Rapport - Gordion Cultureel Advies

Culturele betekenis Ketelstraatschool
v. 3.0
10 februari 2013
Gordion Cultureel Advies, i.s.m. Marijke Bruggeman en Roeena Patmo-Mahdi
i.o.v. Bestuur Coöperatief Eigenwijzer
Ketelstraat 23, Den Haag
1

Inhoudsopgave
1. Vraag 3
2. Achtergrond 4
3. Werkwijze 5
4. Beschrijving object 6
5. Bevindingen
5.1 Schoolgebouw 11
5.2 de Nieuwe Haagse School 12
5.3 Architecten Van der Zwart/Brandes 12
5.4 Overig werk Van der Zwart 14
5.5 Stedenbouw Molenwijk 16
5.6 cultuurhistorisch onderzoek, wettelijke bescherming 18
a. beschermd stadsgezicht Laakkwartier
b. gemeentelijk monument Maris College
c. archeologisch bodemonderzoek ondergrond
6. Waardering 19
7. Stedenbouwkundige visie 20
8. Stand van zaken bestemmingsplan 21
9. Conclusies 22
Geraadpleegde bronnen en colofon 23
Bijlagen
1. Marijke Bruggeman, bouwkundige geschiedenis van de Molenwijk, 2013
2. Afdeling archeologie gemeente Den Haag, bureauonderzoek Ketelstraat 21-23, 2010
2

1. Vraag
Het bestuur van de Coöperatief Eigenwijzer u.a. vroeg op 4 december 2012 aan Gordion
Cultureel Advies een onderzoek in te stellen naar de cultuurhistorische waarden van de
locatie Ketelstraat 21-23.
Het betreft onderzoek naar de bouw- en gebruikshistorie, de opdrachtgeving, de
stedenbouwkundige en bouwkundige kwaliteiten van het schoolgebouw op dat adres. Doel is
te komen tot een afgewogen culturele waardestelling, waaraan het bestuur argumenten zou
kunnen ontlenen in het nadenken over de toekomst van het pand.
Bij het onderzoek wordt aandacht besteed aan
• stedenbouwkundige context (integraal plan Molenwijk)
• architectuurhistorische context
• latere aanpassingen
• betekenis voor de buurt en voor de stad
• betekenis architect
• plaats in modernistische stroming in Nederland
• aan de actuele stand van zaken (bestemmingsplan, omgevingsvergunningen)
De eindrapportage bevat slechts een globale indicatie van de restauratie- of
onderhoudsbehoefte in geval van duurzame herbestemming op middellange termijn.
De waardering in de eindrapportage volgt de systematiek van de Rijksdienst Cultureel
Erfgoed (publicaties De techniek van het waarderen en De praktijk van het waarderen, 1 en
van de Rijksgebouwendienst. 2
1 www.cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/u6/Techniek%20vh%20Waarderen_compleet_dd22jun.pdf
2 www.rgd.nl/fileadmin/redactie/Actueel/Publicaties/Richtlijnen_bouwhistorisch_onderzoek/Richtlijnen_
Bouwhistorisch_ Onderzoek.pf
3

2. Achtergrond
De Coöperatief Eigenwijzer is beheerder en bespeler van een voormalig schoolgebouw aan
de Ketelstraat 21-23 te Den Haag, eigendom van de gemeente Den Haag, gelegen aan de
rand van de wijk Laak Noord. Het vrijstaande gebouw is van de hand van D.C. van der Zwart
(1882-1960), die tot 1947 hoofdarchitect-afdelingschef van gemeentewerken in Den Haag
was. De gemeente is voornemens de school te slopen in het kader van herontwikkeling van
de wijk. Eerdere besluitvorming uit 2008-2009 met daarop volgende
bestemmingsplanwijziging maakt het mogelijk op die locatie een maatschappelijke functie te
combineren met een twintigtal appartementen, te ontwikkelen door Boks Vastgoed b.v.
In de gemeentelijke dossiers zijn geen verwijzingen te vinden naar mogelijke erfgoedwaarden
van het pand of de omgeving, noch naar de mogelijkheid van herbestemming met behoud
van delen van de materiële authenticiteit van het bestaande vastgoed. Wel wordt er
geconstateerd dat de school geen rijksmonument is en evenmin onderdeel van een
beschermd stadsgezicht. De archeologische waarde van de ondergrond is wel onderzocht.
De economische crisis sinds 2008 heeft ander licht geworden op stedelijke vernieuwing,
vastgoedinvesteringen, grondexploitatie en het gehele vocabulaire in de monumentenzorg
en het urbane weefsel. “Maatschappelijk vastgoed” is een nieuwe vorm van civil society die
past bij een terugtredende overheid, economische krimpmarkt en het aan burgers overlaten
van wijdere verantwoordelijkheden voor de eigen omgeving en economie. Het model van
kongsi's tussen initiatief- en risiconemende ontwikkelaars en uit grondexploitatie inkomsten
trekkende overheden is de laatste jaren niet meer integraal houdbaar gebleken. Dat
projectontwikkelaar Boks Vastgoed in 2010 failleerde mag veelbetekenend heten. Er is
behoefte aan nieuwe modellen. De omgang met de vrm. lagere school aan de Ketelstraat zou
daar een voorbeeld van kunnen zijn.
4

