'Kunst zaaien, kansen oogsten II'. - Kenniscentrum Cultuureducatie ...

Denken
Voelen
Doen 2011/2012
Kunst zaaien, kansen oogsten

Gunstige
vooruitzichten
In de kunst drukken we onze gedachten en gevoelens uit. Kunst
is daarmee een reflectie van onszelf en de wereld om ons heen.
Onderwijs in kunst en cultuur leert kinderen al vanaf jonge
leeftijd zichzelf en de wereld beschouwen vanuit steeds weer
nieuwe perspectieven. Cultuureducatie stimuleert dit (zelf)bewustzijn
niet alleen, het heeft ook een gunstig effect op de cognitieve
ontwikkeling. Maar dan moet zij wel verankerd zijn in het
dagelijkse onderwijs.
Deze uitgave toont u hoe Denken, Voelen, Doen juist dáár een
bijdrage aan levert. De tweede jaargang van Denken, Voelen,
Doen is één van de trajecten waarmee het Kenniscentrum Cultuureducatie
Rotterdam (KCR) scholen helpt met het ontwikkelen
en implementeren van hoogwaardig cultuuronderwijs.
Bottom up begeleiding bij de integratie van kunst- en cultuuronderwijs
in het curriculum betekent dat de wensen van de school
voorop staan. De persoonlijke voorkeuren van het onderwijsteam
en de visie van de directeuren leiden tot de trajectdoelen. Dat
inspireert en motiveert leerkrachten om met kunsteducatie aan
de slag te gaan en bevordert de samenhang tussen de verschillende
leergebieden. Uiteindelijk brengt dit de leeropbrengst waar
het ons om te doen is.
‘Mijn hart sluit aan bij de uitkomst van het traject’, zegt kleuterleerkracht
Herman van de Stephanusschool op pagina 10. Voor
de Driemaster vormde Denken, Voelen, Doen het startpunt van
een ware culturele boost - muziek, beeldende vorming en drama
- die de school zelf per bouw uitwerkte. ‘De kinderen zijn vrijer’,
vertelt directeur Adriaan van Toor op pagina 5.
Evenals de directie van de Talmaschool verwacht Van Toor dat
de integratie van kunstzinnige disciplines in het onderwijsprogramma
de Cito-scores positief zal beïnvloeden.
De wetenschappelijke bodem onder die verwachting wordt
steeds vaster. Onder meer dankzij het meerjarig onderzoek Cultuur
in de Spiegel (CIS) waar het KCR onder leiding van de Rijksuniversiteit
Groningen aan meewerkt. Rotterdam loopt voorop in
de ontwikkeling van breed gedragen kunst- en cultuureducatie.
CIS leverde een theoretisch kader op van waaruit reguliere scholen
in het primair en voortgezet onderwijs hun eigen cultuuronderwijs
kunnen opzetten en legitimeren. Een doorlopende leerlijn
kunst en cultuur voor 4- tot 18-jarigen is in ontwikkeling.
Werken aan cultureel zelfbewustzijn belooft meer dan een
geslaagde musical of een interessante les filosofie. Het geeft
kinderen duidelijk gunstiger vooruitzichten op school en in de samenleving.
In de praktijk van alledag hebben ze er vooral plezier
van. Leerkrachten zien kinderen genieten tijdens de kunstlessen.
Omdat het zo leuk is, komen kinderen huppelend het lokaal in
(zie het interview met de dramadocente op pagina 7). Naast de
cognitieve argumenten vormen die stralende kindergezichten het
meest zichtbare bewijs dat kinderen baat hebben bij een doordachte,
effectieve cultuureducatie.
Anne Marie Backes
Directeur Kenniscentrum Cultuureducatie Rotterdam (KCR)
www.kc-r.nl
2
Voorwoord
Als u op blauw gemarkeerde tekst
klikt, wordt u automatisch doorgestuurd
naar de desbetreffende
pagina of website.

Wilt u dat het KCR meedenkt over de brede ontwikkeling
van de leerlingen op uw school? Mail info@kc-r.nl of
bel 010 – 2718398 om vrijblijvend een afspraak te maken
met onze consulenten.
Scholen met een cultuurprofiel kunnen elkaar inspireren.
Daarom organiseert het KCR regelmatig netwerkbijeenkomsten.
Uitnodigingen hiervoor ontvangt u per e-mail.
In het begeleidingstraject Denken, Voelen, Doen begeleidt het Kenniscentrum
Cultuureducatie Rotterdam (KCR) een beperkt aantal
scholen voor primair en voortgezet onderwijs bij de integratie van
één of meerdere kunstdisciplines en/of filosofie in het onderwijsbeleid.
Denken, Voelen, Doen is een initiatief van de gemeente waar in
2011/2012 zes scholen aan deelnamen. Naast een jaar lang expertise
en begeleiding van het KCR krijgen de scholen van de gemeente
eenmalig € 10.000,- euro om eventuele financiële belemmeringen
uit de weg te ruimen.
Door de vraaggestuurde manier van werken van het KCR leidt
het traject soms tot verrassende uitkomsten, zie bijvoorbeeld het
interview met de directeur van de Stephanusschool op pagina 9.
Bovenal leidt het tot een uitkomst waar een school - ook na afloop
- mee verder wil én kan. De innerlijke motivatie zorgt voor een
duurzame verandering, en verankering van de doelstelling in het
curriculum, en dat maakt Denken, Voelen, Doen tot een succes.
Dit digitale verslag vertelt per school de motivatie om aan Denken,
Voelen, Doen deel te nemen. Ook geeft de publicatie inzicht in het
‘proces’ achter het traject en in de resultaten. In het boek is ook
een aantal filmfragmenten opgenomen die een extra inkijkje geven
in wat er gebeurt op school.
Het Kenniscentrum Cultuureducatie Rotterdam (KCR) adviseert en
begeleidt scholen en culturele instellingen bij het vaststellen en/of
versterken van een visie op kunst- en cultuureducatie, de uitvoering
van beleid en de verankering daarvan in het curriculum. Het
team van KCR bestaat uit specialisten, zowel op het gebied van
de kunsten als op het gebied van onderwijs, advies en onderzoek.
3
Leeswijzer
Als u op blauw gemarkeerde
tekst klikt, wordt u automatisch
doorgestuurd naar de desbetreffende
pagina of website.
Weer terug naar de pagina waar
u vandaan kwam? Klik op het
pijltje naast het paginanummer.
Filmpjes kunt u aanklikken op
het pijltje en direct afspelen.
In 2010/2011 namen de eerste zeven
scholen deel aan het traject Denken,
Voelen, Doen. Hun ervaringen
staan beschreven in deel I van
Kunst Zaaien, Kansen Oogsten.
Klik op de foto om naar deel I te gaan.
Beide publicaties blijven via
www.kc-r.nl online beschikbaar
als interactieve bron van kennis,
ervaring en inspiratie voor scholen
die kunst en cultuur een stevige(r)
plaats in hun curriculum willen
geven.

2 Voorwoord Anne Marie Backes
3 Leeswijzer
24 Colofon, verantwoording
De Driemaster (protestants-christelijke basisschool)
5 Directeur Adriaan van Toor: ‘Denken, Voelen, Doen is een culturele boost’
6 Groep 4-juf geeft voor het eerst beeldende vorming en geniet ervan
7 Dramadocent Leontine Kleijwegt haakt aan bij de reguliere lessen
8 ‘Rare jongens, die Romeinen’ - een les drama voor gevorderden
(inclusief een FILMPJE van de les)
Stephanusschool (katholieke basisschool)
9 ‘Het traject leverde een verrassende uitkomst op’,
zegt directeur Carmen de Gruijl
10 Woorden leren door fotograferen
11 Leerkrachten verbeelden de katholieke identiteit
Talmaschool (protestants-christelijke basisschool)
12 Directeuren Bekker en Degeling: ‘Talent ontdekken en een
hogere Cito-score’
13 Meer en mooier samen zingen en dansen op school
(inclusief een exclusief FILMPJE van een Flashmob)
14 Mindmap: losse onderdelen met elkaar verbinden
4
De Bloemhof (openbaar basisonderwijs)
Inhoud
15-17 ‘Kunst is het middel om verandering te bewerkstelligen’
Interview met schooldirecteur Wim Pak
(inclusief een FILMPJE van wetenschapsjournalist Marc Mieras over
het belang van cultuureducatie)
Prinses Irene (vmbo)
18 Directeur Arjan van ’t Loon: ‘Ieder kind verdient deze kans’
19 Leren luisteren is belangrijker dan noten leren lezen
20 Speel de muziek van je idool - een muziekles van Vincent van Roon
Carré College (afdeling Internationale Schakel Klas ISK)
21 ‘Drama nodigt uit tot spreken’, ervaart docent Jos van de Boogaard
22 Docent kunstvakken Monique Jansen gooit met denkbeeldige tomaten
23 Dramaoefeningen om ‘op te warmen’

