Kennisimperialisme. Kanttekeningen bij een beleidsadvies - Krisis

REIN DE WfLDE
Kenmsimperialisme
Kanttekeningen bij een beleidsadvies
In september vorig jaar stuurde de Adviesraad voor het Wetenschaps- en
Technologiebeleid (AWT) voor het eerst een 'adviserende brief aan de minister van
Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen over de alfawetenschappen. Hij had als kop
'Engagement in de geesteswetenschappen 1 . Ik citeer uit het persbericht waarin van
deze noviteit melding werd gemaakt:
'Er is te weinig kennis over de betekenis en doorwerking van ICT in onze cultuur.
Hierdoor mist Nederland kansen in belangrijke sectoren als telecommunicatie, multimedia
en. de uitgeverij. Alfawetenschappers kunnen dit gat opvullen, maar dan moeten
zij zich. wel anders opstellen."
De AWT doet via de minister ook enige suggesties. "Disciplines als letteren, geschiedenis,
filosofie of literatuurstudies'', zo vervolgt het persbericht,
'hebben veel te bieden op het gebied van ICT. Zij kunnen bijvoorbeeld onderzoeken wat
de verhaaktructuur is van een goede game, hoe digitale communities zijn in te zetten bij
inburgering en hoe sms'en ons taalgebruik verandert. Met dit soort kennis kan veel worden
gedaan. Bedrijven, kunnen bijvoorbeeld betere games ontwerpen en verkopen, overheden
kunnen andere manieren vinden om burgers effectief en aansprekend te bereiken/
Er is niets op tegen dat buitenstaanders zich bemoeien met de taken van de alfawetenschappen.
Het is zelfs een goed idee om periodiek te bezien wat alfa's te melden
hebben over ICT (of andere belangrijke technologieën), wat de waarde van hun. onderzoek
terzake is en wat daarin blinde vlekken zijn. Zo'n review van. het veld zou veelbelovende
lijnen van onderzoek naar (wat de AWT noemt) 'de betekenis en doorwerking
van ICT in onze cultuur' kunnen detecteren en deze onder de aandacht brengen 75
van beleidsmakers en niet te vergeten, van onderzoekers die de ontwikkeling en
impact van ICT vanuit bèta- en gammahoek bestuderen.
Maar daarom is het de AWT niet te doen. Het persbericht vervolgt namelijk zo: ünsis 2004 | 3
'Om meer kennis te krijgen, over (de) invloed van ICT op onze cultuur, moeten de alfawetenschappen
wel veranderen. Zij moeten meer interesse tonen in concrete, maatschappelijke
vraagstukken, meer betrokken raken, bij vragen van het bedrijfsleven en
praktijkgerichte onderzoeksmethoden ontwikkelen.''

De AWT leest alfa's dus de les. Dat gebeurt op een verontrustend arrogante manier. Zo
slaagt deze adviesraad erin het begrip 'engagement'' te gebruiken op een manier die
doet denken aan George Onvells analyse van Newspeak, de officiële taal van Oceania
in 1984. Voorzover woorden als 'vrij' of gelijk' in de Oceanische taal nog bestaan, worden
ze van hun politieke, met name ketterse (bij)betekenis ontdaan; men mag' het
woord Vrij'' nog wel. gebruiken in 19S4, maar alleen in de betekenis van "dit veld is vrij
van onkruid'. Precies zo gaat de AWT te werk: men stript het begrip 'geëngageerd' van
de specifieke historische betekenis die het in onze taal heeft gekregen (en die ik hier
niet hoef uit te leggen), alsof we zomaar terug kunnen keren naar de kale., primaire
betekenis van engagement, die luidt: 'een. verbintenis aangaan met'.
'Nuttige' kennis
In feite wil de AWT helemaal niet terug naar zuiver taalgebruik; net zoals het bewind
van Oceania is men er op uit woorden met een traditioneel 'ketterse' betekenis te
temmen, of liever nog: hun ooit rebelse betekenis nu. subtiel voor eigen ideologische
doeleinden aan te wenden. Als het aan de AWT ligt, gaat 'meer geëngageerd' in de toekomst
betekenen: 'meer dienstbaar aan het Nederlandse bedrijfsleven 7 .
