Open PDF - Skrien

More documents

Recommendations

Info

Hoe ondersteun je Vrouwenlijden met muziek? Vijf studenten compositie buigen zich over een klassiek melodrama In september en oktober besteden het Nederlands Film Festival en het Filmmuseum aandacht aan de avontuurlijke Nederlandse filmregisseur Jaap Speyer. De bekendste film van Speyer is De Jantjes (1934), maar hij heeft een veel omvangrijker oeuvre nagelaten. Eén van zijn eerste films is Heddas Rache, in 1919 in een Berlijnse studio gemaakt. De enig overgeleverde kopie hiervan is een onvolledige en zwaar beschadigde Nederlandse distributiekopie, met de titel Vrouwenlijden. Peter Bosma Het Filmmuseum heeft de kopie van Vrouwenlijden naar vermogen gerestaureerd. Zelfs in deze aangetaste vorm is in de beelden de dynamische mise-en-scène van Speyer zichtbaar. Hij maakt goed gebruik van voor- en achtergrond, hij schept een mooie dieptewerking door doordachte beeldcompositie en de beweging van de acteurs. Hij maakt goed gebruik van het achterplan, onder andere door acteurs te laten weglopen in de diepte. Slechts bij uitzondering is sprake van statische tableauscènes. Speyer gebruikt opvallend veel locatieopnamen, er waait letterlijk en figuurlijk geregeld een frisse wind door het stoffige verhaal. Het verhaal gaat over een jonge vrouw, Hedda, die verloofd is met Fritz. De verloving wordt verbroken zodra hij bij toeval van een vriend hoort dat de moeder van zijn verloofde de kost verdient als hoerenmadam. De mannelijke personages spreken over prostitutie als ‘een verachtelijk bedrijf’ en een bordeel is in hun woorden ‘een verdacht huis’. Opmerkelijk is dat de film een bijna feministisch te noemen boodschap heeft; het verhaal is te interpreteren als kritiek op mannen die zich laten sturen door hun lusten en daarna moralistische pretenties hebben. Hedda en haar moeder zijn slachtoffers van deze mannelijke hypocrisie. De film toont in flashback (in de vorm van een biecht op het sterfbed) het ellendige levenslot van Hedda’s moeder, die zwanger raakte van een man die haar bedroog. Ook Hedda heeft geleden onder dit bedrog. Ze neemt aan het slot van de film op superieure wijze wraak op haar verloofde die haar ooit op onrechtvaardige wijze genadeloos afwees. De film heeft een moderne strekking, die op een vakkundige wijze in een oude melodramatische stijl is 22 Skrien oktober 2006 verbeeld. Tranen trekken gebeurt met de vele welbekende narratieve clichés, zoals de onredelijk strenge vader of een dik pak verzoeningsgeld dat uiteraard als een verachtelijke fooi op de grond wordt gesmeten. De fijne kneepjes van het vak De archiefkopie van Vrouwenlijden werd op dvd gezet en overgedragen aan een groep van vijf studenten Compositie van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht, Faculteit Kunst, Media & Technologie. Ze kregen de opdracht een score bij deze film te componeren en te laten uitvoeren door een gelegenheidsensemble van medestudenten. Dit mooie initiatief van het Nederlands Film Festival gebeurt dit jaar voor de elfde keer. Bijna geen van de studenten heeft ervaring het kijken naar zwijgende films, deze opdracht is voor hen de eerste uitdagende confrontatie met het oude filmerfgoed. Het werkproces voor de studenten begon in maart 2006, de deadline is september. In mei was de groep nog halverwege het creatieve proces. Een blik in de agenda leert dat tijdnood dreigt, want er moet nog veel gebeuren: de compositie moet worden aangevuld en bijgesteld, de instrumentatie uit geschreven en de muziek ingestudeerd. Het componeren is een creatief teamwork en een collectief leerproces. De studenten moeten gezamenlijk beslissingen nemen, overleg voeren en werkafspraken maken. Hun taak is helder: de beelden van de zwijgende film hebben een muzikale aanvulling nodig. Als