download - Museum de Dorpsdokter

MUSEUM DE DORPSDOKTER
HILVARENBEEK
CATALOGUS
DEEL 1: DE DORPSDOKTER
Jan A.M. van Eijck, conservator

MUSEUM DE DORPSDOKTER
HILVARENBEEK
CATALOGUS
DEEL 1: DE DORPSDOKTER
Jan A.M. van Eijck, conservator
Hilvarenbeek, april 2011

INHOUDSOPGAVE
1. Cosmas & Damianus
2. Harry Ruhe
3. Piskijkglas
4. Aderlaatvlijmen
5. Kistje met sneppers en laatkoppen
6. Kistje met ventouseglazen
7. Bloedzuiger op sterk water en glazen kom
8. Chirurgijnssetje
9. Cent- of muntenvanger
10. Visgratenvanger
11. Tracheacanule met keelvegertje
12. Aspirateur du Docteur Dieulafoye
13. Verlostang met verlossingenjournaal
14. Bakelieten en stalen uterusdilatatoren
15. Porseleinen en caoutchouc pessarium
16. Bidet irrigator
17. Etherkap met druppelflesje
18. Analgesie-toestel
19. Microscoop dokter Blom
20. Volgnummer-prikpen
21. Praktijkplaat
22. Tasje dokter Heezemans met scapulier
23. Lederen etui met spuiten
24. Houten stethoscoop in lederen foedraal
25. Stethoscoop met rubberen slang
26. Percussiehamer van Wintrig
27. Koperen gehoorbuis en schilderij
28. Oogspiegel van Helmholtz
29. Snellenkaart
30. Brillendoos
31. Engelse sleutel
32. Transportcouveuse
33. Apotheekkast
34. Bloeddrukmeter dokter Zijlmans
35. Albuminometer
36. Amputatiezaag en -mes
37. Hoogfrequente of d’Arsonval’se lampen
38. Kwikdamplampen
39. Borstpomp
40. Glazen ogen
41. Stoominhalatieapparaat
42. Sectiekist
43. Rubberen handschoenen
44. Verwijsbriefje
45. Het skelet van Piet Stams
5
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51

1. COSMAS & DAMIANUS
(Lithografie, Parijs 1941)
Tweelingbroers, beiden geneesheer, uit Klein Azië in de 3e eeuw na Chr.
Zij verzorgden en behandelden de zieken gratis. Zij werden gemarteld en
onthoofd omwille van hun christelijk geloof. Beroemd zijn zij geworden
door de transplantatie van een been van een Moor bij een blanke man
met een gangreneus been, zonder afstotingsverschijnselen welteverstaan!
Zij zijn al eeuwen de patroonheiligen van alle geneesheren,
apothekers en werkers in de gezondheidszorg. In het gildestelsel in de
Middeleeuwen werd menig chirurgijnsgilde naar hen vernoemd!
Deze litho is niet zo oud maar wel erg fraai: hij is van de Franse
lithograaf Jean Chièze (1898-1975) uit een serie over patroonheiligen,
uitgegeven in Parijs ca. 1941.
7

2.
HARRY RUHE
(Fotografie Ran Naaijkens, Hilvarenbeek 1965)
Huisarts te Hilvarenbeek 1934-1975 en grondlegger van onze collectie.
Mede-oprichter van de Stichting Oudheidkundig Museum Hilvarenbeek
en Diessen in 1945. Harry Ruhe werd geboren in Amsterdam op 31
december 1908, ging er geneeskunde studeren aan de Universiteit van
Amsterdam, alwaar hij in 1934 zijn bul behaalde. Hij legde al in zijn
Amsterdamse tijd grote belangstelling aan de dag voor de Romaanse
bouwkunst, de cartografie en alles wat met archeologie en geschiedenis
te maken had. Ook voor de medische historie had hij veel interesse, werd
kringarchivaris van de KNMG-kring Tilburg e.o. en organiseerde in 1958
een grote tentoonstelling bij het 100-jarig bestaan van deze kring. Harry
Ruhe gooide nooit iets weg, en verkreeg alzo uit eigen praktijk een hele
medisch-historische verzameling. Dat is nog steeds de kern van onze
museumcollectie! Pas na zijn pensionering in 1975 ging hij intensief
verzamelen uit de praktijken van (oud-)collega’s.
Harry Ruhe stierf in 1991.
Hier doet dokter Ruhe voor het eerst consultatiebureau in het nieuwe
Wit-Gele Kruisgebouw aan de Petershemstraat in 1965; v.l.n.r. de
wijkverpleegkundigen Simons en Janson, kraamverzorgster Pieta Wellens,
mevr. Van Raak-Smetsers en dokter Ruhe.
8

3.
PISKIJKGLAS
(ca. 1820)
De uroscopie of piskijkerij heeft eeuwenlang de diagnostiek in de
geneeskunde beheerst. Een geoefend dokter kon talloze aspecten
onderscheiden aan de urine, zowel qua helderheid, kleur, viscositeit en
zelfs qua geur en smaak.
De eerste “arts” in Hilvarenbeek, H.J. Scheidelaar (huisarts van 1884 tot
1921) schreef korte memoires in 1933. Daarin schreef hij: “Mijn vorige
collega’s deden nog aan het “water kijken”. In de eerste tijd van mijn
vestiging kwamen geregeld Belgen uit Poppel (dat aan Hilvarenbeek
grenst) en uit Turnhout die mij vroegen: doctoorde Gij ook op het
woater? Op mijn ontkennend antwoord bleven zij geleidelijk weg”. Dat
de uroscopie op het einde van de 19e eeuw echt obsoleet was, blijkt
ook uit een affaire in de Tilburgse kring, waar in 1886 collega Anderegg
uit Rosmalen beschuldigd werd nog een “uroscoop” te zijn, een dokter
die aan piskijkerij deed. Drie jonge collega’s uit Tilburg eisten van het
bestuur dat hij geroyeerd zou worden uit de kring.
9

