Gulliver - Arlette Kouwenhoven

nd Gullivernederlands
dagblad vrijdag 11 november 2011
nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
p.8 Nederlandse Amish
Op bezoek bij de familie Fehr in Mexico
p.12 De foute evangelist van Arie Boomsma
Een roman over de fratsen van welvaartsprediker Barnabas Holee

2
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
vrijdag 11 november 2011
cultuurkort
Redactie Bijlagen beeld stichting 754
Klassiek Geeft: 1267 instrumenten
◉Hilversum
De actie Klassiek Geeft, waarbij oude
muziekinstrumenten voor gebruik door
kinderen konden worden gegeven,
heeft in totaal 1267 instrumenten
opgeleverd. Dat is deze week door
Radio 4 bekend gemaakt. De actie vond
plaats van 30 september tot en met 14
oktober. De volledige programmering
van de klassieke zender stond toen in
het teken van deze inzamelingsactie.
‘De opbrengst van de actie heeft onze
ambities overtroffen’, zegt Marwil
Straat, zendermanager van Radio 4.
‘Aan het einde van de finaledag van
Klassiek Geeft stond de teller op 891
instrumenten en daarmee waren wij
dik tevreden. Luisteraars bleven ook na
de finaledag doneren en na een
complete telling weten we dat 1267
muziekinstrumenten binnen zijn
gekomen.’ Er zijn onder meer 268
violen, 171 dwarsfluiten, 95 klarinetten,
84 gitaren, 26 trompetten en 21
cello’s geschonken.
klassiekgeeft.radio4.nl
Orgel Moerdijk krijgt Raboprijs
◉Moerdijk
De Stichting Behoud Marcussenorgel in
Moerdijk heeft in het kader van de actie
‘Hart op de juiste plek’ een prijs van
7.500 euro toegekend gekregen. Elk jaar
stelt de Rabobank West-Brabant Noord
een bedrag beschikbaar voor maatschappelijke
projecten in haar werkgebied. Dit
jaar was er 75.000 euro beschikbaar voor
verenigingen en stichtingen. De leden
van de Rabobank kunnen vervolgens
hun stem uitbrengen op de projecten in
diverse categorieën. Het project met de
meeste stemmen ontvangt het bedrag
dat wordt vastgesteld door een beoordelingscommissie
bestaande uit de directie
en leden van de Rabobank. In de
categorie Cultuur & Evenementen werd
de prijs van 7.500 euro toegekend aan de
Stichting Behoud Marcussenorgel
Moerdijk als bijdrage in de kosten van de
overplaatsing van het orgel naar de St.
Joannis Baptistkerk te Klundert. De
huidige locatie, de St. Stephanuskerk te
Moerdijk, wordt medio 2013 aan de
eredienst onttrokken.
marcussenorgel-moerdijk.nl
advertentie
STEDELIJK MUSEUM
HET VERHAAL
VAN THOMAS
A KEMPIS EN
GEERT GROTE
15 OKT 2011 T/M 08 JAN 2012
Les jonge musici aan ouderen
◉Groningen
Afgestudeerde jonge musici in de
instrumenten gitaar, basgitaar,
saxofoon (jazz en klassiek), harp,
klarinet, viool, euphonium, kerkorgel
en zang (jazz) gaan in de maanden
november, december en januari
lesgeven aan ouderen. Zij worden
hierin begeleid door muziekdocenten
met veel ervaring in het lesgeven aan
oudere leerlingen. De lessen maken
deel uit van het onderzoeksproject
‘Learning an Instrument at an Advanced
Age’ van het lectoraat Lifelong
Learning in Music & the Arts. Healthy
Ageing is een speerpunt van de
Hanzehogeschool Groningen en in
Noord-Nederland. De alumni van het
Prins Claus Conservatorium die
deelnemen aan het onderzoek, zijn
allen maximaal drie jaar geleden
afgestudeerd. In vier ‘focusteams’
krijgen de jonge muziekdocenten
coaching van ervaren docenten.
hanze.nl/ouderenenmuziek
Bonifatius Musical in Dokkum
◉Dokkum
‘754 Bonifatius bij Dokkum vermoord’,
leerde elke Nederlander vroeger op de
basisschool. De moordaanslag van
heidense Friezen op de beroemde
missionaris en Europese kerkhervormer
Bonifatius, geboekstaafd op 5 juni 754,
is het eerste nieuwsfeit van de Nederlandse
vaderlandse geschiedenis. In
juni 2012 brengt een eigentijdse
rockmusical het turbulente leven en
werk van Bonifatius, en zijn dramatische
confrontatie met niet-christelijke
Friezen, voor een breed publiek op de
planken. De serie musicalvoorstellingen
wordt opgevoerd in de Bonifatiuskapel,
de historische bedevaartsplek van
Bonifatius in Dokkum. Het gaat om een
bewerking van een Duitse Bonifatiusmusical,
die intussen al 120 theatervoorstellingen
heeft beleefd. Vandaag
presenteert initiatiefnemer Stichting
754 aan de pers het artistieke team van
de nieuwe musical: de schrijver/
dramaturg, de regisseur en de producer.
Dan start ook het zoeken naar
spelers. Mensen uit Noord-Nederland
die goed kunnen zingen, dansen en
boekenTOP
jeugd 1 0
november 2011
1 (1) Het grote heldenboek
2 (4) Chantage
3 (-) Brrrugklas!
4 (-) Bommen en branden in Nesselande
5 (2) Dolfi, Wolfi en het oude oorlogsschip
6 (9) Kampioen
7 (-) Juf in de pan
8 (-) Te gek!
Nederlands
Dagblad
DIVERSE AUTEURS CALLENBACH
HANS MIJNDERS COLUMBUS
HANS MIJNDERS COLUMBUS
BEN DE RAAF MES
J.F. VAN DER POEL DE GROOT GOUDRIAAN
CORIEN ORANJE COLUMBUS
CORIEN ORANJE COLUMBUS
HANS MIJNDERS COLUMBUS
9 (3) Niemand is zoals jij
MAX LUCADO ARK MEDIA
10 (-) Kleur bekennen
HANS MIJNDERS COLUMBUS
www.nd.nl - www.leesenluister.nl
De boekentoptien wordt samengesteld op basis van de verkoopgegevens
van ca. 70 christelijke boek handels, zoals die door GfK worden verzameld.
acteren kunnen zich voor audities
aanmelden.
bonifatiusmusical.nl
YouTube-orgeldag in Urk
◉Urk
In de Rehobothkerk in Urk wordt op
zaterdag 19 november voor het eerst
een YouTube-orgeldag en –concert
gehouden. Het gaat hierbij om een
initiatief van Minne Veldman, de
organist van de Rehobothkerk, waarbij
zo’n veertig organisten die opnamen op
YouTube hebben gezet bij elkaar
komen om elkaar te ontmoeten en
eventueel zelf het orgel van de kerk te
bespelen. De deelnemers komen overal
vandaan: van Gouda tot Rijssen en van
Katwijk tot Twist-Schöninghsdorf in
Duitsland. De dag wordt afgesloten met
een openbaar orgelconcert in de
Rehobothkerk te Urk door twaalf
verschillende organisten: Minne
Veldman (Urk) bijt het spits af, gevolgd
door Evert Stomphorst (Gouda), Marco
boekenTOP
1 (1) Badwater
2 (2) Witter dan sneeuw
3 (3) Sinds ik jou ken
4 (4) Het meisje uit de trein
5 (-) De laatste patiënt
6 (-) Noor
Nederlands
Dagblad
Nijland (Houten), Gerard Botter
(Noordscheschut), de 17-jarige Gert van
Hoef (Barneveld), Leo Ravensbergen
(Valkenburg), Taeke v/d Akker
(Vroomshoop), Justin v/d Heuvel
(Leerdam), Kees Verhoek (Zoetermeer),
de 14-jarige Jos Maters (Bunschoten),
Pieter de Hon (Krimpen a/d IJssel) en
André Nieuwkoop (Duitsland). Het
concert begint om 20.00 uur.
minneveldman.nl
Première Klassiek aan de Rijn
◉ Rhenen
In Rhenen gaat een nieuwe concertserie
van start onder de naam Klassiek aan
de Rijn. Als voorproefje wordt op
zaterdag 12 november een gratis
concert gegeven dat uit twee delen
bestaat. Allereerst vanaf 13.00 uur een
concert vanaf de Cuneratoren. Daarna
vanaf 15.00 uur een concert in de
Cunerakerk met muziek voor brass,
onder leiding van de Veenendaalse
trompettist André Heuvelman, pauken,
GUURTJE LEGUIJT MOZAÏEK
7 (6) Twee tinten blauw
8 (5) Mijn dochters droom
9 (-) Adam zaait radijzen
10 (-) In Wonderland
1 0
fictie november 2011
MARIANNE GRANDIA VOORHOEVE
ELIZABETH MUSSER VOORHOEVE
IRMA JOUBERT MOZAÏEK
MIRJAM VAN DER VEGT MOZAÏEK
LISETTE VAN DE HEG PLATEAU
KAREN KINGSBURY VOORHOEVE
FRANCINE RIVERS VOORHOEVE
RIKKERT ZUIDERVELD BRANDAAN
LYNN AUSTIN VOORHOEVE
www.nd.nl - www.leesenluister.nl
De boekentoptien wordt samengesteld op basis van de verkoopgegevens
van ca. 70 christelijke boek handels, zoals die door GfK worden verzameld.
piano en orgel. Medewerkenden zijn
André Heuvelman, Gertjan Loot en Bas
Duister (trompet), Pierre Volders en
Alexander Verbeek, (trombone),
Brandt Attema (bastrombone), Martin
Baai (pauken en slagwerk) en Berry van
Berkum (orgel/piano). Op het programma
staat muziek van Georg
Friedrich Händel, Johann Sebastian
Bach, Jan Pieterszoon Sweelinck,
Biaggio Marini, Tomaso Albinoni, Franz
Liszt, Bert Matter, François Couperin,
Giuseppe Guami, Claudio Monteverdi,
Eugène Gigout en een speciaal
voor dit concert gearrangeerd lied op
een melodie van Pete Seeger ‘Klassiek
aan de Rijn’, waarbij ook een actieve rol
voor het publiek is weggelegd. Klassiek
aan de Rijn is een nieuwe concertserie
bestaande uit tien klassieke concerten
en zeven lunchconcerten.
klassiekaanderijn.nl
Prijs voor Luc Rombouts
◉ Rijswijk
De Vlaamse beiaardier Luc Rombouts
krijgt van het Algemeen-Nederlands
Verbond (ANV) de Visser-Neerlandiaprijs
voor persoonlijke verdiensten. De
prijs wordt hem toegekend voor het
onderzoek naar de beiaard dat heeft
geresulteerd in het boek Zingend Brons.
500 jaar beiaardmuziek in de Lage
Landen en de Nieuwe Wereld dat door
het Davidsfonds in Leuven is uitgegeven.
De prijs, waaraan een bedrag is
verbonden van 5.000 euro, wordt op
donderdag 17 november uitgereikt in
de gloednieuwe orangerie van het
Nationaal Beiaard- en Natuurmuseum
in Asten. Rondom de uitreiking is een
programma samengesteld over de
beiaardcultuur als immaterieel
cultureel erfgoed. Vlaams minister van
leefmilieu, natuur en cultuur Joke
Schauvliege houdt een toespraak en
Ineke Strouken, directeur van het
Nederlands Centrum voor Volkscultuur
en Immaterieel Erfgoed, geeft een
lezing. De muzikale omlijsting wordt
verzorgd door Frank Steijns, bekend
beiaardier en violist in het orkest van
André Rieu. Hij bespeelt zijn eigen
mobiel carillon in samenspel met
pianist Arno Kerkhof.
anv.nl
boekenTOP
non-fictie 1 0
november 2011
1 (-) Bewust koken zonder E-nummers
2 (1) Hier en daar
3 (4) Gods zegen toegewenst
4 (-) Ik lief jou
5 (3) Jij maakt het leven mooier
6 (-) De vrijgevige God
7 (5) Marginaal en missionair
8 (9) De gereedschapskist van de Heilige Geest
9 (-) Met liefs
10 (8) Het goede leven
Nederlands
Dagblad
DINNEKE VAN DEN DIKKENBERG DE BANIER
HENK BINNENDIJK VOORHOEVE
FRITS DEUBEL ARK MEDIA
WILMA VEEN MEDEMA
MAX LUCADO VOORHOEVE
TIM KELLER VAN WIJNEN
WIM DEKKER BOEKENCENTRUM
M.M. VAN CAMPEN GROEN
GERRY VELEMA BOEKENCENTRUM
REINIER SONNEVELD BUIJTEN & SCHIPPERHEIJN MOTIEF
www.nd.nl - www.leesenluister.nl
De boekentoptien wordt samengesteld op basis van de verkoopgegevens
van ca. 70 christelijke boek handels, zoals die door GfK worden verzameld.

3
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
redactioneel inhoud
Rien van den Berg
Een wekelijks feestje. Ik weet niet hoe het u
vergaat, maar het is nu donderdagmiddag, de
Gulliver is af, en dan leunen we achterover en
bladeren digitaal zo eens door deze aflevering
heen, en dan denken we: wat is het toch
een gek ding, zo’n bijlage. Een bonte mix van
stukken die niets met elkaar te maken lijken
te hebben, en toch allemaal het gesprek met
je aan willen gaan.
En zo ontmoet je, op een doordeweekse
vrijdag, ineens Arie Boomsma, die een roman
voor je geschreven heeft. En je ontmoet de
Amishfamilie Fehr, ooit Van der Veer, mennonieten
uit Nederland, die in Mexico zijn
neergestreken. En je ontmoet de wereldband
Coldplay, die een nieuwe cd voor je gemaakt
heeft. En de wetenschapper Carlo Beenakker,
die vindt dat je geloof en wetenschap op de
meest strikte manier van elkaar moet scheiden.
Elke Gulliver is een blad vol uitnodigingen. En
elke recensent, elke interviewer probeert je te
helpen bij je afweging of je op die uitnodiging
in wilt gaan, of je het boek wilt kopen, de cd
wilt beluisteren, de tentoonstelling bezoeken,
of een mening wilt delen.
Dat laatste is open. Niet iedere wetenschapper
die ook christen is, brengt zo’n radicale
scheiding aan tussen beide levensterreinen
als professor Beenakker. Sterker nog: als je
hem goed leest, bekruipt je de vraag óf het
hem wel lukt die werelden zo te scheiden als
hij probeert. Het interview met hem, uit een
boek waarin Martine van Veelen tien wetenschappers
bevroeg op hun geloof of ongeloof,
is een mooi stuk om jezelf aan op te scherpen.
Het stuk over de Amish trouwens ook. Wij zijn
nog wel eens geneigd wat dromerig te doen
over Amish. Romans en films over die wereld
zijn niet eens een rage of een hype, ze zijn
blijvend populair in onze westerse cultuur.
Kennelijk is er meer aan de hand. Willen wij
vluchten uit onze harde, snelle wereld, al was
het maar voor even, naar een wereld waarin
alles nog mooi en goed was, niet aangetast
door dieseldamp, milieuverslindende vliegvakanties
en mensverslindende internetsnelheden,
en vooral: dicht bij God?
Lees dan het gesprek dat Neline Floor voerde
met Arlette Kouwenhoven, de schrijfster van
een boek over de Mexicaanse mennonietenfamilie
Fehr. Haar conclusie is om van te
huiveren. Achter de manier van leven heeft
Kouwenhoven geen oprecht geloof kunnen
ontdekken. De Fehrs doen wat ze doen, omdat
ze het zo doen. Is alle romantiek, en juist
de religieuze, misplaatst?
advertentie
Voor lezers door lezers
Steun het ND Fonds en help lezers die in economisch
zwaar weer zijn gekomen hun abonnement
te behouden. De groep mensen die een beroep
op het ND Fonds moet doen om hun krant te
behouden wordt steeds groter.
Het ND Fonds betaalt voor deze abonnees een
deel van hun abonnementsgeld.
Steun daarom uw medeabonnee en
maak een gift over op banknummer 4079642
t.n.v. ND Fonds te Barneveld.
Website: www.ndfonds.nl - Telefoon: 0342 411
711 Postadres: Postbus 111, 3770 AC Barneveld
varia 2 Cultuurkort
vrijdag 11 november 2011
achtergrond 4 Geen brandweerman, maar wetenschapper, in gesprek
met Carlo Beenakker
non-fi ctie 6 Wetenschappers weten lang niet alles, zo blijkt uit het boek
‘13 x onverklaarbaar’
Boekenkort
non-fi ctie 7 ‘Als je dood bent, groei je dan vanzelf weer op?’
Rouwverwerking met de symfonieën van Gustav Mahler
reportage 8 Op bezoek bij de familie Fehr Arlette Kouwenhoven logeerde bij een
familie van ‘Nederlandse Amish’ in Mexico
De kantlijn Hoe God verdween uit Philippine
geloof 10 Leven in hoop Inspiratie uit de preken van Augustinus
Theologisch journaal
geloof 11 Bijbellezen is hard werken, maar John Stott helpt daarbij
literatuur 12 In de ban van de vossenblonde Op zoek naar skeletten in de
nieuwste roman van Rascha Peper
Lettergrepen Een feestje in Van Raaltestad Ommen
literatuur 13 Antwoord op al uw vragen: Barnabas Holee! Hoofdper-
soon in eerste roman van Arie Boomsma lijkt (niet in alles) op de schrijver
literatuur 15 Twee grote Joden Twee grote tegenpolen, uit de Oostenrijkse literatuur
fi lms 16 Klokkenluider tegen VN-onrecht Aangrijpende fi lm van Kathryn
Bolkovac
Games Digitaal voetballen met FIFA 12
muziek 17 Straatmuziek voor strijkers Luigi Boccherini liet zich inspireren door
wat hij in Spanje op straat zag
Cd’s
kunst 18 Duizenden foto’s op de grond Reina Wiskerke op bezoek in het
jarige fotomuseum Foam

