De smaak van de 19e eeuw

De smaak
van de 19e Utrechtse Open Monumentendag zaterdag 11 september 2010
eeuw
Het thema van de Open Monumentendag 2010
is ‘De smaak van de 19e eeuw’. Mitros sluit
graag bij dit thema aan. Hoe werden de zintuigen
vroeger geprikkeld? In de 19 e eeuw ging er heel
wat tabak in rook op. Daarom is de keus geval­
len op het pand aan de Oudegracht 354: ooit
bewoond door de directeur van de toenmalige
sigarenfabriek Ribbius Peletier. Over smaak valt
nu eenmaal niet te twisten.

Oudegracht 354 is gebouwd in 1870. Het is het hoofd­
gedeelte van het samengestelde woonhuis van sigaren­
fabrikant Ribbius Peletier (1818­1901). De fabriek zélf lag
een paar huizen verder, namelijk op nummer 364. Zowel
het woonhuis als de fabriek geven allebei op hun eigen
manier de smaak van de 19e eeuw weer. De fabriek door
de productie van sigaren, die in deze periode hun hoogte­
punt kenden. Het sjieke woonhuis van Peletier doordat het
pand met allerlei prachtige elementen was uitgevoerd.
In de smaak van toen.
De sigaar
In Utrecht begon de sigarenindustrie zich vanaf
1840 te ontwikkelen. Het was in die tijd heel
gewoon om thuis te werken: voor jezelf, of in
opdracht van een ondernemer. Ribbius Peletier was
zo’n ondernemer. Hij bracht een aantal sigarenmakers
samen. Zo richtte Ribbius een van de eerste
‘sigarenfabrieken’ op en werd daarmee Utrechts
bekendste sigarenfabrikant. Het is het jaar 1844.
Aan het eind van de 18e eeuw was de tijd rijp voor
de sigaar. Pijproken was vanaf ongeveer 1580 in
trek, later kwam het snuiven en pruimen van tabak
in opmars. Na ongeveer 1850 was de sigaar veruit
het grootste genotsmiddel als het om tabak
gaat. Het sigarentijdperk duurde maar liefst tot de
tweede wereldoorlog. De sigaret doet weliswaar
zijn intrede na de Krimoorlog van 1855, maar het
duurde tot het eind van de 19e eeuw
voordat de sigaret echt doorbrak en de
sigaar versloeg.
De grote verschillen tussen het roken van
sigaren en sigaretten zijn bekend. Sigaren zijn
niet bestemd om te inhaleren, maar bedoeld om
de sensatie van een specifieke smaak te proeven.
Hierdoor onderscheiden de verschillende
soorten sigaren zich van elkaar. Het roken van
een sigaar duurt gemiddeld zo’n drie kwartier.
Omdat je sigaren niet inhaleert, zijn ze niet
schadelijk voor de longen zoals sigaretten.
Sigaren zijn echter wél schadelijk voor de keel.
Nederland is nog altijd de grootste sigarenexporteur
van de wereld. Het export volume
bedroeg in 2007 maar liefst twee miljard sigaren
per jaar.

De Gesloten Steen
Peletier vestigde zijn fabriek op de Oudegracht 364. Het pand kreeg
de naam ‘De Gesloten Steen’. Niet bepaald een logische naam voor
een sigarenfabriek. De naam ‘De Gesloten Steen’ heeft dan ook een
geschiedenis. Op de hoek van nummer 364 ligt namelijk een zware
zwerfsteen, vastgeketend aan een ketting. Volgens de sage rolde de
duivel elke nacht met een enorme steen door de stad. Dit veroorzaakte
zo’n lawaai dat de mensen er niet van konden slapen. Daarom hebben
ze de steen met een zware ketting vastgelegd en keerde de rust terug.
Het ware verhaal luidt natuurlijk helemaal anders. De binnenstad was
vroeger – vóór 1795 – namelijk verdeeld in acht wijken. De grote steen
op de hoek van de Eligenhof en de Oudegracht lag precies op de grens
van het kwartier ‘Pekstokken’ en het kwartier ‘Zwarte Knechten’. De
bewoners van beide kwartieren schoven de steen ’s nachts steeds een
beetje op. Op die manier probeerden ze hun wijk wat groter te maken.
Na verloop van tijd kregen ze er genoeg van en besloten de steen aan
de ketting te leggen. Vanaf dat moment lag de grens tussen de twee
wijken vast. De gevel van Oudegracht 364 is net zoals de steen, van
lichtgekleurd graniet.
Maatschappelijk betrokken?
Ribbius Peletier was de eerste ondernemer in Nederland die vrouwelijke
werknemers in dienst had. Ook kinderen werkten bij hem. Hij had
zelfs een aparte afdeling voor vrouwen en kinderen. We schrijven het
jaar 1859. Hij beschouwde dit als een vorm van sociaal werk. Hij bood
vrouwen immers de kans geld te verdienen, waardoor ze niet op straat
kwamen. Bovendien leerden ze ‘burgerlijke normen als zindelijkheid,
regelmaat, tucht en gehoorzaamheid’. Veel mensen vonden dat vrouwen
en kinderen niet in fabrieken moesten werken en veroordeelden
Peletier. In hun ogen maakte de fabrikant juist misbruik van vrouwen
en kinderen: ze deden immers hetzelfde werk als mannen, maar tegen
een lager loon. En dus ging de winst naar Peletier.
In die tijd duurde een werkdag 10 tot 12 uur. En dat in een stoffige en
ongezonde omgeving.
De Zeven Steegjes
Onder de werknemers van Ribbius Peletier bevonden zich veel bewoners
van de monumentale Zeven Steegjes. In 1895 schreef Peletier een
emotionele brief aan zijn werknemers. Zijn boodschap luidde dat hij

