Lees het volledige onderzoek - Steunpunt Blijvend Ouderschap

Inhoudstafel
Lijst van tabellen ................................................................................8
Lijst van afkortingen...........................................................................9
Dankwoord .......................................................................................10
Inleiding............................................................................................11
DEEL I THEORETISCH DEEL................................................17
1 Zelfhulpgroepen.......................................................................17
1.1 Evolutie van de perceptie over zelfhulpgroepen ..............17
1.2 Eerste afbakening .............................................................18
1.2.1 Georganiseerde en niet-georganiseerde zelfhulp......18
1.2.2 Zelfhulporganisaties en zelfhulpgroepen..................20
1.2.3 Globale en specialistische overheidssteun................21
1.3 Werkdefinitie van zelfhulpgroepen ..................................22
1.3.1 Gemeenschappelijke problematiek...........................22
1.3.2 Vrijwillige ontmoeting .............................................23
1.3.3 Verandering ..............................................................25
1.4 Tussentijds besluit ............................................................26
2 Empowerment..........................................................................27
2.1 Ontstaan van het empowermentparadigma.......................27
2.2 Eerste afbakening .............................................................28
2.2.1 Ecologisch en krachtenperspectief ...........................28
2.2.2 Top-down en bottom-up benadering ........................29
2.2.3 Empowerment op micro-, meso- en macroniveau....30
2.3 Werkdefinitie van empowerment .....................................33
2.3.1 Controle ....................................................................34
2.3.2 Kritisch bewustzijn...................................................35
2.3.3 Participatie................................................................36
2.4 Tussentijds besluit ............................................................36
3 Organisatorische empowerment in zelfhulpgroepen ...............38
3.1 Intraorganisatorische niveau.............................................38
3.1.1 Pijler 1: ervaringsdeskundigheid ..............................39
3.1.2 Pijler 2: attitudes, vaardigheden en methodieken .....40
3.1.3 Pijler 3: sociale ondersteuning..................................40
3.1.4 Pijler 4: functierotatie ...............................................41
3.1.5 Pijler 5: organisatiecultuur........................................41
3.1.6 Pijler 6: interne samenwerking .................................42
3.2 Interorganisatorische niveau.............................................43
4

3.2.1 Pijler 7: externe samenwerking ................................43
3.2.2 Pijler 8: sociale netwerkvorming..............................45
3.3 Extraorganisatorische niveau............................................45
3.3.1 Pijler 9: opzetten van gemeenschapsacties...............46
3.3.2 Pijler 10: sensibiliseren.............................................46
3.4 Tussentijds besluit ............................................................46
4 Onderzoeksvragen ...................................................................48
4.1 Betekenis van empowerment............................................48
4.2 Randvoorwaarden.............................................................48
4.3 Organisatorische procesvariabelen ...................................49
4.4 Knelpunten en succesfactoren ..........................................50
DEEL II EMPIRISCH DEEL......................................................51
5 Onderzoekstechnisch ontwerp .................................................51
5.1 Onderzoekssubjecten........................................................51
5.1.1 Theoretische steekproef en selectiecriteria...............52
5.1.2 Toegang tot het onderzoeksveld ...............................53
5.2 Onderzoeksmethodologie .................................................54
5.2.1 Onderzoeksvraag en -onderwerp ..............................54
5.2.2 Onderzoeksopzet ......................................................55
5.2.3 Dataverzamelingsmethode........................................55
5.2.4 Data-analyse .............................................................56
5.2.5 Rapportage................................................................57
6 Onderzoeksbevindingen...........................................................58
6.1 Betekenis van empowerment............................................58
6.1.1 Bekendheid met empowerment ................................59
6.1.2 Conceptuele invulling...............................................59
6.1.3 Proces, uitkomst en ideaaltypisch resultaat ..............60
6.1.4 Empowermentniveau................................................62
6.1.5 Doelgroep en toegankelijkheid.................................64
6.2 Randvoorwaarden.............................................................66
6.2.1 Individuele randvoorwaarden ...................................66
6.2.2 Organisatorische randvoorwaarden ..........................69
6.2.3 Randvoorwaarden op samenlevingsniveau...............71
6.3 Organisatorische procesvariabelen ...................................72
6.3.1 Intraorganisatorische empowerment.........................72
6.3.1.1 Ervaringsdeskundigheid ...................................73
6.3.1.2 Attitudes, vaardigheden en methodieken..........74
6.3.1.3 Sociale ondersteuning.......................................77
5

6.3.1.4 Functierotatie....................................................79
6.3.1.5 Organisatiecultuur ............................................82
6.3.1.6 Interne samenwerking.......................................85
6.3.2 Interorganisatorische empowerment.........................87
6.3.2.1 Externe samenwerking .....................................87
6.3.2.2 Sociale netwerkvorming ...................................93
6.3.3 Extraorganisatorische empowerment........................95
6.3.3.1 Opzetten van gemeenschapsacties....................95
6.3.3.2 Sensibiliseren....................................................96
6.4 Knelpunten en succesfactoren ..........................................97
6.4.1 Knelpunten ...............................................................97
6.4.1.1 Intraorganisatorische niveau.............................98
6.4.1.2 Interorganisatorische niveau.............................99
6.4.1.3 Extraorganisatorische niveau..........................100
6.4.1.4 Overige knelpunten.........................................101
6.4.2 Succesfactoren........................................................103
6.4.2.1 Intraorganisatorische niveau...........................103
6.4.2.2 Interorganisatorische niveau...........................104
6.4.2.3 Extraorganisatorische niveau..........................105
6.4.2.4 Overige succesfactoren...................................106
7 Conclusies en aanbevelingen .................................................107
7.1 Praktijkvertaling van empowerment...............................107
7.2 Aanbevelingen................................................................112
7.2.1 Praktische aanbevelingen .......................................112
7.2.1.1 Afstand versus nabijheid ................................112
7.2.1.2 Bottom-up versus top-down ...........................113
7.2.1.3 Hulpvrager versus hulpverlener......................113
7.2.1.4 Doorstromen versus uitstromen......................113
7.2.1.5 Impliciete versus expliciete cultuur................114
7.2.1.6 Draagkracht versus draaglast..........................115
7.2.1.7 Experience based versus evidence based........115
7.2.1.8 Integratie versus isolatie .................................116
7.2.1.9 Pro-actief versus reactief ................................117
7.2.1.10 Zijlijn versus nuldelijn....................................117
7.2.2 Beleidsaanbevelingen .............................................118
7.2.2.1 Financiering op maat ......................................119
7.2.2.2 Meer lokale ondersteuningscentra ..................120
7.2.2.3 Stimuleren van externe samenwerking...........121
6

7.2.2.4 Aandacht voor “best practices” ......................121
8 Reflectie op het onderzoeksproces ........................................122
8.1 Knelpunten .....................................................................122
8.2 Interessante onderzoekspistes.........................................123
Referentielijst .................................................................................126
Bijlage 1 De werking van Trefpunt Zelfhulp vzw .................131
Bijlage 2 Variabelen van organisatorische empowerment.....134
Bijlage 3 Schema empowerment............................................135
Bijlage 4 Begeleidende brief TZ............................................137
Bijlage 5 Topiclijst & interviewvragen..................................139
Bijlage 6 Coderingslijst..........................................................144
Bijlage 7 Schematische voorstelling onderzoeksproces.........147
Tabel 1 Respondentkenmerken...............................................149
Tabel 2 Organisatiekenmerken...............................................150
Tabel 3 Kenmerken van de interviews ...................................151
7

Lijst van tabellen
Tabel 1 Respondentkenmerken
Tabel 2 Organisatiekenmerken
Tabel 3 Kenmerken van de interviews
8

Lijst van afkortingen
BSS Bijzondere sociale situaties
FZ Fysieke ziektes
LPZO Limburgs Platform voor Zelfhulp- en
Ontmoetingsgroepen vzw
M man
PA Plaatselijke afdeling van een zelfhulporganisatie
PLAZZO Platform Zelfzorg Oost-Vlaanderen vzw
R Respondent
SEN Steunpunt Expertisenetwerken
TZ Trefpunt Zelfhulp vzw
V vrouw
VZW Vereniging zonder winstoogmerk
WGO Wereldgezondheidsorganisatie
ZHG Autonome, lokale zelfhulpgroep
ZO Zelfhulporganisatie
9

Dankwoord
Deze masterproef kwam tot stand in samenwerking met het
informatie- en ondersteuningscentrum voor Vlaamse
zelfhulpgroepen, Trefpunt Zelfhulp vzw (TZ). Een eerste woord van
dank gaat uit naar Jozefien Godemont, mijn assessor en
stafmedewerkster van TZ. Ik wil haar bedanken voor haar deskundig
advies en suggesties.
Vervolgens gaat mijn bijzondere dank uit naar alle respondenten
die enthousiast hebben meegewerkt aan de interviews. Hun flexibel
en vrijwillig engagement stel ik zeer op prijs.
Ten slotte gaat een laatste woord van dank uit naar iedereen die
heeft meegeholpen aan het uittypen van de interviews en aan het
nalezen van bepaalde tekstgedeeltes. In een maatschappij waar tijd
een schaars goed is geworden, waardeer ik hun bereidheid om enkele
uren vrij te maken.
10

Inleiding
AANLEIDING VAN HET ONDERZOEK
Een eerste aanleiding voor een onderzoek naar zelfhulpgroepen en
empowerment komt voort uit de toegenomen individuele en
maatschappelijke belangstelling voor informele zorg. Zo wordt het
individuele zelfzorgvermogen de laatste jaren gestimuleerd door de
besparingshonger én de toenemende besparingsnood van
overheidswege (Matthijs, 1994, p. 1).
Naast meer “druk” vanuit de overheid bepalen het gestegen
onderwijsniveau, de verhoogde levensstandaard en de veranderde
levensstijl de toegenomen aandacht voor zelfzorg. Zo neemt het
aandeel jongeren dat zorg kan opnemen in de bevolking af
(ontgroening). Het aandeel ouderen in de bevolking neemt echter toe
(vergrijzing) en deze ouderen hebben een stijgende
levensverwachting (verzilvering). Dat impliceert een groeiende
zorgbehoefte bij hoogbejaarden, en een groeiende groep van actieve
senioren die zorg kan opnemen (TZ, 2002, p. 3).
De toename van het aantal echtscheidingen creëert ook nieuwe
situaties (nieuwe ouder-kindverhoudingen, nieuwe vormen van
gedeeld ouderschap, financiële moeilijkheden enz.) die hulpvragen
kunnen genereren. Deze demografische ontwikkelingen beïnvloeden
het zelfzorgvermogen, en daardoor ook de samenstelling van het
zelfhulplandschap (TZ, 2002, p. 3).
Met zelfzorg wordt bedoeld in hoeverre iemand – volledig,
gedeeltelijk of niet – bekwaam is tot het zelf beslissen en handelen in
functie van de eigen gezondheid (Anderson, 1996, p. 698). Mensen
met een fysieke ziekte of handicap kunnen bijvoorbeeld slechts
gedeeltelijk gebruik maken van hun zelfzorgvermogen. De
ontwikkeling van het zelfzorgvermogen kan dus verschillen, maar
een constante is dat het mensen in staat stelt om controle over hun
eigen leven te verwerven.
Dit verwerven van controle, gekoppeld aan het kritisch bewust
worden van de eigen situatie en het participeren aan de samenleving
kan worden bestempeld als “empowerment”. Enerzijds gaat
empowerment om zelfhulp in de betekenis van het zelf sterker
worden, het vergroten van de eigen invloed en het verwerven van
11

macht. Maar anderzijds gaat het ook om wederzijdse hulp: anderen
ondersteunen bij het verkrijgen van macht (Jacobs, Braakman &
Houweling, 2005). Zelfhulpgroepen zijn een voorbeeld van
georganiseerde zelfhulp. Samen met initiatieven van zelfzorg en
mantelzorg behoren ze tot de nuldelijn (cf. de informele zorg).
Een andere aanleiding tot het schrijven van deze thesis is de
toenemende belangstelling en noodzaak voor het wetenschappelijk
onderbouwen van zelfhulp(ondersteuning). Trefpunt Zelfhulp vzw
(TZ), ontstaan vanuit de onderzoeksinspanningen van de vakgroep
Medische Sociologie (K.U.Leuven) in de jaren ‘80, wil daarom
opnieuw meer aandacht aan onderzoek besteden. De werking van TZ
wordt weergegeven in de eerste bijlage (Trefpunt Zelfhulp vzw,
2007a, p. 9).
In het academiejaar 2007-2008 legde TZ drie
onderzoeksdomeinen voor aan masterstudenten in de sociologie en in
het sociaal werk. Vanuit mijn interesse in empowerment en in de
zelfhulpbeweging dacht ik aan een mogelijke link tussen de
doelstellingen van zelfhulpgroepen en empowerment. Ik stelde deze
nieuwe onderzoekspiste voor aan de stafmedewerkers van TZ, en
ook zij toonden interesse. Na een eerste verkennende literatuurstudie
werd het duidelijk dat zelfhulpgroepen – onder meer door het werken
met de ervaringskennis van vrijwilligers – over troeven beschikken
om empowerend te werken. Hoe zelfhulpgroepen dat concreet
(kunnen) aanpakken, wordt onderzocht in deze thesis.
RELEVANTIE VAN HET ONDERZOEK
Zimmerman (2000, pp. 43-63) onderscheidt drie niveaus waarop
empowerment kan worden toegepast: het psychologische of
individuele niveau (micro), het niveau van de organisatie (meso) en
het niveau van de gemeenschap/samenleving (macro). Empirisch
onderzoek naar empowerment blijft meestal beperkt tot het
microniveau. Verschillende auteurs erkennen echter dat bijkomend
onderzoek naar empowerment op mesoniveau nodig is.
De focus van dit kleinschalig, verkennend kwalitatief onderzoek
ligt dus op het niveau van de organisatie. Omdat dit niveau wel te
onderscheiden, maar niet te scheiden is van het psychologische
12

niveau en het niveau van de samenleving, worden ook deze niveaus
van empowerment in het onderzoek mee opgenomen.
De hierboven geschetste wetenschappelijke relevantie van dit
thesisonderzoek brengt ook een maatschappelijke relevantie met zich
mee. In Duitsland en Zwitserland werd immers aangetoond dat
professionele werkers minder argwanend staan tegenover
zelfhulpgroepen, op basis van verschillende wetenschappelijke
onderzoeken naar de aard en de impact van zelfhulpgroepen.
Bovendien kan dit wetenschappelijk onderbouwen de basis zijn om
(meer) financiering te krijgen, zowel voor de zelfhulpgroepen als
voor de ondersteuningscentra van deze groepen (Gielen,
23.11.2007).
PROBLEEMSTELLING VAN HET ONDERZOEK
Onderzoeksdoelstelling
Deze masterproef heeft als doel om het theoretisch en praktisch
verband tussen zelfhulpgroepen en (organisatorische) empowerment
te exploreren. Het nomologische netwerk van organisatorische
empowerment, uitgewerkt door Peterson en Zimmerman (2004),
dient daarbij als leidraad om gelijkenissen en verschillen tussen de
werking van zelfhulpgroepen in kaart te brengen. Een nomologische
netwerk is een theoretisch denkkader dat de basisvariabelen van een
concept vertegenwoordigt, operationaliseert en dat ook relaties
tussen deze variabelen opspoort.
Dit kwalitatieve onderzoek streeft een genuanceerd en
gedifferentieerd inzicht in zelfhulpgroepen en empowerment na, door
middel van een gefundeerde theoretische steekproeftrekking. Het
onderzoek reikt handvatten aan om empowerment te vertalen in de
werking van Vlaamse zelfhulpgroepen. De representativiteit naar
variatiedekking verhoogt de relevantie van deze handvatten voor het
heterogene landschap van zelfhulpgroepen. De aanbevelingen richten
zich bovendien niet enkel tot de bestuursleden van zelfhulpgroepen,
maar ook tot de beleidsmakers. Zij spelen immers een belangrijke rol
bij het vervullen van de randvoorwaarden voor empowerment.
13

Onderzoeksvraag
Iedereen kan zich wel iets voorstellen bij een zelfhulpgroep, maar
hoe werkt een zelfhulpgroep nu precies? Welke functies staan
centraal en wat betekent de term empowerment in de context van
zelfhulpgroepen? Het empowering potentieel van zelfhulpgroepen
wordt veelvuldig in de literatuur over empowerment aangehaald,
maar toch blijft de link tussen beide concepten vaag (Van
Regenmortel, 2004, p. 108).
Deze thesis tracht die vaagheid te concretiseren door expliciet op
zoek te gaan naar de praktijkvertaling van empowerment binnen
zelfhulpgroepen. Er wordt vertrokken van de volgende globale
onderzoeksvraag: “Hoe vertalen Vlaamse zelfhulpgroepen
empowerment in hun werking?”
METHODOLOGIE
Voor het beantwoorden van de globale onderzoeksvraag wordt
geopteerd voor een kleinschalig kwalitatief onderzoek van
exploratieve aard. Er wordt gebruik gemaakt van een literatuurstudie
en semi-gestructureerde diepte-interviews met bestuursleden van
Vlaamse zelfhulpgroepen.
Literatuurstudie
De meeste literatuur over zelfhulpgroepen stamt uit de late jaren ’70
en begin jaren ’80. In die periode is de idee van zelfhulp sterk
gegroeid. Deze oudere doch relevante bronnen worden aangevuld
met recentere bronnen. Daarnaast worden interne werkdocumenten
van TZ gebruikt. Deze bronnen zijn een neerslag van de
ervaringskennis van de stafmedewerkers van TZ en vormen een
goede aanvulling op de onderzoeksliteratuur.
In tegenstelling tot het concept “zelfhulpgroepen”, is
“empowerment” een modewoord dat vanaf de late jaren ’70 in
diverse vakdomeinen opduikt zoals gezondheidszorg en -promotie
(Illich, 1976 en Brown & Margo, 1978), zelfhulp (Rappaport, 1985),
bejaardenzorg (Kari & Michels, 1991), armenzorg (Van
14

Regenmortel, 2002), culturele studies (Delahaij, 2004) e.a.
vakdomeinen (Van Regenmortel, 2002, pp. 3-6).
Uit de talrijke omschrijvingen van empowerment zijn deze van
Julian Rappaport en Marc Zimmerman, twee Amerikaanse
gemeenschapspsychologen, geselecteerd. In Vlaanderen zijn de
publicaties van professor Tine Van Regenmortel, met betrekking tot
empowerment en armoede erg relevant.
Databanken waaronder “Wiley Interscience” (www.interscience.
wiley.com; subject area: Humanities and Social Sciences) en “Sage
journals online” (http://heb.sagepub.com/) worden geraadpleegd.
Voor het verband tussen de kernconcepten wordt gezocht op de
termen: self-help, self-care, self-help groups, self-help support,
mutual aid, (organizational) empowerment en qualitative research.
Overigens vormen de teksten uit de syllabus bij het opleidingsvak
“Evaluatieonderzoek”, gedoceerd door Tine Van Regenmortel, een
belangrijke leidraad in de zoektocht naar relevante bronnen.
Diepte-interviews
Om de betekeniswereld van de respondenten voldoende te kunnen
exploreren, wordt gekozen voor semi-gestructureerde diepteinterviews
als onderzoeksinstrument. Er worden 15 diepte-interviews
afgenomen met 23 bestuursleden uit zelfhulpgroepen. Het aantal
respondenten per interview gaat van één tot maximum drie
deelnemers. De diepte-interviews worden letterlijk uitgetypt en deze
transcripts worden gecodeerd met behulp van het
softwareprogramma “NVivo”. Vervolgens worden de data per topic
geanalyseerd en gerapporteerd.
Indeling thesis
De thesis bestaat uit een theoretisch en een empirisch deel. In het
eerste en tweede hoofdstuk van het eerste deel wordt het theoretisch
kader van zelfhulpgroepen en empowerment uitgewerkt. Daarbij
worden de eerste verbanden tussen beide concepten geïllustreerd. In
het derde hoofdstuk wordt dit verband geconcretiseerd. Er worden
tien pijlers geselecteerd, die processen op intra- inter en
extraorganisatorische niveau van empowerment onderzoeken. Het
15

eerste deel sluit af met een opsomming van de deelonderzoeksvragen
die de initiële onderzoeksvraag verfijnen (hoofdstuk 4).
Hoofdstuk 5 van het tweede deel presenteert het
onderzoekstechnisch ontwerp. De onderzoekspopulatie, de
steekproef en de selectiecriteria komen eerst aan bod. Daarna wordt
kwalitatief onderzoek en meer specifiek de werkwijze van semigestructureerde
diepte-interviews toegelicht. Hoofdstuk 6 rapporteert
de onderzoeksbevindingen uit de diepte-interviews.
Hoofdstuk 7 presenteert de conclusies die de initiële
onderzoeksvraag beantwoorden. Vervolgens worden praktische
aanbevelingen voor de bestuursleden van zelfhulpgroepen
geformuleerd aan de hand van tien spanningsvelden. Daarnaast
worden ook enkele beleidsaanbevelingen opgesomd. Ten slotte
wordt het onderzoek kritisch geëvalueerd en worden prioriteiten voor
vervolgonderzoek geformuleerd.
16

DEEL I THEORETISCH DEEL
In het eerste en het tweede hoofdstuk van deel 1 worden de
kernconcepten zelfhulpgroepen en empowerment concreet
omschreven. Vervolgens wordt in het derde hoofdstuk het verband
tussen zelfhulpgroepen en (organisatorische) empowerment
aangetoond, aan de hand van tien pijlers. Het eerste deel eindigt met
een opsomming van de deelonderzoeksvragen.
1 Zelfhulpgroepen
“Volgens mij is een zelfhulpgroep een soort van vergadering of
praatgroep waar mensen met eenzelfde probleem op geregelde
tijdstippen bij elkaar terecht kunnen om raad te zoeken bij elkaar, en
te ventileren bij elkaar. Er kan dieper gepraat worden over zaken die
ze misschien met hun eigen omgeving of hun arts niet direct kunnen
delen. Er wordt daar geweend en gelachen.”
Bovenstaande beschrijving is het doorsnee beeld over
zelfhulpgroepen dat in de maatschappij leeft (Jottier, 2003, p. 9).
Zelfhulpgroepen zijn echter meer dan “praatbarakken”. Dit eerste
hoofdstuk geeft een genuanceerder beeld van zelfhulpgroepen weer.
1.1 Evolutie van de perceptie over zelfhulpgroepen
De betekenis van “zelfhulpgroepen” is over verschillende jaren heen
geëvolueerd. Aan deze interpretatieverschuiving worden vier fasen
gekoppeld: (1) stigmatisering, (2) idealisering, (3) een alternatief
voor formele hulp en (4) een aanvulling op formele hulp. Elke fase
verwijst naar de perceptie van de samenleving ten aanzien van
zelfhulpgroepen (Jottier, 2003, p. 10).
In het begin van de jaren ‘60 keken buitenstaanders op een
moraliserende, paternalistische en neerbuigende manier naar
zelfhulpgroepen. Zelfhulpgroepen werden gezien als bizarre clubjes,
omdat de leden een weinig voorkomend of onbekend probleem
hadden en daardoor afweken van de norm (Jottier, 2003, p. 11;
Gielen, Godemont & Vandermeulen, 2007, p. 6).
17

Na deze fase van stigmatisering werden de jaren ‘70, ‘80 en ’90
gekenmerkt door een idealisering van zelfhulpgroepen. Allerlei
maatschappelijke ontwikkelingen (secularisering, modernisering) en
ontwikkelingen in de hulpverlening (vermaatschappelijking,
extramuralisering, professionalisering, toenemende waardering voor
ervaringskennis, de nood aan kostenbesparing …) lagen daaraan ten
grondslag. Van een eerder marginaal verschijnsel werden
zelfhulpgroepen vrij snel beschouwd als een belangrijke schakel in
de hulpverleningspraktijk (Jottier, 2003, p. 11).
Verder merkten auteurs op dat er in de zelfhulpgroepen van de
jaren ’70 geen professionelen aan te pas kwamen. Deze vermeende
anti-professionaliteit werd als een typisch kenmerk van
zelfhulpgroepen beschouwd (TZ, 2002, pp. 19-20). Gaandeweg
ontstond zelfs de idee dat zelfhulpgroepen een goedkoop alternatief
waren voor de dure gezondheidszorg. De gezondheidszorg had
immers steeds hogere kosten te dekken (Jottier, 2003, p. 11).
Door het groeiende, gediversifieerde aanbod en de bekendheid
van zelfhulpgroepen vanaf de jaren ’90, worden de leden van
zelfhulpgroepen niet langer gezien als “devianten”. De groepen
streven geen strikte anti-professionaliteit meer na. Gaandeweg wordt
ingezien dat zelfhulp geen alternatief is voor formele hulpverlening,
maar wel een noodzakelijke aanvulling (Jottier, 2003, pp. 11-14).
1.2 Eerste afbakening
Alvorens over zelfhulpgroepen te spreken, moet er eerst een
belangrijk onderscheid worden gemaakt tussen georganiseerde en
niet-georganiseerde zelfhulp. Verder wordt een typologie van
zelfhulpgroepen omschreven. Ten slotte wordt de beleidskeuze voor
globale financiële steun aan zelfhulpondersteuningscentra toegelicht.
1.2.1 Georganiseerde en niet-georganiseerde zelfhulp
Zelfhulp kan op twee manieren worden gedefinieerd. Enerzijds
wordt zelfhulp gedefinieerd in de individuele betekenis van “selfreliance”
of zelfzorg. Het betreft een niet-georganiseerde vorm van
zelfhulp waarbij individuen de promotie en preventie van hun eigen
18

welzijn en het detecteren en behandelen van hun “onwelzijn” op zich
nemen (bijv. in de vorm van zelfmedicatie). Hieraan gerelateerde
concepten zijn: onafhankelijkheid, zelfredzaamheid en eigen
verantwoordelijkheid (Branckaerts, Nuyens, Van Warseele &
Waterplas, 1982, p. 2).
Anderzijds wordt zelfhulp gedefinieerd als de wederzijdse steun
die in groepsverband wordt gegeven. Zelfhulpgroepen zijn een
expliciet voorbeeld van een collectief georganiseerde vorm van
zelfhulp. Concepten die aan deze vorm van zelfhulp worden
verbonden zijn: sociaal netwerk, reciprociteit (cf. proces van geven
en nemen) en solidariteit (Branckaerts, e.a., 1982, p. 2).
Er bestaan belangrijke ideologische en historische verschillen
tussen beide opvattingen van zelfhulp. Waar de eerste, individuele
invulling van zelfhulp het beeld oproept van de zelfstandige, liberale
burger (cf. de Amerikaanse traditie), verwijst de collectieve invulling
naar solidariteit en veiligheid (cf. de West-Europese traditie).
Beide invalshoeken van zelfhulp zijn uiteindelijk door de
Amerikaanse zelfhulpbeweging verzoend in de kernachtige
uitdrukking: “You alone can do it, but you can’t do it alone”.
Daarmee wordt bedoeld dat aanvankelijk elk probleem van fysieke,
psychische en/of sociale aard een individuele beleving is. Toch blijkt
dat mensen ook bij elkaar – bij lotgenoten – een niet te verwaarlozen
steun kunnen vinden (Branckaerts, e.a., 1982, pp. IX-2).
Een verdere afbakening van de term zelfhulp wordt gemaakt in
het boek: “Het zachte verzet”. Naast de twee hoofdrichtingen – de
individuele en de collectieve invulling – onderscheiden de auteurs
nog vier andere afgeleide dimensies van zelfhulp: (1) als
zelfhulpgroep, (2) als zelfhulporganisatie, (3) als zelfhulpmethode en
(4) als participatiekader (Branckaerts, e.a., 1982, pp. 1-3).
In het hoofdstuk over empowerment wordt zelfhulp als
zelfhulpmethode en als participatiekader toegelicht. Zelfhulp in de
betekenis van participatiekader, sluit aan bij een zuivere bottom-up
benadering. Zelfhulp in de betekenis van zelfhulpmethode sluit aan
bij een top-downbenadering van empowerment. Bij deze dimensie
wordt zelfhulp bewust geïnitieerd door de bestuursleden van een
zelfhulpgroep of door professionelen; de achterban van de betrokken
zelfhulpgroep heeft echter weinig of geen inspraak. Eerst wordt het
onderscheid tussen zelfhulporganisaties en -groepen toegelicht.
19

1.2.2 Zelfhulporganisaties en zelfhulpgroepen
Een drievoudige typologie
De medewerkers van TZ hanteren een drievoudige typologie in de
afbakening van zelfhulpgroepen. Er zijn immers belangrijke
verschillen tussen deze types, die van invloed kunnen zijn op het
beantwoorden van de onderzoeksvraag.
Ten eerste bestaan er grote, gestructureerde zelfhulporganisaties
met een groot ledenbestand, omdat ze werken rond een
wijdverspreide problematiek (bijv. diabetes, multiple sclerose).
Bovendien hebben ze soms professionele stafmedewerkers in dienst.
Zelfhulporganisaties scheppen voorwaarden voor hun plaatselijke
afdelingen en ze verdedigen hun gemeenschappelijke belangen
(Branckaerts, e.a., 1982, p. 2). Ze zijn vaak piramidaal gestructureerd
(een hoofdzetel, provinciale, regionale en lokale groepen) en kunnen
daardoor beroep doen op overheidssubsidies (TZ, 2005, p. 7).
Ten tweede zijn er de plaatselijke afdelingen van deze
zelfhulporganisaties. En ten derde komen er autonome, lokale
zelfhulpgroepen voor. Het betreft kleine, informele zelfhulpgroepen
die lokaal en soms ook slechts tijdelijk werkzaam zijn. Deze twee
laatste types worden hoofdzakelijk door vrijwilligers bestuurd. In
deze thesis worden zowel zelfhulporganisaties, plaatselijke
afdelingen van zelfhulporganisaties als autonome, lokale
zelfhulpgroepen bestudeerd. De term “zelfhulpgroepen” wordt in
deze thesis ook gebruikt als verzamelterm voor deze drie types.
Enkele cijfergegevens
Het exacte aantal zelfhulpgroepen en -organisaties is moeilijk te
achterhalen, omwille van hun heterogeniteit en soms omwille van
hun anonimiteit (bijv. A.A.-groepen). Onderzoek door TZ wijst
echter uit dat Vlaanderen momenteel ongeveer 430
zelfhulporganisaties telt. Indien rekening wordt gehouden met
onderafdelingen (provinciaal, regionaal en lokaal) zijn er ongeveer
1263 zelfhulpgroepen actief in Vlaanderen. Het Waalse
zelfhulprepertorium telt 173 groepen. Op de internetsite van TZ
20

(www.zelfhulp.be) staat een actueel overzicht van de huidige
zelfhulpgroepen (TZ, 05.05.2008).
Meer dan de helft van de Vlaamse zelfhulpgroepen bestaat tussen
vijftien en twintig jaar. Slechts een twintigtal groepen is al langer dan
dertig jaar actief. Dit wijst erop dat het merendeel van de Vlaamse
groepen werd opgericht vanaf de jaren ’80 (Jottier, 2003, p. 12).
Deze oudere zelfhulpgroepen zijn uitgegroeid tot semi-professionele
organisaties, waarin professionelen hun inbreng doen. Jongere
groepen genieten al van bij hun opstart meer deskundige hulp
(Stevens, 1994, pp. 123-124).
Er is sprake geweest van een zekere populariteit en snelle groei
van zelfhulpgroepen, vooral de laatste 20 jaar. De grote “boom” in
het ontstaan van zelfhulpgroepen lijkt nu echter voorbij. Een nieuwe
trend is dat recent opgerichte zelfhulpgroepen alsmaar kleinschaliger
worden en zich bovendien steeds meer gaan specialiseren. Die
specialisatie maakt het aantrekken van bijkomende professionele
werkers belangrijker (Branckaerts, e.a., 1982, p. 25).
1.2.3 Globale en specialistische overheidssteun
Een laatste onderscheid dat wordt gemaakt, is dat tussen globale en
specialistische overheidssteun. Specialistische overheidssteun aan
zelfhulpgroepen impliceert dat elke groep afzonderlijk financiële
ondersteuning krijgt op basis van specifieke criteria. Deze directe
financiering is echter niet voorzien (TZ, 2007b, p. 8).
Rika Steyaert, destijds staatssecretaris voor gezin en welzijnszorg,
koos in 1984 voor een globale ondersteuning aan zelfhulpgroepen.
De Vlaamse regering is haar daarin blijven volgen en geeft indirect
middelen aan zelfhulpgroepen door op verschillende niveaus
ondersteuningscentra op te richten en te financieren (Gielen,
23.11.2007).
In Vlaanderen bestaan drie ondersteuningscentra: één op Vlaams
niveau: Trefpunt Zelfhulp vzw (TZ) en twee op provinciaal niveau:
het Limburgs Platform voor Zelfhulp- en Ontmoetingsgroepen vzw
(LPZO) en het Platform Zelfzorg Oost-Vlaanderen vzw (PLAZZO).
21

1.3 Werkdefinitie van zelfhulpgroepen
De bestaande omschrijvingen van zelfhulpgroepen zijn te
fragmentair en vatten de heterogeniteit van het zelfhulplandschap
onvoldoende. In deze thesis wordt vertrokken van een eigen
werkdefinitie, die de kernaspecten van zelfhulpgroepen bevat:
Zelfhulpgroepen bestaan uit een groep van mensen met een
gemeenschappelijk probleem of in eenzelfde situatie die elkaar
vrijwillig ontmoeten om zo te streven naar verandering in hun
situatie en/of in de samenleving.
1.3.1 Gemeenschappelijke problematiek
Thema’s
Mensen komen samen in zelfhulpgroepen, omdat ze een
gemeenschappelijk probleem ervaren of omdat ze in dezelfde situatie
verkeren. Dit kunnen zowel vaak voorkomende problemen zijn,
alsook zeldzame aandoeningen. De meeste zelfhulpgroepen worden
voor en door een bepaalde doelgroep georganiseerd. Zo zijn er
bijvoorbeeld groepen van en voor alleenstaanden en bejaarden.
Verder bestaan er nog aparte groepen voor familieleden, want ook zij
kunnen lijden onder een bepaalde ziekte, verslaving of situatie van
hun naaste(n) (TZ, 05.11.2007).
Om het overzicht te bewaren, worden zelfhulpgroepen en
patiëntenverenigingen (cf. zelfhulpgroepen rond een fysieke
aandoening) door TZ in acht categorieën onderverdeeld: (1) fysieke
ziekten, (2) operatieve ingrepen, (3) verslavingen, (4) handicaps
(fysieke en/of mentale), (5) psychosociale problemen (bijv. depressie
of fobieën), (6) bijzondere sociale situaties (bijv. echtscheiding,
stalking of mobbing), (7) geïnduceerde problemen (problemen die
ofwel deels zijn toe te schrijven aan een intolerante samenleving of
problemen die nauwelijks bespreekbaar zijn door een taboesfeer;
bijv. holebiseksualiteit, exhibitionisme of huiselijk geweld) en (8)
diversen: bijv. senioren (TZ, 05.11.2007).
22

