L A G E R U G K L A C H T E N & A R B E ID S O M S T A N D ... - Stecr

S

I n h o u d s o p g a v e 

W e b s i t e S T E C R H o o f d m e n u 

1 Samenvatting 3 

2 Inleiding 4 

3 Uitgangspunten 5 

4 Aanbevolen werkwijze: het vijf-fasenmodel 9 

4.1 Klachtenfase 10 

4.2 Inventarisatiefase 11 

4.3 Interventiefase 15 

4.4 Evaluatiefase 21 

4.5 Eindfase 22 

4.6 Individuele situaties aggregeren naar preventie op 

organisatieniveau 22 

5 Preventie 24 

5.1 Preventieve maatregelen betreffende werk, 

procedures, apparatuur en omgeving 26 

5.2 Preventieve maatregelen betreffende organisatorische 

zaken 28 

6 Verantwoording 31 

Programma van eisen 32 

STECR 34 

7 Overzicht gebruikte literatuur/publicaties 35 

8 Lijst van afkortingen 38 

© STECR, december 2006 

Klachten aan arm, nek en/of schouder / RSI ·

1S a m e n v a t t i n g 


In Nederland gaan jaarlijks 340.000 tot 675.000 werknemers met werkgerelateerde 

klachten aan arm, nek en/of schouder naar de dokter. Het gaat daarbij niet alleen 

om beeldschermwerkers maar ook om anderen, zoals schoonmakers, inpakkers 

en oppermannen: allen mensen die tijdens hun werk doorlopend dezelfde beweging 

maken of langdurig dezelfde werkhouding aannemen of kortdurend zware 

krachten uitoefenen. 

Met de Werkwijzer ‘Klachten aan arm, nek en/of schouder / RSI’ wil de kenniskring 

streven naar een snelle probleemanalyse met snel daaropvolgende multidisciplinaire 

interventies binnen een afgebakend tijdpad om de herstelkans te verhogen 

en de schadelast te beperken. De basis van de Werkwijzer wordt gevormd door 

het biopsychosociale model en het door de kenniskring ontwikkelde factorenmodel 

waaruit het ontstaan van klachten kan worden verklaard Het 5-fasenmodel 

met de verschillende fasen maakt het re-integratieproces inzichtelijk. De te onderscheiden 

fasen zijn: de klachtenfase, de inventarisatiefase, de interventiefase, de 

evaluatiefase en tot slot de eindsituatie. 

Daarnaast wordt aandacht besteed aan preventieve maatregelen, en aan overleg 

en afstemming tussen arboprofessionals en de werkgever/werknemer. 

De kenniskring heeft getracht alle nieuwe ontwikkelingen en onderzoeksresultaten 

mee te nemen in de keuze van interventies. De Werkwijzer ‘Klachten aan 

arm, nek en/of schouder / RSI’ is primair bedoeld als instrument voor arboprofessionals. 


Inleiding 


2Gegevens van de European Foundation for the Improvement of Living and Working 

Conditions, gebaseerd op onderzoek in 15 Europese landen, laten zien dat 

25 procent van de werkende mensen werkgerelateerde nek-/schouderpijn rapporteren 

en 15 procent werkgerelateerde armpijn. 

In opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft TNO 

onderzocht dat de kosten ten gevolge van werkgerelateerde klachten aan arm, 

nek en/of schouder en psychosociale arbeidsbelasting samen per jaar worden 

geschat op 6,1 miljard euro, waarvan 2,1 miljard als gevolg van RSI. Een relatief 

grote kostenpost voor werkgevers ten gevolge van RSI zijn kosten van verminderde 

arbeidsproductiviteit (geschatte vermindering met gemiddeld 10 procent) 

vanwege doorwerken met klachten, zonder te verzuimen (geschatte onkostenpost 

van 808 miljoen euro). Omgerekend betekent dit gemiddeld 125 per werknemer 

per dag. 

Op het moment dat een werknemer verzuimt, tellen vervangingskosten, productieverlies, 

begeleidingstijd en kosten van de arbodienst. De kosten die de onderneming 

maakt om ondanks verzuim toch optimaal te produceren, bedragen €135 

per werknemer per dag. 

De sectoren die preventieve aandacht behoeven omdat men daar het grootste 

risico loopt op verzuim en WAO-/WIA-uitkeringen vanwege klachten aan arm, nek 

en/of schouder, zijn bouwnijverheid en vervoer en communicatie. 

De top 5 van sectoren waar het meeste geld te besparen valt zijn: gezondheidszorg, 

industrie, onderwijs, bouwnijverheid en handel. Ten aanzien van het onderwijs 

moet wel een slag om de arm worden gehouden, aangezien deze cijfers 

deels gebaseerd zijn op kleine aantallen werknemers met verzuim door klachten 

aan arm, nek en/of schouder. 


3Uitgangspunten 


Eerste uitgangspunt in deze Werkwijzer is dat het functioneren van een mens 

wordt beïnvloed door zowel biologische als persoons- en omgevingsgebonden 

factoren. Pijn kan bijvoorbeeld veroorzaakt en in stand gehouden worden door 

een complexe verzameling van en samenhang tussen biologische, psychosociale 

en sociale factoren. Deze benaderingswijze wordt het biopsychosociale verklaringsmodel 

genoemd. 

Het factorenmodel geldt als tweede uitgangspunt en sluit aan bij het eerste. Dit 

model is ontwikkeld door de kenniskring en geeft zicht op relevante risicofactoren 

voor het ontstaan van klachten aan arm, nek en/of schouders. Deze worden 

hier onderverdeeld in werkgerelateerde factoren (fysieke, fysische en niet-fysieke/ 

organisatorische) en niet-werkgerelateerde factoren (privé- en persoonlijkheidsfactoren). 

Het model geeft tevens zicht op het werkterrein van arbodiensten. Met 

behulp daarvan kan systematisch in beeld gebracht worden of, en zo ja, in welke 

mate deze factoren een rol vervullen en een bijdrage leveren aan het ontstaan en 

in stand houden van klachten aan arm, nek en schouder. 

Werkgerelateerde 

factoren 

Werk, 

procedures, 

apparatuur en 

omgeving 

Organisatorische 

factoren 

Sociale 

omgeving 

Factorenmodel 

Belasting 

Reactie 

Symptomen Adaptie 

Stoornis 

Beperking 

Participatieprobleem 

Niet-werkgerelateerde 

factoren 

Individuele fysieke 

en psychosociale 

factoren en 

niet met het werk 

samenhangende 

activiteiten 



V e r v o l g u i t g a n g s p u n t e n 

Bij klachten in een bepaalde regio van het lichaam zijn vaak oorzakelijke factoren 

aan te geven. Deze verbanden zijn niet één op één te leggen, aangezien het biospychosociale 

verklaringsmodel noopt tot een brede anamnese en diagnose. 

Tabel 1. Oorzakelijke factoren en specifieke en aspecifieke klachten aan arm, nek 

en/of schouder. 

Regio 

Factoren Nek 

Arbeidsgerelateerde fysieke factoren 

Schouder/ 

Bovenarm 

Elleboog/ 

Onderarm 

Pols/ 

Hand 

Houding gerelateerd aan frequentie 

en/of duur √ √ √ √ 

Herhaling van beweging gerelateerd aan 

duur √ √ √ √ 

Kracht gerelateerd aan frequentie en/of 

duur o o √ √ 

Combinatie (bovenstaande factoren) o √ √ √ 

Werken met gedraaide of achterovergebogen 

nek (bsw)* √ √ o o 

Werken met een gedraaide pols (bsw) o o - - 

Arbeidsgerelateerde fysische factoren 

Trillend gereedschap o o √ √ 

Koude o o o √ 

Arbeidsgerelateerde niet-fysieke factoren 

Werk/rust-verhouding √ √ √ √ 

Lange werkdagen (bsw) - - - - 

Fulltime werk (bsw) o o - - 

Regelmogelijkheden o o o o 

Zelfstandigheid in het werk o o o o 




Regio 

Factoren Nek 

Schouder/ 

Bovenarm 

Elleboog/ 

Onderarm 

Pols/ 

Hand 

Hoge psychosociale belasting √ √ √ √ 

Hoge taakeisen (bsw) √ √ √ √ 

Lage sociale ondersteuning √ √ √ √ 

Lage beloning (bsw) o o o o 

Niet-arbeidsgerelateerde factoren 

Privé-activiteiten o o o o 

Persoonsgebonden factoren o o o o 

Overmatige betrokkenheid (bsw) - - - - 

Vermijdende stijl van probleem oplossen - - - - 

Negatieve instelling - - - - 

Hoge inspanning in combinatie met 

grote betrokkenheid en lage beloning 

(bsw) - - - - 

Biologische factoren 

Erfelijkheid, gevoeligheid, interfererende 

condities o o o o 

Legenda 

√ : Wetenschappelijk bewijs 

- : Aanwijzing voor mogelijke oorzaak, nog onvoldoende wetenschappelijke 

onderbouwing 

o : Geen wetenschappelijk bewijs 

* bsw: dit geldt alleen voor beeldschermwerk. 