4
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
vrijdag 11 november 2011
voorpublicatie interview Martine van Veelen beeld Nederlands Dagblad / Bert Hagenaars
Onze paus is een wetensch
Nanowetenschapper Carlo Beenakker, gelovig
katholiek, scheidt zijn geloof strikt van de
wetenschap. Martine van Veelen had een
prikkelend gesprek met hem voor haar boek
Geloof in de wetenschap, dat gisteravond
werd gepresenteerd. Hieronder een verkorte
weergave van Beenakkers verhaal.
‘Toen ik zes jaar was wist ik al dat ik wetenschapper
wilde worden. Mijn vader was wetenschapper
en mijn moeder ook (tot haar huwelijk met mijn
vader). Als mijn vader brandweerman was
geweest dan had ik waarschijnlijk ook brandweerman
willen worden, maar hij was wetenschapper.
Later bleek dat ik in bepaalde takken
van wetenschap heel goed was, zoals wiskunde,
sterrenkunde en natuurkunde.
Mijn vakgebied is de nanowetenschap. Nanowetenschap
houdt zich bezig met alles wat extreem
klein is en heeft heel veel toepassingen. De
Nobelprijs voor natuurkunde van vorig jaar is
gegaan naar de ontdekkers van grafeen, een
monolaag koolstof. Ik was daar zelf ook nauw bij
betrokken en had het voorrecht naar Stockholm
te mogen gaan om de prijsuitreiking bij te wonen.
Mijn vakgebied staat behoorlijk in de belangstelling
vanwege de vele toepassingsmogelijkheden.
Ik ben zelf theoretisch natuurkundige, dat wil
zeggen dat ik over de toepassingen nadenk, maar
ze niet zelf maak. Ik heb geen laboratorium, maar
een kantoortje met een computer en een
boekenkast. Ik heb jarenlang bij Philips gewerkt.
Dat was in de tijd dat Philips ook veel onderzoek
deed naar computers en elektronica. Mijn
toepassingsgebied is het ontwikkelen van nieuwe
computers. Computers die we misschien over
honderd jaar gebruiken en die oneindig veel
krachtiger zijn dan de computers van nu.
levensbeschouwing
Levensbeschouwing speelt geen rol binnen mijn
wetenschapsgebied. Wetenschap is een manier
om naar de wereld kijken en we zijn er pas een
paar honderd jaar achter hoe je dat op de meest
effectieve manier doet.
Een paar honderd jaar geleden waren bijvoorbeeld
natuurkunde en theologie vergelijkbare
vakken. In Leiden werd dat op een zelfde manier
door misschien wel dezelfde professor gedoceerd.
In de loop van de zeventiende en achttiende eeuw
hebben we geleerd dat de beste manier om
vooruitgang te boeken in de wetenschap is door
deze volledig los te koppelen van alles wat met
cultuur, levensbeschouwing en maatschappijvisie
te maken heeft. Er is geen feministische wetenschap,
geen negrowetenschap, geen homowetenschap
en er is ook geen godsdienstige wetenschap.
Al die andere dingen die ons mens maken
en die voor een persoon heel belangrijk kunnen
zijn, moet je overboord gooien op het moment dat
je wetenschap bedrijft. Daar zijn we door schade
en schande achter gekomen.
Levensbeschouwelijke gevoelens die een rol
kunnen spelen bij de interpretatie van wetenschap
moet je de kop in drukken. Ik sluit niet uit
dat wat je hebt meegemaakt, je ervaringen, wel
degelijk een rol spelen bij de interpretatie, maar
uiteindelijk weet je dat je de natuur zelf moet
laten spreken. De natuur spreekt met één stem en
dat is dezelfde stem hier in Nederland als in
Afrika. Het is nu dezelfde stem als duizend jaar
geleden.
In de vorming van onze studenten speelt levensbeschouwing
natuurlijk wel een rol. Er is meer in
een mensenleven dan alleen maar de beoefening
van wetenschap. Maar als ik college geef, dan
speelt levensbeschouwing weer geen rol. Wij
hebben in Nederland onder andere een katholieke
universiteit, de Vrije Universiteit, de Universiteit
van Amsterdam en de Universiteit van Leiden. De
vakken natuurkunde, scheikunde, biologie of
geologie zullen op al deze universiteiten helemaal
identiek zijn. En als dat niet zo is dan is er iets
mis.
Op scholen hoor je gewoon wetenschappelijke
kennis over te dragen zonder daar allerlei
levensbeschouwelijke visies in te verwerken,
zoals de islam of het christendom. In Nederland
gaat dat doorgaans goed. We hebben een tijdje
een debat over Intelligent Design gehad, maar dat
is ook weer snel overgegaan. Als Nederlanders
staan we hier vrij nuchter in en hebben we
bijvoorbeeld geen debat over de positie van het
onderwijs over de evolutie op scholen.
persoonlijk geloof
Het geloof is ontzettend belangrijk voor mij. Het is
te vergelijken met de relatie met mijn vrouw, die
vind ik ook ontzettend belangrijk en daar steek ik
dus zo veel mogelijk tijd en energie in. Maar hoe
belangrijk mijn geloof is, vind ik lastig uit te
drukken. Mijn hersens zijn een geschenk van God
en zo ben ik ook erg dankbaar wanneer ik een
bepaald inzicht krijg. Inspiratie is iets wat je
overkomt, iets wat je cadeau krijgt. Een gelovig
mens zal God danken voor de cadeaus die hij
ongevraagd krijgt in het leven. Zoals sommige
gelovige mensen, als ze een hele fijne partner
gevonden hebben, geneigd te zijn om God
daarvoor te bedanken, ook al speelt toeval daarin
een grote rol. Ongelovige mensen zullen eerder
geneigd zijn om te zeggen dat ze ‘mazzel hebben
gehad’, of dat ze ‘plots dat inzicht kregen’.
Er is een bepaalde asymmetrie tussen gelovigen
en ongelovigen. De ongelovige weet doorgaans
niet goed wat het is om gelovig te zijn. Er zijn
allerlei vooroordelen en stereotype beelden over
gelovigen. De gelovigen, daarentegen, weten heel
goed wat het is om ongelovig te zijn. Dat is elke
dag weer een beproeving waar je mee te maken
krijgt. Het hoort bij het vak van wetenschapper
om elke dag over van alles na te denken en jezelf
de vraag te stellen: is het wel zo? En zo vraag je je
als gelovige wetenschapper ook af of je geloof in
God niet iets is wat je jezelf hebt wijsgemaakt.
God is een manier om betekenis te geven aan
allerlei zaken die eigenlijk geen betekenis hebben.
Vroeger gebeurde dat met de zon die opkomt en
weer ondergaat. Daar gaven we ook een betekenis
aan door te zeggen dat daar een God achter zit.
Inmiddels weten we dat dit niet zo is. Maar het
mysterie van leven en dood is gebleven, en daar
proberen we door middel van God betekenis aan
te geven. Wanneer je logisch doordenkt dan kun
je tot de conclusie komen dat het mysterie van
dood en leven ook een verzinsel is. Dat is de
beproeving waar ik als wetenschapper dagelijks
mee te maken heb. Het is een soort gevecht om
het geloof te zuiveren van alle gevoelens en
overwegingen die er eigenlijk niets mee te maken
hebben, en je dan af te vragen wat er over blijft.
De reden waarom ik nog steeds gelovig ben, is
omdat ik gemerkt heb dat er nog steeds iets
overblijft als ik al die dingen die er eigenlijk niets
mee te maken hebben weghaal. Het is een proces
waar ik al tientallen jaren doorheen gegaan ben
en nog steeds doorheen ga. Ik denk dat dat geldt
voor al mijn collega-wetenschappers die gelovig
zijn.
jeugd
Mijn vader en moeder gingen naar de kerk en
namen ons mee. Het was het soort geloof van die
generatie, een generatie die minder makkelijk
over gevoelens sprak. Het geloof was aanwezig,
maar er werd niet veel over gesproken. Sommige
mensen zeggen dat het geloof een vorm van
hersenspoeling is die je als kind ondergaat en
waar je je niet meer los van kunt maken. Dat is
niet waar. Ik heb op een bepaald moment heel
bewust voor het geloof gekozen. Natuurlijk
gebruikmakend van alles wat ik meegekregen
heb, maar ik heb er wel persoonlijk voor gekozen.
Mensen die kinderen hebben weten dat de
overdracht van het geloof op de volgende
generatie niet te vergelijken is met de overdracht
van goede manieren of een zachte g. Dat zijn
dingen die je inderdaad gewoon meekrijgt. Maar
het geloof is iets waar elk kind opnieuw voor
moet kiezen.
Ik ben rooms-katholiek. Dat heb ik van huis uit
meegekregen. Ik voel mij heel erg thuis in het
geloof van de katholieke kerk en heb dus ook
nooit de behoefte gehad om mij in andere religies
te verdiepen. Wat hierbij een belangrijke rol heeft
gespeeld is de charismatische vernieuwing, een
stroming binnen de kerk die sterk de nadruk legt
op het gevoel en op een persoonlijke relatie met
God en met Jezus Christus. Dat is iets wat ik heel
erg nodig had. Omdat ik verstandelijk heel erg
ontwikkeld was, had ik geen behoefte aan
Bijbelstudies of theologische vorming. Wat bij mij
gevormd moet worden is juist het persoonlijke
aspect van het geloof. Het feit dat je met God een
relatie kunt hebben, dat Hij iemand is die
antwoordt, heb ik ontdekt toen ik achttien was en

5
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
apper, net als ik
dat is me mijn hele leven bijgebleven. Als je me
vraagt: vind je het allemaal niet heel onwaarschijnlijk,
al die wonderverhalen?, dan kan ik daar
een heel eind in meekomen. Sommige wonderen
zijn heel onwaarschijnlijk en zullen wel verzonnen
zijn. Maar de reden waarom ik uiteindelijk
aan het geloof heb vastgehouden is de ervaring
dat ik antwoord krijg als ik uitroep naar God.
Dat kan ik niet goed uitleggen. Als iemand
hierover zegt dat het door de ingewikkelde
constructie van mijn hersenen komt, dan begrijp
ik dat. Ik snap dat je je soms dingen in kunt
beelden en dat je emoties of extase op kunt
wekken, maar ik weet ook dat dat weer weggaat.
De ervaring van een God die antwoord geeft is iets
wat bij mij blijft, onafhankelijk van hoe ik mij
voel. Ik weet dat het iets is wat altijd bij me zal
blijven. Ook in tegenslagen, bijvoorbeeld wanneer
ik mijn beroep niet meer uit zou kunnen oefenen
of wanneer ik dierbaren zou verliezen. Het is iets
wat van buiten komt en wat mij antwoordt met
liefde. Het is iets wat ik in de katholieke kerk vind,
waar niet zozeer het verstandelijke, maar meer
het emotionele benadrukt wordt en daar voel ik
me erg in thuis.
ontstaan van het heelal
Als natuurkundigen hebben we heel mooie ideeën
over hoe het heelal is ontstaan. Momenteel
hebben we in Leiden een gasthoogleraar, Roger
Penrose, die een nieuwe theorie heeft opgesteld.
Hij stelt dat er voor de big bang, voor het ontstaan
van het heelal dus, nog een heel ander heelal was.
Het ene heelal volgt het andere heelal op. Hij
noemt deze opeenvolgende tijdperken eons. Het
ene heelal eindigt met een knal en vervolgens
komt er met een oerknal weer een nieuw heelal,
in een reeks van miljarden heelallen. Hij heeft het
idee dat we door de big bang heen naar het vorige
heelal kunnen kijken, omdat dat heelal een spoor
heeft achtergelaten in ons huidige heelal.
De Bijbel zal ons daar niets over vertellen. De
Bijbel is niet het astronomische handboek dat we
misschien ooit dachten dat het was. De Bijbel
vertelt ons wie God is en hoe God ten opzichte
van de mens staat. Of nu de oerknal het allereerste
begin was, of dat er ook nog een heelal voor de
oerknal was, maakt dat verschil om wel of niet in
God te geloven?
Een andere vraag is: zijn wij alleen in het heelal of
zijn er nog andere intelligente levensvormen? Dat
weet ik niet. Als ze gevonden worden, zegt dat
dan iets over de vraag of God wel of niet bestaat?
Het antwoord is nee. We ontdekken op dit
moment heel veel andere planeten en over
honderd jaar zullen we veel beter weten welke
planeten er allemaal zijn. Vijfhonderd jaar
geleden was het interessant om de oceaan over te
steken naar een heel ander werelddeel met een
heel andere bevolking. Dat was ook fascinerend.
Het is dus een soort ontdekkingsreis waar we mee
bezig zijn, waarin we als gelovigen en ongelovigen
broederlijk naast elkaar staan. Het vertelt ons
niets directs over God.
Zoiets zal wel degelijk invloed hebben op onze
theologie. In het Vaticaan worden conferenties
gehouden over buitenaards leven. Je wilt als kerk
immers een theologie ontwikkelen die zo robuust
is dat die stand kan houden wanneer dergelijke
ontdekkingen worden gedaan. Een theologie die
op voorhand zegt dat buitenaards leven onmogelijk
is, heeft een probleem als dat toch wordt
ontdekt. Gelukkig wordt de theologie in mijn kerk
op een hoog niveau bedreven. Onze huidige paus
is een wetenschapper zoals ik. Ik voel mij enorm
door hem aangesproken. Ik lees zijn boeken en hij
denkt er op eenzelfde manier over na als ik. Zijn
vak is theologie. Hij is een theoloog die het
allemaal heel goed doordacht heeft. Natuurlijk
kan ook hij niet het bestaan van God bewijzen.
Maar hij laat wel zien dat het geloof niet iets is
voor domme mensen die niet nadenken. Er zijn
gelovige wetenschappers die heel diep nadenken,
op het allerhoogste niveau, en dat vind ik erg
bevredigend.
ontstaan van de mens
Hoe de mens is ontstaan weten we erg goed. De
mens heeft zich ontwikkeld uit lagere levensvormen.
We weten ook dat het verschil tussen
bijvoorbeeld een mens en een aap, die parallelle
vormen van leven zijn, veel kleiner is dan dat we
dachten. Ons bewustzijn is natuurlijk verder
ontwikkeld dan dat van een aap, maar ook weer
niet heel veel verder. Ook deze kennis vertelt ons
niets over het al dan niet bestaan van God. Wat
het wel vertelt is dat we het verhaal van Genesis
niet letterlijk moeten nemen. Maar dat hoeft ook
helemaal niet. Wanneer we Genesis lezen dan
zien we dat God daar iets vertelt over de verhouding
tussen God en de mens. Gods uitspraak ‘Laat
ons mensen maken’ maakt duidelijk dat God de
mens gewild heeft en de mens liefheeft. In de
katholieke kerk is het een uitgemaakte zaak dat
niets in het evolutieverhaal ons geloof in de weg
staat. Dat merk ik ook bij veel van mijn protestante
broeders. De ongerustheid dat de evolutie je
van je geloof afbrengt is niet nodig.
ziel en eeuwigheid
Ik heb een eigen theorie over de ziel. (Omdat ik
geen theoloog ben hoef je die helemaal niet
serieus te nemen.) Ik denk over de ziel als over
een kommetje dat gevuld kan worden met God.
Een heel diepe kom voor de mens, een heel
ondiep kommetje voor andere levende wezens. Ik
weet dat het theologisch gezien niet erg doordacht
is, maar het is een eenvoudige manier om
geen grens te hoeven trekken die niet scherp te
definiëren valt. Zo zou ik het probleem van wie
wel of geen ziel heeft kunnen oplossen. Deze
oplossing werkt ook voor buitenaardse wezens.
Hebben zij een ziel? Ik hoef die vraag niet te
beantwoorden, want elk leven zal God ervaren op
de manier waarop het is ontwikkeld. Daar zit een
bepaalde vorm van rechtvaardigheid in en dus
ook een waarschuwing om er hier op aarde echt
werk van te maken.
Ik raad iedereen aan om op onderzoek uit te gaan.
Denk niet: Ach, het geloof, ik heb er niets mee.
Onderzoek het. Bekijk het. Proef het. Probeer
erachter te komen wat het geloof voor jou
betekent, en trek dan je conclusies. Dan weet je in
ieder geval dat je er mee bezig bent geweest en er
serieus over hebt nagedacht. Als je dan nog steeds
zegt: ‘Het geloof is onzin. Het is allemaal verzonnen,’
dan is dat een eigen gefundeerde keuze. Het
belangrijkste is, te kiezen en niet onverschillig te
blijven. In dit verband voel ik mij meer verwant
met de atheïst, die kiest, dan met de agnost, die
niet kiest.
Sommige mensen die goed en diep hebben
nagedacht over de hemel zeggen dat je hier op
aarde al kunt beginnen om die hemel te ervaren.
Zij kunnen een intens geluk ervaren in de
contemplatie van God. Dat is mogelijk. Ik ben daar
zelf nog niet ver mee, maar ik weet wel dat het
kan. Dat je een intense, goddelijke ervaring van
geluk kunt hebben hier op aarde, waardoor je
niets anders meer nodig hebt. Dat stelt mij
gerust. ■
Geloof in de wetenschap. Bekende hoogleraren
over God, wetenschap en hun levensbeschouwing
Martine van Veelen (interviews). Uitg. Buijten
& Schipperheijn/ForumC, Amsterdam 2011.
160 blz. € 16,-
vrijdag 11 november 2011