Doelgroep en trekkers
In 2002 onderzocht TZ het ledenbestand van de geregistreerde
zelfhulpgroepen. Daaruit bleek dat het ledenprofiel vooral wordt
bepaald door de problematiek waarrond de groep werkt. Daarnaast
stelde TZ in de meeste zelfhulpgroepen een overwicht vast van
vrouwelijke leden uit de middenklasse. De meer actiegerichte
groepen vormen hierop een uitzondering omdat daarin vooral
mannen op de voorgrond treden (Jottier, 2003, p. 12).
De begeleiders of verantwoordelijken van zelfhulpgroepen zijn
meestal zelf lotgenoot, ervaringsdeskundige of (indirect) betrokkene
(Vandermeulen, 2005, pp. 1-2). Het zijn mensen die hun situatie al
(grotendeels) hebben verwerkt. Ze volgen vergaderingen,
organiseren praatbijeenkomsten, bemannen de telefoon, handelen
correspondenties af, voeren de administratie uit enzovoort.
Toegankelijkheid
De Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin,
Steven Vanackere, haalde tijdens de studiedag “Achterwaarts de
toekomst in” van TZ in het najaar van 2007 aan dat zelfhulpgroepen
alert moeten kijken naar de doelgroep die ze bereiken. Er moet
worden opgelet of niet enkel de assertieve, mondige burgers worden
bereikt. Het moet een uitdaging voor elke zelfhulpgroep zijn om proactief
op zoek te gaan naar moeilijke bereikbare individuen
(Vanackere, 23.11.2007).
1.3.2 Vrijwillige ontmoeting
Hoe meer mensen je ontmoet, hoe meer inzicht je krijgt: meer
informatie, meer voorbeelden, meer aanmoediging en meer kennis
(Vandermeulen, 2005, p. 3). Zelfhulpgroepen bieden vrijwillige
ontmoeting in de brede betekenis van het woord aan. Zo is het
lotgenotencontact via het internet een relatief nieuwe
ontmoetingsvorm. Dit gebeurt zowel via direct (in chat rooms) als
via indirect contact (e-maillijsten, forums, message boards). Het
belangrijkste voordeel van online zelfhulpgroepen is dat cruciale
23

hinderpalen van traditionele zelfhulpgroepen worden vermeden,
zoals afstand, leeftijd, handicap of ziekte (Gielen, 2003, pp. 37-41).
Naast deze relatief nieuwe virtuele ontmoetingen, organiseren
zelfhulpgroepen ook tal van andere ontmoetingsmogelijkheden.
Hoewel het lotgenotencontact centraal staat in de meeste
zelfhulpgroepen, vervullen ze diverse functies (TZ, 2002, p. 27).
Meestal komen één of meerdere van de volgende functies aan bod:
Emotionele ondersteuning via lotgenotencontact. Dit kan in
groep worden georganiseerd via gespreksbijeenkomsten, studiedagen
en/of individueel via telefonisch of face-to-face contact (TZ, 2002,
pp. 27-28).
Informatieverschaffing. Voorlichtingsactiviteiten kunnen zowel
gericht zijn op de leden zelf als op andere (in)directe betrokkenen
zoals familieleden en deskundigen in opleiding of in de praktijk.
Bovendien doen zelfhulpgroepen regelmatig een beroep op externe
deskundigen om informatie te verschaffen aan hun leden (TZ, 2002,
pp. 29-30).
Directe dienstverlening. Dit kan de vorm aannemen van
financiële en/of huishoudelijke hulp, vervoer, of het ter beschikking
stellen van technische hulpmiddelen. De leden kunnen deze diensten
aan elkaar verstrekken, maar er kunnen ook aparte voorzieningen
worden opgezet met vrijwillige of betaalde medewerkers, zodat de
dienstverlening een vaste vorm aanneemt (Koning
Boudewijnstichting, 1998, p. 19).
Aanleren van zelfzorgtechnieken. Het gaat om allerlei manieren
waardoor mensen zelf controle over hun situatie verwerven (TZ,
1991, p. 51). Bijvoorbeeld technieken voor hartpatiënten om zelf hun
bloeddruk te meten.
Sociale en recreatieve activiteiten. Hier ligt de nadruk op
ontmoeting. Bijvoorbeeld uitstappen, reizen, gezamenlijke
sportbeoefening enzovoort (TZ, 05.11.2007).
Belangenverdediging. Deze functie kan van bij aanvang de
doelstelling van de groep zijn of ze kan gaandeweg ontstaan. Het
betreft groepen die formeel vergaderen om knelpunten te
inventariseren en om alternatieven te bedenken voor bestaande
reguliere voorzieningen en overheidsregels op lokaal, regionaal of
nationaal niveau die ontoereikend worden geacht (Branckaerts, e.a.,
1982, p. 8).
24

1.3.3 Verandering
Inner-focused en outer-focused zelfhulpgroepen
Katz en Bender (1976, p. 39) maken een onderscheid tussen “innerfocused”
en “outer-focused” zelfhulpgroepen. Deze laatste werken
structureel aan oplossingen voor de problemen die hun leden ervaren.
Ze streven dan bijvoorbeeld naar gepaste uitkeringen en
terugbetalingen. Inner-focused zelfhulpgroepen zijn hoofdzakelijk
gericht op de individuele ontplooiing van hun leden, door het geven
van emotionele en sociale ondersteuning (TZ, 2002, p. 8).
In de onderzoeksliteratuur worden zelfhulpgroepen beschreven
als inner-focused. Ze zouden overwegend geconcentreerd zijn op de
persoonlijke noden en ervaringen van hun leden. Zelfhulpgroepen
minimaliseren de rol van sociale factoren; ze streven enkel naar
veranderingen op microniveau (Callens & Jottier, 2003, p. 55).
De morfologie (cf. een tweejaarlijks onderzoek naar Vlaamse
zelfhulpinitiatieven) die TZ in 2004 uitvoerde, toonde nochtans aan
dat een aanzienlijk deel van de zelfhulpgroepen ook extern is
georiënteerd: 33% is aangesloten bij een koepelorganisatie of een
federatie, 89% werkt regelmatig samen met professionele zorg- en
hulpverleners en 45% heeft contacten met een internationale
organisatie die rond dezelfde problematiek werkt (TZ, 2007a, p. 3).
Effecten van de veranderingsgerichte doelstellingen
Er is onderzocht of, en in welke mate, zelfhulpgroepen deze interne
en externe veranderingsgerichte doelstellingen bereiken. De
terugkerende onderzoeksresultaten zijn dat zelfhulpgroepen
bijdragen aan sociale ondersteuning en netwerkvorming, een gevoel
van verbondenheid en empathie, informatie en educatie, nieuwe
copingstrategieën én persoonlijke empowerment (Hatzidimitriadou,
2002, p. 272; Cheung, e.a., 2005, p. 355).
Overigens zouden leden van een zelfhulpgroep een betere kennis
van de oorzaken, het verloop en de behandelingsmogelijkheden van
hun ziekte hebben. Ziektes worden snel(ler) opgespoord, omdat
leden de klachten in een vroeger stadium herkennen en daardoor
sneller artsen raadplegen (Meerdink, 1996).
25

1.4 Tussentijds besluit
In dit tussentijds besluit worden de belangrijkste bevindingen van het
theoretisch kader over zelfhulpgroepen samengevat. Van belang bij
het beantwoorden van de onderzoeksvraag is het onderscheid naar
probleemcategorie, organisatiestructuur en oprichtingsjaar.
Zo is het probleem waarrond een zelfhulpgroep werkt bepalend
voor het ledenprofiel van een groep.
Bij de organisatiestructuur worden drie types van
zelfhulpgroepen onderscheiden. Ze verschillen grondig op drie
punten. Het eerste verschil heeft betrekking op het ledenaantal. Zo
hebben zelfhulporganisaties een aanzienlijk ledenbestand, waarin
ook professionelen vertegenwoordigd zijn. In de twee overige
structuren spelen professionelen meestal geen actieve rol. Zij hebben
een kleiner ledenbestand.
Het tweede onderscheid heeft betrekking op de inkomsten. Grote,
gestructureerde organisaties kunnen door hun piramidale structuur
beroep doen op overheidssubsidies, terwijl de kleinere groepen daar
doorgaans geen aanspraak op kunnen maken.
Het derde verschil ligt in de hoofdactiviteit die de groepen
uitvoeren. Zelfhulporganisaties verdedigen de belangen van hun
plaatselijke afdelingen. Die afdelingen en de autonome, lokale
zelfhulpgroepen concentreren zich vooral op het organiseren van
lotgenotencontact. Zij focussen veeleer op het persoonlijke niveau.
Ten slotte is het oprichtingsjaar (cf. het aantal jaren dat een
groep actief is) van invloed op de professionalisering van
zelfhulpgroepen. Oudere zelfhulpgroepen zijn uitgegroeid tot semiprofessionele
organisaties, waarin professionelen actief zijn. Nieuwe
groepen zouden zich overigens steeds meer specialiseren en daardoor
genoodzaakt zijn om zich te professionaliseren. Bovendien zouden
ze meer professionele hulp genieten bij hun opstart.
In het volgende hoofdstuk wordt dieper ingegaan op wat de
Engelse term “empowerment” precies inhoudt. Het is niet evident om
een accurate Nederlandse vertaling van empowerment te vinden. Dit
begrip heeft immers een dubbele betekenis: zelf sterker worden (cf.
zelfzorg) en/of anderen ondersteunen bij het sterker worden (cf.
zelfhulp). Zelfhulpgroepen ondersteunen zelfzorg in een
georganiseerd verband.
26

2 Empowerment
Dit tweede hoofdstuk tracht de essentie van empowerment te vatten.
Ook de link met zelfhulpgroepen, als context waarin empowerment
kan worden vertaald, wordt gemaakt.
2.1 Ontstaan van het empowermentparadigma
Volgens professor Van Regenmortel reikt empowerment verder dan
een nieuwe methodiek in het kader van vraaggericht werken. Zij legt
de nadruk op empowerment als een paradigma. Een paradigma staat
voor het geheel van overtuigingen, waarden en handelingen die door
de leden van een bepaalde samenleving worden gedeeld (Van
Regenmortel, 2002, pp. 3-6).
In de literatuur bestaat weinig eensgezindheid over de oorsprong
van het empowermentparadigma. De meeste auteurs leggen de
wortels in de VS, in de jaren ’60 en ’70. De Amerikaanse “War on
Poverty” vanaf 1964 is een typisch voorbeeld voor dat tijdskader. Er
ontstond meer overheidsaandacht voor de participatie en de krachten
van armen, die werden ingeschakeld in hun eigen dienst- en
hulpverlening (Van Regenmortel, 2002, pp. 3-6).
Vervolgens ontstonden vele sociale bewegingen in de jaren ’70,
zoals de burgerrechtenbeweging, de welzijnsrechtenbeweging, de
zwarte bewegingen, het feminisme, de gemeenschapsacties en ook de
zelfhulpbewegingen (Van Regenmortel, 2002, pp. 3-6).
Zelfhulpgroepen kunnen dus worden beschouwd als onderdeel
van een nieuwe emancipatorische sociale beweging. Deze sociale
beweging werd gedreven door een versterkte behoefte aan
ervaringsdeskundigheid ter compensatie van het technische
specialisme van de gezondheidszorg (Kelleher, 1994, pp. 113-116).
In de late jaren ‘80 en begin jaren ‘90 is het concept van Amerika
overgewaaid naar Groot-Brittannië om ten slotte ook in Nederland,
Duitsland en Vlaanderen gelanceerd te worden. Nog voor de term
ingang vond in Vlaanderen, bestonden daar echter al methodieken
die gefundeerd waren op het empowermentparadigma. De meest
bekende daarvan zijn de maatzorgmethodiek, en hierop
27

voortbouwend, het vraaggestuurd cliëntoverleg. Participatie van de
hulpvrager en vraagsturing staan centraal in deze methodieken. Ook
de methodiek “ervaringsdeskundigen in de armoede en sociale
uitsluiting” past in dit kader (Van Regenmortel, 2004, p. 11).
2.2 Eerste afbakening
Empowerment impliceert een ecologisch en een krachtenperspectief.
Beide perspectieven vormen de basis waarop empowerment steunt en
worden daarom eerst toegelicht. Vervolgens wordt het verschil
tussen een top-down en een bottom-up benadering aangetoond. Ten
slotte wordt een onderscheid gemaakt tussen de drie niveaus waarop
empowerment kan worden toegepast.
2.2.1 Ecologisch en krachtenperspectief
Een ecologisch perspectief viseert niet enkel de persoon of zijn
sociale omgeving, maar de interactieprocessen tussen beide. Er
bestaat een toenemende erkenning voor dit ecologische model in de
sociale wetenschappen, omwille van de groeiende aandacht voor
omgevingsfactoren (Peterson & Zimmerman, 2004, p. 131).
Ook het empowermentparadigma verbindt het individuele welzijn
met de bredere sociale en politieke omgeving. Sociale problemen
worden gezien als het gevolg van de ongelijke verdeling van
middelen en beslissingsmacht. Daarom bepleit empowerment een
actief opsporen en bestrijden van discriminerende en
onderdrukkende praktijken (Van Regenmortel, 2002, pp. 4-5).
Het krachtenperspectief is een ander belangrijk aspect in het
empowermentparadigma. Een basisveronderstelling is dat ieder
individu, organisatie en samenleving capaciteiten heeft om te leren,
te groeien en te veranderen Een verkenning van krachten en
mogelijkheden impliceert echter geen ontkenning van problemen.
Bij een empowering hulpverlening stelt men naast de vraag: “Wat
gaat er goed?” ook de vraag: “Wat gaat er slecht?”. Empowerment
staat voor een EN-EN benadering in de hulpverlening: zowel vragen
naar sterktes, kansen en uitdagingen als vragen naar tekortkomingen
en bedreigingen (Van Regenmortel, 2002).
28

2.2.2 Top-down en bottom-up benadering
Het valt niet te ontkennen dat er machtsverschillen bestaan tussen
hulpvragers en -verleners. Empowerment kan daarbij op twee
manieren worden toegepast: top-down of bottom-up.
Enerzijds is er sprake van een top-down benadering, waarbij de
hulpverleners (mensen met meer beslissingsmacht) de taak hebben
om condities te scheppen die empowerment mogelijk maken voor
hulpvragers (Van Regenmortel, 2002, pp. 4-5). Deze laatste hebben
weinig of geen inspraak in beslissingsprocessen (Jacobs, e.a., 2005).
De dimensie van zelfhulp als zelfhulpmethode kan verwijzen
naar een dergelijke top-down benadering. Een zelfhulpmethode
vertrekt in eerste instantie van de individuele mogelijkheden, en
maakt daarbij gebruik van groepsprocessen die spontaan optreden bij
de confrontatie tussen mensen in een gelijkaardige situatie (bijv.
directe identificatie, empathie). Deze groepsprocessen kunnen ook
methodisch worden geïnitieerd door professionele hulpverleners of
vrijwilligers (Branckaerts, e.a., 1982, pp. 2-3).
In dat laatste geval is er sprake van een top-downbenadering. Het
komt erop neer dat empowerment als het ware wordt gegeven aan de
hulpvragers. Dit strikte eenrichtingsverkeer sluit niet aan bij de
empowermentbenadering (Jacobs, e.a., 2005).
Anderzijds is er sprake van een bottom-up benadering, waarbij
alleen “self-empowerment” mogelijk is. Self-empowerment betreft
een reflexieve activiteit die enkel op gang kan worden gebracht als
mensen zélf macht proberen te verwerven. In tegenstelling tot een
top-down benadering kan men empowerment dus niet krijgen, maar
moet men het zélf verwerven (Van Regenmortel, 2002, pp. 4-5).
De dimensie van zelfhulp als participatiekader verwijst naar
een bottom-up benadering. Zelfhulp wordt daarbij gezien als een
instrument ter bevordering van emancipatie. Emancipatie wordt in
deze betekenis gedefinieerd als het creëren van een dynamisch
evenwicht in de hulpverleningrelatie tussen de “leek” en de
“professional” (Branckaerts, e.a., 1982, p. 3).
Leden van een zelfhulpgroep kunnen dus zelf macht verwerven,
al dan niet met ondersteuning van (professionele) hulpverleners of
andere mensen in hun omgeving. Ondersteuning betekent daarbij niet
“overnemen”, maar “mogelijk maken”. Hulpverleners faciliteren dan
29

als het ware het empowermentproces (Florizoone, 1998). Deze
bottom-up benadering sluit wel aan bij het empowermentparadigma.
Ten slotte bestaat er nog een combinatie van beide benaderingen:
empowerment als een proces van geven en nemen. Volgens Van
Regenmortel (2004, p. 6) is empowerment immers niet enkel een
opdracht van personen en groepen die maatschappelijk kwetsbaar
zijn, maar evenzeer een opdracht voor “sterkere” individuen, voor
maatschappelijke instituties, lokale gemeenschappen en het beleid.
Ze spreekt van de “use of power to empower”.
2.2.3 Empowerment op micro-, meso- en macroniveau
Een centraal inzicht is dat empowerment een open-ended construct
is. Dit betekent dat empowerment een continue variabele is. Het gaat
niet over het al dan niet beschikken over empowerment, aangezien er
gradaties van empowerment zijn. Andere levensfasen en situaties
brengen verschillende behoeften en uitdagingen met zich mee en
beïnvloeden de betekenis van empowerment. Daarnaast is
empowerment ook een multi-level construct, dat voorkomt op drie
niveaus: het micro- meso- en macroniveau. Empowerment is dus een
contextuele term die verschillende betekenissen heeft, afhankelijk
van de tijd, de context, de populatie en het (levens)domein/niveau
(Van Regenmortel, 2004).
Microniveau
Het psychologische of individuele niveau van empowerment –
vertaald in de context van zelfhulpgroepen – betekent het activeren
van het psychisch welzijn en de veerkracht van de leden. De leden
dienen “psychologisch profijt” te halen uit de werking (Steenssens &
Van Regenmortel, 2007, p. 10).
Cheung, Mok en Cheung (2005, pp. 356-357) delen
psychologische empowerment op in drie niveaus: intrapersonal,
interpersonal en extrapersonal empowerment. Het intrapersoonlijke
niveau (cf. de zelfbelevingscomponent, Zimmerman, 1986) verwijst
naar meer vertrouwen in het eigen probleemoplossend vermogen en
meer emotionele controle. De houding en vaardigheden die
30

etrekking hebben op de omgang met andere personen verwijzen
naar het interpersoonlijke niveau (cf. de interactionele component,
Zimmerman, 1986). Extrapersoonlijke empowerment verwijst ten
slotte naar een kritische bewustwording van de relaties tussen het
individu en de samenleving, zoals een beter begrijpen van de eigen
rechten en plichten.
Om mensen – zeker maatschappelijk kwetsbare groepen – meer
greep te helpen krijgen op hun leven, volstaat een individuele aanpak
niet. Op organisatie- en samenlevingsniveau is er ook verandering
nodig.
Mesoniveau
Zoals eerder werd aangeven ligt de focus van dit onderzoek op het
mesoniveau. Waar bij psychologische empowerment wordt
vertrokken van de krachten van de persoon, staan bij
organisatorische empowerment de krachten van de organisatie
centraal. Om competente leden te hebben op het gebied van
empowerment, moet een zelfhulpgroep zelf ook competent zijn (Van
Regenmortel, 2002, pp. 74-75).
Tot 2004 bestond er nog geen duidelijk en coherent nomologische
netwerk voor organisatorische empowerment, dat te onderscheiden
was van psychologische empowerment. Peterson en Zimmerman
(2004, pp. 130-131) slaan in hun artikel “Beyond the Individual:
Toward a Nomological Network of Organizational Empowerment”
een nieuwe onderzoekspiste in, door een nomologische netwerk voor
organisatorische empowerment uit te werken (cf. bijlage 2).
Peterson en Zimmerman (2004) zoomen bij organisatorische
empowerment in op drie niveaus, namelijk een intra-, inter-, en
extraorganisatorische niveau. Het intraorganisatorische niveau
verwijst naar de interne structuur en het functioneren van de
organisatie. Het interorganisatorische niveau van empowerment
duidt op het belang van samenwerkingsverbanden en
netwerkvorming tussen zelfhulpgroepen onderling en met andere
organisaties. De extraorganisatorische component verwijst naar
organisatorische acties die worden genomen om de ruimere
omgeving te beïnvloeden.
31

Verschillende auteurs, zoals Zimmerman, maken een onderscheid
tussen “empowering organizations” en “empowered organizations”.
Empowering organisaties produceren psychologische
empowerment voor hun leden als onderdeel van hun organisatorisch
proces (cf. microniveau/ inner-focused zelfhulpgroepen).
Empowered organisaties beïnvloeden het grotere systeem waarvan
ze deel uitmaken. Ze zijn gericht op verandering van de samenleving
in haar geheel (cf. macroniveau/ outer-focused zelfhulpgroepen).
Dit onderscheid wijst dus op het verschil tussen wat organisaties
extern voor de gemeenschap betekenen enerzijds, en wat ze intern
voor hun leden bereiken anderzijds. Het nomologische netwerk,
ontwikkeld door Peterson en Zimmerman, onderzoekt in welke mate
organisaties “empowered” zijn (Peterson & Zimmerman, 2004, pp.
130-131).
Dit nomologische netwerk wordt dus gebruikt als uitgangspunt
om de empowerende werking van zelfhulpgroepen te bestuderen.
Toch wordt ook de link met het microniveau (invloed op de
individuele leden) en het macroniveau (invloed op de samenleving)
gemaakt. Empowerment is immers een dynamisch proces: factoren
op elk niveau doen interactief hun invloed gelden (Steenssens & Van
Regenmortel, 2007, p. 8).
Macroniveau
Op het niveau van de samenleving (cf. het gemeenschapsniveau of
het beleidsniveau) staat de gemeenschap centraal die ruimte schept
voor autonomie, structurele mechanismen van sociale uitsluiting
bestrijdt, open staat voor diversiteit, opkomt voor gelijke rechten en
ontplooiingskansen voor iedereen, samenwerkingsverbanden
stimuleert en versterking biedt waar nodig. Een evenwichtige balans
tussen verzorging en zelfzorg is daarbij het uitgangspunt (Van
Regenmortel & Fret, 1999, p. 302).
In de literatuur over empowerment wordt het beleid regelmatig
genoemd als een belangrijk niveau, maar een uitvoerige explicitering
blijft veelal uit. Een uitzondering hierop is het artikel “Social policy
development: the strengths perspective” van Chapin (1995). Zij stelt
dat probleemformuleringen in sociale beleidsprogramma’s en -
32

maatregelen vaak de structurele knelpunten negeren en zich
uitsluitend focussen op individuele tekortkomingen (cf.
individualiseren van problemen/ ‘blaming the victim”).
De integratie van het krachtenperspectief in het beleidsproces zou
volgens haar nieuwe wegen tot empowerment openen. Chapin (1995)
spreekt over beleidsanalyse als een “negotiated truth”, waarbij
beleidsmakers niet dé experten zijn .
2.3 Werkdefinitie van empowerment
Er wordt vaak gezegd dat empowerment een containerbegrip is. De
term wordt dan gezien als een algemene noemer waar elke
hulpverlenende actie met enige emancipatorische doelstelling onder
wordt geplaatst. Een dergelijke opvatting is echter te vaag en biedt
weinig houvast om het begrip concreet toe te passen in de praktijk.
Een meer werkbare definitie van empowerment is dus vereist (De
Cort, 2001b, p. 6).
Barbara Solomon introduceerde in 1976 de term empowerment in
het professionele discours met haar boek “Black Empowerment”.
Vervolgens, in het begin van de jaren ’80, lanceerde Rappaport het
begrip in de gemeenschapspsychologie. Hij ziet empowerment als
een proces waarbij individuen, organisaties en gemeenschappen
terug baas worden (cf. “to gain mastery”) in hun eigen verhaal (Van
Regenmortel, 2002, pp. 3-6).
Marc Zimmerman (1998, pp. 8-9), een student van Rappaport,
onderkent daarbij drie centrale variabelen die dit “meesterschap”
concretiseren, namelijk: (1) controle, (2) kritisch bewustzijn en (3)
participatie. Deze drie variabelen zijn onderling sterk verbonden.
Van Regenmortel (2002, p. 6) combineert al deze factoren in één
concrete Nederlandse omschrijving van empowerment. Haar
omschrijving wordt in deze thesis gebruikt als werkdefinitie. Ze
omschrijft empowerment als volgt:
Empowerment is een proces van versterking waarbij individuen,
organisaties en gemeenschappen greep krijgen op de eigen
situatie en hun omgeving en dit via het verwerven van controle,
het aanscherpen van kritisch bewustzijn en het stimuleren van
participatie (Van Regenmortel, 2002, p. 6).
33

Wanneer de drie centrale variabelen worden toegepast op de drie
niveaus (cf. supra), en daarbij telkens het onderscheid wordt gemaakt
tussen empowering processen en empowered outcomes, dan wordt
een schema verkregen met een concrete omschrijving van
empowerment voor elke combinatie van deze variabelen. In bijlage 3
zit een schematische weergave van empowerment volgens
Zimmerman (Hennion & Van den Broucke, 1999, p. 43).
2.3.1 Controle
Het verwerven van controle verwijst naar de capaciteiten van
individuen om beslissingen te beïnvloeden. Dit proces is verbonden
met de zogenaamde “locus of control”: een persoonlijkheidskenmerk
dat verwijst naar de individuele perceptie ten aanzien van de
onderliggende oorzaken van gebeurtenissen (Van Regenmortel,
2004).
Individuen met een “interne locus of control” geloven dat zij
zelf – eerder dan externe factoren – bepalen wat er in hun leven
gebeurt. Individuen met een “externe locus of control” zijn ervan
overtuigd dat ze hun leven niet zelf in de hand hebben. Ze wijten
gebeurtenissen aan externe factoren (Rotter, 1954; 1966).
Het resultaat bij een externe locus of control is “hulpeloosheid”.
Zo leidt de klassieke hulpverlening (zoals het behandelings- of
ziektemodel) in vele gevallen tot “aangeleerde hulpeloosheid”(cf.
Seligman, 1975: learned helplessnes). Seligman verwijst naar het
aangeleerd afhankelijk zijn van de probleemoplossende vermogens
van de hulpverlener (Van Regenmortel, 2002, p. 6).
In tegenstelling tot deze reactieve benaderingswijzen die gericht
zijn op problemen, risicofactoren en “blaming the victim”, is een
empowermentbenadering positief en proactief. De negatieve
situatieaspecten worden verbeterd door te focussen op individuele
krachten en omgevingsinvloeden. Empowerment streeft naar het
bijbrengen van “aangeleerde hoopvolheid” (cf. Zimmerman, 1990:
learned hopefullness). Zimmerman doelt daarmee op het belang van
het zelf leren zoeken naar oplossingsstrategieën om controle over de
eigen situatie te verwerven (Van Regenmortel, 2002, pp. 5-6).
34

Ook zelfhulpgroepen willen het patroon van een externe locus of
control doorbreken en focussen op een interne locus of control. Een
interne locus of control leidt immers tot gevoelens van persoonlijke
controle, waardoor de zelfwaardering en het zelfvertrouwen
toenemen. Door dit herwonnen gevoel van controle, ervaren mensen
zich op het individuele niveau “empowered”.
2.3.2 Kritisch bewustzijn
De tweede centrale variabele, kritisch bewustzijn, verwijst naar
Paulo Freire (1924-1997). Hij was een Braziliaanse pedagoog en
ontwikkelingshelper, die ook wel de peetvader van empowerment
wordt genoemd. Freire zou de idee van empowerment hebben
geïntroduceerd in het begin van de jaren ’70, als onderdeel van zijn
Zuid-Amerikaanse bevrijdingsfilosofie. Hij kaart het belang van
kritisch bewustzijn aan in zijn boek “De pedagogie van de
onderdrukten” (Van Regenmortel, 2002).
Zijn benadering is gebaseerd op de idee dat mensen via educatie
kritisch moeten leren oordelen over de rechtvaardigheid van de
maatschappelijke orde, om zo inzicht in de eigen leefwereld te
verwerven. Het begrijpen van de werking van machtstructuren en
besluitvormingsprocessen is van belang om uiteindelijk zelf macht te
verwerven (Hennion & Van den Broucke, 1999, pp. 15-16).
Van Regenmortel en Fret (1999, p. 309) denken dat het
aanscherpen van kritisch bewustzijn een noodzakelijke tussenstap is
naar participatie en naar het inzetten van ervaringsdeskundigheid.
Ervaringsdeskundigheid verwijst dan naar een intensief
groeiproces waarbij mensen hun ervaringskennis gaan toetsen of
vergelijken met die van anderen. Door observatie en uitwisseling van
ervaringen vergroot het inzicht in de ziekte of de problematiek, maar
ook in de behandelingen of oplossingen. Zo komt men uiteindelijk
tot algemene inzichten en analyses; tot een kritisch bewustzijn
(Callens & Jottier, 2003, p. 54). Het verwerven van
ervaringsdeskundigheid is een pijler van intraorganisatorische
empowerment.
35

2.3.3 Participatie
Participeren verwijst naar het ondernemen van acties die streven naar
verbetering (Raes, 2003, p. 8). Het wordt gezien als een medium om
gevoelens van machteloosheid te verminderen en om controle te
verwerven: “Participatie is de motor van empowerment” (Steenssens
& Van Regenmortel, 2007, p. 23).
Een zuivere bottom-up benadering wordt ook wel het hoogste
niveau van participatie genoemd; het gaat namelijk om
“zelfmobilisatie” (Jacobs, e.a., 2005). Het activiteitenaanbod van
zelfhulpgroepen is erop gericht om hun leden (weer) te laten
participeren aan vrije tijd, onderwijs, werk enz.
2.4 Tussentijds besluit
In dit tweede deel kwam de historiek en omschrijving van
empowerment aan bod. Er wordt gesproken over een
empowermentparadigma dat staat voor een fundamenteel optimisme
en het geloof in een veranderbare samenleving. Het accent ligt
daarbij op (het herstellen van) de eigen kracht en op het vinden van
een weg in de samenleving.
Mensen in een probleemsituatie stappen echter niet automatisch
naar een zelfhulpgroep. Daartoe is het noodzakelijk dat ze zich
bewust zijn van hun probleem en dat ze er iets aan kunnen en/of
willen veranderen (Matthijs, 1994, p. 1). Het is daarbij van belang
dat de leden van zelfhulpgroepen via een kritische bewustwording
een onderscheid kunnen maken tussen dingen waar ze zelfs iets aan
kunnen doen (cf. interne locus of control) en zaken die extern zijn
bepaald (cf. externe locus of control).
Zo worden de leden zich bewust van hun eigen ervaringskennis
en zo verwerven ze dan geleidelijk aan meer controle over hun eigen
situatie. Het einddoel is dan een volwaardige participatie aan het
gemeenschapsleven.
Concreet betreft empowerment dus een proces van versterking,
dat zich via een bottom-up benadering richt op het verhogen van de
persoonlijke weerbaarheid. De ontwikkeling van deze weerbaarheid
wordt beschouwd als een dynamisch proces, waarbij factoren op elk
36

niveau (cf. micro-, meso- en macroniveau) interactief van invloed
zijn. Een louter individuele aanpak volstaat niet.
In de inleiding werd reeds aangegeven dat onderzoek naar
organisatorische empowerment relevant is, omdat het bestaande
onderzoek naar empowerment zich overwegend toespitst op het
microniveau. Onderzoek op het mesoniveau kan bijdragen tot het
contextualiseren van individuele problemen. Er is immers ook
verandering nodig op organisatie- en samenlevingsniveau om
empowerend te werken. In het volgende hoofdstuk ligt het accent op
de rol van organisatorische empowerment in zelfhulpgroepen.
37

3 Organisatorische empowerment in zelfhulpgroepen
Peterson en Zimmerman (2004, pp. 131-132) onderscheiden in hun
nomologische netwerk voor organisatorische empowerment
verschillende proces- en productvariabelen voor de intra-, inter- en
extraorganisatorische component. In deze thesis worden de
productvariabelen buiten beschouwing gelaten. Het onderzoek spitst
zich toe op de procesvariabelen, om tot tien pijlers te komen die het
empowering (cf. inner-focused doelstellingen: verandering op het
microniveau) én empowered (cf. outer-focused doelstellingen:
verandering op het macroniveau) potentieel van zelfhulpgroepen in
kaart brengen.
“Empowered outcomes” verwijzen naar de effecten van de
empowering processen, zoals: de waargenomen controle, het kritisch
bewustzijn en de betrokkenheid in de gemeenschap (Steenssens &
Van Regenmortel, 2007, p. 15). Deze “outcomes” worden slechts
kort aangehaald, omdat dit kwalitatief onderzoek geen evaluatie van
de werking van de zelfhulpgroepen beoogt. Er worden dus geen
effecten vastgesteld, enkel organisatorische processen.
“Empowering processen” verwijzen naar de manier waarop
mensen worden empowered: door het verwerven van controle, het
aanscherpen van kritisch bewustzijn en het stimuleren van
participatie in de gemeenschap. Peterson en Zimmerman (2004)
identificeerden tien procesvariabelen in het kader van
organisatorische empowerment. De link met de drie bovenvermelde
kernconcepten uit de werkdefinitie wordt bij elke pijler gemaakt. In
wat volgt worden de tien pijlers besproken. Deze pijlers worden
soms aangevuld met (een) onderzoekshypothese(s), die werd(en)
afgeleid uit de literatuurstudie.
3.1 Intraorganisatorische niveau
Het intraorganisatorische niveau verwijst naar de interne structuur en
het functioneren van zelfhulpgroepen. Het belangrijkste resultaat van
organisatorische empowerment op dit niveau is dat iedereen proactief
bijdraagt aan de doelstellingen van de organisatie. Andere outcomes
38

zijn: een kleine, diverse en dynamische organisatie (“viability” en
“underpopulated settings”), geïdentificeerde bronnen (“resource
identification”), gedeelde visie (“resolved ideological conflict”) en
interne samenwerking (“collaboration of co-empowered subgroups”).
De intraorganisatorische processen die Peterson en Zimmerman
onderscheiden zijn: “leadership”, “social support”, “incentive
management” en “opportunity role structure”, “group-based belief
system” en “subgroup linkages”. Daarnaast wordt nog één nieuwe
pijler geformuleerd op basis van de literatuurstudie: het verwerven
van ervaringsdeskundigheid (cf. supra). Dit proces is eigen aan de
werking van zelfhulpgroepen. De zes intraorganisatorische
procesvariabelen worden achtereenvolgens besproken (Peterson &
Zimmerman, 2004, pp. 131-135).
3.1.1 Pijler 1: ervaringsdeskundigheid
Zelfhulpgroepen scheppen ruimte voor nieuwe ervaringen en
ondersteunen hun leden in het leren uit ervaringen (De Cort, 2001b,
p. 12). Doordat leden meer inzicht krijgen in de eigen problematiek,
kunnen ze op termijn anderen helpen. Doordat de leden ervaren dat
ze zelf veranderingen kunnen aanbrengen, wordt de “interne locus of
control” gestimuleerd (Van Regenmortel, 2004, pp. 4-6).
Ervaringsdeskundigheid wordt stapsgewijs opgebouwd:
Fase 1: ervaring. Iemand zit in een probleemsituatie en
beleeft dit als zodanig;
Fase 2: ervaringskennis. Bij het overwinnen van of het
omgaan met problemen en de negatieve gevolgen daarvan
doet de persoon kennis op van zijn ziektebeeld of probleem,
de behandeling en alles wat daaromheen gebeurt;
Fase 3: ervaringsdeskundig. De persoon is in staat om met
zijn kennis en kunde anderen te helpen en te ondersteunen
(Kenniscentrum Zelfhulp en Ervaringsdeskundigheid,
20.02.2008).
39