Bovenstaande tabel is overgenomen uit de voorgaande werkwijzer (op basis van 

het Saltsarapport (20) ) en aangevuld op basis van de huidige stand van de wetenschap 

(9)(4) . 




Als algemene toevoeging geldt dat de werkstijl een statistisch significante intermediaire 

rol vervult in de effecten van werkgerelateerde blootstelling, evenals 

overmatige betrokkenheid op klachten over arm, nek en/of schouder. 

Het derde uitgangspunt bij het gebruik van de Werkwijzer is dat er geen sprake 

hoeft te zijn van ziekmelding, alvorens effectief aan de slag te kunnen gaan met 

het verlenen van diensten die zich richten op het wegnemen van klachten. Een 

investering in deze activiteiten voorkomt dat de klacht overgaat in verzuim met 

de daarmee gepaard gaande kosten. 

Als vierde uitgangspunt geldt dat door de arbodienstverleners te zetten stappen 

aansluiten bij verplichtingen uit de Wet Verbetering Poortwachter (WvP). In 

deze Werkwijzer wordt impliciet rekening gehouden met deze termijnen. Op het 

moment dat stappen en tijdstermijnen voorgesteld worden, sluiten deze aan bij 

de WvP. Het impliceert niet dat er geen versnelling van stappen kan plaatsvinden. 

Daar waar dit wél het geval is, wordt dit expliciet aangegeven. 

Als laatste uitgangspunt geldt dat de bedrijfsarts een relevante rol dient te vervullen, 

mede op basis van zijn arbeids- en gezondheidskundige expertise en de 

mogelijkheid tot doorverwijzing naar de curatieve sector. 

Bevindingen uit het contact tussen bedrijfsarts en werknemer dienen snel vertaald 

te worden in handelingen, om ervaren klachten niet in blijvende schade te 

laten overgaan. Naarmate een bedrijfsarts sneller kan handelen op basis van een 

diagnose, des te groter is de kans op herstel. 

De bedrijfsarts heeft daarnaast de mogelijkheid tot verwijzing naar een medisch 

specialist. Overzicht van het geheel aan te nemen maatregelen biedt de arts de 

mogelijkheid tot goede coördinatie ervan. Het monitoren van het herstel door 

spreekuurcontacten biedt de mogelijkheid om het vervolgtraject adequaat bij te 

stellen. 

Op het moment dat spreekuurcontacten door een andere deskundige – onder 

begeleiding van een bedrijfsarts – worden uitgevoerd, is het relevant de (tijds)lijn 

tussen verzuimdeskundige en bedrijfsarts kort te houden. 


4Aanbevolen werkwijze: 

het vijf-fasenmodel 

Klachtenfase 

Klachten 

aan 

arm, 

nek 

en/of 

schouder 


Het door de kenniskring ontwikkelde model bestaat uit vijf fasen die allen kunnen 

leiden tot actie. 

1. Klachtenfase. Een individu heeft een klacht aan arm, nek en/of schouders. Hét 

moment om te handelen voordat er schade optreedt en ziekmelding volgt. 

2. Inventarisatiefase. Op individueel niveau vinden verschillende activiteiten 

plaats, waaronder een onderzoek naar werkgerelateerde klachten. 

3. Interventiefase. Op basis van de voorgaande stappen worden interventies 

gepleegd. 

4. Evaluatiefase. Evaluatie van de effectiviteit van de interventies en eventuele 

bijstelling van de interventies. 

5. Eindfase. Beëindiging van de begeleiding en eindevaluatie. 

Een multidisciplinaire aanpak én evaluatie maken het mogelijk op organisatieniveau 

preventieve maatregelen te adviseren (zie paragraaf 4.6). 

START 

Inventarisatiefase 

Spreekuur 

Overleg, 

afstemming, 

evaluatie 

resultaten 

onderzoek 

Werkplek 

onderzoek 

Het vijf-fasen model 

Interventiefase 

Behandelaar 

Mentale coach 

Fysieke coaching 

Werk- en 

werkplek 

aanpassing 

Voorkomen van klachten 

Preventie 

* interventiefase en evaluatiefase kunnen eventueel verlengd worden tot maximaal 53 e week 

Binnen 6 e week Binnen 12 e week* Binnen 16 e week* Gewenst tijdspad 

Evaluatiefase 

Arboprofessional 

Overleg, 

afstemming, 

bijstelling en 

evaluatie van de 

dienstverlening 

Werkgever 

Werknemer 

Eindfase 

Herstel 

of 

gedeeltelijk 

herstel 


4.1 Klachtenfase 


V e r v o l g a a n b e v o l e n w e r k w i j z e 

De essentie van deze fase is zich bewust te worden van het bestaan van een 

klacht en van het feit dat er op basis van die klacht een handeling moet plaatsvinden: 

· werknemers dienen zich ervan bewust te zijn dat een lichamelijke klacht aan 

arm, nek en/of schouders kan leiden tot (blijvende) schade en dat een dergelijke 

klacht aanleiding is tot handelen om schade te voorkomen; 

· voor werkgevers is het van belang klachten serieus te nemen. Het stimuleren 

van de signalering van klachten, het herkennen van klachten, het onderkennen 

dat er maatregelen genomen kunnen worden en deze op de kortst mogelijke 

termijn uit te voeren: dit kan er allemaal toe leiden dat vermindering van de 

inzetbaarheid wordt voorkomen. 

Hoe eerder werknemers en werkgevers (signalen van) klachten vertalen in handelingen, 

des te groter is de kans op het uitblijven van schade, waardoor de kans 

op herstel groter wordt. 

Binnen de organisatie zal beleid ontwikkeld moeten worden om de bewustwording 

vorm te geven, evenals het handelen in vervolg op de klachten. 

De medewerker met preventietaken of andere functionarissen, in- of extern, 

kunnen daarin een rol spelen. Afhankelijk van het ontwikkelde of te ontwikkelen 

beleid binnen een organisatie kan men voorlichting geven, een werkplekonderzoek 

of een arbeidsomstandighedenspreekuur aanbieden. 

De werknemer kan een klacht signaleren. 

De werkgever kan de bewustwording van de problematiek, het signaleren van de 

klacht, en het nemen van maatregelen, ondersteunen. 

Medewerkers met preventietaken (maar ook collega’s) kunnen daarbij een rol 

vervullen door bijvoorbeeld gedragsverandering van werknemers te signaleren 

(zoals muis bedienen met de andere hand) en de mogelijkheid te bieden om 

hulpmiddelen aan te vragen (het aanbieden van hulpmiddelen organiseren en de 

in preventief beleid gevraagde hulpmiddelen analyseren), enzovoort. 

Tabel 1 geeft een overzicht van klachten aan arm, nek en/of schouders en van 

arbeidsgebonden en niet-arbeidsgebonden factoren. De tabel kan een hulpmiddel 

zijn bij de klachteninventarisatie en de oplossingsrichting. 

De klachten worden behandeld als klachten op basis waarvan maatregelen zijn te 

nemen. Deze maatregelen zijn en worden op organisatieniveau geregeld. Daarbij is 

het mogelijk dat er een (externe) deskundige moet worden ingeschakeld, zoals een 

ergonoom. Er hoeft nog geen sprake te zijn van de inzet van een bedrijfsarts. 