Directeur Adriaan van Toor
Ik zie kinderen
vrijer worden
‘
Voor kinderen die hun hersenhelften optimaal
gebruiken, is leren leuker en ze bereiken
betere resultaten. Denken, Voelen, Doen is een
geweldig traject waarbij je iets mag uitdenken
en voelen, en dat vervolgens doen.
Doel en missie zijn mooie woorden. Ik kom van Goeree-Overflakkee,
en ik ben meer van het aanpakken. Gewoon beginnen. Het KCR
nam ons aan de arm. Wat wil de school? Wat zijn de kwaliteiten en
wensen van het team? Ik vroeg na een paar weken: ‘Zijn jullie tevreden?’
Hun reactie was: ‘Het gaat niet om ons. Jullie moeten tevreden
zijn.’ Eerst wilden we alleen drama beter verankeren in de school.
Dramadocente Leontine kreeg begeleiding om een doorlopende
leerlijn in de lessen aan te brengen. Toen Leontine begon, had ze
het idee dat ze buiten het team lag. Nu draait ze mee met de leerlingenbesprekingen
en is er - dankzij hulp van het KCR - een koppeling
tussen geschiedenis en dramales.
Denken, Voelen, Doen gaf een culturele boost die per bouw is uitgewerkt.
Voor de groepen 1 en 2 schaften we houten muziekinstrumenten
aan en een muziekmethode die bij de prentenboeken past. Voor
de groepen 3 tot en met 5 introduceerden we een kunstcarrousel met
techniek, dans, muziek en beeldende vorming. Groepsleerkrachten
geven iedere maand les in een van deze vakken. Voor groep 6, 7 en
8 ligt de nadruk op het verbeteren van de omgang met elkaar. We
maakten een goede start. Nu gaan we de plannen borgen: overdraagbaar
maken met ruimte voor eigen input van de groepsleerkracht.
Ons doel is hoge opbrengsten op alle gebieden. Ik zie de
kinderen vrijer worden in de omgang met elkaar, toleranter. Ik wil dat
ze de kerndoelen leren, en hoog scoren op de Cito-toets, én dat ze
over twintig jaar zeggen: wat was dat een leuke school!
<
5
‘
Basisschool De Driemaster
Visie
School:
Protestants-christelijke basisschool
De Driemaster, Hoek van
Holland
Populatie
310 leerlingen
Kunst- en cultuurdoel:
De leerlingen ontwikkelen zich
op het gebied van kunst en cultuur
vanuit hun eigen gevoelens
en emoties
www.dedriemaster.nl
Tips voor schoolleiders
•
Het team moet het werk doen.
Vraag wat zij willen en nodig hebben
om het traject te doen slagen.
•
Neem de tijd. “Wij namen vier
maanden voor overleg over de
exacte invulling en de middelen
en hulp die we daar - op individueel
niveau - bij nodig hadden.”
•
Maak korte verslagen van de
besprekingen en evalueer.

Ik geniet er zelf ook van
‘
Ik vind het heerlijk om beeldende vorming te geven en de
meeste leerlingen kunnen er hun ei in kwijt. Als ze dat met andere
vakken minder hebben, is het geweldig om ze in het creatieve
werk op te zien gaan. Kinderen delen tijdens de les beeldende
vorming ook makkelijk complimenten uit aan elkaar. ‘Dat heb
je leuk gedaan.’ Of: ‘Kijk eens hoe Liam het doet.’
Het KCR stimuleerde ons om de schouders eronder te zetten en
hielp de praktische vertaalslag te maken. Hoe geef je invulling aan
jouw idee? Met collega’s overleg ik vooral over praktische zaken.
Wat gaan zij doen, en welk lokaal hebben zij daarvoor nodig? Ik
laat me voor mijn lessen inspireren door uitgaven over beeldende
vorming, zoals Klein Applaus of Olifantengalabal. Die lessen
bouw ik naar eigen smaak een beetje om. De ene activiteit is beter
geslaagd dan de andere. Al doende leer je. Ik liet de kinderen eens
een vorm borduren die veel te moeilijk was. Daar kwam ik echter
pas achter tijdens de les; ik moest iedereen blijven helpen en was
alleen maar aan het stressen. Op de foto zijn we bezig met het
maken van een herfstboom. Eerst zochten we samen de kleuren
uit, daarna tekenden de kinderen een boom en mochten ze met
crêpepapier kleine propjes maken en plakken om het effect van
herfstbladeren te krijgen. De voorbereiding kost de meeste tijd.
Als je 25 kinderen wilt laten borduren of tamponneren, moet je van
alles klaar zetten. Als de les dan slaagt, is dat feest. De sfeer is
gezellig; je zit met elkaar rond de tafel en er is tijd om te kletsen. Ik
geniet er zelf ook van. Wat mij betreft is de carrousel een blijvertje.
6
Basisschool De Driemaster
Praktijk
In carrouselvorm geven de leerkrachten van
de groepen 3, 4 en 5 van De Driemaster iedere
maand een creatieve les die aansluit bij hun
affiniteit: techniek, dans, muziek en beeldende
vorming. Marlon van Onselen, juf van groep 4,
geeft beeldende vorming. ‘Ik vind het heerlijk
om te doen.’
‘
‘Ik laat me inspireren
door bestaande lessen
over beeldende vorming
die ik naar eigen smaak
ombouw’

Vakleerkracht Leontine Kleijwegt geeft dramales
aan de groepen 3 tot en met 7 op basisschool
De Driemaster in Hoek van Holland.
‘
Ben je blij, boos, bang of bedroefd? Als je weet hoe je
je voelt en emoties herkent, kan je adequaat op sociale situaties
reageren en toleranter met elkaar omgaan. Ik zit zelf dicht op mijn
emoties. Improvisatie is mijn kracht.
WIE is jouw lievelingsdier?
In het kader van Denken, Voelen, Doen kreeg ik coaching van één
van de KCR-mensen die mij doelgericht leerde werken en beter
leerde differentiëren tussen leerlingen van verschillende leeftijden.
In groep 3 leren kinderen hoe ze zijn als zichzelf en in een rol.
Spelenderwijs. Niet: wat is je lievelingsdier, maar wie? In groep 4
laat ik de kinderen spelen met basisemoties. In hogere groepen wil
ik meer nuances zien: verbazing, teleurstelling. Sociaal-emotioneel
laten kinderen veel van zichzelf zien. Soms overleg ik met de
groepsleerkracht over de ontwikkeling van een kind. Twee zien
meer dan één, en ik kijk met een andere bril.
Door Denken, Voelen, Doen is de dramales gekoppeld aan de
reguliere les. Behandelen ze Egypte bij geschiedenis? Dan haak ik
daar op aan met een voorstelling. De lessen hebben ook effect op
de woordenschat. Bij mij leren ze bijvoorbeeld wat een diadeem is.
De les is iedere week anders.
De ene week dansen we op Gangnam Style, waardoor kinderen
vrij leren bewegen, de andere week hebben we het over verschillen
tussen straat- en maatschappijcultuur. Hoe geef jij een hand?
Hoe stel je je voor? Bovenal is spelen plezier hebben. De kinderen
komen vaak huppelend naar de dramales.
<
7
‘
Basisschool De Driemaster
Praktijk
Klik hierboven voor een filmpje
van een dramavoorstelling op De
Driemaster.
Meer weten over het werk van
Leontien Kleijwegt?
Kijk op www.clownindeklas.nl