3.1.2 Pijler 2: attitudes, vaardigheden en methodieken
De procesvariabele “leadership” verwijst naar de trekkers van de
zelfhulpgroepen. De houding en vaardigheden waarover
bestuursleden moeten beschikken en de methodieken die ze moeten
beheersen om empowerment in de praktijk te vertalen zijn immers
belangrijk. Van bestuursleden wordt verwacht dat zij het controle,
kritische bewustwordings- en participatieproces mee in gang zetten.
Ze moeten zorgen voor de nodige randvoorwaarden voor individuele
empowerment van hun leden.
Onderzoekshypothese:
Als een zelfhulpgroep bottom-up werkt, dan vergroot zijn
empowering potentieel.
Bij een bottom-up benadering staat de hulpvrager centraal. In
tegenstelling tot een top-down benadering verwerven de leden zelf
controle over hun situatie.
3.1.3 Pijler 3: sociale ondersteuning
De procesvariabele “social support” verwijst naar het
activiteitenaanbod van zelfhulpgroepen. Het betreft de
mogelijkheden tot het geven en ontvangen van sociale ondersteuning
binnen zelfhulpgroepen.
In de literatuur over zelfhulpgroepen wordt vaak verwezen naar
het “helper therapy principle” van Riessman (1965). Hij benadrukt
de meerwaarde van hulp kunnen geven als de beste manier om
zichzelf te helpen (Branckaerts, e.a., 1982, p. 7). Sommige leden
stellen zich echter uitsluitend hulpverlenend of hulpvragend op,
waardoor het gevaar bestaat dat ze afhankelijk worden van hun
lotgenoten. Deelnemen aan een zelfhulpgroep is dus geen garantie
voor het verwerven van controle (KBS, 1984, p. 26).
40

3.1.4 Pijler 4: functierotatie
Functierotatie verwijst naar het verwerven van meer controle binnen
zelfhulpgroepen, doordat leden de mogelijkheid hebben om door te
stromen binnen de groep. Controle wordt dan verworven doordat
taken en verantwoordelijkheden worden gedeeld en doordat de leden
voldoende inspraak hebben in beslissingsprocessen. Volgens een
empowermentbenadering moeten de organisatorische doelen immers
gezamenlijk worden bepaald (De Cort, 2001b, p. 9).
“Incentive management” duidt op de mogelijkheid en de mate
waarin bestuursleden hun achterban kansen geven én de mate waarin
de bestuursleden zelf kansen krijgen om eigen initiatieven te
ontwikkelen. Ook de variabele: “opportunity role structure”
verwijst naar de toegankelijkheid van en de afspraken rond formele
posities of rollen, die (bestuurs)leden moeten stimuleren om hun
vaardigheden en competenties uit te bouwen. Het moet hen
aanmoedigen om verschillende taken op te nemen en om actief te
participeren binnen de zelfhulpgroep.
3.1.5 Pijler 5: organisatiecultuur
De variabele “group-based believe system” wordt vrij vertaald naar
“organisatiecultuur”. Een zelfhulporganisatie die bewust en kritisch
nadenkt over haar rol in de samenleving, vertrekt vanuit een al dan
niet uitdrukkelijk verwoorde visie op haar bestaansreden. Deze visie
moet concreet tot uiting komen in de doelstellingen en waarden van
de zelfhulpgroep.
Empowerment houdt een sterk pleidooi in voor visievorming en
reflectie en dit op diverse niveaus. Dit schept een constructieve
gezamenlijke voedingsbodem om partnerschappen te sluiten met
beleidsmensen op diverse niveaus, ondersteuningscentra,
zelfhulpgroepen en de leden (Van Regenmortel, 2004, p. 164).
Onderzoekshypothese:
Als zelfhulpgroepen uitsluitend inner-focused doelstellingen
nastreven, dan werken ze niet empowerend.
41

Zelfhulpgroepen worden in de onderzoeksliteratuur vaak uitsluitend
getypeerd als inner-focused, omdat ze voornamelijk gericht zijn op
de individuele ontplooiing van hun leden. Ze streven dan niet
rechtsreeks naar een verandering van de sociale en politieke
omgeving (cf. “outer-focused”/ “empowered organisations”).
3.1.6 Pijler 6: interne samenwerking
De variabele: “subgroup linkages” verwijst naar de samenwerking
binnen de zelfhulpgroep: tussen (bestuurs)vrijwilligers, leden en
sympathisanten van de groep (cf. “bonding”). Daarbij kan een
onderscheid worden gemaakt tussen passieve leden (niet-actief lid,
deelnemer) en actieve leden (ad hoc medewerker en bestuurslid). De
passieve leden zijn leden die enkel naar de activiteiten komen en
voor de rest geen actief engagement aangaan.
Uit de literatuur blijkt dat steeds meer mensen uitsluitend beroep
doen op zelfhulpgroepen voor het inwinnen van informatie. Zo
hebben vele groepen een meerderheid aan passieve leden: mensen
die zich laten informeren via het tijdschrift, maar voor de rest geen
actief engagement aangaan (Stevens, 1994, p. 124).
In de literatuur wordt overigens een onderscheid gemaakt tussen
de traditionele vrijwilliger (intensief, langetermijnengagement en
grote loyauteit ten aanzien van de organisatie) en de nieuwe of
postmoderne vrijwilliger (Godemont, 2008, pp 13-14). Deze laatste
zijn mensen die zich nog wel willen engageren, maar dan afgebakend
qua tijd en qua taken. Deze tendens vraagt om een koerswijziging in
het vrijwilligerslandschap (Finoulst, 2007, p. 5).
Het empowermentparadigma schept kansen op positieve
ontmoeting tussen machtige en minder machtige individuen en
groepen in onze samenleving, maar ook tussen organisaties (Van
Regenmortel, 2004). Het is nodig om overbruggend te werken (cf.
“bridging”). Dit wordt besproken bij het interorganisatorische niveau
van empowerment.
42

3.2 Interorganisatorische niveau
Het interorganisatorische niveau duidt op het belang van
samenwerkingsverbanden en netwerkvorming. De belangrijkste
resultaten van empowerment op dit niveau zijn externe
samenwerkingsverbanden (“collaboration”) en de aanwinst van
financiële middelen, faciliteiten, werkkrachten en/of andere bronnen
van andere organisaties (“resource procurement”).
De uitbouw van samenwerkingsverbanden met andere
organisaties (“participating in alliance-building actvities with other
organizations”) en het betrekken van sociale netwerken (“accessing
social networks of other organizations”) worden als relevante
interorganisatorische processen beschouwd. Beide procesvariabelen
worden in de volgende paragrafen toegelicht (Peterson &
Zimmerman, 2004, pp. 131-137).
3.2.1 Pijler 7: externe samenwerking
De variabele: “participating in alliance-building actvities with
other organizations” verwijst naar de externe samenwerking. Deze
samenwerking kan verschillende vormen aannemen: met andere
zelfhulpgroepen, met professionele gezondheids- en
welzijnswerkers, met de media en met allerlei beleidsmedewerkers
(TZ, 2007a, pp. 4-11).
Zelfhulpgroepen
Zelfhulpgroepen die onderling samenwerken kunnen overkoepelend
werken rond hun problematiek. Ze coördineren het bestaande
zelfhulpaanbod en wisselen informatie uit. Doordat verschillende
groepen hun krachten bundelen, kunnen ze tevens beter aan
belangenverdediging doen.
Professionelen
Op basis van de literatuur wordt verwacht dat de organisatiestructuur
en het oprichtingsjaar van invloed zijn op de samenwerking met
43

professionelen. Zo hebben zelfhulporganisaties soms professionele
stafmedewerkers in dienst, terwijl in de plaatselijke afdelingen en in
de kleine autonome groepen meestal geen professionelen actief zijn.
Daarnaast zijn oudere zelfhulpgroepen uitgegroeid tot semiprofessionele
organisaties, waarin professionelen actief zijn. Nieuwe
groepen die bewust kleinschalig blijven en zich overigens steeds
meer specialiseren, zouden overigens genoodzaakt zijn om zich te
professionaliseren. Deze groepen zouden bij hun opstart al
professionele hulp ontvangen.
Zelfhulpgroepen zouden ook vaker samenwerken met
professionelen, omdat mensen in toenemende mate professioneel
advies en informatie wensen. Over deze toenemende samenwerking
met professionelen rijzen echter vele vragen. Zo zouden de contacten
tussen zelfhulpgroepen en huisartsen bijvoorbeeld hoofdzakelijk
beperkt blijven tot instrumentele relaties en individuele initiatieven
(Verrijken, 2007, p. 12).
Onderzoekshypothese:
Als zelfhulpgroepen samenwerken met professionelen, dan neemt
hun sociale en politieke invloed toe.
Een toenemende sociale en politieke invloed van zelfhulpgroepen is
een belangrijke component van empowerment op macroniveau
(Jacobs, e.a., 2005).
Media
Het initiatief tot samenwerken van zelfhulpgroepen en de media kan
van beide kanten komen. Onder media wordt zowel audio-visuele
(televisie, radio), gedrukte (kranten, tijdschriften) en nieuwe media
(internet) verstaan. Zelfhulpgroepen kunnen de media gebruiken als
kanaal om informatie over hun groep te verstrekken aan een breed
publiek.
44

Beleid
Een laatste belangrijke partner bij het werken aan empowerment is
de overheid. De samenwerking tussen zelfhulpgroepen en het beleid
kan verschillende vormen aannemen: op verschillende niveaus
(nationaal, provinciaal, regionaal en/of lokaal) en met verschillende
organen (bijv. adviesorganen, besluitvormingsorganen enz.).
3.2.2 Pijler 8: sociale netwerkvorming
Een natuurlijk steunsysteem dat de laatste jaren meer en meer
wegvalt is de grootfamilie. Daar kon men vroeger terecht voor
opvang en steun bij problemen, net als in de buurt of in het dorp. Er
was een gemeenschapsleven. Door de toenemende mobiliteit van
mensen, de individualisering en het gestegen onderwijsniveau bieden
deze sociale netwerken minder ondersteuning (TZ, 2002, p. 3).
De procesvariabele “Accessing social networks of other
organizations” verwijst naar het ondersteunen van individuen bij het
onderhouden en opbouwen van een sociaal netwerk. Leden van een
zelfhulpgroep kunnen bovendien met elkaar een nieuw sociaal
netwerk vormen door de sterke persoonlijke betrokkenheid en het
wederzijdse begrip (Callens & Jottier, 2003, p. 54).
3.3 Extraorganisatorische niveau
Het extraorganisatorische niveau verwijst naar organisatorische
acties die worden genomen om de ruimere omgeving te beïnvloeden.
Op dit niveau zijn de belangrijkste resultaten het beïnvloeden van de
politieke besluitvorming (“influence of public policy and practice”),
het creëren van alternatieve gemeenschapsacties (“creation of
alternative community programs and settings”) en het plaatsen van
organisatorische middelen in de gemeenschap, die moeten worden
ingezet om moeilijkheden te voorkomen of te verhelpen
(“deployment of resources in the community”).
De extraorganisatorische processen betreffen het opzetten van
gemeenschapsacties (“implementing community actions”) en het
sensibiliseren (“disseminating information”). Deze procesvariabelen
45

worden achtereenvolgens besproken (Peterson & Zimmerman, 2004,
pp. 131-139).
3.3.1 Pijler 9: opzetten van gemeenschapsacties
“Implementing community actions” gaat over het voeren van actie
in de (lokale) gemeenschap. Gemeenschapsacties zijn publieke
evenementen, waarlangs zelfhulpgroepen controle verwerven en/of
waarlangs ze de belangen van hun leden behartigen (bijv. een
betoging). Belangenverdediging is één van de functies die
zelfhulpgroepen (kunnen) uitvoeren.
Eerder werd al gezegd dat deze functie van bij aanvang een
doelstelling kan zijn of geleidelijk aan kan ontstaan. Het betreft
groepen die knelpunten inventariseren en alternatieven bedenken
voor bestaande professionele voorzieningen en/of overheidsregels
die ontoereikend worden geacht (Branckaerts, e.a., 1982, pp. X-8).
3.3.2 Pijler 10: sensibiliseren
De laatste extraorganisatorische procesvariabele: “disseminating
information” gaat over het verspreiden van informatie. Deze
informatie kan allerlei vormen aannemen: folders, brochures, video,
boeken, websites enzovoort. Zelfhulpgroepen kunnen immers naast
het ontvangen van informatie ook informatie geven aan het brede
publiek of aan deskundigen in opleiding of in de praktijk.
Het doel van deze voorlichting kan zeer divers zijn: de
onbekendheid van een ziekte verminderen, de negatieve houding van
het brede publiek afzwakken, voorlichting geven aan mensen met
een gelijkaardig probleem die geen lid zijn van een zelfhulpgroep
enzovoort (KBS, 1984, p. 19; TZ, 2002, pp. 29-36).
3.4 Tussentijds besluit
In het derde hoofdstuk wordt het verband tussen zelfhulpgroepen en
empowerment geconcretiseerd in tien pijlers. Deze pijlers verwijzen
naar de organisatorische procesvariabelen die Peterson en
46

Zimmerman in hun nomologische netwerk onderscheiden. Belangrijk
daarbij is dat deze pijlers wel te onderscheiden, maar in de praktijk
niet strikt te scheiden zijn. Zo hangt bijvoorbeeld het verwerven van
ervaringsdeskundigheid samen met de manier waarop sociale
ondersteuning in een zelfhulpgroep plaatsvindt.
Peterson en Zimmerman delen de organisatorische
empowermentprocessen in, op basis van drie niveaus. Het
intraorganisatorische niveau verwijst naar empowering attitudes,
vaardigheden en methodieken; sociale ondersteuning; functierotatie;
organisatiecultuur en de interne samenwerking. Daarbij wordt nog
één andere variabele toegevoegd, nl: het verwerven van
ervaringsdeskundigheid. Uit de literatuur blijkt immers dat dit proces
eigen is aan de werking van zelfhulpgroepen.
Daar het intraorganisatorische niveau focust op de interne
structuur van zelfhulpgroepen, leg het interorganisatorische niveau
de nadruk op externe samenwerkingsverbanden en sociale
netwerkvorming. Het extraorganisatorische niveau van
empowerment verwijst naar het opzetten van gemeenschapsacties en
het sensibiliseren.
In het volgende hoofdstuk wordt de globale onderzoeksvraag
verfijnd tot een aantal deelvragen, die onder andere nagaan welke rol
deze intra-, inter- en extraorganisatorische procesvariabelen spelen in
Vlaamse zelfhulpgroepen.
47

4 Onderzoeksvragen
Aan de hand van de literatuurstudie wordt de globale
onderzoeksvraag (“Hoe vertalen Vlaamse zelfhulpgroepen
empowerment in hun werking?”) verfijnd tot een aantal deelvragen.
De eerste vraag peilt naar de betekenis van empowerment. De
tweede deelonderzoeksvraag gaat na welke randvoorwaarden
noodzakelijk zijn bij het nastreven van (organisatorische)
empowerment.
Vervolgens peilen drie deelonderzoeksvragen naar de intra-, inter-
en extraorganisatorische processen. Ten slotte gaat de zesde vraag na
wat de mogelijke knelpunten en succesfactoren zijn bij het vertalen
van deze organisatorische processen in de werking van Vlaamse
zelfhulpgroepen.
4.1 Betekenis van empowerment
Onderzoeksvraag:
Welke conceptuele invulling geven de bestuursleden uit
zelfhulpgroepen aan empowerment?
Uit de literatuurstudie blijkt dat de betekenis van empowerment –
ondanks dat het een vaak voorkomende term is in onderzoek naar
zelfhulpgroepen – nog steeds erg vaag is. Deze onderzoeksvraag gaat
na welke betekenis de respondenten aan empowerment geven.
4.2 Randvoorwaarden
Onderzoeksvraag:
Welke randvoorwaarden zijn volgens de bestuursleden noodzakelijk
bij het nastreven van empowerment door zelfhulpgroepen?
48

In deze onderzoeksvraag wordt nagegaan welke randvoorwaarden
(cf. ondersteuningsbehoeften) voor zelfhulpgroepen noodzakelijk
zijn om (organisatorische) empowerment te vertalen in hun werking.
De randvoorwaarden hebben betrekking op het maatschappelijk
draagvlak (mentaliteit), het organisatorische draagvlak (financiële en
materiële middelen) en het individuele draagvlak (aantal actieve
leden en de empowermentcompetenties van deze actieve leden).
4.3 Organisatorische procesvariabelen
Met het nomologische netwerk van Peterson en Zimmerman als
uitgangspunt worden drie onderzoeksvragen met betrekking tot
empowermentprocessen geformuleerd. Dit netwerk wordt dus
enerzijds getoetst, maar anderzijds is er ook nog ruimte voor het
verkennen van nieuwe procesvariabelen. Op basis van de literatuur
wordt het verwerven van ervaringsdeskundigheid al aangehaald als
een belangrijke pijler op het intraorganisatorische niveau.
Tijdens de diepte-interviews wordt gepeild naar de impact van
deze intra-, inter-, en extraorganisatorische processen op de externe
oriëntatie (empowerment op macroniveau) en op de interne oriëntatie
van zelfhulpgroepen (empowerment op microniveau).
Onderzoeksvragen:
Welke rol spelen intraorganisatorische procesvariabelen van
empowerment in de werking van Vlaamse zelfhulpgroepen?
Dit kan zijn: (1) het verwerven van ervaringsdeskundigheid, (2)
empowering attitudes, vaardigheden en methodieken (3) sociale
ondersteuning, (4) functierotatie, (5) organisatiecultuur en (6) interne
samenwerking.
Welke rol spelen interorganisatorische procesvariabelen van
empowerment in de werking van Vlaamse zelfhulpgroepen?
Deze procesvariabelen zijn: (7) externe samenwerking en (8) sociale
netwerkvorming.
49

Welke rol spelen de extraorganisatorische procesvariabelen van
empowerment in de werking van Vlaamse zelfhulpgroepen?
Deze laatste zijn: (9) het opzetten van gemeenschapsacties en (10)
sensibiliseren.
4.4 Knelpunten en succesfactoren
De laatste deelonderzoeksvraag gaat na welke knelpunten en
succesfactoren de respondenten identificeren bij de realisatie van
deze organisatorische empowermentprocessen.
Onderzoeksvraag:
Welke knelpunten en succesfactoren identificeren de bestuursleden
bij de realisatie van organisatorische empowermentprocessen in
zelfhulpgroepen?
Deze vraag wordt gesteld bij elke procesvariabele van
organisatorische empowerment. Ook ter afsluiting van het interview
kunnen de respondenten nog andere knelpunten en succesfactoren
aangeven.
In het tweede deel van deze thesis wordt het theoretisch deel getoetst
aan het empirische onderzoeksluik. Eerst wordt het
onderzoekstechnisch ontwerp gepresenteerd. Daarna volgt een
rapportage van de onderzoeksbevindingen uit de semigestructureerde
diepte-interviews. Uiteindelijk worden de conclusie
en de aanbevelingen voor zelfhulpgroepen en het beleid
weergegeven. Daarbij volgt ook nog een kritische reflectie op het
onderzoeksproces, met enkele suggesties voor toekomstig onderzoek.
50

DEEL II EMPIRISCH DEEL
In het tweede deel van deze thesis staat het empirische
onderzoeksluik centraal. Het onderzoekstechnisch ontwerp wordt
toegelicht in hoofdstuk 5. Daarin komen de onderzoekspopulatie, de
steekproef en de selectiecriteria aan bod en worden kwalitatief
onderzoek en de werkwijze van semi-gestructureerde diepteinterviews
besproken. In hoofdstuk 6 worden de
onderzoeksbevindingen gerapporteerd. Hoofdstuk 7 geeft de
conclusie en aanbevelingen voor zelfhulpgroepen en het beleid weer.
Ten slotte volgt een kritische reflectie op het onderzoeksproces,
waarbij ook suggesties voor toekomstig onderzoek worden gegeven.
5 Onderzoekstechnisch ontwerp
In dit hoofdstuk komen de onderzoekspopulatie en de steekproef
eerst aan bod. De respondent- en organisatiekenmerken bij de
selectie van de respondenten worden nauwkeurig omschreven. Het
onderzoek in deze masterproef berust op een kwalitatieve
onderzoeksbenadering. Wat deze vorm van onderzoek precies
betekent, wordt vervolgens duidelijk omschreven.
Voor dit hoofdstuk wordt hoofdzakelijk beroep gedaan op het
boek: “Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie”, van Maso en
Smaling (1998). Hun theorie wordt aangevuld met inzichten uit het
recent verschenen boek “Kwalitatieve onderzoeksmethoden” van
Mortelmans (2007).
5.1 Onderzoekssubjecten
De onderzoekspopulatie van dit onderzoek – de groep waarover
uitspraken worden gedaan – omvat de leden van de bestuurskernen in
Vlaamse zelfhulpgroepen. Omdat het onmogelijk is om alle
bestuursleden in de 1263 bestaande zelfhulpgroepen te bevragen,
wordt een theoretische steekproef getrokken. Op basis van de
geraadpleegde literatuur en informatie van TZ worden een aantal
relevante criteria voor de steekproef geselecteerd. Deze criteria
51

kunnen van belang zijn bij het genuanceerd en gedifferentieerd
beantwoorden van de deelonderzoeksvragen.
5.1.1 Theoretische steekproef en selectiecriteria
Voor het trekken van de steekproef wordt een onderscheid gemaakt
tussen organisatie- en respondentkenmerken. De respondenten
moeten sleutelfiguren van een Vlaamse zelfhulpgroep zijn. Daarom
wordt gekozen voor leden uit de bestuurskern; zij bepalen immers
(mede) het reilen en zeilen van de groepen. Bij zes groepen wordt
een organisatie-interview met twee of meerdere respondenten
afgenomen.
Deze organisatie-interviews werden niet vooropgesteld, maar
kennen wel een meerwaarde omwille van de aanwezige
groepsdynamiek. Bovendien kunnen de geïnterviewden elkaar
aanvullen en verduidelijken. Deze interviews met meerdere
respondenten worden tijdens de analyse en de rapportage wel als één
case behandeld.
De functie van de respondenten is telkens onbezoldigd, afgezien
van één respondente: een inhoudelijke coördinatrice van een
zelfhulporganisatie. Een minderheid van de respondenten kan enkel
rekenen op een kilometervergoeding.
De organisatiekenmerken worden opgedeeld in vier categorieën:
(1) probleemcategorie, (2) organisatiestructuur, (3) oprichtingsjaar en
(4) werkingsterrein.
Voor de variatie naar probleemcategorie wordt gekozen voor de
drie probleemcategorieën waarrond het grootste aandeel van
zelfhulpgroepen werkt, namelijk: fysieke ziektes (40,4%), bijzondere
sociale situaties (20,4%) en handicaps (13,0%). Deze cijfergegevens
komen van TZ en geven de stand van zaken weer op 14 november
2007 (Verrijken, 2007, p. 12). Binnen de categorie fysieke ziektes
(FZ) worden vier groepen bevraagd. In de categorie bijzondere
sociale situaties (BSS) worden vijf groepen bevraagd. Ten slotte
worden er nog zes groepen bevraagd in de categorie handicaps. In
totaal zijn er dus vijftien diepte-interviews afgenomen.
Als tweede criterium geldt de organisatiestructuur. Per
probleemcategorie (3) komen zowel grote zelfhulporganisaties,
52

middelgrote onderafdelingen van deze organisaties als kleinere
zelfhulpgroepen aan bod. In de categorie FZ zijn drie
onderafdelingen van zelfhulporganisaties en één autonome
zelfhulpgroep bevraagd. In de categorie BSS worden één
zelfhulporganisatie, twee onderafdelingen van zelfhulporganisaties
en twee autonome zelfhulpgroepen bevraagd. In de categorie
handicaps worden telkens twee organisaties per organisatiestructuur
onderzocht.
Qua structuur en mate van professionalisering speelt het
oprichtingsjaar van de zelfhulpgroep een belangrijke rol. Daarom
vormt het oprichtingsjaar een derde selectiecriterium. Er zijn acht
groepen bevraagd die zijn opgericht voor 1990 en zeven groepen die
zijn opgericht na 1990.
Een vierde en laatste criterium dat in acht wordt genomen is het
werkingsterrein. Voor een maximale variatie wordt gekozen voor
een onderzoek in heel Vlaanderen. Er wordt één groep bevraagd in
West-Vlaanderen, twee groepen in Oost-Vlaanderen, twee groepen
in Limburg, vier groepen in Antwerpen en ten slotte zes groepen in
Vlaams-Brabant.
Achteraan in deze thesis zitten drie tabellen die gedetailleerd de
respondent-, organisatie- en interviewkenmerken weergeven.
5.1.2 Toegang tot het onderzoeksveld
De geselecteerde zelfhulpgroepen ontvingen via mail meer
informatie over het onderwerp en het praktisch belang van het
onderzoek. Er werd een brief opgesteld in samenwerking met TZ (cf.
bijlage 4) die via mail werd verzonden naar achttien
zelfhulpgroepen; zes per probleemcategorie. Elf respondenten
reageerden positief op de eerste mail en slechts één groep wou niet
meewerken. Wanneer een reactie uitbleef na veertien dagen, werd
een herinneringsmail gestuurd.
In die tweede fase reageerden uiteindelijk dertien groepen. Na
afname van de eerste interviews werd dan beslist om slechts vijftien
in plaats van achttien groepen te bevragen, deels omwille van
tijdsgebrek en deels omdat dezelfde informatie vaak terugkwam
53

tijdens de eerste interviews. Deze laatste factor doet vermoeden dat
theoretische saturatie werd benaderd.
Het eerste interview werd afgenomen op 6 februari en het laatste
interview werd afgenomen op 31 maart. De interviews namen
ongeveer anderhalf uur in beslag en dit op een overeengekomen
locatie. Eén keer was dit in een cultureel centrum, drie keer op het
secretariaat van een zelfhulpgroep, een plaatselijke afdeling en een
zelfhulporganisatie, vijf keer in een taverne en ten slotte zes keer bij
de respondenten thuis.
5.2 Onderzoeksmethodologie
Het is weinig zinvol om een sluitende definitie van kwalitatief
onderzoek te geven. Daarom wordt een opsomming gegeven van
kenmerken die vaak in kwalitatief onderzoek voorkomen.
Samenvattend kan worden gesteld dat de specificiteit van kwalitatief
onderzoek te vinden is in: (1) de onderzoeksvraag en het
onderzoeksonderwerp, (2) de onderzoeksopzet, (3) de
dataverzamelingsmethode, (4) de data-analyse en (5) de rapportage
(Maso & Smaling, 1998, pp. 9-10; Mortelmans, 2007, p. 21).
5.2.1 Onderzoeksvraag en -onderwerp
Maso en Smaling (1998, p. 10) raden kwalitatief onderzoek aan bij
onderzoek naar situaties waarin de betekeniswereld achter sociale
processen wordt geëxploreerd. Dit maakt dat een kwalitatief
onderzoek relevant is om de globale onderzoeksvraag: “Hoe vertalen
Vlaamse zelfhulpgroepen empowerment in hun werking?” en de
deelonderzoeksvragen te beantwoorden.
Deze onderzoeksvraag dient als kompas bij dit onderzoek, zonder
daarbij op voorhand alle zijwegen en ontdekkingen uit te sluiten
(Mortelmans, 2007, p. 23). Het gaat immers om een flexibele
verkenning van de betekeniswereld van de respondenten ten aanzien
van het empowermentparadigma. Daarbij komt echter ook een
toetsing van het nomologische netwerk van Peterson en Zimmerman
aan bod.
54

5.2.2 Onderzoeksopzet
De benadering van kwalitatief onderzoek die in deze thesis wordt
gehanteerd is een theoriegerichte benadering (cf. kennisgericht
onderzoek) in een dubbele betekenis. Enerzijds is het onderzoek
gebaseerd op een theoretisch kader (cf. de bestaande literatuur over
zelfhulpgroepen en empowerment) en anderzijds is het gericht op
theorievorming en -toetsing (Maso & Smaling, 1998).
Er bestaan verschillende vormen van kennis- of theoriegericht
onderzoek, namelijk deductie, inductie en abductie. Deductief
onderzoek is geschikt om hypotheses te ontwikkelen op basis van
bestaande theorieën, en deze hypotheses te toetsen aan empirische
data. Inductief onderzoek dient om een theorie helemaal van de
grond af aan op te bouwen, op basis van empirische gegevens.
Abductief onderzoek ten slotte ligt tussen deductie en inductie. Het is
gericht op het vormen van theorieën of hypotheses door het leggen
van creatieve verbanden (Maso & Smaling, 1998).
In de wetenschap worden hypotheses en theorieën zo goed als
altijd op abductieve wijze gevormd. Ook in deze thesis worden op
basis van de literatuurstudie concepten “uitgezuiverd” en vervolgens
empirisch onderzocht. De eindconclusie legt expliciet het verband
tussen zelfhulpgroepen en empowerment. Dit onderzoek is dus
abductief (Maso & Smaling, 1998; Mortelmans, 2007, p. 21).
5.2.3 Dataverzamelingsmethode
Er zijn verschillende dataverzamelingsmethoden bij kwalitatief
onderzoek. In dit onderzoek worden empirische gegevens verzameld
aan de hand van semi-gestructureerde diepte-interviews. Semigestructureerd
betekent dat de onderzoeker het interview reeds in
grote lijnen heeft gestructureerd, terwijl er ook nog ruimte is voor de
respondent om het interview in te vullen (Mortelmans, 2007, p. 216).
Het semi-gestructureerde diepte-interview is de meest aangewezen
methode om informatie te verkrijgen over attitudes, opinies of kennis
(Billiet & Waege, 2003).
De interviews worden afgenomen aan de hand van een topiclijst,
en met behulp van een dictafoon. Een topiclijst (cf. bijlage 5) bevat
55

een aantal topics die geselecteerd zijn uit de literatuurstudie. Deze
topics worden door interviewvragen geleid. De vragen laten de
ruimte aan de onderzoeker en de respondent om bepaalde thema’s in
meer of mindere mate uit te diepen. Daarnaast worden belangrijke
non-verbale gedragingen en situatiekenmerken geregistreerd (Maso
& Smaling, 1998, pp. 50-51; Mortelmans, 2007, p. 21).
Als eindpunt voor het verzamelen van data wordt het ideaal van
theoretische saturatie vooropgesteld. In dat geval stopt de bevraging
pas als nieuwe respondenten geen nieuwe informatie meer geven, en
als er voldoende data aanwezig zijn voor de analyse van de topics.
Omwille van het beperkte tijdsbestek en omwille van de
heterogeniteit in het zelfhulplandschap, was het bereiken van een
volledige theoretische saturatie echter onmogelijk. In totaal werden
er vijftien interviews afgenomen, die toelaten om genuanceerde en
gedifferentieerde antwoorden op de deelonderzoeksvragen te
formuleren (Mortelmans, 2007). In hoofdstuk zes worden prioriteiten
voor vervolgonderzoek geformuleerd.
5.2.4 Data-analyse
Kwalitatieve onderzoekers lezen, coderen en analyseren hun data. De
diepte-interviews worden eerst uitgetypt (cf. transcriberen). Tijdens
het nalezen van de transcripts worden in een opengelaten marge
codes geplaatst. Er wordt een voorlopige coderingslijst opgesteld op
basis van het theoretisch kader. Naargelang het coderingsproces
echter vordert, wordt de codelijst aangevuld met nieuwe codes die uit
de interviews naar boven komen (Mortelmans, 2007, pp. 24-25).
Sommige respondenten brengen ook nog aanvullende informatie
mee, zoals brochures, een eigen tijdschrift,… om de werking van hun
zelfhulpgroep meer te verduidelijken. Ook deze informatie wordt
gecodeerd. Bijlage 6 bevat de definitieve coderingslijst.
Met behulp van het softwareprogramma “NVivo” worden alle
codes toegekend aan interviewfragmenten. Vervolgens worden de
verzamelde data per code geanalyseerd en vergeleken. Daarbij wordt
gebruik gemaakt van de zogenaamde kaderanalyse. Bij deze analyse
wordt de literatuurstudie geconfronteerd met de verzamelde
informatie. Er wordt gezocht naar verschillen of gelijkenissen tussen
56

de literatuurstudie en de empirische gegevens en tussen de
respondenten onderling. Die informatie kan er toe bijdragen dat
begrippen en hypotheses voorlopig worden bevestigd, aangevuld,
ontkend of veranderd (cf. confronteren) en dat er nieuwe begrippen
en hypotheses worden gegenereerd en geformuleerd (cf. genereren).
Dit maakt dat de analyse hoofdzakelijk uit twee fasen bestaat,
namelijk de confrontatiefase en de generatiefase (Maso & Smaling,
1998, pp. 9-10; 1998, p. 57).
5.2.5 Rapportage
De data-analyse bij kwalitatief onderzoek gebeurt op basis van
teksten en niet op basis van cijfers. Het doel van de rapportage van
deze analyse is dus niet zozeer het weergeven hoe vaak bepaalde
organisatorische processen in zelfhulpgroepen voorkomen, maar wel
het begrijpen van deze processen vanuit de leefwereld van de
respondenten (Mortelmans, 2007, pp. 21-24).
De onderzoeksresultaten worden zo compact mogelijk
weergegeven, waarbij ook aandacht gaat naar de context van het
interview (Mortelmans, 2007, pp. 21-25). Daarbij wordt gestreefd
naar methodologische objectiviteit. Kwalitatieve onderzoekers willen
zo dicht mogelijk bij de alledaagse en natuurlijke werkelijkheid van
de respondenten aansluiten, opdat vertekening van de
onderzoeksbevindingen wordt tegengegaan (Maso & Smaling, 1998,
pp. 9-10; 1998, pp. 79-81).
Er zullen bijgevolg interviewfragmenten worden geciteerd die de
bevindingen illustreren en als verificatie dienen (Proot & Van der
Lyke, 2004, p. 82). Bij de citaten worden ook telkens de respondent-
en organisatiekenmerken tussen haakjes weergegeven. In de lijst van
afkortingen in het begin van deze thesis, staan de gebruikte
afkortingen voor de respondent- en organisatiekenmerken. Verder is
het belangrijk dat de anonimiteit van elke respondent gegarandeerd is
bij de rapportage.
57