6
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
vrijdag 11 november 2011
recensie non-fictie René Fransen
Raadsels voor de wetenschap
13 x onverklaarbaar. De meest
intrigerende raadsels van dit
moment
Michael Brooks. Uitg. Veen
Magazines, Diemen 2011. 298 blz.
€ 16,95
boekenkort non-fictie Herman Veenhof, Reina Wiskerke en Roel Sikkema
Wat als…. Pim Fortuyn niet was
vermoord
Tom van der Meer. Uitg. Meulenhoff,
Amsterdam 2011. 240 blz. € 17,95
Het is een speciale categorie geschiedschrijving:
de ‘Wat als…?’-verhalen. Het
is een typisch Angelsakische traditie,
Duitse geschiedvorsers zijn er te serieus
voor. Nu is er ook een Nederlandse
bundel met speculaties: wat als België bij
Nederland had gehoord? Wat als de
Cubacrisis een week langer had geduurd?
Wat als de Nederland de gulden had
gehouden? Politicoloog en historicus Van
der Meer (31), onderzoeker bij de UvA,
brengt een mooi stel mensen samen.
Kees M. Paling doet alsof hij generaal
Von Rundstedt is, die in zijn memoires
uitlegt waarom Market Garden in
september 1944 slaagde en hij als
Wehrmacht-generaal met pensioen
moest. De Cubacrisis leidt tot miljoenen
Duitse vluchtelingen in Nederland, het
behoud van België dat in 1914 tot de
bezetting van Nederland door de troepen
van Wilhelm II leidt, enzovoorts. Leuk
boek. (HV)
In 1996 beweerde de Amerikaanse wetenschapsauteur John Horgan in zijn
boek Het einde van de wetenschap dat we bijna alles al wisten. Grote
doorbraken in de wetenschap zouden er niet meer zijn, er moesten alleen
nog maar wat puntjes op de i gezet worden.
Zijn collega, natuurkundige Michael Brooks
citeert hem aan het einde van een boek dat exact
het omgekeerde beweert: de wetenschap zit vol
met ongeopende deuren, onder het tapijt
geveegde problemen en duistere steegjes die
bijna iedereen maar liever voorbij loopt.
Zijn boek 13 keer onverklaarbaar beschrijft dertien
raadsels waar de huidige wetenschap mee
worstelt – of die ze soms juist negeert. Zo weten
sterrenkundigen heel veel van ons universum en
kunnen ze terugrekenen hoe het vlak na de
oerknal geweest moet zijn, maar ondertussen zijn
ze 96 procent van alle materie kwijt. Wat we
kunnen zien aan sterren, gas en elementaire
deeltjes is samen bij lange na niet genoeg om te
verklaren waarom het universum is zoals het is.
De sommen kloppen alleen wanneer je aanneemt
dat alles wat wij zien slechts vier procent is van
alles wat bestaat. Daarnaast is er nog ‘donkere
materie’, de rest is ‘donkere energie’. Allebei
mooie namen, maar niemand weet hoe die
mysterieuze materie en energie in elkaar steken.
Een tweede probleem is dat sommige natuurkundige
constanten, getallen die volgens wetenschappers
onveranderlijk zijn, zoals de lichtsnelheid,
misschien toch niet helemaal constant zijn.
Andere onverklaarbare fenomenen zijn volgens
Brooks onder meer koude kernfusie, het placeboeffect
en seksuele voortplanting.
afwijkingen
Brooks beschrijft de problemen, meldt wat
verschillende wetenschappers erover schrijven en
Kijkvoer & Leesgenot
Michèl de Jong & Drs. P. Uitg. Nijgh &
Van Ditmar, Amsterdam 2011. 175 blz.,
€ 15,-
Sinds 1974 produceert Heinz Pölzer (1919)
ollekebollekes, gedichten van twee
coupletten van vier regels, met een
zeslettergrepig woord als zesde. De
Groninger archeoloog De Jong maakt ze
samen met de gelouterde poëet.
Zwijmelend dichterschap
Overgevoelig doen
Een en al taalbarok
En sentiment
Geef ons maar gewoon de
Ondergevoeligheid
Van een goed schrijvende
Nuchtere vent. (HV)
Asan
Vladimir Makanin. Uitg. De Arbeiderspers,
Amsterdam 2011. 492 blz.
€ 34,95 (geb.)
Makanin (1937) is als Russisch auteur een
erfgenaam van de grote Russische
literatuur. In dit boek, met dezelfde titel
– de naam van een oude God uit de
Tsjetsjeense volksreligie – in 2008 in
Rusland verschenen, is majoor Aleksandr
Zjilin de hoofdpersoon. Hij is blijven
hangen op de Kaukasus, midden jaren
negentig en handelt in twee producten:
brandstof en veilige konvooien. De
bezetter wordt huurling en alle partijen
worden er beter van. De Russische
soldaten zijn liever corrupt dan als
kanonnenvoer te dienen, de Tsjetsjeense
rebellen dealen liever dan dat ze hun
spullen bloedig veroveren. Het boek is
fictie, maar ook weer niet. De Tsjetsjeense
generaal Dzjochar Doedajev
bestond immers echt en kwam op 21
april 1996 om door een bom, gericht via
een peiling van zijn mobiele telefoon.
Meeslepend, maar hard boek waarin
loyaliteit en herkenbare partijen niet
bestaan. (HV)
legt uit waar precies de pijn zit. Daarbij gaat zijn
sympathie toch vooral uit naar de afwijkende
meningen en observaties. Hij meldt bijvoorbeeld
niet dat er momenteel een flink aantal experimenten
loopt die meer licht moeten werpen op
donkere materie en donkere energie. Het
onderwerp wordt allesbehalve genegeerd door de
wetenschap.
Zo is Brooks wel vaker onvolledig in zijn weergave
van feiten en ook gevolgen. De suggestie dat
sommige natuurconstanten (zoals de lichtsnelheid)
misschien niet helemaal constant zijn is
intrigerend. Brooks lepelt een lijst met afwijkende
meetresultaten op. Maar hier maakt hij niet
duidelijk wat de betekenis is voor de natuurkunde
en ons begrip van de wereld.
Brooks noemt de afwijkingen steevast ‘anomaliën’,
meetwaarden die niet passen binnen het
traditionele paradigma waarin ze geïnterpreteerd
worden. Volgens wetenschapsfilosoof Thomas
Kuhn kunnen zulke afwijkende observaties
uiteindelijk zorgen voor een paradigmaverschuiving.
Wanneer donkere materie niet blijkt te
bestaan – of natuurconstanten niet constant zijn
– moeten wetenschappers terug naar de tekentafel.
Wellicht is het dan tijd de oerknal-hypothese
die de ontwikkeling van het universum beschrijft
te vervangen.
kruidengeneeskunde
Maar niet alle ‘onverklaarbare’ observaties passen
goed in dit schema van anomaliën en paradigma’s.
Brooks heeft helemaal gelijk wanneer hij
Seks, leugens en medicijnen. Hoe
de farmaceutische industrie de
volgende grote ziekte voor vrouwen
creëert.
Ray Moynihan. Uitg. Succesboeken,
Den Dolder 2011. 235 blz. € 19,95
Seksuele problemen van vrouwen
kunnen echt een handicap zijn, erkent
onderzoeksjournalist Ray Moynihan.
Maar er zijn volgens hem grote vraagtekens
te plaatsen bij de (wijdverbreide)
ziekte die de farmaceutische industrie
ervan maakt, in samenwerking met de
wetenschap. Er valt dan ook veel aan te
verdienen. Op websites figureert vaak
het percentage 43: dus bijna de helft van
de vrouwen zou lijden aan female
seksual dysfunction (FSD). Aan wat
precies? Gewone seksuele problemen
worden door het type vraagstelling
gemedicaliseerd en eenzijdig als
disfunctioneren van de vrouw uitgelegd,
is de boodschap van dit boek. Daarbij
zou vrouwen ook een ‘onrealistische
norm’ opgedrongen worden: dat zij een
constante behoefte aan seks moet
hebben. (RW)
schrijft dat biologen niet nauwkeurig kunnen
definiëren wat ‘leven’ is. Alleen is dat onvoldoende
om de begrippen ‘leven’ en ‘dood’ tot
anomalie te verklaren. Hier lijkt Brooks een
slachtoffer van de door hem gekozen vorm te zijn.
Ook een mogelijk buitenaards radiosignaal dat in
1977 is opgevangen is geen ‘anomalie’ zoals Kuhn
die beschrijft, net zomin als de metingen die de
Marslander Viking I in 1976 heeft verricht op de
Rode Planeet. Viking deed experimenten die de
aanwezigheid van micro-organismen op Mars
zouden moeten aantonen. Maar de resultaten
bleken simpelweg niet eenduidig. Dat is wat
anders dan een waarneming die ingaat tegen het
heersende paradigma.
In het hoofdstuk over ‘vrije wil’ neemt Brooks
wel erg nadrukkelijk het standpunt in dat de
vrije wil niet bestaat. Ronduit eenzijdig is het
slothoofdstuk over homeopathie. Wat Brooks
hier vooral doet is alle studies die laten zien dat
homeopathie niet werkt, wegredeneren. Hij
wijst erop dat de effecten misschien te subtiel
zijn om in studies waar te nemen. Maar als dat
zo is, hoe kan homeopathie dan werkzaam zijn?
Het slot van dit hoofdstuk – en het einde van
zijn boek – is uiterst merkwaardig. Misschien, zo
schrijft Brooks op gezag van enkele wetenschappers,
werkt homeopathie het best wanneer al
die hoge verdunningen achterwege worden
gelaten. Maar dan heb je toch gewoon kruidengeneeskunde?
Dat kruidenextracten een
medische werking kunnen hebben is allesbehalve
controversieel.
Het interessante aan dit boek is dat Brooks een
heleboel afwijkende meningen heeft verzameld
over een aantal wetenschappelijke fenomenen.
Misschien dat enkele daarvan inderdaad tot een
paradigmawisseling gaan leiden. Maar het boek
zou gebaat zijn geweest met een meer nuchtere
en evenwichtige toon. ■
De Grebbelinie van onder tot boven
Annet Werkhoven. Uitg. BDU,
Barneveld 2011. 96 blz. geb. € 17,50
Eeuwenlang kon een deel van de
Gelderse Vallei onder water gezet worden
als onderdeel van de Hollandse Waterlinie.
Naar een riviertje in het zuidelijk
deel van de vallei werd dit de Grebbelinie
genoemd. Die begon bij Rhenen en
liep door tot aan de Zuiderzee. Overal in
het landschap zijn nog resten van de
linie te zien, zoals dijkjes tussen
Renswoude en Veenendaal en van oude
forten met cryptische namen als Werk
aan de Daatselaar en Werk aan de
Glashut. Dit boek vertelt de geschiedenis
van de linie, laat de resten ervan zien en
krijgt extra waarde door interviews met
vijftien mensen die vertellen wat ze –
vooral in hun jonge jaren – met de Grebbelinie
te maken hebben gehad.
Interessant is dat de belangstelling voor
de linie groeiende is, de Grebbelinie
werd dit jaar rijksmonument. Het boek
is bedoeld als lesboek, bevat interessante
teksten en mooi fotomateriaal,
maar is wat druk opgemaakt. (RS)

7
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
recensie non-fictie Roel Sikkema beeld Wikipedia
Rouw verwerken met Mahler
‘Als je dood bent, groei je dan
vanzelf weer op?’ Koen Vergeer
stond met zijn zoontje Alex op een
plek waar veel driejarige jongetjes
graag staan: voor een spoorwegovergang.
Geregeld kwam hij daar
om zijn zoontje van alle ‘ting-tings’
te laten genieten, en toen opeens
die vraag…
Wat voor antwoord zou Vergeer geven? ‘Scheepte
ik hem af met een mooi verhaal over een hemel,
of zei ik gewoon hoe ik dacht dat het was, oog om
oog, tand om tand? Voedde ik mijn kind op, zoals
ik opgevoed was, met een God, een hiernamaals
en de hele santenkraam waar ikzelf allang niet
meer in geloofde en waarmee hij dan over een
jaar of wat waar in het reine moest zien te
komen?’
Dit zijn moeilijke vragen in een boek over een
belangrijke componist. Maar wie verder leest,
komt er al gauw achter dat het boek meer over
Vergeer gaat dan over Mahler. Het is een mooi
opgeschreven vorm van rouwverwerking, waarbij
Vergeer het leven en de muziek van de door hem
bewonderde componist goed kan gebruiken.
aards, sentimenteel
Vergeer kon zich met Mahler identificeren omdat
hun levens veel op elkaar lijken. In 2000 overleed
Vergeers zus en hij was daar zo bedroefd en
kwaad over, dat hij jarenlang geen muziek van
Mahler kon horen. Dat veranderde pas in 2008,
toen maar liefst drie geliefden van hem stierven,
eerst zijn moeder, later een zwager en ten slotte
zijn vader.
En dan Mahler. Geboren in 1860 verloor hij in
1889 zowel zijn vader, zijn moeder als zijn zus.
Maar al veel vroeger was hij geconfronteerd met
veel verdriet. Hij was er eentje uit een gezin van
veertien kinderen, van wie er maar liefst acht op
jonge leeftijd overleden. Is het een wonder dat je
dan een melancholieke aard ontwikkelt en je
leven lang blijft worstelen met de dood?
Dat is volgens Vergeer herkenbaar in de tien
symfonieën die de grote componist schreef. In
tien hoofdstukken vertelt Vergeer wat hij hoort in
die meesterwerken. Overal bemerkt hij Mahlers
fascinatie voor de dood. En passant vertelt hij wat
de bekende filosoof Adorno over Mahler schreef
en hoe hij daarbij volgens hem vaak de plank
missloeg. Zo zag Adorno niet hoe ironisch Mahler
kon zijn in zijn Vierde symfonie. En kon Adorno
boekenkort cultuur/non-fictie Roel Sikkema en Willem Bouwman
Europese architectuur vanaf 1890
Hans Ibelings, Uitg. SUN, Amsterdam
2011. 237 blz. € 34,50
Veel boeken over moderne architectuur
beperken zich hoofdzakelijk tot wat er in
de Verenigde Staten en in West-Europa is
gebouwd. Dat er achter het voormalige
IJzeren Gordijn ook architecten van
betekenis waren, onttrok zich aan de
waarneming van westerse architectuurhistorici.
Dit boek probeert in die leemte
te voorzien. Of er nu in Londen is
gebouwd, of in Helsinki, in Moskou of
Budapest, Hans Ibelings nam het op in
dit boek. Hij deed dat deels chronologisch,
deels thematisch in hoofdstukken
als ‘Stad en stedelijkheid’, ‘Staat en
samenleving’ en ‘Verbanden en
parallellen’. Het boek telt bijna 750
illustraties. Dat betekent naast de
interessante tekst dat de meesten niet
boven het formaat ‘postzegel’ uit
kwamen. Ondanks de kleine illustraties
toch een interessant boek dat voor velen
een nieuwe wereld ontsluit. (RS)
Hymnologie. Een geschiedenis van
de strofische zang in de westerse
christelijke kerk. Deel III-Liederen
van de volgelingen van Luther en
liederen van Zwingli. Deel IV-Calvijn
en de kerkzang
Dr. Arie Eikelboom. Uitg. Pumbo, Den
Haag 2011. Resp. 217 en 198 blz.
€ 22,95 per deel, excl. verzendkosten.
Te bestellen via pumbo.nl
Dit voorjaar verschenen de eerste twee
delen van dit standaardwerk, waarbij in
deel II aandacht werd gegeven aan
liederen die door Maarten Luther zijn
geschreven. In deel III wordt aandacht
gegeven aan mensen uit Luthers
omgeving die nieuwe liederen maakten.
Ook wordt geschreven over de liederen
van Zwingli, een opmerkelijke reformator
die tegen muziek in de eredienst was.
Toch schreef hij drie liederen waarvan
eentje redelijk bekend is geworden. Deel
IV gaat over het kerkmuzikale werk van
Calvijn, die een heel andere kant opging
dan Luther. Evenals in de eerste twee
delen van deze serie heeft Eikelboom
veel interessant materiaal bij elkaar
gebracht.(RS)
Beemden en bouwlanden. Het verdwijnende
boerenlandschap
Wim Denslagen. Uitg. NAi Uitgevers,
Rotterdam 2011. 170 blz. € 19,95
Oude steden moet je niet beschermen,
maar ontwikkelen, werd rond 1900
gezegd. Nu wordt er anders over
gedacht. Oude steden ontlenen hun
aantrekkelijkheid juist aan oude, soms te
ver doorgevoerde restauraties. Hoe is dat
met het landschap? Volgens Wim
Denslagen zou er een vergelijkbare
houding tegenover het landschap
moeten zijn. Maar in de praktijk is er
vaak sprake van twee ontwikkelingen:
grootschaligheid als gevolg van nieuwe
landbouwtechnieken en de aanleg van
stadswijken en anderzijds een streven
naar een soort oernatuur. In beide
gevallen is het oude boerencultuurland
de dupe. Volgens Denslagen moet er juist
veel meer aandacht komen voor
bescherming – en eventueel restauratie
– van het oude, kleinschalige boerenland
met z’n houtwallen en coulissenlandschappen.
(RS)
ook niet accepteren dat de componist in zijn
Zevende symfonie mierzoete loopjes schreef.
Aardse, sentimentele muziek pasten volgens de
filosoof niet bij Mahler.
verrijzen na een korte rust
Vergeer is geen christen, maar was Mahler dat
wel? De meningen daarover lopen uiteen. Maar
Vergeer modelleert zijn grote voorbeeld wel erg
naar zijn eigen denken, het is de vraag of Mahler
zich daarin zou herkennen. Dat blijkt uit zijn
bespreking van het enige vocale onderdeel uit de
symfonieën, de Todtenfeier uit de Finale van de
Tweede symfonie. De tekst spreekt van ‘verrijzenis’,
over een ‘wegzweven’ naar ‘een licht dat
nooit eerder een oog aanschouwen kon’. Vergeer
wringt zich in allerlei bochten om maar aan te
tonen dat Mahler wel het Bijbelse laatste oordeel
‘wil voortoveren’, ‘maar dan zonder oordeel’. Het
‘Bereid je voor om te leven!’ ziet Vergeer als de
tegenpool van ‘bereid je voor om te sterven’. Dat
Mahler ook gedoeld zou kunnen hebben op een
eeuwig leven na dit sterven (Mahler zong:
‘Verrijzen, ja verrijzen zul je mijn stof, na een
korte rust. Onsterfelijk leven!’) wil er bij Vergeer
niet in.
eigen verhaal inlezen
Vergeer schreef een goed leesbaar boek met zijn
persoonlijke visie op Mahlers symfonieën. Over de
ontstaansgeschiedenis en de muzikale betekenis
daarvan komen we niet zoveel te weten. Hij
noemt zijn boek een verzameling ‘hoorcolleges’.
Daar lijken ze wel wat op, maar het zou nog
mooier zijn geweest wanneer bij het boek een cd
was gevoegd met fragmenten van de muziek waar
hij zo enthousiast over is. Dan zou ook sneller
duidelijk zijn of zijn visie ook voor anderen de
moeite waard is en of hij niet te veel zijn eigen
verhaal probeert in te lezen in het levensverhaal
van Mahler. ■
Het slavenschip Leusden. Slavenschepen
en de West-Indische Compagnie,
1720-1738
Leo Balai. Uitg. Walburg Pers,
Zutphen 2011. 368 blz. € 34,50
Op 1 januari 1738 verging voor de kust van
Suriname het Nederlandse slavenschip
Leusden met 716 slaven aan boord.
Zestien slaven overleefden de ramp, een
van de grootste en onbekendste uit de
Nederlandse geschiedenis. Leo Balai,
nakomeling van Surinaamse slaven, werd
er zo door gefascineerd, dat hij er een
proefschrift over schreef. Het boek biedt
veel meer dan de ramp alleen. Het
beschrijft de Nederlandse slavenhandel,
de bouw van en het leven aan boord van
een slavenschip, de werving van de
bemanning, de aankoop, het transport
en de behandeling van de slaven, en ten
slotte de bouw, de geschiedenis en de
ondergang van het slavenschip Leusden.
Het schip voer tien maal heen en weer
tussen Afrika en het Caribisch gebied.
Nog geen driekwart van de slaven
overleefde de reis. (WB)
vrijdag 11 november 2011
Mahler. Wat de muziek mij vertelt
Koen Vergeer. Uitg. Atlas, Amsterdam
2011. 181 blz. € 18,95
Het orakel. De man die de geneeskunde
opnieuw uitvond: Herman
Boerhaave (1668-1738)
Luuc Kooijmans. Uitg. Balans,
Amsterdam 2011. 392 blz. € 24,95
Herman Boerhaave was een briljante
domineeszoon, die een vernieuwer van
de geneeskunde werd door het toepassen
van de modernste inzichten uit de
schei- en natuurkunde. Hij meende dat
de natuurwetten ook voor het menselijk
lichaam golden: het lichaam was een
perfect gebouwde machine die volkomen
rationeel en mathematisch functioneerde.
Een ziekte was niet meer en niet
minder dan een defect aan de machine.
Zorgvuldige observatie van het lichaam
zou leiden tot het vaststellen van de
kwaal. Boerhaave was een uitstekend
docent, die volle collegezalen trok. Zijn
nieuwe aanpak verspreidde zich snel.
Historicus Luuc Kooijmans, kenner van de
vroegmoderne wetenschap, schreef een
biografie in de stijl van Boerhaave:
klinisch, helder, samenhangend en
daardoor leerzaam en inzichtgevend.
(WB)

8
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
vrijdag 11 november 2011
interview non-fictie Neline Floor en Linda Stelma beeld Atlas
Alleen de trekker mag b
Ze spreken een taaltje dat doet denken
aan middeleeuws Nederlands. Elektriciteit
gebruiken ze niet uit angst om te veel gelijkvormig
te worden aan de wereld en rubberen
trekkerbanden zijn uit den boze. In Sabinal,
midden in het woestijnachtige noorden van
Mexico, probeert een traditionele mennonietengemeenschap
te overleven.
De Fehrs. Kroniek van een Nederlandse
mennonietenfamilie
Arlette Kouwenhoven. Uitg. Atlas,
Amsterdam 2011. 224 blz. € 24,95
De beslissing. Deel 1 van De geheimen
van Lancaster County.
Suzanne Woods Fisher (vert.
Geraldine Damstra). Uitg. De Groot
Goudriaan, Utrecht 2011. 333 blz.
€ 19,95
Gemakkelijk is dat niet zonder moderne irrigatiesystemen
en goede scholing. Maar de Fehrs,
nazaten van een Nederlandse wederdoperfamilie,
houden angstvallig vast aan hun eeuwenoude
tradities. Arlette Kouwenhoven zocht ze op, dook
in hun geschiedenis en schreef een familiekroniek.
Een interview.
Het begon allemaal met Gijsbert de Veer, een
Amsterdamse graanhandelaar die in 1612 naar
Danzig (het huidige Gdansk in Polen) vertrok, om
daar een nieuw bestaan op te bouwen. De Veer
was een aanhanger van de leer van Menno
Simons, de Friese priester die zich in 1535 tot het
anabaptisme had bekeerd omdat hij de kinderdoop
niet terug kon vinden in de Bijbel.
Toen in datzelfde jaar 1535 de situatie met de
wederdopers in Münster uit de hand liep, kwam
Simons tot de overtuiging dat christenen geen
geweld behoorden te gebruiken. Met zijn leer van
geweldloosheid kreeg hij veel aanhang. Zijn
volgelingen werden menisten of mennonieten
genoemd.
pestuitbraak
In de Nederlanden was vlak na de reformatie
weinig ruimte voor de aanhangers van Simons,
die een gemeente van ware christenen zonder
vlek en rimpel als ideaal zagen. De vervolgingen
van de wederdopers waren weliswaar ten einde,
maar toch togen veel mennonieten net als
Gijsbert de Veer naar het meer liberale Polen. Ze
bouwden er dorpen naar Nederlands model en
waren succesvol in de landbouw en de handel.
In de eeuwen die volgden kregen de mennonieten
echter te maken met diverse oorlogen, een
pestuitbraak en inlijving van delen van Polen bij
Pruisen. De verplichte dienstplicht in het
Pruisische leger was voor velen de druppel die de
emmer deed overlopen. Een groot deel van de
mennonieten trok naar het zuiden van het
toenmalige Russische rijk om op de kale steppes
een nieuwe kolonie te stichten.
Het land was onherbergzaam en het begin was
moeilijk, maar de mennonieten wisten te
overleven en lieten de steppe bloeien. Totdat ze
opnieuw in hun vrijheid werden beknot en voor
de derde keer op zoek moest naar een nieuw
vaderland. Zo zou het elke keer gaan, ontdekte
Arlette Kouwenhoven tijdens het schrijven van
haar boek. ‘Mennonieten hebben een overheid
nodig die hen hun gang laat gaan, die toelaat dat
ze hun scholing zelf regelen en de taal van het
land niet leren. Er zijn altijd wel weer landen die
hen willen hebben. Mennonieten zijn harde
werkers, goede landbouwers die dorre gebieden
tot bloei kunnen brengen.’
Wereldwijd zijn er nog altijd 1,4 miljoen mennonieten.
Een groot deel van hen is inmiddels
volledig gemoderniseerd, maar er zijn her en der
nog groepen die zich nog altijd afzijdig houden
van de samenleving. Zo ook de kolonie Sabinal
waar de Fehrs toe behoren, de laatste traditionele
mennonietengemeenschap in Noord-Mexico.
Arlette Kouwenhoven
Kouwenhoven begon haar onderzoek naar de
Fehrs met slechts een paar namen. Toen ze de
archieven ging doorspitten kwam ze steeds meer
over de familie te weten. ‘In talloze boeken en
artikelen kwam ik hun namen tegen. Zo kreeg ik
steeds meer een beeld van de omstandigheden
waaronder ze leefden en kregen de namen
langzaam een gezicht.’
Door de eeuwen heen veranderde het oorspronkelijke
De Veer in De Fehr. Later kwamen er nog
meer varianten: DeFehr, Defehr en Fehr. ‘Het was
soms echt puzzelen’, vertelt Kouwenhoven. ‘Veel
voornamen komen telkens terug doordat ze
elkaar graag vernoemen. Bovendien was er in het
verleden veel kindersterfte en hertrouwden
mensen vaak wel een keer of twee. Zo kon het
gebeuren dat een familie drie keer een zoon kreeg
met de naam Isaac. Dat maakt het soms moeilijk
om te weten over welke persoon het precies gaat
in de archieven.’
De antropologe dook niet alleen de boeken in.
Voor haar onderzoek ging ze ook naar de plaatsen
waar de Fehrs door de eeuwen heen woonden.
Dat voerde haar langs veel verschillende mensen,
ruïnes en oude dorpen in de landen die de
mennonieten in de afgelopen vierhonderd jaar
hadden aangedaan. ‘In Polen en Oekraïne heb ik
nog oude mennonietenboerderijen gezien’ vertelt
Kouwenhoven. ‘Zeker in Polen heeft het landschap
nog steeds iets Hollands, met sloten, dijken
en knotwilgen. Het meeste wat over is uit die tijd
is erg vervallen. Ik denk dat er over twintig jaar
weinig meer van over is.’
communicatie
Vrijwilligers van de Mennonite Church Canada,
die regelmatig bij de afgelegen koloniën langsgaan
voor hulp en voorlichting, konden haar
introduceren bij een familie Fehr. Het waren
directe afstammelingen van Gijsbert de Veer.
Kouwenhoven ging verschillende keren bij hen op
bezoek. De eerste keer alleen voor een kennismaking,
een paar maanden later voor het eerst een
hele week. De communicatie viel haar niet
gemakkelijk. ‘Het moest allemaal in het Hoogduits.
Dat is de enige taal die ze enigszins spreken
naast hun gewone omgangstaal, het Plautdietsch.
Ze zijn heel vriendelijk en nemen je graag mee
om hun land te laten zien. Dan vertellen ze van
alles over hun bedrijf. Maar over persoonlijke
dingen laten ze niets los.’
Kouwenhoven was blij toen die eerste week om
was. ‘Ondanks hun gastvrijheid voelde ik me er
niet prettig. Ze zeggen zo weinig. Je merkt dat
ouderen nooit geleerd hebben om op een abstract
niveau over dingen te praten en te filosoferen. Dat
heeft alles te maken met het niveau van onderwijs.
Kinderen krijgen niet meer dan lagere school
en dan alleen de vakken taal, rekenen en Bijbelkunde.
Ik ben er nog steeds niet achter of er echt
zo weinig in hen omgaat, of dat het gewoon ligt
aan mijn manier van vragen stellen. Misschien
had ik er een paar maanden heen moeten gaan, of
Plautdietsch moeten leren om echt tot hen door
te kunnen dringen. De laatste keer dat ik er was,
merkte ik wel dat ze wat vrijer waren geworden.
De kinderen werden zelfs een beetje jolig.’