1
Met geschiedenis behandelt de klas bij de groepsleerkracht de
Romeinse tijd die ongeveer 1000 jaar voor Christus begon. De
Romeinen kenden veel goden (Griekse en Romeinse) die allen
een eigen taak hadden, zoals Saturnus (de god van de landbouw),
Mars (de god van de oorlog) en Venus (god van de liefde).
Opdracht: onderzoek welke goden leefden in de Romeinse tijd.
Kies een personage dat je aanspreekt en verzamel daar zoveel
mogelijk informatie over die je meeneemt naar de volgende les.
2
In het begin van de les lezen de leerlingen de informatie over de
door hun gekozen god nog eenmaal door.
3
Introductie
Uitwerking
Inleven in het personage
Leerlingen beantwoorden (in hun hoofd) vragen over hun personage,
terwijl zij door het lokaal bewegen. De docent neemt korte
interviews af:
• Wie ben jij: naam, leeftijd, waarvan ben je God, waar houd je
van, waar heb je een hekel aan?
• Hoe beweeg jij: snel, langzaam, schrijdend, strompelend,
marcherend. Wat vertelt je manier van lopen over jouw personage?
8
De Romeinen kenden veel
goden die allen een eigen
taak hadden, zoals Saturnus,
Mars en Venus. Welke
rol en betekenis hadden zij
in de Romeinse tijd? Leerlingen
verdiepen zich in
een personage en spelen
hem of haar na.
• Wat maakt jouw personage kwaad of juist blij? Als jouw perso-
nage het volk mag toespreken, waarover gaat dit dan?
Wanneer de leerlingen geen antwoorden weten, geeft de docent
voorbeelden.
4
Docent zet een podium, een blok of een kist, klaar. Om de beurt
mogen de kinderen hierop hun rol vertolken. Verkleden en attributen
gebruiken mag. Ieder kind krijgt twee minuten ruimte voor een individuele
presentatie. De andere kinderen vormen het publiek. Moedig de
kinderen aan op het podium plaats te nemen. Als ze het heel moeilijk
vinden, mogen ze samen met iemand anders de presentatie doen.
5
Presentatie
Evaluatie/afronding
Bij de bespreking komt van alles aan de orde: stemgebruik (verstaanbaarheid,
hard en zacht spreken), was de vertelling inhoudelijk boeiend?
Was het geloofwaardig? Wat wel en wat niet? Laat de leerlingen
ook vertellen waarom ze hun personage uitkozen, hoe ze hun informatie
vonden, enzovoort.
Basisschool De Driemaster
Oogst
Dramales
Titel:
Rare jongens, die Romeinen!
Doelgroep:
Groep 6, 7, 8
Auteur:
Leontine Kleijwegt (n.a.v. lesboek
geschiedenis Brandaan
groep 7, blz. 38)
Instructie vooraf:
Leg de opdracht aan het eind
van de laatste dramales uit,
zodat leerlingen tijd hebben om
zich in de inhoud te verdiepen.
Deze opdracht is geschikt voor
kinderen met voldoende dramaervaring
om zich veilig te voelen
voor de groep.
Leerdoelen:
• Verdiepen in mensen uit een
andere cultuur en tijd
• Inleven in een fictief personage
(wie, wat, waar, waarom
en wanneer)
• Overtuigend en boeiend
acteren
• Duidelijk spreken

Directeur Carmen de Gruijl
‘
Kunst- en cultuuronderwijs draagt bij aan
de ontwikkeling van kinderen in meest brede zin.
Ze ontdekken talenten die ze kunnen ontwikkelen
en bouwen aan zelfvertrouwen.
Een verrassende uitkomst
Onze school biedt al jaren een afwisselend kunst- en cultuurprogramma
aan: drama, dans, beeldende vorming en muziek. Veel van
onze leerlingen krijgen dit thuis niet aangeboden. Het is onzeker of we
in de toekomst over voldoende financiële middelen beschikken om dit
onderwijs aan te kunnen blijven bieden. Met Denken, Voelen, Doen onderzochten
we hoe we het kunnen borgen met minder middelen. Het
KCR hielp met een verrassende bottom up-aanpak. Waar ligt de affiniteit
op het gebied van kunst en cultuur van het team? De draagvlakmeting
leverde een verrassende uitkomst op: fotografie en multimedia.
Samen met het KCR spraken we met docenten van de SKVR Beeldfabriek.
Zo kregen we een trainingsprogramma op maat. Onze leerkrachten
leerden bijvoorbeeld beelden manipuleren. Ook verbeeldden
ze de zeven waarden - verwondering, verbondenheid, respect, zorg,
gerechtigheid, vertrouwen, hoop - die de identiteit van de school (en
ons katholieke schoolbestuur) vormen in posters (zie pagina 11). Met
het resultaat sieren we de gangen van onze school op, en misschien
ook de voorgevel.
De groepsleerkrachten ontwikkelen lessen om fotografie en multimedia
in te zetten tijdens de taal- en rekenlessen en wereldoriëntatie.
Bijvoorbeeld om de woordenschat van de kleuters uit te breiden,
interactief te rekenen, en de leerlingen digitale presentaties over een
aardrijkskundig onderwerp te laten maken in prezi of powerpoint. We
kochten vijftien digitale camera’s en besteedden de rest van het subsidiegeld
aan individuele begeleiding voor de groepsleerkrachten. Ons
uiteindelijke doel is te komen tot een leerlijn fotografie en multimedia.
Op basis van dit format willen we op termijn ook de andere kunstzinnige
vakken uitwerken.
<
9
‘
Stephanusschool
Visie
School:
Stephanusschool, katholieke
basisschool, Rotterdam
Populatie
135 leerlingen
Kunst- en cultuurdoel:
Fotografie en multimedia
integreren in het curriculum
www.stephanusrotterdam.nl
Tips voor schoolleiders
•
Geef je over aan de bottom-up
aanpak van het KCR om tot een
mooi en verrassend resultaat te
komen.
•
Laat het einddoel procesmatig in
zicht komen.
•
Geef het schoolteam de ruimte
om zich binnen Denken, Voelen,
Doen individueel te ontwikkelen.

Kleuterleerkracht Herman Jansen zet
fotografie in om de taal en woordenschat
van zijn groepen te verbeteren.
‘
De Stephanusschool is een zwarte school met veel
internationaliteiten, en dat merk je aan de woordenschat. Wastafel,
drempel, zadel, gesp; van veel woorden kennen kinderen
de betekenis niet. Het is mijn taak om de kleuters met voldoende
taalniveau af te leveren in groep 3. Taal komt de hele dag in het
onderwijs terug. Naast de taalmethode Ik & Ko doe ik dat met het
voorlezen van prentenboeken, liedjes zingen en door de hele dag
alles te benoemen. Belangrijke attributen, zoals klok en computer,
zijn voorzien van naamkaartjes.
Woorden leren door fotograferen
In de klas wil ik fotografie inzetten als creatief middel om de
woordenschat uit te breiden. Opdracht bij het thema keuken zou
kunnen zijn: ‘Fotografeer een gasfornuis, afdruiprek, koffiezetapparaat’.
Een andere keer is het thema mijn lichaam of vervoer. Aan
het eind van ieder thema wil ik met de kinderen een reeks fotowoordenboeken
maken.
Naast woorden leren de kinderen omgaan met een fotocamera.
Hoe werkt zo’n apparaat? Hoe stel je scherp? Heb je in beeld wat
je wilt? Hoe kan dat beter? Privé teken, schilder, ets en fotografeer
ik graag. In een stad als Parijs vind ik het heerlijk om te experimenteren
met beelden van straten, deuren of putdeksels: streetart.
Mijn hart sluit aan bij de uitkomst van het traject Denken,
Voelen, Doen.
Het KCR bracht ons in contact met docenten van de Beeldfabriek
en dat klikte meteen. Toen ik mijn idee lanceerde, gingen ze daar
gedetailleerd op in. Hoe ga jij kinderen leren hoe ze een foto moeten
maken? En: denk eens na over het ontwikkelen van een Ipad
app. Voor de kinderen is het leuk om door fotografie te leren en te
produceren. Je kijkt op een andere manier naar het leven door de
lens van een camera.
<
10
‘
Stephanusschool
Praktijk
‘Dit is de mooiste
foto die ik ooit van
je gemaakt heb!’, zei
een meisje die net
deed alsof ze een
foto van haar vriendinnetje
maakte

