Autoplein in Tiel wordt gastvrije salon voor iedereen - DaF-architecten

Autoplein in Tiel
wordt gastvrije salon voor
iedereen
62 BLAUWE KAMER 1 / 2010

Onderwerp herinrichting plein in historisch
centrum
Locatie Tiel
Ontwerper De Zwarte Hond
Opdrachtgever gemeente Tiel
Uitvoerder Kroeze Aannemersbedrijf Grond en
Wegen
Oppervlakte 0,3 hectare
Ontwerp 2007 – 2008
Uitvoering 2009
1 / 2010 BLAUWE KAMER 63

Het Plein in 1930: lommerrijke bomenlaan. In de oude situatie was het Plein een parkeerterrein.
Bestratingspatronen delen het plein op naar functiezone en benadrukken de breedte en eenheid van het plein.
Detailfoto van de bestratingslijnen met
hergebruikte klinkers.
Rechts: ontwerp.
64 BLAUWE KAMER 1 / 2010
Foto www.oudtiel.nl

De ene dag staat op het Plein de weekmarkt...
...de andere dag is het van de horeca.
Tiel is een van die historische steden die funge-
ren als regionaal centrum. Hiervoor is het cen-
trum van Tiel stapsgewijs getransformeerd in een
logistieke machine voor winkelen en vertier. De
wederopbouw na de destructie van het laatste
oorlogsjaar werd aanvankelijk aangegrepen om de
binnenstad met behoud van historisch karakter
toegankelijk te maken voor verkeer, laat Steen-
huis stedenbouw/landschap zien in onderzoek
naar wederopbouwkernen. Inmiddels is, conform
hedendaagse inzichten over het functioneren van
centrumvoorzieningen, de binnenstad veranderd in
een voetgangersgebied. Het verkeer wordt om de
stadskern geleid met een rondweg waaraan grote
parkeerplaatsen liggen. Het systeem van wallen,
grachten en poorten, ooit bedoeld om de stad tegen
vijandelijkheden te beschermen, is nu de herken-
bare begrenzing van het winkelcentrum geworden.
Vooral langs de rivier is het contrast tussen de his-
torische binnenwereld en de logistieke buitenkant
maximaal. De bezoekers van buiten parkeren op de
grote parkeerterreinen langs de haven en betreden
via de herbouwde Waterpoort de historische bin-
nenruimte van het Plein.
Het Plein vormt samen met de Kleibergsestraat de
uiterste hoek van het autovrije binnenstadcircuit.
Waar de twee samenkomen staat de Waterpoort,
de doorgang naar de Waaloever. Het Plein ontstond
door de demping in de zeventiende eeuw van een
binnenhaven. De bebouwing aan het plein is uit-
gezonderd het streekmuseum overwegend klein-
schalig. Veel panden zijn na de oorlog herbouwd.
De ruimte is breder in het zuiden en smaller aan de
kop waar de het Plein grenst aan Varkensmarkt. Het
ontwerpbureau De Zwarte Hond heeft met slechts
bestrating en verlichting een zonering aangebracht
waarmee het Plein als grote vrije ruimte tegelijker-
tijd is opgedeeld in functiezones. De territoriale
markeringen van museum, markt en horeca zijn
gestroomlijnd en er zijn uniforme terrasafscheidin-
gen geplaatst voor alle horecaondernemers.
Op het eerste oog is de bestrating een strak vlak, van
wand tot wand, van doorleefd materiaal met ban-
den van kinderkopjes. Maar wie beter kijkt ziet een
1 / 2010 BLAUWE KAMER 65