3. Werkwijze
Wij kozen ervoor de opdracht als project op te vatten, in samenwerking met
archivaris/historicus dr. Marijke Bruggeman en architect-adviseur ir. Roeena Patmo-Mahdi,
beiden onafhankelijk maar wel actief op of betrokken bij de activiteiten op de locatie
Ketelstraat. Om het perspectief objectief te houden en te voorkomen dat doelredeneringen
de bruikbaarheid van het eindproduct te zeer zouden beïnvloeden, is afgesproken bij het
beoordelen telkens vergelijkingskaders te hanteren.
Op basis van onderzoek van literatuur en archieven, autopsie van vergelijkbare locaties
(scholen Nieuwe Duinweg, Hyacinthweg), en gesprekken met deskundigen is er gekeken
naar:
• ontwikkeling van de locatie, buurt en wijk
• persoon en betekenis van de architect(en)
• gebruiksgeschiedenis van het pand
• cultuurhistorische waarden
• kansen en bedreigingen voor duurzame exploitatie
Het bouwhistorische en strategische onderzoek is aangevuld met gesprekken of contact met:
• promovendus urbanistiek TUD Leo Oorschot
• stadshistoricus Steven van Schuppen
• EFSQ-onderzoeker Robert Duiveman
• Keramist Dirk Dijkstra van Atelier Potvis
• adviseur Huisvesting Rob Geelhoed, DAK kinderopvang,
• Marcel Teunissen, Stichting Nomadisch Paviljoen, auteur Schoone Eenheid (2010)
Aan opdrachtgever is meermalen tussentijds gerapporteerd. Een belangrijke historischstedenbouwkundige
deelstudie werd uitgevoerd door Marijke Bruggeman. Tekeningen van
de bestaande bouwkundige situatie in zijn vervaardigd door Roeena Patmo-Mahdi op basis
van archiefonderzoek DSO. Ook bracht zij werken van D.C. van der Zwart in kaart, onderzocht
de staat van onderhoud van het schoolgebouw en maakte een investeringsraming voor
renovatie.
5

4. Beschrijving object
De school is een langgerekt, zich in de breedte uitstrekkend gebouw, gelegen langs een sloot
aan deinmiddels doorgaande openbare weg Ketelstraat. Het bouwlichaam is complex,
symmetrisch van opzet en samengesteld uit massieve, kubistische volumes met nogal van
elkaar afwijkende maten.
Ontwerptekening 1924, gevels. Archief DSO, Den Haag.
Huidige situatie, plattegrond begane grond. Tekening R. Patmo-Mahdi/Code 90 .
6

Aan de de straatzijde, op het noorden, toont het gebouw een gesloten gevel, vrijwel
zonderramen, waardoor het massieve karakter van de blokken wordt onderstreept. De gevel
verspringt in horizontale en verticale zin, wat zorgt voor een levendige optische geleding, die
echter geen informatie geeft over de twee verdiepingen waaruit het geheel is opgebouwd.
Schoolgebouw Ketelstraat 21, voorzijde, februari 2013
Centraal ligt een langwerpig blok met twee verdiepingen van oorspronkelijk zes geschakelde
lokalen, verbonden door een gang aan de voorzijde en van achteren uitkijkend op een
binnengebied dat als schooltuin en speelerf dienst deed. De verbindingsgang opent op een
centrale gymzaal die in de symmetrieas van het gebouw ligt, en tot halverwege de verdieping
reikt. Aan de korte einden sluiten vooruitspringende ingangsblokken de lokalenrij af, links
met een trappenhuis naar de eerste verdieping, rechts met dienstvertrekken rondom een
open hal. Het gebouw kent twee entreeblokken in het oorspronkelijk ontwerp, met
gescheiden ingangen voor twee scholen. Het linker deel ontsluit de school op de verdieping,
het rechter deel die op de begane begane grond. De rechter entreepartij is thans dichtgezet
en is in de huidige situatie met het gymnastieklokaal verbonden door lagere bijvleugels met
ruimte voor opslag, kleedruimtes en toiletten.
Voorzijde schoolgebouw Ketelstraat, ca. 1928. Bron: Beeldbank Haags Gemeentearchief.
De gangen krijgen hun daglicht via smalle aaneengesloten bovenramen aan de voorzijde.
Deze strook ramen geven het ontwerp een sterk horizontaal karakter. De symmetrie wordt
nu doorbroken doordat de rechter entree en twee ramen rechts van de gymzaal zijn
dichtgezet. De enige grote ramen, buiten een prominente reeks van vijf in het
gymnastiekblok, zijn aan de achterzijde, op het zuiden. De ramen zijn aaneengesloten
ontworpen en accentueren in hun verhoudingen de sterk horizontale opzet van het gebouw.
7

Een van de karakteristieken van de Nieuwe Haagse School, het toepassen van nieuwe
materialen, is de slanke uitvoering van de kozijnen in staal, de zogenaamde
'stoeltjesprofielen'.
Schoolgebouw Ketelstraat, achterzijde, februari 2013
Het exterieur van de school is aan de voorzijde recent versierd met grote, contrasterende
tegeltableaux boven de entrees en rond de ramen van gymzaal en gang op de eerste
verdieping. Langs de contouren van de gevelvlakken zijn geblokte blauw/lichtblauwe lijnen
aangebracht.
Toevoeging tegeltableaux, Atelier Potvis, 1987-1989. Situatie voor (links) en na (rechts). Bron:
www.potvis.org.
8