Respect is een vereiste
Astrid Elssner, groepsleerkracht: “Respect
heb je zelf in de hand en begint al op zeer
jonge leeftijd. De verschillende handen (die
van onze leerlingen zijn) geven aan dat in
iedere cultuur respect belangrijk is en in een
multiculturele samenleving- waarin iedereen
met elkaar samenleeft - respect voor elkaar
een vereiste is.”
De houding van verwondering voor het mysterie
van het leven heeft tot gevolg dat respect voor
het leven van mens en dier een centrale waarde
is en met name respect voor het unieke van
elk mens als schepsel van God (de uniciteit en
waardigheid van de mens).
Naar elkaar toe groeien
Diana Schell, groepsleerkracht:
“Bij verbondenheid dachten we
aan een ring, aan de trouwbelofte.
Op de poster zie je een
plastic open ring die we op straat
vonden. Daar borduurden we op
voort. Je kan je soms verbonden
voelen met mensen, maar je moet
ook naar elkaar toe groeien. Om
de verbondenheid - de cirkel -
rond te maken, moet je toenadering
zoeken. Moeite doen.”
Om meer met beelden te kunnen werken,
leerde het team van de Stephanusschool
zelf meer in beelden te denken. De groepsleerkrachten
verbeelden de katholieke
identiteit van de school in posters.
In beelden leren denken
<
11
Recht doen aan de eigenheid van
elk individu gebeurt in verbondenheid
met anderen. Solidariteit die
meebouwt aan een universele
gemeenschap, en vrijheid die recht
doet aan de levensruimte van een
ander, zijn dus belangrijke waarden.
Stephanusschool
Oogst
Vertrouwen in het leven
“Op iemand die je vertrouwt, kan je
rekenen. Het rekenen en de verbinding
naar school legden we via het rekenpapier
en de rekenmachine. De letters
maakten we erin met een fotobewerkingsprogramma”,
zo verklaart Ingrid
Raaphorst, interne cultuurcoördinator,
de totstandkoming van deze poster.
Essentieel in onze levenshouding is het vertrouwen
in het leven zelf, in de eigen persoon
en de ander, alsmede in de toekomst.
Dat wil zeggen: het bieden van perspectieven
en nieuwe kansen, zonder mensen af
te schrijven, en een gezond optimisme en
vertrouwen dat alles goed komt.

Directeur Peeter Bekker en locatieleider Monique Degeling
‘
In het verleden zaten we soms met kromme
tenen naar de musical van groep 8 te luisteren. De
kinderen hadden wel plezier, maar qua techniek
kon het veel beter.
Eruit halen wat erin zit
Toen we een school werden met volledig dagarrangement (VDA) trokken
we direct een muziekleerkracht aan van de SKVR. Juf Ine geeft
les aan groep 1 t/m 4 en aan nieuwkomers eerste opvang. Groep
5 en 6 nemen deel aan het traject Ieder Kind een Instrument. Ook
werken we samen met de Russian School of the Arts die in hetzelfde
gebouw gevestigd is en dans, muziek, tekenen en drama verzorgt.
De Onderwijsinspectie zei: ‘Uitstekend allemaal, maar jullie moeten
het documenteren.’ Denken, Voelen, Doen zetten we in om de losse
elementen die ons kunst- en cultuuronderwijs vormen samen te
brengen. Ook maakten we het muziekonderwijs meer zichtbaar in
de school; optredens van het kinderkoor, integratie van muziek in de
taallessen, muziekmiddagen. We willen dat er veel gezongen wordt
op school. Ter afsluiting van de Boekenweek dansten de kinderen
een flashmob op het schoolplein (zie filmpje op pagina 13). Met een
open houding dacht het KCR met ons mee; een prettige manier van
werken. Uit de draagvlakmeting bleek dat onze docenten het jammer
vonden dat ze geen muziek meer mochten geven. We keken op
van ons eigen vooroordeel. Bij Zangmakers behaalde een kwart van
de groepsleerkrachten een certificaat voor muziekonderwijs. Met
Zangmakers op het digibord bieden ze wekelijks muziek aan in de
reguliere lessen. Onze school moet een plek worden waar kinderen
de hele dag door bezig zijn met activiteiten die de coördinatie tussen
hersenhelften bevorderen. Vroeger was het simpel: bij rekenen
reken je. Bij muziek leer je halve en hele noten. Onze doel is dat
rekenen en muziek in de toekomst in elkaar overgaan. We zijn er
bovendien van overtuigd dat op iedere school toptalenten rondlopen.
Die willen we ontdekken en daarnaast willen we de Cito-score
omhoog brengen. We willen eruit halen wat er in zit.
<
12
‘
Talmaschool
Visie
School:
Basisschool A.S. Talmaschool,
Rotterdam
Populatie
238 leerlingen
Kunst- en cultuurdoel:
Optimale samenwerking tussen
de creatieve partners van de
school
www.talmaschool-rotterdam.nl
Tips voor schoolleiders
•
Als je een kind muzikaal wilt
vormen, moet je niet wachten tot
het 12 is.
•
Geef de ‘wijk’ niet de schuld van
lage scores, maar houd je docenten
scherp. “De hersens zijn
gelijkelijk uitgedeeld. Dat heeft
niet te maken met de wijk waarin
kinderen wonen.”
•
Houd je aan je rooster. Dan krijg
je de resultaten omhoog.

Op het onderdeel ‘inzet’ bij kunst- en cultuuronderwijs scoort tachtig procent van de leerlingen ‘goed’.
Engelse liedjes luisteren bij Engels, en bij Geschiedenis en Aardrijkskunde
laat Robert Springvloet, leerkracht van groep 8, muziek
horen van de landen die hij in de klas behandelt. ‘Waar gaat dit
nummer over?’ “Kinderen - maar ook volwassenen - luisteren
soms naar muziek, terwijl ze geen flauw idee hebben waar het
over gaat.” Robert leert ze daar bij stil te staan. “Muziek is een
wezenlijk onderdeel van het leven. Met YouTube is alles binnen
handbereik.”
De docent zit in de muziekwerkgroep, en schrijft de jaarlijkse musical
voor groep 8. De karakters van de kinderen verwerkt hij in het
scenario. De kinderen mogen inhoudelijk meedenken en bijsturen.
Het muziekonderwijs van muziekdocente Ine van Egdom draait
om concentratie, luisterhouding, op elkaar letten, samenwerken,
<
13
Een groepsleerkracht schrijft zelf de musicals
en integreert muziek in de andere schoolvakken.
Een muziekdocente geeft de kinderen zangles
en bereidt ze voor op hun eigen instrument.
Muziek als rode draad
creativiteit en reproductie van geluiden met stem en instrumenten.
“Dat het ook nog leuk is om te doen, is een mooie bijkomstigheid”,
vertelt ze. Ze let ook op harmonie, samenzang, ritme en
toonzuiverheid. “Zang klinkt het mooist als je het samen doet.”
Zij bereidt de kinderen uit de groepen 1 - 4 voor op Ieder Kind Een
Instrument (IKEI).
De kinderen van de schakelklas eerste opvang (Prisma-groep)
leren zingend de Nederlandse taal beter beheersen. “Ze willen
vaak alle woorden opschrijven. Omdat ze veel plezier hebben in
het zingen, kan ik ver met ze komen”, zegt Van Egdom. Laatst
deden ze een smartlap over een cowboy die alleen op de prairie
rondzwierf. “De kinderen voelden de sfeer van het lied perfect aan,
en vonden het geweldig.”
Talmaschool
Praktijk
Ter afsluiting van de Boekenweek
organiseerde de school een
flashmob. Het resultaat was een
dansende menigte.