Klachten aan arm, nek en/of schouder / RSI · 10



Als uitzondering op de regel ‘Klachten behandelen met te nemen maatregelen’ 

geldt dat er doorgeschakeld moet worden naar de inventarisatiefase als: 

· de klachten zich voordoen in combinatie met een conflictueuze situatie; 

· de verandering van de arbeidsgebonden factoren en voorlichting niet het 

gewenste resultaat opleveren; 

· de pijnklachten niet meer verdwijnen en de klachten beperkingen opleveren 

tijdens het uitvoeren van het werk of in de privé-situatie; 

· de werknemer geen vertrouwen heeft in het gevoerde beleid; 

· de werknemer verzuimt. 

Doorschakelen van de klachtenfase naar de inventarisatiefase wordt gezien als 

het startmoment binnen het vijf-fasenmodel. 

4.2 Inventarisatiefase 

In deze fase wordt duidelijk dat er sprake is van één (of meerdere) werknemer(s) 

met klachten aan arm, nek en/of schouder. Doorverwijzing is geïndiceerd op basis 

van de criteria zoals genoemd onder 4.1. 

Hieronder wordt eerst ingegaan op de individuele werknemer met klachten. 

Aan het eind van deze paragraaf onder 4.6 wordt aandacht besteed aan de organisatorische 

context. 

Individuele werknemer met klachten 

De uitgangssituatie is dat de klachten – ondanks genomen maatregelen – blijven 

voorbestaan. 

Als aanbeveling geldt minimaal één spreekuurcontact met een bedrijfsarts ten 

behoeve van een diagnosestelling, op basis waarvan een interventie kan worden 

gepleegd. De bedrijfsarts richt zich op het brede scala aan risicofactoren en zal er 

in veel situaties op aansturen dat een werkplekonderzoek deel uitmaakt van de 

diagnosestelling (risico’s binnen het werk en de werkplek). 

De interventie(s) leidt tot een plan van aanpak dat zowel door de werkgever/leidinggevende 

als de werknemer worden onderschreven. 

De volgende stappen zijn in deze fase essentieel: 

1. klachtenmelding; 

2. verstrekken van transparante informatie over het vervolgtraject; 

3. organiseren van commitment; 

4. onderzoek van oorzaken; 

5. anamnese en onderzoek; 

6. medische diagnose. 




1. Klachtenmelding 

De klacht blijft ondanks genomen maatregelen bestaan. Dit betekent dat die 

expertise ingezet moet worden die persoonlijke belastbaarheid en werkbelasting 

(persoon, klacht en maatregel) met elkaar in verbinding kan brengen: de bedrijfsarts. 

Melding van klachten kan plaatsvinden bij: 

a. de medewerker met preventietaken/adviseur (voortvloeiend uit voorlichting, 

PAGO/PMO, individuele of groepsgerichte werkplekonderzoeken/inventarisaties). 

Deze verwijst door naar de bedrijfsarts; 

b. de bedrijfsarts zelf, die eventueel doorverwijst naar de huisarts en/of specialist 

indien behandeling (mede) in het reguliere medische circuit noodzakelijk wordt 

geacht; 

c. de huisarts, die in het ideale geval doorverwijst naar de bedrijfsarts voor de 

bepaling van werkgerelateerde oorzaken en de relevantie voor het werk. 

2. Verstrekken van transparante informatie over vervolgtraject 

De bedrijfsarts: 

· legt het doel van het gesprek en de te nemen stappen uit; 

· benoemt risicofactoren en hun mogelijke bijdrage aan het in stand houden van 

de klachten; 

· geeft aan dat verschillende factoren een rol kunnen spelen en dat aanvullend 

onderzoek noodzakelijk kan zijn. 

Het gesprek is gericht op geruststelling en educatie: de werknemer dient een 

rationele verklaring voor zijn klachten te ervaren, aansluitend op de kennis en 

ervaring van de betreffende werknemer (en werkgever). Gebruik desgewenst voorbeelden: 

vergelijk een klacht met een ‘normale’ blessure en sluit daarbij aan bij 

de ervaring van de werknemer. 

3. Commitment organiseren 

In vervolg op de voorgaande stappen dient vastgesteld te worden of de werknemer 

voldoende gecommitteerd is om aan zijn herstel te werken. Het commitment 

dient het resultaat te zijn van de informatie die verstrekt is in de vorige stappen. 

Als de werknemer 

· voldoende gecommitteerd is: ga door naar stap 4; 

· onvoldoende gecommitteerd is: plan een vervolgconsult met daartussen enige 

bedenktijd. Geef tevens informatie dat in het geval commitment lang achterwege 

blijft, de bedrijfsarts dit zal moeten meedelen aan de werkgever en/of 

leidinggevende. 

Wijs de desbetreffende werknemer op de mogelijkheid van een second opinion. 




4. Onderzoek oorzaken 

Werkgerelateerde oorzaken / werken werkplekonderzoek / persoonsgerelateerde 

oorzaken 

Invulling door uitvoering van een gericht werkplekonderzoek door één (of meerdere) 

deskundige(n), die de werksituatie objectief beschouwt. 

Criteria voor een goed werkplekonderzoek zijn: 

· een brede opzet; 

· een (beknopte) klachtenanalyse (uitgebreid indien het werken werkplekonderzoek 

plaatsvindt voor het eerste spreekuurconsult); 

· analyse van beperkingen; 

· een inventarisatie op basis van de 5 W’s volgens het handboek RSI: 

- de werktaken; 

- de werktijden; 

- de werkdruk; 

- de werkplek; 

- de werkwijze. 

· een analyse naar omgevingsfactoren, psychosociale factoren en attitude tot het 

werk; 

· het effect van reeds gevolgde trainingen en het gevoerde beleid ter voorkoming 

van klachten aan arm, nek en schouders; 

De bedrijfsarts kan met de arbeids- en organisatiesdeskundige overleggen over 

het gebruik van gevalideerde methoden om psychosociale factoren in kaart te 

brengen. De Vragenlijst ArbeidReïntegratie is één van die voorbeelden. 

5. Anamnese en onderzoek 

De bedrijfsarts 

· voert een medische anamnese uit volgens bestaande protocollen; 

· voert een lichamelijk onderzoek uit volgens de Saltsa-methodiek en de NVABrichtlijn. 

Bij toepassing van de NVAB-richtlijnen is er specifiek aandacht voor: 

- de duur van de klachten; 

- de intensiteit van de klachten; 

- de herstelcapaciteit; 

- de belastbaarheid; 

- de privé-activiteiten/leefstijl; 

- de beperkingen als gevolg van de klachten. 




· besteedt, om zicht te krijgen op de zelfredzaamheid van de werknemers, aandacht 

aan: 

- psychosociale risicofactoren voor chroniciteit (gele vlaggen): 

· houding en cognities (zoals overtuigingen, aangewende compensaties, 

neiging tot catastroferen van de eigen situatie) 

· emoties (angst/stress, verlies van eigen identiteit) 

· (pijn)gedrag (coping, interactie met familieleden, werkgever en collega’s) 

- herstelvertragende factoren (blauwe vlaggen): 

· werkgerelateerde factoren (ervaren tijdsdruk, eenzijdige functie inhoud, 

onvoldoende ondersteuning van collega’s, onvoldoende sociale contacten, 

enzovoort) 

· persoonlijkheidsfactoren (overactieve levensstijl, overmatig verantwoorde- 

lijkheidsgevoel, perfectionisme, toestand georiënteerd gedrag etc.) 

Het werken met rode vlaggen is geïntroduceerd door G. Waddell, voor het aangeven 

van risicofactoren. Aanvullend zijn er door Kendall, Linton en Main gele 

vlaggen benoemd. 

6. Medische diagnose 

Op basis van de vorige stappen vindt de medische diagnose plaats. 

Benoemd wordt: 

· of er sprake is van specifieke klachten aan arm, nek en/of schouder: de bevindingen 

uitgedrukt in pathofysiologische termen; 

· of er sprake is van aspecifieke klachten aan arm, nek en/of schouder: het 

benoemen van de voornaamste klachten; 

· of er sprake is van een (mogelijke) beroepsziekte; 

· of verder onderzoek noodzakelijk is naar overige relevant geachte oorzaken. 