4.
ADERLAATVLIJMEN
(links 18e eeuw, rechts 2e helft 19e eeuw)
Aderlaten is zo oud als Hippocrates. Het was de meest gebruikte
behandelingsmethode uit de viersappenleer. In die theorie moesten
de vier lichaamssappen bloed, slijm, gele gal en zwarte gal met elkaar
in evenwicht zijn. Was dat niet zo, dan moest een deel van de sappen
worden weggenomen. Bijvoorbeeld met een aderlating of venaesectio.
Dat gebeurde met een vlijm, een scherp driekantig mesje, waarmee
men de ader open haalde, en vervolgens het bloed opving in een bakje
of koperen bekken. Favoriete aderen waren: de mediaanader in de
elleboogsplooi, of de hoofdader en de leverader op de handrug.
De linker vlijm is met de hand gesmeed, 18 eeuw; de rechter vlijm (ijzer
in messing heft) is uit de 2e helft 19e eeuw en gesigneerd J.A. Henckels
met het tweeling-merkteken. De firma J.A. Henckels uit Solingen (D) is
een van de grootste en oudste messenfabrikanten (anno 1731)!
In 1851 werd dokter Domien van den Heuvel uit Hilvarenbeek geroepen
bij een sanguïnische boer met longontsteking. Hij besloot hem ader te
laten op de eerste dag en gaf hem 12 gr. Calomel (kwikchloride-poeder
tegen ontstekingen). Spoedig trad een heftige salivatie (speekselvloed)
op, en de boer genas. Voorzitter Barning waarschuwde wel dat men bij
deze aanpak moest oppassen voor een salivatio abdominalis (buikloop)!
10

5.
KISTJE MET SNEPPERS EN LAATKOPPEN
(Raamsdonksveer, laatste kwart 19e eeuw)
Glazen koppen of laatkoppen zetten was ook een veelgebruikte methode
om de vier lichaamssappen (bloed, slijm, gele gal en zwarte gal) weer in
evenwicht met elkaar te brengen. Bij voorkeur werd eerst de metalen/
koperen snepper of scarificateur (fr.) op de huid gezet, waarbij 12
sneetjes in de huid ontstonden. Daarna kon met de vacuüm getrokken
glazen laatkop het bloed worden afgezogen. Het kistje met twee glazen
koppen met koperen beslag, twee koperen sneppers en de koperen spuit,
is afkomstig uit de praktijk van C. Gutteling, arts (bul behaald in 1869)
uit Made/Raamsdonk.
In 1851 hield dokter Maes uit Tilburg een Voorlezing over Diabetes
Mellitus (suikerziekte). Men kende de oorzaak toen nog helemaal niet,
en Maes adviseerde dan ook om naast een venaesectio (aderlating) van 8
à 10 ounces bloed, ook hirudines (bloedzuigers) en koppen te zetten in
de nierstreek, omdat men nog dacht dat suikerziekte een ziekte van de
nieren was, die immers suiker lekten…
11

6.
KISTJE MET VENTOUSEGLAZEN
(Tilburg, 1e kwart 20e eeuw)
Een Frans woord voor laatkop is ventouseglas. Ze werden gebruikt
zoals laatkoppen: men trok ze vacuüm en zette hen op de huid. Men
gebruikte de ventouseglazen om de bloeddoorstroming te bevorderen.
Het wordt nu nog wel toegepast in de huidbehandeling door
schoonheidsspecialistes, maar ook gebruikt in de natuurgeneeswijze.
Dit kistje met ventouseglazen is geschonken door de zusters van het
Cenakel, een klooster in Tilburg-oost gebouwd in 1907, toen het in 1983
door de zusters werd verlaten.
12

7.
BLOEDZUIGER OP STERK WATER
(eind 19e eeuw)
en GLAZEN KOM
(1e helft 19e eeuw)
De hirudo medicinalis (lat.) of medicinale bloedzuiger werd veel gebruikt
om bloed te trekken. Hij werd gekweekt in een soort looikuipen of
vijvers, en vanuit kommen op de toonbank van een apotheek verkocht. In
het slijm van de bloedzuiger zit een antistollingstof (hirudine), zodat het
bloed goed blijft stromen wanneer de bloedzuiger een vaatje aanprikt.
Hij kon wel 6 – 8 maal zo zwaar worden. Na drie maanden op fles was
dat bloed verbruikt en kon hij weer gerecycleerd worden.
Herman van de Goorbergh had in 1827 een apotheek en groothandel
in bloedzuigers aan de Grote Markt in Breda. Daar kon de dokter
zijn bloedzuigers van betrekken. Nu leven ze nog in de sloten van
natuurgebied De Brand in Udenhout. In het Brabants en Vlaams heten zij
echels. “Allé, hij zuipt gelijk een echel” is nog een Vlaams gezegde voor
iemand die wel eens te diep in het glaasje kijkt.
13

8.
CHIRURGIJNSSETJE
(Haarlem, 2e helft 19e eeuw)
Was de medicinae doctor een deftig geklede man, aan een universiteit
afgestudeerd, die Latijn sprak en alleen de inwendige geneeskunde
bedreef, de chirurgijn (vroeger: barbier-chirurgijn) was de handwerksman
die het vuile werk opknapte: de baard schoor en de wondbehandeling
deed en breuken zette.
Een chirurgijn of heelmeester onderscheidde verschillende soorten
messen in zijn werk, naar gelang het doeleinde. Een complete set
bestond uit: een scheermes, een schraapmes, een steekmes en een
snijmes (onder); links twee laatmesjes in handvat van schildpad. Bovenin
nog enkele losse hechtnaalden.
De getoonde instrumenten zijn afkomstig van een heelmeester uit
Haarlem en alle gesigneerd “Charrière” (bekende instrumentmaker te
Parijs).
14

9.
CENT- OF MUNTENVANGER
(Hilvarenbeek, 1e kwart 20e eeuw)
De cent- of muntvanger is een lange tang met korte bek om een corpus
alienum (vreemd lichaam) te kunnen verwijderen uit de keel- of luchtpijp.
Dokter Elbers (1918-1993), huisarts in Hilvarenbeek die zijn oom Jan
Heezemans opvolgde, kreeg in 1955 nog een boer op zaterdagmiddag in
de praktijk, met een zoontje die een stuiver had ingeslikt. Na verwijdering
van de stuiver met de centvanger, zei de boer: “die moogde wel houwen
dokter, vur de moeite”.
15

10.
VISGRATENVANGER
(Made-Drimmelen, vroeg 19e eeuw)
Dit ingenieuze apparaatje werkt alsvolgt: men brengt de gratenvanger
voor de helft in de keel, tot voorbij de ingeslikte visgraat of het
kippenbotje. Door aan het uiteinde te trekken verwijdt de hals van het
apparaatje zich doordat de paardenharen zich als een netje of parapluitje
uitvouwen. Zo kon de ongerechtigheid zoals een visgraat of een
kippenbotje uit de keel of luchtpijp verwijderd worden. In de 20e eeuw
werd het apparaat vervangen door een roestvrijstalen exemplaar met
kunststof draden van nylon (boven).
16