6 Onderzoeksbevindingen
In dit hoofdstuk worden de bevindingen uit de kaderanalyse
gerapporteerd. Ze zijn het resultaat van de confrontatie van de
empirische gegevens uit de diepte-interviews met de
kernbevindingen uit het theoretisch kader. Daarnaast zijn ze het
resultaat van de generatie van nieuwe begrippen en hypotheses. De
onderzoeksbevindingen vormen tevens de basis voor de
eindconclusie, waarbij de initiële onderzoeksvraag genuanceerd en
gedifferentieerd wordt beantwoord.
Om het geheel overzichtelijk te houden wordt per topic een
samenvatting gepresenteerd waarin de onderzoeksbevindingen
genuanceerd worden beschreven. Daarbij wordt nagegaan of, en in
welke mate de organisatiekenmerken (probleemcategorie,
organisatiestructuur en oprichtingsjaar) samenhangen met de wijze
waarop zelfhulpgroepen empowerment in de praktijk vertalen.
6.1 Betekenis van empowerment
De conceptuele invulling van empowerment omvat verschillende
deelaspecten. Tijdens de interviews wordt eerst gepeild naar de
vertrouwdheid met de term empowerment (cf. bekendheid met
empowerment). Als de respondenten vertrouwd zijn met de term,
wordt gevraagd naar hun eigen omschrijving (cf. conceptuele
invulling). Als de respondenten niet vertrouwd zijn met de term,
wordt de werkdefinitie (cf. “Empowerment is een proces van
versterking waarbij individuen, organisaties en gemeenschappen
greep krijgen op de eigen situatie en hun omgeving en dit via het
verwerven van controle, het aanscherpen van kritisch bewustzijn en
het stimuleren van participatie.”) aan de respondenten voorgelegd.
Op basis daarvan wordt dan verder gepeild naar de invulling die ze
aan empowerment geven.
Vertrekkende van de omschrijving van empowerment die de
respondenten geven, wordt vervolgens nagegaan of ze een
onderscheid maken naar processen versus outcomes (cf. proces en/of
uitkomst). Ook wordt aan de respondenten gevraagd wanneer
58

empowerment voor hen bereikt is (cf. ideaaltypische resultaat).
Daarnaast wordt onderzocht op welke niveaus van empowerment de
respondenten focussen (cf. micro-, meso- en/of macroniveau). Ten
slotte wordt nagegaan ten aanzien van wie de respondenten de
empowermentbenadering hanteren. Daarbij wordt ingezoomd op de
toegankelijkheid van de groepen ten aanzien van maatschappelijk
kwetsbare individuen (cf. doelgroep en toegankelijkheid).
6.1.1 Bekendheid met empowerment
Ongeveer de helft van de 23 respondenten heeft al gehoord van de
term empowerment, terwijl het begrip voor de andere helft onbekend
is. Slechts één zelfhulporganisatie gebruikt expliciet de term in zijn
visie. Uit de doelstellingen en visie van de zelfhulpgroepen die niet
vertrouwd zijn met empowerment, komen echter wel vaak
deelaspecten van de werkdefinitie naar boven (cf. controle, kritisch
bewustzijn en participatie). De conceptuele invulling die
respondenten geven aan empowerment illustreert dit.
6.1.2 Conceptuele invulling
In de onderzoeksliteratuur blijft de omschrijving van empowerment
veelal vaag. De respondenten, ook zij die vertrouwd zijn met de
term, geven evenmin een afgebakende definitie van empowerment.
Deze respondenten geven de volgende omschrijvingen: doorstroming
geven, stimuleren, motiveren, feedback geven en zelf onderzoek
uitvoeren.
Op de website van de zelfhulporganisatie die vertrouwd is met
empowerment, staat een uitgebreide omschrijving van het concept.
Daarbij ligt de nadruk op het verwerven van controle via het kritisch
bewust worden van de eigen probleemsituatie en via participatie.
Bovendien wordt er expliciet verwezen naar Paulo Freire.
Empowerment is het versterken en vergroten van het zelfsturend
vermogen van mensen. Het is de bewustwording van de eigen
levenssituatie als een probleem en de oplossing van dat probleem
door reflectie en actie (naar P. Freire). (R 9, V,
stafmedewerkster, handicaps, ZO, 1945)
59

De respondenten die niet vertrouwd zijn met empowerment,
proberen de term te vertalen. Ze spreken van “power”: een
krachtenbenadering.
Ik denk dat het betekent, en je kunt dat invullen voor elke
zelfhulpgroep, dat de mensen de middelen vinden waarbij dat ze
er kunnen bijhoren en de kracht hebben om het dan zelf-stand-ig,
dus op zichzelf staande, verder te kunnen doen. Dat ze niet
afhankelijk zijn, maar dat ze de kracht hebben om de middelen te
zoeken waar ze te vinden zijn (R 12, M, voorzitter, handicaps,
ZHG, 1955).
Verder is het opmerkelijk dat vooral de respondenten uit de categorie
bijzondere sociale situaties de nadruk leggen op het stimuleren van
participatie (cf. derde deelaspect uit de werkdefinitie), terwijl de
respondenten uit de categorie handicaps en fysieke ziekte focussen
op het verwerven van controle (cf. eerste deelaspect van de
werkdefinitie). Enkele respondenten geven daarbij aan dat het
kritische bewustzijn van de eigen situatie (cf. tweede deelaspect van
de werkdefinitie) een basisvoorwaarde is, alvorens de interne én
externe isolatie op te heffen.
Bovendien wordt dit proces van kritisch bewustwording door alle
respondenten gelinkt aan het verwerven van ervaringsdeskundigheid.
Zo wordt aangegeven dat de leden van een zelfhulpgroep hun situatie
eerst voldoende moeten hebben verwerkt, alvorens een grote
verantwoordelijkheid ten aanzien van de andere leden op te nemen.
6.1.3 Proces, uitkomst en ideaaltypisch resultaat
Opvallend is dat alle respondenten empowerment beschouwen als
een proces, waarin telkens opnieuw energie moet worden gestoken.
Het verbeteren van de eigen levenskwaliteit en deze van de leden
staan in dat proces centraal.
Als wij hoop, warmte en vriendschap brengen, meevoelen en
samen iets delen, kunnen we veel angst, pijn en verdriet
verzachten. Dit alles brengt geen genezing maar wel een
belangrijke bijdrage tot de levenskwaliteit. De levenskwaliteit
60

verbeteren is de droom van al onze vrijwilligsters (R 15, V1,
bestuurslid, FZ, PA, 1978).
Sommige leden kunnen wel een bepaald niveau van individuele
empowerment bereiken, en dan uit de groep stappen. Het werk van
een zelfhulpgroep houdt echter nooit op, omdat er steeds andere
mensen zijn die nood hebben aan lotgenotencontact om zich
persoonlijk empowered te voelen. Zelfhulpgroepen zijn dan slechts
een middel – een deel van een levenslang proces – om een
(aangepaste) integratie te bevorderen.
Als mensen zelfzeker genoeg geworden zijn om voor zichzelf op te
komen en voor zichzelf te kunnen zorgen, dan is de taak van een
vereniging volbracht. Maar er zullen misschien toch wel altijd
andere mensen zijn die hulp nodig hebben (R 7, V, voorzitster,
handicaps, PA, 2000).
Als doel staat vaak een aangepaste en continue revalidatie centraal.
Het ideale eindresultaat is dan – net zoals bij de
empowermentbenadering – een volwaardige maatschappelijke
integratie. Het eindproduct is echter steeds relatief: tijds-, context- en
persoonsgebonden.
Het eindproduct is altijd afhankelijk van persoon tot persoon, op
het moment. Je kunt dat misschien op schalen zetten, maar dat is
niet belangrijk. Vanaf het moment dat de persoon met zijn eigen
mogelijkheden de middelen weet te hanteren om op zijn eigen
poten te staan, en dat kan voor de ene persoon op trap 3 zijn en
voor de andere op trap 8… Je kan dus niet zeggen: dat is het
niveau dat moet bereikt worden. Ik denk dat dat heel individueel
is en afhangt van het moment dat iemand gevonden heeft wat hij
nodig heeft: kracht in zichzelf (R 12, M, voorzitter, handicaps,
ZHG, 1955).
In de empowermentliteratuur spreken sommige auteurs van een
empowermentproces, terwijl andere empowerment louter zien als een
(eind)toestand. Uit de onderzoeksbevindingen blijkt dat alle
respondenten de focus leggen op het proces. Het is niet zozeer de
bestemming die men wil bereiken, maar de reis zelf die belangrijk is.
61

6.1.4 Empowermentniveau
Microniveau
Vooral de kleine, lokale zelfhulpgroepen en de middelgrote
plaatselijke afdelingen van zelfhulporganisaties werken in eerste
instantie op het microniveau (cf. doelstellingen: inner-focused). Deze
respondenten plaatsen het zelfbeschikkingsrecht van de leden
centraal. Door het geven van accurate informatie, kunnen de leden
meer gefundeerde beslissingen nemen.
Toch geeft twee derde van de respondenten uit lokale
zelfhulpgroepen en plaatselijke afdelingen aan dat ze ook hun
invloed op macroniveau willen doen gelden. Voor de respondenten
uit plaatselijke afdelingen is dit opmerkelijk, aangezien de
zelfhulporganisaties waar zij onder vallen, het beleidswerk voor hen
opnemen. Vaak ontbreekt het deze kleinere zelfhulpgroepen en
plaatselijke afdelingen echter aan mankracht en tijd om deze outerfocused
doelstellingen te verwezenlijken, zodat ze genoodzaakt de
focus leggen op lotgenotencontact.
Mesoniveau
Eén respondente uit een recent opgerichte plaatselijke afdeling in de
categorie handicaps legt expliciet de nadruk op organisatorische
empowerment. Het doel van deze groep is om in een aangename
sfeer informatie en ervaringen uit te wisselen. Voor deze respondente
staat het verkrijgen en behoud van een competente organisatie
centraal. Omdat ze slechts een heel klein ledenbestand hebben,
zoeken ze vooral naar interessante onderwerpen voor hun leden.
Verder vermelden enkele respondenten dat het goed functioneren
van hun organisatie een basisvoorwaarde is om doelen te realiseren.
De bestuurskern maakt of kraakt als het ware de vereniging.
Daarnaast vermeldt één andere respondent uit een autonome
zelfhulpgroep met een aanzienlijk ledenbestand dat hun voornaamste
doel is om de zelfhulpgroep draaiende te houden.
Ons hoofddoel is uiteindelijk op een zo’n eenvoudig mogelijke
manier de vereniging draaiende te houden; daar komt het op neer
(R 11, M2, penningmeester, FZ, ZHG, 1979).
62

Macroniveau
Opvallend is dat de drie bevoorrechte getuigen van de
zelfhulporganisaties zich zowel focussen op het micro-, het meso- als
het macroniveau.
Een 30 jaar geleden ontstonden de eerste zogenoemde
zelfhulpgroepen. (…) Men vond als lotgenoten bij elkaar de
broodnodige (h)erkenning, begrip en steun. Maar daar bleef het
niet bij. Al pratende kwamen ze samen tot de conclusie dat er iéts
moest gebeuren; ze werden bondgenoten (R 9, V,
stafmedewerkster, handicaps, ZO, 1945).
Deze respondente gebruikt de term “bondgenoten” in plaats van
lotgenoten, om aan te geven dat haar organisatie meer biedt dan
lotgenotencontact. Zelfhulporganisaties beginnen meestal ook vanuit
de basis: het samenbrengen van lotgenoten en informatie, maar
groeien uiteindelijk zo sterk dat ze zich meer en meer focussen op
een toegankelijke samenleving.
Bij twee van de drie bevraagde zelfhulporganisaties is het
opvallend dat hun doelstellingen steeds meer (genoodzaakt) zijn
verschoven naar belangenverdediging, het bestrijden van sociale
hinderpalen en het nastreven van correcte beeldvorming. Bovendien
breiden ze steeds meer uit door plaatselijke afdelingen op te starten
binnen verschillende regio’s. Zelfhulporganisaties zijn dus naast
inner-focused, vooral outer-focused.
Zo zal deze beweging de kenmerken vertonen van vriendenkring,
zelfhulpgroep en belangenverdediging (R 5, M, oprichter, BSS,
ZO, 1982).
De onderzoeksbevindingen tonen aan dat vooral de
organisatiestructuur bepaalt op welk niveau wordt gefocust. De
kleine zelfhulpgroepen en de middelgrote onderafdelingen van
zelfhulporganisaties focussen veeleer op het microniveau, terwijl de
grote zelfhulporganisaties de nadruk leggen op het macroniveau.
Verschillende respondenten wijzen op de interdependentie tussen
alle niveaus van empowerment.
63

Alle niveaus hebben elkaar nodig. De top kan niet zonder de
basis, maar de basis kan ook niet zonder de top (R 3, V,
voorzitster, FZ, PA, 1972).
Zo heeft een verbetering op macroniveau ook een positieve impact
op de persoonlijke empowerment van de leden. Een competente
organisatie met competente medewerkers is daarbij een
basisvoorwaarde om empowering en empowerend te werken. Slechts
één respondente wijst echter op het belang van empowerment op
mesoniveau.
6.1.5 Doelgroep en toegankelijkheid
Doelgroep
Alle respondenten richten zich naar mensen die direct en indirect
betrokken zijn bij de problematiek. Er is slechts één respondent van
een grote zelfhulporganisatie in de categorie handicaps die stelt dat
een empowermentbenadering zich in eerste instantie moet richten
naar de samenleving, en dus niet naar de leden. De leden moeten
zelfstandig werken aan het verwerven van hun
ervaringsdeskundigheid, door middel van de informatie die de
organisatie ter beschikking stelt in een goed uitgebouwde
documentatiedienst. De organisatie moet zich meer en meer focussen
op het sensibiliseren van de bredere omgeving. De respondent uit
deze organisatie geeft daarbij aan dat zijn organisatie over meer
middelen beschikt om empowerend te werken, in vergelijking tot de
individuele leden.
Het is eerder naar de buitenwereld, dat je de groep dus op de
kaart moet zetten (R 1, M, voorzitter, handicaps, ZO, 1987).
Verder zijn de meningen van de respondenten verdeeld wat betreft
het aantrekken van meer leden. Sommige respondenten zien het als
een meerwaarde dat een groep slechts een beperkt ledenbestand
heeft, terwijl andere respondenten graag zouden uitbreiden.
Toegankelijkheid
64

Het merendeel van de respondenten vult toegankelijkheid financieel
in. Ze willen het lidmaatschap zo betaalbaar mogelijk houden.
Daarnaast geven twee respondenten, één uit een zelfhulporganisatie
en één uit een plaatselijke afdeling van een zelfhulporganisatie, aan
dat zij bewust geen ledenbestand bijhouden. Leden moeten zich niet
inschrijven en/of geen lidgeld betalen. De respondenten uit deze
groepen geven aan zo drempelverlagend te willen werken.
Maar dat is zo dat wij absoluut nergens een ledenbestand kunnen
opgeven, omdat de groepen bij ons open groepen zijn. Dus je
moet niet vooraf inschrijven of je hebt geen voorgesprek (R 10, V,
voorzitster, BSS, PA, 1983).
De respondenten uit lokale, autonome zelfhulpgroepen met een klein
ledenbestand focussen zich uitsluitend op hun leden, omdat die voor
hen de topprioriteit vormen. Ze zijn niet bezig met de
toegankelijkheid voor kwetsbare groepen. Ook wordt aangehaald dat
er geen tijd is om problemen van toegankelijkheid pro-actief na te
gaan. Toegankelijkheidsproblemen die de eigen doelgroep signaleert
(bijv. geen parkeerplaatsen voor gehandicapten aan een
voetbalstadium), vormen echter wel een prioriteit (cf. reactief).
Bovendien ziet één respondente uit een plaatselijke afdeling die
werkt rond alleenstaanden nadelen verbonden aan het aantrekken van
moeilijk bereikbare doelgroepen. Volgens haar zou het
problematisch kunnen worden als het aantal “minderheden” een
meerderheid wordt in de groep. Dit maakt, volgens de respondente,
dat de groep ontoegankelijk wordt voor diegenen die geen
“aandoening” hebben. Daarom worden extra kwetsbare groepen
bewust niet gerekruteerd.
We richten ons niet op een minderheidsgroep binnen de
minderheidsgroep (R 6, V, ad hoc medewerkster, BSS, PA,
1998).
Jongeren zijn voor de meeste zelfhulpgroepen een moeilijk
bereikbare doelgroep. Eén zelfhulporganisatie, één plaatselijke
afdeling en één lokale zelfhulpgroep trachten daar pro-actief op in te
spelen door een werkgroep voor jongeren op te richten. Het belang
van leeftijdsgenoten (cf. “peers”) wordt daarbij aangehaald. Deze
65

espondenten vermelden dat ze jongeren proberen te bereiken door te
gaan naar plaatsen die jongeren frequenteren: op fuiven, in
jeugdclubs, in cultuurcentra enz. Dit noemt men vindplaatsgericht
werken, en deze werkwijze wordt als erg empowering ervaren. De
groepen kunnen ook aan naambekendheid winnen door samen te
werken met andere groepen die werken met jongeren.
Eén stafmedewerkster vermeldt dat de zelfhulporganisatie waarin
zij tewerkgesteld is, door hun activiteitenaanbod probeert om extra
kwetsbare doelgroepen te bereiken. Zo kunnen telefonische
infolijnen, forums, regionale kleinschalige werkgroepen en
leeftijdsgebonden werkgroepen problemen van toegankelijkheid
omzeilen. Andere respondenten lossen het
toegankelijkheidsprobleem op door brochures op verschillende
plaatsen te verspreiden en door hun website up-to-date te houden.
6.2 Randvoorwaarden
Bij de bespreking van de randvoorwaarden wordt een onderscheid
gemaakt tussen het micro-, meso- en macroniveau. Deze
randvoorwaarden zijn van belang bij het onderbouwen en/of
vernieuwen van een empowermentbenadering in zelfhulpgroepen.
6.2.1 Individuele randvoorwaarden
Bij het werken met vrijwilligers zijn twee aspecten van belang. Eerst
en vooral het rekruteren van actieve leden en vervolgens het behoud
van deze leden. Het merendeel van de respondenten geeft aan dat ze
dringend op zoek zijn naar nieuwe leden en zeker naar actieve leden.
De respondenten vermelden verschillende kanalen die ze
gebruiken om aan ledenwerving te doen. De meest voorkomende
zijn: websites, affiches, folders, tijdschrift van de vereniging, via
andere vrijwilligersorganisaties en via steungroepen. Ook mond-aanmond
reclame blijkt een efficiënt medium.
Er komen er veel van het internet, maar internet is ook vaak een
tweede weg, mondelinge reclame is eigenlijk heel belangrijk.
Mensen die het aan elkaar doorzeggen. De meeste blijven maar
een jaar, maar je ziet ook vaak mensen die vroeger zijn geweest,
66

dat die terug komen. Dus dit wilt zeggen dat mensen tevreden zijn
en dat geven ze dan ook door aan soortgenoten. Voor de rest
plaatsten wij niet echt advertenties. Waarom niet? Omdat
wanneer je gewoon advertenties plaatst, het valt niet op, het kost
veel geld en het brengt niets op (R 6, V, ad hoc medewerkster,
BSS, PA, 1998).
Actieve versus passieve leden
Een eerste belangrijke individuele randvoorwaarde om
empowerment te vertalen in zelfhulpgroepen, is volgens de
bevraagde bestuursvrijwilligers dat er voldoende actieve leden
moeten zijn in de zelfhulproep. Tijdens de interviews is er nagegaan
wat de verhouding tussen het aantal actieve en passieve leden is.
Onder actieve leden verstaan de respondenten de bestuursleden die
zetelen in de raad van bestuur van de vereniging. Deze raad telt
maximum acht leden. De passieve leden zijn diegenen die
geabonneerd zijn op het tijdschrift van de vereniging en (sporadisch)
deelnemen aan activiteiten.
Eén respondent uit een zelfhulporganisatie in de categorie
handicaps en één respondente uit een plaatselijke afdeling in de
categorie fysieke ziektes zeggen dat het totale aantal leden de laatste
jaren gelijk is gebleven. Twee andere respondenten, een
stafmedewerkster uit een grote zelfhulporganisatie en een voorzitster
van een gestructureerde plaatselijke afdeling, merken zelfs een
jaarlijkse toename van het aantal (passieve) leden.
We stellen vast dat, ondanks de toenemende individualisering die
leidt tot het afwijzen van stringente groepsvorming, het aantal
sympathisanten en abonnees jaarlijks toeneemt (R 9, V,
stafmedewerkster, handicaps, ZO, 1945).
De respondente uit de zelfhulporganisatie wijt de stijging aan de
bredere bekendheid en toegenomen diagnostiek van de problematiek
waarrond ze werkt. Opvallend is tevens dat deze respondente
aangeeft dat het vrijwillige verloop van de actieve leden niet zozeer
negatief hoeft te zijn.
Eigenlijk is het ook zo dat wij het niet erg vinden dat daar een
stuk verloop is. Vrijwilligers moeten hun engagement zelf willen
67

houden. Wij denken dat dit de dynamiek van de vereniging is (R
9, V, stafmedewerkster, handicaps, ZO, 1945).
Bij dit individuele draagvlak wordt op basis van de literatuurstudie
verondersteld, dat het langetermijnengagement van actieve
vrijwilligers afneemt. De oorzaken die in de literatuur worden
genoemd zijn onder andere: de vergrijzing van het vrijwilligerskorps,
de nieuwe of postmoderne vrijwilliger (soms “zappende vrijwilliger”
of “draaideurvrijwilliger” genoemd), de individualisering, het
consumentisme en andere maatschappelijke fenomenen (TZ,
23.11.2007). Een duidelijke meerderheid bevestigt dat het aandeel
passieve leden toeneemt.
Passieve leden zijn er altijd meer dan actieve. Dat is een feit, en
dat is altijd zo geweest, en ik denk dat het zo zal blijven. De
mensen zijn tevreden met de activiteiten. Ze zijn tevreden dat we
er zijn, maar hebben niet de nood, de behoefte, de tijd en de
energie om actief te gaan meedraaien. De interesse is er soms wel
hoor. De agenda laat het niet altijd toe (R 8, V, bestuurslid,
handicaps, PA, 2002).
De respondenten wijten de toename van het aandeel passieve leden
zowel aan een uitstroom van actieve leden (omwille van de
vergrijzing, te grote werklast, een veranderde persoonlijke situatie)
als aan een verminderde instroom van het aandeel actieve leden
(omwille van onbekendheid van de taken, tijdsgebrek). De recent
opgerichte groepen kampen vooral met dit laatste probleem, terwijl
de groepen die voor 1990 zijn opgericht een uitstroom waarnemen
van de pioniers van hun groep.
Verder geeft een meerderheid van de respondenten aan dat er wel
een grote groep is van ad hoc medewerkers die regelmatig kleine
taken op zich nemen, zoals het beheer van de bibliotheek, het
opruimen van de zaal enzovoort. Desondanks komt door het
toenemende aandeel passieve leden en het gebrek aan actieve leden
druk te staan op het functioneren van zelfhulpgroepen.
Het is vrij gemakkelijk om mensen te vinden die zo voor één dag
met een activiteit willen inspringen. Dat is gemakkelijker, maar
om mensen te vinden met een echt engagement, dat
68

gestructureerd is en continue zorg vraagt, is minder evident (R 6,
V, ad hoc medewerkster, BSS, PA, 1998).
Ook de flexibiliteitseis speelt een steeds grotere rol in het vrijwillig
engagement, zowel bij de passieve leden als bij de actieve
bestuursleden.
Mensen willen zich ook vooraf niet vastpinnen eh, inschrijven
bijvoorbeeld, als je vraagt om in te schrijven dan schrijven ze
zich de laatste dag in, of een week op voorhand. Ze willen kunnen
kiezen tot de laatste moment (R 7, V, voorzitster, handicaps, A,
2000).
Competente actieve leden
In de literatuur gaat men uit van de veronderstelling dat
zelfhulpgroepen de tendens van professionalisering en
consumentisme ondergaan, waardoor de achterban in toenemende
mate professioneel advies en informatie wenst.
De actieve vrijwilligers moeten dus steeds meer over
verschillende competenties (namelijk: delegeren, luisteren,
engageren, motiveren, observeren, inleven, interpreteren en
communiceren) beschikken. Het merendeel van de respondenten
benadrukt dat bestuursleden competent moeten zijn om zich te
kunnen bewijzen tegenover professionelen.
6.2.2 Organisatorische randvoorwaarden
Bij de randvoorwaarden op organisatieniveau wordt een onderscheid
gemaakt tussen financiële en materiële randvoorwaarden.
Financieel
Slechts één zelfhulporganisatie wordt deels gesubsidieerd door het
ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Zo hebben zij
een administratief bediende en een sociaal verpleegkundige in dienst
kunnen nemen. Andere zelfhulpgroepen genieten een financiële
69

werkingssubsidie van de provincie, stad of gemeente die varieert
tussen 100 en 500 euro op jaarbasis.
Het is tevens mogelijk dat plaatselijke afdelingen financieel
worden ondersteund door hun koepelorganisatie, bijvoorbeeld door
de toekenning van een eenmalig startkapitaal. Vaak wordt een deel
van die inkomsten doorgestort naar de koepelorganisatie of een
betrokken professionele organisatie die de groepen materieel
ondersteunt. Andere financiële inkomstenbronnen komen van
bedrijven, de Koning Boudewijnstichting en uitzonderlijk van vrije
individuele giften. De meerderheid van de onderzochte
zelfhulpgroepen is echter afhankelijk van het lidgeld.
Opvallend daarbij is dat twee respondenten, zowel van een grote
zelfhulporganisatie als van een kleine, autonome zelfhulpgroep,
aangeven dat hun leden geen lidgeld moeten betalen. Bij de
organisatie betalen zij echter wel een bijdrage voor het krantje. Alle
andere groepen vragen lidgeld, waardoor de leden het tijdschrift van
de vereniging ontvangen en/of verzekerd zijn tijdens activiteiten.
Nog een belangrijke opmerking die door twee respondenten van
plaatselijke afdelingen van zelfhulporganisaties wordt gemaakt, is
dat het gratis aanbieden van activiteiten “misbruik” creëert. Dit
maakt dat de leden het aanbod vanzelfsprekend gaan beschouwen en
minder respect hebben voor de bestuursleden. Het aanbod en de
prijzen moeten dus “toegankelijk” zijn, maar de leden moeten er wel
iets aan bijdragen.
Slechts een kleine minderheid van de respondenten noemt de
financiering van zelfhulpgroepen een knelpunt. Een meerderheid van
de respondenten vertrekt immers vanuit de idee: “Roeien met de
riemen die we hebben.” Er worden vaak creatieve oplossingen
bedacht om eventuele problemen van financiering te omzeilen:
bijvoorbeeld het organiseren van een tombola waarin iedereen prijs
heeft. De prijzen worden dan gratis verkregen bij winkeliers. Een
andere groep organiseert een verkoop van tweedehandsboeken. Om
vrije giften te stimuleren, werken sommige groepen met fiscale
attesten, die kunnen worden toegekend bij giften vanaf 30 euro.
Als VZW is het belangrijkste dat je een positieve balans hebt op
het einde van het jaar. Wij zijn een VZW die geen schulden heeft.
Wij hoeven ook geen winst te hebben (R 15, V1, bestuurslid, FZ,
PA, 1978).
70

Verder worden meer financiële werkingsmiddelen geassocieerd met
de nood aan meer werkkrachten die iets met deze middelen kunnen
doen en vice versa. Meer actieve leden blijft voor het merendeel van
de respondenten dus topprioriteit.
Als je begint uit te breiden op het ene, moet je ook kunnen
uitbreiden op het andere. Als je zou uitbreiden met meer mensen,
dan zou je ook meer middelen moeten hebben om die mensen
allemaal hun ding te kunnen laten doen. Dat gaat een beetje
samen (R 8, V, bestuurslid, handicaps, PA, 2002).
Materieel
De materiële middelen die de respondenten noemen zijn: een eigen
lokaal, computers, internet, kopieerapparaat en postmateriaal. De
meeste respondenten geven aan dat ze geen dringende nood hebben
aan meer materiële middelen. Enkel het op punt stellen van de
website, het vinden van een gezellig lokaal om de groepswerking te
bevorderen en de aankoop van meer materiaal om groepsprocessen
kracht bij te zetten (bijv. boeken en bordspelen) worden als
verbeterpunten aangehaald.
Ook het benutten van dit materiaal wordt teruggekoppeld aan
actieve werkkrachten, waaraan vooralsnog een tekort bestaat, zodat
het verwerven van deze materialen geen prioriteit vormt.
Er zouden meer taken kunnen zijn. Je zou bijvoorbeeld de website
veel beter kunnen maken, maar als je niet genoeg mensen hebt die
dat kunnen en niet genoeg middelen hebt om dat uit te bespelen,
is dat ook geen prioriteit en dan moet je daar ook geen werk van
maken. Je moet gewoon zorgen dat de boel draaiende blijft (R 6,
ad hoc medewerkster, BSS, PA, 1998).
6.2.3 Randvoorwaarden op samenlevingsniveau
Mentaliteit
Op het niveau van de samenleving ervaren sommige respondenten
verbeteringen op vlak van de mentaliteit ten aanzien van de
71

problematiek waarrond hun groep werkt in vergelijking met de
oprichtingsperiode. Zo is het bijvoorbeeld steeds duidelijker
geworden dat een handicap niet beschouwd kan worden als een
individueel probleem.
Hoe iemand op een bepaald moment functioneert, hangt immers
niet alleen af van zijn mogelijkheden en beperkingen, maar ook van
de kenmerken, de eisen en de verwachtingen van de omgeving
waarin die persoon zich bevindt. In plaats van mensen te
“normaliseren” heeft het investeren in een begripvolle omgeving een
groter maatschappelijk draagvlak gekregen.
Waar men vroeger een handicap verstopte omdat die
kwetsbaarheid meebracht, wordt die nu mee gedragen door de
samenleving (Vlaams Fonds, Sociale Zekerheid, Cultuur…). (R 9,
V, stafmedewerkster, handicaps, ZO, 1945)
Desondanks wijzen verschillende respondenten op een verkeerde
perceptie over zelfhulpgroepen die leeft in de samenleving. Het beeld
over zelfhulpgroepen als “praatbarakken” is zo, volgens sommige
respondenten, de oorzaak waarom de overheid geen subsidies voor
hen wil vrijmaken. Dit probleem van perceptie wordt besproken bij
de topic over sensibiliseren.
De onzichtbaarheid is een centraal gegeven; vandaar de
blijvende noodzaak van sensibilisatie, ook van overheden (R 9, V,
stafmedewerkster, handicaps, ZO, 1945).
6.3 Organisatorische procesvariabelen
In wat volgt wordt dieper ingegaan op de tien procesvariabelen van
organisatorische empowerment. Welke rol spelen deze
organisatorische processen in de bevraagde zelfhulpgroepen?
6.3.1 Intraorganisatorische empowerment
Intraorganisatorische empowerment verwijst naar de interne werking
van zelfhulpgroepen. In wat volgt worden de zes onderscheiden
procesvariabelen omschreven (cf. supra). Deze procesvariabelen zijn
72

wel te onderscheiden, maar niet te scheiden van elkaar. De
verschillende pijlers leunen dus sterk bij elkaar aan.
6.3.1.1 Ervaringsdeskundigheid
Bij het onderzoeken van deze pijler gaat aandacht naar de rol die de
ervaringskennis van de (bestuurs)leden al dan niet speelt in
zelfhulpgroepen. Uit de analyse blijkt dat het merendeel van de
respondenten de ervaringskennis van hun leden expliciet (h)erkent.
Deze respondenten stellen lotgenotencontact gelijk aan het
uitwisselen van ervaringskennis.
Lotgenotencontact in de zuivere zin van het woord. Praten met
elkaar, ervaringen uitwisselen, uit ervaringen iets leren (R 1, M,
voorzitter, handicaps, ZO, 1987).
De respondenten wijzen op het verschil tussen ervaringskennis- en
deskundigheid. Waar ervaringskennis de basis vormt voor deelname
aan een zelfhulpgroep, wordt deskundigheid geleidelijk aan
verworven. De respondenten benadrukken dat bijna alle
bestuursleden ervaringsdeskundig zijn. Het ervaringsdeskundig zijn
is dan ook in de meeste groepen een basisvoorwaarde om een
bestuursfunctie op te nemen.
Je kunt pas vrijwilligster worden als uw behandeling volledig
achter de rug is. En je moet zelf ook een verwerkingstijd achter de
rug hebben (R 15, V2, bestuurslid, FZ, PA, 1978).
Het omzetten van de ervaringskennis in ervaringsdeskundigheid kan
worden gestimuleerd door vorming. Verschillende respondenten
geven aan dat het aanscherpen van kritisch bewustzijn een
noodzakelijke tussenstap is naar het opbouwen van
ervaringsdeskundigheid.
Het vormingsaanbod voor de leden varieert van
vergadertechnieken en specifieke reglementeringen tot onderwerpen
(zowel medisch als sociaal) gerelateerd aan de problematiek. Leden
kunnen er op eigen initiatief aan deelnemen. In één plaatselijke
afdeling moet elk lid een minimum aantal uren verplicht vorming
volgen. Ten slotte komt nog ter sprake dat ook passieve leden de
73

kans moeten krijgen om aan vormingen deel te nemen. Zo blijven zij
betrokken bij het reilen en zeilen van de vereniging.
Het aanbod van de opleidingen is heel uiteenlopend. Zo proberen
we om voor elk wat wils te organiseren. In het verleden kwamen
opleidingen voor volgende doelgroepen aan bod:
penningmeesters, webmasters, gespreksmoderatoren (…) (R 3, V,
voorzitster, FZ, PA, 1972).
Naast de passieve leden moeten ook bestuursleden kansen krijgen tot
specifieke bijscholing en/of tot reële bijstand door deskundigen met
aanvullende vaardigheden. Een grote meerderheid van de
geïnterviewden geeft daarbij aan dat bestuursleden – met name
nieuwe – moeten worden bijgeschoold.
Sommige respondenten geven daarbij aan dat ze zelf initiatief
nemen tot bijscholing, bijvoorbeeld door het lezen van relevante
artikels of boeken of door zelf bepaalde studiedagen te volgen. Ook
door samen te werken met professionelen kunnen ze nieuwe kennis
vergaren.
Samenvattend kan worden gesteld dat het verwerven van
ervaringsdeskundigheid binnen zelfhulpgroepen verwijst naar een
intensief groeiproces waarbij leden hun eigen ervaringskennis
toetsen of vergelijken met lotgenoten om zich zo kritisch bewust te
worden van hun eigen situatie.
6.3.1.2 Attitudes, vaardigheden en methodieken
Bij deze pijler gaat aandacht naar de houding, vaardigheden en
methodieken die de trekkers van zelfhulpgroepen hanteren om
empowerment bij hun leden te bevorderen.
Attitudes
Basishouding
De onderzochte zelfhulpgroepen vertrekken van een positieve
basishouding. Alle respondenten, op twee na, benadrukken de
sterktes van hun leden.
74