Interieur schoolgebouw Ketelstraat, trappenhuis oost (links), gang (rechts).
Materialen
Beton zit alleen in de fundering, vloeren, trappen en lateien boven de ramen. Verder zijn de
wanden allemaal metselwerk. De vloeren bestaan uit 15 bij 15 centimeter hard gebakken
tegels in de kleuren zwart en grijs. De wanden tegels van hetzelfde formaat, geglazuurd in
zwart en geel. Binnen kozijnen zijn van hout, vaak met zijlichten met paneeldeuren al dan
niet voorzien van glas. De kozijnen in de gang, met bovenlichten, zijn voorzien van dubbele
glas deuren.
Interieur schoolgebouw Ketelstraat, detail stalen kozijnen ('stoeltjesprofielen').
De plafondhoogte ligt op ruim 3,4 meter en is vooral in de gangen goed waar te nemen.
9

Staat van onderhoud
Het gebouw is in slechte staat van onderhoud. Wel zijn alle scheuren in de dakbedekking
verholpen, zodat er geen lekkages meer zijn, maar het dak is aan vernieuwing toe. Het
metselwerk dient op meerder plekken te worden hersteld en opnieuw te worden gevoegd.
Het metselwerk van de schoorstenen dient te worden nagelopen. De keldervloeren zijn
droog. De lekkages ter plaatse van de koolstortbak en op diverse plekken in de kelderwand
van het ketelhuis dienen te worden verholpen.
De stalen kozijnen bevinden zich, naar omstandigheden, in een goede staat, ofschoon vele
onherstelbaar verbouwd.
Het binnendecoraties, zoals tegelwerk en de glas-in-loodramen, zijn in prima conditie.
Funderingen
Er zijn door architect Patmo-Mahdi (Code 90, Consultancy+Design) geen scheuren in de gevel
waargenomen. Daardoor mag ervan uitgegaan worden dat de fundering van het gebouw in
zeer goede staat verkeert.
Gebruik
11 juni 1924 ingebruikname (de latere school B), Ketelstraat 23
1927 oprichting school A, Ketelstraat 21,
1935 sluiting school B, Ketelstraat 23
1955-1985 Ir. Lelyschool, Ketelstraat 21-23
1985-1995 De Karavaan
1994 fusie De Karavaan met Louis Pasteurschool tot o.b.s De Kameleon
1997 besluit bouw van nieuwe gebouw voor De Kameleon,
1998 (?) verhuizing van de Kameleon naar Ketelstraat 101
10

5. Bevindingen
5.1 Schoolgebouw
De school aan de Ketelstraat moest gebouwd worden naar een eerder goedgekeurd ontwerp
van Co Brandes voor een school aan de Beetsstraat. In de verslagen van de gemeenteraad,
maar ook in overige documentatie, gaat het steeds over het “ontwerp Brandes”. Er ontstaat
gedoe over de mate van luxe in de uitvoering. De overvragende gemeente en het betalende
rijk vinden elkaar uiteindelijk. Wel wordt Brandes' ontwerp gestript, onder meer door een
patio niet te bouwen, minder toiletten te realiseren, en veel kleinere fietsenstallingen uit te
voeren. Opmerkelijk argument: in deze buurt zullen het alleen de leraren zijn die zich met
een rijwiel verplaatsen. In een vergelijkbare kwestie rond een gemeenteschool in de Busken
Huetstraat geeft BenW toestemming ook daar de goedkopere versie van de Ketelstraat neer
te zetten.
Voorzijde schoolgebouw Ketelstraat, ca. 1986. Beeldbank Haags Gemeentearchief.
Schoolplein na interventie Potvis. 1987-1989. Foto website Atelier Potvis.
De voorzijde van de school is in 1987-1989 versierd door keramisch atelier Potvis,
aanvankelijk als BKR-opdracht, later door het gemeentelijke kunstencentrum Stroom
overgenomen. De gevels waren gepleisterd en wikgekalkt, en dienden als achtergrond voor
graffiti. De muren werden schoongestraald, waarna Potvis de stenen vlakken opvulde en de
contouren van de vlakken en raampartijen accentueerde. Daartoe bracht hij grote gekleurde
11