Impressie van het heringerichte Plein. Ontwerp van het basalten waterelement.
gevarieerd tapijt met verschillende stroken, randen
en biezen. De bestrating is opgebouwd uit strepen
van hergebruikte stenen. Gele en gemêleerde dik-
formaat en waalformaat klinkers, en kinderkopjes
vormen door verschillen in richting en rangschikking
een steeds wisselend patroon. Twee lange banen
met vier dwarsverbindingen onderbreken het stre-
penpatroon. Ze zijn gemaakt van waalformaat klin-
kers in elleboogverband. Deze banen zijn bedoeld
als lopers voor het verkeer dat bestaat uit voetgan-
gers en fietsers, leveranciers en hulpdiensten. De
banen vloeien naadloos samen met de inrichting van
de aanliggende straten. Het strepenpatroon in het
midden van het plein en langs de gebouwen geeft
de verblijfsruimte aan. Hier wordt de weekmarkt
gehouden en staan in het seizoen de terrassen van
de horeca. De middenzone onderscheidt zich door-
dat deze opbolt ten opzichte van de twee banen.
Om de paar meter steekt een rij kinderkopjes over
om de zonering weer iets af te zwakken en het plein
als eenheid te benadrukken.
In het midden is een slingerende rij bomen geplant.
Verder is het plein op één reusachtige lichtmast
na ontdaan van masten, palen, paaltjes, kasten en
prullenbakken. De elektravoorzieningen voor de
markt zijn opgenomen in ondergrondse putkasten
waarvan de deksels zijn voorzien van het bestra-
tingspatroon. De straatverlichting is tegen de gevels
gemonteerd. Er is verlichting die de straat aanlicht
en sfeerverlichting in de vorm van up-lighters die
66 BLAUWE KAMER 1 / 2010
de gevelwanden van het plein uitlichten. In de Klei-
bergsestraat loopt de bestrating met waalformaat
klinkers in elleboogverband door en sluit aan op
de overige straten in de binnenstad, met een goot
in het midden en antracietkleurige stoepen in het-
zelfde vlak als de straat.
Op de kop van het Plein, bij de Waterpoort, is in
contrast met al deze subtiele en haast onzicht-
bare ontwerpingrepen, een opvallend waterobject
geplaatst, gemaakt van gezaagde basaltblokken in
een waterbak met een roestvrijstalen rand. Dit auto-
noom en hedendaags element ontstijgt de gangbare
fonteinenpret omdat het niet alleen oogstrelend en
kunstzinnig is maar ook uitnodigt tot spel en zitten.
De ronde, afgesneden vorm benadrukt de beëindi-
ging van het Plein dat anders in de Kleibergsestraat
zou overvloeien. Vorm, locatie en materiaalkeuze
refereren aan het verdwenen waterbekken van de
haven.
Het Plein ligt als karaktervolle kamer aan de rand
de stad. Eenmaal door de Waterpoort betreedt de
bezoeker het historisch decor van gebakken klei,
van recreatie en winkelen. De vele cafés, de markt
en het museum geven sfeer en programma waar de
bezoeker voor naar Tiel komt. Het Plein is de plek
van handeling, het theater van de stad. Het publiek
wisselt: van donderdagavond tot zaterdagavond zijn
dat hordes uitgaande jongeren uit de omliggende
dorpen. Op zaterdag en maandagochtend de markt-
bezoekers en op zondag de recreanten. De rest van
de week wordt er vooral opgeruimd en bevoorraad.
Dit flexibel functioneren van het Plein is allesbe-
halve vanzelfsprekend. Op historische foto’s is het
Plein te zien als een lommerrijke laan. Het publiek
van de stad was toen veel kleiner en maalde niet om
terrassen en bereikbaarheid. Na de wederopbouw
werd het Plein een parkeerplaats. Horeca en auto
vochten om de schaarse ruimte.
Nu is het Plein de salon van Tiel. De haast onzicht-
bare ontwerpstijl van De Zwarte Hond is in de his-
torische omgeving van het Plein op zijn plaats. Hier
maken diverse doelgroepen harmonieus gebruik van
één ruimte en is verblijf, stroming en beeld in één
historisch decor samen gekomen. Voor ontwerpers
en opdrachtgevers is een geslaagde historische
binnenstad een goedfunctionerende, aantrekke-
lijke publieke ruimte waar veel te beleven valt. De
publieke ruimte van het Plein en de Kleibergsestraat
in Tiel is echter niet vanzelf tot stand gekomen maar
de uitkomst van een lang proces met veel partijen
en deelbelangen. Het ontwerp van De Zwarte Hond
heeft dankzij het gebruik van oud materiaal en de
precieze maar onnadrukkelijke detaillering geleid
tot een resultaat dat vanzelfsprekende gastvrijheid
uitstraalt.
Catherine Visser
Foto’s De Zwarte Hond en Frank Hanswijk

Kinderen spelen op de basalten blokken van het waterelement.
1 / 2010 BLAUWE KAMER 67