Als je ziek wordt, en als je bepaalde dingen niet meer kunt doen,
dan moet je niet altijd kijken naar wat je niet meer kan. Dat moet
je kijken naar wat je wel nog kan, en waar je plezier aan beleeft.
Wat je leven eigenlijk voor een stuk beïnvloedt. Dat is heel
belangrijk en dat trachten wij zoveel mogelijk mee te geven aan
de mensen (R 4, V, voorzitster, FZ, PA, 1998).
Opmerkelijk daarbij is dat twee respondenten spreken over de kracht
van het blijven focussen op zwaktes, op hetgeen niet goed gaat en
nooit zal verbeteren. Eén van deze respondenten stelt dat de
onomkeerbaarheid van het anders zijn door een beperking moet
worden erkend.
Denk er zeker aan als je naar een controlearts gaat (…) dan moet
je onder ogen stellen, ook voor jezelf, durven zien van dat gaat
niet goed. Dat blijft moeilijk, dat is een probleem. Dan moet je die
dingen daar ook durven zeggen (R 8, V, bestuurslid, handicaps,
PA, 2002).
Deze respondenten vinden de aanvaarding van de
onveranderbaarheid van een bepaalde situatie heel belangrijk. Zowel
voor de mensen zelf als voor hun omgeving. Daarbij vermelden ze
dat de erkenning van specifieke rechten ook voordelen heeft. Mensen
met een handicap genieten immers een aantal bijkomende voordelen
binnen bepaalde domeinen van het maatschappelijke leven. Dit
vertaalt zich dan meestal in een kosteloos of verminderd tarief van
bepaalde goederen en diensten. Bijvoorbeeld mensen met een
handicap die recht hebben op parkeerkaarten.
Top-down versus bottom-up
In de literatuur wordt een onderscheid gemaakt tussen een top-down
en een bottom-up benadering. De onderzoekshypothese bij deze
topic stelt dat als een zelfhulpgroep bottom-up werkt, zijn
empowering potentieel verhoogt. Slechts enkele respondenten
hanteren een zuivere bottom-up benadering.
Zo stelt één respondente dat haar zelfhulpgroep voornamelijk
ondersteuning biedt bij de activiteiten die hun leden zelf in hun
lokale gemeenschap willen opzetten. In plaats van hun leden te
75

leiden, zorgen de bestuursleden ervoor dat de leden zélf
beslissingsmacht verwerven.
Eigenlijk proberen wij te ondersteunen wat mensen sowieso al
willen doen. Eigenlijk bieden wij meer een kader dan voor hen te
gaan bepalen wat goed is of wat ze zouden moeten gaan doen.
(…)We zeggen niet van: ik heb het zo gedaan en dat is het
allerbeste, nee, mensen weten vaak het best wat in hun situatie
oplossingen kunnen zijn en ze hebben vaak alleen behoefte om dat
af te toetsen bij een aantal mensen (R 9, V, stafmedewerkster,
handicaps, ZO, 1945).
De meeste bestuursleden gebruiken zowel een bottom-up als een topdownbenadering.
Het proces van geven en nemen staat daarbij
centraal. De respondenten vermelden dat ze hun leden zelf laten
zoeken naar oplossingen, op voorwaarde dat ze verschillende opties
kunnen afwegen zodat hun keuze gefundeerd is. Deze verschillende
opties worden dan aangegeven door de (bestuurs)leden.
Opvallend is dat toch ook enkele respondenten een strikte topdownbenadering
gebruiken. Deze respondenten zijn ervan overtuigd
dat bepaalde mensen indirect gestuurd moeten worden. Zij geven
advies en hulp aan de leden, zonder daarbij de inspraak van hun
leden centraal te stellen. Deze aanpak wordt echter het meest
gehanteerd in crisissituaties.
Vaardigheden
Er wordt tevens gepeild naar de noodzakelijke vaardigheden
waarover bestuursleden moeten beschikken. Een meerderheid van de
respondenten legt daarbij niet zozeer de nadruk op leidinggevende
capaciteiten, maar wel op vaardigheden om de sfeer binnen de groep
goed te houden. Specifieke vaardigheden die worden genoemd zijn:
delegeren, luisteren, engageren, motiveren, observeren, inleven,
interpreteren en communiceren ten aanzien van alle betrokkenen.
Je moet de groep hanteren. Je moet ervoor zorgen dat iedereen
zijn verhaal kan doen, en je moet toch wel proberen om de
krachten in mensen zien boven te halen (R 10, V, voorzitster,
BSS, PA, 1983).
76

Methodieken
Bestuurleden moeten volgens sommige respondenten openstaan voor
de signalen die leden (onbewust) zenden en daarop inspelen. Eén
respondente vermeldt de “open space methodiek”. Leden kiezen dan
zelf de onderwerpen en de rol die ze tijdens gesprekken willen
opnemen (bijv. moderator, secretaris). Ook groepsprocessen spelen
een belangrijke rol bij empowering methodieken. Daarbij kan het
uitwisselen van ervaringen leden op weg helpen naar oplossingen
waar ze zelf nog nooit aan hadden gedacht.
Het kritisch bewust maken van de situatie is ook een methodiek
die sommige respondenten hanteren. Het empowering proces is dan
om de leden kritisch te laten nadenken over hun situatie en over
mogelijke oplossingen.
6.3.1.3 Sociale ondersteuning
Deze pijler gaat na via welke activiteiten empowerment in de
werking van zelfhulpgroepen wordt vertaald. Daarbij wordt gefocust
op de mogelijkheden tot het geven én ontvangen van sociale
ondersteuning binnen zelfhulpgroepen. Er gaat aandacht naar de
rollen die (bestuurs)leden op dat vlak opnemen in zelfhulpgroepen.
Van zodra je omgaat met mensen zit je in een wederzijds
bevruchtingsproces. Je geeft wat je kan geven en je krijgt
blijdschap en tevredenheid terug (R12, M, voorzitter, handicaps,
ZHG, 1955).
Activiteiten
Vooral de probleemcategorie bepaalt het activiteitenaanbod en de
werkwijze van de zelfhulpgroep. De respondenten uit de categorieën
handicaps en fysieke ziektes stellen het belang van
informatieoverdracht aan de orde. De activiteiten die zij aanbieden
zijn onder andere infonamiddagen, studiedagen en lezingen.
Daarnaast komen er ook veel ontspannende activiteiten aan bod.
In de categorie bijzondere sociale situaties staan deze
ontspannende activiteiten centraal. De sfeer is veeleer informeel en
77

de interne samenwerking verloopt spontaan. Creativiteit speelt
daarbij een belangrijke rol. Er wordt gewerkt met hetgeen de leden
zelf aanbrengen.
Verder is het opvallend dat alle respondenten benadrukken dat ze
zich niet bekwaam noch geroepen voelen om op alle aspecten van de
problematiek te focussen. Voor dergelijke zaken wordt dan
doorverwezen naar professionelen. Het is immers ook niet hun
bedoeling om bestaande, reguliere diensten te vervangen. Een
integrale hulpverlening vindt dus eerder haar gading in een
samenwerking met professionelen en met het sociale netwerk van de
leden.
Hulpvrager versus hulpverlener
De literatuur bij deze topic stelt het gevaar van afhankelijkheid aan
de orde. Lotgenoten kunnen immers afhankelijk worden van elkaar,
als ze zich uitsluitend hulpvragend opstellen. Een meerderheid van
de respondenten benadrukt het belang van reciprociteit: het proces
van geven en nemen. Ze hanteren dus zowel een bottom-up als een
top-downbenadering (cf. attitudes). Sociale ondersteuning betekent
dan “mogelijk maken”/”faciliteren”. De respondenten wijzen daarbij
op het belang van overleg tussen alle niveaus en de terugkoppeling
van informatie.
We willen doorstroming, stroming, geven: leiding geven naar
boven én naar beneden (R 1, M, voorzitter, handicaps, ZO,
1987).
Bij de vorige topic over empowering attitudes, vaardigheden en
methodieken kwam ter sprake dat zelfhulpgroepen geen pasklare
antwoorden proberen te geven, maar dat ze wel een overzicht van
alle mogelijkheden bieden. Toch is het oppassen om niet in rol van
(semi-)professioneel te treden.
De vrijwilligers worden in een eerste gesprek vaak
geconfronteerd met vragen over hoe en waar iemand behandeld
en onderwezen kan worden en waar de specialisten zich
bevinden. De verleiding om hier eerder als dienstverlener dan als
empowerende bondgenoot te reageren, is dan ook groot. Omdat
78

we allemaal maar mensen zijn, willen ook vrijwilligers liefst op
een onmiddellijke en tastbare manier helpen. Al is het maar
omdat men, soms ook uit eigen ervaring in het verleden, het
gevoel heeft dat men dat verwacht. Daarbij, wat is er leuker dan
tegen iemand te kunnen zeggen: 'Ik heb de oplossing voor u!'
Soms wordt men ook naar ons doorverwezen als dienstverleners
aan het einde van hun Latijn zijn en geen oplossing in hun eigen
huis hebben. Dan wordt het pas echt moeilijk om als vrijwilliger
niet in de valkuil van een semi-professioneel optreden te trappen
(R 9, V, stafmedewerkster, handicaps, ZO, 1945).
Samenvattend kan worden gesteld dat bestuursleden steeds moeten
afwegen hoeveel ze willen overnemen van hun leden. Soms kan het
tijdelijk overnemen in een bepaalde situatie een oplossing zijn.
We vinden het heel belangrijk dat zij initiatief nemen, dat ze de
dingen dragen. We willen hen daarin een minimum van
ondersteuning bieden, maar als ondersteunen overnemen wordt,
dan ben je niet meer empowerend bezig. Dat blijft een
spanningsveld denk ik…We zijn ons daar wel van bewust (R 9, V,
stafmedewerkster, handicaps, ZO, 1945).
Sommige respondenten zijn zich bewust van ditzelfde spanningsveld.
Tijdens teamvergaderingen gaat extra aandacht naar dit thema.
6.3.1.4 Functierotatie
Deze pijler onderzoekt welke interne doorstroommogelijkheden er
zijn voor (bestuurs)leden. Het merendeel van de respondenten wijst
op het belang en de noodzaak van het aanbieden van
doorstroommogelijkheden aan de leden. Slechts uitzonderlijk
bekleden leden bij hun intrede in de groep onmiddellijk een
bestuursfunctie. Het merendeel van de respondenten acht een
kennismakingsperiode noodzakelijk.
Mensen verschuiven soms ook binnen de vereniging van
engagement. Soms starten wij hier met om de drie maanden eens
samen te komen met enveloppen te vullen bijvoorbeeld, als
werkouder, zo noemen wij dat dan. Dus puur administratief werk.
79

Maar zo kunnen ze dan ook geleidelijk doorstromen (R 9, V,
stafmedewerkster, handicaps, ZO, 1945).
Tijdens de jaarlijkse algemene vergadering, waaraan alle leden vrij
kunnen deelnemen, wordt in de meeste zelfhulpgroepen expliciet
gevraagd wie een leidinggevende functie wenst op te nemen. Uit die
groep wordt dan een raad van bestuur gekozen.
Eens er een groep van actieve vrijwilligers is, is het van belang
om deze groep blijvend aan te sturen. Twee respondenten vertellen
dat zij regelmatig herverkiezingen organiseren om een zekere
dynamiek te behouden. Zo kunnen nieuwe leden ook geleidelijk aan
mee groeien.
Dat is en dat blijf eigen aan elke vereniging die door vrijwilligers
draait. Wij zijn bijna continu bezig met onze ogen open te houden,
zouden er misschien mensen kunnen geïnteresseerd zijn om in te
stappen in de raad van bestuur? Volgend jaar staan wij terug
voor verkiezingen of herverkiezing van de raad van bestuur. Er
gaan weer een aantal mensen uitstappen. Dat is proberen er een
roulement in te houden. Het is een engagement voor drie jaar.
Wie langer wil blijven, kan altijd langer blijven natuurlijk. Het is
ook maar drie jaar. Dat is een termijn die haalbaar lijkt, hopen
we toch. Als er nieuwe mensen zijn dan groeien die eerst op hun
gemak mee (R 8, V, bestuurslid, handicaps, PA, 2002).
Tijdens de interviews werd ook nagegaan in welke mate
bestuursleden hun leden kansen geven én de mate waarin zij zelf
kansen krijgen om meer controle te verwerven binnen de groep.
Controle wordt verworven doordat taken en verantwoordelijkheden
worden gedeeld en doordat de (bestuurs)leden inspraak hebben in
beslissingsprocessen.
Taakverdeling
Het merendeel van de respondenten geeft aan dat tijdens de
algemene vergadering wordt gevraagd wie welke taak wil opnemen.
Binnen de raad van bestuur bestaat meestal een strikte taakverdeling.
Iedereen doet datgene waarin hij of zij goed is.
80

Een groep bestaat uit verschillende mensen met elk een variatie
aan talenten, mogelijkheden en contacten. De ene houdt er
bijvoorbeeld van om allerlei informatie op te zoeken, een ander
legt vlot contacten met mensen en instanties, weer een ander
neemt liefst allerlei praktische zaken voor zijn rekening enzovoort
(R 9, V, stafmedewerkster, handicaps, ZO, 1945).
Het is belangrijk dat bestuursleden taken delegeren en ruimte
scheppen waarin leden zelf initiatieven kunnen nemen. Sommige
respondenten merken daarbij op dat de leden nieuwe ideeën kunnen
aanbrengen die zelfs niet moeten passen binnen het bestaande
activiteitenaanbod.
Gedeelde verantwoordelijkheid
De meningen van de respondenten lopen sterk uiteen wat betreft de
mate waarin verantwoordelijkheid gedeeld moet worden. Eén
respondente van een zelfhulporganisatie in de categorie handicaps
geeft expliciet aan dat er geen hiërarchie binnen de vereniging
bestaat. Een andere respondente uit een autonome zelfhulpgroep in
de categorie handicaps zegt dan weer dat het bestuur de totale
verantwoordelijkheid heeft.
De overige respondenten situeren zich hier ergens tussen. Een
meerderheid van de respondenten geeft daarbij aan dat ze proberen
om verantwoordelijkheden te delen, waar mogelijk. Daarbij
benadrukken ze dat je als bestuurslid moet kunnen aanvoelen ten
eerste wat, en ten tweede aan wie je verantwoordelijkheid kan
toekennen.
Ten slotte is het bij delegeren van taken (en dus bij het geven van
meer verantwoordelijkheid) noodzakelijk dat het “ontspannen” blijft,
en dat er geen druk is.
Inspraak in beslissingsprocessen
De meeste respondenten geven aan dat het bestuur het
jaarprogramma opstelt en dat vooraf en/of achteraf wordt gepolst bij
de leden welke activiteiten zij graag doen en/of deden.
81

Eerst in het bestuur, en dan met de vrijwilligsters. Het bestuur
bestaat uit vijf leden. Wij bespreken in groep wat er gaat
gebeuren. Tijdens de vergaderingen vragen wij ook aan de
vrijwilligsters of zij iets speciaals willen. Zij kunnen dat
aanbrengen. Het is niet dat wij alleen zeggingschap hebben, zij
kunnen ook een inbreng doen (R 15, V2, bestuurslid, FZ, PA,
1978).
6.3.1.5 Organisatiecultuur
De doelstellingen en waarden die zelfhulpgroepen nastreven, worden
vertaald in hun visie. Bij deze pijler worden de oprichtingsmotieven
en de visie van zelfhulpgroepen nagegaan. Bij de bespreking van de
visie wordt een opdeling gemaakt tussen waarden en doelstellingen.
Er wordt onderzocht of, en in welke mate de organisatiecultuur van
de bevraagde zelfhulpgroepen aanleunt bij de
empowermentbenadering.
Oprichtingsmotieven
De respondenten halen uiteenlopende redenen aan voor de oprichting
van hun zelfhulpgroep. Opvallend daarbij is dat deze motieven
verschillen naargelang het oprichtingsjaar. Geïnterviewden uit
oudere groepen (opgericht voor 1990) geven aan hoofdzakelijk
gestart te zijn met de bedoeling om de nodige (h)erkenning, begrip
en steun te bieden. Het lotgenotencontact stond centraal.
Bevoorrechte getuigen uit nieuwe groepen (opgericht na 1990)
rapporteren dat hun groep vooral ontstaan is onder impuls van
nieuwe maatschappelijke en technologische ontwikkelingen (bijv.
nieuwe gezinssituaties door meer echtscheidingen en technologische
ontwikkelingen op vlak van de geneeskunde).
Deze trends genereren nieuwe hulpvragen, waar bestaande
reguliere hulp- of zorgverleningsinstanties of zelfhulpgroepen nog
geen of een onduidelijk antwoord op bieden. De werking van deze
nieuwe groepen wordt dan zo georganiseerd om maximaal op deze
specifieke hulpvragen te kunnen inspelen.
82

Verder wijzen sommige respondenten op de belangrijke,
faciliterende rol van de media bij het ontstaan van hun groep. De
media, zowel audio-visuele (televisie, radio), gedrukte (kranten,
tijdschriften) en nieuwe media (internet), bieden een forum aan
mensen die op zoek zijn naar lotgenoten.
Visie
De individuele kracht moet eerst worden versterkt en als mensen zich
dan bewuster zijn van zichzelf en zich anders gaan gedragen in de
maatschappij, dan zal de houding van de maatschappij automatisch
veranderen, voorspelt één respondente. Deze visie druist in tegen een
inclusiegedachte, die er vanuit gaat dat de maatschappij zich moet
“aanpassen” aan de individuen.
De meerderheid van de respondenten staat achter de idee van
integratie, en zegt dat tweerichtingsverkeer belangrijk is. Enerzijds
moeten de individuen over de nodige competenties beschikken om
zich in de samenleving staande te houden, maar anderzijds moet de
samenleving ook toegankelijker worden voor hen.
Waarden
In de empowermentliteratuur worden waarden als rechtvaardigheid,
gelijkheid, keuzevrijheid, en/of diversiteit het meest genoemd
(Steenssens & Van Regenmortel, 2004, p. 8). Enkel deze laatste twee
waarden worden expliciet door enkele respondenten benoemd.
Vooral het zelf nemen van beslissingen, de keuzevrijheid om
bepaalde opties te overwegen, wordt door een meerderheid van de
respondenten onderkend. Daarnaast geven enkele respondenten aan
dat ze streven naar diversiteit in hun ledenbestand. Andere waarden
die aan bod komen zijn: privacy, discretie, mobiliteit, gezelligheid en
samenhorigheid.
Ten slotte is het opvallend dat de meerderheid van de
respondenten uit de categorieën fysieke ziektes en handicaps,
zelfzorg zien als de basiswaarde – het uitgangspunt – van de
vereniging. Eén respondente onderschrijft dat goede zelfzorg
bovendien de voedingsbodem is voor een gezond engagement ten
83

aanzien van anderen. Als die bodem verarmt of verzuurt, verschraalt
alles wat erop groeit.
Zelfzorg is namelijk de individuele zorg voor zichzelf, waarbij
uitgegaan wordt van de mondigheid en zelfredzaamheid van
mensen en hun verantwoordelijkheid voor het eigen lichamelijk
en geestelijk welzijn. Zelfzorg helpt om probleemsituaties om te
buigen. Vanuit deze visie is er een divers aanbod gegroeid van
culturele activiteiten, integratieactiviteiten en sociaal contact (R
7, V, voorzitster, handicaps, ZHG, 2000).
Doelstellingen
In het theoretische deel wordt een onderscheid gemaakt tussen innerfocused
(verandering van de persoonlijke levenssituatie) en outerfocused
zelfhulpgroepen (verandering op maatschappelijk niveau).
De doelstellingen van zelfhulpgroepen kunnen binnen dit
onderscheid worden geplaatst.
De hypothese bij deze pijler stelt dat zelfhulpgroepen uitsluitend
inner-focused doelstellingen nastreven en daardoor niet empowerend
werken. Uit de analyse blijkt dat vooral de kleine, lokale
zelfhulpgroepen en de plaatselijke afdelingen van
zelfhulporganisaties in eerste instantie op het microniveau focussen.
Ze vermelden sociale netwerkvorming door lotgenotencontact en
informatieverschaffing door het bundelen van bestaande
(wetenschappelijke) informatie én ervaringskennis als de
voornaamste doelstellingen. Twee derde van de respondenten uit
deze organisatiestructuren willen nochtans wel hun invloed op
macroniveau doen gelden, maar het ontbreekt hen aan mankracht en
tijd om deze outer-focused doelstellingen te verwezenlijken.
Verder is het opmerkelijk dat twee van de acht respondenten uit
de categorie bijzondere sociale situatie expliciet vermelden dat niet
zozeer bepaalde doelstellingen centraal staan, maar wel de
doelgroep. Elke mogelijke actie die het welzijn van de leden ten
goede komt, wordt dan een doelstelling.
Tijdens de interviews wordt tevens gepeild naar de evolutie van
de organisatorische doelstellingen. Het merendeel van de bevraagde
respondenten geeft aan dat de richtinggevende doelstellingen die
84

centraal stonden bij de oprichting, nog altijd centraal staan in de
huidige werking van hun groep.
De doelstellingen wijzigen dus niet, maar ze breiden uit naarmate
de groep groeit. Eerder werd al aangegeven dat de doelstellingen bij
twee van de drie bevraagde zelfhulporganisaties van inner-focused
zijn verschoven naar outer-focused (cf. macroniveau van
empowerment). In de literatuur over zelfhulpgroepen staat nochtans
dat ze de rol van sociale factoren zouden minimaliseren en enkel
naar veranderingen op microniveau streven. De
onderzoeksbevindingen nuanceren dit. Uit de bevindingen blijkt
namelijk dat naarmate een zelfhulpgroep groter wordt, ook het aantal
en de aard van doelstellingen uitbreidt. Zo zijn grote, gestructureerde
zelfhulporganisatie naast inner-focused ook outer-focused.
6.3.1.6 Interne samenwerking
Bij deze laatste intraorganisatorische procesvariabele wordt eerst het
ledenaantal van de bevraagde zelfhulpgroepen in kaart gebracht.
Vervolgens wordt er stil gestaan bij de organisatiestructuur (cf. het
organogram).
Ledenaantal
Het ledenaantal van de bevraagde zelfhulpgroepen varieert van twee
personen tot 23000 personen. Daarbij is er geen verschil in het
ledenaantal naargelang organisatiestructuur. Ook autonome, lokale
zelfhulpgroepen kunnen een aanzienlijk ledenbestand (bijv. 450
leden) hebben, terwijl één zelfhulporganisatie uit de categorie
bijzondere sociale situatie slechts 100 leden telt.
Overeenstemmend tussen alle bevraagde zelfhulpgroepen is dat
hun ledenbestand zeer leeftijdsgemengd is. Jongeren blijken echter
een moeilijk bereikbare doelgroep voor de meeste zelfhulpgroepen
(cf. doelgroep en toegankelijkheid).
Structuur
85

De drie zelfhulporganisaties, maar ook verschillende plaatselijke
afdelingen en lokale zelfhulpgroepen, hebben een vzw-statuut. Dit
impliceert dat ze een dagelijks bestuur, een raad van bestuur en een
algemene vergadering hebben die de werking ondersteunt. Slechts
drie groepen hebben omwille van een tekort aan actieve leden geen
bestuur (meer) en zijn feitelijke verenigingen. Voor twee van de drie
groepen is dit een knelpunt, aangezien zo de continuïteit van hun
vereniging sterk in het gedrang komt.
Eén respondente uit een kleine plaatselijke afdeling in de
categorie handicaps ziet aan het ontbreken van een vzw-statuut
nochtans een duidelijk voordeel verbonden.
Het grote voordeel is ook dat we onafhankelijk zijn en ons
goesting doen. Dat we niet van anderen afhangen. Dat we ook
creatief kunnen zijn, dat we als er iemand zegt volgend jaar: “Ik
zou dit jaar toch eens dit of dat willen doen”, dan kunnen we dat
doen hé. Dat je ook om de vijf minuten van gedacht kunt
veranderen. Je zit niet vast hé (R 7, V, voorzitster, handicaps,
ZHG, 2000).
Wat tevens in het nomologische netwerk van Peterson en
Zimmerman aan bod komt bij de intraorganisatorische component is
de productvariabele “underpopulated settings”. Dit verwijst naar
organisaties met kleinschalige bestuurskern. Hoewel dit niet wordt
bevraagd tijdens de interviews, geven toch enkele respondenten de
meerwaarde van een kleine bestuursgroep aan.
Ik denk ook dat als ge de groep gaat groter maken, bijvoorbeeld
tot tien mensen. Dan hebt ge tien verschillende mensen, maar ook
tien verschillende gedachten. En dat is misschien iets moeilijker.
Wij hebben nu vijf gedachten, en dan maakt het toch
gemakkelijker om beslissingen te nemen (R 14, M, voorzitter,
BSS, ZHG, 1995).
Verschillende respondenten wijzen ook op de knelpunten, verbonden
aan een grotere bestuurskern.
Met vijf zou het niet meer gaan, maar met tien ook niet (R 11,
M1, voorzitter, FZ, ZHG, 1979).
86

6.3.2 Interorganisatorische empowerment
Interorganisatorisch empowerment verwijst naar de externe
samenwerkingsverbanden en sociale netwerkvorming. Deze twee
procesvariabelen worden achtereenvolgens besproken.
6.3.2.1 Externe samenwerking
Voor het onderzoeken van deze pijler gaat aandacht naar de wijze
waarop wordt samengewerkt met andere zelfhulpgroepen, met
professionelen en/of professionele organisaties, met de media en met
het beleid.
Mensen met een beperking claimen het recht op een
gelijkwaardige behandeling; samenwerking en overleg met
andere organisaties kan dit proces stroomlijnen en versnellen (R
9, V, stafmedewerkster, handicaps, ZO, 1945).
Zelfhulpgroepen
De samenwerking met andere zelfhulpgroepen kan de vorm
aannemen van doorverwijzen, doorsturen van nieuwsbrieven en
vertegenwoordiging in bestuursorganen. Sommige groepen komen
ook jaarlijks ongeveer een vijftal keer samen om te werken rond een
gemeenschappelijke agenda.
Overigens werken een aantal zelfhulpgroepen samen met
internationale zelfhulpgroepen die rond dezelfde problematiek actief
zijn. Eén uitzondering is een zelfhulporganisatie in de categorie
bijzondere sociale situatie die als enige Vlaamse vzw actief is rond
de betrokken problematiek.
Zowel lokale zelfhulpgroepen, plaatselijke afdelingen als grote
zelfhulporganisaties zijn aangesloten bij een koepelorganisatie. Het
doel van een dergelijke koepelorganisatie is meestal het contact
tussen de groepen onderling bevorderen, met het oog op wederzijdse
informatie-uitwisseling en hulp bij gemeenschappelijke problemen.
De koepel wil coördinatie tot stand brengen. Daarnaast zorgt de
koepel meestal voor een grotere naambekendheid van de groepen en
87

speelt ze de juiste informatie door over de werking van deze groepen
(cf. extraorganisatorische empowerment).
Er is dus een overkoepelend orgaan. Want als wij met 200
mensen een vraag stellen naar de overheid toe om iets te bekomen
voor de leden, met 200 mensen hebben je geen grote invloed hé.
Maar als je 10 verenigingen van 200 mensen samenbrengt dan
zijn er dat al 2000. Dan heb je al een groter stembereik en gaat er
meer naar u geluisterd worden (R 4, V, voorzitster, FZ, PA,
1998).
Het samenwerken met andere gelijkaardige (naar probleemcategorie)
zelfhulpgroepen wordt door het merendeel van de respondenten als
positief ervaren. Ten slotte komt ook nog ter sprake dat het
belangrijk is om niet in het vaarwater van gelijkaardige groepen te
komen. Tussen de zelfhulpgroepen bestaan hieromtrent impliciete
afspraken.
Het is ons niet te doen om zoveel mogelijk mensen in de groep te
hebben, maar om zoveel mogelijk mensen te helpen (R 15, V2,
bestuurslid, FZ, PA, 1978).
Professionelen
De samenwerkingsvorm tussen zelfhulpgroepen en professionelen
loopt sterk uiteen. De meest voorkomende vorm is de wederzijdse
doorverwijzing. Tijdens de behandeling in het ziekenhuis krijgen de
patiënten bijvoorbeeld voorlichting over het bestaan en de werking
van de zelfhulpgroep. Dit kan gebeuren door de hulpverleners van de
betrokken instelling, maar ook door de leden van de zelfhulpgroep.
Alle respondenten – op één na – benadrukken de noodzaak en de
meerwaarde van een doorverwijzing van professionelen naar
zelfhulpgroepen. Een respondent van een autonome zelfhulpgroep
die werkt rond echtscheidingen verbindt een nadeel aan de
doorverwijzing door professionelen naar zelfhulpgroepen.
Ook Child Focus verwijst door naar ons. Of CAW's, CGG's…
Waar wij ons dan toch ook een vraag bij stellen. Kijk, die mensen
hebben hun verdienste elke maand. Waar wij moeten leven van de
mensen hun lidgeld, en waar wij ook alles vanuit de basis doen,
moeten wij toch de problemen oplossen, waar andere instanties
88

geld voor krijgen. En dat stoort ons wel een beetje als vereniging
(R 14, M, voorzitter, BSS, ZHG, 1995).
Overigens wijzen alle respondenten – op één na – op het belang van
de doorverwijzing van professionelen naar hun zelfhulpgroep.
Of wat ons bijvoorbeeld ook wel soms ergert is dat de centra voor
geestelijke gezondheidszorg met ellenlange wachtlijsten zitten en
dat bijvoorbeeld niemand eraan denkt van mensen te zeggen van:
neem in afwachting al contact met de zelfhulpgroep. Misschien
kan jou dat ook al vooruit helpen. Laat dan nog altijd de
mogelijkheid open van die individuele begeleiding toch op te
starten of in het beste geval kan blijken dat het niet meer nodig is.
Dat is voor beiden goed (R 10, V, voorzitster, BSS, PA, 1983).
Ook zelfhulpgroepen kunnen hun leden doorverwijzen naar
professionelen. Daarbij merken enkele respondenten op dat het niet
verantwoord is om slechts naar één bepaalde persoon door te
verwijzen. Er wordt meestal een volledig overzicht gegeven van alle
betrokken professionelen en/of organisaties.
Als iemand vraagt naar een dokter. Wij zullen nooit zeggen:
“Probeer die dokter.” Wij geven meer dan één naam. Wij willen
niet dat ze ons kunnen pakken op het promoten van één dokter.
Dat doen wij echt niet (R 15, V2, bestuurslid, FZ, PA, 1978).
De hypothese in verband met de samenwerking tussen
zelfhulpgroepen en professionelen stelt dat de sociale en politieke
invloed van zelfhulpgroepen toeneemt, doordat ze samenwerken met
professionelen. Dit is een belangrijke component van empowerment
op macroniveau. Het merendeel van de respondenten, zowel degenen
die samenwerken met professionelen als degenen die slechts
sporadisch of geen contact hebben met hen, bevestigt deze
hypothese. Ze verwijzen daarbij naar competenties die noodzakelijk
zijn – en waarvoor vaak jarenlange opleiding vereist is – om een
invloed op beleidsniveau te doen gelden. Professionelen vinden
sneller de weg naar én krijgen beter gehoor op beleidsniveau.
De assumptie die in de literatuur bestaat met betrekking tot de
externe samenwerking met professionelen is dat het oprichtingsjaar
en de organisatiestructuur de mate van professionalisering van
89

zelfhulpgroepen bepalen. De oudste zelfhulpgroep, opgericht in
1945, heeft echter uitsluitend ervaringsdeskundigen in zijn team.
Ook de andere oudere groepen hebben geen tot slechts één
professionele(n) in hun bestuur.
Bovendien zouden recent opgerichte groepen alsmaar
kleinschaliger worden en zich steeds meer specialiseren. Deze
groepen zijn daardoor genoodzaakt om zich te professionaliseren.
Daarenboven wordt in de literatuur aangehaald dat jongere groepen
meer deskundige hulp genieten bij hun opstart. Deze laatste
theoretische assumptie komt niet naar boven uit de
onderzoeksbevindingen. Hier en daar zetelt één professionele werker
in de raad van bestuur van een zelfhulpgroep. De meerderheid van de
respondenten uit jongere groepen geeft echter aan dat het niet evident
is om professionelen te vinden die een actief engagement willen
opnemen binnen de groep.
De onderzoeksbevindingen bevestigen wel dat jongere groepen
meer gespecialiseerd zijn qua doelgroep en problematiek. Ze spelen
daarbij in op specifieke maatschappelijke noden. Opmerkelijk daarbij
is dat ook respondenten van grote zelfhulporganisaties en plaatselijke
afdelingen aangeven dat zij de nood ervaren om zich steeds meer te
specialiseren.
De kennis die tegenwoordig wordt verwacht, is enkel terug te
vinden in gespecialiseerde settings (R 9, V, stafmedewerkster
handicaps, ZO, 1945).
Daarnaast ondergaan zelfhulpgroepen de tendens van
professionalisering, omdat mensen in toenemende mate professioneel
advies en informatie wensen. Deze trend is herkenbaar voor alle
respondenten. Bovendien maakt het consumentisme dat hoe langer,
hoe meer zelfhulpgroepen te maken hebben met mensen die liefst
snel een oplossing willen en bij voorkeur per e-mail. Leden
“shoppen” meer en vrijwilligers gaan bij voorkeur een kort en
afgebakend engagement aan (cf. toename passieve leden).
Wat natuurlijk wel een feit is, tegenwoordig gaat het enorm vlug.
De mensen die u contacteren, verwachten al de dag voordien het
antwoord. En wij krijgen tegenwoordig ook de grote massa
vragen via e-mail (R 1, M, voorzitter, handicaps, ZO, 1987).
90

Uit de literatuur blijkt bovendien dat de samenwerking tussen
zelfhulpgroepen en formele hulpverleners beperkt blijft tot
instrumentele relaties en individuele initiatieven. Ook uit de
onderzoeksbevindingen blijkt dat er slechts weinig professionelen
actief betrokken zijn bij zelfhulpgroepen. Hun bijdrage bestaat
doorgaans uit het toelichten van bepaalde onderwerpen en het
doorverwijzen naar zelfhulpgroepen.
De meeste respondenten geven daarbij aan dat ze ervoor opteren
om alles door lotgenoten te laten organiseren. Professionelen worden
veelal ingeschakeld in administratieve functies. De uitbesteding van
eerder uitvoerende ondersteuningstaken aan professionelen is voor
de meeste zelfhulpgroepen wel bespreekbaar.
Toch zijn er ook twee van de drie zelfhulporganisaties uit de
categorie handicaps die frequent samenwerken met professionelen.
Ze zien daar verschillende voordelen aan verbonden. Eén respondent
vermeldt dat hij zo een goed overzicht heeft op wie verantwoordelijk
is, welke telefoonnummers belangrijk zijn, naar wie kan worden
doorverwezen enzovoort.
Een aantal eminente beroepsmensen werkzaam op het werkveld
maakt deel uit van de stuurgroep, intern als raadgever en
adviserend voor de overheid (R 1, M, voorzitter, handicaps, ZO,
1987).
Verder is het opvallend dat respondenten uit de categorie bijzondere
sociale situaties aangeven dat ze minder tot geen nood en behoefte
hebben om met professionelen samen te werken. Hun relatie beperkt
zich meestal tot doorverwijzen. De groepen rond fysieke ziektes en
handicaps werken meer systematisch samen met professionelen. Hun
problematiek (medische factoren) maakt dit ook meer noodzakelijk.
Uiteindelijk, wij zijn geen dokters, geen psychologen, geen
psychiaters, en als ge op dat terrein gaat, dan zit ge op een
levensgevaarlijk terrein. Het terrein waarop ge u moet houden, en
dat is ergens het basisprincipe, zelfhulp in de brede zin van het
woord, maar daar moet het bij stoppen (R 1, M, voorzitter,
handicaps, ZO, 1987).
Er kan worden gesteld dat de meningen van de respondenten
ongeveer gelijk zijn verdeeld wat betreft de samenwerking met
91

professionelen. Sommige respondenten willen meer erkenning van
professionelen, terwijl anderen tevreden zijn met de huidige
samenwerking of net het gebrek daaraan. Zo zijn er bijvoorbeeld
respondenten die zeggen dat ze aan hun eigen
ervaringsdeskundigheid voldoende hebben. De samenwerking met
professionelen beperkt zich dan meestal tot het geven van eenmalige
voordrachten.
Media
Onder de media waarmee de onderzochte zelfhulpgroepen direct
samenwerken, vallen zowel weekbladen, kranten als
televisieprogramma’s (o.a. “Ter zake”, “Volt” en “Man bijt hond”).
Het initiatief om samen te werken, blijkt van beide kanten te komen.
Alle zelfhulpgroepen, op twee na, werken actief rond
mediacampagnes. Het doel van deze campagnes is sensibiliseren.
Eén zelfhulporganisatie doet daarvoor zelfs beroep op een extern
communicatiebureau. De respondente uit deze organisatie geeft ook
aan dat de bondgenotenwerking enerzijds en de fondsenwerving en
het sensibiliseren anderzijds intern gescheiden worden. Twee
verschillende stafmedewerkers nemen deze taken op.
We scheiden dat ook hier nogal, in het interne huis. De collega
die met fondsenwerving en mediacampagnes bezig is, is iemand
die zo ver af mogelijk van de bondgenotenwerking staat. Omdat
het sensibiliseren vaak ook een beetje tegen de schenen stampen
is. Waarom is dat cru? Omdat de wetten van de media vaak
zoeken naar cru (R 9, V, stafmedewerkster, handicaps, ZO,
1945).
Er zijn dus slechts twee respondenten die aangeven dat ze niet
rechtstreeks samenwerken met de media. Hun koepelorganisatie
heeft echter wel directe contacten met de media.
Het is ook wel zo dat alles gemediatiseerd wordt eh. Er moet een
bekende BV mee doen, willen mensen zich nog inzetten voor iets.
Dus zonder dat daar veel tam tam rond gemaakt wordt, zonder
dat er een show rond gemaakt wordt, gaan mensen zich niet meer
inzetten voor iets, zeker niet voor iets kleins en onzichtbaars. De
grootste zelfhulpgroep tegenwoordig is TV eh (R 7, V,
voorzitster, handicaps, ZHG, 2000).
92