tegeltableaux in geel/rode ruitpatronen en lijnen in blauw/lichtblauwe blokstrepen aan. Het
patroon echode de sierbetegeling van het schoolplein, dat echter in 2004 werd veranderd in
openbare weg met parkeergelegenheid (bouwvergunning aanvraag 16-04-2003 verleend 19-
01-2004, procedure art. 19 wet RO). In de archieven is voor het aanbrengen van de
tegeldecoraties geen vergunning gevonden.
In 1997 (13 juni) nam de Gemeenteraad een voorbereidingsbesluit om een school,
bedrijfsgebouwen en woningen te bouwen aan de Ketelstraat (27-57) en verder nieuwe
woningen in een duurder segment aan de Broeksloot te realiseren. De nieuwbouw was
bedoeld voor de Kameleon die in Ketelstraat 21-23 gevestigd was. Niet bekend is waarom er
na het vertrek van de school geen sloop plaatsvond.
5.2 De Nieuwe Haagse School (1925-1940)
Bron: o.a. Wikipedia + Gids van de Moderne Architectuur in Den Haag
In het interbellum werd er in en rond Den Haag allerwege in de stijl van de Nieuwe Haagse
School gebouwd. Brandes was een visionair voorman, Van der Zwart zijn nijvere ambtelijke
tegenknie. De Nieuwe Haagse School is een architectuurstroming die een belangrijk stempel
heeft gezet op het stadsbeeld van Den Haag als tegenhanger van de Amsterdamse School. De
Amsterdamse School kenmerkt zich door expressieve, monumentale en fantastische vormen,
en door met ornamenten versierde architectuur, verwant aan het expressionisme. De
Nieuwe Haagse School werkt eveneens in baksteen, maar is daarbij kubistisch en past
modernere materialen toe, zoals beton en staal, die weer terugkomen bij de Nieuwe
Zakelijkheid en het Nieuwe Bouwen.
Kenmerkend voor de Nieuwe Haagse School is de synthese van invloeden van het kubisme en
de Stijl en van de architectuur van o.a. Frank Loyd Wright, Dudok en Berlage. De gebouwen
tonen kubistische vormen in een netwerk van horizontale lijnen van overstekende daken en
gevelbanden boven kozijnen, erkers en balkons, verdiepte voegen, doorlopende
vensterstroken, en brede dakkapellen, dit alles in een sterke maar niet overdreven
symmetrie. Bijzonder was dat bij grote woningcomplexen van verschillende architecten, door
de gemeente aangewezen architecten als Co Brandes uitsluitend de gevels ontwierpen.
Hierdoor vormen grote woonblokken binnen de Haagse School tezamen vaak één geheel.
De bouwstijl komt in alle klassen van de woningbouw voor: in luxe woningen, het
middensegment en in de goedkopere volkshuisvestingssfeer. Typische voorbeelden: Parkflat
Marlot, Zuiderpark, Bomen- en Bloemenbuurt, maar ook het Laakkwartier, De Genestetlaan
en Gouverneurlaan.
5.3 Architecten Van der Zwart / Co Brandes
D.C. van der Zwart (ca. 1882 -1960) was tot 1947 hoofdarchitect-afdelingschef van
gemeentewerken in Den Haag, en o.m. verantwoordelijk voor de architectuur van de
openbare leeszaal en bibliotheek aan de Vondelstraat, het zwembad met school aan de
Escamplaan, het zwembad Zuiderpark, het bedrijfscomplex GEB, het complex voor de
duinwaterleiding aan het Buitenom, de 5e HBS aan de Aronskelkweg in samenwerking met
J.J. Brandes, de PPT Telefooncentrale, de Prins Willemschool en de uitbreiding van het
ziekenhuis Zuidwal, waaronder het zusterhuis.
12

De vraag of Van der Zwart een toonaangevend architect was, of niet meer dan een voetnoet
in de architectuurgeschiedenis is niet goed te beantwoorden. De standaardstudie over de
Nieuw Haagse School noemt hem slechts zijdelings. In Schoone eenheid: Stedenbouw en
architectuur van de Nieuwe Haagse School (2010), staat op p. 260 (4.4.3 Scholen): “Een
aantal openbare scholen werd door gemeentearchitect DC van der Zwart ontworpen. Die
vatte zijn taak zakelijk op en had geen scrupules dat zijn scholen wel erg sterk op elkaar
leken. Het Vaderland merkte in 1925 zelfs onverbloemd op dat de zesde HBS aan de Nieuwe
Duinweg een verkleinde kopie was van de HBS aan het Stokroosplein.” Daartegenover stelt
de website www.haagsescholen.nl dat het gebouw aan de Nieuwe Duinweg zo goed
“functioneerde dat Zwart enige jaren later een exacte kopie maakte voor het Grotius Lyceum
aan de Stokroosstraat”. Het belang van noverly tegenover functionele kwaliteit, dus.
Schoone eenheid noemt bij biografieën (p. 283 e.v.: Protagonisten…) natuurlijk Berlage,
Brandes, Buijs, Bijvoet, Duiker, Lourijssen, Roosenburg, Verschoor, Wils, Wouda. Maar geen
Van der Zwart. En onder overige architecten: Baarda, v/d Berg, Bouma, de Bruyne, Burger,
Claus, v Duyne, v Eck, Fels, Greve, Groenewegen, de Groot, de Haan, de Haas, Hoogstraten,
Jansen, Kentie, v/d Kloot, Knuttel, Kool-v Rood, Lathouder, v. Leeuwen, Lelie, Luthmann,
Meijer, Nijhoff, Pet, Peters, Redelaar, Schadee, Schippers, Vermeer, Viergever, Visser, Van
Vreeswijk, Van derWeele, Wegerif, Westerman en Wolbers. Geen Van der Zwart.
Het Vaderland van 1 aug. 1924 meldt n.a.v. opening 2e Gem.Montessorischool aan de
Mijtenstraat dat Van der Zwarts “nieuwe schepping ... smaakvol en tegelijk doelmatig is,
doch volstrekt niet duur.”
De auteurs van Schoone eenheid, experts op het gebied van de Nieuwe Haagse School,
zeggen aldus gevraagd dat in hun recente onderzoek enkele architecten er bekaaid
afkwamen, met name gemeentearchitecten Van der Zwart en Schadee, min of meer zijn
voorganger – ondanks hun grote, belangrijke oeuvres.
5.4 Overig werk Van der Zwart
De Zonnebloem, Hyacinthstraat (1924-1927). Foto Beeldbank Haags Gemeentearchief .
Schoolgebouw de Zonnebloem aan de Hyacinthweg is iets later, toont zelfde soort gebouw,
maar heeft een ander interieur(tegeltjes andere maat, patroon, kleur).
13