Compositie met hoog- en laagbouw. Op de achtergrond Fleerde.
F-buurt richting Bijlmerdreef.
Verzorgde speelplekken met kunstgras.
36 BLAUWE K AMER 2 / 2007
Transformatie Bijlmermeer:
de charme van het fragment
Op de grens van de F- en D-buurt slingert
een watergang, de Meander.
Waar het water de flat Florijn kruist
ligt een carré van paden, twee parallel
langs het water en twee eroverheen.
Dit punt biedt – zolang de D-buurt
nog niet is gesloopt – een bijzondere
historische ervaring. Naar het noorden
zie je een paleontologisch tafereel,
een glooiend landschap van
schaal gras met bosschages botst
tegen flats die dinosaurussen lijken.
Ze zijn oud, leeg en roestig, de plinten
dicht, met balkons als versteende
schubben. Naar het zuiden zie je een
groenstrook omzoomd door parkeerplaatsen
en een afgebakende speelplek.
Dezelfde flat is nu gekleed in
licht gestraald glas dat de elegante
hoofdvorm van de flat benadrukt en
deze ontdoet van zijn lompe zwaarte.
De dubbel hoge plint is onderbroken
door glazen entrees en bevat woningen
met hier en daar een atelier.
Nergens overzie je beter de transformatie
die de Bijlmermeer sinds 1992
heeft ondergaan. Niet omdat hier
zoveel gesloopt is, integendeel, maar
omdat hier één flat opgespannen is
tussen oud en nieuw en daarmee tentoonspreidt
wat de transformatie van
ontsluiting, gevel en maaiveld heeft
betekend.
Het bureau Rein Geurtsen & Partners
is sinds 1997 verantwoordelijk voor de
transformatie van de F-buurt en het
Marktplein. De genoemde flat is al in
2004 opgeleverd, de verdichting en
herprofilering van de Bijlmerdreef
wordt nu voltooid. Het plan valt in
drie ruimtelijke eenheden uiteen,
ieder rondom een te behouden structuur.
De markt is de laatste lob in een
reeks pleinen en straten die de ruggengraat
van het winkelcentrum
Amsterdamse Poort vormt. Rondom
het plein is flink verdicht met een
gemengd programma.
De Bijlmerdreef blijft tussen de Fbuurt
en de Amsterdamse Poort verhoogd
liggen op een betonnen viaduct.
Wat voorheen een dubbel maaiveld
was met een openbare onderwereld
en een bovenwereld met louter
infrastructuur, wordt een verhoogde
openbare ruimte met gesloten parkeergarages
in het talud. Grootschalige
bebouwing kadert deze openbare
ruimte in en twee monumentale trappen
verbinden haar met naastgelegen
gebieden.
Het is echter in het woongebied de Fbuurt
dat Geurtsen de meest doorzichtige
transformatie bewerkstelligt.
Niet de infrastructuur of openbare
ruimte worden hier behouden of voltooid,
maar fragmenten van de grootschalige
flats. De vermenging met
laagbouw is op meesterlijke wijze
geënsceneerd. Extreme laagbouw en
een bakstenen kop zijn tegen een
moloch van elfhoog, de flat Florijn,
geplaatst die ondanks gedeeltelijke
sloop in zijn volle lengte ervaarbaar
blijft. De honingraad van Florijn en de
gesloopte flat Fleerde dicteren de
onregelmatige vorm van bouwblokken
met tweelaagse woningen. Op de
hoeken ontstaan punten, diagonalen
en uitwaaierende ruimtes, in het midden
ligt een laatste groene heuvel
met Sequoia’s.
De compositie van Geurtsen borduurt
voort op de richtingen en hoekverdraaiingen
van de oorspronkelijke
honingraatstructuur. Het extreme
contrast zit in de gesloten bouwblokken
en de hoogte van de één- en
tweelaagse bebouwing – waarmee de
gelaagdheid van de bebouwing in de
buurt leesbaar wordt.
Niet de hele F-buurt heeft deze compositie.
Rond Florijn is de verweving
het grootst, naar het westen toe
wordt dit steeds minder zichtbaar, de
overgebleven fragmenten van de flats
Fleerde en Frissenstein zijn ondergeschikt
aan de nieuwe maat van het
gesloten bouwblok.
Terwijl de compositie van oude en
nieuwe bebouwing een nieuw soort
stedenbouw oplevert, is voor het
maaiveld – onder supervisie van
Geurtsen ontworpen door onder
andere Donald Lambert, Lucas van
Herwaarde, Zeger Woudenberg en
Jasper Pijls – teruggegrepen op een
reeks stedelijke ruimtes die zo uit de
historische mediterrane stad lijkt te
zijn ingevlogen. Deze reeks bestaat in
hiërarchische volgorde uit de boulevard,
het marktplein, de monumentale
trappartijen, de singels, de woonstraten,
de woonhoven, de parkeervelden
en de parkjes. Elk gebruik is
netjes afgebakend. De rijbanen zijn
opgesloten tussen hoge banden en
een veelheid aan paaltjes tegen ille-