9
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
andeloos zijn
De antropologe maakte verschillende aspecten
van het mennonietenleven van dichtbij mee. Zo
bezocht ze een van de kerkdiensten. ‘Heel
bijzonder om mee te maken. Van alle kanten
kwamen de koetsjes aanrijden. De mannen
gingen door de ene deur naar binnen, de vrouwen
door de andere. En daar zit je dan, meer dan drie
uur op houten bankjes zonder rugleuning. Het
gezang is eentonig en de preek wordt zonder
enige passie of welsprekendheid uitgesproken. Je
ziet mensen letterlijk indutten. En als de dienst
eindelijk voorbij is, gaat iedereen direct weer naar
huis. Niemand blijft nog even napraten.’
drie kalenders
Er is veel veranderd sinds de tijd van Menno
Simons, concludeert Kouwenboven in haar boek.
‘De traditionele mennonietengemeenschap in
Sabinal leeft heel erg in zichzelf gekeerd. Het gaat
vaak alleen nog om de vorm, om de zwarte rok, de
hoofddoek, het leven volgens de regels. De vraag
waarom iemand christen is, wordt niet meer
gesteld. Ze zijn gewend om te doen wat van
hogerhand wordt gezegd. Kinderen moeten op
school vooral dingen uit hun hoofd leren, of ze het
nu begrijpen of niet. Als je hen vraagt waarom ze
bepaalde dingen doen, is het antwoord vaak: we
denken dat Menno Simons dat ook zo gedaan
heeft.’
Met die houding zijn de mennonieten volgens
Kouwenhoven ver verwijderd van de idealen
waarmee Menno Simons ooit zoveel volgelingen
kreeg. ‘Mensen mochten destijds pas gedoopt
worden na een persoonlijk geloofsgetuigenis,
nadat zij zelf de Bijbel hadden bestudeerd en tot
dat inzicht waren gekomen. Eigen inzichten zijn
nu niet meer gewenst, zelfs verboden.’
Het huis van de mennonietenfamilies is zo sober
mogelijk ingericht. ‘Alles is heel kaal’, vertelt
de Amish-hype
Het leven van de Amish spreekt tot de verbeelding.
Al heel wat jaren verschijnen er allerhande
boeken over het sobere, gelovige en soms harde
leven van de gemeenschap. En het aantal boeken
lijkt alleen maar toe te nemen. Afgelopen maand
startte uitgeverij De Groot Goudriaan een nieuwe
Amish-serie: De geheimen van Lancaster County,
geschreven door Suzanne Woods Fisher. Het eerste
deel, De beslissing, gaat over Carrie Weaver die
opgroeit als Amish van de Oude Orde. Ze is echter
verliefd op Solomon en hij wil de gemeenschap
verlaten. Ze besluit met hem mee te gaan. Voor ze
dat kan doen, overlijdt haar vader en moet ze haar
plannen bijstellen.
De beslissing is een verhaal over het omgaan met
schuldgevoelens en laat je ook in je eigen hart kijken.
Het is een bijzonder Amish-boek: het is eerlijk
over het feit dat het leven in de gemeenschap van
eenvoud ook niet alles is. Het boek werkt op een
gegeven moment wel wat deprimerend: Er zijn zoveel
sterfgevallen dat je je afvraagt of er nog wel
iemand overblijft om het verhaal mee af te maken.
Dat blijkt natuurlijk wel het geval en na het einde
van deel 1 kun je niet anders dan uitkijken naar
het vervolg.
Kouwenhoven. ‘De enige uitzondering is een grote
vitrinekast waarin het aardewerk staat uitgestald
dat een vrouw in de loop van haar leven heeft
verzameld. Maar verder moet alles in het
interieur functioneel zijn.’ Soms wordt daar wel
creatief mee omgegaan, merkte Kouwenhoven.
‘Zo hangen ze soms gewoon drie kalenders naast
elkaar op. Op die manier heb je toch nog wat
plaatjes aan de muur.’
gotische letters
Voor een kind is opgroeien in Sabinal niet
gemakkelijk. ‘Ze hebben soms maar een paar
blokjes lego en daar moeten ze het mee doen. Af
en toe doen ze een spelletje, maar het mag niet te
lang duren en het moet niet te spannend worden,
want ze mogen er niet te veel in opgaan. Verder
moeten ze helpen, de jongens op het land, de
meisjes in de keuken. En als er niets meer te doen
is, slenteren ze een beetje rond of lezen ze stukjes
uit de Bijbel en andere boekjes in gotische letters.
Dan zie je een jong meisje lezen in Kuisheid in het
christelijke huis of in Een christelijke oplossing voor
huiselijke problemen waarin staat wat ze allemaal
wel en niet mogen doen.’
‘Het ziet er allemaal leuk uit met die koetsjes en
die rieten hoeden, maar het leven in Sabinal is
echt niet romantisch’, benadrukt Kouwenhoven.
‘In dit deel van het land is het eigenlijk niet
mogelijk om te overleven zonder een irrigatiesysteem
op elektriciteit. Ze hebben hier bovendien
veel last van drugscriminaliteit. Mexicanen proberen
mennonieten in te schakelen bij de drugshandel
of hun waren op straat aan hen te verkopen.
De jongeren, die vaak weinig hoop hebben op een
goede toekomst, zijn gemakkelijke slachtoffers.’
Momenteel is de leider van de kolonie, de oude
David Fehr, bezig met de aankoop van een nieuw
stuk land in een vruchtbaarder deel van Mexico.
grote foto: Met hun denkbeelden heeft Kouwenhoven
weinig op, maar met de mensen in Sabinal voelt
ze zich verwant. ‘Hun uiterlijk heeft iets vertrouwds.
Het zou je eigen familie kunnen zijn.’
hiernaast: In Sabinal rijden de trekkers nog altijd
zonder rubberbanden. Wat trekt mag geen rubberen
banden hebben, dat wat getrokken wordt wel. Met
een eg of een katoenplukmachine kunnen jongeren
immers niet naar de stad rijden om werelds vermaak
te zoeken, met een tractor wel. Bovendien zorgen
de oncomfortabele geschoepte wielen ervoor dat
de landbouw kleinschalig en arbeidsintensief blijft.
Zo wordt het verschil tussen rijk en arm ook niet te
groot.
Het is echter moeilijk om de vergunningen voor
het kappen van het bos rond te krijgen. ‘Ik hoop
maar dat het goed komt’, zegt Kouwenhoven. ‘Er
moet echt snel iets gebeuren. Ze moeten of
moderniseren, of verhuizen. Een andere keuze is
er niet.’
navolging
Ondanks alle problemen die ze ondervinden,
vindt Kouwenhoven dat je niet kunt zeggen dat
de traditionele mennonieten in Sabinal een
ongelukkig bestaan leiden. ‘Ze hebben een soort
rust die je ergens anders niet vindt. Als ze op
zondagmiddag bij elkaar op visite gaan, hebben ze
het echt naar hun zin. Bovendien zien zij geluk
anders dan wij. Als ze moeilijkheden hebben,
dragen ze het gewillig, omdat ze dan in navolging
van Jezus kunnen lijden. Het leven mag ook niet
gemakkelijk zijn.’
Het is allemaal moeilijk te begrijpen als je hun
geschiedenis niet kent, merkte Kouwenhoven. ‘Ik
begrijp het nu een beetje, maar er zijn nog steeds
dingen die ik niet kan plaatsen. Ik heb bijvoorbeeld
in de slaapkamers kasten vol speelgoed
gezien, nog nieuw in de verpakking. Terwijl de
kinderen op straat nog niet eens met een bal
mogen spelen. Daar begrijp je toch niets van?’
Sommige vragen blijven voor Kouwenhoven
onbeantwoord. ‘Ik zou ook wel eens willen weten
in hoeverre ze nu echt geloven dat je alleen in de
hemel komt als je leeft volgens hun regels. Maar
dat vraag ik me ook wel eens af bij bevindelijk
gereformeerden in Nederland. Het is moeilijk om
erachter te komen wat de mennonieten werkelijk
geloven. Ze groeien op met hun tradities. Het is
bijna onmogelijk om eruit te stappen en een
nieuw bestaan op te bouwen als je zo laag
geschoold bent en alleen maar een middeleeuws
taaltje spreekt.’ ■
de kantlijn
Gert van de Wege
Vergane dorpsglorie
vrijdag 11 november 2011
Op een zachte dag in de herfstvakantie
dronken we een kop koffie op een terras in
Philippine, Zeeuws-Vlaanderen, tegen de
Belgische grens. Het Philipsplein was
uitgestorven. Terwijl onze bestelling werd
opgenomen door een licht murks pratende
jongeman voerde een Turkse tortel haar
laat uitgevlogen jong. Een werknemer van
drankenhandel Kolijn uit Terneuzen rolde
fusten bier het restaurant in.
We fietsten nog even langs de roomskatholieke
kerk uit 1954. Bepaald een fraai
gebouw, met een markante koepel. De
oude kerk werd in de oorlog zwaar
beschadigd. Met ongeschokt vertrouwen
in de toekomst van het roomse leven gaf
men de architecten Siebers en Van Dael –
traditionalistische katholieken – de
opdracht een nieuwe kerk te ontwerpen.
Nu zit de deur op slot. Op de brievenbus is
een papier geplakt dat meedeelt dat deze
kerk gesloten wordt.
Sic transit gloria mundi, dacht ik, toen we
Philippine uitfietsten. Ook hier sterft de
kerk.
Hoewel Philippine schip noch haven meer
heeft, zijn er wel zeven mosselrestaurants.
Daar komen vooral Belgen op af.
Ooit visten de Philippiense schepen op de
Westerschelde. De haven was alleen met
hoog water te bereiken, door een geul in
een gebied van schorren en slikken. Nadat
die was verzand werd in 1900 met
vreugde een kanaal in gebruik genomen.
Maar in de jaren ’50, toen zeearm de
Braakman werd afgedamd, was het
definitief voorbij. Philippine was vissersplaats-af.
‘Bale laaien!’ riepen de vissers als de
volgeladen schepen het dorp binnenvoeren,
en dan stroomden de huizen leeg.
Voor het lossen van een mosselschip
waren zeker twaalf personen nodig. Een
visser spoelde de mossels tussen wal en
schip in een korf. Voor de verwerking van
mossels in balen zorgden vrouwen – zo
ging mijn overgrootmoeder vanuit
Terneuzen naar Philippine om ‘in de
mossels’ te werken. Van heinde en ver
kwamen boeren met hun karren om de
mossels het land in te brengen. Naar
België, naar Frankrijk zelfs: Valenciennes,
Parijs.
Vóór de tijd van de mosselvisserij was
Philippine – gesticht in 1505 en genoemd
naar Philips de Schone – een plaats van
militairen. In de Tachtigjarige Oorlog lag
het in de frontlinie. Ook de eeuwen daarna
daarna waren er soldaten gelegerd.
Het leven moet er zich altijd in alle
openbaarheid hebben afgespeeld.
Soldaten en vissers verstoppen zich niet.
Nu was het stil geworden, daar op het
plein. Philippine is een forenzenplaatsje.
Waarschijnlijk gaat het hier net als in al
die andere Nederlandse dorpjes. Mensen
stappen ’s ochtends in de auto, rijden naar
hun werk buiten het dorp en ’s avonds
gaat het vice versa.
Huizen staan er wel in Philippine: de
vestingwerken zijn gesloopt om plaats te
maken voor woonwijken. Wikipedia meldt
dat er in 2009 eenentwintighonderdzevenentwintig
inwoners waren. In Philippine
wordt gewoond, of in elk geval geslapen.
Verder is er dus niets meer. Geen soldaten,
geen vissers, alleen wat mosseleters. En af
en toe dus een paar verwaaide fietsers.