zich wilde terugtrekken uit de fabriek. Peletier was toen 73 jaar.
Mr. Pieter Jelles Troelstra, voorman van de SDAP, reageerde furieus
op deze brief. Hij noemde Peletier “een beul voor zijn arbeiders die
schatten heeft opgestapeld van hún arbeid en hen tot loon steeds
uitvloekte, terwijl hij ze zich, als ze oud waren geworden, meestal
van den hals wist te schuiven.” Kennelijk heeft de sigarenfabrikant
zich dit nogal aangetrokken. Een week later stond er namelijk in de
krant dat Ribbius Peletier een bedrag van ƒ 25.000 had gestort in
een pensioenfonds voor zijn werknemers.
Ontwikkeling
In 1909 telde de fabriek zo’n vierhonderd werknemers, die samen
goed waren voor de productie van 150 merken sigaren. Het werd tijd
voor een flinke verbouwing en uitbreiding van het pand. Architect
E.M. Kuiler kreeg deze taak toebedeeld.
De fabriek bestond behalve uit de afdeling sigarenmakerij uit een
verpakkingszaal en een stripperij. Hier werd de hoofdnerf uit het
tabaksblad verwijderd. Dit waren de ruimtes waar de vrouwelijke
arbeiders werkten. Daarnaast maakte van oudsher een koffiebran-
derij deel uit van de fabriek. Na de eerste wereldoorlog nam de
export van sigaren sterk af. Dit in tegenstelling tot de binnenlandse
behoefte. Tel er de opkomst van de sigaret na 1920 bij op en het
gevolg was onafwendbaar. Peletier heeft nog geprobeerd zijn sigarenfabriek
te redden door de tabakskerverij en de koffiebranderij af
te stoten, maar het mocht niet meer baten. Einde tijdperk Peletier.
En nu?
In het voormalige fabrieksgebouw aan de Oudegracht is tegenwoordig
Altrecht Talent gehuisvest. Deze organisatie biedt mensen
met een psychiatrische achtergrond zes dagen per week een dagbesteding.
Ook begeleidt Altrecht mensen bij het reïntegreren in de
maatschappij.
afdeeling sigarenmakerij.

Terug naar het woonhuis van Ribbius Peletier
Ribbius zelf woonde op de Oudegracht 354. Dit was een groot en
sjiek huis. Het pand heeft verschillende functies gehad. Zo is er een
verdieping opgezet om een confectiefabriek te huisvesten. En is het
zelfs het hoofdkwartier geweest van de NSB. Gelukkig is een aantal
originele bouwelementen bewaard gebleven. Het trappenhuis
is bij uitstek de blikvanger. Met prachtige ornamenten die je direct
terugvoeren naar de nouveau-richetijd. Maar ook de voordeur met
het originele deurraampje, de ingemetselde brievenbus en de fraai
vormgegeven vensterbanken zijn authentiek.
In 1933 betrok de NSB onder leiding van Mussert dit pand. De NSB
telde op dat moment ruim 20.000 leden. Hoe lang de NSB haar
hoofdkwartier op nummer 354 heeft gehad is niet bekend. Later
is het hoofdkwartier overgebracht naar een groot pand aan de
Maliebaan.
Na de tweede wereldoorlog is het pand leeggehaald en is er een
verdieping bij gekomen. Dit was voor de eerdergenoemde confectiefabriek.
In 1976 is het pand gesplitst voor bewoning. Het enige oorspronkelijke
kenmerk dat herinnert aan de tijd van Peletier is het
monumentale trappenhuis.
In 1977 is op één meter achter de originele achtergevel een nieuwe,
bakstenen gevel gebouwd. Dit is in de moderne bouwstijl gedaan en
de achtergevel is voorzien van een ronde toog. De ruimte die tussen
de originele en de nieuwe achtergevel is ontstaan is dus beschut en
vormt een ideale plek voor de brievenbussen van de bewoners. In
totaal biedt het pand ruimte voor 4 woningen: de Oudegracht 354
zelf en de Eligenhof nummers 19, 23 en 25.

Als grootste woningcorporatie in de stedelijke regio Utrecht voelt
Mitros zich verantwoordelijk voor haar monumentale bezit. Daarmee
levert Mitros een bijdrage aan het culturele erfgoed van Utrecht. Het
beheer van monumenten vraagt om specifieke expertise en vaardigheid.
Daarom heeft Mitros het beheer van de helft van haar circa
600 monumenten met collega-corporatie De Alliantie gebundeld in
Stadsherstel Midden-Nederland. Deze organisatie is vorig jaar tijdens
de Open Monumentendag gelanceerd.
Hoofdsponsor van de
Utrechtse Open Monumentendag
Tekst Mitros | Fotografie Niranyana Fotografie, driejuni en Het Utrechts Archief
Ontwerp CARTA communicatie & grafisch ontwerp | Druk ZuidamUithof
©Mitros 0900 245 2452 (lokaal tarief) of www.mitros.nl