11.
TRACHEACANULE met KEELVEGERTJE
(1e helft 20e eeuw)
Difterie of difteritis is een ontsteking van de achterwand van de keel
(pharynx). De keel raakt geheel dicht en verstopt door de ontstoken
slijmvliezen, met zwelling, korstvorming en het ontstaan van een web
van draden. Verwijdering van die korsten met een stopnaald en een
keelvegertje kon al verlichting geven, en de stoom van de croupketel
kon meer lucht geven. Wanneer de croupketel niet voldoende hielp, had
de dokter nog maar één oplossing: met een sneetje in het kuiltje van
de hals een keelpijpje plaatsen. Het keelpijpje of tracheacanule bestaat
uit 3 onderdelen: het binnenpijpje (dat twee maal daags moest worden
schoongemaakt in 6% lysoloplossing en teruggeplaatst), het buitenpijpje
dat 20 dagen bleef zitten, en de obturator (kegel) om het pijpje veilig te
kunnen plaatsen.
Einde 19e eeuw was cauterisatie (verschroeien) dé therapie bij difterie.
Maar rond 1891 kwam het antidyphterinepaardenserum, het serum van
Behring, ter beschikking. Dokter Romeling uit Kaatsheuvel beklaagde zich
in 1894 dat hij niet aan het serum kon komen, en 8 van de 12 patiënten
in zijn praktijk overleden. Meer geluk in die tijd had dokter Deelen in
Tilburg die wel serum kon krijgen en het met succes toepaste bij een
5-jarige jongen met croup of larynxdifterie zoals Deelen het noemde.
17

12.
ASPIRATEUR du Docteur DIEULAFOYE
(Waalwijk, laatste kwart 19e eeuw)
Een van de veelvoorkomende complicaties bij longtuberculose was
pleuritis exsudativa, de “natte pleuris” op zijn Brabants, een ontsteking
van de borstvliezen. Dan moet de borstholte tussen de longen en de
borstkas gespoeld worden. In 1869 vond de Parijse internist Dieulafoye
daartoe een aspirateur-met-driewegspuit uit: de dokter kon de naald
laten zitten en met dezelfde spuit spoelvloeistof optrekken en spoelen en
aftappen.
Dokter Ophoff uit Oisterwijk had in 1868 zelf zo’n spoeling nodig voor
een gebarsten longcaverne. Omdat hij van benauwdheid dreigde te
stikken, spoorde hij zijn collega Bolsius uit Oisterwijk aan: “…Steek er
dan toch door…” en hij wees de plek aan: “hier, hier zit ‘t…”. Bolsius
nam het kloeke besluit, stak de naald tussen de ribben op de aangegeven
plek, en zie: twee liter pus ontlastte zich.
Het getoonde kistje is aan de binnenzijde gesigneerd: M on Charrière /
ROBERT & COLLIN / á Paris.
18

13.
VERLOSTANG met VERLOSSINGENJOURNAAL
(Hilvarenbeek, 2e resp. 3e kwart 19e eeuw)
De verlostang is uitgevonden door de Vlaming Jan Palfijn, geboren in
Kortrijk (1650). Hij werd dokter in Gent (B), en ontwikkelde daar in 1723
de verlostang. Aanvankelijk waren het twee parallelle lepels, die - na
het inbrengen door de dokter bij de barende vrouw - bij elkaar moesten
worden gebonden met een ketting of een koord. Later vervolmaakte men
haar tot een kruistang, met gekruiste lepels, waarmee men meer kracht
kon zetten, om een moeilijke bevalling te bespoedigen. Pas in 1957
kwam de opvolger van de verlostang, in de vorm van de vacuümpomp.
In het verlossingenjournaal van Piet de Lang, genees-, heel- en
vroedmeester te Hilvarenbeek staan 1094 bevallingen uit de periode
1858-1871. We kunnen berekenen dat de verlostang (forceps) werd
gebruikt bij ca. 14% van de bevallingen (157 x op 1101 kinderen). Deze
verlostang van Piet de Lang van het merk Hoefftke uit Leiden, is er één
uit ca. 1835. Met de houten handvatten kon hij niet worden uitgekookt
of gesteriliseerd…. De tang is gesigneerd: HOEFFTKE TE LEIDEN
(merkteken in de periode 1826-1836).
19

14.
BAKELIETEN en STALEN UTERUSDILATATOREN
(1e resp. 2e kwart 20e eeuw)
Om een onvolledige miskraam te behandelen moest de vrouw
gecuretteerd worden. Daartoe moet de baarmoedermond wat worden
verwijd/opengezet. Dat deed de dokter met een oplopende reeks
van baarmoedermondoprekkers, aanvankelijk van hardrubber of van
bakeliet. Dat slaat echter vaak grauw uit, en verliest ook zijn gladheid
na sterilisatie. Daarom werden vanaf het tweede kwart van de 20e eeuw
roestvrijstalen dilatatoren gebruikt.
De bakelieten exemplaren (links) zijn uit de praktijk van de voorganger
van dokter Ruhe. Hij verving hen meteen in 1934 door de stalen
exemplaren (rechts).
20

15.
PORSELEINEN en CAOUTCHOUC PESSARIUM
(Oosterhout, 1e helft 20e eeuw)
Veel bevallingen ondergaan leidt gemakkelijk tot het uitrekken van
de banden rondom de baarmoeder, met als gevolg klachten van een
verzakking. Dat kwam vroeger natuurlijk veel voor omdat vrouwen veel
kinderen kregen. Het vaginaal inbrengen van een ring om de baarmoeder
te ondersteunen kan die klachten verminderen. Getoond worden diverse
verzakkingsringen: porselein (boven), ringvorm (onder), zeefring (vlgs.
Schotz) en S-vorm (vlgs. Hodge).
In mei 1866 meldde dokter Van Aert uit Boxtel op de Tilburgse
artsenkring dat hij werkte met een Guttapercha (hard rubberen)
pessarium, en drie jaar later met een ander exemplaar van hard gummi,
de “hysterophore de caoutchouc duré”. Die gebruikte hij in plaats van
de hardhouten exemplaren, die in de eerste plaats niet zo duurzaam
waren maar bovendien 3 x zo zwaar in gewicht! Zijn collega Maassen uit
Dongen gebruikte toen al ringen van caoutchouc gulvanisé. Die waren
wat flexibeler, een eigenschap die mogelijk werd door het gulvaniseren
van rubber. En dat procédé had Goodyear in Amerika al in 1839
uitgevonden.
21

