artikel - Rietveld & Ruys Bergeijk

Wat doen we met onze architectonische schatten?
Geworstel
met idealen uit
het verleden
Het dilemma voor veel industrieel erfgoed: hoe een liaison
te smeden tussen architectonische en cultuurhistorische
betekenis en een passende functie? Dat geldt ook voor de
voormalige weverij De Ploeg in Bergeijk. door jaap huisman
ideaLen, WaT is er nog van over in de architectuur?
Idealen, zoals ze in de twintigste eeuw
werden vertaald in woonwerkgemeenschappen,
in bijzondere scholen, in de vorm van stedenbouwkundige
experimenten of nederzettingen.
Het zijn onderdelen van de geschiedenis geworden,
met namen die nagalmen uit het verleden,
het dorp Nagele in de Noordoostpolder, het
sanatorium Zonnestraal in Hilversum, het Biovakantieoord
bij Arnhem of de Van Nelle­fabriek
32 De Groene AmsterDAmmer 17.05.12
in Rotterdam. Het is een willekeurige greep. Ze
zijn soms via de collectebus gesticht, ze hebben
geleefd met een specifiek doel, ze zijn verlaten
toen dat doel was bereikt, en als ze geluk hebben
zijn ze gered en verbouwd. De minder gelukkige
zijn verdwenen of onherstelbaar veranderd.
Weverij De Ploeg in Bergeijk (ten zuiden van
Eindhoven) was ook zo’n idealistische gemeenschap.
In 1923 werd de Cooperatieve Productie­
en Verbruikersvereeniging De Ploeg opgericht,
bergeijk, weverij de ploeg , westgevel
geïnspireerd door het gedachtegoed van Frederik
van Eeden die eerder in Bussum het landgoed
Walden had gesticht: ook al zo’n idea listisch initiatief.
Aanvankelijk was De Ploeg bedoeld als
landbouwcorporatie – daar komt de naam van.
Een van de oprichters had een stuk grond bij
Best bij Eindhoven geërfd dat werd omgevormd
tot landbouwcommune. Maar de aandacht verschoof
naar Bergeijk, waar in 1921 een vegetarisch
herstellingsoord was gesticht dat in 1923
veranderde in een weverij. Een logische plek,
omdat het niet ver gelegen was van Tilburg,
toen textielhoofdstad van Zuid­Nederland, met
zijn weverijen, ververijen en spinnerijen. Het
armoedige Brabantse platteland leverde gewillig
personeel aan deze bloeiende industrie.
Weverij De Ploeg was een modern initiatief
dat vrijwel gelijktijdig opereerde met de internationaal
vermaarde weverij van Bauhaus in
het Duitse Dessau. Kunstzinnige doeken, contacten
met beeldend kunstenaars die patronen
wilden uitproberen, dat was de geest van de
jaren twintig. De Ploeg begon voorzichtig met
hand­ en theedoeken in het bekende ruitdessin,
maar zou zich later steeds meer gaan toeleggen
op moderne interieurstoffen. Met name na de
Tweede Wereldoorlog werden de gordijn­ en
meubelstoffen een begrip, een staaltje kunstnijverheid,
dat werd gepropageerd door de Stichting
Goed Wonen. Die liet niet na er een moreel
oordeel aan te hechten. Zo hoort het en zo hoort
het niet, was een motto bij een tentoonstelling
norbert VAn onnA

in het Stedelijk Museum in de jaren vijftig. Duidelijk
was dat De Ploeg paste onder ‘hoe het wel
hoorde’. Maar in 2007 was het op een onbewaakt
moment voorbij, toen het bedrijf na een periode
van neergang de productie verplaatste naar
de firma Gems & Gahler in Duitsland. Andere
werknemers die de stap niet wensten, konden
terecht bij een rolgordijnenfabriek in het nabijgelegen
Aarle­Rixtel. Einde van een experiment,
einde van een voorloper van Dutch Design.
In 1956 kreeg Gerrit Rietveld de opdracht
een nieuwe weverij te ontwerpen op een idyllisch
gelegen perceel, tussen de dorpskom en
de bosrand in. Als je nu de Riethovensedijk op
rijdt, niet zozeer een dijk als wel een verhard
bospad, is de ligging van De Ploeg nog steeds
onbedorven, als een industriële oase in een
parkachtig landschap. Hier vormen de schaalvormige
zaagtanddaken en de verspringende
coulissengevel het commentaar van Rietveld op
lommer rondom. Het was een kolfje naar Rietvelds
hand: hij had in de naoorlogse jaren onder
meer vakantiehuisjes in de duinen en een villa in
de Purmer ontworpen. Zijn architectuur gedijde
bij de verstrengeling met de natuur, mooier dan
die in de bossen van Bergeijk kon die niet zijn.