10
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
vrijdag 11 november 2011
recensie geloof Wim van der Aa beeld Wikimedia Commons
Augustinus: elke dag en actueel
Preken moet je eigenlijk horen,
niet lezen. Wie preken van
Augustinus (354-430) leest wordt
verrassend genoeg altijd als
hoorder meegenomen in het
verhaal. Uiteraard moeten we het
hebben van geschreven preken
van deze kerkvader uit de Vroege
Kerk. Maar die preken zijn door
toenmalige luisteraars opgeschreven,
min of meer letterlijk
en blijken dan vooral levendig te
zijn.
Leven in hoop. Preken over teksten uit
de brieven aan de christenen in Rome en
Korinte
Augustinus (vert. Joke Gehlen-Springorum,
Vincent Hunink, Hans van Reisen, Annemarie
Six-Wienen). Uitg. Damon, Budel 2011. 256 blz.
geb. € 32,90
toeristen
Bij het nadenken over de prediking van
de kerk, wordt het postmoderne
levensgevoel steeds meer als vanzelfsprekend
verondersteld. Rond de
eeuwwisseling was dat nog anders,
signaleert Ciska Stark. Ze beschrijft in
Handelingen, tijdschrift voor praktische
theologie, recente ontwikkelingen in de
homiletiek, de wetenschappelijke
reflectie op de prediking. Homiletische
studies, aldus Stark, richten zich
minder op de problematisering van de
‘gefragmentariseerde werkelijkheid,
waarin gelovigen zelf met veel
voorlopigheid en vrijblijvendheid hun
interpretatiekaders bij elkaar scharelen’.
Het gaat meer over ‘de mogelijkheden
die de communicatieve cultuur
biedt om mensen enig heil en heelheid
aan te reiken’, aldus de docent praktische
theologie aan het Doopsgezind
Seminarium.
In de ‘homiletische bezinning op de
huidige cultuur’ ziet Stark de aandacht
afgelopen vijf jaar vooral uitgaan naar
prediking bij persoonlijke gelegenheden
als doop, huwelijk en begrafenis.
‘De gelegenheidsvieringen zijn immers
het moment bij uitstek waarop de
situationaliteit van mensen met hun
Uitgeverij Damon verricht monnikenwerk door de
preken over de Romeinenbrief en een paar uit de
brief aan de gemeente te Korinte uit het Latijn te
laten vertalen en uit te geven met commentaar.
Deskundigen uit het veld van het patristisch
onderzoek zorgen daarvoor, zowel kenners van de
klassieke talen als van de klassieke theologie, van
interkerkelijke achtergrond. Het is wel de vraag
hoe je als lezer deze preken tot je neemt. Waar
ligt je interesse? Ik onderscheid in deze recensie
een viertal mogelijke aandachtsgebieden:
historisch, bijbels-theologisch, dogmatisch en
actueel (hermeneutisch).
historisch
De preken die in deze bundel zijn samengebracht
komen uit de tijd dat Augustinus al langere tijd
bisschop was van Hippo Regius dat in het uiterste
noordoosten van het huidige Algerije lag. Vanaf
Pasen 392 neemt hij het predikambt op zich en
vanaf 396 is hij er bisschop, vooral een prekende
bisschop. Elke dag wordt er gepreekt! Regelmatig
lees je dan ook verwijzingen naar wat hij
‘gisteren’ heeft gezegd of ‘eerder in de week’ heeft
behandeld. Zo behandelt hij ook aansluitende
Bijbelgedeelten. In dit boek is zo’n aansluitend
gedeelte aan de orde: Romeinen 7 en 8. Daarnaast
staan er een aantal ‘losse’ preken in over 1 Kor. 1,
6 en 13. De preken zijn nader te traceren tot het
jaar 417 vanwege de problematiek die toen
speelde in de kerk.
bijbels-theologisch
De inleiders en vertalers van de preken vinden
deze preken de moeilijkste van Augustinus. Dat
heeft te maken met de tekstkeus: Romeinen 7 en
8, de visie op de wet van God en op de mens die
deze wet al dan niet kan en wil houden. De serie
opent dan ook met een preek over ‘Ik doe niet het
goede wat ik wil, maar het kwade dat ik niet wil’.
Augustinus zelf vindt dit ook een moeilijke tekst:
‘Elke keer als dat wordt voorgelezen ben ik bang
dat het verkeerd wordt begrepen, en dat mensen
die hun kans schoon zien die kans ook grijpen.
(…) Daarom moet u goed opletten, lieve mensen,
als ik u vertel wat de Heer mij ingeeft. En
wanneer u mij hier of daar ziet worstelen met
een moeilijke en duistere passage, help mij dan
met uw liefdevolle aandacht.’
eigen ervaringen én de geloofstraditie
met elkaar in gesprek zijn. In de
homiletiek leeft sterk het besef dat juist
dan aansluiting gezocht kan worden bij
kerkgangers die niet anders dan met de
openheid, vervreemding én belangstelling
van toeristen de kerk binnenkomen.’
mindfulness
In het Amerikaanse Journal of Psychology
and Christianity schrijft Siang-Yang
Tan over de opmars van mindfulness in
reguliere psychotherapie. Volgens Tan,
hoogleraar psychologie aan de School
of Psychology van het Fuller Theological
Seminary zijn sommige mindfulness-technieken
bruikbaar in een
christelijke setting, maar in aangepaste
vorm. Cliënten kunnen (zoals mindfulness
doet) aangemoedigd worden hun
gedachten te laten komen en gaan,
maar dan ‘vooral naar Jezus opdat elke
gedachte als krijgsgevangene onderworpen
wordt aan Christus (2 Kor.
10:5)’.
Want de inhoud van gedachten doet
ertoe voor christenen, aldus Tan: de
Bijbelse waarheid is cruciaal voor ‘de
goede manier van denken die nog
steeds van invloed is op gevoelens en
daden’. ‘Zo’n waarheid omvat hoop
voor de toekomst vanwege het eeuwige
leven in Christus.’ Daarom mag het
voor christenen niet alleen gaan ‘om
het hier en nu’ (zoals bij mindfulness)
maar ook ‘om een hoopvolle toekomst’,
vindt Tan.
De nadruk die mindfulness legt op
zachtaardigheid, vriendelijkheid en
compassie spoort volgens hem wel
helemaal met een leven door de Geest
zoals de Bijbel daarover spreekt.
verbijsterend
Het jongste nummer van Kerk en
theologie onderzoekt het thema
‘christelijke levensstijl’. Tot slot
probeert Theo Boer op basis van een
rondetafelgesprek met andere auteurs,
een eigentijdse christelijke levensstijl te
schetsen. Achterliggende gedachte is
Dat begon al in de tijd van de Bijbel zelf. Een van
de eerste grote conflicten in de kerk ging over de
toepassing van de joodse wetten. Dit conflict zal
lange tijd de agenda van de kerk bepalen. In de
tijd van Augustinus speelt het conflict met
Pelagius en zijn vriend Caelestius. Beiden
benadrukken dat de mens een vrije wil heeft en
zonder zonde geboren wordt. Door een goed en
deugdzaam leven maakt een mens zich Gods
genade waardig. Hiermee komt de kinderdoop op
het spel te staan – een mens, een kind wordt
immers in zonde ontvangen en geboren – en
wordt de idee van Gods uitverkiezing ontkend.
Augustinus’ preken over Paulus die het goede niet
wil zijn sterk betrokken op het conflict dat speelt
in zijn tijd. Hoe terughoudend Augustinus ook
doorgaans is om de theologische discussie op de
kansel te voeren, hier gaat hij er vanuit de Bijbel
zelf rechtstreeks op in. De kwestie is in die tijd
voorgelegd aan de bisschop van Rome, Innocentius
I, die uiteindelijk Pelagius veroordeelt. De
preken blijken dogmatisch actueel en geven iets
van de Bijbelse gronden weer van destijds. Preken
blijken al vroeg te functioneren als dogmatische
uitleg en lofprijzing op bijbels-theologische
gronden. Zo zijn ze ook later van invloed gebleken
toen opnieuw deze zaken in het geding waren
tijdens de Reformatie en in de 19e eeuw.
actueel
Er ligt zo in de geschiedenis van de tekst van deze
preken en zijn preker veel actualiteit. Eerlijk is
eerlijk, zo moeilijk als de vertalers vond ik de
preken niet. Dat komt vooral door de gave van
Augustinus om levendig te preken. Hij is als het
ware steeds in gesprek met zijn hoorders. Daarbij
schuwt hij het dagelijkse leven niet, hij roept
beelden op en gaat evenmin de humor voorbij,
ook al doet hij dat in deze preken wat minder.
Zomaar een voorbeeld uit een preek over 1 Kor.
12: ‘Het oog bevindt zich op de beste plek, op een
hoge positie, het zit om zo te zeggen op de uitkijk,
om advies te geven’. Dat is een voorbeeld voor de
predikers van vandaag. Augustinus’ vertaalkunst
van de tekst is groot, maar zijn werkelijke zorg is
dat de hoorders hem begrijpen en dat zij de
boodschap oppakken. Die boodschap is een
boodschap van hoop. Terecht is de titel van het
boek ontleend aan Romeinen 8 : 24. ■
dat een onderscheidende levensstijl het
handelsmerk was van de eerste
christenen, en dat de jonge kerken
daardoor groeiden. Liuwe H. Westra,
kenner van die periode, nuanceert het
beeld van het vroege christendom. Toch
zorgde een eigen levensstijl wel voor
werfkracht. Daarmee is niet gegarandeerd
dat dit vandaag opnieuw zal
gebeuren, stelt Westra. ‘Naast een
duidelijke levensstijl van de christenen
zal er ook in de wijdere wereld iets van
een godsdienstige crisis moeten zijn om
mensen anders te laten kiezen dan ze
tot nu toe gedaan hebben. Zolang het in
godsdienstige zin bevredigt geen
christen te zijn, hoeft de kerk niet op
een grote nieuwe toestroom te
rekenen. Maar mochten zich ook in
deze of de toekomende tijd gevoelens
Augustinus van Hippo, geschilderd door Simone
Martini (1284-1344)
theologisch journaal Reina Wiskerke • rubriek waarin belangrijke artikelen uit theologische tijdschriften worden besproken, verschijnt eens per maand.
breed maken van ontworteling en
reddeloosheid, of mocht er opnieuw
grote vraag komen naar een deugdelijke
en werkende moraal, dan kan het
voorbeeld van zorg voor de zwakken en
onderlinge solidariteit in de Vroege
Kerk zeker inspireren.’
Tot de afwijkende levensstijl van de
Vroege Kerk behoorde het martelaarschap.
Het meest pregnant deed zich dit
voor als christenen weigerden mee te
doen aan een (verplichte) cultus aan
goden die verantwoordelijk werden
gehouden voor het welzijn van het
Romeinse Rijk. Men hoefde ‘alleen
maar te offeren, een briefje te tekenen
of ‘normaal te doen’ om het leven weer
op de oude voet te kunnen voortzetten’,
schetst Westra. Sommigen kozen daar
dan ook voor, maar een flink aantal
niet.
De keuze van de martelaren moet voor
toeschouwers verbijsterend zijn
geweest en hen nieuwsgierig hebben
gemaakt. Mocht de samenleving of de
staat opnieuw de strijd willen aangaan,
en mensen dwingen tot ‘loyaliteit aan
een godsdienstige positie, uit angst dat
anders de maatschappij zou instorten,
dan zou het niet slecht zijn als er vanuit
de kerk mensen opstonden die zich
daar niet toe lieten dwingen’. ■

11
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
recensie geloof Alie de Vos beeld anp / Koen Suyk
Het taaie, droge lezen, vergelijken van teksten,
bidden en nadenken-over levert vaak langzaam
en met enige traagheid vruchten op in je gedachten
en wil en gevoel. In die volgorde ook. Heel
anders dan de pop-ups op je computerscherm; de
snelle flitsende beelden en teksten op een
website; het snellle reageren en de enorme focus
bij een computerspel of de gemakkelijke emotieoproepen
voor de tv. Bijbelstudie en mediavermaak;
twee contrasterende werelden.
John Stott, heeft in 1972 een boek geschreven
over de Bijbel. Novapres heeft De Bijbel (be)grijpen
opnieuw uitgebracht. Als je dit leest begrijp je dat
Bijbellezen hard werken is, maar dat dit nodig is
om je geestelijk sterk te maken.
De in juli overleden evangelische theoloog uit de
Anglicaanse Kerk (verbonden aan All Souls Church
in Londen) benadrukte in zijn werk vooral de
praktische kant van geloven. De Bijbel is voor hem
vooral een praktisch boek. Elk onderwerp wat hij
hierover aanraakt, brengt hij dan ook heel dicht
bij de lezer. Daarnaast is het een noodzakelijk
boek. Wil je geestelijk volwassen worden dan
moet je de Bijbel lezen, zegt Stott.
De motivatie van Stott om een boek over het
gebruiken van de Bijbel te schrijven ligt op het
vlak van die geestelijke volwassenheid. Daar
schort het nogal aan, vindt hij. Christenen zijn
geestelijk arm door het gebrekkige en weinig
overtuigende beeld dat ze van Jezus Christus
hebben, is zijn overtuiging. Jezus Christus zou veel
meer moeten zijn dan een ‘injectiespuit tegen
depressieve gevoelens’.
Het is belangrijk de grootheid van Jezus te zien. ‘In
Hem woont de ganse volheid der godheid
lichamelijk. In Hem is de volheid des levens te
krijgen.’ Door het lezen van de Bijbel krijgen we
een duidelijk beeld van Jezus en van zijn verhevenheid,
aldus Scott.
De Bijbel is als een schilderij, van Jezus. Het geeft
het beeld van Jezus als door een prisma in
gebroken kleuren weer.
‘We moeten met zo’n intens verlangen op Hem
zien dat – door het genadige werk van de Heilige
Geest – Hij voor ons een levende persoon wordt,
die met ons een ontmoeting wil hebben en die
ons met zichzelf wil vervullen.’
Het is allereerst nodig het doel van de Bijbel te
snappen. De Bijbel is niet wetenschappelijk. Maar
ze bezit wel kennis over de mens in z’n schoonheid,
de mens in z’n vernedering en de mens in
z’n zonde. De Bijbel heeft geen literair doel. De
Bijbel heeft een boodschap. De Bijbel is niet filosofisch.
Het gaat niet over de oorsprong en het doel
van het kwaad. Het gaat wel over hoe we het
lijden moeten dragen en het kwaad overwinnen.
Maar de Bijbel is vooral een boek dat gaat over
redding. Redding is meer dan alleen vergeving
van zonden. Redding is de mens verlossen en
herstellen; vrijheid en vernieuwing; heel de
schepping. De Bijbel openbaart Gods complete
plan daartoe.
openbaring en verlichting
In dit boek van John Stott komt de geografie
uitgebreid aan bod. Daarna de inhoud van het
Oude en Nieuwe Testament. Die worden levendig
beschreven. Alsof je er met je neus bovenop staat.
Vervolgens hoofdstukken over het gezag, de
interpretatie en het gebruik van de Bijbel.
Om een indruk te geven van de werkbare
kwaliteit van de inhoud van dit boek volgt
hieronder een uitgebreider gedeelte uit het
hoofdstuk over de interpretatie van de Bijbel.
Voor het interpreteren van de Bijbel hebben we
drie leraren gekregen van God.
De Heilige Geest, ons verstand en de kerk. Tegelijk
moeten we beseffen dat onfeilbaarheid eigenlijk
niet bestaat bij het uitleggen van de Bijbel. Gods
Woord is onfeilbaar, niet de uitlegger. Menselijke
interpretaties blijven toch horen bij de sfeer van
tradities. We hebben wel de plicht om de
hulpmiddelen die God geeft te gebruiken.
De Heilige Geest is de belangrijkste uitlegger want
als de Bijbelse schrijvers niet uit hun eigen wil,
maar door de Heilige Geest gedreven, van
Godswege gesproken hebben (2 Petrus 1: 21) dan
kan de Heilige Geest ook uitleggen wat hij hen liet
zeggen. Hij heeft dus eerst duidelijk gemaakt wat
er geschreven moest worden (openbaring). Dat
was in de tijd van de Bijbelschrijvers. Nu, in de
tijd na de vaststelling van de canon, maakt Hij
duidelijk wat ermee bedoeld wordt (verlichting).
Daarnaast heb je als mens je verstand gekregen
als hulpmiddel bij het uitleggen. Je moet geen
passieve houding aannemen want bij het lezen
van de Bijbel is de Heilige Geest met haar
verlichting geen vervanging voor menselijke
inspanning. De Bijbel legt zelf nadruk op bestudering
van de Schrift om te gaan begrijpen wat ze
ons te zeggen heeft. Bidden en denken zet je niet
tegenover elkaar maar combineer je.
Dan is er de kerk. Stott zegt dat de kerk een plaats
heeft in Gods plan om zijn kinderen tot een
getrouw verstaan van zijn Woord te brengen.
Want het zou nauwelijks nederig te noemen zijn
om te negeren wat de Heilige Geest aan anderen
geopenbaard heeft. Tegelijk noemt hij daarbij nog
een reden voor Bijbelstudie. Want zegt hij: ‘De
hervormers van de 16e eeuw drongen aan op het
recht van het persoonlijk inzicht. Dat is het
geboorterecht van ieder kind van God de stem
van God tot zich te horen spreken door de Schrift.
Dit lieten zij gelden tegenover de pretentie van de
kerk van Rome dat dat recht alleen aan een
‘magisterium’ of aan een onderwijzende autoriteit
gegeven was. Alleen die onderwijzende autoriteit
kon een juiste interpretatie van de Schrift geven.’
Stott verwerpt iedere poging van de kerk en ieder
ander gezaghebbend onderwijzend lichaam om
tussen God en zijn kinderen in te gaan staan. Het
recht van het persoonlijk oordeel mag je niet
weghalen. Deze drie leraren voor interpretatie
staan echter niet op een gelijkwaardige lijn met
elkaar. Alleen de Schrift is Gods geschreven
Woord en de heilige Geest is uiteindelijk degene
die dat moet verklaren. Het verstand en de
traditie zijn er om de Bijbel te verhelderen, om te
zien wat voor toepassing de Schrift heeft. Maar
beiden zijn ondergeschikt aan God zelf, zoals Hij
spreekt door zijn Woord.
De kritiek op de Bijbel is dat je een Bijbeltekst
iedere gewenste uitleg kunt geven. Inderdaad, ‘als
je gewetenloos genoeg bent kun je aan Bijbelgedeelten
iedere gewenste uitleg geven’, zegt John
Stott. Zijn antwoord is dan altijd: ‘Maar als je in je
benadering van de Bijbel en in het gebruik van
degelijke interpretatieregels gewetensvol en
eerlijk bent en je verre houdt van manipulatie, zul
je ontdekken dat de Schrift jou beheerst en jou
leidt’.
De Bijbel (be)grijpen is een pittig geschreven boek
waarin je veel informatie vindt over elk Bijbelboek
afzonderlijk als over de geografie van het
land van de Bijbel als over hoe je de Bijbel het
beste kunt gebruiken. Je krijgt veel waar voor je
geld. ■
vrijdag 11 november 2011
De Bijbel lezen is hard werken
Gisteren sprak ik een jonge man. Hij is boekhouder.
Voor de christelijke gemeente, waar hij lid van is,
houdt hij binnenkort een lezing over het brandofferaltaar;
de symbolieken en voorafschaduwingen van
Christus daarin, vertelde hij me. Dat is hard werken,
dacht ik. En ik wist dat het niet anders kan. Wie de
Bijbel wil lezen en begrijpen, moet hard werken.
Het Nederlands Bijbelgenootschap
in Haarlem bezit
8000 verschillende bijbels
van over de gehele wereld
waaronder de zwaarste.
De Bijbel (be)grijpen
John Stott. Uitg. Novapres, Hoenderloo
2010. 224 blz. € 16,90

12
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
vrijdag 11 november 2011
recensie literatuur Teunis Bunt
Gebreken waar je je niet aan ergert
In de boeken van Rascha Peper
ontmoet je mensen die je in de
werkelijkheid nooit ontmoet zou
hebben: een schelpenverzamelaar,
iemand die een boek over
vissen vertaalt, een preparateur
die lichaamsdelen op sterk water
zet. In Vossenblond stelt ze ons
voor aan een archeozoöloog.
Vossenblond (roman)
Rascha Peper. Uitg. Querido, Amsterdam 2011.
256 blz. € 19,95
lettergrepen 587
Hans Werkman • schrijver en literatuurcriticus. elke veertien dagen staat op deze plek zijn column lettergrepen beeld hans werkman
Erwtensoep in
Ommen
De meisjes van Hotel De Zon kwamen
langs met op hun dienblad gevulde
reageerbuisjes van dik glas. Het was na
het Van Raaltecongres in het landhuis
Het Laer in Ommen. We namen zo’n
buisje. Er zat iets groens in. Een likeur,
veronderstelden we, maar het meisje
zei: ‘Erwtensoep!’ We kregen ook een
bijpassend lepeltje aangereikt, een
theelepeltje.
Toen stootte ik ergens tegen aan en
opeens was mijn erwtensoep weg. Aan
mijn arm droeg ik een linnen tas met
de dingen die ik altijd met me meesleep.
Het gevulde buisje was erin
verdwenen. Snel zocht ik een hoekje
waarin ik niet opviel en pakte mijn tas
uit. Groene druppels op de tomtom,
groene vegen op de cameratas, een
weke groene hoek aan de conferentiemap,
over de lijst van deelnemers een
natte groene streep van Bos-Coumou
tot Harinck toe.
Ik veegde de binnenkant van de tas
schoon met servetten van De Zon en
vond toen helemaal onderin het
lepeltje terug en ook het buisje. Ook
mijn tomtom etcetera veegde ik schoon
en ik borg alles terug in de tas. Het
buisje was nog voor tweederde gevuld,
en warm. Stevige kwaliteit soep dus.
Voorzichtig lepelde ik het op. Lekker,
eenvoudig, degelijk. Twee minieme
spekjes onderin, op maat gesneden.
Die portie erwtensoep deed me denken
aan Van Raalte zelf, tweehonderd jaar
geleden geboren, de leider van de
afgescheidenen in de negentiende
eeuw, de vader van de gereformeerde
emigranten naar Michigan. Klein en
degelijk was ook Van Raalte geweest.
Folder 1946 voor P.J. Risseeuw, ‘Vrijheid en brood’ (collectie Hans Werkman)
Van Raalte preekt in Michigan. Illustratie van Willem Dupont uit: P.J. Risseeuw, ‘De huilende
wildernis’
Stevig van samenstelling, maar soms
geneigd om te vallen, waarvan hij zich
ook snel kon herstellen. Af en toe een
pausje, smal in zijn dominantie, maar
ook een warm en gelovig mens.
De erwtensoep was het kleine begin
van het A.C. van Raalte-congresdiner,
aangeboden door de gemeente Ommen,
die ook Het Laer beschikbaar had
gesteld. Misschien was de burgemeester,
die tussen de gasten door scharrelde,
er zich nauwelijks van bewust,
maar dit was een genoegdoening. In
1836 had een andere burgemeester
dominee Van Raalte een dag en een
nacht in Ommen in het gevang gezet,
omdat hij gepreekt had voor de
afgescheidenen. Van 1839 tot 1844 was
hij daarna de jonge Ommer dominee
van de afgescheidenen geweest. Hij
woonde in een klein huis, waar hij ook
theologische studenten opleidde. Als
Walter Tervoort houdt zich bezig met het
opgraven van skeletten. Zo is hij betrokken bij de
opgravingen in de Grote Kerk in Alkmaar, waar
tientallen graven geruimd moeten worden en als
er een massagraf van paarden gevonden wordt, is
hij degene wiens expertise wordt gevraagd.
Peper heeft zich dusdanig in Tervoorts werkzaamheden
verdiept, dat je als lezer bijna automatisch
door dat werk geboeid raakt. Ze speelde zoiets
ook al klaar in haar vorige boeken. Blijkbaar heeft
ze zoveel kennis verzameld dat ze die terloops en
met grote vanzelfsprekendheid kan tonen. Daarin
is Peper op haar best.
Ook lukt het haar om de lezer mee te laten leven
met haar personages. Wij kruipen gemakkelijk in
de huid van Tervoort, die af en toe een escortdame
bestelt en helemaal in de ban komt van de
rossige (vossenblonde) Vera. Zo kostte het
bijvoorbeeld ook al geen moeite om mee te leven
met de pedofiel in Rico’s vleugels. Als lezer zit je
dicht op het personage en ben je bereid zijn
gedachtegang te volgen.
Walter Tervoort is zelf een beetje verbaasd dat hij
valt voor deze ontwikkelde, jonge vrouw.
Gewoonlijk bestelde hij van tijd tot tijd pronte,
wat oudere vrouwen; heel andere types. Al gauw
komt overigens de vraag op of Vera niet de
dochter van Tervoort kan zijn. Redelijk snel komt
hij achter haar werkelijke identiteit.
bouwval staat het er nog, gesteund
door een restauratiecomité.
In zijn Ommer jaren moet Van Raalte
door de bossen rond Het Laer hebben
gewandeld, broedend op zijn preken en
colleges. Hij moet dat imposante huis
hebben gezien, waar in november 2011
gesproken werd over hem en zijn werk,
dat klein begon en breed uitgroeide.
Op dat congres viel ook, in een te kort
moment, de naam van de romanschrijver
P.J. Risseeuw. Piet Risseeuw heeft
drie romans geschreven over de barre
en succesvolle emigratie van afgescheidenen
naar Amerika. Nella Kennedy, die
in haar lezing in Ommen voor het eerst
de vrouw van Van Raalte uit de schaduw
haalde, noemde Risseeuws naam en
vertelde dat hij zich bij de voorbereiding
voor zijn romans vooral had laten
inspireren door het standaardwerk van
dr. J. van Hinte, Nederlanders in Amerika
De vraag is of dat mogelijke dochterschap iets
toevoegt aan het boek. Ik had het idee dat het
verhaal dat lijntje helemaal niet nodig had. Het
komt daarmee toch een beetje op het niveau van
De passievrucht van Glastra van Loon en daar is
Peper eigenlijk te goed voor. Verder ligt het nogal
voor de hand om Walter de illusie te geven dat hij
Vera zou kunnen redden uit het escortleven. Ach
ja, weer iemand die een nobele gedachte nodig
heeft om zichzelf te rechtvaardigen.
Er is wel meer op het boek aan te merken. Zo
wekt Peper de indruk dat ze allerlei losse eindjes
laat hangen. Niet alleen de verhaallijn van Vera,
maar ook die van een foto bij een reisbureau
waarop Walter zich meent te herkennen. Hij gaat
wel na wie de fotograaf is en doet ook wel moeite
het raadsel op te lossen, maar uiteindelijk loopt
het allemaal op niets uit. Ook bij een boek als Dooi
is het slot nogal onbevredigend. In dat boek ging
het overigens ook over een ongrijpbare, roodharige
vrouw.
Goed, Vossenblond heeft gebreken. En toch kun je
het lezen zonder je daar al te veel aan te ergeren.
Sterker nog: het boek sleept je mee en je wilt
weten hoe het afloopt, Walter blijft een interessant
personage en je voelt je als lezer zo betrokken
dat je bereid bent wat mindere puntjes op de
koop toe te nemen. Vossenblond heeft blijkbaar
kwaliteiten die heel wat keurig gecomponeerde
boeken moeten missen. ■
(1928). Risseeuw kon in de Tweede
Wereldoorlog niet publiceren omdat hij
geen lid van de Kultuurkamer wilde
worden. Hij besteedde zijn vrije tijd
(overdag werkte hij bij de Twentsche
Bank in Den Haag) aan bronnenstudie
voor zijn emigratieromans. In 1946 al
verschenen Vrijheid en brood en De
huilende wildernis en in 1951 Ik worstel
en ontkom. Onlangs kocht ik ze voor
€ 0,50 per stuk.
Waarom was ik blij met de vermelding
van Risseeuw en zijn romans? Omdat
mijn vrouw mij, onderweg naar
Ommen, een van de laatste hoofdstukken
van deel drie had voorgelezen. Ze
had alle drie delen herlezen. Ik ga er, na
dertig jaar, binnenkort ook weer aan
beginnen. De stijl is wat breed en
ouderwets, maar Risseeuw is Risseeuw.
Dat betekent: hij brengt mensen tot
leven. Dat kon hij, hij hield van de stijl
van Bordewijk, hij was goed in korte
karakteristieken. Een teleurstelling van
de oud geworden Van Raalte: ‘Zelfs de
afgescheidenen in Nederland, voor wier
Theologische school wij jaar op jaar
hebben gecollecteerd, hebben ons de
koude schouder gegeven.’ Arjaan
Keppel bedenkt geamuseerd ‘hoeveel
candidaten de stembuigingen en
manier van preken van Van Raalte
reeds hadden geïmiteerd.’ En: ‘Het
gezin van Willem en Johanna bleef
zoals het was geweest: stijfjes, maar
solide. Johanna hield de teugels strak.
Zij kon een halve cent doorbijten.’
Risseeuw boog een cliché om tot een
origineel beeld: ‘Een golf van dankbaarheid
ging over hem heen. Hij dook er
in.’
▶▶ Meer over de herstelplannen in
Ommen: vanraaltehuis.com
Wie meer over Risseeuw wil weten:
vraag het even via hanswerkman.nl