Het onderscheid tussen specifieke en deze aspecifieke klachten aan arm, nek 

en/of schouder is essentieel om de meest effectieve (medische) interventie te 

kunnen kiezen en om het accent van de interventie te kunnen leggen. 

Specifieke klachten zijn klachten die te herleiden zijn naar een aandoening en die 

te diagnosticeren zijn. Dit betekent dat op basis van onderscheidende kenmerken 

de diagnose reproduceerbaar kan worden gesteld. Ongeveer eenderde van de 

klachten betreffen specifieke klachten. 

A-specifieke klachten zijn die klachten die niet te herleiden zijn naar één van de 

hierboven genoemde aandoeningen. 

Op het moment dat de klachten niet verdwijnen, is dit onderscheid opnieuw 

van belang: aanvankelijk aspecieke klachten kunnen op dat moment specifieke 

klachten zijn. 


4.3 Interventiefase 



Het doel van de interventiefase is die activiteiten in gang te zetten die de pijnbeleving 

beïnvloeden, waardoor de werknemer weer aan het werk kan gaan. Bij 

beïnvloeding van de pijnbeleving speelt een complex van factoren: 

· aanpak van de oorzaken die weefselschade tot gevolg hebben; 

· preventie en bestrijding van pijn; 

· leren omgaan met de pijn en het verbeteren van het functioneren, ongeacht de 

pijn; 

· het beïnvloeden van psychologische, emotionele en omgevingsfactoren om het 

complexe pijnproces te beïnvloeden. 

In de loop van decennia is er een verschuiving van directe pijnbestrijding veroorzaakt 

door weefselschade, richting het gehele complex van factoren dat de 

pijnbeleving beïnvloedt en het functioneren ondanks de pijn. 

Kritieke beslismomenten in de interventiefase 

Onderstaand schema geeft een samenvattend overzicht van de te ondernemen 

stappen, gebaseerd op het vijf-fasenmodel en aansluitend bij zowel de WvP als 

de NVAB-richtlijn. 




Tabel 2. Acties in vervolg op klachten en/of verzuim, uitgezet in een tijdslijn. 

Dag 1 Verbeteren van de arbeidsgebonden factoren 

naar aanleiding van ontstane klachten. 

Hierbij kan de Werkwijzer Werkaanpassing 

worden gevolgd in samenwerking met een 

arboprofessional. 

Na 3 weken vanaf 

melding klacht of bij 

start verzuim 

Tot 6 weken 

(verzuim/klacht) 

Evaluatie ingezette acties en gegeven adviezen 

(NVAB-richtlijn) 

Interventies gericht op angstreductie en het 

stimuleren en verhogen van de zelfredzaamheid 

en belastbaarheid door: 

· geruststellen van de werknemer, en educatie; 

· herstel van functies, met name op het fysieke 

vlak, door oefenen en ‘exposure in 

vivo’ (sportfitness, ergotherapie, werkplekgerichte 

interventies). 

Uiterlijk week 6 verzuim Probleemanalyse verzuimende werknemer 

gereed (WvP) 

Rond week 6 

(verzuim/klacht) 

Starten met specifieke interventies waarvan 

wetenschappelijk is aangetoond dat het 

effect optimaal is (zoals ‘graded exposure’) 

Uiterlijk week 8 Plan van aanpak verzuimende werknemer 

gereed (WvP) 

12 weken Uiterlijke start multidisciplinaire behandeling 

(NVAB-richtlijn) 




Keuze van interventies 

Binnen het vijf-fasenmodel worden vier categorieën van interventies onderscheiden, 

die zowel voor specifieke als aspecifieke klachten zijn in te zetten. 

De keuze wordt bepaald door de aard van de klachten en kan bestaan uit één of 

een combinatie van interventies. 

Belangrijk is dat goede coördinatie en afstemming plaatsvindt tussen de interventies. 

Gezien de vereiste arbeids- en gezondheidskundige expertise is dat een 

taak van de bedrijfsarts. 

De categorieën interventies zijn: 

1. interventie door behandelaren; 

2. aanpassingen van het werk (werkplek en/of werkorganisatie); 

3. mentale coaching; 

4. fysieke coaching. 

De keuze van de juiste interventie is afhankelijk van de specifieke situatie en 

hangt samen met de gestelde diagnose. 

In het algemeen kan gesteld worden dat voor specifieke klachten doorverwijzing 

naar een behandelaar de meest voor de hand liggende interventie is, zonodig 

aangevuld met andere interventies. Voor een beperkte lijst van aandoeningen is 

een interventie in het reguliere medische circuit effectief gebleken. 

Voor aspecifieke klachten is het doorverwijzen naar een behandelaar juist niet 

voor de hand liggend, en wordt er eerder gedacht aan aanpassingen van het 

werk in combinatie met coaching. 

Kennisuitwisseling en afstemming interventies 

De bedrijfsarts dient de structurele uitwisseling en afstemming te organiseren 

tussen de bij de interventies betrokken professionals die zich al dan niet gelijktijdig 

bezighouden met interventies. 

Opbouw van de re-integratie 

Analoog aan het plan van aanpak bij lage rugklachten is het zaak afspraken te 

maken over een aanpak uitgedrukt in tijd (duur en snelheid van de opbouw van 

werkzaamheden, en verdeling van de arbeidstijd over de week), de beperkingen, 

respectievelijk de afbouw van beperkingen. Zeker in het begin van de re-integratie 

lijkt een beperking in tijd, in duur van de belasting, een relevante factor - met 

name om de subjectieve weerstanden te verkleinen. Naarmate de re-integratie 

vordert, lijkt een tijdsbeperking juist minder noodzakelijk, en eerder een veroorzaker 

van vertraagd herstel. 




Ook is er - zeker bij een opstartende re-integratie - plaats voor werken met een 

beperkte loonwaarde. Gedurende deze periode kan worden vastgesteld: 

· de te besteden tijdsduur per dag/per week en de verdeling over de week; 

· de wenselijke belastbaarheid; 

· de te behalen output; 

· of combinaties van deze drie. 

Effectiviteit van interventies 

De effectiviteit van interventies bij specifieke en aspecifieke klachten zijn en 

blijven voorlopig nog onderwerp van discussie. Er is nog onvoldoende onderbouwd 

onderzoek naar de effectiviteit van de interventie bij aspecifieke klachten. 

Wel zijn er aanwijzingen. 

Bij een aantal specifieke aandoeningen zijn enkele goed onderbouwde aanwijzingen 

voor effectiviteit. Bij een carpaaltunnelsyndroom bijvoorbeeld zijn corticosteroïdeninjecties 

en een operatie effectief bevonden. Bij een tenniselleboog 

en schouderklachten helpen corticosteroïdeninjecties ook, maar alleen voor de 

korte termijn. Na een jaar is er geen verschil meer in vergelijking met afwachtend 

beleid. 

Op basis van wetenschappelijke literatuur is het volgende overzicht samengesteld 

van de mate van bewezen effectiviteit van interventies voor werknemers 

met aspecifieke klachten. 




Tabel 3. Aspecifieke klachten: interventies en de mate van effectiviteit. 