De Talmaschool gebruikte de begeleiding van Denken, Voelen, Doen
om de verschillende onderdelen op het gebied van kunst en cultuur
op school met elkaar te verbinden. De school vertaalde dat als volgt
in een mindmap.
scholing
groepsleerkrachten
aansluiting bij thema’s onderwijs
vakkracht
groep 1 t/m 4 en prisma
aanbod aansluiten bij thema’s
Zangmakers
De leerkrachten die de cursus bij Zangmakers
volgden, kregen toegang tot de online
database met liedjes en lesmateriaal - geschikt
voor het digitale schoolbord. Zingen
is hierdoor een ‘goede gewoonte’ in de klas
(bij alle groepen). www.zangmakers.nl
gebruik internet
Zangmakers
Zingen in de klas (SKVR)
Talma
school
Zingen in de klas
In het kader van Ieder Kind een Instrument (IKEI)
geeft een muziekdocent van de Stichting Kunstzinnige
Vorming Rotterdam (SKVR) de groepen 1 tot en
met 4 wekelijks zangles. Het accent ligt op samenzang
en techniek. Ook bereidt het de kinderen voor
op een eigen instrument in groep 5 en 6. De kinderen
van de schakelklas eerste opvang krijgen iedere
week zangles om hun taalontwikkeling te stimuleren.
zingenindeklas
14
verbinding
muziek zichtbaar in school
optredens
kerstzingen
muziek gebruiken in reguliere vakken
thema’s integreren
flashmob
the Russian school of the Arts
ieder kind een instrument (SKVR)
Russian School of the Arts
Vakdocenten van de Russian School of the Arts
geven kinderen in alle groepen en de schakelklas
eerste opvang wekelijks les in verschillende disciplines
zoals dans, muziek, theater en beeldende
vorming. De lessen zijn bedoeld om talent bij
kinderen te ontdekken en te stimuleren.
www.russianschool.nl
vakkrachten
dans
gro e p 5 & 6
muziek
theater
grafisch
voelen
doen
Talmaschool
Mindmap
Muziek zichtbaar in de school
vakkracht
Strijkersklas
concert
De Doelen
Ieder Kind Een Instrument (IKEI)
Nadat muzikale basisprincipes als ‘hoog-laag’,
‘hard-zacht’ en ‘snel-langzaam’ zijn behandeld,
maken kinderen in groep 5 en 6 kennis met
verschillende strijkinstrumenten en leren zij een
instrument naar keuze te bespelen.
www.iederkindeeninstrument.nl

Directeur Wim Pak
De leerlingen op De Bloemhof scoren bovengemiddeld
op de Cito-toets. Hoewel directeur Wim
Pak nauwelijks waarde hecht aan die normering
benadrukt hij dat dit resultaat te danken is aan de
kunst en cultuur die samenhangend in het curriculum
verweven zit. ‘Kunst is het middel om verandering
te bewerkstelligen.’
Kinderen verrijken door
hun wereld te vergroten
Waar ligt Parijs? “Als een kind die vraag aan een onderwijzer stelt, wijst
deze de Franse hoofdstad aan op de kaart van Europa en daarmee
is de kous dan af”, vertelt directeur Wim Pak. “Een kunstenaar zegt:
‘Parijs… waarom wil jij dat weten? Wat is Parijs voor jou?’ En dan bouwt
deze met het kind een beeld op van deze wereldstad. Wat is er te zien,
te beleven, hoe kom je er? Er gaat een wereld open bij het benoemen
van één woord. Dat is wat ik wil: het leven van kinderen rijker maken
door hun wereld te vergroten.”
Basisschool De Bloemhof ligt in de Rotterdamse wijk Bloemhof en telt
twintig nationaliteiten. De kinderen spreken vaak alleen op school de
Nederlandse taal. Hun leven speelt zich voornamelijk af in de buurt
waar ze wonen. Hun referentiekader is beperkt, en daarmee hun woordenschat.
Pak ziet het als zijn taak de kinderen meer ‘taal te geven’
en daarin volgt hij zijn eigen weg. “Je leert kinderen geen taal door ze
woordjes te laten stampen”, vindt hij. “Taal is een ervaring. De filosoof
Wittgenstein zei: ‘De grenzen van mijn taal, zijn de grenzen van mijn
wereld.’ Met andere woorden: hoe meer taal je hebt, hoe groter je wereld
is. Door het referentiekader van kinderen uit te breiden, krijgen
ze meer taal, en daarmee een sterke basis om zich verder te ontwikkelen.
Het is heel simpel,” zegt hij. “Toch slaat men in het onderwijs
de plank vaak mis.” Pak noemt een voorbeeld. Een jongetje vroeg
eens wat het woord misschien betekent. Pak raadde hem aan in het
kinderwoordenboek te kijken. “Na vijf minuten stak de jongen zijn vinger
weer op. Hij vroeg: ‘Wat betekent wellicht? Lees verder op pagina 16
15
De Bloemhof
Visie
School:
Openbare basisschool De
Bloemhof, Rotterdam
Populatie
330 leerlingen
Kunst- en cultuurdoel:
Alle vakken in samenhang
aanbieden, zodat kinderen zich
maximaal kunnen ontwikkelen
www.bhof.nl
Tips voor schoolleiders
•
Wees inventief. Ga je links- of
rechts om dit probleem heen?
•
Benader de doelstellingen vanuit
authenticiteit en met een open
vizier. “Laat protocollen los. Doe
het de ene keer zus, de andere
keer zo, afhankelijk van de situatie.”

Vervolg van pagina 15
Pak windt zich erover op. “Als je misschien met wellicht vertaalt
in een kinderwoordenboek ben je wat mij betreft achterlijk bezig.
Om het perspectief van de kinderen op De Bloemhof te verbeteren,
omarmde Wim Pak in 2000 het Wanita-gedachtengoed.
Daardoor kwamen kunstenaars de school in die met de kinderen
gingen toneelspelen, dansen, tekenen, schilderen en zingen. “In
het begin was ik als de dood om het woord kunst te gebruiken,
want daar zou mijn team voor terugdeinzen.”
“Na verloop van tijd zag je dat leraren, die eerst sceptisch waren
over kunstenaars op school, de aanpak van de kunstenaars
overnamen, omdat ze zagen dat het leerlingen stimuleert zelf na te
denken. Daardoor kwamen we als school een stap verder.” Op De
Bloemhof is de methode nog maar zelden leidraad in het onderwijs.
“Als je uitgaat van de methodes kom je nooit op het niveau
van het kind. De ideeën van uitgevers over de wereld sluiten niet
aan bij de interesses van onze kinderen. Een les over heideschapen
of zure regen kan in mijn ogen alleen een levendig geheel
opleveren als er een danseres of kunstschilder aan te pas komt.”
Momenteel werken alle leerkrachten op De Bloemhof meer vanuit
ervaring dan vanuit boeken. “Alles mag worden ingezet in de les.
Het enige dat niet mag is kinderen blokkeren in hun ontwikkeling.”
Een voorbeeld. Een muziekdocent had het over wereldmuziek. ‘Ik
wil muziek van Haïti horen,’ zei een Turks meisje, omdat ze van
het eiland droomde in clichébeelden: blauwe zee, geel zandstrand,
palmboom en een kokosnoot. De leerkracht nam de volgende
les kokosnoten mee. Om te proeven, om instrumenten van
te maken. “Daarmee verrijk je kinderen. Door voort te borduren
op dingen die ze zelf aandragen. Met muziek uit Haïti en kokosnoten
creëer je een ervaring die een kind niet vergeet. En door
ervaringen niet te vergeten, leer je. Weer heel simpel.” Een
ander voorbeeld. In groep 6/7 was onverwacht de juf overleden.
De kinderen waren stuk van verdriet. Om dit te verwerken, wilde
de klas een plek op school om de juf te gedenken. Het idee om
een boom te planten werd klassikaal omarmd. Omdat de juf rood
haar had, moest het een boom worden met rood blad. Maar, hoe
heet zo’n boom? Dat wist niemand. De klas startte een bomenthema.
In zes weken tijd leerden kinderen van alles over bomen.
Het idee van een Japanse Esdoorn maakte gaandeweg plaats
voor een appelboom (‘de roze bloesem deed denken aan de roze
wangen van de juf’), maar toen Pak die wilde aanschaffen, raadde
‘Voorheen sceptische leraren namen de aanpak van de kunstenaars
over, omdat ze zagen dat het leerlingen stimuleert zelf na te denken’
de hovenier hem een perenboom aan (‘minder vatbaar voor
ziektes’). Voor de kinderen was het prima. Die hadden door het
bomenthema de dood van de juf verwerkt. Die perenboom plantte
de directeur, en van daaruit groeide een idee voor een moestuin
bij school. En van dááruit groeide weer het idee voor een restaurant.
Vier van de vijf dagen krijgen de kinderen tussen de middag
een warme maaltijd. “En dat komt allemaal voort uit één traject.
Als de kans er is, dan kan je het laten groeien”, is de overtuiging
van Pak. De Bloemhof groeide in vijf jaar tijd van 195 naar 330
leerlingen. De school kent een verlengd dagarrangement en biedt
dans, muziek, beeldende vorming en fotografie aan. Op de Cito
scoort de school momenteel boven het landelijk gemiddelde. Pak
dankt dit aan de samenhang in het curriculum en het grote aandeel
kunstenaars in de school. “Als je weet dat wij de meeste gewichtenleerlingen
hebben van Rotterdam is die Cito-score op z’n minst
opvallend.” Lees verder op pagina 17
16
De Bloemhof
Visie
Kunsteducatie:
broodnodig voor het
kinderbrein
Wetenschapsjournalist Marc
Mieras gaf in het kader van Denken,
Voelen, Doen, een lezing
op De Bloemhof over het belang
van kunsteducatie.
Klik op het beeld hierboven
voor een korte impressie van
zijn visie over het belang van
kunsteducatie.