Ten slotte worden de nodige deskundigheid en assertiviteit door
enkele respondenten genoemd als basisvoorwaarden om samen te
werken met de media. Deze vaardigheden blijken ook van belang bij
het samenwerken met beleidsmedewerkers.
Beleid
Uit de interviews blijkt dat vooral de grotere én oudere groepen meer
beleidsgericht zijn, terwijl de kleine én jongere zelfhulpgroepen zich
eerder focussen op lotgenotencontact (cf. supra). Toch is het zo dat
slechts in drie van de vijftien bevraagde zelfhulpgroepen leden
vertegenwoordigd zijn in advies- of overlegorganen van de overheid.
Zo zijn bijvoorbeeld twee zelfhulporganisaties uit de
probleemcategorie handicaps vertegenwoordigd in het Steunpunt
Expertisenetwerken vzw (SEN).
SEN is een netwerkorganisatie waarin tal van directies, experten,
professionele hulpverleners, beleidsmensen en zelfhulpgroepen zijn
vertegenwoordigd. Het wordt erkend en gesubsidieerd door het
Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap, maar het is
geen overheidsorgaan (vergelijkbaar met TZ). Het SEN wil de
deskundigheid van professionelen en diensten bevorderen op het
gebied van preventie, diagnose en (be)handeling. Het richt zich op
bepaalde subgroepen van personen met een handicap (SEN, z.u.).
Een meerderheid van de respondenten opteert voor een
rechtstreeks contact met de (lokale) overheid. Eerst en vooral op
regionaal niveau, om zo beroep te kunnen doen op werkingstoelagen
van de stad.
Wij proberen vooral vanuit het veldwerk heel veel informatie te
verzamelen en dan door te gaan spelen, door denk ik heel
gefocust aanwezig te zijn… Maar niet breed, door op elk
overlegniveau vertegenwoordigers te gaan plaatsen (R 9, V,
handicaps, ZO, 1945).
6.3.2.2 Sociale netwerkvorming
93

Bij deze topic gaat de aandacht naar het proces van sociale
netwerkvorming.
Soms is het echter moeilijk om rond bestaande sociale netwerken
van de leden te werken, omdat deze vaak onbestaande zijn. In dat
geval is de zelfhulpgroep meestal een middel om geleidelijk aan een
nieuw sociaal netwerk uit te bouwen, binnen de groep of na een
bepaalde tijd los daarvan. Allerlei sociaal-culturele activiteiten zijn
daartoe een ideaal middel (bijv. een nieuwjaarsreceptie en
daguitstappen).
Iedereen kent wel zijn eigen verhaal en die lopen parallel, maar
ge vindt de linken niet zomaar meer. En dat is de grote vraag
naar ons toe geweest, om met zo'n vereniging te beginnen. Ik denk
dat da nog altijd het mooiste en belangrijkste is dat we doen. De
mensen laten horen en voelen dat ze niet alleen zijn (R 8, V,
bestuurslid, handicaps, PA, 2002).
Verder wordt de opbouw en het herstel van lokale, natuurlijke
netwerken door één respondent de meest ingrijpende methodiek
genoemd. De bestuursleden van deze zelfhulporganisatie gaan in de
lokale gemeenschap op zoek naar plaatsen, bedrijven, organisaties,
clubs en personen die dezelfde interesses hebben als hun leden. Het
doel daarvan is niet zozeer om hun leden in te schakelen in deze
reguliere circuits, doch wel om hun sociaal netwerk vitaler te maken.
Het is de bedoeling om een aantal centrale personen in kaart te
brengen. Ik zeg altijd: eigenlijk gaat zo'n netwerkproces over
iedereen die het gevoel heeft van: ik zou het wel leuk vinden
moest mijn netwerk wat anders zijn. Het gaat er niet zozeer om,
om dat netwerk uit te breiden. Het gaat er vooral om, om dat
netwerk actief te houden. (…) Het zoeken naar mensen die iets
kunnen betekenen voor die personen binnen een netwerkgroep,
gaat ook verder dan de groep zelf. Dus zeker naar buiten treden
binnen hun eigen gemeenschap (R 9, V, stafmedewerkster,
handicaps, ZO, 1945).
Samenvattend kan worden gesteld dat vanuit de betrokkenheid bij
elkaars situatie verbondenheid kan ontstaan. De kracht van sociale
netwerkvorming (ouders, vrienden, buren, familie én lotgenoten)
wordt sterk benadrukt door verschillende respondenten.
94

6.3.3 Extraorganisatorische empowerment
Extraorganisatorische empowerment verwijst naar het opzetten van
gemeenschapsacties en het sensibiliseren. Beide processen zijn van
belang om de ruimere omgeving te beïnvloeden. Ze worden
achtereenvolgens toegelicht.
6.3.3.1 Opzetten van gemeenschapsacties
Bij deze pijler gaat aandacht naar hoe zelfhulpgroepen
gemeenschapsacties opzetten en hoe ze de belangen van hun leden
verdedigen. Gemeenschapsacties zijn acties om betere rechten voor
de leden te verkrijgen en om problemen van toegankelijkheid aan te
kaarten.
We gaan nu binnenkort ook een actie voeren. Dan komt er een
actie om het griepvaccin voor iedereen gratis te maken. Dat is
dus een actie die gesteund wordt door de CM en waar dus de
verschillende verengingen aan meewerken (R 4, V, voorzitster,
FZ, PA, 1998).
Slechts een minderheid van de respondenten geeft aan dat ze in het
verleden al gemeenschapsacties hebben opgezet en/of dat ze dit in de
toekomst van plan zijn. Bovendien worden deze acties meestal
uitgevoerd in samenwerking met de koepelorganisatie, omdat zo
meer mensen worden bereikt.
Wij werken daar rond, ook via de Vlaamse pijnliga. Omdat we
dus de grootste inbreng hebben vanuit alle verschillende
verenigingen (R 4, V, voorzitster, FZ, PA, 1998).
Uit de onderzoeksbevindingen blijkt verder dat slechts in één
zelfhulporganisatie belangenverdediging van bij aanvang de
doelstelling van de organisatie is. Bij de twee overige
zelfhulporganisaties is deze functie gaandeweg ontstaan en zelfs
prioriteit geworden.
Ten slotte benadrukken de meeste respondenten dat ze de
belangen van hun leden via een bottom-up benadering verdedigen.
De leden signaleren hun noden, problemen en behoeften aan het
95

estuur en de bestuursleden signaleren het dan op hun beurt door aan
de koepelorganisatie (als deze bestaat). Zo gaat het dus telkens één
niveau hoger.
6.3.3.2 Sensibiliseren
Bij deze laatste pijler wordt nagegaan of en hoe bepaalde informatie
over de zelfhulpgroep doelbewust onder de aandacht van het publiek
wordt gebracht. De meeste respondenten benadrukken dat ze
bepaalde informatie doelbewust onder de aandacht van betrokken
beleidsinstanties, bedrijven en professionele organisaties brengen.
Eén van de respondenten geeft daarbij aan dat de leden best zelf –
indien ze dit willen – hun situatie aankaarten op overheidsniveau.
We raden de ouders ook altijd aan om zelf contact op te nemen.
Om zelf het initiatief te nemen. We vinden het belangrijk dat
ouders ook zelf die stap zetten van als hun situatie aanleiding
geeft tot het aankaarten van een aantal thema's, dat zij dat zelf
doen. Omdat we denken dat individuele cases natuurlijk geen
beleidsmatig beeld geven, maar dat het heel belangrijk is dat
beleidsmakers daar wel mee geconfronteerd worden. Dus dat ze
niet alleen via ons de vereenvoudiging naar cijfers… Omdat:
achter elk cijfertje zit een gezicht. En ze mogen die ook wel te
horen krijgen. Door het scherp te stellen, blijft het beter hangen
(R 9, V, stafmedewerkster, handicaps, ZO, 1945).
De respondenten die niet sensibiliseren, wijten dit aan een gebrek
aan financiële middelen. Het merendeel van de respondenten wil
echter wel bepaalde zaken uit een taboesfeer halen en mensen bewust
maken van onrechtvaardige toestanden of een onjuiste perceptie over
de werking van hun zelfhulpgroep. Dit doen ze bijvoorbeeld door
gratis exemplaren van hun tijdschrift naar professionelen en/of
beleidsmedewerkers door te sturen.
Die beleidsmensen of die bedrijfsleiders die ge genereus een
gratis krantje geeft, die zegt ge automatisch: denkt ne keer aan
mij als er iets te verdelen valt. Op een bedrijvendag ofzo. Die
gratis exemplaren brengen in tienvoud op (R 1, M, voorzitter,
handicaps, ZO, 1987).
96

Deze respondent geeft tevens aan dat een organisatie moet investeren
om te oogsten. Dat blijkt een waarheid die voor vele respondenten
opgaat. De respondenten willen hun stem laten horen over hun
(onbekende) ziekte. De vereniging is dan een spreekbuis voor de
leden naar de overheid toe, maar in eerste instantie richt het
sensibiliseren zich tot mensen in een gelijkaardige situatie die nog
geen lid zijn. De relatieve onzichtbaarheid van de problematiek is het
uitgangspunt en wijst op de blijvende noodzaak om te sensibiliseren.
Eerder werd ook al aangehaald dat het van belang is om
tekortkomingen niet te willen maskeren tegenover de buitenwereld
(cf. basishouding). Verschillende respondenten vinden het
noodzakelijk om naar de buitenwereld toe realistische informatie
door te spelen.
En dat is de paradox die eigen is aan de problematiek. De mensen
proberen alles zelfstandig en daardoor lijkt dat er geen vuiltje
aan de lucht is (R12, M, voorzitter, handicaps, ZHG, 1955).
Naast hun specifieke focus op een bepaalde problematiek kunnen
zelfhulpgroepen dus ook een meer algemeen vormende functie
vervullen. Ze sensibiliseren de samenleving door uitstoting- en
stigmatiseringsverschijnselen te bestrijden en door bepaalde
informatie doelbewust onder de aandacht van het publiek te brengen.
6.4 Knelpunten en succesfactoren
Bij het bespreken van deze topic wordt enerzijds ingegaan op de
knelpunten en succesfactoren die de respondenten ervaren bij de
vertaling van de tien organisatorische procesvariabelen in hun
werking. Anderzijds wordt ook stil gestaan bij de knelpunten en
succesfactoren bij de praktijkvertaling van empowerment die buiten
de marge van de tien pijlers vallen.
6.4.1 Knelpunten
Bij het bundelen van de knelpunten wordt een driedeling gehanteerd
naar de drie organisatorische niveaus. Bij elk niveau worden de
97

elangrijkste knelpunten, zoals aangehaald door de respondenten,
weergegeven. Andere knelpunten die naar boven kwamen tijdens het
analyseren, betreffen het begrip zelfhulpgroepen, en cultuur- en
taalbarrières.
6.4.1.1 Intraorganisatorische niveau
Zoals eerder werd aangegeven verwijst het intraorganisatorische
niveau naar de interne structuur en het functioneren van
zelfhulpgroepen (cf. empowering organisatie). Organisatorische
empowerment verwijst dan onder meer naar het verwerven van
ervaringsdeskundigheid; empowering attitudes, vaardigheden en
methodieken; sociale ondersteuning; functierotatie;
organisatiecultuur en interne samenwerking.
Het eerste en belangrijkste knelpunt op het intraorganisatorische
niveau heeft betrekking op het aantrekken en behouden van actieve
vrijwilligers. Als oorzaken van de verminderde instroom van actieve
leden halen de respondenten de beperkte mobiliteit van de doelgroep,
tijdsgebrek en het gebrek aan inzicht in het takenpakket aan.
Sommige vrijwilligers hebben het bovendien erg zwaar om een
jarenlang vrijwillig engagement te combineren met hun persoonlijk
probleem. Chronisch zieke mensen moeten daarom soms afhaken,
maar evengoed kunnen mensen in een bijzondere sociale situatie
(bijv. alleenstaanden) uit de groep stappen, omdat hun situatie
verandert.
Dit gebrek aan actieve leden heeft als eerste gevolg dat
verantwoordelijkheden weinig tot niet gedeeld kunnen worden,
waardoor alle taken op de schouders van enkele trekkers terecht
komen.
Het gebrek aan mankracht en tijd maakt ten tweede dat kleine,
autonome zelfhulpgroepen en middelgrote plaatselijke afdelingen
van zelfhulporganisaties hun invloed op macroniveau niet kunnen
doen gelden. Zij leggen daarom voornamelijk de nadruk op innerfocused
doelstellingen.
Een laatste gevolg van het gebrek aan actieve leden is dat zo de
continuïteit van zelfhulpgroepen sterk in het gedrang komt. Drie van
de vijftien onderzochte groepen hebben omwille van een tekort aan
98

actieve leden geen bestuur (meer) en zijn feitelijke verenigingen.
Twee respondenten ervaren dit als een belangrijk knelpunt.
Een tweede knelpunt houdt, in tegenstelling met het eerste
knelpunt, verband met een grote bestuurskern binnen
zelfhulpgroepen. Sommige respondenten rapporteren dat meer
bestuursleden impliceert dat er rekening moet worden gehouden met
meer meningen, waardoor beslissingen minder snel genomen kunnen
worden.
Ten slotte wordt het ontbreken van een duidelijke organisatievisie
door enkele respondenten vermeld. Eén respondente uit een
plaatselijke afdeling voor alleenstaanden geeft expliciet aan dat ze de
visie van de zelfhulpgroep niet verwoord krijgt. Ze vindt het
nochtans belangrijk dat leden en bestuursleden “in dezelfde richting
werken”.
6.4.1.2 Interorganisatorische niveau
Het interorganisatorische niveau van empowerment duidt op het
belang van samenwerkingsverbanden en sociale netwerkvorming
tussen zelfhulpgroepen onderling en met andere organisaties.
Eén derde van de respondenten ervaart het gebrek aan
samenwerking met professionelen als een knelpunt. De meerderheid
van de respondenten uit jongere groepen geeft tevens aan dat het niet
evident is om professionelen te vinden die een actief engagement
willen opnemen binnen de groep. Hun bijdrage bestaat doorgaans uit
het toelichten van bepaalde onderwerpen en het doorverwijzen naar
zelfhulpgroepen.
Wat deze doorverwijzing naar zelfhulpgroepen betreft, geven
sommige respondenten aan dat – ondanks dat ze gekend zijn bij
hulpverleners – er te weinig of slechts willekeurig naar hen wordt
doorverwezen. Velen zouden dit liever systematisch zien gebeuren.
Daarbij is het opmerkelijk dat één van de 23 respondenten
nadelen ondervindt van de frequente doorverwijzing door
professionelen naar zijn zelfhulpgroep. Waar professionelen
verloond worden om dezelfde problemen aan te pakken, moeten zij
werken met het lidgeld. Dat zorgt in hun groep voor de nodige
frustraties.
99

Wat de doorverwijzing van zelfhulpgroepen naar professionelen
betreft, ondervindt één respondente uit een zelfhulporganisatie een
groot nadeel van de doorverwijzing naar professionelen. Zij geeft aan
dat verwijzing naar gespecialiseerde settings onbedoeld tot gevolg
heeft dat het natuurlijk sociale netwerk afbrokkelt. Eens de
behandeling dan wordt afgerond, is er geen netwerk meer om op
terug te vallen.
Verder zijn er ook knelpunten verbonden aan de samenwerking
met de media. De respondenten merken op dat ze moeten oppassen
voor misbruik. Zo wordt de oproep naar sensatieverhalen afgewezen.
Wanneer men er dan toch op ingaat, wordt dit steeds gekoppeld aan
een bekendmaking van de vereniging.
Knelpunten op beleidsniveau zijn het gebrek aan
overeenstemming tussen de verschillende politieke partijen en het
gebrek aan financiële zekerheid. Uit de bevindingen komt ook naar
boven dat het werken op beleidsniveau - eerder dan het werken op
het microniveau - zeer tijdsintensief is. Het is bovendien een proces
dat pas op langere termijn resultaten laat zien. Dit zorgt bij de
respondenten voor het nodige voorbehoud.
Ten slotte is het gebrek aan bestaande sociale netwerken van de
passieve leden het grootste knelpunt bij sociale netwerkvorming. In
dat geval is de zelfhulpgroep meestal een middel om geleidelijk aan
een nieuw sociaal netwerk uit te bouwen, binnen de groep of na een
bepaalde tijd los daarvan.
6.4.1.3 Extraorganisatorische niveau
De extraorganisatorische component van empowerment verwijst naar
organisatorische acties die worden genomen om de ruimere
omgeving te beïnvloeden (cf. empowerende organisatie)
Een nadeel bij het opzetten van gemeenschapsacties is dat de actie
meestal moet kaderen binnen het stramien van een reglementering
(bijv. projecten binnen het kader van RIZIV of het Vlaams Fonds).
Dit beperkt de discretionaire ruimte van de bestuursleden om eigen
initiatieven te nemen.
Eén respondente van een plaatselijke afdeling acht haar groep niet
in staat om de samenleving te sensibiliseren, omdat ze daarvoor
100

onvoldoende middelen heeft. Het grootste knelpunt bij het
sensibiliseren is dus de kostprijs die aan bekendmakingcampagnes
vast hangt.
Bovendien ervaren verschillende respondenten de verkeerde
perceptie over “zelfhulpgroepen” als een groot knelpunt. Dit
verhindert enerzijds mensen om naar een zelfhulproep te stappen, en
anderzijds maakt het dat professionelen niet geneigd zijn om door te
verwijzen naar een zelfhulpgroep.
6.4.1.4 Overige knelpunten
De term “zelfhulpgroepen”
De analyse van de onderzoeksbevindingen begint al bij het eerste
contact met de respondenten. Zo kunnen de redenen waarom
bepaalde geselecteerde organisaties niet willen meewerken aan het
onderzoek al belangrijke informatie verschaffen. Er is één groep die
geen medewerking aan het onderzoek wil verlenen, omdat zij zich
niet onder de noemer “zelfhulpgroep” wil plaatsen.
We hebben je aanvraag goed ontvangen en met onze voorzitter
besproken. Jammer genoeg kunnen we niet op je verzoek ingaan.
We zijn namelijk in de eerste plaats géén zelfhulpgroep en willen
ons ook niet als zelfhulpgroep profileren. Het lotgenotencontact
tussen mantelzorgers is een element in de werking, maar behelst
zeker niet het geheel van onze vereniging. In de eerste plaats zijn
we er om informatie en ondersteuning te geven aan
mantelzorgers. Dit is een van onze voornaamste opdrachten (Mail
respondent, 16.01.2008).
Ook zijn er twee respondenten die er tijdens het interview allereerst
op wijzen dat hun vereniging geen zelfhulpgroep is, maar wel een
sociaal-culturele vereniging. Nog opvallend is dat één respondent
niet spreekt over lotgenoten, maar wel over bondgenoten. Daarmee
verwijst ze naar het belang van inner-focused én outer-focused
doelstellingen. Ook Minister Vanackere, stelde in zijn slotwoord op
de studiedag van TZ in het najaar van 2007:
101

Lotgenoten... Soms vind ik dat eigenlijk een beter woord dan
“zelfhulpgroep”. Want die “zelf” daarbij is natuurlijk zeker een
opstap, maar de echte goede zelfhulpgroep vertrekt niet eens
meer van het zelf, maar gaat op zoek naar die ander die hetzelfde
heeft meegemaakt met de bedoeling om voor die ander wat te
betekenen. En zich daardoor uiteraard zelf ook wat sterker te
voelen, dat is waar. Maar de “zelf” in “zelfhulpgroep” zou, als
die niet goed verstaan wordt, de indruk kunnen wekken dat het
dan toch nog altijd over zichzelf gaat. Terwijl de kracht van die
zelfhulpgroepen precies bestaat in die kracht waarover iemand
beschikt en die hem toelaat beter in het leven te staan,
geconfronteerd met iets wat een ander ook heeft meegemaakt
(Vanackere, 23.11.2007).
In de perceptie over de werking van zelfhulpgroepen ligt de focus
dikwijls op het bieden van lotgenotencontact.
Diegenen die bij ons niet langskomen zijn volgens mij mensen die
erg moeilijk te bereiken zijn, die hun problemen niet willen
erkennen en/of die ons teveel zien als een zelfhulpgroep, wat wij
niet in de oude betekenis van het woord zijn. Wij zijn echt niet een
groep waar mensen in een kringetje bijeen zitten en alleen maar
hun verhaal komen doen (R 8, V, bestuurslid, handicaps, PA,
2002).
Dat zelfhulpgroepen lotgenotencontact bieden, onderscheidt hen net
van professionele zorg- en hulpverleners en maakt hen
complementair aan de formele gezondheidszorg- en welzijnssectoren
(TZ, 23.11.2007). Lotgenotencontact is dus net de meerwaarde van
een zelfhulpgroep.
Cultuur- en taalbarrières
Uit de analyse blijkt dat er slechts één groep is die zich proactief
richt naar allochtone vrouwen. De twee vrouwelijke respondenten
van deze plaatselijke afdeling in de categorie fysieke ziektes vinden
het noodzakelijk dat ook deze mensen de weg naar hun
zelfhulpgroep vinden. De taalbarrière is daarbij een knelpunt, maar
via een tolk en vertaalde informatiebrochures wordt dit opgelost. Er
102

moet ook rekening worden gehouden met belangrijke
cultuurverschillen, omdat verschillende problematieken nog in een
taboesfeer vertoeven bij de allochtone bevolking.
6.4.2 Succesfactoren
Ook de succesfactoren voor de praktijkvertaling van empowerment
worden ingedeeld naar de drie niveaus van organisatorische
empowerment. Daarnaast komt één andere succesfactor naar boven
uit de analyse: permanente zorg.
6.4.2.1 Intraorganisatorische niveau
De eerste en grootste succesfactor op het intraorganisatorische
niveau blijkt het uitwisselen van ervaringskennis tussen lotgenoten te
zijn. Vooral de respondenten uit de categorieën handicaps en fysieke
ziektes stellen het belang van informatieoverdracht aan de orde.
Accurate informatieoverdracht maakt hun leden sterker en zorgt
ervoor dat ze beter zijn gewapend om in een bepaalde situatie met
problemen om te gaan, om gesprekken aan te gaan enz. Als de leden
goed geïnformeerd zijn over wat hun rechten en mogelijkheden zijn,
dan werkt dat op zich empowerend.
Ten tweede wordt de wederzijdse (h)erkenning – de spontane
sociale ondersteuning – als een succesfactor ervaren door alle
respondenten. Daarbij is het belangrijk dat er kan worden
doorverwezen binnen de groep, naar mensen die een sterk
gelijkaardige situatie hebben meegemaakt. Een meerwaarde die een
respondente hierbij aanhaalt, is dat andere lotgenoten kunnen worden
ingeschakeld bij het overnemen van bepaalde zaken waar zij
wel/meer competent in zijn.
Zo kunnen lotgenoten elkaar helpen en kan er wederzijds
empowerend worden gewerkt. Het proces van “hulp vragen” en
“hulp aanbieden” komt daarbij veelal op een gelijkwaardige manier
aan bod. Een meerderheid van de respondenten benadrukt het belang
van reciprociteit.
De respondenten wijzen ten derde op het belang van de
vaardigheden van bestuursleden om de sfeer binnen de groep goed te
103

houden. Specifieke vaardigheden die daarbij worden genoemd zijn:
delegeren, luisteren, engageren, motiveren, observeren, inleven,
interpreteren en communiceren ten aanzien van alle betrokkenen. De
succesfactor is dus de ontspannen, ongedwongen sfeer die eigen is
aan bepaalde zelfhulpgroepen.
Ten vierde is een strikte taakverdeling, gebonden aan persoonlijke
competenties, binnen de raad van bestuur een succesfactor. Iedereen
doet dan datgene waarin hij of zij goed is. Bovendien is het een
meerwaarde om niet alles alleen te moeten doen. Ook een duidelijke
communicatie binnen de groep komt de werking ten goede. Het is
efficiënt om alle leden zo goed mogelijk op de hoogte te houden van
nieuwe ontwikkelingen binnen de organisatie en hen inspraak te
geven in beslissingsprocessen.
Een laatste specifieke succesfactor die één van de respondenten
aangeeft, is van praktisch organisatorische aard en betreft de aankoop
van een laptop en een softwarepakket op maat. Dit maakt dat allerlei
zaken beter geregistreerd en uitgewisseld kunnen worden.
6.4.2.2 Interorganisatorische niveau
De meest vergaande vorm van samenwerking tussen zelfhulpgroepen
en professionelen is wanneer een vorm van zelfhulp geïntegreerd is
in het formele zorgaanbod enerzijds of wanneer professionelen actief
betrokken zijn bij zelfhulpgroepen anderzijds. Deze intense
samenwerking kan verschillende voordelen hebben, zowel voor
zelfhulpgroepen als voor professionele personen en organisaties.
Zelfhulpgroepen worden beter van een goede samenwerking met
professionelen, doordat deze samenwerking kan uitmonden in een
ruimere bekendheid (meer ledenwerving), een doorverwijzing,
logistieke schaalvoordelen (bijv. vergaderinfrastructuur en andere
materiële randvoorwaarden) en in de uitwisseling van ervaringen en
methodieken die de werking van zelfhulpgroepen ten goede komen.
Nog een bijkomend voordeel dat door één respondent wordt
aangehaald, is dat professionelen sneller de weg vinden naar én beter
gehoor krijgen op beleidsniveau.
Ook professionelen hebben baat bij een goede verstandhouding
met zelfhulpgroepen. Door het besef dat de leefwereld van cliënten
104

uimer is dan enkel de medische kant, kunnen ze cliënten op een
meer holistische wijze benaderen. Zo verbetert de kwaliteit van hun
dienstverlening (Jottier, e.a., 2003, pp. 26-27). De samenwerking
tussen zelfhulpgroepen en sponsorende bedrijven, die bijvoorbeeld
technische apparatuur ontwikkelen, verloopt ook vlot. Voor hen
betekent de samenwerking reclame voor hun bedrijf.
Verder wijzen sommige respondenten op de belangrijke,
faciliterende rol van de media bij het ontstaan van hun groep en de
ledenwerving. De media, zowel audio-visuele (televisie, radio),
gedrukte (kranten, tijdschriften) en vooral de nieuwe media
(internet), bieden een forum aan mensen die op zoek zijn naar
lotgenoten. Daarnaast kan via de media een verkeerde perceptie over
zelfhulpgroepen worden bestreden. Ook kunnen nuances in
gepubliceerde artikels worden aangebracht. Dit is letterlijk
“beeldvorming”.
Ook de beleidsfunctie van koepelorganisaties wordt door vele
respondenten als erg positief ervaren. Respondenten die aangeven
dat hun groep nog geen overkoepelend orgaan heeft, zien het als een
verbeterpunt om met alle belanghebbenden één orgaan op te richten.
Wat de succesfactoren bij de sociale netwerkvorming betreft,
ontstaat er in de zelfhulpgroepen een wij-gevoel – een gevoel ergens
bij te horen – wat vertrouwdheid en geborgenheid biedt. Ook worden
de leden aangezet om buiten de groep te participeren in het
gemeenschapsleven en zo een nieuw sociaal netwerk uit te bouwen.
6.4.2.3 Extraorganisatorische niveau
Er zijn verschillende succesfactoren verbonden aan het opzetten van
gemeenschapsacties. Enkele respondenten vermelden bijvoorbeeld
dat ze door het organiseren van gemeenschapsacties kunnen
infiltreren op het beleidsniveau. Zo kan een kleine vereniging
geleidelijk aan groot worden.
Deze gemeenschapsacties worden meestal uitgevoerd in
samenwerking met de koepelorganisatie. Een koepelorganisatie of
een federatie heeft volgens de meeste respondenten meer invloed,
omdat ze meer op de hoogte zijn van de “spelregels” op
beleidsniveau en omwille van hun groter stembereik. Ook de
105

aanwezigheid van enkele professionelen in zo’n orgaan wordt
beschouwd als een meerwaarde.
Daarnaast leiden directe belangenverdediging en rechtstreekse
participatie ertoe dat regelgevingen en overheidsbepalingen “op maat
van de burgers” worden geschreven en dat slogans zoals “de patiënt
centraal” en “vraaggestuurde zorg” geen loze beloftes blijven (Raes,
2003, p. 8).
Als succesfactor bij het sensibiliseren haalt één responderende
aan dat het scherp stellen van problemen, het best door de leden zelf
gebeurt. Bovendien ondervinden de respondenten dat patiënten
mondiger zijn geworden en daardoor hun drempelvrees om naar een
zelfhulpgroep te gaan, sneller overwinnen. Er zijn ook veel meer
informatiekanalen in vergelijking met vroeger, met als belangrijkste
“nieuwe” het internet. Mensen zoeken zelf alles op, zodat ze op de
hoogte zijn van hun ziekte en behandeling. Er wordt meer in vraag
gesteld en mensen zijn geïnteresseerd in allerlei zaken. Dat ervaren
de respondenten als een aanzienlijke verbetering. Toch blijft het
aansluiten bij een groep en het aldus zichtbaar maken van de eigen
problematiek ten aanzien van anderen voor vele mensen moeilijk.
6.4.2.4 Overige succesfactoren
Permanente zorg
Een groot voordeel van zelfhulpgroepen is dat ze geen wachtlijsten
hebben. Een nieuw lid kan op elk moment deelnemen aan de
activiteiten. Daarnaast is deelname aan een zelfhulpgroep ook niet
aan een bepaald eindpunt gebonden. Daardoor bieden
zelfhulpgroepen een permanente vorm van (na)zorg.
106

7 Conclusies en aanbevelingen
In dit hoofdstuk wordt ten eerste een antwoord op de initiële
onderzoeksvraag: “Hoe vertalen Vlaamse zelfhulpgroepen
empowerment in hun werking?” gegeven. Vervolgens worden een
aantal praktische aanbevelingen aan bestuursleden uit
zelfhulpgroepen en aan beleidsmakers gedaan. Ten slotte volgt een
kritische analyse van het onderzoeksproces, waarbij tevens nieuwe
onderzoekspistes in kaart worden gebracht.
7.1 Praktijkvertaling van empowerment
Empowerment betekent maximaal inspelen op de krachten en
potenties van individuen, groepen, organisaties en gemeenschappen.
In deze thesis staat de kracht van zelfhulpgroepen, plaatselijke
afdelingen van zelfhulporganisaties en zelfhulporganisaties centraal.
De initiële onderzoeksvraag die nagaat hoe empowerment in de
praktijk van zelfhulpgroepen wordt vertaald, werd verfijnd in zes
deelonderzoeksvragen.
De eerste vraag gaat de betekenis van empowerment na. Uit de
analyse blijkt dat slechts een beperkt aantal respondenten vertrouwd
is met deze term. Slechts één zelfhulporganisatie gebruikt de term
expliciet in zijn visie. De stafmedewerkster van deze organisatie
verwijst daarbij naar Paulo Freire en het belang van het leren uit de
eigen ervaringen.
De andere respondenten uit de probleemcategorieën handicaps en
fysieke ziektes leggen ook de nadruk op het verwerven van controle
via informatieoverdracht en kritische bewustwording. Respondenten
in de categorie bijzondere sociale situaties leggen veeleer de nadruk
op het stimuleren van participatie in het gemeenschapsleven via
lotgenotencontact.
In de tweede deelonderzoeksvraag wordt nagegaan welke
randvoorwaarden (cf. ondersteuningsbehoeften) voor
zelfhulpgroepen noodzakelijk zijn om (organisatorische)
empowerment in hun werking te vertalen. Uit de analyse blijkt dat de
werking en vooral de werkingsnoden mee evolueren met
107

ontwikkelingen en processen in onze samenleving. Maatschappelijke
en demografische trends hebben een invloed op de draagkracht en
draaglast van zelfhulpgroepen.
De belangrijkste randvoorwaarde situeert zich op het individuele
niveau. Ontgroening, vergrijzing, verzilvering en gezinsontbinding
verbreden (grotere vraag ten aanzien van zelfhulpgroepen) én
versmallen (kleinere draagkracht van de trekkers van
zelfhulpgroepen) het werkterrein van zelfhulpgroepen. De
belangrijkste knelpunten van zelfhulpgroepen situeren zich op vlak
van de rekrutering en het behoud van actieve leden.
Een tweede belangrijke randvoorwaarde heeft betrekking op het
maatschappelijke niveau, namelijk de perceptie over
zelfhulpgroepen. Het beeld van zelfhulpgroepen als “praatbarakken”,
ligt volgens verschillende respondenten ten grondslag aan het
beperkte ledenbereik en het gebrek aan (financiële) erkenning van
professionelen en van de overheid.
De organisatorische randvoorwaarden, zijnde financiële en
materiële middelen, blijken minder van belang om empowerment in
de praktijk te vertalen. Een meerderheid van de respondenten
vertrekt immers vanuit de idee: roeien met de riemen die we hebben.
Er worden creatieve oplossingen bedacht om eventuele problemen
van financiering te omzeilen.
De derde deelonderzoeksvraag gaat na welke rol
intraorganisatorische procesvariabelen van empowerment spelen
in zelfhulpgroepen.
Uit de onderzoeksbevindingen blijkt dat het verwerven van
ervaringsdeskundigheid in het merendeel van de bevraagde
zelfhulpgroepen de grootste rol speelt. Empowerment is dan een
proces dat vertrekt bij de wederzijdse (h)erkenning van lotgenoten.
Via het aanscherpen van kritisch bewustzijn van de individuele
sterktes én zwaktes, en vooral via het participeren aan allerlei
activiteiten binnen en buiten de groep, worden de leden gestimuleerd
om terug te geloven in hun eigen deskundigheid.
Empowering attitudes, vaardigheden en methodieken enerzijds,
en de sociale ondersteuning van en door lotgenoten anderzijds,
hebben een faciliterende rol bij het verwerven van
ervaringsdeskundigheid.
108