Interventies 

Mate van bewijs 

Sterk 

bewijs 

Aanpassingen van de werkplek en/of werkorganisatie 

Alternatieve toetsenborden (naar 

achteren gekanteld, lichte aanslag) 

Beperkt/ 

indirect 

bewijs 

Tegenstrijdig 

bewijs 

Geen/onvoldoendeonderzoeksresultaten 

beschikbaar 

Hulpmiddelen anders X 

Pauzesoftware (bsw) X 

Korte pauzes taakroulatie (ind) X 

Micropauzes X 

Optimale werkhouding (ind) X 

Elimineren van storende omgevingsfactoren 

Redelijke werkdruk en tempodruk X 

Taakeisen X 

Plaatsen van meubilair dat goede 

ondersteuning van de armen mogelijk 

maakt 

Gecombineerde en multidisciplinaire 

interventies bij lopende-bandwerk 

Fysieke coaching 

Oefentherapie X 

Manuele therapie X 

Massage X 

Groepstraining op het werk X 

Sportbeoefening in de vrije tijd X 

(bsw) 

X 

X 

X 

X X 

(ind) 

Klachten aan arm, nek en/of schouder / RSI · 1 

X

Interventies 

Mentale coaching 



Mate van bewijs 

Sterk 

bewijs 

Beperkt/ 

indirect 

bewijs 

Individuele gedragsmatige behandeling X 

‘Graded activity’ X 

Cognitieve training bij assemblagewerkers 

Ontspannings/relaxatietherapie X 

Training op basis van biofeedback X 

‘Graded exposure’ 1) X 

Combinatie bovenstaande 

X 

Tegenstrijdig 

bewijs 

Multidisciplinaire programma’s X X 

bsw = beeldschermwerk 

ind = industrie 

Geen/onvoldoendeonderzoeksresultaten 

beschikbaar 

Bronnen: 

De informatie in deze tabel is voor het grootste deel gebaseerd op ‘RSI-maatregelen: 

preventie, behandeling en re-integratie’, programmeringstudie in opdracht 

van de Ministeries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en van Volksgezondheid, 

Welzijn en Sport (4) . 

Voor bewezen effectiviteit van specifieke klachten wordt verwezen naar de NVAB- 

richtlijn. 

1) ‘Graded exposure’ is een effectieve methode voor lage rugklachten. Op biologische 

gronden is er aanleiding aan te nemen dat deze methode ook effectief is 

voor de bovenste extremiteiten. 


4.4 Evaluatiefase 



Gedurende het traject wordt het effect van de interventies beoordeeld en zo 

nodig bijgesteld. Het moet duidelijk zijn wie verantwoordelijk is voor de evaluaties; 

deze moeten tevens met een voldoende regelmaat plaatsvinden. Werkgevers 

zijn de eerst aangewezenen om de evaluaties te initiëren, aangezien zij 

primair de regie voeren. De evaluatiemomenten worden gekozen op basis van de 

uitgevoerde acties en het te verwachten resultaat. De evaluatie kan met verschillende 

deskundigen plaatsvinden. 

Mogelijke evaluatiemomenten zijn: 

· na een werkplekonderzoek, met de werkplekdeskundige; 

· na een spreekuur, met de bedrijfsarts (of andere arboprofessional); 

· gedurende en na het beëindigen van een interventie, met de bedrijfsarts en/of 

verantwoordelijke van de interventie; 

· bij (gedeeltelijk) herstel, met de bedrijfsarts (of andere arboprofessional). 

Doel van de evaluaties is vast te stellen of het gewenste effect bereikt is en of bijstelling 

noodzakelijk is, naast het vastleggen van de gevoerde acties. Het belang 

van de tussentijdse evaluatie wordt benadrukt bij persisterende klachten. Het 

negatieve effect van te lang doorgaan met de ingezette begeleiding bij een herzien 

van de werkdiagnose is enorm. De verwachtingen van de medewerker worden 

negatief beïnvloed. Daarnaast dient de evaluatie voor het verder professionaliseren 

van de arboprofessionals en ter analyse van vermoede beroepsziekten. 

Een evaluatie is gebaat bij een duidelijke registratie van afspraken, doelstellingen 

en (tussentijdse) resultaten. 




Checklist voor de evaluatiefase 

Bij de evaluatie zouden minimaal de volgende vragen moeten worden beantwoord: 

1. In welke mate hebben de genomen maatregelen de gestelde doelen 

bereikt? 

2. Is de juiste diagnose gesteld, respectievelijk zijn de klachten inderdaad 

specifiek of aspecifiek? 

N.B. Gedurende behandeling moet rekening worden gehouden met de 

mogelijkheid dat aspecifieke klachten wellicht specifiek worden. 

3. In welke mate worden getroffen maatregelen en afspraken geborgd? 

4. In hoeverre wordt door de genomen maatregelen recidive voorkomen? 

5. Welke vervolgacties (bijvoorbeeld geadviseerd naar aanleiding van 

onderzoeken) zijn aanbevelenswaard? 

6. In hoeverre lopen meer werknemers in vergelijkbare werksituaties een 

vergelijkbaar risico op klachten? 

7. In welke mate beperkt een preventief beleid de schadelast voor de 

organisatie? 

4.5 Eindfase 

In de eindfase wordt de re-integratie beëindigd en vindt een eindevaluatie plaats. 

Vastgesteld wordt dat de gestelde doelen zijn gehaald, of dat de gestelde doelen 

niet (geheel) gehaald zijn en er geen verbetering te verwachten is. 




4.6 Individuele situaties aggregeren naar preventie op organisatie- 

niveau 

De evaluatie dient mede als input voor de professionalisering van de arboprofessionals. 

Zij dient ook een ander doel: professionalisering van de klantorganisatie. 

Daaronder wordt onder meer verstaan: 

· het signaleren en omgaan met klachten; 

· het opzetten van een effectieve interne en externe ondersteunende organisatie 

op het gebied van klachten en verzuim; 

· het aggregeren van individuele situaties naar preventieve maatregelen in brede 

zin; 

· het op basis daarvan mede signaleren van trends bij een klant. 

Een multidisciplinair (klant)team kan een toegevoegde rol vervullen door individuele 

gevalssituaties en de verrichte activiteiten (resultaten voorlichtingsbijeenkomsten, 

uitgevoerde onderzoeken) te vertalen in voor de klant betekenisvolle 

gegevens. 

Uit alle signalen gezamenlijk komen tevens signalen naar boven over prevalentie 

van klachten: dit is input voor klant en professional. 


Pr e v e n t i e 


5Op het moment dat er vanuit de (arbo)curatieve disciplines of vanuit het bedrijf 

zelf signalen komen van medewerkers met klachten aan arm, nek en/of schouder 

kunnen preventieve maatregelen worden genomen. Ook het toepassen van instrumenten 

als de risico-inventarisatie en evaluatie (RI&E) en het preventief medisch 

onderzoek (PMO) kan gegevens opleveren dat bepaalde (groepen) medewerkers 

het risico lopen dit soort klachten te ontwikkelen. 

Het vroegtijdig signaleren van risico’s kan klachten, gezondheidsschade en verzuim 

voorkomen. 

In deze werkwijzer wordt daarom een afzonderlijk hoofdstuk gewijd aan preventieve 

maatregelen, zoals deze door arboprofessionals in de praktijk worden toegepast. 

De opsomming pretendeert niet compleet te zijn, en kan tot de update 

van deze werkwijzer aangevuld worden. 

Top 3 van preventieve maatregelen 

In een programmeringstudie is een top 3 samengesteld van preventieve maatregelen 

die veelbelovend zijn, maar nog onvoldoende onderzocht. 

1. Werk- en rusttijden bij beeldschermen ander werk (bijvoorbeeld pauzesoftware 

bij beeldschermwerk, taakroulatie bij ander werk). 

2. Aanwijs- en invoermiddelen bij beeldschermwerk. 

3. Organisatorische maatregelen bij beeldschermwerk en ander werk. 

In de navolgende tabel zijn uit dezelfde studie preventieve maatregelen opgenomen 

die nog onvoldoende onderbouwd zijn, maar wellicht kunnen leiden tot 

resultaten. 


Gereedschappen 

bsw 

Gereedschappen 

ander 

Effectieve maatregel Etiologie 

Beperkt bewijs joystick 

Beperkt bewijs splittoetsenbord 

Beperkt bewijs gecombineerde 

interventie 


V e r v o l g p r e v e n t i e 

Toepasbaarheid 

Bereik 

Toepassing 

Prioriteit 

++ ++ ++ + ** 

+ + 0 + 

Werkstations bsw + + + ++ 

Werkstation ander ++ 0 0 ++ 

Werkomgeving - + ++ - 

Werktaken, druk Beperkt bewijs cognitieve 

training 

++ 0 ++ ++ * 

Werk-/rusttijden ++ + ++ + *** 

Belastbaarheidtraining 

Training vaardigheden 

Tegenstrijdig bewijs 

bedrijfsbewegingsprogramma’s 

Matig bewijs ergonomische 

training 

- 0 ++ + 

+ 0 + 0 

Kennisoverdracht - 0 ++ + 

Psyche/werkomgeving 

+ 0 ++ + 

Noot: Per maatregel/ behandeling zijn meestal nog te weinig goede onderzoeken 

voorhanden om harde conclusies te kunnen trekken. 