Huidige en toekomstige situatie.
Openbaar groen.
gaal parkeren, een kwaal van de oude
Bijlmer. Het meest opvallend is de
behandeling van het groen. Het is
mooi achter betonnen of stalen
opsluitbanden opgeborgen, ver buiten
het bereik van schoenen en wielen.
Waar kinderen mogen spelen is
kunstgras of verharding aangebracht
en een hek tegen de ballen. Een ding
is zeker, met deze openbare ruimte is
overlast tot een minimum beperkt –
waarmee tegelijkertijd de onbepaaldheid
en informaliteit van de openbare
ruimte die allerlei goeds en kwaads
mogelijk maakte, ook grotendeels is
verdwenen. Ondanks de hoge dichtheid
van 65 woningen per hectare en
de 30 procent gestapelde woningen is
het moeilijk denkbaar dat hier iets
anders kan gebeuren dan suburbaan
wonen.
Dit suburbaan karakter wordt versterkt
door de harde schil die de Fbuurt
krijgt met de grootschalige
bebouwing aan de Bijlmerdreef. De
ambitie om de dreef te transformeren
van barriëre in een monumentale
boulevard heeft geresulteerd in een
Het plan van Geurtsen & Partners.
tienlaagse bebouwing met bedrijven
in de plint. Daarmee is de achterliggende
F-buurt omsloten als de praline
in een bonbon. Hoe lekker die
ook is, je herkent alleen het omhulsel.
Zo vernieuwend als de stedenbouw
van de F-buurt is, des te opvallender
de klassieke Berlagiaanse
typologie van de dreef.
De vernieuwde F-buurt heeft zich als
woonwijk al bewezen. Door de vorm
en vermenging is de wijk een wonder
van gelaagdheid. Nu ook de Bijlmerdreef
en de aansluitingen aan weerszijden
bijna voltooid zijn, wordt de Fbuurt
de achterkant van een meer
conventionele stedenbouwkundige
compositie: de Bijlmer-‘boulevard’.
Omdat de gewenste stedelijke
samenhang valt of staat met het slagen
van dit opgetilde verblijfsgebied
zijn al het openbare programma, de
menging en de stapeling rondom de
Bijlmerdreef geconcentreerd. Hierdoor
dreigt echter het zo fraaie evenwicht
van de F-buurt te worden verstoord.
De sloop van de D-buurt zal
de F-buurt nog verder onleesbaar
maken en veranderen in een gekke
compositie met drie hoogbouwfragmenten.
Je kunt F-buurt en Marktplein ook
zien als een spectaculaire en radicale
transformatie van een naoorlogs
woongebied. Als fragmentarische
compositie rond de kernelementen
van de oorspronkelijke wijk, met zijn
afgebakende openbare ruimte, toont
het tevens zijn negatieve ontwerpuitgangspunten:
angst voor de lege en
onbepaalde openbare ruimte en
angst voor eenduidige bebouwing.
Wie het in volle glorie wil zien en het
contrast wil ervaren moet nu gaan
kijken!
Catherine Visser
2 / 2007 BLAUWE K AMER 37