6e HBS, Nieuw Duinweg (1924). Gemeentelijk monument sinds 1-1-2012. Foto website Maris College.
De 6 e HBS aan de Nieuwe Duinweg, het tegenwoordige Maris College, is van een andere
orde. Het is vier keer zo groot, en ligt in een bosachtige omgeving in een veel chiquer deel
van de stad. Maar het interieur is identiek aan dat in de Ketelstraat:
Trappenhuizen scholen Ketelstraat (links) en Nieuwe Duinweg (rechts).
Twee vrijwel identieke schoolgebouwen, van architect Co Brandes aan de Beetsstraat 88, Het
Mozaiek, en van Van der Zwart zelf aan de Busken Huetstraat, zijn thans verdwenen.
Lagere school Co. Brandes, Beetsstraat. Foto Beeldbank Haags Gemeentearchief .
14

Lagere en nijverheidsschool , D.C. Van der Zwart, Busken Huetstraat. Foto Beeldbank Haags
Gemeenteachief.
5.5 Stedenbouwkunde Molenwijk
Het schoolgebouw aan de Ketelstraat ligt aan de rand van een van de mooiste wijken van de
grote volkshuisvester Piet Bakker Schut die tussen 1917 en 1920 werd vormgegeven door
gemeentelijke architecten.
Molenwijk thans (links) en Plan Trekvliet (rechts). In rood de school Ketelstraat.
15

Het uitbreidingsplan van Berlage voor de Molenwijk, op voormalig Rijswijks grondgebied,
was het begin van sociale woningbouw. Plan Berlage, dat heel Laak besloeg, werd hier echter
al snel verlaten voor een eenvoudiger invulling: Plan Trekvliet, van Laakkade tot Ketelstraat.
Van eerdere ideeën is af gestapt omdat aan de Rijswijkse kant van de Broeksloot gesloten
bebouwing was aangelegd. De gemeente Den Haag besloot tussen de Ketelstraat en de
Broeksloot gesloten bebouwing in plaats van villa's aan te leggen, waardoor er meer huizen
konden worden gebouwd. In het plan Trekvliet aan de andere kant van de Ketelstraat was
steeds gesloten bebouwing voorzien. Het oorspronkelijk luxe karakter werd verlaten. Door de
recessie, de oorlog en de naoorlogse demografie en migratie ontwikkelde dit stadsdeel zich
uiteindelijk nogal anders dan gedacht. Tot ruim na de oorlog nog een koperen knopenwijk,
waar de mensen graag woonden, verwerd het tot een armoedige buurt die sociaal niet meer
mobielen uit andere wijken aantrok, en binnenkomende immigranten. De zuidelijke overgang
naar Rijswijk, langs de Broekslootkade, markeerde toen en ook nu een scherpe sociale grens.
Luchtopname Laakkwartier-Noord, KLM Aerocarto 1928. Links onder de Ketelstraat met school.
De Ketelstraatschool staat aan de korte zuidzijde van de rechthoek Noordpolderkade-
Broeksloot-Trekweg-Laakweg. Direct achter de school staan woningen uit eind jaren twintig
en jaren dertig, thans gerenoveerd. Het gedeelte tussen Stuwstraat en Trekweg, d.w.z. de
bouw om het Ketelveld, is pas in de jaren vijftig ingevuld. Van de symmetrisch opgezette,
langgerekte percelen tussen Ketelstraat en Draaistraat is sinds de sanering in de jaren tachtig
weinig meer over. De tweevoudige opzet voor doorgaand verkeer heeft toen plaatsgemaakt
voor een asymmetrische, drievoudige uitleg met het karakter van een bochtige woonerf, aan
de zuidkant afgesloten door de grote rondbouw aan de Stuwstraat. De school bewaart in
haar eentje de materiële getuigenis en oriëntatie van de plannen Berlage en Trekvliet.
16

Zuidoost hoek Molenwijk, Archief Stadsontwikeilng nr. 824 (detail). Links boven de school (oranje).
De voorgenomen sanering van de Molenwijk, ten noorden van de Ketelstraat, stuitte op flink
verzet. De actiegroep Laakkwartier-Noord leverde tussen 1973 en 1980 kritiek op verhoging
van de huren. De gemeente liet zich niet van de wijs brengen, maar koos wel voor
goedkopere uitvoering van de nieuwbouw, en voor weinig renovatie.
5.6 cultuurhistorisch onderzoek, wettelijke bescherming
a. Beschermd stadsgezicht Laakkwartier
In de redengevende omschrijving voor dit gebied staat, geparafraseerd “Voor de verdere
ontwikkeling van het Laakkwartier is het Uitbreidingsplan uit 1908 van H.P. Berlage een
belangrijk uitgangspunt geweest. De eerste fase hiervan betrof te Molenwijk, die door de
stadsvernieuwing uit de jaren '80 geheel is verdwenen.
Door de ligging, het bijzonder “Berlagiaans” karakter en de architectuur is Laakkwartier een
van de best geslaagde wijken voor de arbeider en de middenstand van de stad met
architectuurstromingen zoals die van de Amsterdamse School en de Nieuwe Haagse School.
Van belang is de schaal van de wijk en de uniformiteit van het stedenbouwkundig plan dat in
authentieke staat verkeert. De verwevenheid van de stedenbouwkundige opzet met de
architectuur is in deze wijk bijzonder. “
b. Gemeentelijk monument Maris College, Nieuw Duinweg
In de redengevende omschrijving uit 2011 staat (parafrase): “Vrijstaand schoolgebouw naar
ontwerp uit 1922/1923 van de Dienst Gemeentewerken (architect D.C. van der Zwart) in de
stijl van de Nieuwe Haagse School. Situering in parkachtige omgeving en de symmetrische
monumentaliteit zijn opvallend, te verklaren als onderdeel van Uitbreidingsplan Berlage: een
tentoonstellingsterrein met een symmetrische paviljoen-bebouwing. Maar DSV plande de
school aan het einde van een dwars-as van het Berlageplan en in 1925 koos de
gemeenteraad voor een park in Engelse landschapsstijl (Westbroekpark). Wat bleef is het
monumentale silhouet van de school aan de rand van het park.
De verschillende functies zijn in kubische bouwmassa's samengebundeld en tot een
evenwichtige, symmetrisch opgezette plastiek gecomponeerd. De bakstenen gevels zijn
verlevendigd met siermetselwerk en geprononceerde betonnen lateien en waterdorpels. Van
der Zwart bouwde later een kopie aan het Stokroosplein (gesloopt WO II). 1920-1940 gold
deze school als prototype. Nu goed en vroeg voorbeeld van een symmetrisch opgezet
17

