst geprobeerd om deze ontwikkeling met
verouderde wetgeving te stoppen, maar dat
werkt natuurlijk niet. Met het “schuiven van
dozen” geld verdienen wordt in deze sectoren
steeds moeilijker, dus men is wel gedwongen
Favoriet project
Naar aanleiding van Kamervragen kreeg
Valerie Frissen in 2001 de opdracht van
het ministerie van Onderwijs, Cultuur en
Wetenschap om onderzoek te doen naar
kleinschalige maatschappelijke internetini-
tiatieven en wat die bijdragen aan ‘publieke
dienstverlening’. Voorbeelden daarvan zijn:
Ouders Online voor (toekomstige) ouders en
Maghreb.nl, een site die zich richt op vooral
jonge Marokkanen in Nederland. Frissen:
‘Dat zijn twee voorbeelden van al wat grotere
en succesvolle initiatieven. We hebben deze
projecten gevraagd: “Waar loop je tegenaan
en wat zijn de knelpunten?”; “Denk je dat
je over niet al te lange tijd het zult moeten
opgeven?” en “Moet de overheid daar iets
aan gaan doen?” Al die knelpunten kun je
bundelen onder de noemer: als de initiatie-
ven echt goed waren, dan gingen ze vaak
aan hun eigen succes ten onder. Denk aan
knelpunten als te weinig professionaliteit, te
weinig server-ruimte, te weinig technische
knowhow om de zaak echt goed draaiende
‘Veel gevolgen van ICT blijken
tamelijk onvoorspelbaar te zijn’
om alternatieve modellen te ontwikkelen. Het
succes van de iPod en iTunes van Apple is natuurlijk
een mooi voorbeeld. Door goed in te
spelen op die nieuwe ontwikkelingen is dit bedrijf
weer helemaal terug van weggeweest.’
Wat wil je nog bereiken op jouw vakgebied?
‘Voor mij is belangrijk dat wij ICT maatschappelijk
op een zo zinvol mogelijke manier
inzetten. Daarover adviseren wij ook onze
klanten. Dat kan betekenen dat we soms beleidsmakers
zullen afraden om te investeren
in ICT-innovaties, omdat ze de wisselwerking
tussen ICT-processen en sociale processen
onvoldoende begrijpen. Er is nog veel te weinig
oog voor de dynamiek in de samenleving
zelf en wat er aan de gebruikerskant allemaal
gebeurt. Voor de komende vijf jaar zijn er – in
onder meer de onderzoeken van de aio’s – genoeg
grondslagen gelegd om dit verder uit te
bouwen. Ik zou zelf graag hierin continuïteit
te houden. Interessant was dat ze vaak
helemaal niet zaten te wachten op over-
heidssubsidie, vanwege de administratieve
rompslomp die daar doorgaans mee gepaard
gaat.’
Op grond van het onderzoek is het minis-
terie toen gekomen met de zogenaamde
‘Digitale Pioniersregeling’. Zonder veel pa-
pierwerk konden internetpioniers maximaal
zo’n 20.000 euro subsidie krijgen om hun
knelpunten te lijf gaan. Frissen: ‘De beoor-
deling van die aanvragen gebeurde buiten
het ministerie om bij de Stichting Nederland
Kennisland. Geweldig om te zien wat er al-
lemaal borrelt en bruist op internetgebied in
ons land. Zonder enige steun verder van wie
dan ook gebeuren er zeer leuke en creatieve
dingen. Die cirkel is mooi afgemaakt omdat
we ook nog de opdracht hebben gekregen
om die regeling te evalueren. Mooi project,
omdat er interessante beleidsvragen in aan
de orde komen, die op creatieve manier zijn
vertaald in een nieuwe beleidsmaatregel.’
Prof. dr. Valerie Frissen:
willen waarborgen en verbreding willen zoeken
in grotere onderzoeksnetwerken. Daar ga
ik ook mijn energie insteken.’
Wat is je belangrijkste punt van zorg?
‘Na de dood van Pim Fortuyn wordt meer nagedacht
over wat beleid nu uiteindelijk echt
oplevert. Op zich is dat goed. De keerzijde
daarvan is echter dat we nu in een “meten
is weten”-ideologie zijn terechtgekomen,
waarin beleid alleen nog maar in termen
van prestatie-indicatoren wordt uitgedrukt.
Die instrumentele benadering is een veel te
beperkte manier om naar beleid te kijken.
Dat baart me zorgen. Daaraan gekoppeld hebben
we nu de terreur van de korte termijn:
het kortetermijndenken en op korte termijn
resultaten willen hebben. Het broodnodige
nadenken over beleidseffecten op langere
termijn komt in de verdrukking. Veel gevolgen
van ICT blijken tamelijk onvoorspelbaar
te zijn: ze zijn een andere kant opgegaan
dan we aanvankelijk dachten. Bij langere
termijn scenario’s blijft van belang, dat je ook
in onzekerheden moet durven denken. Er is
tegenwoordig een onrustbarende hang naar
zekerheid; hopelijk is dat een tijdverschijnsel.
In feite is dat hele instrumentele denken
en de kortzichtigheid een verkapte vorm van
het zoeken naar zekerheid. En dat terwijl de
meeste creativiteit en innovatiepotentie juist
zit in onzekerheid.’
Als je dit beroep niet had gehad wat zou je dan
gedaan hebben?
‘Vroeger wilde ik graag chefkok worden. Ik
heb er zelfs over gedacht om naar de hotelschool
te gaan. Chefkok is heel conceptueel.
Je moet een soort van visie hebben en die
werk je uit in prachtige en soms verrassende
menu’s met balans en goede contrasten
van smaken en kleuren. Een architect of een
industrieel ontwerper heeft hetzelfde conceptuele,
creatieve... Iets dergelijks zou ik willen
doen. De ontwerpkant trekt me wel meer dan
de vrije, wilde kunst.’
Dik Binnendijk
12 TNO magazine december 2005 TNO Informatie- en Communicatietechnologie