kritiek
Modern leven vreet ruimte
in tuindorp Vreewijk
Project: Herstructurering tuindorp Vreewijk,
proeftuin Langegeer
Locatie: Vreewijk, Rotterdam-Zuid
Ontwerp: KuiperCompagnons, Rotterdam
Adviseurs: bouwkosten: PRC
bouwkostenmanagement; constructie:
bouwkundig adviesbureau Baas BV;
bouwfysica: Cauberg-Huygen raadgevende
ingenieurs BV
Aannemer: Dura Vermeer
Opdrachtgever: Com. wonen
Aantal woningen: 106 waarvan 96 koop- en 10
huurwoningen
Ontwerp: 2000 (prijsvraag)
Uitvoering: 2000 tot 2005
Foto’s: Rita van Biesbergen
66 BLAUWE K AMER 1 / 2 0 0 7
Sinds de oplevering van het laatste deel van tuindorp
Vreewijk in 1940 is de wijk op veel plekken
veranderd. Het oudste deel, rondom Leede en
Brink, is nog echt een tuindorp, met knusse architectuur,
levendige binnenterreinen en groene
openbare ruimte. De in 1920 ontworpen uitbreiding
is echter gehavend en verschraald door de tijd
gekomen. De ooit zo frisse wijk is na zestig jaar een
treurige schipbreukeling van stadsvernieuwing en
verval. De woningen zijn scheefgezakt, vaak ontsierd
door te grote trespa dakkapellen. De straten
hebben hun asymmetrisch profiel met aan één zijde
voortuinen deels verloren aan parkeerplaatsen.
Op een aantal plekken is goedkope en ongeïnspireerde
nieuwbouw neergezet.
Aan deze geleidelijke verschraling maakt het plan
van Wytze Patijn van Kuiper Compagnons een ein-
de. De bedoeling was de tuinwijk te verrijken met
eigentijdse ruime woningen. Op de plek van oorspronkelijk
180 woningen in tweeënhalf bouwblok,
verrezen 108 nieuwe, meest koopwoningen. Per
woning is 1,2 parkeerplaats gereserveerd. Het plan
is het eerste deel van een veel grotere sloop- en
nieuwbouwoperatie in Vreewijk. Aan de protestspandoeken
in de straten is te zien welke delen
nog op de rol staan.
Wytze Patijn treedt met zijn dubbelrol van stedenbouwkundige
én architect in de voetsporen van
Granpré Molière en Verhagen, de ontwerpers van
Vreewijk en de grondleggers van bureau Kuiper
Compagnons. Van Patijn mag verwacht worden dat
hij respectvol en behoudend omgaat met het
meest exemplarische tuindorp van Nederland.
Patijn formuleert de opgave als volgt: ‘Het zal moe-

Plankaart zonder langsparkeren.
Typisch woningblok.
ten gaan over het behoud van Vreewijk als volkshuisvestingsmonument,
dat staat voorop. Maar het
zal wel in deze tijd moeten passen, dus moeten voldoen
aan woonoppervlakten van deze tijd en
diverse woonvormen en typen huishoudens moeten
herbergen. Het plan moet plaats bieden aan
auto’s, rekeninghoudend met een reële parkeernorm.
Al het andere is bijzaak.’
Het groene beeld van de straat en de verhoudingen
van de bebouwing zijn volgens de ontwerpers
karaktereigenschappen van Vreewijk die het
behouden waard zijn. Zo kregen ook de nieuwe
woningen daken die 55 graden hellen en blijft het
stratenplan van Langegeer en Meiendaal, Langewelle
en Kortewelle, volledig in stand.
Deze essentiële karaktereigenschappen lagen ten
grondslag aan de omgang met terug te bouwen
elementen. In het gehandhaafde stratenpatroon
staan de woningen in rijen met kleine voortuinen.
De langgerekte blokken van Vreewijk zijn opgeknipt
in eenheden van maximaal 35 meter. De hoeken
en dwarsstraten zorgen voor een verdraaiing
van de stroken en daardoor voor beeldbepalende
koppen aan de Langegeer. De oorspronkelijke
asymmetrie van de dwarsstraat is echter niet
gehandhaafd door een vereenvoudiging van de
kappen. Hiermee is de stedenbouwkundige compositie
met eenvoudigere volumes losjes geënt op die
van de oorspronkelijke bouwblokken.
De twee langsstraten hebben grotendeels hun
tuindorps beeld behouden; de asymmetrische Meiendaal
met de grotere voortuin aan de oostzijde en
de statige Langegeer met zijn grote bomen, zijn
dankzij de parkeeroplossing op het binnenterrein
Het oorspronkelijke plan van Granpré Molière en Verhagen.
Vreewijks straatbeeld: kleine woningen en paden
in groot groen.
1 / 2007 BLAUWE K AMER 67