13
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
recensie literatuur Rien van den Berg beeld Nederlands Dagblad
Hoofdpersoon Barnabas Holee in de roman
Relishow lijkt op de auteur ervan: Arie
Boomsma. Tot op zekere hoogte dan. Holee
doet het goed in Gooi en Grachtengordel,
maar raakt volstrekt verstrikt in... nou ja, van
alles, maar vooral in zichzelf.
Elk boek vraagt een bepaalde welwillendheid van
de lezer. Je moet bereid zijn je over te geven aan
de fantasiewereld van de schrijver. Arie Boomsma
maakt het zijn seculiere lezers makkelijker dan
zijn christelijke. Hij verzint een verhaal dat voor
beide doelgroepen bizar en ongeloofwaardig is,
met een hoofdpersoon die de kern van het
christendom misbruikt en die nauwelijks een
integere gelovige op zijn pad vindt. Barnabas
Holee, de eerste evangelist met een artiestennaam,
bereikt de landelijke sterrenstatus. Hij
maakt geloven zo hip dat meisjes in de P.C.
Hooftstraat om zijn handtekening vragen, en
ontwikkelt de gewoonte de ‘liefde van Jezus’ ook
fysiek te delen, met zo veel mogelijk vrouwen.
Voor seculiere lezers zal dat een aanbeveling zijn:
bizar verhaal, prikkelende verwikkelingen
gegarandeerd. Veel christenen zullen ook
nieuwsgierig zijn. Het christendom is zijn
dominante positie kwijt, en christenen reageren
daar verschillend op. Boomsma’s hoofdpersoon
kiest: hij wil de wereld niet mijden, hij wil erin
mee. Vol. Klinkt in christelijk Nederland de roep
om een leider, een identificatiefiguur? Barnabas
Holee! Klinkt de roep om iemand die het
evangelie sexy en succesvol kan maken? Barnabas
Holee! Klinkt de roep om iemand die een beetje
overeind blijft in het antichristelijke geweld aan
de diverse talkshowtafels? Barnabas Holee!
Holee & Boomsma
Maar Barnabas Holee is niet zomaar een leider, en
een adoratiefiguur is nog geen identificatiefiguur.
Holee is per saldo een monomane egotripper.
Holee blijft niet zonder meer overeind aan
talkshowtafels – hij doet dat door mee te praten.
Barnabas Holee maakt het geloof niet ‘een beetje
sexy’, hij maakt het seksueel.
De grap is, dat Arie Boomsma in zijn roman deels
zichzelf parodieert. Noem een christelijke
identificatiefiguur... Arie Boomsma. Noem een
christen in Nederland die mee kan aan talkshowtafels...
Arie Boomsma. Noem een christen in
Nederland die het geloof sexy maakt... Arie
Boomsma.
De toespelingen van de romanschrijver op
zichzelf zijn onverholen: Holee is een domineeszoon,
net als Boomsma. Holee heeft een lekker lijf
en onderhoudt dat zorgvuldig, net als fotomodel
Boomsma. Holee wordt ‘relihunk’ genoemd, net
als Boomsma. Holee wordt in de roman verkozen
tot ‘blijste ei’ oftewel ‘meest optimistische
Nederlander’. Iets dat ook Boomsma afgelopen
maand overkwam.
En eigenlijk is dat jammer. Als deze evangelist iets
minder Boomsma was geweest, waren er andere
associaties denkbaar geweest. Die met Mattheus
van der Steen bijvoorbeeld, die ook welbewust
speelt met een mooi, succesvol uiterlijk, een hip
en aansprekend succesevangelie, compleet met
wonderclaims, en in wiens nieuwste boekje
allemaal ‘getuigenissen’ staan – vooral over de
evangelist zelf – die op één na allemaal uit de
mond van vrouwen worden opgetekend.
zo nodig een boek
De eerste vraag die Arie Boomsma steevast
gesteld wordt als hij over deze roman geïnterviewd
wordt, is deze: hij is succesvol als acteur,
fotomodel, presentator en ‘knuffelpersoonlijkheid’,
waarom moest hij nou zo nodig ook nog een
boek schrijven? Hij zou niet de eerste geslaagde
mediapersoonlijkheid zijn voor wie het boek niet
alleen een flop werd, maar ook een demasqué.
Die angst is onterecht, omdat Boomsma meer is
dan een soapster en model. De Evangelische
Omroep heeft dat als eerste onderkend, door
Boomsma een journalistieke rol aan te bieden in
het succesvolle programma Dit is de dag op radio
1. Het is alleen al daarom jammer dat Boomsma
bij de EO weg is, want tussen hem en Tijs van den
Brink ontstond een verhouding die veel spannender
was dan die tussen Tijs van den Brink en
Andries Knevel (die per saldo te veel op elkaar
lijken). Het programma Boomsma & Van den Brink,
dat hadden we graag gezien! Van den Brink voor
de scherpte en de diepte, Boomsma voor de
openheid en de onvoorspelbaarheid... maar
ondertussen.
Goed, die kans is verkeken (Boomsma zit nu bij de
KRO, de spanning rond zijn persoon is daarmee
deels verdwenen), maar dat Boomsma meer is
dan een lekker lijf mag duidelijk zijn. Hij studeerde
psychologie en communicatie in Amerika,
en is gezegend met een bovengemiddeld taalgevoel.
Een paar maanden geleden liet hij zich
kennen als gedichtenliefhebber, met zijn
bloemlezing Met dat hoofd gebeurt nog eens wat.
Boomsma bewijst met Relishow dat hij schrijven
kan. Op mooischrijverij zul je hem niet betrappen,
en ook niet op prikkelende metaforen en
poëtische zinnen, maar hij vertelt het verhaal van
Barnabas Holee zoals het verteld moet worden:
met vaart, humor, en met in elk geval twee
momenten die niet minder dan briljant zijn. Het
eerste wordt halverwege het boek in de week
gezet: Barnabas bezoekt daar, tegen heug en
meug, een oude kennis van school die op zijn
sterfbed ligt. Holee werkt het bezoek plichtmatig
af, een geroutineerde christen die precies weet
wat hij moet zeggen – zonder dat zijn hart er ook
maar een seconde bij betrokken is.
Het bezoek is niet meer dan een incident in een
uitermate succesvol leven, en je bent het als lezer
dan ook allang weer vergeten, als Holee honderd
bladzijden later in een talkshow ineens met
gespeelde warmte en gespeeld verdriet terugkomt
op deze ontmoeting – puur omdat het goed is
voor zijn eigen imago. Daar deelt de schrijver Arie
Boomsma een stoot uit in de onderbuik van zijn
lezers, een harde linkse van taal. De lezer is ineens
woedend op deze hoofdpersoon.
Arie Boomsma is niet iemand die denkt dat hij
schrijven kan. Hij kan het.
Voeg daarbij dat Boomsma niet valt voor de
verleiding erotiserend te schrijven over een
seksueel nogal actieve hoofdpersoon. De gebeurtenissen
die hij beschrijft zijn vaak over de rand,
ranzig en zelfs blasfemisch, maar in zijn beschrijving
ervan bewaart Boomsma distantie. Verlekkerd
lezen is er niet bij, en waar Barnabas Holee
over de rand van de blasfemie valt, is dat voor
rekening van Barnabas Holee.
Boomsma wekt geen sympathie voor zijn
hoofdfiguur. Holee is een man, en wil niet meer
zijn dan dat. Geen echtgenoot, geen vader, geen
ambt. Op cruciale momenten in de roman weigert
hij de vaderrol. Een gemeente wil hem graag als
vaste predikant – Holee weigert het. Zijn promiscuïteit
levert hem het te verwachten kind op – hij
weigert het, zo bot als het maar kan.
Daar zit trouwens een nadrukkelijk verschil
tussen Holee en Boomsma. Boomsma durft in zijn
publieke activiteiten wél een identificatiefiguur te
zijn. In 40 dagen zonder seks (EO) was hij nadrukkelijk
de man met een vaste vriendin. In programma’s
als Uit de kast en Over de streep (KRO) stelt
hij zich op als een soort vaderfiguur, onder wiens
leiding mensen voor hun homoseksualiteit
durven uitkomen, en jongeren hun sociale
problemen durven benoemen en aan te pakken.
amuseren
Maar Relishow is geen overtuigend debuut. We
maken in deze roman kennis met een man die
Christus volstrekt voor zijn eigen karretje spant.
De niet-christelijke lezer zal zich kostelijk
amuseren over zoveel maffe gelovigen – maar
zich nergens in deze roman ongemakkelijk
voelen. Je kunt zeggen dat Boomsma dus op een
cruciaal punt het goede onderscheid maakt tussen
zichzelf en zijn hoofdpersoon – een romanschrijver
ís geen evangelist – maar dat is te makkelijk.
Een romanschrijver hoort aan wereldbeelden te
morrelen. Boomsma doet het nergens. Zelfs het
mooie, symbolische slot van zijn roman grijpt
Boomsma niet aan om een dwars punt te maken.
De boodschap van elke roman hoort altijd te zijn:
lezer, de zaken liggen ingewikkelder dan jij denkt.
Relishow is nergens tegen het zere been, en dat is
een gemiste kans.
Relishow is voor niet-christenen een lekker weg
geschreven roman waarin alle vooroordelen over
christenen bevestigd worden. Een integere,
geloofwaardige gelovige – die bestáán! – komt er
in het hele boek niet voor. Boomsma’s Relishow is
vooral een freakshow. Zo is het door de eerste
recensenten ook opgevat: christenen zijn
zonderlingen.
Maar dat wisten ze al.
Relishow (roman)
Arie Boomsma. Uitg. Prometheus,
Amsterdam 2011. 240 blz. € 17,95
vrijdag 11 november 2011
De foute evangelist van Arie Boomsma
Voor christenen is die spiegel wat onaangenamer,
want een mooie, integere en aantrekkelijke
gelovige komt er in de hele Relishow niet voor.
Christenen zijn zonderlingen. Het meest wonderlijke
aan het christendom is dat God mensen
uitzoekt om zijn beeld te zijn.
Maar dat wisten we al.
Blijft over een onderhoudend geschreven roman
over hoe menselijkheid kan sneuvelen in de
mannetjesmakerij van de mediawereld.
Maar dat wisten we al.
Arie Boomsma kan schrijven.
Dat wisten we nog niet.
Nu een échte roman. ■

14
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
vrijdag 11 november 2011
advertentie
ndwinkel.nl
Vijf indrukwekkende
oorlogsdocumentaires
Gemaakt door Geert Jan Lassche
De Nederlandse canon van de Tweede Wereldoorlog in vijf
intieme portretten bevat vijf indrukwekkende documentaires
die eerder werden uitgezonden in EO Netwerk.
Door in te zoomen op de levens en emoties van de
‘hoofdrolspelers’ in zijn documentaires en de artistiek
vakkundige wijze waarop dit gebeurt, weet onderzoeksjournalist
Geert Jan Lassche de kijker zeer dicht bij de
beschreven gebeurtenissen te trekken.
De dvd-box bevat de volgende documentaires:
● De tas van Eva
● De vergeten Polen in de Slag om Arnhem
● Nooit meer laf
● Het was maar een mof
● Het geweten
Bestel deze dvd-box met 50% korting voor € 14,95
via www.ndwinkel.nl/lassche of met de bon hiernaast.
ndwinkel
nd lezersservice
Presentatie 13 e deel Klassiek licht
Trappen van geestelijk leven
Op zaterdag 26 november wordt het 13e deel in de serie Klassiek Licht;
Trappen van geestelijk leven (1670) van Theodorus a Brakel gepresenteerd
door Koert van Bekkum, adjunct hoofdredacteur van het Nederlands
Dagblad. De presentatie begint om 13.30 uur en wordt gehouden in het
kerkgebouw van de Gereformeerde Gemeente, Vijftien Morgen 15 in
Veenendaal. Na de presentatie houdt prof.dr. W.J. op ’t Hof een lezing over
deze nieuwe uitgave. U bent welkom vanaf 13.15 uur. Om 14.15 uur wordt
het programma afgesloten met een hapje en een drankje. De toegang is
gratis. U hoeft zich niet van tevoren aan te melden.
50%
korting
€ 29,99
actieprijs
€ 14,95
Graag bestel ik één of meer dvd-boxen De Nederlandse canon van de Tweede
Wereldoorlog in vijf intieme portretten en betaal hiervoor het genoemde
bedrag en eenmalig € 4,95 aan verzendkosten.
…ex. dvd-box De Nederlandse canon van de Tweede Wereldoorlog
€ 29,99 € 14,95
naam: m/v
Tijdens de presentatie op zaterdag
26 november is Trappen van geestelijk
leven verkrijgbaar.
De prijs is € 15,90. Als u geabonneerd
bent op de hele serie Klassiek Licht
ontvangt u 20% korting en betaalt u
slechts € 12,70 (ISBN 9789072801319,
362 pagina’s).
U kunt dit boek ook bestellen in onze
webshop ndwinkel.nl. Zie voor meer
informatie over dit boek de advertentie
van ndwinkel elders in deze krant.
De presentatie op 26 november is in aansluiting op de 2e cursusmorgen van de
17e Wintercursus van de Stichting Studie der Nadere Reformatie; En elkaar met
lofzang stichten…’. Deze Stichting verzorgt tot eind februari zes cursussen over
dichters en hun liederen rondom Nadere Reformatie en Gereformeerd Piëtisme.
De eerste cursus is op 12 november. Voor meer informatie zie nd.nl/activiteiten. nd.nl/activiteiten
ndwinkel.nl
Theodorus à Brakel – Trappen van geestelijk leven (1670)
Nieuwe uitgave in de serie Klassiek licht
Het dertiende deel in de serie Klassiek licht is
verschenen. Deze reeks boeken die van grote invloed
zijn geweest op het christendom in Nederland wordt
uitgegeven door het Nederlands Dagblad en staat
onder redactie van prof. dr. Herman Selderhuis van
de Theologische Universiteit Apeldoorn en
Koert van Bekkum, adjunct-hoofdredacteur van
het Nederlands Dagblad.
Theodorus à Brakel - Trappen van geestelijk leven (1670)
Het ervaren van de gemeenschap met Christus is
een kernthema in de gereformeerde vroomheidsgeschiedenis.
Trappen van geestelijk leven van
Theodorus à Brakel (1608-1669) vormt hierin een
eenzaam hoogtepunt. Geïnspireerd door de
laatmiddeleeuwse kloostertraditie hield de
Makkumer predikant zich aan een strak dagritme
van Schriftoverdenking, meditatie en gebed. In dit
boek beschrijft Van Brakel hoe dit bij hem leidde tot
vereniging met Christus. God zelf laat zich kennen als
een bron van onuitputtelijke vreugde en vrolijkheid.
Van Brakels ijzeren discipline kan afschrikken. Maar
de nadruk die in deze gereformeerde mystiek ligt op
de vreugde van Gods genade, kan ook vandaag mensen
optrekken uit het moeras van christelijk activisme en
moderne spiritualiteit.
Het boek wordt ingeleid door W.J. op ’t Hof.
Bestel dit boek en de twaalf reeds verschenen delen uit
de serie Klassiek licht op ndwinkel.nl/klassiek of met de
bestelbon hiernaast.
U kunt zich ook abonneren op de hele serie Klassiek licht
(met 20% korting) via de bestelbon of door een mail te
sturen naar lezersaanbieding@nd.nl
ndwinkel
€ 15,90
straat:
postcode: plaats:
telefoonnr: e-mail:
Ik machtig het Nederlands Dagblad eenmalig de som van de bestelde
artikelen en € 4,95 verzendkosten van mijn rekening af te schrijven.
bankrekeningnummer:
handtekening:
Stuur deze bon naar het Nederlands Dagblad
t.a.v. ndwinkel, Postbus 111, 3770 AC Barneveld
Bestel nu in ndwinkel.nl
Koning David, Honthorst (1622)
Ja, ik wil één of meer boeken van de serie Klassiek licht bestellen en betaal
hiervoor de aangegeven prijs en € 1,95 tot maximaal € 6,75 verzendkosten
(afhankelijk van aantal en omvang).
… ex. Th. à Brakel – Trappen van geestelijk leven € 15,90
… ex. G. Groen van Prinsterer – Ongeloof en Revolutie € 15,90
2e herziene druk
… ex. H. Bavinck – Gereformeerde Katholiciteit € 15,90
… ex. J.H. Gruning Jr. – Het kruis des verlossers / De prediking van de
toekomst des Heeren € 13,90
… ex. Th. a Kempis – De navolging van Christus € 15,90
… ex. A. Kuyper – Het Calvinisme € 14,90
… ex. O. Noordmans – Herschepping € 14,90
… ex. A.A. van Ruler – Van schepping tot Koninkrijk € 15,90
… ex. K. Schilder – Wat is de hemel? € 15,90
… ex. W. Teellinck – Het geestelijk sieraad van Christus’ bruiloftskinderen € 14,90
… ex. J.G. Woelderink – De gevaren van de doperse geestesstroming € 14,90
… ex. I. da Costa - Bezwaren tegen de geest der eeuw / Hoogst belangrijke
briefwisseling over de heiligmaking € 13,90
… ex. H.F. Kohlbrugge - Ellende en verlossing € 15,90
… ex. Abonnement op de hele serie Klassiek Licht met 20% korting
naam: m/v
straat:
postcode: plaats:
telefoonnr: e-mail:
Ik machtig het Nederlands Dagblad eenmalig de som van de bestelde
artikelen en bijbehorende verzendkosten (maximaal € 6,75) van mijn
rekening af te schrijven.
bankrekeningnummer:
handtekening:
Stuur deze bon naar het Nederlands Dagblad t.a.v. ndwinkel,
Postbus 111, 3770 AC Barneveld
Bestel nu in ndwinkel.nl

