Integriteit van ambtenaren - Prof. dr. AFA Korsten

staat meer aan bedreiging van de integriteit bloot dan de ander, en ook de soort bedreiging verschilt.
We onderscheiden vijf soorten normen.
1 Wat iedereen inbrengt bij toetreding tot de ambtelijke dienst zijn persoonlijke normen. Deze normen
zullen niet tot een shockerende uitkomst leiden qua motieven in relatie tot handelingen, vanwege de
selectie, maar evenmin betekent dit dat zij geheel betekenisloos voor het handelen zijn. Sommige
particuliere normen en waarden zijn op bepaalde plekken in de overheidsdienst niet erg relevant maar
op andere wel. Uit Amerikaans onderzoek is bijvoorbeeld bekend dat ambtenaren met negatieve of
neutrale opvattingen over anti-discriminatiewetgeving deze wetgeving met minder engagement
uitvoeren dan ambtenaren met een andere opvatting, bijvoorbeeld een sterke houding pro noodzaak
van anti-discriminatiewetgeving.
2 Ten tweede is sprake van algemeen ambtelijke normen. Zo spreekt het ARAR van ambtenaren waarvan
verwacht wordt dat ze zich gedragen ‘zoals een goed ambtenaar betaamt’. Dat was lange tijd betrekkelijk
duidelijk maar in een samenleving met grote pluriformiteit aan waarden en normen, en zelfs hier en
daar strijd over normen, normloosheid en verloedering in het publieke domein, zoals de burgemeester
van Amsterdam in de Nieuwjaarsrede van 2002 aangaf, wordt deze regel meer discutabel. De
ambtenaar moet uiteindelijk zelf een keuze maken hoe hij zich gedraagt zoals een goed ambtenaar
betaamt maar dit moet zoveel mogelijk transparant zijn, zeker in discutabele gevallen. In dergelijke
gevallen dient het oordeel geijkt te worden aan de oordelen van collega’s en uiteindelijk - bij
voortdurende twijfel – moet de leidinggevende een keuze maken of een lijn uitzetten.
3 Een derde complex normen zijn de normen in specifieke wetten en regelgeving, die een ambtenaar mee
ontwikkelt of uitvoert. Een ambtenaar die werkt aan de uitvoering van politiek-bestuurlijk
vastgestelde milieuregels op gebied 1 waarbij norm k geldt, en gedogen niet is toegestaan (stel), dient
te werken binnen dat kader en niet een bedrijf in te fluisteren toch vooral niet norm k aan te houden
maar - al of niet tegen een vergoeding - te volstaan met de lagere norm p.
4 Een vierde complex van normen wordt gevormd door de professionele normen. Deze normen vinden
we niet in wet- en regelgeving maar betreffen onder meer de werkwijzen die voortvloeien uit
jurisprudentie, ‘workload’ regulering door typificatie van cliënten en informele gewoonten. Een
sociale dienst van een grote stad die uitkeringsontvangers die verplicht zijn om te verschijnen op een
banenmarkt niet ziet verschijnen en tot drie keer toe geen bericht ontvangt over de afwezigheid, kan
diverse stappen zetten. Wet- en regelgeving zijn duidelijk. Maar wordt een uitkering ook ingetrokken?
Het antwoord op deze vraag bevat een moreel oordeel. Het is van belang te onderkennen dat dit het
geval is en dat een dienst onder verantwoordelijkheid van een college een lijn moet uitzetten. In
onderzoek naar frontlijnambtenaren bij sociale diensten, woningtoewijzers, ambtenaren van bouw- en
woningtoezicht, parkeerwachters, politiemensen is veel bekend geworden over collectieve formele en
informele gewoonten van bepaalde typen ambtenaren in specifieke sectoren. Daarbij valt op dat groep
ook eigen morele codes ontwikkelen (zie Korsten en Derksen, 1988). Ze vermengen zich in de praktijk
met professionele normen. Daarover vindt zelden buiten de afdeling of dienst bezinning plaats.
Duidelijk mag zijn dat van groot belang is dat hierop beraad plaatsvindt.
5 Een vijfde complex vormen de normen die betrekking hebben op de organisatie. Het gaat hier om de
organisatiecultuur, waarvan de opvattingen en houdingen niet geheel gelijk te stellen zijn met
normtoepassing vanuit wet- en regelgeving of professionele normen. Het gaat om opvattingen in de
geest van: ‘zo doen wij dat hier’. De ongeschreven regels van de cultuur van de ene sociale dienst
bleken te kunnen verschillen van een andere.
Veel normen werken dus in op gedrag van ambtenaren. Een individuele ambtenaar zal instructies
hebben en werkbesprekingen, die ertoe bijdragen dat twijfel over ethisch verantwoord handelen niet
4