Vreewijkse attributen bij de
voorgevel.
Aan de Meiendaal en de Langegeer is in het smalle
profiel langsparkeren ingepast.
De Langegeer.
68 BLAUWE K AMER 1 / 2007
Open hoek met Vreewijkse attributen zoals leibomen, ligusterhaag en hekje. Toegang tot parkeerkoffer.
Meiendaal: de oorspronkelijke grote voortuinen op het westen hebben plaatsgemaakt voor parkeren en
stoep.
groen gebleven met een enkele rij langsparkeren.
In Kortewelle en Langewelle daarentegen, domineert
het parkeren wel.
Gereconstrueerd zijn ook een aantal beeldbepalende
elementen van de architectuur en openbare
ruimte. De open hoeken van het blok zijn afgeschermd
met leibomen. Iedere voortuin heeft een
hekje. De lage voorgevels hebben tuindorpse attributen
zoals de luifel, het dikke raam en het bakstenen
ornament. Er is veel waarde gehecht aan het
reconstrueren van de dakhelling, met 55 graden is
het dak het meest in het zicht springende onderdeel
van de architectuur.
Mocht het lijken alsof deze tekst over een restauratieproject
gaat, door het eigentijdse programma en
parkeren is het dat niet. Zo zorgt 40 procent minder
woningen toch voor een twee keer zo groot

Entree tot de parkeerkelder.
De nieuwe binnenterreinen zijn opgehoogd en afgesloten met hekwerken.
volume. De tuindorpse typologie van één laag met
kap verbergt nu een drielaagse woning. Het dak is
veel hoger en groter geworden en de woning dieper.
Aan de achterzijde is een dubbele laag dakkapellen
gemaakt. Het parkeren dat nog steeds veel
ruimte in de straat krijgt, slokt nu ook een groot
deel van het binnenterrein op.
In de bouwblokken is een aantal enkele of dubbellaagse
parkeerkoffers ondergebracht met voor
iedere woning één genummerde parkeerplaats.
Dat deze vergroting van het woon- en parkeerprogramma
in hetzelfde krappe blok past is een knappe
prestatie. Het binnenterrein is echter radicaal
krapper en steniger geworden.
De grotere woning heeft de verhouding tussen
bebouwing en binnenterrein veranderd. Hoe zorgvuldig
Kuiper Compagnons ook met details, materiaal
en type dichtbij het origineel wilden blijven,
Kopblok aan de Kortewelle.
met de verkleining van het binnenterrein is een
van de kwaliteiten van Vreewijk verdwenen: de
overmaat van het onbebouwde ten opzichte van
het bebouwde. De Vreewijkse standaard was een
afstand tussen de achtergevels van 29 meter, in
combinatie met de tweelaagse bebouwing een
zeer ruime en open binnenwereld. Nu is die tussenruimte
ongeveer twintig meter. De verzameling
bergingen, parkeerplaatsen en stenen achterpaden
doet de rest; er is nog maar een schim van de binnenwereld
over.
De onwaarschijnlijk kleine woningen van Vreewijk
en de relatief lage dichtheid maakt dit tot een
haast onontwijkbaar dilemma. Wellicht zou men
beter moeten kijken naar de floor space index (fsi)
in plaats van naar het aantal woningen. De fsi is
bepalend voor de tuindorpse sfeer, niet de typologie
van de woning. Het respecteren van het oor-
Parkeren op de stenige binnenterreinen.
spronkelijke volume zou echter een verdere verdunning
van de wijk betekenen, met alle gevolgen
voor de financiering en voor de stedelijke context
van Rotterdam-Zuid. Ook de wens om parkeerplaatsen
nabij de woning te hebben heeft in een
oude structuur als Vreewijk vergaande consequenties
voor de ruimte. Daarom is het de vraag of een
dergelijke ‘moderne’ parkeernorm echt nodig is in
deze omgeving.
De proeftuin Langegeer heeft een onmiskenbare
kwaliteit en betekent een kentering in de verschraling
van Vreewijk. Als deze strategie echter voor
grotere delen van Vreewijk zal worden gehanteerd,
valt te vrezen dat de groene tuinwijk verandert in
een versteende Vinex-wijk.
Catherine Visser
1 / 2007 BLAUWE K AMER 69