Voor de research bezocht hij in Zwitserland en
Italië spinnerijen, weverijen en openbare gebouwen.
Hij kwam terug met een vracht aan nieuwe
technieken en materialen. Voor De Ploeg introduceerde
hij thermopane glas in de vensters,
toen een gloednieuw middel om het zonlicht te
temperen. De vloer liet hij bedekken met Plasnalo,
een strijkplastic­materiaal dat hij eerder
had toegepast in de Jaarbeurshal in Utrecht. De
naadloze vloer was de remedie voor onderhoud
en hygiëne. Maar het spectaculairst zijn nog
steeds de eindeloos lijkende schaaldaken in een
gewelfde vorm die je een gevoel van nederigheid
bezorgen. Omdat ze zo’n dunne huid hebben,
kunnen ze het met zo min mogelijk kolommen
stellen. En dan zijn er nog de gigantische vensters
die het landschap omarmen. Bij De Ploeg
vind je het vernuft en het ruimtelijk inzicht van
Bauhaus terug, maar dan ruim dertig jaar later.
De idealen uit de eerste helft van de twintigste
eeuw hadden vertakkingen met het communisme,
het anarchisme en spirituele bewegingen
als de theosofie. Daar hoorde de verheffing van
de arbeider bij, die in gezonde omstandigheden
moest werken, liefst in nabijheid van de natuur
en met veel afleiding in de vorm van sport en
cultuur. De Ploeg is een Gesamtkunstwerk:
Rietveld werkte samen met de toen vermaarde
tuinarchitect Mien Ruys. Het woord landschapsarchitect
bestond nog niet. Ruys had in haar tuinen,
waarvan modellen stonden in haar thuisbasis
Dedemsvaart, een modernistisch principe
geïntroduceerd, kamers afgezet met heggen,
de perken omlijnd door spoorbiels, vijvers en
waterplanten als rustgevend element. Ruys
gebruikte geometrie in haar ontwerp, rechthoeken,
vierkanten en, zoals het hoort bij het tuinontwerp,
krachtige overgangen tussen intimiteit
en perspectief. ‘Bielzen Mien’ werd haar bijnaam
na de Floriade van 1972, tegenwoordig het
Amstelpark in Amsterdam. Haar tuin rondom
De Ploeg was een verlengstuk van het ontwerp
van Rietveld – en is dat nog steeds. Je ziet voor je
hoe de arbeiders hier hun boterham aten tussen
de hagen, de beelden en de vijvers.
begrijpeLijk daT het voorstel van de nieuwe
eigenaar van het complex, de corporatie Wooninc
uit Eindhoven, na het vertrek van de weverij
commotie opriep. De appartementen en urban
villas rond de fabriek zouden het ensemble ontregelen,
het landschap vernietigen. Intussen wisten
Wooninc en de burgemeester van Bergeijk
zich geen raad met dit monument – want een
monument, dat is De Ploeg sinds 2008, vijftig
jaar na de stichting. De burgemeester bagatelliseerde
het belang en zag eerder commerciële
mogelijkheden. Een villapark is immers beter te
verkopen dan een lege fabriek.
Dat het met industrieel erfgoed ook goed
kan aflopen in Nederland bewijzen de eerder
genoemde Van Nelle­fabriek in Rotterdam,
maar ook de Stichting De Pont in een voormalige
textielfabriek in Tilburg en de Dru­gieterijen in
Ulft. De laatste zijn veranderd in een cultureel
centrum, met theaterzaal, bibliotheek en kantoren
van een woningbouwvereniging. Alle hebben
het voordeel dat ze ‘in de bewoonde wereld’
liggen. In Bergeijk telt vooral de landelijke setting.
De hallen staan leeg en lekken, de ruimtes
zijn overweldigend. De ramen van vroegere ver­
De textiel, de auto, de
gloeilamp, ze gaven Brabant
welvaart met tegenwoordig
de gebouwen als vondelingen
verijen en het laboratorium voor monsters gaan
direct over in de natuur. In het lelijkste onderdeel
van het complex, nota bene de directievertrekken
(een toevoeging uit de jaren zeventig),
krult het heugafelt­tapijt vanwege lekkages.