15
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
recensie literatuur Hans Ester beeld anp en Wikipedia
Aan het begin van de jaren dertig van de vorige
eeuw beleefde de Oostenrijkse literatuur een
grote bloei. Maar het in één adem noemen van
belangrijke schrijvers als Franz Werfel, Robert
Musil, Max Brod, Joseph Roth en Stefan Zweig,
betekent allerminst dat hun werk verwante
trekken vertoont. Zelfs dat ze veelal van Joodse
afkomst waren, zegt weinig.
De tegenstelling tussen Joseph Roth en Stefan
Zweig weerspiegelt het enorme verschil tussen
het armoedige Oostenrijk aan de grens met
Roemenië en de Oekraïne met een veelheid aan
volkeren en talen aan de ene kant en het mondaine
Wenen aan de andere kant met een veelal
geassimileerde Joodse bevolking.
In 1927 schreef Stefan Zweig een waarderende
brief schreef aan zijn tegenpool Joseph Roth over
diens boek Juden auf Wanderschaft (Joden op
trektocht). Zo begon een zeer intensieve en
heftige briefwisseling die tot eind 1938 duurde.
De brieven vormen de echo van een dramatisch
decennium in de Europese geschiedenis, en ze
zijn onlangs integraal verschenen, in het Duits,
met een informatief nawoord en voorzien van
deskundig commentaar bij elke brief. De brieven
van Zweig zijn interessant, die van Roth sleuren je
mee.
Wanneer Roth en Zweig op dezelfde manier over
de politiek, het schrijven en hun collega’s hadden
gedacht, zou het mogelijk een saaie affaire zijn
geworden. Nu echter correspondeerden twee
mensen met elkaar die totaal anders dachten over
het leven, het geloof en de toekomst van Europa
en die elkaar nochtans bitter nodig hadden om
geestelijk overeind te blijven.
Om met een triviaal en niettemin dominant
gegeven te beginnen: Roth leefde van dag tot dag,
zonder voorschotten op boeken die hij nog moest
schrijven kon hij niet bestaan – en zeker zijn
onuitputtelijke alcoholische behoefte niet
bevredigen. Roth zag er slonzig uit. Huiskamers
verfoeide hij. Hij hield het alleen in hotelkamers
uit. Voor het gezinsleven was hij niet in de wieg
gelegd. Schrijven deed hij bij voorkeur in
koffiehuizen.
Voor zijn Joodse vrouw Friederike moet het een
onmogelijk bestaan zijn geweest. Zij werd
geestesziek en moest in een gesticht worden
opgenomen waardoor de uitgaven van haar
echtgenoot tot nog grotere schulden leidden.
Zweig was op en top een gesoigneerde heer die al
vroeg het geluk had dat hij als schrijver veel
waardering kreeg, zowel in Oostenrijk als
daarbuiten, en die samen met zijn vrouw zeer
royaal kon leven van zijn inkomsten. Stefan
Zweigs verslaving was het roken van sigaren.
Maar toen hij daar ziek van werd, hield hij er
onmiddellijk mee op. Zweigs leven was ordelijk
ingedeeld. Hij schreef gedisciplineerd volgens een
vast schema en kon zeker zijn van applaus op
alles wat hij publiceerde.
Elegant en gepolijst zijn de brieven die Zweig aan
Roth schreef. Die gladheid moest Roth wel op zijn
zenuwen gaan werken. De eerste brieven over en
weer tasten af, in het bijzonder gaat het over de
toekomst van de Joden in Europa waarbij Zweig
optimistisch is over de uiteindelijke assimilatie,
en Europa een smeltkroes van volkeren en
culturen ziet worden.
Roth staat aan de kant van de arme Joden die naar
het westen trekken om het daar beter te hebben.
Hij maakt al vroeg duidelijk dat hij een hekel
heeft aan Joodse redacteuren van kranten en
tijdschriften die zich om opportunistische
redenen aanpassen aan de antisemitisch ingestelde
omgeving. Die kritiek zal hij later nog feller
uitspreken wanneer Joodse uitgevers als Szolnay
in Wenen in 1937 het om commerciële redenen
op een akkoordje willen gooien met het Derde
Rijk.
Aanvankelijk draait de briefwisseling om het
commentaar dat de schrijvers op elkaars werk
hebben. Maar al tegen het einde van 1930 maakt
Roth duidelijk dat hij geen blad voor de mond zal
nemen. Naar aanleiding van Zweigs boek Genezing
door de geest. Mesmer, Mary Baker-Eddy, Freud tikt
Roth hem lelijk op de vingers door al Zweigs stilistische
zwakheden te fileren (zoals verkeerde
zinsconstructies, de ‘tyrannie’ van associaties, het
veelvuldige gebruik van werkwoorden waar een
zelfstandig naamwoord beter is). Het is ongelofelijk
wat Roth zich hier tegenover een gevestigde
literaire grootheid als Zweig permitteert. Er blijft
maar weinig van Zweig over.
Deze kritiek op Zweigs stijl blijft een vast
onderdeel van Roths brieven. Gezegd moet
worden dat Roth lof heeft voor de boeken van
Zweig over Maria Stuart, Erasmus en Calvijn. Maar
zelfs onder het gras van de lofprijzing schuilt een
kritisch addertje. Naarmate het Derde Rijk na
1933 vaster in het zadel komt te zitten, verschuift
het schriftelijke gesprek van Zweig en Roth naar
de beoordeling van de politieke situatie. Ze zitten
oppervlakkig gezien in het zelfde schuitje en
vrezen dat Oostenrijk ook naar het nationaalsocialisme
zal omkieperen, maar hun levensomstandigheden
en hun uitleg van de tekenen des
tijds zijn zeer verschillend. Roth trekt van hotel
naar hotel en van land naar land. Naast de zorg
voor zijn geesteszieke vrouw moet hij ook het
levensonderhoud bekostigen van zijn Afrikaanse
minnares en haar twee kinderen. Gevoegd bij zijn
vrijgevigheid en zijn onverzadigbare dorst naar
alcohol verkeert hij voortdurend op de rand van
de afgrond. Zweig heeft zich in het veilige Londen
in een rustige en goed verzorgde omgeving
genesteld waar hij ongestoord aan zijn romans en
essays kan schrijven.
Ongetwijfeld heeft de benarde situatie waarin
Joseph Roth verkeerde hem extra gevoelig
gemaakt voor het grote onheil dat van de kant
van de Nazi’s naderde. Daarom schreef hij
opstellen als Het Derde Tijk. Filiaal van de hel op
aarde in 1934. De communisten vertrouwt Roth
overigens evenmin.
Wat Roth in Zweig mist, is een duidelijk standpunt.
Hij mist bij Zweig een principiële en
onvoorwaardelijke houding van verzet tegen
iedere totalitaire ideologie. Zweig koketteert af en
toe met het communisme, Roth nooit. Zijn geloof
in God beschermt hem tegen deze politieke
afdwalingen. Daarom is hij in 1936 zo blij met
Zweigs boek Castellio tegen Calvijn. Hij schrijft
daarover op 29 mei 1936: ‘Nog meer dan alle
andere positieve kanten verheugt mij in uw boek
de duidelijkheid van uw religieuze natuur, uw
ondergrond. Geweten en humaniteit zijn zelfs
bijna genade, ja werkelijk, dat doet mij zoveel
genoegen dat bijna voelbaar aan het begin en aan
het slot van uw boek staat: God helpe ons, amen!
Er ruist een amen-klank door iedere bladzijde.’
onverbiddellijk zijn
Joseph Roth was een Oostenrijker in hart en
nieren. Zweig was meer cosmopolitisch ingesteld.
Roth’s leven en werk stonden in het teken van het
verlies van de Habsburgse Donau-Monarchie.
Daarom schreef Roth romans als Radetzkymarsch
en Die Kapuzinergruft over de laatste keizer Franz
Joseph, naar wie hij vernoemd was. Dat oude
Oostenrijk-Hongarije was ondanks al zijn
krakkemikkigheid de plek geweest waar vele
vrijdag 11 november 2011
Een amen-klank door iedere bladzijde
Joseph Roth (1894–1939) werd in het uiterste oosten
van Oostenrijk-Hongarije geboren. Stefan Zweig
(1881–1942) in de hoofdstad Wenen. Moeder Roth
voedde haar zoon alleen en in armoede op. Zweig
groeide op in een welvarende familie. Roth en Zweig
werden schrijvers, ook van brieven aan elkaar.
Stefan Zweig (b) en Joseph Roth (o).
uiteenlopende volkeren in betrekkelijke vrede
samenleefden, ook de arme, Jiddisch sprekende
Joden uit Brody. Deze monarchie, geschraagd door
de Rooms-Katholieke Kerk, had in Roth’s ogen
nooit verloren mogen gaan. Hij wil haar terughebben,
omdat ze in zijn ogen de beste waarden van
Duitsland en Oostenrijk, de erfenis van de
tolerante geesten Lessing en Goethe belichaamde.
Zweig op zijn beurt is veel sterker op de verdediging
van de humanistische waarden gericht,
zonder de jubel over het huis Habsburg. Zweig wil
een ander geluid laten horen, “anders zijn”.
Waarop Roth hem op 8 oktober 1937 schrijft: ‘Wij
moeten onverbiddelijk zijn, in iedere zin, in iedere
komma, tegen het nationaal-socialisme. Onverbiddelijk
net als Mozes toen hij de stenen tafelen
door midden brak. Als Mozes door zijn “anderszijn”
had willen overtuigen, dan hadden we nooit
de tien geboden gehad. Mozes was onverbiddelijk
toen hij die Egyptenaar met zijn vlakke hand een
klap gaf.’
Een systeem zit er niet in de overtuigingen van
Joseph Roth. De religieuze overtuiging is altijd
aanwezig, maar hoe hij reageert, hangt van zijn
stemming af en van zijn leefomstandigheden.
Juist die onvervalste verbinding met het leven op
een bepaald moment geeft aan Roth’s brieven het
karakter van echtheid en kracht. Zijn scheldpartijen
aan het adres van (in zijn ogen) Joodse
opportunisten als Gottfried Bermann van
uitgeverij Fischer of de halfslachtige Thomas
Mann zijn staaltjes van grote virtuositeit. Zweig
probeert op beschaafde wijze de woede te
temperen, waardoor Roth nog woedender wordt.
Jammer genoeg gaat er in de brieven enorm veel
aandacht uit naar Roth’s eeuwige geldzorgen die
alles met zijn drankzucht te maken hebben.
Omdat Zweig hem geregeld uit de financiële
penarie helpt en daarnaast probeert om Roth in
een ontwenningskliniek te krijgen, is het
evenwicht in hun relatie blijvend verstoord. Het
lijdt geen twijfel dat Roth vrijwel iedere dag
dronken was, maar het is ook duidelijk dat hij
zelfs in een toestand van dronkenschap uiterst
scherpzinnig en helder wist te formuleren.
Voor Roth was er uiteindelijk geen toekomst meer
denkbaar. De Nederlandse uitgeverijen Allert de
Lange, Querido en De Gemeenschap (in Bilthoven)
hielpen hem die laatste jaren zoveel ze konden,
overigens zonder veel dank te oogsten. Roth
verbleef menig keer in hotel Eden in de Amsterdamse
Warmoesstraat. Voor Nederland interesseerde
hij zich echter nauwelijks.
Roth stierf in Parijs voordat de Nazi’s hem te
pakken konden krijgen.
Zweig emigreerde naar Brazilië en pleegde in
1942 zelfmoord. ■
Jede Freundschaft mit mir ist verderblich.
Briefwechsel 1927 – 1938.
Joseph Roth, Stefan Zweig (red. Madeleine
Rietra en Rainer Joachim Siegel, nawoord Heinz
Lunzer). Uitg. Wallstein Verlag, Göttingen 2011.
624 bladzijden, gebonden, € 29,90. ISBN 978-3-
8353-0842-8

16
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
vrijdag 11 november 2011
fi lm
Wim Houtman beeld Wild Bunch Entertainment
Net van school, misbruikt en kapot
Na het zien van The Whistleblower kun je met
allerlei emoties de bioscoop uit komen. Onder de
indruk. Stil. Boos. Verdrietig. Je denkt: waarom
hoor en lees ik hier zo weinig over? Kan ik iets
doen? En je schaamt je dat je een man bent.
drama/thriller
The Whistleblower
Regie: Larysa Kondracki.
Met Rachel Weisz, Roxanna Condurache,
Vanessa Redgrave e.a.
112 minuten, leeftijdskeuring 16 jaar.
In 11 bioscopen
thewhistleblower-movie.com
boek: Klokkenluider in Bosnië
Kathryn Bolkovac en Cari Lynn. Uitg.
Kok, Utrecht 2011. 252 blz. € 18,50
… Na haar ontslag en vertrek uit Bosnië
trouwde Kathryn Bolkovac met een Nederlander,
die ze bij de VN-missie ontmoette.
'Jan' wordt in de film gespeeld
door een Deense acteur.
… Ze woont nu deels in Nederland.
games
Eduard Sloot beeld Electronic Arts
FIFA 12
Electronic Arts, 3+, PC, PS3, en XBOX 360,
ca. 45 euro
waardering
geweld
ea.com/nl/voetbal/fifa
Raya is een Oekraïns meisje, net van
school. Het land is arm, maar haar oom
weet werk voor haar, samen met haar
nichtje, in een hotel in het buitenland.
Ze aarzelt. Maar haar moeder stimuleert:
‘Willen jullie dan net zo’n leven
als ik?’
U voelt ’em aankomen, maar zij niet. En
zo wordt Raya een van de talloze
meisjes – wie weet hoeveel? – die naar
het Westen gelokt worden en daar in
de prostitutie terechtkomen. Regisseuse
Larysa Kondracki is zelf een
Canadese met Oekraïnse wortels en zij
wilde iets met dit soort verhalen. Toen
ze hoorde over vrouwenhandel in
Bosnië waar politiemensen van de VN
bij betrokken waren, had ze het
onderwerp voor haar eerste grote
speelfilm. Het is dus een waargebeurd
verhaal. Hooguit zijn gebeurtenissen uit
verschillende ‘zaken’ bij elkaar
gebracht in het personage van Raya –
hartverscheurend gespeeld door een
jonge actrice uit Roemenië, waar de
film ook deels is opgenomen.
politiemacht
The Whistleblower uit de titel – het
Engelse woord voor wat wij ‘klokkenluider’
noemen – is Kathryn Bolkovac,
een Amerikaanse politieagente. Zij
werkte in 2001 bij de internationale
politiemacht in Bosnië, na de verscheurende
Balkanoorlog. De Amerikanen
hadden hun aandeel in die missie
uitbesteed aan een particulier bedrijf,
DynCorp (in de film Democra).
Realistisch potje
De eerste wedstrijdjes voetbal in FIFA
12 zijn wennen. Maker Electronic Arts
heeft het spel voorzien van een aantal
nieuwe toevoegingen, die het niet altijd
makkelijk, maar wel realistisch maken.
Zo komt het verdedigen erg precies.
Zeker op professioneel niveau moet je
goed timen wanneer je een tackle inzet.
Zit je ernaast, dan kan de aanvaller van
de tegenpartij simpel doorlopen. Het
aanvallen vereist geduld: je moet goed
kijken waar een gaatje in de verdediging
van de tegenstander zit, en dan
een aanval opzetten. Als speler kun je
daarbij de bal afschermen: je bent de
bal dus niet direct kwijt als een
tegenstander in de buurt komt. Wie
zulke games niet dagelijks speelt kan
beter beginnen op een wat lagere
moeilijkheidsgraad. Het realisme wordt
vergroot door de zogenaamde player
Op een middag wordt een jonge vrouw
binnengebracht, duidelijk een prostituee;
ze lijkt mishandeld. Ze spreekt
nauwelijks Engels, maar één woord
verstaat Bolkovac wel: ‘Florida’. Zo heet
een nachtclub in de buurt. Ze gaat erop
af en vindt een kale kelder waar zeven
jonge vrouwen opgesloten zitten. Als ze
dat ziet, fluistert ze langzaam een vloek
– of is het de naam van de Enige die je
op zo’n moment kunt aanroepen?
Bolkovac ontdekt dat een omvangrijke
zwendel in vrouwen, waar de VN-mensen
niet alleen niets tegen ondernemen;
ze doen er actief aan mee.
Naarmate Bolkovac in de zaak duikt,
stuit ze op steeds meer tegenwerking
van collega’s en superieuren, bedreigingen
zelfs. En Raya en de andere
vrouwen hebben natuurlijk geen enkel
vertrouwen in VN-personeel. En dan de
ramp: heeft ze Raya eindelijk zo ver dat
ze voor de rechtbank wil getuigen,
wordt het meisje op straat ontvoerd.
Terug naar de kelder, waar de pooiers
haar zwaar straffen omdat ze heeft
‘gepraat’ – iets met een loden pijp, je
ziet niet wat er gebeurt, de camera
impact engine die Electronic Arts aan
FIFA 12 heeft toegevoegd. Dit betekent
dat spelers elkaar echt in de weg lopen
en dat het tijd kost om over een speler
die na een tackle op de grond ligt, heen
te stappen. Op internet circuleren
filmpjes waarbij dat leidt tot rare
valpartijen, maar veel komt dat niet
voor. Ondanks het realisme van FIFA
zijn mooie aanvallen en prachtige goals
toont haar gezicht en de tranen van de
andere vrouwen, die moeten toekijken.
Een gruwelijke scène.
geen heldin
Bij de film verschijnt een boek met de
herinneringen van Kathryn Bolkovac.
Dat begint met haar ontslag bij
DynCorp: ze moet weg uit Bosnië, ze
heeft zich onmogelijk gemaakt. De film
begint bij Raya en haar nichtje, nog
thuis in Oekraïne, op een feestje waar
ze dansen en dromen over de toekomst
en nog van niks weten. Dat is een beter
begin, want het ontslag van Bolkovac
was vervelend, en de betrokkenheid
van DynCorp en de VN bij vrouwenhandel
was een schandaal. Maar het gaat
om die meisjes, die net van school,
worden misleid, misbruikt en kapotgemaakt,
alleen maar omdat ze iets
hebben waar mannen graag iets in
steken – zo plat is het, om meer gaat
het niet. En je vraagt je verbijsterd af
hoe mannen plezier kunnen beleven
met een vrouw die ze mishandelen.
En dat gebeurt, nog steeds, overal waar
gelukkig nog zeker mogelijk. Het spel
ziet er grafisch – op de pc in ieder geval
– mooi uit. Veel voetballers zijn te
herkennen aan hun gezicht, al geldt dat
vooral bij topteams en minder voor
spelers uit de Nederlandse eredivisie.
Winterse wedstrijden vinden plaats op
een wit veld met een oranje bal,
waarbij spelers wolkjes uitademen.
Het commentaar van Evert ten Napel
mannen de vrije hand krijgen. In Bosnië
werden de politiemensen door
niemand gecontroleerd en ze konden
als VN-personeel niet worden vervolgd.
Maar goed, met verontwaardiging
daarover heb je op zichzelf nog geen
goede film. The Whistleblower is dat
wel, omdat Kondracki het verhaal goed
vertelt (inclusief een thriller-achtige
wending tegen het slot). En vooral
omdat ze een kwetsbaar evenwicht
houdt. Haar film is aangrijpend zonder
dat ze op sensatie speelt, of het té
gruwelijk maakt, zodat je ervoor zou
afsluiten. En ze maakt van Bolkovac
(Rachel Weisz) geen eenzame heldin,
maar een gewone vrouw die ongewild
steeds verder in de sores raakt;
geconfronteerd met ellende wordt ze
niet cynisch of gelaten, maar ze gaat
doen wat ze kan.
Uiteindelijk vecht ze haar ontslag aan
en ze krijgt gelijk. Dat is nieuws op
televisie; met een ernstig gezicht zien
we een VN-chef aankondigen dat er een
‘taskforce’ op geweld tegen vrouwen is
gezet. Uit de film zelf blijkt dat dat
helaas nog niets wil zeggen. ■
en Youri Mulder valt tegen en zit er
soms helemaal naast. Zo roept Ten
Napel op enig moment: ‘Goede tackle
van Carlos Puyol’, terwijl de verdediger
van Barcelona de bal compleet mist. Of
Mulder zegt te verwachten dat de
doelman de nul houdt, terwijl het al 1-1
staat. Maar als je daar doorheen kijkt,
kan je aan FIFA 12 veel plezier
beleven. ■