scholencomplex in de stijl van de nieuwe Haagse School, dat in Den Haag veel navolging
kreeg in de nieuwbouwwijken uit het Interbellum. Stedenbouwkundige waarde in de
monumentale setting in het groen met zichtas op de Nieuwe Duinweg.”
c. Archeologisch bodemonderzoek ondergrond
Om vast te stellen of er archeologische waarden aanwezig zijn binnen het plangebied
Ketelstraat is door de afdeling Archeologie van de Gemeente Den Haag in 2010 een
bureauonderzoek in combinatie met een inventariserend veldonderzoek-boringen
uitgevoerd. Bij het bureauonderzoek is vastgesteld dat het gebied een archeologische
verwachting kent voor de prehistorie, Romeinse tijd en vroege middeleeuwen vanwege de
ligging op een strandwal. Uit het daarna gedane booronderzoek blijkt dat de bodem er tot
een diepte van 1,5 à 1,7m onder maaiveld uit geroerde grond bestaat. Daaronder is de
oorspronkelijke bodemopbouw in de vorm van (duin)zand nog aanwezig. In dit duinzand zijn
geen archeologische indicatoren aangetroffen. Op deze basis is geadviseerd geen verder
onderzoek te verrichten en het plangebied vrij te geven voor wat betreft de archeologie.
18

6. Waardering
Plan Berlage ten westen van de Rijswijkseweg is tamelijk ongeschonden bewaard gebleven.
Het draagt voldoende stedenbouwkundige en architectonische kwaliteit om door de
gemeente als stadsgezicht integraal beschermd te worden. Ten oosten daarvan, in de
Molenwijk, is er van de Berlage-uitleg vrijwel niets over, noch van zijn praktische opvolger
Plan Trekweg. De Ketelstraat vertegenwoordigt er de enige materiële restant van in het
zuiden, samen met het markante en van buiten nog intacte Haags Tehuis voor Ongehuwden
(THO) in het noorden, van K.P.C. de Bazel uit 1925.
Van de hand van D.C. van der Zwart zijn in Den Haag veel door de gemeente neergezette
woningen en gebouwen bekend, hoewel een uitputtend overzicht ontbreekt. Ten onrechte
wordt aangenomen dat de voormalige school aan de Ketelstraat geheel van Van der Zwart is.
De school is gebaseerd op een ontwerp van Co Brandes dat eerder werd toegepast in de
Beetsstraat. Gezien het welstandig mindere niveau van de Molenwijk eiste het Rijk
eenvoudiger uitvoering. In de uitvoering werd dat overgelaten aan hoofdarchitect Van der
Zwart.
Binnen De Nieuwe Haagse School is de positie van Van der Zwart niet heel prominent,
ofschoon dat volgens deskundigen (Teunissen) onvoldoende gestaafd lijkt.
Overige scholen in Den Haag die dit model Brandes volgden zijn inmiddels verdwenen.
Andere schoolgebouwen in de stijl van de Nieuwe Haagse School zijn wel voorhanden, van
Van der Zwart zelf zoals aan de Nieuwe Duinweg, maar die zijn of van een ander model, of
veel groter, of met een vernieuwd interieur. Ze liggen daarbij vrijwel nooit op het veen, en
helemaal nooit in Stadsdeel Laak.
Het gebouw aan de Ketelstraat is vrijwel gaaf, met uitzondering van de recent uitgevoerde,
oppervlakkige verbouwingen met het oog op doorgaand gebruik, en op het oog redelijk
intact. De staat van onderhoud is slecht.
Met zijn relatief grote binnenhoogte dit gebouw ruimtelijk met menig nieuwbouw de
concurrentie aan.
Deze kwaliteit heeft goede mogelijkheden voor hergebruik binnen het kader van de nieuwe
wet- en regelgeving. Ook de hoofddraagstuctuur biedt daarvoor genoeg flexibiliteit met
behoud van het architectonisch karakter.
Een investeringsraming van kosten die gemoeid zouden zijn met duurzaam behoud is niet
voorhanden. Vergelijking met het Maris College aan de Nieuwe Duinweg, dat naar schatting
vier keer zo groot is, wijst op een orde van grootte van 1-1,5 miljoen euro voor een analoge
investering in het gebouw Ketelstraat, overigens sterk afhankelijk van het soort en het niveau
van de gedachte bestemming.
19