De kwestie is niet dat alfa's geen. diensten mogen leveren aan het. bedrijfsleven. Een
goed punt van de achtergrondstudie die ten grondslag ligt aan het AWT-advies, is dat
alfa's tegenwoordig meer 'nuttige' kennis en vaardigheden in huis hebben dan ze zelf
soms denken. Echter, betogen dat alfa wetenschappelijk onderzoek anders moet worden
ingericht, in het bijzonder dat alfa's hun onderzoeksagenda meer moeten afstemmen
op de actualiteit en dat ze daarbij vooral de klemmende vragen van externe opdrachtgevers
moeten beantwoorden, dat is een aanbeveling van een heel. andere orde. 1
De AWT vervuilt de discussie over de taken, van de alfawetenschappen in de eenentwintigste
eeuw nog op een tweede manier. De Raad, die wordt gedomineerd, door
bèta-opgeleide bestuurders en. (oud-)rcsearch & dcvelopment-directcuren van bedrijven
als Shell, Akzo Nobel, DSM en IBM, is er niet in geslaagd afstand te nemen van het
beeld dat CP. Snow in 1959 in zijn beroemde rede The two cultures heeft gemunt van
alfawetenschappers: onkundig van natuurwetenschap, cultureel en politiek conservatief
en nog onverschillig voor sociaal onrecht ook. In de geest van Snow betoogt de
AWT in. het eigenlijke briefadvïes:
76 In de geesteswetenschappen heerst een cultuur waarin de conservatieve krachten, relatief
sterk zijn. Dat houdt verband met het feit dat conservering een. van de kerntaken
is. Daarnaast valt te constateren dat geesteswetenschappen gemiddeld niet erg gericht
Krisis 2004 | 3 zijn op het uitdragen van het maatschappelijke belang en (de) betekenis van de
geesteswetenschappen; zij stralen weinig vakvertrouwen uit."
Laten we eens een. virtuele toer door Nederlands alfaland maken, te beginnen in
Groningen. Daar treffen we onder meer Frank An.kersm.it, Douwe Draaisma, Klaas van

Berkei; zakken we af dan ontmoeten we in Twente Hans Achterhuis, in Wageningen
Joseph Keulartz, in Utrecht Maarten van Buuren eo Bert Theunissen, en aan de UvA
Marita Mathijsen en José van Dijck... Moet ik nog verder afdalen? De pointe zal duide­ o
lijk zijn: Nederland kent in mime mate toonaangevende alfa's die volop deelnemen aan ^
actuele maatschappelijke debatten en zich daarin allesbehalve conservatief betonen. - S
Zeker, de alfawetenschappen kennen vormen van. institutioneel conservatisme. j
Niemand ziet graag dat het eigen instituut wordt opgeheven, of dat de eigen, studie- ^
richting opgaat in. een andere. Maar verschillen alfa's hier wezenlijk van bèta's? Doet |
men in het streven naar meer samenwerking tussen de drie Nederlandse technische |*
universiteiten ruimhartig afstand van eigen belangen en territoria? Ik heb niet de "o
indruk. =2.
SSL
Terug naar de les van de AWT. Het is verstandig daarvan, toch nota te nemen, hoe
ongelukkig ze ook is verpakt. Want deze les luidt, in feite: beste alfa's, conformeer u

nisgroei gedreven werd door in tern wetenschappelijke motieven (mode i); meer recent
zijn we beland het tijdperk van de multi- en interdisciplinariteit, een fase waarin kennis
wordt geproduceerd 'in de context van haar beoogde toepassing' (mode 2). Dit paradigma
brengt beleidsmakers de prettige boodschap dat er uitgerekend nu sprake is van
een volgende progressieve stap in de 'kennisproductie': terwijl natuurwetenschap
vroeger academisch was georiënteerd, is ze tegenwoordig (steeds) meer extern gericht,
op de gebruikers van kennis dus. Dit is echter historische onzin. Mode 1 en mode 2
komen niet na elkaar, ze zijn tegelijk ontstaan. De academisering van de chemie in
Duitsland vond aan het begin van de twintigste eeuw plaats in de rijkelijk door de
industrie gesponsorde Kaiser Wilhelm-instituten, De Koude Oorlog was de glorietijd
van de fysica als discipline. Maar het was tevens de periode waarin het Amerikaanse
natuurwetenschappelijke onderzoek voor maar liefst driekwart: werd gefinancierd
door het Pentagon en de Atomic Energy Commission. Lot en voorspoed van de
natuurwetenschappen zijn kortom altijd nauw verbonden geweest met verwachtingen
omtrent economisch en/of politiek rendement.
'City of intellect'
De universiteit is echter een ander verhaal. De universiteit was van oudsher een schooi,
al is ze daar sinds de late negentiende eeuw niet meer tevreden mee. In de twintigste
eeuw vormt zich het idee van de moderne universiteit. Volgens deze visie is de universiteit
er niet louter voor de scholing van de nationale elite; ze richt zich op de hele
samenleving die ze via scholing én onderzoek op een hoger plan wil brengen.