16.
BIDET IRRIGATOR
(Nijmegen, 2e kwart 20e eeuw)
De vaginale spoeling of irrigatie werd vroeger veelvuldig toegepast. Het
spoelen met lauwwarm water kon zowel met een irrigatiefles als met een
bidet plaatsvinden. In zijn leerboek Gynaecologie (2e druk, 1895) stelt
de bekende Leidse hoogleraar Hector Treub al: “Het beste is een glazen
irrigator die gemakkelijk te reinigen en waarvan de reinheid gemakkelijk
te controleeren is”. Dat kon met koperen of tinnen irrigators niet.
Een andere toepassing dan tegen witte vloed (fluor vaginalis) door
bacteriële of schimmelinfectie, was anticonceptie. Door het spoelen van
de schede na de daad dacht men de spermatozoa te snel af te kunnen
zijn. Helaas was dat vaak niet het geval…. Eigenlijk door onwetendheid,
want de kennis omtrent de ovulatie en het tijdstip en plaats van de
werkelijke bevruchting van een eicel door een zaadcel werd pas bekend
door de experimenten van Ogino (Japan) en Knaus (Duitsland) in 1930!
22

17.
ETHERKAP met DRUPPELFLESJE
(Hilvarenbeek, 1e kwart 20e eeuw)
In 1846 ontdekte de tandarts William Morton in Boston (V.S.) dat het
gebruik van ether door een student met een gebroken been, de pijn
weghield. Een paar weken later probeerde hij dat uit bij een patiënt
met een kaakabces, en met een gunstig resultaat: de patiënt had niets
gevoeld en had er ook geen herinnering aan (amnesie). Ook met lachgas
(N2O) werd toen al door Amerikaanse tandartsen geëxperimenteerd.
En in 1847 introduceerde de Schot James Simpson chloroform als
narcosemiddel. Het zijn alledrie stoffen die chemisch nauw verwant zijn
aan elkaar.
Reeds in 1850 discussieerden de collega’s op de doktersvergadering in
Tilburg e.o. over de ethernarcose: “…Waarom hebt gij bij Michiel Kras
niet kras den Chloroform aangewend voor zijne schouderluxatio” (die
al 10 weken bestond)? “Welnu”, zo sprak voorzitter Barning, “dat hij
en met hem nog eenige leden te zeer voor dit middel bleven vrezen,
dan dat hij het hier aangewend wilde zien”. Men was nog te bang voor
complicaties. Al snel werd duidelijk dat lachgas, ether en chloroform
enorme mogelijkheden gaven om chirurgische ingrepen pijnloos te
kunnen verrichten!
23

18.
ANALGESIE-toestel
(Hapert, 2e kwart 20 eeuw)
Om een lichte algehele verdoving te geven, diende dit inhalatieanalgesie-toestel.
Met dit apparaat, de Analgesis uit 1947, kon de dokter
gemakkelijk een roesje geven bij complicaties in de verloskunde of in de
“kleine chirurgie”. Het apparaat Analgesis was een Nederlandse vinding
van de firma Enraf uit Delft uit de jaren dertig.
De verdoving kwam tot stand door het Solaesthin (CH2Cl2), dat als veilig
verdovingsmiddel bekend werd: het bevriest niet zo snel als chlooraethyl,
ruikt aangenaam, en is niet ontplofbaar! Bovendien heeft het weinig
nawerking, kent nauwelijks complicaties en het is niet duur.
24

19.
MICROSCOOP DOKTER BLOM
(Hilvarenbeek, 1896)
Het principe van de microscopie was reeds bekend bij Anthony van
Leeuwenhoek (Delft 1637) en in gebruik in de periode rond 1650.
Hij werkte nog met een enkelvoudige microscoop met één lens,
maar wist er toch al een vergroting van ca. 270 x mee te bereiken!
Sacharias Jansen, Robert Hooke en Jan van Swammerdam kenden
al samengestelde microscopen met twee lensjes, maar bereikten
daarmee slechts vergrotingen van ca. 30 x! Vanaf de Verlichting kregen
natuurwetenschappen een grote invloed op de geneeskunde. In 1840
deed de Amsterdamse chirurg Michiel Polano de uitspaak: “Gij vraagt
mij hoe de moderne praktijk vorm krijgt? Welnu, ik zeg u: met het
scalpel in de ene hand, de chemische reagentia in de andere en het
microscoop vóór zich!” Vanaf het laatste kwart van de 19e eeuw had een
beetje moderne dokter een microscoop. Zo ook dokter Blom (geboren
’s-Hertogenbosch 1867) huisarts in Hilvarenbeek van 1921-1934, die zich
een microscoop aanschafte tijdens zijn studie, blijkens het kaartje dat
nog in de microscoopkist zit: A. Blom, med. Candidaat. De microscoop is
van de firma Carl Zeiss te Jena, nr. 14332.
25

20.
VOLGNUMMER-PRIKPEN.
(Rotterdam, 2e kwart 20e eeuw)
De patiëntgebonden tijdsbesteding van een huisarts is de laatste jaren
wezenlijk veranderd. Was de verhouding spreekuurtijd / visitetijd in 1960
nog ca. 50%-50%, nu is die verhouding ongeveer 90%-10%. In de 19e
eeuw waren er zelfs nog geen wachtkamers: de patiënten wachtten wel
in de gang van het doktershuis! Bij de zich uitbreidende spreekuren in
het begin van de 20e eeuw komen er wachtkamers/ wachtzalen waar
de patiënten geduldig op hun beurt wachtten. De vooruitstrevende
dokter kwam rond 1920-1930 met een soort afspaaksysteem: de
volgnummerprikker. Men kon ‘s morgens een penning halen met een
volgnummer erop. Om de wachttijd te bekorten, kwam men dan later
terug wanneer het nummer aan de beurt was. Deze volgnummerprikker
is geweest van dokter (H.) G. Wolfert in Rotterdam-Kralingen, ca.1928-
1935; vandaar de initialen op de achterzijde van de penningen: G.W.
26