7. Stedenbouwkundige visie
In een gebiedsvisie op Laak Noordspeelt de behoefte aan maatschappelijke voorzieningen
een grote rol. Aan de zuidzijde van de lange strip tussen Noordpolderkade en Trekweg is de
Ketelstraatschool de enige plek die zich daar nog voor leent. Gedacht moet worden aan een
open functie, met een plint die tot maatschappelijke interactie leidt of de perceptie van
betrokkenheid en veiligheid borgt. Een of meer maatschappelijke gerichte bedrijven of kleine
winkels, horeca, een stadstuin, en voorzieningen voor met name ouderen zijn dan
onontbeerlijk.
Gezien het soort wijk zijn de eisen die aan die functies, op de korte en middellange termijn,
gesteld moeten worden duidelijk: dat zijn laagdrempeligheid, maatschappelijke inclusiviteit
en diversiteit. Een combinatie van creatieve broedplaats op zzp-niveau, in inhoudelijke
samenhang met maatschappelijke voorzieningen, ligt dan in het verschiet.
In het urbane en economische landschap in Nederland is herbestemming in vrijwel alle
opzichten te verkiezen boven nieuwbouw. Dat onderstrepen Rgd, RCE, bureau
Rijksbouwmeester, BNI en BNA, Restauratiefonds en universitaire en HBOonderzoeksgroepen.
In een tijd van demografische krimp en huiveringwekkende
overcapaciteit aan commerciële ruimte is nieuwe, betekenisvolle omgang met bestaand
vastgoed een enorme uitdaging, zeker wanneer daar evidente kwaliteiten in schuilen. 3
Naast een economisch voordeel (herbestemming is goedkoper dan sloop en nieuwbouw) zijn
er belangrijke maatschappelijke overwegingen. De energie footprint van hergebruik is vele
malen minder dan die van nieuwbouw. Ook kan de vraag om identiteitsankers in de fysieke
omgeving met respect voor een markante, bestaande leefomgeving vaak beter en
geloofwaardiger worden beantwoord dan met nieuwbouw – architectonische experimenten
buiten beschouwing gelaten. Tenslotte levert de in historische bouw niet zelden aanwezige
'overmaat' goede aanknopingspunten voor unieke gebruiksoplossingen en tot de verbeelding
sprekende andere mogelijkheden.
Tot slot leveren het ontwikkelen van nieuwe bestemmingen, en het daarbij behorende
transitieproces, wanneer dat mede met en voor de aanwezige gemeenschap wordt
uitgevoerd, een vorm van participatieve democratie die van buitengewoon belang is. De
overname en exploitatie van gemeentelijk eigendom door buurten en bewoners alsmede de
transformatie tot “maatschappelijk vastgoed” bieden een welkome uitweg in een tijd van
een zich terugtrekkende overheid die delen van het publieke domein terug wil geven aan de
samenleving.
De actuele vraagstukken bij bewoners, gebruikers en passanten in de Molenwijk spitsen zich
toe op heroveren van de ruimte, in velerlei opzicht. De zeer uiteenlopende percepties over
veiligheid in de Molenwijk onderstrepen dat. De plannen voor culturele vitalisering van de
Trekweg, rond en bij de molen, komen daar voor de noord- en oosthoek van de wijk goed
aan tegemoet. Laak Noord verdient een vergelijkbaar zwaartepunt aan de zuidzijde. Als
infrastructuur om vraagstukken op langetermijn met betrekking tot vergrijzing en
eenzaamheid lokaal onder ogen te kunnen zien en gemeenschappelijk te onderzoeken.
3 Zie o.a. Het Nationaal Programma Herbestemming, www.herbestemming.nl
20

8. Stand van zaken bestemmingsplan
De gemeente Den Haag stelt in een nota van uitgangspunten in 2008:
“Ten behoeve van de noodzakelijke verplaatsing van het kinderdagverblijf aan de
Cylinderstraat zijn de herontwikkelingsmogelijkheden van het voormalige
schoolgebouw Ketelstraat 21-23 onderzocht. Op basis van de uitkomsten wordt
voorgesteld sloop/nieuwbouw verder uit te werken. Kinderdagverblijf in combinatie
met koopwoningen of uitsluitend koopwoningen. De voorgestelde verdere aanpak
behelst een nadere uitwerking tot projectdocument met Bokx vastgoed ontwikkeling,
eerder geselecteerd als ontwikkelaar voor de Cylinderstraat, als eerste gegadigde.”
In augustus van het jaar daarop, 2009, stelt de gemeenteraad een desbetreffend
projectdocument vast, in samenwerking met een genoemde projectontwikkelaar, Bokx
Vastgoedontwikkeling bv:
“nieuwbouw van een kindercentrum (kinderdagverblijf plus naschoolse opvang) van
circa 920 m2 plus circa 24 goedkope koopappartementen t.p.v. het voormalige
schoolgebouw Ketelstraat 21-23. In dit pand is momenteel StIO Laak gevestigd. Voor
StIO Laak wordt al enige tijd een nieuwe lokatie gezocht. Een geschikt vervangend
pand met een voor StIO Laak aanvaardbare huur en maximale verhuurtermijn is
echter nog niet gevonden.”
In 2010 wordt het op 9 juli 2009 vastgestelde Bestemmingsplan Laakwijk-Schipperskwartier
onherroepelijk. Op de locatie Ketelstraat 21-23 kan naast de maatschappelijke functie ook
gewoondworden. De dimensionering is sinds de raadsbespreking met 15 procent gegroeid, in
meters en aantal appartementen (p. 47, par. 5.7):
“Het derde wijzigingsgebied heeft betrekking op het voormalige scholgebouw aan de
Ketelstraat. In aansluiting op de naastgelegen bebouwing en op de nieuwbouw die in
de nabijheid reeds is gerealiseerd staat de wijzigingsregels bebouwing in 4
bouwlagen toe. Daarin zijn een kindercentrum en andere welzijnsvoorzieningen ter
grootte van 1.100 m2 en 27 appartementen voorzien. Het onbebouwd terrein (circa
550 m2) zal als parkeerterrein en door het kindercentum als speelterrein worden
gebruikt. Gelet op de ligging in de stad mogen de parkeerplaatsen voor de nietwoonfuncties,
i.c. het kindercentrum of anderewelzijnsvoorzieningen, in het
openbaar gebied worden gerealiseerd, ook omdat zo halen en brengen van kinderen
beter kan plaatsvinden.
Op 15 december 2011 heeft de rechtbank in Rotterdam het faillissement van Boks
Vastgoedontwikkeling b.v. goedgekeurd.
Inmiddels heeft ook de beoogde vervuller van de kinderopvangfunctie, de koepel DAK
Kindercentra waar het kinderdagverblijf aan de Cylinderstraat onder valt, gekozen voor een
andere locatie voor zijn nieuwbouw dan de Ketelstraatschool. Vanaf september dit jaar
verwachten ze hun DAK-kinderopvang aan de Draaistraat te openen, in een
nieuwbouwcomplex samen met basissschool De Ontmoeting.
De gemeente heeft tot begin februari 2013 geen ontvangst gemeld van plannen waarvoor
een bouwvergunning moet worden aangevraagd in het het kader van de WABO ter plekke.
21