Bron: RSI-maatregelen: preventie, behandeling en re-integratie, programmeringsstudie 

in opdracht van de Ministeries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en 

van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (4) . 




5.1 Preventieve maatregelen betreffende werk, procedures, apparatuur 

en omgeving 

Ergonomisch ontwerp van de werkplekken 

· Koppeling van ontwerp en functionaliteit in het programma van eisen. 

· Samenwerking tussen architecten, aannemers, enzovoort, en ergonomen. 

Voorbeelden: balie met slecht overzicht over de ruimte waardoor de veiligheid 

onvoldoende geborgd is; tochtige of juist erg warme ruimte; onhandig ingericht. 

Ergonomisch ontworpen gereedschappen en invoermiddelen 

Goed ontworpen handgereedschap vergroot de nauwkeurigheid waarmee gewerkt 

wordt en de kwaliteit van het werk. Ter bescherming van de gezondheid en ter 

bevordering van de functionaliteit en effectiviteit moet handgereedschap zodanig 

ontworpen zijn dat rekening is gehouden met de menselijke mogelijkheden en 

beperkingen, de eisen van de bewerking en de omgeving waarin de bewerking 

plaatsvindt. Een weloverwogen inkoopbeleid kan klachten aan arm, nek en/of 

schouder voorkomen (20) . 

Voorbeelden: metselblokken voor de metselaar, schuinstaande montagetafel voor 

fijnmontage, kapperskruk voor de kapper, pneumatisch gereedschap voor de productiemedewerker, 

invoerhulpmiddelen voor de beeldschermwerker. 

Invoermiddelen voor computerwerk worden uitgelicht 

Voor een belangrijk deel van de dag bepalen invoermiddelen wat kantoormedewerkers 

met hun handen doen en welke houding hun lichaam gaat aannemen. Een 

weloverwogen keuze van invoermiddelen passend bij de soort taak is van belang 

om klachten te voorkomen. Taakvoorbeelden zijn browsen, callcenter-werk, het 

raadplegen van een database, data-invoer, programmeren, tekstverwerking met 

veel tekst, tekstverwerking met veel cijfers. Indien een functie uit meerdere soorten 

werk bestaat, wordt aangeraden om de werksoort die het meest voorkomt 

bepalend te laten zijn. Daarbij wordt aandacht gegeven aan flexibel gebruik voor 

het uitvoeren van de andere werktaken. 

Het volgende schema laat de beeldschermtaak zien en het geadviseerde invoermiddel. 




Positief advies algemene inzet t.o.v. standaard invoermiddelen 

· Browsen 

· Callcenter-werk 

· Databases raadplegen 

· Tekstverwerking/veel cijfers 

· compact toetsenbord met numeriek deel en 

een optische muis 

· compact toetsenbord zonder numeriek deel, 

apart numeriek toetsenbord en optische 

muis 

· compact toetsenbord zonder numeriek deel 


geeft geen verbetering 

· nog geen advies toetsenbord, wel optische 

muis 

Negatief advies algemene inzet t.o.v. standaard invoermiddel 

· Data-invoer 

· Programmeren 

· Tekstverwerking/veel tekst 

· Tekstverwerking/veel cijfers 


en schuin apart numeriek toetsenbord. 


en contour-muis (niet optisch) 

· spraakherkenning 

· compact toetsenbord met numeriek deel 

Niet handgebonden invoermiddelen bij beeldschermwerk 

· Spraakherkenning 

· Hoofdbesturing 

· Oogbesturing 

· Voetmuis 

· kan hulpmiddel zijn ter bevordering van 

re-integratie of aanvulling op andere invoermiddelen 

· niet op dagelijkse kantoorpraktijk, slechts 

aangeraden voor mensen met een zware 

handicap die alleen nog het hoofd kunnen 

gebruiken 

· niet op dagelijkse kantoorpraktijk, slechts 

aangeraden voor mensen met een zware 

handicap die alleen nog oogbewegingen 

kunnen maken 

· slechts aangeraden bij werknemers met een 

ernstig probleem aan armen en/of handen. 

Spraakherkenning heeft de voorkeur. 

Bron: Keuzegids Invoermiddelen voor computerwerk, TNO Arbeid (2003) (13) . 




Voorlichting en instructie aan werknemers 

Onder ‘voorlichting’ wordt verstaan: een algemene, passieve voorlichting over 

juiste instellingen van de werkplek en gezond werkgedrag. De voorlichting vindt 

meestal groepsgewijs plaats (presentatie, folder, informatie op intranet). Deze 

voorlichting draagt bij tot kennisoverdracht en bewustwording van de risico’s en 

de mogelijke oplossingen. Het is bekend dat dergelijke informatie herhaaldelijk 

aangeboden moet worden om ervoor te zorgen dat mensen deze informatie 

daadwerkelijk onthouden en blijven toepassen. 

Onder ‘instructie’ wordt een actieve instructie verstaan. Op basis van opgedane 

kennis en inzichten verwerft de werknemer de vaardigheid om het geleerde toe 

te passen. Ook hier is herhaling of toezicht op de toepassing wenselijk. 

Werktechniek/vaardigheidstraining 

Werktechniek en vaardighedentraining van werknemers is gericht op het veranderen 

van werktechniek en werkgedrag. Instructie en training zijn essentieel om 

werknemers effectief (en productief) met beschikbare maatregelen om te laten 

(blijven) gaan. Een krachtige manier om werknemers te prikkelen, is ze relevante 

ervaring op te laten doen met terugkoppeling over de spieractiviteit tijdens het 

gebruik van gereedschap of invoermiddelen (myofeedback). Dit zorgt voor het 

versterken en in standhouden van gewenst gedrag. Interventies waarbij de werknemer 

actief betrokken is (bijvoorbeeld fysieke training of myofeedback) resulteren 

vaak in vermindering van risicofactoren. 

5.2 Preventieve maatregelen betreffende organisatorische zaken 

Inventarisatie van de risicogebieden/uitwerken van beleid 

Preventie op een structurele basis start met het inventariseren van risico’s en het 

formuleren van doelstellingen en beleidsmaatregelen ter voorkoming van klachten 

aan arm, nek en/of schouder. 

Via de RI&E, het PAGO/PMO, werkplekonderzoeken, enquêtes en gegevens van 

de bedrijfsarts kunnen de risicogebieden van de Werktaken, Werktijden, Werkdruk, 

Werkplek en Werkwijze (5 W’s) in kaart worden gebracht. 

De monitoring en aggregatie van gegevens dienen als basis voor het bepalen 

van een strategie om de risico’s beter in kaart te brengen en om een beleid op 

te stellen met een bijbehorend plan van aanpak. Voor het houden van enquêtes 

zijn verschillende checklists in omloop die op zowel individueel als op groepsniveau 

een goed beeld kunnen geven (RSI-toolkit, SKB-vragenlijsten, verschillende 

softwareprogramma’s). Op basis hiervan is een beleid op te stellen met keuze uit 

de verschillende maatregelen met evaluatiemomenten. 




Werktaken 

Een brede en afwisselende functie kent naast uitvoerende taken ook taken als 

werkvoorbereiding en ondersteuning, wisselende moeilijkheidsgraden, zelfstandigheid 

in indeling van werken werktempo met contactmogelijkheden met collega 

’ s en/of derden. In de industrie is het gesprek over de taakinhoud inmiddels 

redelijk gemeengoed. Zelfsturende teams komen al in zeer veel bedrijven voor. 

Bij beeldschermwerk is deze discussie nog vrij beperkt; de laatste jaren is juist 

sprake van specialisatie en daardoor eenzijdigheid van het werk. Een breed terrein 

dat verdere uitwerking verdient ter voorkoming van klachten aan arm, nek 

en/of schouder. 