het goed is, verdiept de muzikale live begeleiding straks in september de filmbelevenis van de toeschouwers in de zaal. Het gaat erom de visie op de film te vertalen in muziek, met als drie hoofdelementen: melodie, harmonie (akkoorden) en ritme. Met deze basis kun je veel kanten op: je kunt kiezen voor het versterken van de getoonde stemmingen (gevoelens van eenzaamheid en verdriet) of juist voor het geven van een contrasterend tegengeluid (bijvoorbeeld opgewekte klanken van plezier en levensvreugde neerzetten bij deze poel van ellende). Wat er ook gebeurt: in elk geval zal er duidelijkheid gegeven moeten worden voor de toeschouwer, er moet een helder verband te ontdekken zijn tussen beeld en muziek. De begeleiders waarschuwen bijvoorbeeld voor het gebruik van ironie in de muzikale toevoeging: voor muzikale dubbele bodems heb je namelijk wel heel goede verstaanders nodig. De vijf studenten lijken zich met hun scorein-wording te richten op het versterken van de getoonde emoties, het aanbrengen van samenhang, het aanzetten van verhaallijnen en het aanscherpen van spanningsbogen. Bijvoorbeeld in het krachtig aankondigen van het onheil en het laten terugkeren van dit motief van dreigende doem. De openingsbeelden tonen een idyllisch tafereel vol kalme vredigheid: een klasje rijke kostschoolmeisjes heeft een tekenles in de tuin. Deze rust wordt weldra ruw verstoord en de wereld van de hoofdpersoon stort in elkaar. De muziek kondigt deze ondergang aan: het lieflijk samenspel van piano, klarinet en viool krijgt een grimmige wending. De muzikale begeleiding kan impliciet een dramaturgische analyse geven: verhaalthema’s kunnen op diverse wijze worden vertaald in muziekthema’s, met talloze mogelijkheden van variaties. Hoofddoel is dan de opbouw van een spanningsboog, het toewerken naar een climax, een ondersteuning van het ritme van de beeldmontage. De muziek ondersteunt dan de markeringspunten van de film, accentueert de ademhaling op het witte doek. De dansscène De film Vrouwenlijden is fragmentarisch overgeleverd, het beeldmateriaal maakt een verbrokkelde indruk. Een andere kopie is er niet, dus we moeten het doen met veel abrupte overgangen, diverse ontbrekende scènes en tamelijk veel beschadigingen van het beeld. Een optie voor de componisten is dit verval op enkele momenten in de score te accentueren, bijvoorbeeld door scratchen met een draaitafel. De studenten zijn bij een tussenstand in mei nog aan het piekeren. Ze ontvangen elke week gedetailleerde feedback van elkaar en van hun begeleiders, soms in de vorm van ongezouten kritiek en confronterende vragen. In de vierde akte zit een hoogtepunt in de mise-en-scène: Hedda heeft het bordeel van haar moeder overgenomen en de zaak grondig laten verbouwen. De camera tovert een weelderig interieur van het luxe bordeel te voorschijn, met een dynamische totaalopname van de salon, compleet met statietrap en Griekse zuilen. Er volgt een grote dansscène, gedrenkt in een decadente sfeer. De vraag is: welke muziek zou hierbij passen? Het studentencollectief kwam in mei met een eerste ruwe versie van de score, die bij deze dansscène tegendraads was opgezet. Het probeersel werd prompt afgekeurd door het panel van begeleiders: de combinatie van een freaky viool, pulserende drums en blazers werd unaniem als mislukt beschouwd, het vormde een te abrupte breuk met de rest van de begeleiding. In juni was een doorloop te beluisteren, gespeeld door het voltallige ensemble van dertien studenten (waaronder een draaitafelvirtuoos). De componisten waren echter toen tot halverwege geraakt, dus de invulling van bijvoorbeeld de dansscène bleef nog een open vraag. Het volledige resultaat van dit project is in september en oktober live in de filmzaal te horen. ! Met dank aan Componisten: Daniel