Vervolg van pagina 16
Hij dankt de stijgende lijn aan het ‘brede aanbod, en de
samenhang hierin’. “Je moet het onderwijs zo ver mogelijk
integraal aanbieden, omdat in het leven ook alles in samenhang
komt. En niet gefragmenteerd. Als ik leef, ben ik bezig met
rekenen, taal, aardrijkskunde, geschiedenis, en niet allemaal
apart.” Pak vindt de Cito-norm inhoudelijk ‘niet relevant’, benadrukt
hij. “De Cito is de hype van dit moment. Het verkeerde instrument
op het verkeerde moment dat kinderen kan maken en breken. Het
gaat mij erom dat ik leerlingen tussen hun 4e en 12e jaar de ruimte
geef om zich maximaal te ontwikkelen, zodat ze daarna hun leven
in goede banen kunnen leiden. De een wordt chirurg, de ander
wordt loodgieter. Beiden zijn nodig.” Hoewel hij niet achter de Citonorm
staat, heeft hij er als schooldirecteur wel mee te maken. Om
kinderen beter toe te rusten voor deze toetsing wil hij zich concentreren
op begrijpend lezen en daarbij in de toekomst kunstenaars
inzetten.
“Ik bedoel niet kunsteducatie, want dat is het aanleren van vaardigheden.
Waar het mij om gaat is kunst ín educatie: denken in kunst,
omdat kunst het middel is om verandering te bewerkstelligen. De
aarde was plat, totdat er verlichte geesten opstonden die anders
beweerden. De functie van kunst is om uit de kaders te stappen.”
Een ‘open vizier houden’ is belangrijk, vindt Pak. Omdat je
daardoor dingen kunt zien waar je anders in de vluchtigheid
van alledag aan voorbij gaat. Pak hing twee tekeningen van Esscher
in de school. Alle collega’s gingen eraan voorbij zonder te
zien dat het onmogelijke gebouwen zijn. “Je kunt niet bij elk beeld
stilstaan. Soms moet je het doen, omdat er dan werelden opengaan.
Maar dat moet je wel geleerd hebben.”
Zes jaar geleden ging Pak met een beeldend kunstenaar en acht
kinderen naar het museum Boymans van Beuningen. Hij vond
het vooraf een waardeloos idee, vertelt hij. Maar daar kwam hij op
terug. Een foto van een leerling bij Salvador Dali’s Gezicht van de
Oorlog herinnert hem iedere werkdag aan het indrukwekkende
resultaat van die dag. Het is zijn ‘grote inspiratie’. “Aan het eind van
de dag mochten alle leerlingen een schilderij uitkiezen dat bij hen
paste. Liban, een Somalische vluchteling, koos voor dit werk van
Dali.” Op het werk is een schedel groot geschilderd, met in de holtes
van ogen en mond ook weer schedels. Alle schedels zijn van
‘Kunst is een middel om ontwikkeling op gang te brengen.
Als die ontwikkeling op gang is, gaat de rest vanzelf’
angst vertrokken. “Liban zag als kind de ellende die in dit werk geschilderd
is. Dat is waarom hij het koos. Kunst brengt samenhang
tussen losse onderdelen. Kunst is een middel om ontwikkeling
op gang te brengen. Als die ontwikkeling op gang is, gaat de rest
vanzelf. Maar het is net als met beeldhouwen. Je moet voorzichtig
de juiste tactische tikjes geven, want anders breekt de steen.”
17
De Bloemhof
Visie
Onderwijzers versus
kunstenaars
‘Die tekening is nog niet af.’
“Een leerkracht zou het kunnen
zeggen, een kunstenaar niet.
Een leerkracht wil dat kleuters
alleen met dikke materialen op
grote vellen papier werken. Een
kunstenaar zou misschien eens
een klein vel willen proberen.
De kloof tussen leerkrachten
en kunstenaars ontstaat vanuit
de opleiding die iemand volgde
en de normen en het referentiekader
die daarbij horen. Door
te focussen op de opgelegde
kaders wordt de brede school
enorm veel smaller.”
Wim Pak’s ideale school
“Op de ideale school zijn open
ateliers waar kunstenaars werken
en kinderen te allen tijde binnen
stappen om zichzelf te ontwikkelen.
Even mogen tekenen
of kijken naar een kunstenaar
die aan het werk is, kan enorm
helpen als je klem zit in een
leerproces. Kind en kunstenaar
zouden elkaar inspireren.”

Adjunct-directeur Arjan van ‘t Land
Iedereen kan hier
piano spelen
‘
Met het verdwijnen van geldstromen zie je
kunst en cultuur op veel scholen als eerste sneuvelen.
Dat zal hier niet gebeuren.
Kunst- en cultuuronderwijs draagt bij aan de ontwikkeling van kinderen
in een breder spectrum. Ieder kind verdient de kans, ervan te leren
genieten. En dat is des te belangrijker voor onze leerlingen die er thuis
niet mee in aanraking komen. Het leven is rijker als je ergens door geraakt
wordt. Toen de gelden om de brede school verder te verbreden
wegvielen, kwam Denken, Voelen, Doen als een welkome aanvulling.
Dankzij dit traject geven we ons aanbod meer smoel en structuur en is
het in een visiedocument geborgd. Het KCR adviseerde ons vakoverstijgende
samenwerking.
Bij beeldende vorming leren leerlingen kijken, bij muziek leren ze luisteren.
Het is ons doel een doorlopende leerlijn ‘waarnemen’ te maken,
waarbij iedere leerling op zijn eigen niveau aan de slag kan. Het KCR
hield ons een spiegel voor. De KCR-consulent haalde naar boven wat
wij belangrijk vinden en zette dat wat in de dagelijkse praktijk voor ons
vanzelfsprekend is op papier. Het draagvlak voor kunst en cultuur is
groot binnen ons schoolteam. Dat komt vooral door het enthousiasme
van de vakdocenten. Als Vincent (zie pagina 19) voor de klas staat,
ontstaat een vrolijke sfeer in de school die iedereen aansteekt.
In de aula staat een piano waar kinderen altijd op kunnen spelen. Mylène,
een oud-leerling, is het levende bewijs dat je het ver kunt
schoppen als je doorzet. Als zij in de buurt van de piano kwam,
ging iedereen die zat te pingelen aan de kant. Deze leerling zit nu
op de Popacademie. Als school moet je leerlingen de ruimte geven
om hun talenten te ontdekken en aansporen die te benutten.
18
‘
Prinses Irene
Visie
School:
Prinses Irene, school voor vmbo,
Rotterdam
Populatie
400 leerlingen
Kunst- en cultuurdoel:
Een doorlopende leerlijn ‘waarnemen’
ontwikkelen
www.melanchthon.nl/irene
Tips voor schoolleiders
•
Wees enthousiast over je eigen
plan. Het hele team moet uitdragen
dat kunst en cultuur belangrijk
is.
•
Neem eventuele twijfel weg door
duidelijk te maken hoe belangrijk
kunst en cultuur voor de ontwikkeling
van leerlingen is. Kinderen
hebben applaus nodig. Als je
niet goed kunt leren, kunnen ze
zelfvertrouwen opbouwen in deze
vakken.
•
Het leven is meer dan taal en
rekenen.