21.
PRAKTIJKPLAAT
(Echt, 2e kwart 20e eeuw)
Dokter J.J. Henrichs volgde in Echt zijn schoonvader op als huisarts
rond 1940. Aanvankelijk deed hij dagelijks spreekuur van 9.00-10.30
uur behalve op zondag. Zijn voorgangers deden ook nog een spreekuur
op zondag na de hoogmis… Vanaf ca. 1955 doet de dokter ook geen
spreekuur meer op zaterdagmiddag. In die tijd zijn de tarieven: ƒ 3,- voor
een consult en ƒ 4,- voor een visite, volgens de KNMG –richtlijnen.
De weekendwaarneming kwam in de stad Tilburg maar moeizaam op
gang. Deed in 1907 de huisarts Moerel al een dringend beroep op alle
collega’s om bij uitstedigheid de waarneming goed te regelen, een
georganiseerde waarneemregeling was nog ver weg. Men had veel kritiek
op de apothekers van Tilburg toen die in 1917 wel een zondagsdienst
instelden. De huisartsen wilden daar nog niet aan. Het duurde tot 1935
voordat er een goede zondagsdienstregeling kwam. Maar een vrije
zaterdagmiddag zat er nog niet in. Ook een avondspreekuur waar dokter
Festen (Korvel) in 1938 om vroeg, werd afgewimpeld door voorzitter
Taminiau: “voorlopig niet”, zo zei de voorzitter van de kring.
27

22.
TASJE DOKTER HEEZEMANS MET SCAPULIER
(Hilvarenbeek, 2e kwart 20e eeuw)
Wanneer de dokter visite deed, had hij een klein dokterstasje bij zich.
Het meest gebruikte tasje is vanaf ca. 1900 het type “citybag”. Daar
konden de stethoscoop, een lampje, een paar mesjes, pincetten en
schaartjes in, met wat ampullen. Dit is het dokterstasje van dokter Jan
Heezemans (1878-1975), zoon van het hoofd der openbare lagere school
in Hilvarenbeek, en pas laat gaan studeren voor arts in Amsterdam
(artsenbul 1915 op de leeftijd van 36 jaar!). Hij praktiseerde tot ca. 1950,
was niet getrouwd en werd liefst 96 jaar! Hij was ook een diepgelovig
katholiek. Zo had hij onder in dit tasje een scapulier of “agnus dei”, een
stukje was van een gewijde paaskaars op een kussentje in een lederen
etuitje. Zo waren er ook dokters/chirurgen, die een scapulier onderaan de
operatietafel hadden bevestigd om de zegen van boven mee te krijgen.
28

23.
LEDEREN ETUI MET SPUITEN
(Breda, 3e kwart 20e eeuw)
Etui voor vijf spuitendoosjes afkomstig van een wijkverpleegkundige die
daarmee ’s morgens de ronde deed in het dorp. Totdat zij weer terug
was op de post, om ca 9.30 uur, om patiënten die door de huisarts naar
de wijkzuster waren gestuurd te behandelen voor wondbehandeling,
wassen en verzorgen van open benen (ulcera crura), baden met
sodawater, verschonen van pleisters en zwachtels. Weet u dat de
uitdrukking “pappen en nathouden” eigenlijk ook uit de verzorging
komt? Met “plaasters” die waren besmeerd met medicinale papjes
bedekte men de wonden, hield abcessen en etterbuilen nat, opdat zij
zouden doorbreken, en weer konden genezen. Want de dokter zegt
nog steeds: ubi pus, ibi evacua (Latijn: Waar etter zit, daar moet gij
ontlasten). Het lederen etui heeft een merkteken: Weterings / lederwaren
/ eigen atelier / Nw.Haagdijk 17 (Breda).
29

24.
HOUTEN STETHOSCOOP
IN LEDEREN FOEDRAAL
(Eemnes, 4e kwart 19e eeuw)
In 1819 ontdekte Laënnec in Parijs, dat hij de harttonen en het
ademgeruis veel beter kon horen met een opgerold dossier aan het oor,
dan met het blote oor op de borstkas: de “auscultation indirecte” (fr.)
was geboren. Hij liet die rol namaken in cederhout en noemde hem “le
cylindre”. Maar dat vonden zijn collega’s maar niks. Oké, zei Laënnec,
dan noem ik hem “stethoscoop” (stethos= borstkas; skopein = kijken),
omdat het geluid zó duidelijk was, dat het was alsof je ín de borstkas kon
kijken! In de 19e eeuw gebruikte men alleen nog houten stethoscopen,
van allerlei houtsoorten. De stethoscoop kreeg wel steeds meer de vorm
van de houten toeter, zoals wij die nu nog kennen in de verloskunde.
Immers het geluid van het hartje van de baby in de baarmoeder kan men
nog steeds veel beter horen met een holle buis c.q. klokje, dan met de
platte membraan van de stethoscoop!
30

25.
STETHOSCOOP MET RUBBEREN SLANG
(Blerick, 1e kwart 20e eeuw)
Pas op het einde van de 19e eeuw komt het buigbare rubber (het
caoutchouc gulvanisé) in opmars. Toen kon de stethoscoop worden
uitgerust met een rubberen slang met een uiteinde voor elk oor: de
binaurale of tweeorige stethoscoop. Aanvankelijk nog zonder een ijzeren
beugel, komt rond 1910 een type stethoscoop met beugel en veer, zodat
de stethoscoop beter in de oren bleef zitten. De stethoscoop is niet
alleen jarenlang een zeer nuttig onderzoeksinstrument geweest (en nu
nog!), maar het werd in de 20e eeuw ook het (status-)symbool van de
dokter!
31

26.
PERCUSSIEHAMER VAN WINTRIG
(Waalre, 3e kwart 19e eeuw)
In 1761 ontdekte de Oostenrijkse dokter Leopold Auenbrugger de directe
percussie: met de vingers kon men een lichaamsholte zoals de borstholte
uitkloppen. Afhankelijk van de vulling van de ondergrond met lucht,
vocht of vast weefsel, hoorde men een ander geluid: respectievelijk
een tympanitische, sonore of gedempte klank. De percussie als
onderzoekstechniek was geboren! Later verbeterde Piorry in Parijs het
percuteren door te kloppen met de vinger op een plessimeter. De Duitser
Anton Wintrig voegde daar in 1841 een elegant percussiehamertje aan
toe! Veel later pas ontdekte men dat men dat plaatje/plectrum niet
nodig had: men kon ook eenvoudigweg de strakgehouden vinger als
ondergrond gebruiken en bovendien de vinger van de andere hand als
hamertje!
32