Baay, Sunna Wehrmeijer, Michelle Huffener, Simon Hazeleger, Roy Shen Zoor. Begeleiders: Rens Machielse (docent HKU), Ferdinand Boland (componist), Herman de Wit (Nederlands Film Festival), Yvonne Lesser (Filmmuseum) en Alex Geurink (docent HKU). De zwijgende film Vrouwenlijden wordt tijdens het Nederlands Film Festival 2006 drie keer vertoond met live muziek gecomponeerd en uitgevoerd door studenten van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht, faculteit Kunst, Media & Techniek (voor datum en reserveringen zie www.filmfestival.nl). De vertoning wordt hernomen in het Filmmuseum, Amsterdam op zondag 8 oktober, aanvang 16:00 uur ( zie www.filmmuseum.nl). Vrouwenlijden (Heddas Rache) Alternatieve Duitse titels: Die Tochter der Prostituierten oder Wenn Leidenschaft zur Rache wird / Die Tochter der Verführten. Alternatieve Nederlandse titel: Het kind der prostitutie. Duitsland, 1919, 67 min (20 b/s), Nederlandse tussentitels, 35mm. met Bruno Eichgrün, Mia Pankau, Reinhold Schünzel, Grete Weixler produktie Progress Film distributie Sun Film, Den Haag (1919); Filmmuseum oktober 2006 Skrien 23
Dit jaar is er op het Nederlands Film Festival speciale aandacht voor geluidsmensen en hun onderschatte rol in het maakproces. Op de volgende pagina's staat een interview met Piotr van Dijk, hier een meer theoretische beschouwing. Acht misverstanden over geluid. Colin van Heezik 24 Skrien oktober 2006 8 misverstanden over geluid in film Het mooiste geluid is geen geluid 1. De zwijgende film kende geen geluid De zwijgende film was geen geluidloze film. Niet alleen speelde er een pianist in de bioscoop of werd er speciale filmmuziek bij de film gedraaid, ook had je het fenomeen van de explicateur, die dialogen uitsprak, de context van het verhaal uitlegde en soms geluiden maakte bij de film. De broer van de Japanse cineast Akira Kurosawa was zo’n explicateur, een benshi. Deze arme stakker pleegde zelfmoord toen de geluidsfilm zijn intrede deed en zijn beroep overbodig werd. Er werd ook op allerlei manieren in de film zelf getracht de illusie van geluid op te roepen. Hiervan vinden we een knap staaltje in Singin’ in the Rain (Stanley Donen en Gene Kelly, 1952), nog steeds de grappigste film over de nadagen van de zwijgende film: Gene Kelly speelt een acteur die in een film heel overdreven zijn hand bij zijn oor houdt; dan verschijnt een tussentekst: ‘I hear the sound of footsteps!’ Een parodie op de manieren in de zwijgende film om met geluid om te gaan, om geluid te suggereren, te visualiseren. In cowboyfilms uit die tijd stegen niet mis te verstane hoeveelheden kruitdamp op uit de lopen van de revolvers, ten teken dat er een schot gelost was. Pang! Je hoorde het geluid in je hoofd. 2. De eerste geluidsfilm dateert uit de jaren dertig De eerste lange geluidsfilm die in de bioscoop werd uitgebracht (door Warner Bros.) was The Jazz Singer (Alan Crosland), in 1927. Maar het eerste experiment met geluid (van de Fransman Eugène Lauste) dateerde al van 1911. Het duurde zo lang voordat de geluidsfilm gecommercialiseerd werd, omdat de bioscopen er niet klaar voor waren, en omdat de filmindustrie met zwijgende films genoeg geld verdiende. Geluid maakte film aanvankelijk niet realistischer, integendeel: de technische beperkingen van het geluid maakten films statischer; virtuoze camerabewegingen werden onmogelijk omdat de nieuwe, lood- zware camera’s met soundproof-omhulsel log waren en nauwelijks konden bewegen; de acteurs konden ook niet meer heen en weer lopen en moesten hun tekst in een grote microfoon inspreken. 