Vergiss mich van de Duitse rapper Bushido schalt door het muziek-
lokaal van de Prinses Irene, school voor vmbo. Van Roon verdeelt
in rap tempo de keyboards onder de vmbo-2 leerlingen. Zij mogen
de melodie naspelen die ze vorige week oefenden. De noten zet hij
als houvast op het bord: B B Fis E D E B. Met een koptelefoon op
gaat iedereen aan de slag.
Hij noemt zijn les een gehoortraining. “Muziek komt via je oren je
brein binnen, en gaat dan je hart in. Dat leer je niet door noten te
lezen.” Met bladmuziek wacht hij daarom liefst zo lang mogelijk.
“Begin maar eens met luisteren. Dat is horen en voelen tegelijk.
Wie is er al zover dat hij zijn melodie in het midden van de klas aan
ons wil laten horen?“, vraagt hij. Jeremy durft wel. De rest luistert of
hij de juiste noten aanslaat. Soms gaat het mis. “Als je een nieuw
<
19
Luisteren, spelen en
zelfvertrouwen geven
stuk leert spelen, is er altijd één noot waar je steeds vastloopt”,
zegt de docent. “Dat stuk moet je net zo lang oefenen tot het goed
gaat.” Want zegt hij: “Wie is de beste voetballer?” Messi, zeggen
de jongens in koor. En waarom? “Omdat hij oefende.”
Jeremy verdient een applaus, vindt Vincent. “Om voor de klas
te spelen, moet je jezelf durven bloot te geven.” Vincent hamert
erop dat de klas de volgende keer spontaan moet applaudisseren.
Waarom? “Dan had hij zelfvertrouwen gekregen.” Tijd om te improviseren
met de Bushido-melodie. Leerlingen luisteren naar elkaars
werk en geven feedback. “Mooi”, zegt Isabel tegen haar verlegen
buurvrouw Daisy die begint te stralen. Van Roon tegen Daisy:
“Weet je wat er zojuist gebeurde? Jij kreeg een stukje zelfvertrouwen
van Isabel.”
Prinses Irene
Praktijk
Leerlingen moeten vrij kunnen experimenteren
met muziek. Leren luisteren is belangrijker dan
leren noten lezen, vindt docent Vincent van
Roon. Een kijkje in zijn muziekles.
‘Zet een drumstel
neer, en leerlingen
gaan drummen.
Zet een piano neer,
en ze gaan erop
spelen’

1
De leerlingen hebben al twee keer een gehoortraining gehad in de
muziekles. In de eerste training werkten leerlingen aan het herkennen
van hogere en lagere tonen. Ze leerden twee tonen (C-c een
octaaf van elkaar) met eenvoudige ritmes herkennen en naspelen.
De complexiteit van de ritmes is geleidelijk aan uit te bouwen. Als
het goed is, lukt dit de leerlingen vrij gemakkelijk.
In de tweede gehoortraining speelden de leerlingen op gehoor
drieklanken op het keyboard na. De docent noemt de tonen. En
laat ze verschillende melodieën en ritmes op gehoor naspelen.
Ook hier boeken de leerlingen over het algemeen snel succes.
2
Beginsituatie
Opdracht
In deze les wordt het gehoor verder getraind aan de hand van
de zangmelodie van Bushido’s Vergiss Mich, een Duitse rap. De
leerlingen krijgen de tonen van de melodie, maar niet in de juiste
volgorde en ritmes. Van de zangmelodie krijgen de leerlingen
alleen de begin- en eindtoon. Iedere leerling krijgt een computer,
koptelefoon en een midi-keyboard om de melodie na te spelen. Via
YouTube mogen de leerlingen de melodie eindeloos beluisteren. De
eerste vijf minuten is vragen stellen verboden. De leerlingen moeten
het zelfstandig proberen. Daarna mogen ze hulp vragen. Halverwege
de les laat een aantal leerlingen de melodie voor de klas horen.
3
In het tweede deel van de les mogen leerlingen improviseren met de
tonen en de melodie van Vergiss Mich. Ze spelen met de tonen en
geluiden van het keyboard om tot een eigen nieuwe melodie te komen.
Na een minuut of vijf laten de leerlingen hun creatie in duo’s aan elkaar
horen.
4
Verdieping
Evaluatie/afronding
Na de bespreking van elkaars werk laat een aantal leerlingen hun
zelfbedachte muziek in de klas horen. Bespreek de melodieën met elkaar.
Wat was de mooiste melodie? Waarom? Laat ze elkaar positieve
feedback geven.
20
De muziek van je favoriete
artiest naspelen: wie wil
dat nou niet? Om dat te
kunnen, moet je eerst leren
luisteren. Wat hoor je? Kun
je dat naspelen zonder op
de noten te letten? Laat
leerlingen met een gehoortraining
hun muzikale kunnen
ontdekken.
Prinses Irene
Oogst
Muziekles
Titel:
Gehoortraining
Doelgroep:
Klas 2 (vmbo)
Auteur:
Vincent van Roon
Leerdoelen:
• Leren presenteren
• Naar elkaar leren luisteren
• Leren feedback te geven en te
ontvangen
• Spelen op gehoor (toonhoogte
en ritme)
• Ontdekken (en genieten) van
eigen kunnen op creatief
gebied

Drama nodigt
uit tot praten
Dankzij Denken, Voelen, Doen gebruiken leerkrachten
van de Internationale Schakel Klas
(ISK) tegenwoordig drama om de doelgroep de
Nederlandse taal bij te brengen. ‘Kinderen leren
meer van elkaar met drama.’
Leerlingen van 12 tot 18 jaar stromen in op de ISK met als doel ze
dusdanig veel taalkennis mee te geven dat ze een mbo-niveau 1
opleiding kunnen afronden. De Nederlandse taal staat met vijftien
uur per week centraal in het curriculum: lezen, schrijven, luisteren,
spreken. Drama is een welkome afwisseling tussen de boeken en
luisteronderdelen. Omdat de woordenschat gering is, worden vaak
kinderboeken ingezet. “Drama is voor de leerlingen prettig, omdat je
daarmee beter bij hun belevingswereld kunt aansluiten”, zegt trajectleider
Jos van den Boogaard. “Door gedrag met mime en lichaamstaal
uit te vergroten kan je laten zien hoe het op anderen overkomt.”
Als docent Nederlands stopt Van den Boogaard af en toe een kort
drama-intermezzo in zijn lessen. Daardoor komen leerlingen ‘even
in een andere mindset’. Dat houdt de sfeer in de klas opgeruimd.
Ander voordeel van drama is dat het leerlingen uitnodigt zelf te
spreken. “Vaak begrijpen leerlingen de Nederlandse taal relatief vlot.
Zelf spreken lukt minder snel. Bij drama gaat dat spelenderwijs.”
Eerst moeten de leerlingen een drempel over. Om de ISK docenten
te laten ervaren wat dat is, organiseerden de begeleiders van
het KCR een bijscholing. In tien workshops deden de leerkrachten
dramaoefeningen die het belang van een veilig pedagogisch klimaat
benadrukken. Van den Boogaard voelt zich als opgeleid en ervaren
muziekdocent niet snel ongemakkelijk als hij een liedje moet
zingen, maar als hij een denkbeeldige koffer moet uitpakken,
ervaart hij dat ongemak wel. “Daar moest ik doorheen. Het was
goed om aan den lijve te ervaren. Drama vereist een andere houding
van de kinderen, maar ook van jezelf.”
21
Carré College
Praktijk
School:
Internationale Schakel Klas,
Carré College, Rotterdam
Populatie
200 leerlingen
Kunst- en cultuurdoel:
Drama integraal zetten als extra
middel om de taal te leren
www.carrecollege.nl
Dramadoelen
•
Het verbeteren van sociale
vaardigheden: samenwerken, met
elkaar communiceren, leren luisteren
naar elkaar.
•
Werken aan de sociaal emotionele
ontwikkeling: jezelf leren uitdrukken,
durven presenteren en open
zijn.
•
Groepsdynamiek: kennismaking,
plezier, veiligheid en sfeer in de
klas.
•
Ondersteuning vakken en taalverwerving:
context verrijking, herhaling
inhoud, het leren van woorden
en concentratie verbeteren.