De respondenten onderschrijven dat ze – net zoals het
empowermentparadigma – streven naar het bijbrengen van
“aangeleerde hoopvolheid”, waardoor het zelfzorgvermogen van hun
leden verhoogt. Via spontane groepsprocessen, maar ook via
doelbewust geïnitieerde methodieken worden nieuwe vaardigheden
aangeleerd. Daarbij is het van belang dat de leden zelf leren zoeken
naar oplossingsstrategieën. Ieder lid is verantwoordelijk voor zijn of
haar eigen veranderingsproces. Zelfhulp is het vertrekpunt én het
uitgangspunt.
De intraorganisatorische procesvariabele functierotatie speelt een
belangrijke rol bij de praktijkvertaling, maar moet toch meer
aandacht krijgen om de interne samenwerking te optimaliseren. Het
delen van taken, verantwoordelijkheden en beslissingsmacht speelt
een belangrijke rol bij het behouden van (nieuwe) leden.
Ten slotte blijkt de organisatiecultuur (cf. visie, doelstellingen en
waarden) een minder belangrijke intraorganisatorische
procesvariabele. De meerderheid van de respondenten besteedt geen
aandacht aan het expliciteren van de organisatievisie.
De vierde deelonderzoeksvraag onderzoekt het belang van de
interorganisatorische procesvariabelen van empowerment.
Het belang van externe samenwerkingsverbanden en sociale
netwerkvorming verschilt naargelang de organisatiestructuur. Uit de
analyse blijkt dat kleine, autonome zelfhulpgroepen en middelgrote
plaatselijke afdelingen van zelfhulporganisaties zich veeleer focussen
op het proces van sociale netwerkvorming. Het lotgenotencontact
speelt een belangrijke rol. Deze groepen werken overigens
sporadisch samen met professionelen.
De respondenten uit deze organisatiestructuren geven nochtans
wel aan dat ze ook empowerend willen werken. Daarvoor hebben ze
echter nood aan aanvullende bronnen. Zowel het samenwerken met
meer competente professionelen, meer financiën en meer tijd worden
noodzakelijk geacht om outer-focused doelstellingen te bereiken. Zo
komt bijvoorbeeld naar boven uit de interviews dat de samenwerking
met professionelen – en dus de combinatie van ervaringskennis en
professionele kennis – een goede ondersteuning is om op
beleidsniveau inspraak te verwerven.
Grote en gestructureerde zelfhulporganisaties zijn veeleer actief
op het extraorganisatorische niveau van empowerment. Deze
109

organisaties zijn doorheen de jaren gegroeid qua ledenaantal en qua
activiteitenaanbod en beschikken wel over de middelen om
empowerend te werken. Ze verbinden het individuele welzijn met de
bredere sociale en politieke omgeving. Het opzetten van
sensibiliseringscampagnes en het verdedigen van de belangen van
hun achterban, spelen de belangrijkste rol in deze grote
zelfhulporganisaties.
Overigens wordt vastgesteld dat uiteindelijk alle zelfhulpgroepen
hetzelfde doel nastreven, namelijk het verbeteren van de
levenskwaliteit van hun leden. Lotgenotencontact en
informatieoverdracht enerzijds en belangenverdediging en
sensibilisering anderzijds zijn dan slechts een middel om dit doel te
verwezenlijken.
Als besluit kan worden gesteld dat empowerment binnen
zelfhulpgroepen enkel kan worden gezien als “self-empowerment”.
Het betreft dan een bottom-up proces, waarbij alle leden zélf macht
proberen te verwerven. Toch kan tijdelijke ondersteuning van
(professionele) hulpverleners of lotgenoten noodzakelijk zijn. Ook
deze minder strikte bottom-up benadering sluit aan bij het
empowermentparadigma. Empowerment is dan een proces van geven
en nemen; een proces dat in elke bevraagde groep centraal staat.
De zesde deelonderzoeksvraag onderzoekt de knelpunten en
succesfactoren van deze organisatorische empowermentprocessen.
Deze factoren worden ingedeeld naar de drie niveaus van
organisatorische empowerment (cf. intra, inter en extra).
Het belangrijkste knelpunt op het intraorganisatorische niveau
heeft betrekking op het aantrekken én behouden van actieve leden.
Naast de afname van het engagement van vrijwilligers, worden het
afgebakende engagement en de beperkte, willekeurige
doorverwijzing van professionelen naar zelfhulpgrepen als
knelpunten ervaren.
Het belangrijkste knelpunt op het interorganisatorische niveau is
echter verbonden aan het gebrek aan overeenstemming tussen de
verschillende politieke partijen, het gebrek aan financiële zekerheid
en het tijdsintensieve karakter van het werken op beleidsniveau.
Op het extraorganisatorische niveau verwijzen verschillende
respondenten naar de financiële, materiële en organisatorische
moeilijkheden bij het opzetten van gemeenschapsacties en het
110

sensibiliseren. Dit speelt voornamelijk bij autonome zelfhulpgroepen
en plaatselijke afdelingen van zelfhulporganisaties een belangrijke
rol.
Andere knelpunten die werden genoemd – los van de tien
procesvariabelen – zijn de term “zelfhulpgroep” en cultuur- en
taalbarrières. Uit de literatuurstudie en uit de onderzoeksbevindingen
blijkt dat de perceptie over zelfhulpgroepen vaak uitsluitend focust
op lotgenotencontact. Dit verhindert mensen om naar een
zelfhulproep te stappen, en het verhindert professionelen om door te
verwijzen naar hen. Dat zelfhulpgroepen lotgenotencontact bieden,
onderscheidt hen net van professionele zorg- en hulpverleners.
Uit de onderzoeksbevindingen blijkt tevens dat het uitwisselen
van ervaringskennis tussen lotgenoten de succesfactor bij uitstek is.
Lotgenoten kunnen elkaar helpen, doordat ze afwisselend
“hulpvrager” en “hulpverlener” zijn. Verder zijn een ontspannen
sfeer, strikte taakverdeling tussen de bestuursleden (gebonden aan
persoonlijke competenties), gedeelde verantwoordelijkheid en
voldoende inspraak van alle betrokkenen belangrijke interne
succesfactoren.
Op het interorganisatorische niveau leidt de samenwerking tussen
zelfhulpgroepen en professionelen tot wederzijdse voordelen. Verder
wijzen sommige respondenten op de faciliterende rol van de media
bij het ontstaan van hun groep, de ledenwerving en de bestrijding van
een verkeerde perceptie over zelfhulpgroepen. Wat de succesfactoren
bij de sociale netwerkvorming betreft, ontstaat er in zelfhulpgroepen
vaak een nieuwe sociaal netwerk vanuit een gevoel van
verbondenheid.
Daarnaast worden de leden aangezet om buiten de groep te
participeren in het gemeenschapsleven. De succesfactoren bij het
opzetten van deze gemeenschapsacties zijn van belang voor
extraorganisatorische empowerment. Door het organiseren van
gemeenschapsacties kunnen zelfhulpgroepen immers infiltreren op
het beleidsniveau, en zo geleidelijk aan sociale macht verwerven.
Een voordeel dat naast de tien procesvariabelen aan bod komt, is
de permanente vorm van (na)zorg die zelfhulpgroepen bieden.
111

7.2 Aanbevelingen
In wat volgt worden enkele praktische aanbevelingen voor de
trekkers van zelfhulpgroepen geformuleerd om met de
spanningsvelden om te gaan die kunnen optreden bij organisatorische
empowermentprocessen. Ten slotte worden ook naar het beleid toe
vier aanbevelingen geformuleerd.
7.2.1 Praktische aanbevelingen
Ondanks de verscheidenheid in het onderzochte zelfhulplandschap
naar probleemcategorie (fysieke ziekte, bijzondere sociale situatie en
handicaps), organisatiestructuur (grote zelfhulporganisaties,
middelgrote plaatselijke afdelingen van zelfhulporganisaties en
kleine, autonome zelfhulpgroepen) en oprichtingsjaar (voor en na
1990) tekenen er zich een aantal gemeenschappelijke
spanningsvelden af.
7.2.1.1 Afstand versus nabijheid
In de literatuur wordt aangegeven dat empowerment moet beginnen
bij “self-empowerment” van de direct leidinggevenden. Zij moeten
in eerste instantie zichzelf durven spiegelen en bevragen (van Hove
2001, p. 20). Daarom is het bij het verwerven van
ervaringsdeskundigheid van belang dat leden afstand leren nemen
van hun eigen problemen. Vorming – idealiter geografisch
gedecentraliseerd en op continue basis – is daarom zowel voor de
passieve leden als voor de actieve bestuursleden relevant.
Daarnaast is het evenzeer belangrijk dat bestuursleden afstand
(leren) nemen van gelijkaardige ervaringen van hun lotgenoten. Het
is immers een spontane reactie om te vergelijken en zichzelf als
norm te beschouwen. Bestuursleden moeten er dan echter voor
oppassen om niet te nabij te komen. Om deze redenen kunnen
bestuursleden beter worden geselecteerd uit die groep mensen die de
eigen situatie al voldoende heeft verwerkt. Een goede screening van
bestuursvrijwilligers, aangevuld met vorming en opleiding, is dus
primordiaal bij de praktijkvertaling van empowerment.
112

7.2.1.2 Bottom-up versus top-down
In het theoretisch kader wordt het onderscheid tussen een top-down
en een bottom-up benadering aangetoond. Uit de
onderzoeksbevindingen blijkt dat een meerderheid van de
respondenten een combinatie van beide benaderingen hanteert.
Bestuursleden creëren dan mogelijkheden door hun leden te
ondersteunen en open te staan voor het uiten van gevoelens. Deze
faciliterende activiteiten hebben meer empowering potentieel dan
activiteiten die gericht zijn op controle, regulering en confrontatie.
Eén respondente merkt op dat de actieve vrijwilligers moeten
oppassen om niet in rol van semi- professioneel te treden.
Ondersteunen kan immers snel overgaan in overnemen. Wanneer de
bestuursleden echter condities creëren die empowerment mogelijk
maken voor de leden, dan is een top-down benadering wel
empowering.
7.2.1.3 Hulpvrager versus hulpverlener
In de ideale situatie komt het “hulp vragen” en het “hulp aanbieden”
op een gelijkwaardige manier aan bod in de zelfhulpgroepen. Toch
bestaat het gevaar dat leden afhankelijk worden van hun lotgenoten,
doordat sommige leden zich uitsluitend hulpvragend opstellen.
Hulpverlening binnen zelfhulpgroepen is dus geen garantie voor het
verwerven van controle. Zelfhulpgroepen moeten streven naar een
actief partnerschap tussen hun leden, met de nodige wederzijdse
betrokkenheid en reflexiviteit.
7.2.1.4 Doorstromen versus uitstromen
Het is belangrijk dat (nieuwe) leden kansen krijgen om geleidelijk
aan door te stromen in de groep. Eén autonome zelfhulpgroep houdt
bijvoorbeeld een lijst bij waarop alle (nieuwe) leden kunnen
vermelden bij welke activiteiten ze willen meehelpen. Zo heeft het
bestuur meteen een duidelijk overzicht op wie ze beroep kunnen
doen bij een bepaalde activiteit.
113

Daarnaast is de persoonlijke begeleiding van nieuwe leden met
aandacht voor hun vragen, verwachtingen, interesses, competenties,
ondersteunende sociale netwerken, wensen en ambities erg
belangrijk. De bestuursleden moeten aanwezige mogelijkheden,
capaciteiten en hulpbronnen van de leden blijven opvolgen. Een
hulpmiddel kan zijn om de competenties en vaardigheden van de
actieve leden in kaart te brengen, en dan te zien waar aanvulling
wenselijk is. Zo blijven zelfhulpgroepen optimaal functioneren.
Een meerderheid van de respondenten is zich overigens bewust
van het risico dat als de vrijwilligers geen inspraak hebben in de
activiteiten en/of het beleid van de vereniging, ze uit de vereniging
zullen stappen. Evaluatieformulieren zijn een ideaal middel om leden
minimale inspraak te geven. Daarin kunnen de leden hun eigen
succes- en knelpuntfactoren van de vereniging, of van bepaalde
activiteiten van de vereniging neerschrijven. Via mail kan dit proces
worden versneld.
Het optimale zelfhulpmodel is dus een participatief model waarbij
alle betrokkenen precies die verantwoordelijkheden opnemen die ze
kunnen opnemen (Raes, 2003, p. 8).
7.2.1.5 Impliciete versus expliciete cultuur
Om de idee van empowerment te vertalen in een zelfhulpgroep, moet
allereerst het empowermentparadigma worden opgenomen in de
visie van de groep. Deze visie moet vervolgens worden onderbouwd
door concrete waarden en doelstellingen.
Verder rapporteren verschillende respondenten dat het belangrijk
is dat de bestuursleden de visie van de vereniging op formele en
informele momenten uitdragen naar de leden. Op die manier worden
voorstellen en veranderingen gekaderd. Daarbij wordt nog
opgemerkt dat de visie steeds geactualiseerd moet worden.
De meerderheid van de respondenten besteedt geen aandacht aan
het expliciteren van de organisatievisie. Het is echter belangrijk dat
alle bestuursleden van de zelfhulpgroep achter de visie van hun
vereniging staan, omdat zij deze visie ook grotendeels moeten
vertalen in hun gedrag. Een duidelijke, gedragen en actuele visie is
dus noodzakelijk bij een praktijkvertaling van empowerment.
114

7.2.1.6 Draagkracht versus draaglast
Dit spanningsveld gaat over de verhouding tussen het aantal actieve
en passieve leden. Uit de onderzoeksbevindingen komt naar voren
dat de belangrijkste knelpunten van zelfhulpgroepen zich situeren op
vlak van de rekrutering en het behoud van actieve leden.
In eerste instantie hebben zelfhulpgroepen nood aan goede
bekendmakingskanalen om leden op een efficiënte manier te kunnen
werven. Vele groepen zitten immers nog in de relatief onzichtbare
nuldelijn. De meest efficiënte methode om nieuwe leden te werven
blijkt de mond-aan-mond reclame, waarbij zeer persoons- en
vraaggericht wordt gewerkt.
Het merendeel van de respondenten gaat ook na via welk kanaal
de leden de weg naar de zelfhulpgroep hebben gevonden. Zo kunnen
ze de toekomstige rekruteringsstrategieën afstemmen op het meest
efficiënte kanaal.
Naast het werven, moet er ook aandacht blijven gaan naar het
behoud van de huidige (actieve) vrijwilligers. Er moet aandacht gaan
naar de ruimte en tijd om te groeien en te veranderen in dit
engagement. Zo moet er worden gezocht naar taken op maat van de
vrijwilliger die zich aanbiedt. Leden moeten worden ingeschakeld in
die functies en rollen die aanleunen bij hun interesses. Dit moet hen
blijven motiveren en de persoonlijke kosten zo laag mogelijk
houden.
Eén respondente geeft nog als tip mee dat het
subsidiariteitsprincipe is aangewezen in de werking van
zelfhulpgroepen. Vrijwilligers moeten zo lokaal mogelijk worden
ingezet, zodat ze in hun eigen gemeenschap iets kunnen betekenen.
7.2.1.7 Experience based versus evidence based
Onze samenleving is een kennis- en informatiemaatschappij
geworden. Informatie en kennis spelen een belangrijke rol en zijn
een bron van macht, en dus van empowerment. Uit de
onderzoeksbevindingen blijkt dat informatieoverdracht een eerste
stap is in het empowermentproces. Dit moet leiden tot meer
zelfvertrouwen, zelfstandigheid en zelfredzaamheid: tot het
115

verwerven van ervaringsdeskundigheid. Deze
ervaringsdeskundigheid staat momenteel echter onder druk van de
toenemende professionalisering van zelfhulpgroepen.
Dit spanningsveld verwijst dus naar de verhouding tussen
ervaringsdeskundigheid (cf. “experience based”) enerzijds en
professionele deskundigheid (cf. “evidence based”) anderzijds. Een
goede samenwerking tussen zelfhulpgroepen en professionelen is een
kwestie van het vinden van een evenwicht tussen te veel en te weinig
ondersteuning. Te weinig ondersteuning vanwege professionelen kan
zelfhulpgroepen een heel moeilijk bestaan geven. Te veel
ondersteuning kan echter leiden tot afhankelijkheid en vervreemding
(Jottier, e.a., 2003, pp. 26-27).
Om een evenwicht te vinden, is het van belang dat zowel
professionelen als zelfhulpgroepen zich bewust zijn en blijven van
mogelijke knelpunten voor een goede verstandhouding enerzijds, en
van succesfactoren bij een intense samenwerking anderzijds (Jottier,
e.a., 2003, pp. 26-27).
Bij elke vorm van samenwerking moet worden uitgegaan van een
gemeenschappelijk belang. Zo kan er worden gewerkt aan een
positieve samenwerkingscultuur, die gebaseerd is op een visie van
complementariteit tussen experience based en evidence based kennis
(De Cort, 2001a, p. 34). Een evenwichtige balans tussen verzorging
en zelfzorg moet het uitgangspunt zijn.
7.2.1.8 Integratie versus isolatie
Een empowermentbenadering streeft naar de minst ingrijpende
hulpverlening die het dichtst staat bij de natuurlijke hulpbronnen van
het individu en zijn omgeving. Zelfhulpgroepen moeten aandacht
besteden aan sociale netwerkvorming. Een zelfhulpgroep is dan een
middel om de interne (persoonlijke, geestelijke) én de externe
(sociale, maatschappelijke) isolatie op te heffen.
Eén respondente die aangeeft dat haar zelfhulporganisatie bewust
rond sociale netwerkvorming werkt, haalt daarbij het belang aan van
het focussen op de krachten van de leden. Ze geeft aan dat je meestal
sociale netwerken opbouwt, op basis van waar je goed in bent.
116

Gespecialiseerde, reguliere hulpverleningsorganisaties focussen zich
te veel op hetgeen niet goed gaat, volgens deze respondente.
Als men werkt rond hetgeen goed gaat, dan kan dit de aanleiding
zijn om in de toekomst meer sociale contacten uit te bouwen. De
respondente geeft daarbij aan dat als mensen dezelfde interesse
delen, de handicap nog wel steeds aanwezig is, maar dat deze vaak
minder belemmerend is. Ze proberen de relativiteit van handicaps in
sociale netwerkprocessen centraal te stellen.
7.2.1.9 Pro-actief versus reactief
In het theoretisch kader wordt aangeven dat empowerment een actief
opsporen en bestrijden van discriminerende en onderdrukkende
praktijken bepleit. Sociale problemen worden gezien als het gevolg
van de ongelijke verdeling van middelen en beslissingsmacht. Uit de
onderzoeksbevindingen blijkt echter dat het merendeel van de
zelfhulpgroepen uitsluitend reactief inspeelt op discriminerende
praktijken die gesignaleerd worden door hun leden.
Zelfhulpgroepen moeten ook proactief werken aan de
toegankelijkheid van de samenleving, om empowerend te werken.
Door het opzetten van gemeenschapsacties kunnen ze sociale
controle verwerven.
Daarnaast legt een krachtgericht beleid de focus op het (helpen)
stem geven aan de cliënten. Zo kunnen behoeften en barrières – die
de betrokkenen zelf formuleren – worden gesignaleerd aan
voorzieningen en beleidsmakers. Verschillende respondenten wijzen
daarbij op het belang om signalen door te spelen naar alle
betrokkenen. Pas wanneer men immers op de hoogte is van de
concrete werking van de zelfhulpgroep, en zeker van de meerwaarde
die de groep kan bieden, kunnen de overheid en/of andere
organisaties openstaan voor (financiële) erkenning.
7.2.1.10 Zijlijn versus nuldelijn
Het eerste deel over zelfhulpgroepen begon met de evolutie van de
perceptie over zelfhulpgroepen en daarmee eindigt ook de lijst met
praktische aanbevelingen.
117

Het is belangrijk dat zelfhulpgroepen pro-actief blijven werken
aan hun perceptie bij externen. Door mensen op de hoogte te brengen
van hun werking kunnen zelfhulpgroepen een mogelijk vertekend
beeld voorkomen of bijstellen. Dit doen ze best door op een
laagdrempelige en duidelijke manier over hun aanbod te
communiceren (TZ, 23.11.2007). Voorlichting is bijvoorbeeld een
voorwaarde voor een goede doorverwijzing van professionelen naar
zelfhulpgroepen. De aanwezigheid van actueel foldermateriaal en de
juiste contactgegevens zijn daarbij een hulpmiddel.
De titel van deze masterproef stelt reeds de vraag in hoeverre
mensen de weg van de zijlijn naar de nuldelijn vinden en aldus
participeren aan zelfhulpgroepen én de samenleving.
Er moet aandacht blijven gaan naar de perceptie van
zelfhulpgroepen, zodat ze (meer) erkenning (blijven) genieten.
Gebrek aan kennis over zelfhulpgroepen kan er immers toe leiden dat
individuen – zowel potentiële leden, professionelen en
beleidsmedewerkers – de weg naar een zelfhulpgroep niet vinden.
Accurate informatie over zelfhulpgroepen moet daarom de weg naar
en voor zelfhulpgroepen effenen.
Het uiteindelijke doel is om een integraal zorgpakket op maat aan
te bieden. De vraag is echter welke plaats zelfhulpgroepen in dit
integraal zorgtraject krijgen. Blijven ze in hun “underdog” positie of
zijn ze nu werkelijk complementair aan de formele
zorgvoorzieningen?
Zelfhulpgroepen moeten een volwaardige plaats krijgen binnen
het gezondheidszorgsysteem. Onderzoek naar de specifieke werking
van zelfhulpgroepen moet hun meerwaarde in dit systeem aantonen.
7.2.2 Beleidsaanbevelingen
Individuen hebben in het empowermentparadigma een duidelijke
verantwoordelijkheid, maar ook de overheid moet haar
verantwoordelijkheid nemen. Een deel van het huidige
beleidsdiscours heeft zeker aanknopingspunten met empowerment:
de aandacht voor preventie, activering en maatschappelijke
integratie, het versterken van sociale cohesie op lokaal niveau,
bottom-up werken, de bevordering van toegankelijkheid van diensten
118

en goederen voor kwetsbare groepen enzovoort (Van Regenmortel,
2004, p. 149).
De overheid beschikt hiertoe over directe en indirecte
sturingsmechanismen (Van Regenmortel, 2004, p. 150). Zo is de
financiële overheidssteun een organisatorische randvoorwaarde om
meer empowering te kunnen werken. Daarnaast kan de realisatie van
meer plaatselijke ondersteuningscentra voor verschillende voordelen
zorgen. Aandacht voor het stimuleren van externe
samenwerkingsverbanden en voor “best practices” zijn de overige
beleidsaanbevelingen.
7.2.2.1 Financiering op maat
Het Vlaamse zelfhulpgebeuren zou niet zo uitgebreid en heterogeen
zijn geweest, zonder de vroegere en huidige financiële steun van de
Vlaamse overheid. Uit de literatuurstudie en uit de
onderzoeksbevindingen blijkt dat extra financiële ondersteuning
nodig is om bestaande en nieuwe zelfhulpinitiatieven blijvend te
ondersteunen. De respondenten rapporteren dat ze het
financieringsprobleem omzeilen door het lidgeld te verhogen. Zo
beperken ze echter hun financiële toegankelijkheid. Het merendeel
van de bevoorrechte getuigen opteert voor een vaste, specialistische
overheidssteun.
Er zijn nochtans verschillende knelpunten verbonden aan een
rigide, specialistische financiering van zelfhulpgroepen. Subsidiëring
en bijgevolg formele subsidiecriteria, kunnen immers heel wat
(verantwoordings)-problemen opleveren. Zo kan de oorspronkelijke,
spontane en flexibele zelfhulpdynamiek deels verloren gaan (KBS,
1984, p. 29).
Eén respondent uit een grote zelfhulporganisatie ziet twee pijlers
voor de financiering. Enerzijds kan de overheid een vergoeding
geven, jaarlijks per lid dat actief is binnen de groep. Bijvoorbeeld 50
euro per lid. Anderzijds, als groepen kunnen bewijzen dat ze geld
laten “terugstromen” naar de maatschappij, kan dat bedrag worden
gegeven aan de groepen.
Uit de literatuurstudie en op basis van de resultaten van andere
onderzoeken blijkt immers dat zelfhulpgroepen indirect zorgen voor
119

kostenbesparing binnen het reguliere zorgsysteem. Zo blijkt dat
leden in een eerste fase meer gebruik maken van de professionele
zorgverlening dan daarvoor, maar in een volgende fase rationeler
consumeren door de betere informatie die ze van de groepen krijgen
(TZ, 2007a, p. 6).
Overheidssubsidies moeten worden verantwoord op basis van
“harde” resultaten. Het knelpunt daarbij is dat wetenschappelijk
onderzoek naar de effectiviteit van zelfhulpgroepen erg moeilijk is,
juist omdat de effecten niet altijd te vatten zijn in objectieve criteria.
Daarom zou meer onderzoek naar de werking van zelfhulpgroepen
hun meerwaarde kunnen aantonen (Gielen, 2008, p. 14).
Als besluit kan worden gesteld dat de meeste respondenten een
minimum aan vaste subsidiering willen. Daarbij zouden ze graag hun
onafhankelijkheid behouden. Opdat de overheid echter maximaal kan
inspelen op de krachten van zelfhulpgroepen, moet ze eerst een
duidelijk zicht hebben op welke krachtbronnen, maar ook welke
barrières, lacunes en knelpunten aanwezig zijn in het
zelfhulplandschap. In de regelgeving moet men maximaal oog
hebben voor de heterogeniteit in het zelfhulplandschap.
7.2.2.2 Meer lokale ondersteuningscentra
De Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) stelde tijdens een
internationale workshop over de ondersteuning van zelfhulpgroepen
in 1982 voor om meer ondersteuningscentra op te richten. Als dit
voorstel wordt doorgetrokken naar Vlaanderen, dan zouden er naast
TZ, LPZO en PLAZZO in iedere andere provincie
ondersteuningscentra moeten worden opgericht en zelfs nog een
aantal bijkomende centra in de grotere steden (Gielen, 23.11.2007).
Zwitsers wetenschappelijk onderzoek wees anno 2006 uit dat het
aantal zelfhulpgroepen en hun impact toeneemt naargelang er meer
zelfhulpondersteuningscentra zijn. Als de Vlaamse overheid dus
meer geld spendeert aan ondersteuningscentra, zal ook het aantal
groepen en het aantal leden toenemen. Hoe meer leden en groepen,
hoe groter de effecten en de invloed. En hoe dichterbij de
ondersteuning, hoe geringer de praktische belemmeringen om
zelfhulpgroepen te besturen (TZ, 1989, p. 75).
120

De voordelen van provinciale en regionale ondersteuningscentra
zijn dat op dit niveau beter aansluiting wordt gevonden bij het
provinciaal en regionaal beleid en bij de plaatselijke gezondheids- en
welzijnsinstanties. De ledenwerving gebeurt gerichter en de externe
samenwerking is gemakkelijker. Hoe meer praktische en logistieke
ondersteuning op maat van de zelfhulpgroepen, hoe minder dringend
de nood ook aan werkingsmiddelen zal zijn (TZ, 2007b, p. 8).
7.2.2.3 Stimuleren van externe samenwerking
Uit de onderzoeksbevindingen blijkt dat zelfhulpgroepen de
belangen van hun leden via een bottom-up benadering verdedigen.
De leden signaleren hun noden, problemen en behoeften aan het
bestuur en de bestuursleden geven deze op hun beurt door aan de
koepelorganisatie (als deze bestaat).
Het is belangrijk dat het sociaal beleid ook bottom-up werkt. Eén
respondente geeft daarbij aan dat het organiseren van (lokale)
overlegvergaderingen met alle betrokken informele en formele
hulpverleningsorganisaties rond structurele, gemeenschappelijke
knelpunten een efficiënt middel is om op een korte tijd verschillende
noden te leren kennen.
Dialoogmogelijkheden tussen de bestuursleden van
zelfhulpgroepen en het (lokale) beleid moeten dus worden
aangemoedigd. Daarbij is het belangrijk dat er voldoende ruimte is
voor overleg en reflectie tussen de diverse niveaus.
7.2.2.4 Aandacht voor “best practices”
Beleidsmakers dienen oog te hebben voor succesverhalen van
zelfhulpgroepen – voor “best practices” – en voor de natuurlijke
kracht- en hulpbronnen die in de persoon en zijn omgeving aanwezig
zijn. Er mag geen sprake zijn van een schuldbenadering, noch van
individuen (cf. blaming the victim) noch van de omgeving (cf.
blaming the society). Zelfhulpgroepen die aantonen dat ze
empowering (veranderingen op microniveau) en empowerend
(veranderingen op macroniveau) werken, moeten daarvoor worden
“beloond”.
121

8 Reflectie op het onderzoeksproces
In bijlage 7 zit een schematisch overzicht van het ganse
onderzoeksproces. Dit schema is gebaseerd op het praktijkmodel uit
het boek: “Kwalitatieve onderzoeksmethoden” van Dimitri
Mortelmans (2007, p. 358). In dit laatste deel worden de knelpunten
van het onderzoek toegelicht. Ten slotte worden nog interessante
thema’s voor toekomstig onderzoek toegelicht.
8.1 Knelpunten
Er is steeds meer aandacht voor het meten van empowerment.
Rappaport (1987) argumenteert echter dat de onmeetbaarheid van
empowerment eigen is aan het concept. Volgens de auteur kan
empowerment alleen maar geval per geval worden beschouwd in een
specifieke context. Daarom moeten zowel het onderzoek naar, als de
interventies die gericht zijn op het stimuleren van empowerment
rekening houden met de achtergrond van het individu of de groep
(Van Regenmortel, 2002). Een eerste knelpunt heeft dus te maken
met de operationalisering van empowerment.
Overigens wordt in onderzoeksliteratuur aangegeven dat
organisatorische empowerment niet mag worden beoordeeld op basis
van één enkele operationele definitie. Organisatorische
empowerment kan immers verschillende vormen aannemen,
afhankelijk van het type organisatie, de omgeving van de organisatie
en de tijd waarin organisatorische empowerment wordt gemeten
(Peterson & Zimmerman, 2004, pp. 139-142).
Dit maakt dat er met al deze factoren zo goed mogelijk rekening
dient gehouden te worden. Omdat het zelfhulplandschap echter heel
heterogeen is, is dit niet evident. Vanuit de literatuurstudie en op
basis van informatie van TZ, werden drie criteria weerhouden die
mogelijks samenhangen met de praktijkvertaling van empowerment,
namelijk: de probleemcategorie, de organisatiestructuur en het
oprichtingsjaar. Een derde knelpunt maakt dat er geen uitspraken
kunnen worden gedaan over causaliteitsrelaties tussen deze
organisatiekenmerken en de praktijkvertaling van empowerment.
122

Eerder werd al aangegeven dat theoretische saturatie niet bereikt,
maar wel benaderd werd. Het bereiken van volledige saturatie was
omwille van het beperkte tijdsbestek en de heterogeniteit in het
zelfhulplandschap moeilijk. Een vierde knelpunt is dus de beperkte
tijdspanne van het onderzoek, namelijk acht maanden. Om een
degelijk kwalitatief onderzoek uit te voeren, is er meer tijd nodig.
Ten eerste om een exhaustieve literatuurstudie te kunnen uitvoeren,
ten tweede om meer respondenten te kunnen bevragen en ten derde
om de bevindingen aan de respondenten te kunnen terugkoppelen.
Een vijfde knelpunt heeft te maken met de onderzoekstechniek,
namelijk semi-gestructureerde diepte-interviews. Naast de
flexibiliteit en het minder tijdsintensieve karakter van dit soort
interviews, is er echter ook een groot nadeel aan verbonden. Er
bestaat namelijk het risico dat wat de respondenten zeggen te doen
(cf. percepties – betekenis), weinig relatie heeft met wat ze werkelijk
doen (cf. feiten – gedrag). Ik heb geprobeerd om daarop in te spelen
door ook steeds te vragen hoe iets concreet wordt bereikt.
Een laatste knelpunt heeft te maken met de specifieke aard van
kwalitatief onderzoek. Zo wordt er wel eens gezegd dat kwalitatieve
onderzoekers hun eigen instrument zijn. Daarmee wordt bedoeld dat
ze moeten beschikken over goede sociale vaardigheden en een grote
bekwaamheid tot inlevingsvermogen in de betekeniswereld van de
respondenten. Ze moeten balanceren tussen afstand en nabijheid
(Maso & Smaling, 1998, pp. 9-10). Daarbij moeten de onderzoekers
dus oppassen om niet subjectief en directief te zijn.
8.2 Interessante onderzoekspistes
Voor de operationalisering van organisatorische empowerment werd
beroep gedaan op het nomologische kader van Peterson en
Zimmerman. Het nomologische kader van organisatorische
empowerment is een goed hulpmiddel om organisatorische
empowermentprocessen in zelfhulpgroepen te bestuderen. Vooral de
opdeling in een intra-, inter- en extraorganisatorische component,
geeft een totaalbeeld van organisatorische empowerment in. Voor
vervolgonderzoek zou het interessant zijn om naast de processen ook
de outcomes van organisatorische empowerment in kaart te brengen.
123

Daarnaast vormt het ontwikkelen van procesgerichte indicatoren
om de effecten van empowering en empowerende zelfhulpgroepen
na te gaan, een prioriteit voor vervolgonderzoek. Daarbij moet
aandacht gaan naar het meten van empowerment op verschillende
niveaus: op het individuele niveau, op het niveau van organisaties en
op het niveau van de samenleving.
Het zou interessant zijn om de stafmedewerkers van de drie
ondersteuningscentra (cf. TZ, LPZO, en PLAZZO) en de
beleidsmedewerkers van de Vlaamse overheid te bevragen. Nu is er
slechts één kant van het verhaal aan bod gekomen. Een verhaal
waarin zeker vier stemmen te onderscheiden zijn, namelijk de leden
én trekkers van zelfhulpgroepen, de stafmedewerkers van
ondersteuningscentra en beleidsmedewerkers. Het is immers van
belang om alle stakeholders te betrekken bij de uitwerking,
opvolging, evaluatie en bijsturing van het onderzoek.
Overigens waren bijkomende kwalitatieve onderzoeksmethoden
relevant geweest om de onderzoeksvraag genuanceerd en
gedifferentieerd te beantwoorden. Ik denk bijvoorbeeld aan
focusgroepen, waarbij verschillende belanghebbenden (cf.
stakeholders) samen rond de tafel zitten om bepaalde topics uit te
klaren. Bovendien is kwalitatief onderzoek niet zuiver hypothese
toetsend. Daarvoor is aanvullend kwantitatief onderzoek
noodzakelijk.
Een laatste aandachtspunt voor vervolgonderzoek houdt verband
met de toegankelijkheid van zelfhulpgroepen. De toegankelijkheid
voor maatschappelijk kwetsbare groepen is immers erg belangrijk in
een empowering organisatie. Er werd nog niet onderzocht of
zelfhulpgroepen een middenklassenfenomeen zijn. De interne TZnota:
“Een toekomstscenario voor zelfhulpondersteuning in
Vlaanderen” wijst echter op de “blinde vlekken” die het
groepenbestand van TZ bevat. Zo is er slechts één vrouwengroep en
geen groepen die werken rond etniciteit. Ook de dimensie
kansarmoede blijft ondervertegenwoordigd (TZ, 2007a, p. 9).
Een interessante onderzoeksvraag blijft daarom of
zelfhulpgroepen inspanningen leveren om “afroming” van de meest
kwetsbare doelgroepen te voorkomen. Op zich is het wel zo dat
zelfhulpgroepen deze meest kwetsbare groepen – die door de
reguliere hulpverlening moeilijk of niet worden bereikt – reeds als
124

doelgroep beogen. Er moet dus meer worden gekeken naar de
diversiteit binnen de groep. Zijn er kansarmen, dak- en thuislozen,
nieuwkomers,…. vertegenwoordigd in de groep? Er moet over
worden gewaakt dat niet enkel de assertieve, mondige burgers
worden bereikt door de zelfhulpgroepen. Het moet een uitdaging
voor elke zelfhulpgroep zijn om pro-actief op zoek te gaan naar
moeilijke bereikbare individuen
Dit kleinschalig kwalitatief onderzoek illustreert dat
empowerment niet louter een theoretische construct is, maar ook in
de praktijk van zelfhulpgroepen vertaald kan worden. Empowerment
werkt verbindend en creëert kansen tot ontmoeting tussen machtige
en minder machtige gemeenschappen, organisaties, groepen en
individuen. Personen die in maatschappelijk kwetsbare situaties
leven, hebben prioritair recht op positieve aandacht. Dit geldt ook
voor organisaties die intens en krachtgericht samenwerken met deze
personen. Ik hoop dat dit onderzoek hiertoe een aanzet vormt.
125