Opmerkelijk is de nieuwe manier van spreken waarin dit idee van. de moderne universiteit
gestalte krijgt. Centraal daarin staat de metafoor van de stad: de universiteit
wordt nu vooral getypeerd als een city of intellect. Ze is, als iedere moderne stad, dynamisch,
gericht op het nieuwe, en stimuleert professionalisering en specialisering.
Eigenlijk is er, mede door de enorme schaalvergroting, helemaal geen sprake meer van
één idee. Net zoals een moderne stad vooral een organisatie van verschillen is, zo kan
men de moderne universiteit het beste een. mulriveniteit noemen, betoogt in 1963 Clark
Kerr, oud-president van Berkeley en een van de belangrijkste denkers over de moderne
universiteit in de twintigste eeuw.
De kakofonie van de universitaire Grossstadt zijn bestuurders en beleidsmakers
inmiddels als een probleem gaan zien. Stedelijke metaforen bepalen niet langer het
78 denken over de universiteit; bedrijfskundige begrippen als ondernemen, innoveren
en internationaliseren hebben hun plaats ingenomen. Dit kantelende zelfbeeld van
de universiteit, van schooi naar stad, van stad naar bedrijf, heeft er onder meer toe
KHsis 20-04 I 3 geleid dat kwesties van intellectueel eigendom erg belangrijk zijn geworden, om te
beginnen in de Verenigde Staten, maar reeds ook in Europa. Ais universiteiten vroeger
pogingen ondernamen om ontdekkingen te patenteren dan deden ze dat tot in de
jaren tachtig vooral om de verworven kennis openbaar te houden; sindsdien zijn commerciële
overwegingen zwaarder gaan wegen.

De industrialisering van de universiteit is kortom wél een nieuw fenomeen. Pas
deze wending stimuleert beleidsmakers de taken van alle disciplines te modelleren
naar die van de sciences. Dit is dan ook wat we de AWT zien doen. Alles wat er op de universiteit
gebeurt, wordt afgemeten aan één kennismodel, dat van de industrieel
gerichte technowetenschap.
Met eenvormige (voor)steden zijn we nu wel bekend. Maar hoe zouden eenvormige
universiteiten er uitzien? Wat zouden we dan verliezen? Hermann, von Helmholtz,
de grote negentiende-eeuwse fysicus en fysioloog, heeft daarop een antwoord gegeven
dat nog altijd relevant is. In een rede uit 1862 laat hij zich schamper uit over Hegels
bijdrage tot de fysica. Maar, zo voegt hij er aan toe, hiermee ontken ik niet het nut van
2F
ft
3
w'
"f 3
de geesteswetenschappen voor de natuurwetenschapper. Wie beide beoefent leert ft
namelijk op verschillende manieren redeneren, die hij de logische en de esthetische indue-
Z3.
2L
tie noemt. Logische inductie is methodisch redeneren volgens axioma's en. regels. In
het geval van de esthetische inductie komt het er op aan regels juist te negeren ofte
overstijgen. Associëren is hier belangrijk, vandaar het belang van belezenheid,
waardoor men invallen kan krijgen van het type 'oh ja, deze passage herinnert me aan
../. Welnu, terwijl met name de wiskunde studenten leert om precies en strikt te redeneren,
stimuleert de geesteswetenschap eruditie en een alertheid voor diversiteit.
Geesteswetenschappen leren studenten, ook ontzag te hebben voor de kunst van het
3 ^
woord; ze demonstreren het belang van boeiend en beeldend doceren.
Natuurwetenschappen leren studenten daarentegen te vertrouwen op hun eigen oordeel,
mits ze de regels van. de methode strikt hebben gevolgd.