9. Conclusies
1. De school, uit 1924, is een intact en gaaf, maar in onderhoud verwaarloosd
voorbeeld van de Nieuwe Haagse School. Daarvan zijn er qua schoolgebouwen in
Den Haag wel meer voorbeelden, maar vrijwel niet op het veen, en in het geheel niet
in Laak..
2. De oorspronkelijke stedenbouwkundige context (plan Berlage, aangepast in Plan
Trekweg) is in Laak Noord geheel verdwenen, met uitzondering van het blok waar de
school onderdeel van uitmaakt. Het aanpalende gebied over de Rijswijkse Weg is
evenwel beschermd stadsgezicht.
3. De Ketelstraatschool is het enig overgebleven exemplaar van een serie vrijwel
identieke lagere scholen 1924-1927 in Nieuw Haagse School-stijl, gebouwd door D.C.
van der Zwart naar model van Co Brandes.
4. De aanpassing die Van de Zwart op het ontwerp van Brandes moest uitvoeren betrof
vereenvoudigingen wegens het maatschappelijk lagere niveau van de Molenwijk.
5. De motivatie van de gemeente uit 2008 voor verandering van het bestemmingsplan
hier was dat er dringend behoefte bestond aan een nieuw kinderdagverblijf voor
DAK. Die laatste bouwt inmiddels in de Draaistraat een nieuw onderkomen.
6. Een bijzondere kans biedt hergebruik van het bestaande gebouw wegens de alom
aanwezige "overmaat", waardoor nieuwe kwaliteiten mogelijk worden.
7. Er is een grote, latente behoefte in de buurt aan gemeenschapsvormende en
-ondersteunende initiatieven. Een markant, potentieel open en meervoudig te
gebruiken maatschappelijke voorziening als de Ketelstraatschool komt daar optimaal
tegemoet.
De eerste drie conclusies zijn argumenten voor bijzondere waardering van dit gebouw in
relatie tot zijn omgeving.
De overige conclusies leveren aanvullende argumenten voor een duurzaam en
maatschappelijk betekenisvol perspectief voor de hergebruikte locatie.
22

Geraadpleegde bronnen
• gemeente Den Haag, redengevende omschrijving beschermd stadsgezicht
Laakkwartier, gemeentelijk bestemmingsplan Laakwijk-Schipperkwartier 2010,
kenmerk NL.IMRO.0518.BP0157FLaakwijk-50VA
• gemeente Den Haag, toelichting nota van uitgangspunten Ketelstraat 21-23,
[www.denhaag.nl]
• gemeente Den Haag, projectdocument Ketelstraat 21-23, 24 augustus 2009
• gemeente Den Haag, uitgangspuntennota Ketelstraat 21-23, 18 november 2008
• documentatie monumentale BKR opdracht atelier Potvis 1987
• V. Freijsser, M. Teunissen, Schoone Eenheid. Stedenbouw en architectuur van de
Nieuwe Haagse School, Den Haag: Uitgeverij de Nieuwe Haagsche2010
• kadastraal bericht 's-Gravenhage AI AI 1833
• Geschiedenis van Laakkwartier-Noord en Molenwijk
• RKD/Artists, recordnummer. 86713 (Zwart, D.C. Van der)
• Allard Zwolsman, rapport Wijkonderzoek Laak - juni 2011
• Leo Oorschot, preprint “De schoonheid van een geometrisch perspectief”, HAACS # 4
(2013)
• Marijke Bruggeman, Rapport bouwkundige geschiedenis van de Molenwijk
• Afdeling archeologie gemeente Den Haag, bureauonderzoek Ketelstraat 21-23, Den
Haag 2010.
Colofon
Samenstelling Riemer Knoop, Marijke Bruggeman, Roeena Patmo-Mahdi
Eindredactie Gordion Cultureel Advies, Amsterdam, www.Gordion.nl
Beeldmateriaal Roeena Patmo-Mahdi/Mike Patmo, tenzij anders vermeld.
Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden met betrekking tot (foto-) materiaal in dit rapport te
achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt,
verzoeken wij om dat kenbaar te maken.
Amsterdam, februari 2013
23