27.
KOPEREN GEHOORBUIS
(ca. 1900)
en SCHILDERIJ
(1e helft 19e eeuw)
Een eenvoudig principe om slechthorendheid te verbeteren, is het
vergroten van de toegang tot de gehoorgang. Dat kan men doen door
de hand achter het oor te houden als een vergrote schelp. Maar men
kan dat ook doen door een zich verwijdende trechter of toeter tegen de
gehooringang te houden: de gehoorbuis of oortrompet heet die dan.
Vanaf ca. 1800 worden zij op de markt gebracht. Zij zijn er van allerlei
materialen: van echte runderhoorn, van (imitatie-)schildpad, van koper of
tin, etc. Tot aan de elektrische en elektronische geluidversterkers, was dit
de enige methode om slechthorendheid, die vaak voorkomt bij ouderen,
te verhelpen…
De op hout geschilderde afbeelding van man met koperen gehoorbuis,
dateert uit de 1e helft 19e eeuw en is gesigneerd met I.F.
33

28.
OOGSPIEGEL VAN HELMHOLTZ
(1e kwart 20e eeuw)
Een van de eerste technische hulpmiddelen in de diagnostiek is de
oogkijker, om door de pupil heen naar het netvlies te kunnen kijken: de
oogspiegel van Helmholtz, genoemd naar de uitvinder ervan in 1850,
de Berlijnse dokter Hermann von Helmholtz. Het exemplaar is fraai
vormgegeven en heeft losse ivoren handvatjes.
De eerste specialist in Tilburg, oogarts F. Sassen, had in Wenen zijn
oogspiegel weten te voorzien van een elektrische lichtbron, die er
ingenieus aan bevestigd was. Helaas was het patent ervan reeds door
de instrumentmaker in Wenen “listig ontfutseld”, zo wist hij op de
artsenvergadering in Tilburg op 14 november 1906 te vertellen bij de
“Wetenschappelijke Mededelingen”.
34

29.
SNELLENKAART
(emaillen plaat; Dussen, 2e kwart 20e eeuw)
Prof. Franciscus Cornelis Donders, geboren in de Nieuwlandstraat in
Tilburg in 1809, was niet alleen een geniale fysioloog, maar ook de
beroemdste oogarts die Nederland ooit heeft voortgebracht. Hij zocht
in de jaren rond 1850 naar een methode om de gezichtsscherpte
in maat en getal te kunnen uitdrukken. En niet alleen te kunnen
zeggen: de patiënt ziet op 60 meter hoeveel vingers ik opsteek, en op
300 meter of ik mijn hand wel of niet opsteek. Het was zijn leerling
Snellen die in 1862 een methode uitwerkte, met de zogenaamde
optotypenkaart, met regels van steeds kleiner wordende symbolen
of letters, waarmee men kon uitdrukken hoe scherp men het zag ten
opzichte van de referentiewaarde. We noemen deze methode nog steeds
de Snellenmethode en de Snellenkaart met de formule V=d/D (visus=
gemeten afstand/referentieafstand). De symbolen op de kaart kunnen
letters zijn, maar ook plaatjes, ringen (Landolt) of E-haken.
35

30.
BRILLENDOOS
(Hilvarenbeek, 2e kwart 20e eeuw)
Bij deze kaart hoort een brillendoos met twee rijen correctieglaasjes: een
rij concave (min-) en een rij convexe (plus-)glaasjes, die de onderzoeker in
een pasbril kan zetten om de gezichtsscherpte te corrigeren. Daarna gaf
de dokter een kant-en-klaar brilvoorschrift mee voor de brillenmaker!
Deze brillendoos heeft dokter Ruhe nog gebruikt tot 1985! Hij had die
immers nodig om correct keuringen te kunnen uitvoeren, want hij was
nog uit de tijd dat dokters “corrigeerden” bij het oogonderzoek met
behulp van de pasbril met glaasjes.
36

31.
ENGELSE SLEUTEL
(2e helft 19e eeuw)
Reeds op een praktijkinventaris-voorschrift uit de Baronie van Breda
uit 1756, staat een “Tandetrekker na Verkiesing” als verplicht
aanwezig instrument. In 1856 staat op de Provinciale lijst voor
plattelandsheelmeesters de “Engelsche sleutel” vermeld.
De Engelse tandsleutel was de opvolger van de pelikaan, een instrument
om met de nodige kracht een rotte tand uit het gebit te kunnen
verwijderen. De Engelse sleutel kon men om de tand (of restant) heen
leggen, en dan wrikken om de wortel los te krijgen. Jarenlang hebben
dorpsdokters dat gedaan, totdat tandmeesters, en later tandartsen (titel
vanaf 1913) het van hen overnamen. De Engelse sleutel is gesigneerd:
SUEUR A CALAIS, met het nummer 2.
Op het Brabantse platteland hebben dorpsdokters zeker tot aan 1960
kiezen getrokken! Bij een nieuwe vestiging was het vaak de eerste
activiteit die een nieuwe collega werd gegund. Deze activiteit werd
immers contant betaald: in 1939 kostte dat ƒ 1,00 zonder en ƒ 1,10
wanneer je mét een spuugbakje behandeld wilde worden….
37

32.
TRANSPORTCOUVEUSE
(Tilburg, 3e kwart 20e eeuw)
De eerste tekenen dat dokters een soort van broei- of warmtekastjes
gaan gebruiken om baby’s in op te vangen die veel te vroeg of veel te
licht werden geboren, zijn van rond 1900, in Friesland en Groningen.
De opvolger, een couveuse met een verwarmingselement eronder werd
gebruikelijk in de ziekenhuizen vanaf 1920. Het waren dan een soort
cabinetkastjes. Hier ziet u een van de eerste transportcouveuses om zo’n
te licht baby’tje te vervoeren van huis naar de kliniek, of van Tilburg naar
Utrecht. Hij is afkomstig van de GG&GD Tilburg en is uit ca. 1955. Drie
asbestplaatjes, op maat gezaagd en vastgeschroefd, houden de warmte
vast voor de zuigeling…. In de ziekenauto kon hij worden aangesloten op
een accu van 6 Volt of van 12 Volt naar keuze. Via een gat bovenin kon
de broeder extra zuurstof inblazen.
38