Referentielijst
Anderson, J.M. (1996). Empowering patients: issues and strategies.
Social Science and Medicine, 43(5), pp. 697-705.
Billiet, J., & Waege, H. (2003). Een samenleving onderzocht.
Methoden van sociaal-wetenschappelijk onderzoek. Antwerpen:
De Boeck nv.
Branckaerts J., Nuyens I., Van Warseele C., & Waterplas, L. (1982).
Het zachte verzet: zelfhulporganisaties in Vlaanderen en
internationale beleidsontwikkelingen. Antwerpen: Van Loghum
Slaterus.
Callens, K., & Jottier, I. (2003). Krachten en beperkingen van
zelfhulpgroepen in kaart gebracht. Antenne, 21(4), pp. 54-55.
Chamberlin, J. (1998). Naar een werkdefinitie van ‘empowerment’.
Passage, 7(2), pp. 88-93.
Chapin, R. K. (1995). Social policy development: The strengths
perspective. Social Work, 40(4), pp. 506-514.
Cheung, Y. W., Mok, B., & Cheung, T. (2005). Personal
empowerment and life satisfaction amaong self-help group
members in Hong Kong. Sage Publications, 36(3), pp. 354-377.
De Cort, L. (2001a). Vrijwilligerswerk en kwaliteit: een
onafscheidelijke relatie. Tijdschrift voor welzijnswerk, 25(233), pp.
26-34.
De Cort, L. (2001b). Op eigen kracht. Empowerment in het
vrijwilligerswerk. Tijdschrift voor welzijnswerk, 25(239), pp. 5-12.
Finoulst, M. (2007). Gedeeld lot loont, Bodytalk, 2(15), pp. 4-5.
Florizoone, A. (1998). Empowerment van inheemse volkeren ter
bevordering van een duurzame ontwikkeling [licentiaatsthesis].
Gent: Universiteit Gent.
Geelen, K. (2003). Informele zorg voor psychische problemen en
verslavingen. [12.12.2007, Trimbos-instituut:
http://www.trimbos.nl/Downloads/Producten/AU0244.pdf].
Gielen, P. (2003). Zelfhulpgroepen en het Internet. Antenne, 21(4),
pp. 37-41.
Gielen, P., Godemont, J., & Vandermeulen, A. (2007). Een
kwarteeuw zelfhulp in Vlaanderen. Sociaal, 28(1), pp. 4-11.
126

Gielen, P. (23.11.2007). Inleiding studiedag “Achterwaarts de
toekomst in: naar een toekomscenario voor zelfhulpondersteuning
in Vlaanderen” [Voorstellingen]. Provinciehuis Leuven.
Godemont, J. (2008). Zelfhulpgroepen en vrijwillig engagement.
tActief, 24(24), pp. 13-14.
Hatzidimitriadou, E. (2002). Political Ideology, Helping Mechanism
and Empowerment of Mental Health Self-help/Mutual Aid Groups.
Journal of Community & Applied Social Psychology, 12, pp. 271-
285.
Hennion, W., & Van den Broucke, S. (1999).
Toepassingsmogelijkheden van empowerment in functie van
gezondheidsbevordering bij mensen in kansarme situaties.
Brussel:. [29.11.2007, Vlaams Instituut voor
Gezondheidspromotie: http://www.vig.be/content/pdf/KA_
empowerment_1999.pdf].
Jacobs, G., Braakman, M., & Houweling, J. (2005). Op eigen kracht
naar gezond leven. Empowerment in gezondheidsbevordering:
concepten, werkwijzen en onderzoeksmethoden. [12.12.2007,
Universiteit voor Humanistiek: http://www.uvh.nl/
uploadeddocumenten/OEKsamenvatting.pdf].
Jottier, I. (2003). Het zelfhulplandschap in Vlaanderen: Geschiedenis
en evolutie, Antenne, 21(4), pp. 9-16.
Jottier, I., Ramoudt, T., & Van de Loock, L. (2003). Zelfhulpgroepen
en professionelen. Hoe zien ze elkaar? Hoe kunnen ze op een
positieve manier samenwerken? Antenne, 21(4), pp. 26-36.
Katz, A.H., & Bender, E.I. (1976). The strenght in us. Self-help
groups in the modern world. In S. Damen, D. Mortelmans, & E.
Van Hove, (Reds.). Self-help groups in Belgium: their place in the
care network (pp. 331-348). New York: Franklin Watts.
Kelleher, D. (1994). Self-help groups and their relationship to
medicine. In J. Gabe (Reds.), Challenging medicine (pp. 104-117).
New York & Londen: Routledge.
Kenniscentrum Zelfhulp en Ervaringsdeskundigheid (20.02.2008).
Conferentie zelfhulp. Onbenutte mogelijkheden?! [04.03.2008,
KZE: http://www.kenniscentrum-ze.nl/kze/index.php?cat=2].
Koning Boudewijnstichting (1984). Zelfzorg en zelfhulp. Programma
Welzijnszorg. Brussel.
127

Martens, P. (2007). Valkuilen voor lotgenoten. [27.11.2007, Knack
online: http://www.knack.be/knack/articles/article.jsp?siteId=72 &
sectionId= 24&articleId=10079&stl=NL&st=Knack].
Maso, I., & Smaling, A. (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en
theorie. Amsterdam: Boom.
Matthijs, K. (1994). Woord vooraf. In I. Stevens. Ooit zelf hulp
geroepen? Evoluties en tendensen in de werking, structuur en
functies van zelfhulpgroepen (pp. 1-3). Leuven: Trefpunt
Zelfhulpgroepen vzw.
Meerdink, J. (1996). Lotgenotencontact werkt! Eindrapport van het
project Lotgenotencontact. In J. Godemont (2007), Effecten van
zelfhulp en zelfhulpondersteuning (pp. 1-7). Leuven: Trefpunt
Zelfhulp vzw.
Onder ons. (2008). Onder ons: Informatieblad van de vereniging
voor slechthorenden en doofgewordenen. 53(3), z.p.
Peterson, N.A., & Zimmerman, M.A. (2004). Beyond the Individual:
Toward a Nomological Network of Organizational Empowerment.
American Journal of Community Psychology, 34(1/2), pp. 129-
145.
Proot, I., & Van der Lyke, S. (2004). Kwalitatief onderzoek. Over
stromingen, kwaliteit en praktische relevantie. In Kuiper, C.
(Reds.), Evidence-based practice voor paramedici. Methodiek en
implementatie (pp. 81-100). Utrecht: Lemma.
Raes, K. (2003). Vrijwilligerswerk en zelfhulpnetwerken. Antenne,
21(4), pp. 5-8.
Rappaport, J. (1987). Terms of empowerment/exemplars of
prevention. In T. Van Regenmortel (Red.), Empowerment en
Maatzorg: een krachtgerichte psychologische kijk op armoede.
Leuven: Acco.
Steenssens, K., & Van Regenmortel, T. (2007). Empowerment
barometer. Procesevaluatie van empowerment in buurtgebonden
activeringsprojecten. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven.
Steunpunt Expertise Netwerken (z.u.), Alles over SEN. [01.04.2008,
http://www.senvzw.be/AllesoverSEN/tabid/64/Default.aspx].
Stevens, I. (1994). Ooit zelf hulp geroepen? Evoluties en tendensen
in de werking, structuur en functies van zelfhulpgroepen. Leuven:
Trefpunt Zelfhulpgroepen vzw.
128

Trefpunt Zelfhulp vzw (1989). Zelfhulp & Beleid. Verslagboek
symposium. Leuven: Trefpunt Zelfhulp vzw.
Trefpunt Zelfhulp vzw (1991). Zelfhulp. Word je daar nu beter van?
Leuven: Trefpunt Zelfhulp vzw.
Trefpunt Zelfhulp vzw (2002). Zelfhulpgroepen FAQ (*). Leuven:
Trefpunt Zelfhulp vzw.
Trefpunt Zelfhulp vzw (2005). Leiderschap en zelfhulpgroepen.
Leuven: Trefpunt Zelfhulp vzw.
Trefpunt Zelfhulp vzw (05.11.2007). Wat is zelfhulp? [21.11.2007,
Trefpunt Zelfhulp vzw online: http://www.zelfhulp.be/zelfhulp/
zelfhulp.htm].
Trefpunt Zelfhulp vzw (2007a). Een toekomstscenario voor
zelfhulpondersteuning in Vlaanderen. Leuven, z.u.
Trefpunt Zelfhulp vzw (2007b). Achterwaarts de toekomst in.
Trefpunt Zelfhulpkrant, 23(3), pp. 1-16.
Trefpunt Zelfhulp vzw (23.11.2007). Studiedag “Achterwaarts de
toekomst in: naar een toekomscenario voor zelfhulpondersteuning
in Vlaanderen” [Voorstellingen]. Provinciehuis Leuven.
Trefpunt Zelfhulp vzw (05.05.2008). Gegevens van een
zelfhulpgroep. [05.05.2008, Trefpunt Zelfhulp vzw online:
http://www.zelfhulp.be/zoek/].
Vanackere, S. (23.11.2007). Slotwoord studiedag “Achterwaarts de
toekomst in: naar een toekomscenario voor zelfhulpondersteuning
in Vlaanderen” [Voorstellingen]. Provinciehuis Leuven.
Vandermeulen, A. (1994). Zelfhulpgroepen in Vlaanderen: nieuwe
wijn in oude vaten? In I. Stevens (Red.), Ooit zelf hulp geroepen?
Evoluties en tendensen in de werking, structuur en functies van
zelfhulpgroepen (pp. 11-21). Leuven: Trefpunt Zelfhulpgroepen
vzw.
Vandermeulen, A. (2005). Het begeleiden van een gespreksgroep.
Trefpunt Zelfhulp krant, 21(1), pp. 1-4.
Van Hove, V. (2001). Naar een recht op eigenheid in een bedding
van verbondenheid. Emancipatie en empowerment bij mensen met
een verstandelijke handicap en continue ondersteuningsnood,
Vlaams Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 20(1), pp. 16-20.
Van Regenmortel, T., & Fret, L. (1999). Van moralisme tot
empowerment als ethisch perspectief binnen het welzijnswerk en
van armoedebestrijding. In J. Vranken, D. Geldof, & G. van
129

Menxel (Reds.), Jaarboek Armoede en Sociale Uitsluiting (pp.
291-313). Leuven: Acco.
Van Regenmortel, T. (2002). Empowerment en Maatzorg: een
krachtgerichte psychologische kijk op armoede. [22.11.2007,
http://www.hu.nl/NR/rdonlyres/F089F091-A38D-4520-9C2C-
9553F9D0D7E5/4216/EmpowermentenMaatzorg.pdf].
Van Regenmortel, T. (2004). Empowerment in de praktijk van het
OCMW. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven.
Verrijken, G. (2007). Natuurlijke coalitie tussen zelfhulpgroepen en
huisartsen. De huisarts, 853, p. 12.
Zimmerman, M.A., & Warschausky, S. (1998). Empowerment
Theory for Rehabilitation Research: Conceptual and
Methodological Issues. Rehabilitation Psychology, 43(1), pp. 3-16.
Zimmerman, M.A. (2000). Empowerment theory: psychological,
organizational and community levels of analysis. In J. Rappaport
& E. Seidman (Reds.), Handbook of Community Psychology (pp.
43-63), New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers.
130

Bijlage 1 De werking van Trefpunt Zelfhulp vzw
Ontstaan
Naar het einde van de jaren ’70 werden in Vlaanderen een aantal
zelfhulpgroepen gestart onder impuls van programma’s zoals
“Servicetelefoon” met Martin De Jonghe en “Ommekaar” van Bea
Matterne. Daarin werden oproepen gelanceerd van mensen die
lotgenoten zochten. De eerste patiëntengroepen klopten aan bij Rika
Steyaert, destijds staatssecretaris voor gezin en welzijnszorg, met de
vraag naar steun en begeleiding. Zij gaf in 1980 professor Ivo
Nuyens, destijds hoofd van de afdeling Medische sociologie aan de
K.U. Leuven, de opdracht om de bestaande zelfhulpgroepen in kaart
te brengen en tevens de buitenlandse ervaringen met zelfhulpgroepen
te onderzoeken (Vandermeulen, 2007, p. 4).
Bij het contacteren van de groepen werden de onderzoekers
geconfronteerd met allerlei vragen over informatie, ondersteuning,
onderzoek enz. Aangezien er steeds meer vragen kwamen van de
groepen, het publiek en de professionele zorgsector, werd het aspect
dienstverlening in het onderzoek uitgebouwd vanaf 1982. De
onderzoeksgroep die werd opgericht leidde uiteindelijk tot de
oprichting van “Trefpunt Zelfhulpgroepen” in 1982. Drie jaar later
werd “Trefpunt Zelfhulpgroepen” een vzw en in 2000 werd de naam
verkort tot: “Trefpunt Zelfhulp” (Gielen, 23.11.2007).
TZ vierde in 2007 zijn 25-jarige bestaan. De afgelopen decennia
is TZ geëvolueerd tot hét informatie- en ondersteuningscentrum voor
zelfhulpgroepen in Vlaanderen. Het is dus geen koepelorganisatie
met formele lidorganisaties (TZ, 2007a, pp. 1-2). Het richt zich naar
een breed publiek: zelfhulpgroepen en -organisaties,
patiëntenverenigingen, ontmoetingsgroepen, contactgroepen,
individuele hulpvragers, professionele instanties, studenten,
journalisten en onderzoekers (TZ, 05.11.2007).
Financiering
De vzw wordt financieel ondersteund door het Vlaams Ministerie
van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin en logistiek door de
Katholieke Universiteit van Leuven. De Vlaamse overheid
131

subsidieert TZ sinds 1982 op basis van aanbevelingen van de
Wereldgezondheidsorganisatie. Ze geeft hiermee aan dat ze zelfhulp
een belangrijke aanvulling vindt op de formele gezondheids- en
welzijnssector (TZ, 2007a, p. 1).
Functies
TZ “helpt de helpers”, dat wil zeggen dat het (de vrijwilligers in)
zelfhulpgroepen empowert, door vier opdrachten uit te voeren. Deze
kernopdrachten creëren de voorwaarden voor de spontane
ontwikkeling en ontplooiing van zelfhulpinitiatieven (TZ, 2007a, pp.
1-10):
Het geven van uitgebreide up-to-date informatie en
documentatie over zelfhulp, lotgenotencontact,
ervaringsdeskundigheid en aanverwante terreinen. Deze
informatie wordt verspreid via de Trefpunt Zelfhulpkrant,
via voordrachten en lezingen, door het meewerken aan
studie- en vormingsdagen, via gezondheids- en
welzijnsbeurzen enz;
Het begeleiden van bestaande en opstartende initiatieven;
Het organiseren van vorming, overlegmomenten en
studiedagen op vraag van verenigingen;
Het opzetten van (kleinschalig) onderzoek, bijvoorbeeld het
doorlichten van een vereniging (TZ, 05.11.2007). Sinds 1994
voert TZ een tweejaarlijks onderzoek uit naar
zelfhulpinitiatieven in Vlaanderen. Deze bevraging maakt
het mogelijk om evoluties in het zelfhulplandschap zichtbaar
te maken. Dat onderzoek gebeurt aan de hand van een
vragenlijst die wordt opgestuurd naar alle secretariaten van
zelfhulpgroepen en patiëntenverenigingen in Vlaanderen die
bij TZ geregistreerd zijn. De vragenlijst peilt naar het statuut,
de werking, de doelstellingen en de
samenwerkingsverbanden. In 2004 stuurden 278 van de 467
zelfhulpgroepen de vragenlijst ingevuld terug; dat is een
respons van 60% (TZ, 2007a, p. 4). Verder begeleidde TZ de
laatste jaren heel wat zelfhulpgroepen bij een
ledenonderzoek en voerde die studies soms ook zelf uit.
Sinds 2007 legt TZ zich toe op grootschaliger onderzoek dat
132

elevant is voor alle zelfhulpgroepen. Groepen kunnen echter
nog steeds bij de onderzoeksmedewerkster van TZ terecht
voor advies bij het opzetten van een ledenonderzoek.
Waar in de beginjaren van TZ hulp bij het opstarten van een groep en
‘persoonlijke’ doorverwijzing naar groepen het zwaartepunt van de
werking waren, staan nu vorming enerzijds en begeleiden, coachen
en adviseren anderzijds centraal. Deze vorming heeft betrekking op
de verantwoordelijken van zelfhulpgroepen en kan gaan over de
meest uiteenlopende onderwerpen: van gespreks- en
luistertechnieken voor contactpersonen, over vergadertechnieken
voor de bestuurders tot het geven van voordrachten. Het begeleiden,
coachen en adviseren van de groepen heeft eveneens betrekking op
verschillende terreinen, bijvoorbeeld advies over vzw-statuten,
verzekeringen, boekhoudingen, onkostenvergoedingen enzovoort
(Gielen, 23.11.2007).
133

Bijlage 2 Variabelen van organisatorische empowerment
In het onderstaande schema worden de processen en resultaten voor
intraorganisatorische, interorganisatorische en extraorganisatorische
componenten van organisatorische empowerment weergegeven
(Peterson & Zimmerman, 2004).
Component Processen Outcomes
Intraorganizational - Leadership
- Social support
- Incentive
management
- Opportunity role
structure
- Group-based
belief system
- Subgroup
linkages
Interorganizational - Participating in
alliance-building
actvities with other
organizations
- Accessing social
networks of other
organizations
Extraorganizational - Implementing
community actions
- Disseminating
information
- Viability
- Underpopulated
settings
- Resource
identification
- Resolved
ideological conflict
- Collaboration of
co-empowered
subgroups
- Collaboration
- Resource
procurement
- Influence of public
policy and practice
- Creation of
alternative
community
programs and
settings
- Deployment of
reources in the
community
134

Bijlage 3 Schema empowerment
135

136

Bijlage 4 Begeleidende brief TZ
Geachte mevrouw, geachte heer
Trefpunt Zelfhulp vzw, het informatie- en ondersteuningscentrum
voor Vlaamse zelfhulpgroepen, stimuleert onderzoek over zelfhulp
en zelfhulpgroepen.
Laura Weyns, studente Master in het Sociaal Werk, bereidt aan de
K.U.Leuven een thesis voor over de werking van zelfhulpgroepen.
Haar masterproef heeft tot doel om het verband tussen
zelfhulpgroepen en empowerment te exploreren. Het empowering
potentieel van zelfhulpgroepen wordt vaak in de
empowermentliteratuur aangehaald. Toch blijft de link tussen beide
concepten alsnog erg vaag. Deze thesis tracht die vaagheid te
concretiseren door expliciet op zoek te gaan naar de praktijkvertaling
van empowerment binnen zelfhulpgroepen. Er wordt vertrokken van
de volgende onderzoeksvraag: “Hoe vertalen Vlaamse
zelfhulpgroepen empowerment in hun werking?”
Om deze onderzoeksvraag te beantwoorden, neemt Laura interviews
af bij (bestuurs)vrijwilligers van een tiental zelfhulpgroepen. De
verenigingen werden op basis van verschillende,
onderzoeksrelevante criteria (namelijk: probleemcategorie,
organisatiestructuur, oprichtingsjaar en regio) geselecteerd. Uw
zelfhulpgroep behoort tot de selectie. Wij hopen dat één of meerdere
bestuursleden van uw organisatie op de uitnodiging tot een interview
kunnen ingaan.
De interviews gaan door in februari en maart. Het interview neemt
maximum anderhalf uur in beslag. U kunt mailen naar:
laura.weyns@student.kuleuven.be, of bellen naar: 0497/22.96.71.
Mogen we u vriendelijk verzoeken haar te antwoorden voor 17
januari. Indien u bereid bent om aan een interview mee te werken,
neemt Laura Weyns contact met u op om een afspraak te maken voor
het gesprek op een tijdstip en een locatie die u verkiest. Gelieve ook
137

iets te laten weten indien u niet kunt meewerken aan het onderzoek.
Dan kan Laura tijdig op zoek gaan naar een geschikte vervanger.
Uiteraard zult u als bevoorrechte getuige op de hoogte gehouden
worden van de onderzoeksresultaten en de vervolgacties.
Alvast bedankt voor uw medewerking!
Hartelijke groeten,
Prof. Dr. Koen Matthijs Laura Weyns
Voorzitter Trefpunt Zelfhulp vzw Studente Master in het
Sociaal Werk (K.U.Leuven)
138

Bijlage 5 Topiclijst & interviewvragen
Sommige vragen worden zo goed mogelijk op voorhand beantwoord,
op basis van bestaande informatie over de zelfhulpgroepen (via
website, brochures). Zo is er al een eerste idee over de werking van
de zelfhulpgroep, waardoor er gerichter kan worden doorgevraagd.
INTRODUCTIE
Voorstel thesis: onderwerp – doel (het empowering potentieel van
zelfhulpgroepen maximaliseren) – opdrachtgever – anonimiteit
verzekeren – mogelijkheid tot feedback geven
Wat is uw functie binnen de zelfhulpgroep?
Is uw functie bezoldigd of onbezoldigd?
Hoe lang bent u al actief binnen de zelfhulpgroep?
EVOLUTIE VAN DE ZELFHULPGROEP:
DOELSTELLINGEN
Deze vragen worden zoveel mogelijk op voorhand beantwoord op
basis van informatie op de website.
Wanneer en hoe is de zelfhulpgroep ontstaan?
Welke doelstellingen stonden bij het ontstaan centraal?
Welke doelstellingen staan nu centraal binnen de groep?
o Welke factoren bepalen deze evolutie?
ENGAGEMENT VAN VRIJWILLIGERS
Hoeveel leden telt de groep ongeveer?
o Onderscheid: niet-actieve deelnemer actieve
deelnemers
Merkt u een evolutie van actieve naar passieve leden?
o Welke factoren bepalen deze evolutie?
Heeft uw zelfhulpgroep behoefte aan (extra) werkkrachten?
139

ONDERSTEUNINGSBEHOEFTEN (RANDVOORWAARDEN)
Over welke financiële ondersteuningsmogelijkheden
beschikt uw zelfhulpgroep?
o Heeft uw zelfhulpgroep behoefte aan (extra)
financiële middelen?
interne middelen (bijv. vrijwillige of
verplichte bijdrage van leden in de vorm van
lidgeld, ereleden, steunende leden
enzovoort.)
externe middelen (bijv. fondsenwerving,
overheidssubsidies)
Over welke materiële ondersteuningsmogelijkheden beschikt
uw zelfhulpgroep?
o Heeft uw zelfhulpgroep behoefte aan (extra)
materiële infrastructuur?
BETEKENIS EN INVULLING VAN EMPOWERMENT
De Nederlandstalige definitie die wordt gebruikt als “referentie” is
de volgende: “Empowerment is een proces van versterking waarbij
individuen, organisaties en gemeenschappen greep krijgen op de
eigen situatie en hun omgeving en dit via het verwerven van
controle, het aanscherpen van kritisch bewustzijn en het stimuleren
van participatie” (Van Regenmortel, 2002, p. 6).
De definitie wordt enkel aangehaald als de respondent(en) niet
vertrouwd is (zijn) met het concept empowerment.
Bent u vertrouwd met de term “empowerment”?
(bekendheid met empowerment)
Wat verstaat u onder empowerment? (conceptuele
invulling)
Ten aanzien van wie wordt een empowermentbenadering
gehanteerd?
o Welk deel van de doelgroep wordt bereikt en welk
deel niet?
140

Waar legt uw zelfhulpgroep prioriteiten? (micro- , meso-
en/of macroniveau)
o Waarom die welbepaalde focus?
o Is er een evolutie in deze focus sinds het ontstaan
van de groep?
Ziet u empowerment als een proces en/of als een uitkomst?
Wanneer is empowerment voor uw zelfhulpgroep geslaagd?
(ideaaltypische resultaat)
TIEN PIJLERS VAN ORGANISATORISCHE
EMPOWERMENT
Tijdens het bevragen van deze tien pijlers is er steeds aandacht voor
de mogelijke succes- en knelfactoren.
Intraorganisatorische niveau
Pijler 1: ervaringsdeskundigheid
Welke rol heeft de ervaringsdeskundigheid van de leden
binnen uw groep?
Wordt er vorming voor de (bestuurs)leden aangeboden?
Worden de (bestuurs)leden aangezet tot kritische
bewustwording en inzicht in de factoren die hun situatie
mede bepalen? (kritisch bewustzijn)
Pijler 2: empowering attitudes, vaardigheden en methodieken
Zijn er bepaalde technieken en/of methodieken die worden
gehanteerd binnen uw zelfhulpgroep met betrekking tot het
bevorderen van empowerment?
Welke basisattitudes en -vaardigheden zijn noodzakelijk
voor bestuursvrijwilligers?
Ambieert de groep om opvang te bieden aan de leden in hun
totaliteit?
Pijler 3: sociale ondersteuning
Welke rollen nemen (bestuurs)leden op in de groep?
141

Op welke manier ondersteunen (bestuurs)leden elkaar bij
moeilijkheden?
Krijgt u kansen om vaardigheden en competenties uit te
bouwen?
Haalt u voldoening uit uw functie?
Pijler 4: functierotatie
Bestaan er doorstroommogelijkheden voor de leden?
Worden de leden gestimuleerd om allerlei taken binnen de
organisatie op te nemen?
Worden verantwoordelijkheden gedeeld?
Worden de leden bij beslissingsprocessen betrokken?
Pijler 5: organisatiecultuur
Vanuit welke visie vertrekt de zelfhulpgroep?
Welke waarden staan daarbij centraal?
Pijler 6: interne samenwerking
Welke structuur heeft de groep?
Interorganisatorische niveau
Pijler 7: externe samenwerking
Met welke zelfhulpgroepen wordt samengewerkt?
o Op welke manier werken jullie samen?
Met welke professionele organisaties wordt samengewerkt?
o Op welke manier werken jullie samen?
o Is er een doorverwijsfunctie naar professionele
diensten?
Zijn er contacten met de media?
o Wie nam daarbij het initiatief?
Zijn er contacten met het beleid?
o Met welke organen (adviesorganen, uitvoerende of
beleidsorganen)?
o Op welk niveau situeren deze contacten zich?
Pijler 8: sociale netwerkvorming
142

Welke rol heeft het sociale netwerk van de leden binnen de
groep?
Hoe tracht uw zelfhulpgroep het sociale netwerk van leden te
vergroten?
Extraorganisatorische niveau
Pijler 9: opzetten van gemeenschapsacties
Worden de leden aangezet tot sociale actie; gericht op het
verbeteren van hun leefomgeving?
Probeert uw zelfhulpgroep gemeenschapsacties te
verwezenlijken?
Hoe wordt concreet aan belangenverdediging gedaan?
Pijler 10: sensibiliseren
Worden bepaalde zaken/informatie doelbewust onder de
aandacht van het publiek gebracht?
Hoe worden die zaken naar het publiek gebracht?
KNELPUNTEN EN SUCCESFACTOREN VAN
EMPOWERMENT
Welke andere succesfactoren ervaart u in het nastreven van
empowerment? (bij individuele leden, in de
organisatiecontext, op maatschappelijk niveau)
Welke andere knelpunten ervaart u in het nastreven van
empowerment? (bij individuele leden, in de
organisatiecontext, op maatschappelijk niveau)
Welke kansen liggen er om de empowermentbenadering
meer ingang te doen vinden in de praktijk van
zelfhulpgroepen?
143

Bijlage 6 Coderingslijst
Onderstaande vindt u een lijst met alle codes.
1. Respondentkenmerken
1.1 Functie
2. Organisatiekenmerken
2.1 Probleemcategorie
2.2 Organisatiestructuur
2.3 Oprichtingsjaar
2.4 Werkingsterrein
3. Ondersteuningsbehoeften
3.1 Microniveau
3.1.1 Verhouding actieve en passieve leden
3.1.2 Bereik en behoud van leden
3.1.3 Knelpunten vrijwilligers
3.1.4 Succesfactoren vrijwilligers
3.2 Mesoniveau
3.2.1 Financieel
3.2.2 Materieel
3.3 Macroniveau
3.3.1 Perceptie
4. Empowerment
4.1 Bekendheid met
4.2 Conceptuele invulling
4.3 Doelgroep
4.3.1 Toegankelijkheid
4.4 Niveau
4.5 Proces en/of uitkomst
4.6 Ideaaltypisch resultaat
5. Ervaringsdeskundigheid
5.1 Kritische bewustwording
5.2 Vorming leden
5.3 Vorming bestuursleden
144

6. Empowering attitudes, vaardigheden en methodieken
6.1 Attitudes
6.1.1 Basishouding
6.1.2 Top-down versus bottom-up
6.2 Vaardigheden
6.3 Methodieken
7. Sociale ondersteuning
7.1 Activiteitenaanbod
7.2 Hulpvrager versus hulpverlener
8. Functierotatie
8.1 Doorstroommogelijkheden
8.2 Taken opnemen
8.3 Verantwoordelijkheden delen
8.4 Inspraak beslissingsprocessen
9. Organisatiecultuur
9.1 Visie
9.1.1 Waarden
9.1.2 Doelstellingen
10. Interne samenwerking
10.1 Ledenaantal
10.2 Structuur
11. Externe samenwerking
11.1 Externe samenwerking zelfhulpgroepen
11.2 Externe samenwerking professionele voorzieningen
11.2.1 Wederzijdse doorverwijsfunctie
11.2.2 Knelpunten samenwerken professionelen
11.3 Media
11.4 Beleid
11.4.1 Knelpunten samenwerken beleid
11.4.2 Beleidsaanbevelingen
12. Sociale netwerkvorming
145

13. Opzetten van gemeenschapsacties
13.1 Belangenverdediging
14. Sensibiliseren
146

Bijlage 7 Schematische voorstelling onderzoeksproces
147

ONDERZOEK OPZETTEN
probleemstelling (onderzoeksdoelstelling en -vraag)
literatuurstudie
onderzoekstechnisch ontwerp
o onderzoekspopulatie en steekproef
o onderzoeksmethode
o topiclijst
data verzamelen
o theoretische steekproeftrekking
o diepte-interviews afnemen (15)
CODEREN
codelijst opstellen op basis van literatuurstudie
codelijst aanvullen met empirische bevindingen
interviewfragmenten aan codes toekennen
Met behulp van het softwareprogramma “NVivo”
ANALYSEREN
op zoek naar verschillen en/of gelijkenissen tussen
onderzoeksbevindingen enerzijds en tussen
onderzoeksbevindingen en literatuurstudie anderzijds
RAPPORTEREN
algemene conclusie
aanbevelingen voor zelfhulpgroepen en het beleid
kritische nabeschouwing onderzoeksproces +
aanbevelingen voor nieuwe onderzoekspistes
148

Tabel 1 Respondentkenmerken
Geslacht Functie
R 1 man (R1, M) voorzitter zelfhulporganisatie
R 2 man (R2 M) en vrouw (R2, V) moderatoren/voorzitters plaatselijke
afdeling (Hasselt)
R 3 vrouw (R3, V) voorzitster plaatselijke afdeling
(Turnhout)
R 4 vrouw (R4, V) en man (R4, M) V: voorzitster nationaal en plaatselijke
afdeling (Oostende); M: bestuurslid
R 5 vrouw (R5, V) en man (R5, M) oprichters
R 6 vrouw (R6, V) oprichtster – nu lid
R 7 vrouw (R7, V) voorzitster autonome zelfhulpgroep
R 8 vrouw(R8, V) bestuurslid
R 9 vrouw (R9, V) inhoudelijke zorgcoördinatrice
R 10 vrouw (R10, V) voorzitster plaatselijke afdeling (Leuven)
R 11 man (R 11, M1) en man (R 11, M 2) M 1: voorzitter; M 2: penningmeester
R 12 vrouw (R12, V) en man (R12, M) V: secretaresse; M: voorzitter;
R 13 vrouw (R13, V) voorzitster
R 14 vrouw (R 14, V1), vrouw (R14, V2) en man (R14, M) V 1: penningmeester; V 2:
ondervoorzitter; M: voorzitter;
R 15 vrouw (R15, V 1) en vrouw (R15, V2) bestuursleden
149

Tabel 2 Organisatiekenmerken
Probleemcategorie Organisatiestructuur Oprichtingsjaar Werkingsterrein
R 1 Handicaps Zelfhulporganisatie (ZO) 1987 Oost-Vlaanderen
R 2 Handicaps Plaatselijke afdeling (PA) 2007 Limburg
R 3 FZ Plaatselijke afdeling (PA) 1972 Antwerpen
R 4 FZ Plaatselijke afdeling (PA) 1998 West-Vlaanderen
R 5 BSS Zelfhulporganisatie (ZO) 1982 Antwerpen
R 6 BSS Plaatselijke afdeling (PA) 1998 Vlaams-Brabant
R 7 Handicaps Autonome zelfhulpgroep (ZHG) 2000 Vlaams-Brabant
R 8 Handicaps Plaatselijke afdeling (PA) 2002 Vlaams-Brabant
R 9 Handicaps Zelfhulporganisatie (ZO) 1945 Oost-Vlaanderen
R 10 BSS Plaatselijke afdeling (PA) 1983 Vlaams-Brabant
R 11 FZ Autonome zelfhulpgroep (ZHG) 1979 Vlaams-Brabant
R 12 Handicaps Autonome zelfhulpgroep (ZHG) 1955 Antwerpen
R 13 BSS Autonome zelfhulpgroep (ZHG) 2001 Vlaams-Brabant
R 14 BSS Autonome zelfhulpgroep (ZHG) 1995 Limburg
R 15 FZ Plaatselijke afdeling (PA) 1978 Antwerpen
150

Tabel 3 Kenmerken van de interviews
Datum interview Plaats interview Aantal
respondenten
Duur interview
R 1 06/02 secretariaat één 1.08 h
R 2 06/02 taverne twee 0. 46 h
R 3 07/02 cultuurcentrum één 1.38 h
R 4 08/02 taverne twee 00.55 h
R 5 10/02 taverne twee 1.00 h
R 6 18/02 taverne één 1.03 h
R 7 20/02 woonplaats respondent één 1.12 h
R 8 22/02 woonplaats respondent één 1.27 h
R 9 28/02 secretariaat één 1.36 h
R 10 29/02 woonplaats respondent één 1.26 h
R 11 05/03 taverne twee 1.27 h
R 12 11/03 secretariaat twee 1.23 h
R 13 19/03 woonplaats respondent één 00. 50 h
R 14 20/03 woonplaats respondent drie 00.58 h
R 15 31/03 secretariaat twee 00. 58 h
151