Helmholtz" beschouwing is ideaaltypisch, en polair van opzet, maar ik vind dat
geen bezwaar. Juist daardoor weet hij duidelijk te maken dat de wetenschap niet simpelweg
twee domeinen kent, die van. de natuur en die van de geest. De symmetrie van
onderzoeksobject (in de zin van: 'ik bestudeer de materie, jij de geest of cultuur') is
hier misleidend: geesteswetenschap, in haar ideaaltypische vorm, appelleert aan andere
talenten en faculteiten dan de natuurwetenschappen (en aan vormen van. sociale en
culturele wetenschappen die naar het voorbeeld van. de sciences zijn gemodelleerd, zo
kunnen wij daar inmiddels aan toevoegen). Dat Helmholtz raakt aan een wezenlijk
verschil in stijl, kunnen wij ook vandaag de dag nog gemakkelijk herkennen. Stel een
natuurwetenschappelijk en een geesteswetenschappelijk georiënteerde academicus
de vraag: bezorg mij een voor aankomende onderzoekers voorbeeldige tekst uit uw
vakgebied. Daarop zal de eerste (of dat nu een fysicus is, een logicus of een linguïst) een
ander type tekst aandragen, is mijn voorspeiling, dan de typische geesteswetenschap- 79
per. Terwijl de eerste hoog opgeeft van teksten die voor iedereen en in alle contexten
hetzelfde betekenen, prefereert de laatste teksten met gelaagde betekenissen, teksten
die door de rijd heen ook nieuwe inhoud kunnen krijgen. Terwijl de natuurweten- Krisis 2004 f 3
schappelijk gerichte academicus (in welke faculteit hij of zij ook werkt) de inhoud van
het werk graag los ziet van de vorm, typeert een. goede tekst zich volgens de geesteswetenschapper
juist door de eigenschap dat een samenvatting ervan nooit een adequate
indruk van het origineel biedt. In termen van Clifford Geertz: tegenover het

ideaal van de geesteswetenschappeiijke thick description, stelt zich het verlangen naar
transparante tfun description.
Oog hebben voor dit soort verschillen in stijl en appreciatie heeft ook een beleidsmatige
kant. Het verschaft ons een inhoudelijk argument om de taken van de
(natuurwetenschap te blijven, onderscheiden van de taken van de universiteit," De
universiteit degenereert van Kerrs nml.tiversi.teit in een monocultuur zodra de natuurwetenschappelijke
stijl model gaat staan voor alle vormen van wetenschap. Dit is schadelijk
voor alfa's, maar niet minder voor bèta's. Want zoals Helmholtz zich realiseerde,
wint iedere academische studie, ook de fysica- en. wiskundeopleiding, aan diepte
wanneer studenten leren omgaan met radicaal verschillende stijlen van werken. Het is
juist de combinatie van precisie en. associatie, van. methodisch werken en metaforisch
redeneren die studenten, tot werkelijke onderzoekers maakt.
'Problem solvers'
De kapitale fout van de AWT schuilt er dus in dat men aan deze verschillen op het
niveau van stijlen van redeneren onvoldoende gewicht toekent. Hoogstens erkent men op
gezag van de eerdergenoemde achtergrondstudie een verschil in kennisbelangen,
missies en wetenschappelijke attitudes: meer de economie dienen of meer de democratie;
meer hermeneutisch zijn of meer normatief-kritisch. Maar deze typeringen
gaan. voorbij aan het wezenlijke stijlverschil waarop Helmholtz duidt. Van ieder type
wetenschap kan immers worden gewaagd welk belang of welke missie het dient; hierin
onderscheiden alfa's zich niet fundamenteel van bèta's of gamma's.
Doordat de AWT 'esthetische inductie' niet als een zelfstandige stijl benoemt en.
waardeert, beziet deze adviesraad geesteswetenschappers uiteindelijk toch als een soort
natuurwetenschappelijke problem solvers - om. zich vervolgens af te vragen waarom ze
maar niet willen meehelpen al die nijpende ICT-gereiatecrde 'problems' te 'solven''...
Laten we wel zijn, onder het institutionele begrip 'geesteswetenschap' gaat tegenwoordig
een veelheid aan activiteiten schuil; meerdere daarvan verschillen (nog) maar
weinig van de bèta- of gamma-aanpak. Op grond van Helmholtz' onderscheid wordt
echter duidelijk wat desondanks de meerwaarde is van oorspronkelijk typisch geesteswetenschappeiijke
activiteiten, zoals het schrijven van essays. Daarin zaken in een
nieuw licht zetten of associatieve uitspraken doen van het type: 'Rem Koolhaas: wat
voor een figuur dat is? Wei, neem de futurist Filippo Marinetri en kruis die met de
80 romantische nihilist Schopenhauer - dat is Koolhaas!'. 2 Het is een type intellectueel
werk dat ook in de eenentwintigste eeuw op de universiteit thuishoort, ai ligt de
waarde van zulke 'esthetische inducties' niet primair in het oplossen van. praktische
Krisis 2004 | 3 pUZZeis.