Het workshoptraject drama van het KCR is één van de
leukste cursussen die ik volgde. Direct na iedere cursusmiddag
had ik zin om dramaoefeningen uit te proberen in de klas. Ik
gebruik drama in het begin van de les en sluit qua thema zoveel
mogelijk aan bij de inhoud van mijn kunstlessen. Begin van de les
gaan we bijvoorbeeld gooien met een denkbeeldige bal. Die kan je
hard of zacht gooien. Daarna is het geen bal meer, maar een soort
groente of fruit. Noem deze als je gooit: tomaat. Daarna kan je
bijvoorbeeld de groente- of fruitsoort laten roepen met een emotie
erbij. Degene die de bal krijgt toegeworpen moet een nieuwe
22
Gooien met denkbeeldige
tomaten
soort verzinnen. Fruit en groenten die al genoemd zijn, schrijf ik
op het bord. Voor mijn kunstvak moesten leerlingen aansluitend
een stilleven maken in de vorm van een collage of een schilderij.
Naast beeldende vorming leren ze woorden als ‘reliëf’ of begrippen
als ‘voor’ en ‘achter’. Drama voegt iets wezenlijks toe aan het
aanbod van de ISK, omdat het leerlingen de mogelijkheid biedt
even op een andere manier bezig te zijn met taal. Leerlingen die
moeite hebben om te praten, kunnen met drama zichzelf zijn. Ik
vind het persoonlijk erg leuk om te doen. Tijdens de dramaoefeningen
hebben we enorm veel plezier met elkaar.
‘‘
Carré College
Praktijk
Monique Jansen geeft kunstvakken
aan leerlingen van de Internationale
Schakel Klas. De eerste twintig minuten
besteedt zij meestal aan drama.
‘Leerlingen vergroten hun taalkennis
en de oefeningen werken positief
voor de sfeer in de klas.’
Het KCR adviseerde de methode
‘Theater als middel’ om drama in
het klaslokaal van de ISK te introduceren.
Kijk voor meer informatie
op www.theateralsmiddel.nl

‘Ik haat je.’ Een leerling van
het ISK kan het lachend zeggen,
omdat de betekenis van de
woorden onvoldoende bekend
is. Met dramaoefeningen leren
leerlingen woorden en lichaamstaal
aan elkaar te koppelen.
Leerlingen kennen het Drama Carré doordat
het regelmatig terugkomt en onder vaste
voorwaarden plaatsvindt.
Een Drama Carré:
• Duurt maximaal vijftien minuten. Binnen
deze tijd worden maximaal twee oefeningen
gedaan.
• Kent een vaste opstelling in het lokaal:
bijvoorbeeld door de tafels in carré- of
hoefijzervorm te schuiven. Achter de
tafels zit het publiek. Het podium is in
het midden.
• Kent vaste publieksregels, zoals stil zijn
tijdens het spel van een ander (feed-
back mag achteraf bij voorkeur in tips)
en uitlachen is verboden.
Cadeautjes geven
Een leerling geeft een andere leerling een
denkbeeldig cadeautje. Dit herhaalt zich in
snel tempo. Alles is goed wat iemand krijgt,
ook al is het tien keer achter elkaar een sok.
Variaties op deze oefening:
• In een kring met de hele klas cadeautjes
doorgeven.
• In tweetallen cadeautjes aan elkaar geven.
• Veranderen van tempo: snel uitpakken en
benoemen en langzaam uitpakken en
benoemen.
Aanbellen
De leerlingen staan in tweetallen tegenover
elkaar. De een belt bij de ander aan.
Degene die opendoet, geeft de aanbeller
een rol. Hij bepaalt de rol en de situatie. De
aanbeller moet deze rol direct accepteren
en erin meespelen. Het spel is afgelopen
wanneer de deur dicht gaat. Het maakt niet
uit wat voor rol iemand de ander geeft als
het maar benoemd wordt: ‘Tante Truus!
Wat een verrassing!’
23
Voorstelrondje
Om de beurt stelt iedereen zich zo neutraal
mogelijk voor en vertelt daarbij één hobby.
Bijvoorbeeld: ‘Ik ben Mohammed en mijn
hobby is voetbal.’
Variaties:
• De leerlingen stellen zich voor met een
bepaalde emotie in gedachte (blij, boos,
bang, verveeld).
• De andere leerlingen raden welke emotie
hij/zij probeert uit te beelden.
Carré College
Oogst
Dramaoefeningen
Over een drempel
Bij een reguliere les zijn leerlingen
bezig met de regels en
wat ‘goed’ en ‘fout’ is. Een les
drama wijkt af van het reguliere
onderwijs, omdat vrijwel alles
wat een leerlingen doet ‘goed’
is. Leerlingen moeten daaraan
wennen, zegt Annemarie
Timmermans, consulent van het
KCR: “Bij drama moeten leerlingen
even over een drempel.
Soms blokkeert iemand. Daar
dien je je als docent bewust van
te zijn. Doel is dat de leerlingen
zoveel mogelijk mee doen.”
Benodigdheden:
Kaartjes met emoticons zoals
vrolijk, boos, verdrietig, bang,
verlegen, teleurgesteld en
verbaasd.

dKC
De scholen
Voor de totstandkoming van het traject Denken, Voelen, Doen 2011/2012 en
deze publicatie gaat onze speciale dank uit naar het cluster Maatschappelijke
Ontwikkeling van de gemeente Rotterdam.
De gemeente Rotterdam wil een sterk cultureel klimaat voor Rotterdam creëren
door optimale voorwaarden te scheppen voor de productie van kunst en
cultuur, de toegankelijkheid ervan en voor het delen van informatie, kennis en
middelen. Meer informatie vindt u op de website van de gemeente Rotterdam:
www.rotterdam.nl/kunstencultuur
Zonder het enthousiasme en de medewerking van (medewerkers en leerlingen
op) deze scholen was deze publicatie niet op deze manier tot stand gekomen.
• De Driemaster, Hoekse Hilweg 115, 3151 CB Hoek van Holland
• De Bloemhof, Putsebocht 3, 3073 HD Rotterdam
• Talmaschool, Vaandrigstraat 15, 3034 PX Rotterdam
• Stephanusschool, Asserweg 360, 3052 AJ Rotterdam
• Het Carré College, Robert Vruinstraat 37, 3021 XB Rotterdam
• Melanchton Prinses Irene, Tieldersweg 99, 3052 TL Rotterdam
Denken, Voelen, Doen 2010/2011
Vorig jaar deden zeven scholen mee aan het traject Denken, Voelen, Doen. U kunt
een weergave hiervan lezen in deel I van Kunst zaaien, kansen Oogsten. Klik op
onderstaande afbeelding om direct naar deze publicatie te gaan.
• Rotterdamse Montessorischool
• Obs (Montessori) De Clipper
• Meester Baarsschool
• De Sonnevanck
• Penta College
• Daltonschool Margriet
• Grafisch Lyceum
24
Kunst zaaien, kansen oogsten
Kunst zaaien, kansen oogsten - Denken, Voelen, Doen 2011/2012 is een uitgave
van het Kenniscentrum Cultuureducatie Rotterdam (KCR).
Projectleiding: Anna van der Goot
Productie & samenstelling: Rineke Wisman
www.tekstproducties.nl
Tekst: Rineke Wisman
www.tekstproducties.nl
Met medewerking en bijdragen van
KCR-consulenten:
José Overkamp
Annemarie Timmermans
Jim de Vries
Wil Walvis
Eindredactie: Femke Cuijpers
Anna van der Goot
Arjan van Groningen
Fotografie: Herman Engbers
www.hermanengbers.nl
Vormgeving: Kitty Sluys
www.kitreclame.nl
Alle rechten voorbehouden, © december 2012
Dank
& colofon