17
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
muziek
Marcel S. Zwitser beeld wikimedia commons
Spaanse straatmuziek
voor strijkers
In de ontwikkeling van de 18e-eeuwse kamermuziek
neemt de Italiaanse componist Luigi Boccherini (1743-1805)
een vooraanstaande plaats in. De in Lucca geboren componist
ontwikkelde zich tot een groot cellovirtuoos en maakte
samen met de violist Manfredi concertreizen naar onder
meer Wenen en Parijs.
Na zijn succes bij de Concerts spirituel in
1768 verdrongen de Parijse muziekuitgevers
zich om zijn composities te
mogen uitgeven. Het jaar erop vertrok
Boccherini echter naar Madrid, waar hij
door bemiddeling van de Spaanse
gezant in Parijs aan het Spaanse hof
kon optreden. Daar kreeg hij een
aanstelling kreeg als kamercomponist
van Infant Don Luis en na de dood van
de prins werd hij tot organist van de
Spaanse koning. In 1787 volgde
Boccherini Carl Philip Emanuel Bach op
als hofcomponist van Frederik de Grote.
Zijn laatste levensjaren bracht hij
echter weer in Madrid door, waar hij in
1805 in armoede stierf en de wereld
een rijk kamermuzikaal repertoire
naliet.
charmant
Dat in de 18e eeuw de kamermuziek
zo’n hoge vlucht nam, lag voor een
groot deel aan de opkomst van een
musicerende burgerij. Met name in
Engeland, Frankrijk en de Duitstalige
landen schoten muziekuitgeverijen als
paddenstoelen uit de grond in de hoop
rijk te worden van de vraag naar de
nieuwste bladmuziek. In Oostenrijk
voerde Joseph Haydn het strijkkwartet
tot ongekende hoogten, terwijl Mozart
misschien wel het meest in zijn
element was in het strijkkwintet.
agendatip
beeld Nederlands Tegelmuseum
In het Tegelmuseum in Otterlo
wordt van 13 november
t/m 29 januari een tentoonstelling
gehouden over
‘De tegels der Nederlanden’,
tegels ontworpen door Ien
van Laanen.
Aankondigingen van concerten,
tentoonstellingen en evenementen
zijn te vinden op nd.nl/cultuur
Opgaven voor deze agenda
muziek@nd.nl
Een Weens strijkkwintet wordt bezet
door twee violen, twee altviolen en een
cello. Met deze bezetting kon de cellist
Boccherini natuurlijk niet goed uit de
voeten, omdat het hem veroordeelde
tot het spelen van bastonen. Hij stelde
daarom een alternatieve bezetting voor
een strijkkwintet samen: twee violen,
een altviool en twee celli, wat de
mogelijkheid bood om de eerste cello
een solerende rol te laten vervullen. Op
de cd van het Cuarteto Casals zijn twee
kwintetten in deze bezetting te horen.
Het oudste werk op de cd is het
strijkkwintet in E (op.11 nr.5; G 275)
gecomponeerd in Madrid in 1771.
Hieruit werd het zo charmante menuet
wereldberoemd als ‘het menuet van
Boccherini,’ waarin het lijkt alsof we
een barok dansfeest van achter een
sluier waarnemen. Het schijnt echter
dat Boccherini met zijn opus 11
eigenlijk het strijkkwintet als genre
heeft gecreëerd (Mozarts eerste kwintet
is van 1773); als dit inderdaad zo is,
hebben de Weense componisten dus
Boccherini’s bezetting aangepast in
plaats van andersom.
straatmuziek
Boccherini’s meest opzienbarende werk
dateert van 1780. Als gevolg van een
morganatisch huwelijk (een huwelijk
met een partner van lagere stand) werd
cd’s
Roel Sikkema, Gerard ter Horst en Herman Veenhof • luister naar fragmenten van deze cd’s op nd.nl/muziek
orgel
Joseph Rheinberger
De 20 orgelsonates gespeeld op van
Dam-orgels. Vol. 2 - nr. 3, 6 en 14.
JVV-391. € 15,- (incl. verzendkosten) via
veldhuis232@hotmail.com
De Van Dam-orgels in Nunspeet,
Mantgum en Enschede (Grote Kerk) zijn
op deze cd te horen in opnames van drie
sonates van Rheinberger. Drie heel
verschillende instrumenten, een (te)
sterk gerestaureerd orgel in Nunspeet,
een ruig, authentiek klinkend dorpsorgel
in Mantgum en een royaal stadsorgel in
Enschede, dat dankzij een restauratie in
1997 zijn oude klank terugkreeg. De
organisten van de drie instrumenten zijn
respectievelijk Balt de Vries, Gijs Boelen
en Dick Sanderman. Van de drie orgels
overtuigt dat in Enschede het meest,
dank zij de grootte, wat interessante
klankverschillen mogelijk maakt, ook
dank zij de organist. Jammer dat de
tongwerken niet wat beter gestemd
waren. Het orgel in Nunspeet klinkt het
beste in zachte registraties, waar nog
iets van de oude Van Dam-klank is
overgebleven. (RS)
Infant Don Luis uit Madrid verbannen.
De prins streek neer in Arenas de San
Pedro, niet ver van Avila. Boccherini’s
(goed betaalde) aanstelling dwong hem
zijn broodheer naar Arenas te volgen.
Daar moeten zowel de prins als de
componist hun weemoedige herinneringen
aan de Spaanse hoofdstad
hebben gehad en dit zal Boccherini
hebben geïnspireerd tot zijn Musica
notturna delle strade di Madrid (‘Nachtmuziek
in de straten van Madrid;’
strijkkwintet in C, op.30 nr.6; G 324).
Ter verklaring schreef Boccherini bij de
partituur: ‘Dit kwintet beschrijft de
muziek die men ’s nachts in de straten
van Madrid hoort, te beginnen met het
Ave Maria klokluiden en eindigend met
de taptoe [= het militaire avondsignaal].
Alles dat niet met de regels van het
contrapunt overeenstemt, moet men
begrijpen vanuit de optiek van de zaak,
die getracht wordt te worden voorgesteld.’
Boccherini streefde in dit werk naar een
naturalistische imitatie van alledaagse
geluiden en dat was voor 1780 hoogst
curieus. Boccherini heeft zich dit zelf
ook gerealiseerd; hij adviseerde zijn
Parijse uitgever het stuk niet uit te
geven. De uitgever zal echter juist
hebben begrepen dat dit stuk garant
stond voor een kassucces.
Het kwintet bestaat uit zeven korte
delen. Het begint met een deel waarin
je klokken hoort die het Ave Maria
luiden, gevolgd door ‘de trommel van
het soldatenkwartier, weergegeven in
een scherp ritmisch repeterende c,
waarna het ‘menuet van de blinden’
inzet, waarbij de cellisten hun instrument
als een gitaar op de knie moeten
leggen.
Het vierde deel, ‘de rozenkrans’, vormt
het hart van het stuk en beeldt het
pop
Mylo Xyloto
Coldplay. EMI Records
En weer lukt het de Britse rock/popformatie
Coldplay zich opnieuw uit te
vinden. Het vijfde studioalbum Mylo
Xyloto wijkt af van zijn voorgangers
- met singles als ‘Every Teardrop Is a
Waterfall’ en het fraaie, verlangende
‘Paradise’ hebben miljoenen fans het
afgelopen halfjaar vast kunnen wennen
aan de andere sound. Die is ditmaal
gedrenkt in bombastische keyboards en
slimme samples, onmiskenbaar geproduceerd
door ‘muziekdokter’ Brian Eno. De
typische stem van Chris Martin en de
fraaie solo’s van gitarist Jon Buckland
waaieren daar doorheen. Dat maakt niet
iedere fan mee: Coldplay beweegt zich
ver van de sober-authentieke aanpak
waarmee ze eind jaren negentig begon.
Wie de vernieuwing waardeert, krijgt
een energiek album dat muzikaal zeker
boeit. Belangrijk minpunt is de inhoud,
of het gebrek eraan. Zo mainstream als
ze zijn, zo weinig hebben Martin en z’n
mannen nog te melden. Dat maakt Mylo
Xyloto ook tot een schelle cimbaal. (GtH)
Luigi Boccherini op een anoniem schilderij uit ca. 1764-1767
avondgebed uit in een sobere tweestemmigheid,
die voortdurend
onderbroken wordt door een pizzicato
gespeelde e”, wat waarschijnlijk een
belletje voorstelt zoals die in katholieke
liturgieën wel wordt gebruikt. Los
Manolos refereert aan een type
straatzanger, die zich eveneens van een
gitaar bediende. De stem van de zanger
wordt (natuurlijk!) verklankt in de
eerste cello. En na een herhaling van de
trommelroffel zet de afsluitende
Ritarata in, waarbij Boccherini door
crescendo en decrescendo het effect
van een passerende optocht nastreeft.
castagnetten
Het kon niet uitblijven dat Boccherini
in het land van de gitaar het instrument
van de manolo’s in zijn eigen composities
zou opnemen. Op de cd is het
gitaarkwintet in D (G 448) te horen. Het
pop
Anywhere But Here
Kayak. Write On Productions
Kayak bestaat sinds 1972, met een
doorstart in 2000. Het laatste decennium
waren er rockopera’s, theateroptredens
en een mooie 35-jarige verjaardagsbox.
Al die tijd was drummer Pim Koopman de
ruggengraat van de groep, maar hij
overleed aan een hartstilstand, op 23
november 2009. Een jaar later was er een
‘tribute’-concert in Paradiso en nu is er
een nieuwe plaat, als opening van een
najaarstournee. De plaat, met zang van
Edward Reekers, Cindy Oudshoorn en Rob
Vunderink, teksten en muziek van
toetsenwonder Ton Scherpenzeel en met
slagwerk van de gelouterde Hans
Eijkenaar, staat als een huis. Het
titelnummer is prachtig, de ballades en
akkoordenschema’s van ‘Hunter and
Prey’, ‘Passing Cloud’ en ‘Over You’
verrassen en ontroeren. Een venijnig
stuk ironie is ‘Most Underrated Band in
the World’, waarin Kayak haar lot met
zelfspot onder woorden brengt: kwaliteit
wordt niet beloond. Lees ook de fijne
blogs op kayakonline.nl (HV)
vrijdag 11 november 2011
resterende werk op de cd van het
Cuarteto Casals betreft het strijkkwartet
in g (op.32 nr.5; G 205), een werk
dat Boccherini in 1782 in Wenen liet
uitgeven en waarin hij aansluiting bij
de Weense traditie zoekt. De cd biedt
zo een fraaie introductie tot het werk
van de beminnelijke en bescheiden
Italiaan, wiens werk een ferme plaats
naast dat van de Weense klassieken
verdient. Het Madrileense Cuarteto
Casals voert er met vlekkeloos samenspel
en aanstekelijk speelplezier in
ieder geval een warm pleidooi voor. ■
klassiek
Boccherini: La musica notturna delle
strade di Madrid
Cuarteto Casals met Eckart Runge
(cello) en Charles Trepat (gitaar).
Harmonia Mundi 902092.
afrikaans
Fatou
Fatoumata Diawara. World Circuit/
Munich
Terecht is deze artieste, een 29-jarige
Malinese die in Parijs woont en via films
bekend werd, met deze plaat binnen
korte tijd zeer toonaangevend geworden.
De twaalf liedjes gaan in op ongeveer elk
onderwerp dat in Afrika problematisch is:
in ‘Makou Oumou’ vraagt Diawara de
staatshoofden van haar continent te
stoppen met oorlog als optie voor het
beslechten van conflicten. In ‘Boloko’
vraagt ze aan moeders en oma’s hun
meisjes niet te beroven van de mogelijkheid
tot genot, door de besnijdenis van
hun ‘vrucht’. In ‘Bakonoba’ en ‘Sowa’
vraagt ze om aandacht voor gedwongen
huwelijken (zoals van een bang meisje
met haar ‘Oom Dikke Buik’) en de rechten
van kinderen, in de woestijn van
afwezige vaders en moeders met aids. De
muzikale manier waarop ze het doet,
Afrikaans tot in de vingertoppen, maar
met genoeg westerse instrumenten en
‘beat’ om begrijpelijk te blijven voor onze
blanke oortjes, is geweldig. (HV)

18
nd Gulliver nieuws – interview – boeken – achtergrond – fi lm/games – muziek – kunst
vrijdag 11 november 2011
tentoonstelling foto’s Reina Wiskerke beeld Nederlands Dagblad en Karin Bareman
Foto’s in
overvloed
In fotomuseum Foam liggen duizenden
foto’s op de grond. Je mag erin graaien
en er overheen lopen.
Het idee komt van Erik Kessels. Als gastcurator
van het tienjarige Foam wilde hij de overvloed
aan foto’s ervaarbaar maken. Wat op een
najaarsdag in 2011 op het wereldwijde web werd
gezet, is verzameld. Er zijn computerprogramma’s
die dat mogelijk maken. Het waren er in totaal
950.000, zegt Kessels. Die zijn afgedrukt en liggen
nu opgehoopt in de museumruimte.
Je oog wordt naar het geheel getrokken. De
afzonderlijke foto’s krijgen in de veelheid maar
moeilijk attentiewaarde. Een greep in de massa
levert heel verschillende beelden op: rotsen in
zee, kinderen op schoolplein, croissant met
gesmolten kaas, bruidspaar in kerk, drie Aziaten
op brommer. Een vreemde gewaarwording voor
een verslaggever: het doet het er eigenlijk niet toe
of deze opsomming waarheidsgetrouw is of uit de
duim gezogen. Niemand die het kan controleren,
daartoe een poging wenst te doen of er zelfs maar
geïnteresseerd in is.
Digitalisering heeft de beeldcultuur in korte tijd
fundamenteel veranderd, memoreert Foam-directeur
Marloes Krijnen. Zowel de beroepsfotograaf
als de amateur kent de ervaring. In rap tempo
kwamen er nieuwe mogelijkheden voor het
maken, opslaan, presenteren en verspreiden van
foto’s. Wat betekent dit voor de toekomst van de
fotografie en van een fotografiemuseum als het
Foam? Die vraag staat centraal in het jubileumjaar
van het Amsterdamse fotomuseum. Tot
besluit is een tentoonstelling aan deze vraagstelling
gewijd. Vier gastcuratoren verzorgden een
presentatie. Naast Kessels van reclamebureau
KesselsKramer zijn dat: Alison Nordström, van
fotomuseum Eastman House in Rochester (New
York), Lauren Cornell, van het New Museum of
Contemporary Art in New York en Jefferson Hack,
van het Britse stijlmagazine Dazed & Confused.
tastbaar ding
Nordström koos voor klassieke foto’s veelal uit
vervlogen tijden. Zij vestigt de aandacht op de
foto als het tastbare ‘ding’, dat sporen oploopt .
Het vergeelt, raakt beschadigd of wordt voorzien
van een tekst op de achterkant. Daarmee draagt
een foto meer informatie mee dan de digitale
versies die vandaag over de wereld worden
gestuurd.
Juist over die digitale stroom van beelden gaat de
presentatie van Jefferson Hack, die in zijn land tot
de beau monde behoort. Zijn mediabedrijf richt
zich op mode, film, popmuziek, kunst en design,
met veel aandacht voor celebrity’s met A-status.
Recent werk van fotografen die aan zijn bladen
leveren, laat hij zien op ‘zwevende’ beeldschermen.
Een andere installatie bestaat uit inzendingen
die binnenkwamen via weblogs en sociale
media. Hack heeft speciaal voor deze tentoonstelling
oproepen op internet geplaatst. De 150 foto’s
die hij uit de oogst selecteerde, zijn te zien op een
‘schreeuwerige’ berg van ‘televisies’. Gedurende
de tentoonstelling zal Hack vanuit Londen de
selectie van 150 uitbreiden tot 300, waarmee hij
maar wil zeggen: zoiets kun je dus tegenwoordig
op afstand regelen.
Lauren Cornell koos voor werk van kunstenaars
die zich niet zien als fotograaf, maar fotografie
wel gebruiken – op de een of andere manier. Zo
hangen er wat kille stillevens die Takeshi Murata
op de computer samenstelde uit digitaal bewerkte
beelden. Vier sculpturen van Oliver Laric gaan
terug op een (driedimensionaal) beeld uit de
Domkerk in Utrecht, dat beschadigd uit de
Reformatie in de zestiende eeuw is gekomen.
Laric ‘reproduceert’ het vier keer in een kunststof
mal. Een beeldenstorm, aldus Laric, vernietigt niet
alleen beelden, maar brengt ook weer beelden
voort. Door het vervaardigen van nieuwe versies,
wat digitaal voortdurend gebeurt, lijkt bovendien
het origineel zijn waarde te verliezen.
onmogelijke klus
Achterliggende gedachten als deze moet je
kennen om de tentoonstelling te doorgronden.
Het is de vraag of bezoekers er voldoende van
meekrijgen. Bij de werken zelf wordt weinig
uitgelegd.
Het is altijd zoeken naar een balans, reageert
Marcel Feil, curator van Foam. Hij denkt dat er
genoeg toelichting beschikbaar is en wijst op de
najaarseditie van het (Engelstalige) Foam
magazine. Het boekwerk is gewijd aan de centrale
vraagstelling: ‘What’s next?
Het meest direct is de boodschap van Kessels met
zijn ontelbare fotoafdrukken. Ze maken duidelijk
dat de overvloed aan beelden om selectie
schreeuwt, maar dat het selecteren bijna een
onmogelijk klus is. Wat betekent dit voor de
taakstelling van een fotomuseum? Een fotomuseum
moet selecties maken en daarmee verhalen
vertellen die je weten te verrassen, ook al heb je
de hele dag beelden op internet bekeken,
suggereert Kessels. Verveling ligt op de loer, waarschuwt
hij. Er komen grote hoeveelheid fotografen
van vakopleidingen af. Met de juiste techniek
is het niet zo moeilijk een prachtig beeld te
maken van bijvoorbeeld een landschap met een
energiecentrale. Het mag dan rijp zijn voor een
museum, maar Kessels noemt dergelijke fotografie
‘uiterst saai’.
Internet zelf vervult ook al de functie van
selecteren en verhalen vertellen met beelden.
Blogs geven op deze manier toegang tot
stijltrends, heet van de naald nog wel. Toch blijft
het museum belangrijk, zegt Lauren Cornell uit
New York, die zich realiseert dat zij haar eigen
broodwinning verdedigt. ‘Fotomusea zijn in de
snelheid van onze cultuur uitgelezen plekken
voor onthaasting en overpeinzing.’ ■
hierboven: 24 hrs photos, installatie
Erik Kessels
daaronder: Is iedereen die een foto
kan nemen een fotograaf? Op stickers
kunnen bezoekers van Foam het debat
aangaan.
links van boven naar beneden:
Een detail van een foto die eruit
springt.
Zwevend beeld dat een technicus op de
valreep in orde maakt.
In de zaal van Lauren Cornell: sculptuur
van Oliver Laric dat verwijst naar de
protestantse Reformatie.
Schoenen van een man die over de
foto’s loopt.
Tentoonstelling: The future of the
photography museum.
Tot en met 7 december in het
Foam aan de Keizersgracht 609
in Amsterdam. Dagelijks open
van 10.00 - 18.00. Donderdag en
vrijdag tot 21.00 uur.
Catalogus: Foam Magazine What’s
Next?
Uitg. Foam, Amsterdam 2011. 218
blz. € 17,50
foam.org