"Onderzoeken wat de verhaalstructuur is van een goede game, hoe digitale communities
zijn in te zetten bij inburgering en hoe sms'en ons taa.lgeb.ruik verandert' -ik
citeer nogmaals de AWT. Het zijn allemaal zinnige vragen, maar waarom ze niet overlaten
aan methodisch goedgeschoolde sociale wetenschappers? De kwestie is niet dat

alfa's voor dit soort vragen de neus (moeten) ophalen, waar het om gaat is dat het type
vraagstelling dat de AWT voorstaat, aan specifieke alfakwaliteiten veel te weinig ruimte
biedt. Het zou even absurd zijn om. van bèta's te verlangen meer toegankelijke, goed o
leesbare boeken te schrijven. §
Bevreemdend hierbij is dat de gelijkschakeling van wetenschap tegenwoordig - m
vaak de vorm aanneemt van een pleidooi voor meer interdisciplinariteit. |
Interdisciplinariteit, zou. men denken, heeft toch alleen zin wanneer disciplines van j*
elkaar verschillen? Absoluut, maar de moderne onderzoeksmanager is uitsluitend 1
geïnteresseerd in complementaire verschillen: hij of zij zoekt bij een opdracht of een pro- =••
ject gewoon de meest geschikte mix van elkaar aanvullende disciplines (zie Niekerk "P
[1996] voor een explicatie van. deze tegenwoordig in Haagse beleidskringen populaire sr
visie op multi- en interdisciplinariteit). Volgens deze nogal instrumentele visie, die de ^*
AWT ook hanteert, mogen alfa's wel verschillen van bèta's en gamma's, maar bij voor-

82
Krisis 20-04 I 3
Noten
i Deze achtergrondstudie fBijker en
Peperkamp, 2002) verschi.lt in oog twee
andere opzichten van het AWT-advies:
(1) alhoewel ook hierin, de betekenis van
'engagement' gevaarlijk wordt opgerekt,
wordt de kritische functie van de
geesteswetenschappen niet geheel
gemarginaliseerd; (2) terwijl in het brief»
Literatuur
Adviesraad voor het Wetenschaps- en
Technologiebeleid (2003) Adviserende brief
aan de minister van ÖCeriW inzake engagement
in de geesteswetenschappen (met bijlage). Den
Haag, AWT-advies 25.
Adviesraad, voor het Wetenschaps- en
Technologiebeleid (2004) Adviserende brief
aan de minister van OCcnW inzake
Wetenschapsbudget 2004,16 januari..
Bijker, W. en B. Peperkamp (2002)
Geëngageerde geesteswetenschappen. Perspectieven
op cultuurveranderingen in een digitaliserend
tijdperk. Den Haag, AWT-achtergrondstudies
27.
Brint, S. (red.) (2002).The future of the city of intellect.
The changing American university.
Stanford, Stanford U.P.
Fuller, S. (2000) Thegovernan.ce of science Ideology
and the future of the open society. Buckingham
etc, Open. University Press.
Gibbons, M. e.a. (1994) The new production of
knowledge. The dynamics of science and research
in contemporary societies. Londen, Sage.
Helmholtz, H. von. (1995 (1862)) On the
relation of natural science to science in
advies vm de AWT uitsluitend alfa's
worden vermaand, stek de achtergrondstudie
dat ook het bedrijfsleven moet
veranderen. Zolang de veelal bèta- of:
gamma-opgeleide managers alfawetenschap
bij voorbaat als Spielerei beschouwen,
blijft haar kennis ook onderbenut.
2 Deze associatie trof ik aan in een boek
van de Canadese filosoof Mark Kingwell
(Kingwell, 2000).
general In: idem Science and culture. Popular
and philosophical essays. Chicago en Londen,
The University of Chicago Press.
Kerr, C. (2001 (1963)) The uses of the university.
Cambridge MA, Harvard U.P.
Kingwell, M. (2000) The world we want Virtue,
vice, and the good citizen., Toronto, Penguin
Books.
Niekerk, W.A. van e.a. (red.) (1996) Multi- en
interdisciplinair onderzoek Verslag van een workshop
gehouden op 31 mei 1996 te Wassenaar.
Zoetermeer, Commissie van Overleg
Sectorraden.
Radder, H. (2003) Wetenschap ais koopwaar?
Eenjibsojische kritiek. Oratie. Amsterdam,
Vrije Universiteit.
Snow, CP. (1993 (1959)) The two cultures.
Cambridge, Cambridgde U.P.
Vries, G. de (2004) Dienstbare alfa's. De Academische
Boekengids 44 (te verschijnen).
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
(2002) Van oude en nieuwe kennis.
De gevolgen van ICT voor het kennisbeleid.
Rapport aan. de Regering ói. Den Haag,
5-du Uitgevers.
Wilde, R. de (2002) De industrialisering van
kennis. Sociologische Gids 49, pp. 135-157.