Werkdruk 

Tegen werkdruk worden meestal maatregelen getroffen via vergroting van de 

regelmogelijkheden, bijvoorbeeld middels afspraken op het niveau van de werktaak 

en/of de werktijden. Ook kunnen werknemers getraind worden om ontspannen 

met hun werk en met de werkdruk om te gaan. Er bestaan vele varianten 

van dergelijke trainingen. Specifiek bij klachten aan arm, nek en/of schouder is 

het van belang om een verhoogde spierspanning ten gevolge van werkdruk of 

andere mentale spanningen te voorkomen. 

Aanpak werken rusttijden 

Afwisseling en/of onderbreking van repeterende en statische werkzaamheden is 

essentieel om klachten aan arm, nek en/of schouder te voorkomen. Bij eenzijdige 

taken is er sprake van onvoldoende afwisseling. Pauzes inlassen en rouleren 

kunnen afwisseling in de lichaamshouding brengen. 

Er zijn drie niveaus van pauze mogelijk: 

· zeer korte rustmomenten (seconden tot enkele minuten); 

· geplande korte rustmomenten waarbij de werkplek wordt verlaten of elders 

werkzaamheden worden verricht (vijf tot tien minuten); 

· beperking van de duur van het werk (in uren). 

Ook roulatie van een ander soort taak een effectief middel om het veranderen 

van houding en bewegingen te stimuleren. 

Sociale steun en sfeer 

In organisaties kan de sociale omgeving op de werkplek een sterke rol spelen 

bij het ontwikkelen van gezondheidsklachten. Het kan leiden tot de keus van 

(kort frequent) verzuim of doorwerken onder ongewijzigde omstandigheden met 

mogelijk effect langdurige verzuim. Een werknemer die sociale steun ervaart van 

zijn leidinggevende en/of collega’s zal eerder in staat zijn om zijn klachten te 

ventileren dan een werknemer die dit niet ervaart. Een veilige werkomgeving met 




open communicatie geeft ruimte om gezamenlijk te zoeken naar oplossingsmogelijkheden. 

Het creëren van een bedrijfscultuur waarin aandacht voor gezond 

werken normaal en bespreekbaar is, vraagt daarom van werkgevers een gerichte 

inzet. 


6Ve r a n t w o o r d i n g 


Met deze Werkwijzer wil de kenniskring streven naar een snelle probleemanalyse 

met snel daaropvolgende multidisciplinaire interventies binnen een afgebakend 

tijdpad om de herstelkans te verhogen en de schadelast te beperken. 

De Kenniskring heeft getracht alle nieuwe ontwikkelingen en onderzoeksresultaten 

mee te nemen in de keuze van interventies. De ‘Werkwijzer Klachten aan arm, 

nek en/of schouder / RSI’ is bedoeld als een praktisch instrument voor werkgevers, 

arboprofessionals, adviesbureaus en vakbewegingen. 

De Werkwijzer ‘Klachten aan arm, nek en/of schouder / RSI’ is een geheel vernieuwde 

versie van de Werkwijzer ABBE-RSI uit 2001 en 2003. De naam is aangepast 

aan de nieuwe terminologie en de laatste onderzoeksresultaten zijn 

meegenomen. 

Voor de totstandkoming van de Werkwijzer is de kenniskring in wisselende samenstelling 

tien keer bijeen gekomen. Vanuit de verschillende disciplines zijn teksten 

aangedragen. Het proces van de totstandkoming is ondersteund door STECR. 

In november 2005 is de kenniskring voor het eerst bijeengekomen. De werkwijze 

bestond uit: 

· oriëntatie op de opdracht, de deelnemers en de ondersteuning van STECR; 

· bepalen van het tijdspad en de overlegmomenten; 

· bestudering van achtergrondstudies en recente ontwikkelingen; 

· vergelijking van andere STECR-Werkwijzers; 

· brainstormen over de samenwerking tussen arboprofessionals, en de ‘best 

practices’; 

· bepalen van de naam, de doelstelling en de randvoorwaarden van de Werkwijzer 

‘Klachten arm, nek en/of schouder / RSI’; 

· aandragen van stellingen voor het discussieforum op de website van STECR 

(www.stecr.nl); 

· de discussies en achtergrondstudies leiden uiteindelijk tot een eerste concept 

van de Werkwijzer. Deze conceptversie groeiden met nieuwe aanvullingen en 

correcties uit tot een nieuwe conceptversie, ter beoordeling van de experts; 

· uitnodigen van de hieronder vermelde deskundigen voor het beoordelen/meelezen 

van de Werkwijzer ‘Klachten arm, nek en/of schouder / RSI’. 



V e r v o l g v e r a n t w o o r d i n g 

Geraadpleegde deskundigen: 

Prof. A. Bakker, Universiteit Utrecht Vakgroep Sociale en Organisatiepsychologie 

Dr. B. Blatter, senior onderzoeker TNO Kwaliteit van Leven 

Drs. J. Copier, ergonoom, schrijver werkwijzer ABBE-RSI 

J.W. Deen, bedrijfsarts Ardyn 

B. Hartman, bedrijfsarts ArboNed 

B. Kruik, bedrijfsarts Achmea Arbo 

W. Overeem, bedrijfsarts Achmea Arbo 

Drs. K. Peereboom Eur. Erg. VHP Ergonomie RSI-patiëntenvereniging 

S. Reinstra, ergonoom Achmea Arbo 

Drs. E. Speklé, Eur.Erg., ergonoom ArboUnie, schrijver werkwijzer ABBE-RSI 

R. van Steenbergen, FNV Vakcentrale 

W. Verhoeven Eur.Erg., ergonoom ArboNed/ KeurCompany 

A. de Vries, bedrijfsarts Commit 

De geraadpleegde deskundigen hebben het concept gelezen en van commentaar 

voorzien. 

Alle deskundigen die hun bijdrage hebben geleverd aan deze Werkwijzer worden 

van harte bedankt voor hun bijdrage. Het gegeven commentaar heeft duidelijk 

geleid tot verbetering van de Werkwijzer, waarbij de kenniskring een keus heeft 

moeten maken uit de soms tegenstrijdige commentaren. 

Aan de kenniskring hebben de volgende personen deelgenomen: 

Joost Kam, arbeids- en organisatiedeskundige, Achmea Arbo, voorzitter 

Sonja Baljeu-Veenstra Eur. Erg., ergonoom ArboNed/ KeurCompany, secretaris 

Janine Holshuijsen, bewegingswetenschapper, Achmea Arbo, lid 

Key Poll, ergonoom, Commit, lid 

Jeroen Maas, arts, ArboNed, lid 

Edzard Lootsma, bedrijfsarts, Ardyn, lid 

Programma van eisen 

De kenniskring heeft in nauwe samenwerking met de opdrachtgever een programma 

van eisen samengesteld waaraan de (herziene) Werkwijzer moest voldoen. 

Deze zijn als volgt verwoord. 

· De Werkwijzer heeft tot doel het vergroten van de kwaliteit van arbodienstverlening 

met betrekking tot klachten aan de bovenste extremiteiten, en levert 

een bijdrage aan effectieve verzuimbegeleiding, preventie en re-integratie. 




· De Werkwijzer omschrijft de meest gewenste werkwijze en geeft richting aan 

het handelen van de arboprofessionals. De inhoud kan desgewenst dienen als 

gespreks- en/of werk-document: 

· ten behoeve van de opdrachtgevers; 

· als hulpmiddel bij het maken van contractafspraken. 

· De Werkwijzer is als gevolg daarvan ook voorwaardenscheppend bij het verlenen 

van diensten. 

· De Werkwijzer is een praktisch hulpmiddel in de spreekkamer van de bedrijfsarts 

of andere arboprofessional. In het samenvattende overzicht kan hij snel 

kennis nemen van de meest gewenste werkwijze. 

· De Werkwijzer is gebaseerd op en een weergave van de huidige stand van de 

wetenschap (2006). Hiertoe werden experts geraadpleegd, hun wetenschappelijke 

onderzoeksuitkomsten en visies zijn in de Werkwijzer meegenomen. 

· De Werkwijzer vindt voldoende draagvlak binnen de maatschappij, zoals bij 

vakorganisaties, patiëntenverenigingen, brancheorganisaties. 