3. De geluidsfilm werd door iedereen enthousiast ontvangen De cinema was een visuele kunstvorm, die met pantomime, precieze kaders, licht en montage haar eigen taal kende. Net zo min als mensen klagen dat je muziek niet kunt zien, of dat een schilderij niet beweegt, klaagden mensen erover dat film geen geluid kende. De kunstvorm wendde zijn eigen middelen aan om de werkelijkheid weer te geven. Meer kon je van haar ook niet verwachten. De komst van de geluidsfilm was dan ook voor velen eerder een probleem dan een zegen: de mogelijkheid van geluid gaf ook de verplichting daar iets interessants mee te doen, of in elk geval een fatsoenlijke soundtrack te maken. Niet eenvoudig, zoals Singin’ in the Rain treffend laat zien: ‘Wat is dat? Het onweer buiten?’ Nee, het geluid van de actrice die aan haar parelketting plukt. 4. In film vormen beeld en geluid een eenheid Beeld en geluid worden apart opgenomen en komen apart tot ons: op een scherm en door luidsprekers. Het duidelijkst blijkt dit bij slecht nagesynchroniseerde films. Iedereen kent de verschrikking van een nagesynchroniseerde film op de Duitse televisie. Door het a-synchrone geluid worden we eraan herinnerd dat de soundtrack altijd losstaat van de beelden; we ervaren beeld en geluid liever als een eenheid en willen geloven dat de zinnen uit de mond van bijvoorbeeld Mastroianni komen. Geluid dat niet klopt met de beelden onderstreept de kunstmatigheid van film, constateert Susan Hayward in haar boek Cinema Studies. The Key Concepts: ‘If it is not in synch we notice it and do not particularly like this instance of sound drawing attention to itself and pointing that what we are seeing up on screen is an illusion’. Het probleem is dat het geluid nooit van het scherm komt maar altijd uit luidsprekers. Daardoor is een optimaal realisme, waarbij het stemgeluid van Mastroianni uit zijn eigen mond zou komen, vooralsnog niet haalbaar. 5. Het geluid van een film blijft ondergeschikt aan het beeld Denk aan het onheilspellende geluid van de vogels in Alfred Hitchcocks The Birds (1963). Of, recenter, de scène in Kill Bill (Quentin Tarantino, 2003), waarin Uma Thurman levend begraven wordt: een zwart beeld en het geluid van aarde die op haar kist geschept wordt. Op zo’n moment is film puur geluid. Toch zegt nog steeds niemand: ‘Heb jij die film gehoord? Wat een geluid! De soundtrack speelde de hele avond nog door mijn hoofd.’ Daarom is het goed de kijker daaraan te herinneren. Dat doet het oor in Blue Velvet (1986) van David Lynch: iemand vindt een afgesneden oor in het gras; het is moeilijk dit niet in verband te brengen met de sonore cinema van Lynch. In elk geval zal het oor van een kijker die een afgesneden oor ziet opschrikken en de rest van de film extra alert zijn. Sommige dingen zijn herkenbaarder aan hun geluid dan aan hun uiterlijk. De Franse filmwetenschapper Michel Chion schrijft daarover het ene na het andere boek. Een koe, betoogt Chion in Un art sonore, le cinema. histoire, esthétique, poétique, is meer ‘Meuh!’ dan het plaatje van een willekeurige koe. Een typemachine is ook in essentie vooral een ritmisch tikken. In het werk van bijvoorbeeld Jacques Tati, maar ook dat van Stanley Kubrick, wordt deze ontologische waarde van geluid benut: geluid als iets dat het wezen van een ding beter uitdrukt dan een beeld dat zou kunnen, ook omdat een beeld altijd maar een simulacrum is (in Platoonse zin). De koe is niet het beeld van een koe, maar het geluid roept onmiddellijk de idee ‘koe’ bij ons op. 6. Hoe meer aandacht je aan de soundtrack besteedt, hoe beter Geluid moet niet te nadrukkelijk een bepaalde sfeer of stemming aan de kijker willen opleggen. Wie te veel trucjes wil uithalen met het geluid, streeft al snel zijn doel voorbij. Geluid is zeker een volwaardig onderdeel van het filmische scheppingsproces, maar het moet niet te veel de aandacht op zichzelf vestigen. Net als overdreven montage-effecten of zogenaamd virtuoze camerabewegingen waar je duizelig van wordt, kan te veel geluid de kijker irriteren. 