Desondanks vindt in het hele complex jaarlijks
het Ploeg­festival plaats, een ontmoeting van
designers, architecten en kunstenaars. Op 7 mei
is de tentoonstelling opengegaan van studenten
aan de TU Delft die hun visie hebben gegeven
op een nieuwe bestemming van de Ploeg­fabrieken.
Hun ingrepen zijn niet altijd hoopgevend:
velen laten niets van het karakter, the unique selling
point van de oude weverij met zijn gewelfde
zaagtanddaken over. Ze vormen daarmee het
bewijs hoe moeilijk het is een gebouw met een
specifieke functie en architectuur te respecteren.
De onmacht tekent wellicht ook de moeizame
verstandhouding in Nederland met ons
industrieel erfgoed. Havens ja, handelskantoren
(zie het Scheepvaarthuis in Amsterdam of hotel
New York in Rotterdam) belichamen de natie
zoals die zich het liefst vertoonde in het begin
van de twintigste eeuw als een venster naar de
wereld, voorpost naar de koloniën en belichaming
van de economische drive. De textiel, het
staal, de auto, de gloeilamp, de kolenmijn, ze
gaven de provincie een tijdelijke welvaart met
tegenwoordig de gebouwen als vondelingen.
Eindhoven worstelt met een nieuwe bestemming
voor zijn voormalige Philips­gebouwen in
het stadsdeel Strijp, het nietige Bergeijk zoekt
een uitweg voor weverij De Ploeg. Maar zoals
Strijp kan profiteren van de creatieve industrie
(onder meer de Design Academy) in Eind hoven,
zo ligt Bergeijk twintig kilometer te ver voor
zo’n soort kruisbestuiving. De Ploeg, zegt Peter
Stutvoet, directeur van het Monumentenfonds
Noord­Brabant dat industrieel en kerkelijk erfgoed
verwerft en een nieuwe impuls geeft, is in
feite een internationale bestemming. Het is geen
lokale voorziening. Bezoekers die afkomen op
de naam en faam van Rietveld zullen het geen
probleem vinden op Eindhoven Airport te landen
en door te rijden naar De Ploeg, maar in de
regio is dat een bijna onoverbrugbare afstand.
De Ploeg is een tafellaken­en­servet­geval, om
in textieltermen te blijven.
Stutvoet en zijn fonds hebben eind 2011 een
algemeen advies afgegeven aan het college van
b. & w. van Bergeijk met de strekking dat de
fabriekshallen alleen te handhaven zijn met een
commerciële ondersteuning. Een rijksmonument
is niet heilig, zoals iedereen denkt, zegt
Stutvoet. Als het kan voortbestaan dankzij een
sluitende exploitatie en een passende functie is
er een wereld gewonnen. Appartementen in de
tuin van Ruys komen in zijn advies niet voor,
maar er valt uit te destilleren dat het wel een
optie is. Ook in het masterplan van Wooninc
wordt die mogelijkheid niet uitgesloten.
Het is het duivelse dilemma waar De Ploeg
en ander industrieel erfgoed mee worstelen:
hoe een liaison te smeden tussen architectonische
en de cultuurhistorische betekenis en een
passende functie. De gemeente Bergeijk overwoog
het plaatselijk theater De Kattendans te
verplaatsen naar de fabriek omdat dat toch toe
was aan een verbouwing. Het zou slechts een
deel van de oplossing zijn. Architect Pi de Bruyn
formuleerde enkele jaren geleden enkele concepten,
die zich zoals gebruikelijk ophielden in
de sfeer van zorg en welzijn, en creatieve industrie.
Dat was nog voor de kredietcrisis. Een
later voorstel kwam neer op een smaakfabriek
geïnspireerd op de slowfood­beweging uit Italië,
maar het dichtst bij het ideaal van De Ploeg
kwam een plan om ecologische stoffen te produceren.
Hoort daar hennep bij? Dan zou De Ploeg
onverwacht kunnen uitgroeien tot een interessant
vertoon van de wonderlijke werking van die
plant. De bezoekers dienen dan wel in het bezit
te zijn van een wietpas, en gevreesd moet worden
voor de tuin van Ruys.
Tot 27 mei is de expositie Interventie De Ploeg
Bergeijk te zien in de fabriek in Bergeijk. Voor
rondleidingen zie www.rietveldenruys.nl
De foto bij dit artikel is uit: Gerrit Rietveld en
Mien Ruys ‘In Bergeijk’. Tekst: Edwin van
Onna. Fotografie: Norbert van Onna
17.05.12 De Groene AmsterDAmmer 33