De kenniskring heeft ervoor gekozen vooral dieper in te gaan op de multidisciplinaire 

samenwerking tussen arboprofessionals, en niet op hun individuele 

handelen. 

De kenniskring is van mening dat wanneer de Werkwijzer wordt gevolgd, er 

sprake is van een effectieve werkwijze en een zorgvuldige aanpak. 

De algemene methodiek sluit aan bij de voornaamste bronnen die in deze Werkwijzer 

worden gebruikt. Er zijn geen grote stukken uit de bronnen overgenomen, 

maar er wordt naar verwezen middels een literatuuroverzicht. 


Historie Werkwijzer 



In oktober 2001 is de eerste Werkwijzer ABBE-RSI (aandoeningen aan de bovenste 

extremiteiten/repetitive strain injury) gepubliceerd. De doelstelling van deze 

werkwijzer was het omschrijven van een kader waarbinnen ‘good practices’ van 

ABBE-RSI binnen arbodiensten kunnen worden ingevuld. De Werkwijzer ABBE-RSI 

wordt, evenals andere Werkwijzers, op brede schaal gebruikt door arbodiensten 

en andere organisaties. 

In 2003 en opnieuw in 2005 is de kenniskring gevraagd de eerdere Werkwijzer te 

evalueren met als doelstellingen: 

· achterhalen of de informatie in de werkwijzer nog up-to-date is; 

· het gebruiksgemak vergroten. 

Belangrijke criteria hierbij waren: handzaamheid en toegankelijkheid van de werkwijzer 

en verwerking van de meest recente inzichten en de daaruit voortvloeiende 

interventies. Dit heeft geleid tot het programma van eisen zoals dat hierboven 

verwoord is. 

STECR 

STECR (Stichting Expertise Centrum Reïntegratie) inventariseert, bundelt en presenteert 

expertise over re-integratie, verzuimbegeleiding en preventie, via haar 

website (www.stecr.nl) en via kenniskringen. De kenniskringen brengen de ‘state 

of the art’ in kaart op het gebied van wetenschappelijk onderzoek en koppelen 

deze resultaten aan de best denkbare aanpak in de praktijk (‘good practices’) om 

zieke werknemers te begeleiden. Daarbij ligt het accent op de re-integratie en 

verzuimbegeleiding van zieke werknemers. Waar mogelijk worden tevens preventiemaatregelen 

voorgesteld en genomen. 


7 Overzicht 

Website STECR Hoofdmenu 

gebruikte literatuur/ 

publicaties 

1. Aaräs A, Ro O, Thoresen M. Can a more neutral position of the forearm 

when operating a computer maouse reduce the pain level for visual display 

unit operators? A prospective epidemiological intervention study. Int J Hum 

Comp Int 1999; 11(2):79-94 

2. Bakker A, Demerouti E, Schaufeli W. Dual processes at work in a call centre: 

An application of the job demands – resources model European journal of 

work and organizational Psychology. 12 (4), 393–417, 2003 

3. Beek van der A, Blatter B, Hoogendoorn W, Bongers P. Psychosocial work 

characteristics in relation to neck and upper limb symptoms, 2004 

4. Blatter BM, ea. RSI-maatregelen: preventie, behandeling en reïntegratie, 

programmeringstudie in opdracht van de Ministeries van Sociale Zaken en 

Werkgelegenheid en van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, TNO Arbeid, 

2004 

5. Blatter BM, Houtman I, Bosche S van den, Kraan K, Heuvel van den S. 

Gezondheidschade en kosten als gevolg van RSI en psychosociale arbeidsbelasting. 

TNO Kwaliteit van Leven, 2005 

6. Bongers PM. Maak werk van RSI. Inaugurele rede VU Medisch Centrum 

Amsterdam, 2003. Gezondheidsraad: RSI publicatienummer 2000/22, 2000 

7. Engel G. The need for a new medical model: a challenge for biomedicine. 

gepubliceerd in Science Magazine pp. 129 – 136, 8 april 1977 

8. Faucett J, Garry M, Nadler D, Ettare D. A test of two training interventions 

to prevent musculoskeletal disorders of the upper extremity. Appl Ergon 

2002;33:337-347 

9. Gezondheidsraad: RSI publicatienummer 2000/22, 2000 

10. Heuvel van den S. Work-related neck and upper limb symptoms, TNO 

2005 



V e r v o l g l i t e r a t u u r 

11. Kenniscentrum AKB. CANS Nieuwe terminologie en indeling van arm-, nek- 

en/of schouderklachten, 2004 

12. Kendall NAS, Linton SJ, Main CJ. Guide to Assessing Psycho-social Yellow 

Flags in Acute Low Back Pain: Risk Factors for Long-Term Disability and 

Work Loss. Accident Compensation Corporation and the New Zealand 

Guidelines Group,Wellington. New Zealand. (Oct, 2004 Edition), 1997 

13. Koenders PG, Dijkstra L, Bouwman-Brouwer KM, Konijnenberg HS. Een worsteling 

met de muis. TBV 14/nr. 2 maart 2006 

14. Lingen P van P, Korte EM de, Kraker H de. Keuzegids Invoermiddelen voor 

computerwerk. TNO Arbeid, 2003 

15. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid : Arbo-informatiebladen 

AI-2 Werken met beeldschermen 

AI-8 Zittend en staand werk 

AI-10 RSI in de industrie 

AI-13 Kassawerkplekken 

AI-29 Fysieke belasting bij het werk 

16. Nachemson A. Neck and Backpain, the scientific Evidence of Causes. Diagnosis 

and Treatment, 2000 

17. NVAB Richtlijn handelen van de bedrijfsarts bij werknemers met: Klachten 

aan arm, schouder of nek, geautoriseerde richtlijn, 2003 

18. Parenmark G, Malmkvist AK, Örtengren R. Ergonomic moves in an engineering 

industry; Effects on sick leave frequency, labor turnover, and productivity. 

Int J Ind Ergon 1993;11:291-300 

19. Peereboom KJ, Huysmans MA. Handboek RSI 200. Sdu uitgevers Den Haag, 

2005/2006 

20. Sluiter JK, Rest KM, Frings-Dresen M. Saltsa-Rapport: Richtlijnen voor de 

vaststelling van de arbeidsrelatie van Aandoeningen aan het Bewegingsapparaat 

in de Bovenste Extremiteit (ABBE’s). rapport nr. 00-05 Academisch 

Medisch Centrum Universiteit van Amsterdam Coronel Instituut, mei 2005 

21. STECR, Werkwijzer ABBE-rsi, oktober 2003 



V e r v o l g l i t e r a t u u r 

22. Vasseljen jr O, Johansen BM, Westgaard RH. The effect of pain reduction on 

perceived tension and EMG-recorded trapezius muscle activity in workers 

with shoulder and neck pain. Scan J Rehabil Med 1995, 27 243-52 

23. Vendrig L. De vragenlijst Arbeidsreïntegratie. Diagnostiek-wijzer jaargang 8 

nr 1, maart 2005 

24. Vlaeyen JWS. Chronische pijn en revalidatie, 1996 

25. Voskamp P, Scheijndel PAM van, Peereboom KJ. Handboek Ergonomie 

Kluwer. Alphen aan de Rijn, 2006 


8L i j s t v a n a f k o r t i n g e n 


ABBE Aandoeningen aan het Bewegingsapparaat in de Bovenste 

Extremiteit 

CANS Complaint of arms, neck or shoulder 

FML-lijst Functiemogelijkhedenlijst 

KANS Klachten aan arm, nek en/of schouder 

NVAB Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde 

PAGO Periodiek Arbeidsgezondheidskundig Onderzoek 

PMO Periodiek medisch onderzoek 

RI&E Risico-inventarisatie en - evaluatie 

RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu 

RSI Repetitive strain injuries 

SKB Stichting Kwaliteitsbevordering Bedrijfsgezondheidszorg 

STECR Stichting Expertise Centrum Reïntegratie 

WvP Wet Verbetering Poortwachter

L A G E R U G K L A C H T E N & A R B E ID S O M S T A N D ... - Stecr

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?