7. Geluid is een manier om de kijker extra bij de film te betrekken Het sound design van films wordt steeds geavanceerder en neemt daardoor een steeds prominentere plaats in. Daardoor ontstaat wel een probleem. Naarmate het geluid, bedoeld of onbedoeld, meer de aandacht naar zich toetrekt, raakt het ontkoppeld van het beeld. Geluid wordt dan van een manier om de kijker extra bij de film te betrekken, een middel om hem eruit te trappen. Maar we zijn meer gewend dan vroeger en ergeren ons minder snel aan geluidsoverlast in de bioscoop, schrijft filmcritica Susan Hayward: ‘Now, however, that Dolby sound is used in much of mainstream cinema, we do not object to sound drawing attention to itself.’ Filmmakers als Godard experimenteren met het expres loskoppelen van geluid en beeld. Aan het begin van Une femme est une femme (1961) laat Godard het lied ‘Tu t’laisses aller‘ van Charles Aznavour horen, alsof het een extradiegetische, door de filmmaker toegevoegde muziek is die de beelden van Anna Karina begeleidt die een café binnenstapt. Dan stopt de muziek, Karina loopt naar een jukebox, gooit er een muntje in, en het liedje begint opnieuw. Zo doorbreekt Godard ons Hollywood-verwachtingspatroon: we kwamen net een beetje in de stemming voor deze fijne Franse film met toepasselijke Franse muziek en hop, daar worden we uit de film getrapt. Als de filmmaker distantie wil bereiken, kan zo’n opzichtig geluidseffect heel goed werken. Maar als je de kijker in een audiovisuele droom wilt laten opgaan, moet het geluid zijn plaats kennen. De vogels in The Birds komen geruisloos aanvliegen, terwijl Tippi Hedren een sigaret rookt 8. Een soundtrack mag nooit een stil moment bevatten Een onderschat onderdeel van de soundtrack is de stilte. Chion vindt daarom de term al verkeerd gekozen. Want het gaat niet om de geluiden van de film, maar om de mogelijkheid van geluid, die zowel in geluiden als in stiltes of weggelaten geluiden vorm kan krijgen. Bijvoorbeeld in Playtime (1967) van Jacques Tati, waarin een verkoper een deur aanprijst die je dicht kunt slaan zonder geluid. Een absurditeit die alleen in film kan bestaan: hij slaat met de deur en je hoort niets, behalve omringend geroezemoes. Heel iets anders dus dan in een stomme film, waarin de deur wel degelijk geluid maakt als ermee geslagen wordt, behalve dat je dit geluid niet hoort. Zo is de mogelijkheid van geluid belangrijker dan het geluid zelf. Een sterk sound design houdt hier rekening mee en geluid weet zichzelf overbodig te maken waar dat nodig is. De vogels in The Birds komen geruisloos aanvliegen, terwijl Tippi Hedren een sigaret rookt. Geruisloos voor ons, en voor haar, omdat we luisteren naar een kinderliedje dat klinkt uit de ramen van het schoolgebouw. Dat er opeens veel meer vogels achter haar blijken te zitten is vooral zo eng omdat we ze niet hebben horen fladderen. En daardoor komt het ook extra hard aan, als we ze even later, wanneer de vogels massaal opvliegen, een oorverdovend lawaai horen maken. Het mooiste geluid is (soms) geen geluid. !
Page 1 and 2: Jaargang 38 nummer 8 oktober 2006
Page 3 and 4: Romanzo criminale Janna Reinsma & R
Page 5 and 6: In de geest van deze tijd bevat dit
Page 7 and 8: 12 Skrien oktober 2006 kon echter d
Page 9 and 10: Gluren kan ‘ie, Willem Sorel. Van
Page 11: De jury liet weten bij de beoordeli
Page 15 and 16: HET KASTJE VAN KUBRICK Anderhalf ja
Page 17 and 18: De pioniers: Piet Meerburg ‘Ik he
Page 19 and 20: HOE HET WAS, EN HOE HET HAD MOETEN
Page 21 and 22: ‘Tja’ , verzucht Martijn Nieuwe
Page 23 and 24: Japans Film Festival in Nederland M
Page 25 and 26: groep uitzinnige Duitse voetbalfans
Page 27 and 28: Dark Tales of Japan Vijf korte Japa

Open PDF - Skrien

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?