33.
APOTHEEKKAST
(Hardinxveld-Giessendam, 2e kwart 20e eeuw)
De dorpsdokter maakte tot ongeveer de Tweede Wereldoorlog de
geneesmiddelen allemaal zelf. Zowel drankjes als pillen, poeders en
zalfjes werden door de dokter in de eigen apotheek samengesteld.
Ook zetpillen fabriceerde de dorpsdokter zelf. En de kinderen uit een
doktersgezin moesten meehelpen om poeders te vouwen. Vooral in tijden
van griep was het dan werken geblazen, graag of niet! De medicijnen
konden ‘s middags in het buitenkastje worden afgehaald, of op een
bekend adres in een naburig dorp…
Deze apotheek-kast komt uit de praktijk van de heer en mevrouw
Lubbers-Klaaysen, beiden huisarts te Hardinxveld-Giessendam. De kast,
met het gifkastje in het midden (afsluitbaar met een sleutel !), is door de
plaatselijke timmerman gemaakt ca. 1925.
39

34.
BLOEDDRUKMETER DOKTER ZIJLMANS
(Bladel, 1e kwart 20e eeuw)
Het meten van de bloeddruk werd voor het eerst verricht in 1896 door
de Italiaanse arts Riva Rocci. De druk mat hij voor het eerst bij een
paard, met een hoge kwikkolom die direct met een slangetje op de
halsvaten was aangesloten. Naar hem refereert nog steeds de wijze
van noteren van de bloeddruk met de letters RR vóór het getal van
boven- en onderdruk. Aanvankelijk werd de bloeddruk gemeten met een
drukmanchet aan het bovenbeen. Er waren grofweg twee methodes: de
sfygmomanometer met een veer of met een kwikkolom. Omwille van
milieumaatregelen is de laatste methode inmiddels obsoleet. Getoond
wordt een sfygmomanometer met een veer in de trommel, gemaakt door
de Parijse firma G.Boulitte.
40

35.
ALBUMINOMETER
(Tilburg, 2e kwart 20e eeuw)
Een dorpsdokter had in het begin van de 20e eeuw een nog bescheiden
laboratorium voor eenvoudig bloed- en urineonderzoek, onderzoek met
de microscoop etc. Er waren ook al dokters die met een kikkerproef (in
de kelder) een zwangerschap vast konden stellen. Om de urine op de
aanwezigheid van eiwit te onderzoeken gebruikte hij de albuminometer
van Esbach (Franse arts 1843-1890): een houten koker met een glazen
buis met maatvoering. De buis, voor de helft gevuld met urine van de
patiënt werd aangevuld tot aan de maatstreep met een mengsel van 1%
picrinezuur en 2% citroenzuur. Na 24 uur kon de dokter het gehalte aan
eiwit aflezen op de schaalverdeling op de buis, die rechtop in de houten
standaard stond.
41

36.
AMPUTATIEZAAG en –MES
(Hilvarenbeek, laatste kwart 19e eeuw)
Vóór de strenge hygiënische maatregelen van de antisepsis werden
doorgevoerd, was de enige remedie bij een open botbreuk: amputatie
van het ledemaat. Datzelfde gold voor een ernstig geval van fijt aan de
vingers. Een dreigende botvliesontsteking met bloedvergiftiging (sepsis)
was immers veel erger! Het amputeren van ledematen gebeurde vóór
de ontdekking van ether en lachgas (1846) zonder echte (medicinale)
verdoving. De geëigende manier van verdoven was dan: een flinke
slok jenever. Naast amputatiezaag en mes-met-foudraal ziet u ter
completering van het instrumentarium links een tourniquet met
veermechanisme.
“Op 29 mei 1861 ’s namiddags te 6 ure voert collega genees-, heel- en
verloskundige Frans Kieckens uit Tilburg in het gasthuis een amputatie
van de voet uit, in het ziekenhuis, waartoe de leden van de vergadering
van de Geneeskundige Kring Tilburg e.o. worden uitgenodigd die te
gaan bijwonen.” Na afloop van deze demonstratie, werd Kieckens met
applaus door de leden ontvangen bij terugkomst in de Philharmonie,
waar de leden hun vergaderzaal hadden. Kieckens vertelde nog in het
kort de ziektegeschiedenis: een carieuze ontaarding van de beenderen
van de middenvoet. Ruim twee jaar later (juli 1863) moest hij de collega’s
melden dat de vrouw toch recent was overleden ten gevolge van de
complicatie longtering (phthysis pulmonum) bij een recidief van cariës
van de stomp.
42

37.
HOOGFREQUENTE OF
D’ARSONVAL’SE LAMPEN
(Tilburg, 2e kwart 20e eeuw)
Rond 1900 introduceerde de Franse arts en natuurkundige Jacques-
Arsène d’Arsonval (1851-1940) een vorm van lichttherapie, die bestond
uit vacuüm getrokken lampen, gevuld met een beetje siliciumpoeder, die
onder zwakstroom werden gezet. Er ontstaat dan een hoogfrequente
straling, met violette lichtsensaties. Dat wil wel genezen, moet men
gedacht hebben…! Toch doet en deed het niet veel. Daar was men in de
jaren ‘30 wel al achter, maar toch heeft menig dokter en therapeut er
nog van geprofiteerd. Er waren glazen opzetstukken in allerlei vormen:
bolvorm, trechtervorm, in de vorm van een kam etc. Merk: ANTHOS
Dokter Ruhe schreef rond 1950 een kritisch briefje aan “een bekende
firma in het zuiden des lands”: “…uw vertegenwoordiger kwam met
alweer een nieuw type therapielamp. Infrarood, of ultraviolet, mijn
patiënten worden er niet beter van, u wellicht wel!”.
43

38.
KWIKDAMPLAMPEN
(Tilburg, 1e helft 20e eeuw)
De kwikdamplamp was een van de eerste warmtelampen die in de
Physische Therapie gebruikt werden. Het principe was dat kwik middels
een transformator werd verhit en tot kwikdamp gebracht. Kwikdamp
zendt ultraviolette straling uit. Die UV-straling kan niet door glas heen,
maar wel door kwartsglas. Vandaar dat deze kwikdamplamp boven in de
halve bol een klein reservoir van kwartsglas met daarin kwik bevat. In een
zogenaamde manège werden een aantal kwikdamplampen opgesteld,
met in het midden een circuit van concentrische “doseercirkels”, waarin
de patiënt kon rondlopen, met elke dag een grotere dosis en een langere
expositieduur.
En maar genezen…. Maar helaas heeft UV-straling slechts een algemeen
roborerende werking: de patiënt voelt zich wat fitter en sterker, maar
echt genezen doet het niet!
U ziet links en rechts grote staande kwikdamplampen: de linker is
afkomstig uit een klooster in Boxtel en de rechter uit Berkel-Enschot;
rechtsboven een tafelmodel. Alle zijn gesigneerd: Original Hanau van
Quartzlampe Gesellschaft Hanau (D).
44

39.
BORSTPOMP
(3e kwart 20e eeuw)
De zuigelingensterfte was in Noord-Brabant in 1911 nog 15,8 % in
het eerste levensjaar! Een van de middelen die in de strijd tegen de
kindersterfte werden ingezet was het stimuleren van borstvoeding of
het geven van goede, hygiënisch bereide flesvoeding als vervanging.
Afkolven van borstvoeding was een van de hulpmethoden daarbij.
Een borstpomp was dan erg nuttig: dan kon de moedermelk op een
hygiënische wijze worden afgenomen. De meeste borstpompen die het
museum krijgt worden nog steeds bewaard in de originele doosjes!
45

40.
GLAZEN OGEN
(1e helft 20e eeuw)
Iemand die door ernstige verwonding of een lelijke ontsteking zijn oog
was kwijtgeraakt, kon met een glazen oog goed geholpen worden. Niet
om goed te zien, maar om goed gezien te worden… Zo weten wij dat
Thomas van Diessen (1828-1892), weldoener en geloofspropagandist
te Goirle, al op kinderleeftijd zijn oog kwijt raakte door een ongelukkig
sneeuwbalgevecht. Hij moet rond het midden van de 19e eeuw al een
kunstoog hebben laten aanmeten. Wellicht door de beroemde prof. F.C.
Donders, geboren in Tilburg, die in 1858 al het Ooglijdersgasthuis in
Utrecht oprichtte…
46

41.
STOOMINHALATIEAPPARAAT
(2e helft 19e eeuw)
Longziekten kwamen vroeger veel voor: bronchitis, astma, difteritis,
kinkhoest, longontsteking, longtuberculose, tering, longkanker, etc. Zij
waren rond 1890 verantwoordelijk voor maar liefst 40% van de sterfte!
En vrijwel het enige wat er aan therapie was, was stoominhalatie, al of
niet met toegevoegde kruiden zoals tijm of menthol. Het principe was
eenvoudig: hete stoomlucht geeft meer lucht! Afgebeeld ziet u een van
de eerste generatie stoominhalatieapparaten, reeds uitgerust met een
overdrukregulator. Hierna komen de croupketels waarmee je de hele
ruimte onder stoom kon zetten. De apparaten konden van geel/rood
koper zijn, van tin of van ijzer, afhankelijk van de welstand. We kennen
er zelfs die van blik zijn gemaakt…!
47

42.
SECTIEKIST
(Bladel, laatste kwart 19e eeuw)
Voor het medisch onderzoek na een gewelddadige dood werd ook de
hulp van de gewone (dorps-)dokter ingeroepen. Er was immers niemand
anders voorhanden! Pas op het einde van de 19e eeuw werden daartoe
ter assistentie bijvoorbeeld de militair geneeskundigen ingezet, de
Officieren van Gezondheid der 1e of 2e klasse. Pas in het begin van de
20e eeuw werd de gerechtelijke sectie uitbesteed aan pathologen (dr.
J. Hulst uit Leiden) en vanaf 1945 aan het Gerechtelijk Laboratorium in
Den Haag (de pathologen dr. J. Zeldenrust en H. Voortman etc.). Vóór
1900 zal een gerechtelijke sectie bijna altijd mede door de dorpsdokter
zijn verricht. Daartoe moest hij volgens provinciaal voorschrift (1856)
schouwbaar voorhanden hebben: “Een kistje met instrumenten tot het
openen van lijken, inhoudende: een zaag, een beitel, een hamer, een
hefboom, twee messen en twee naalden”.
Hier is afgebeeld de sectiekist van dokter Alex Cramer uit Bladel
(gemeentearts Bladel van 1894-1921). De instrumenten (incompleet) zijn
gesigneerd T.F. Dehlinger.
48

43.
RUBBEREN HANDSCHOENEN
(Ootmarsum, 3e kwart 20e eeuw)
In 1889 werd voor het eerst de gummi handschoen gedragen door
Caroline Hampton, operatiezuster in het John Hopkinshospital in
Baltimore (VS). Zij had namelijk last van uitslag aan haar handen door
het ontsmettingsmiddel kwikchloride. De eerste gummi handschoenen
werden gemaakt door Goodyear Rubber Company in New York. Zuster
Hampton had de handen vrij en trouwde later met de chirurg William
Halsted. Wel klassiek, maar zo is alles toch weer goed gekomen!
Gebruikte zuster Hampton de handschoenen om haar handen te
beschermen, de chirurg en gynaecoloog Hunter Robb van het John
Hopkinshospital gebruikte ze vanaf ca 1894 om de patiënten te
beschermen tegen o.a. kraamvrouwenkoorts. Pas in 1904 werd het
gebruik van de rubberen handschoen wereldkundig gemaakt!
Wanneer men de rubberen handschoen gepoederd bewaarde, eventueel
met een ontsmettingstablet in een nikkelen instrumentendoos, kon men
hen na uitwassen meermalen gebruiken!
49

44.
VERWIJSBRIEFJE
(Deurne, 1946)
Thorbecke probeerde in zijn geneeskundige wetten van 1865 de
“arts” te creëren die “de genees- heel- en verloskunde in den vollen
omvang” kon uitoefenen. Dat hielden we in Nederland slechts een paar
decennia vol. Vooral door toenemende technische vooruitgang zowel
in diagnostiek als in behandeling, kwam er steeds meer behoefte aan
specialisatie. Dan verwees de ene dokter naar de andere, meestal de
huisarts naar de specialist. Op het Brabantse platteland was dat pas na
ca. 1920 aan de orde. In Tilburg kwam de eerste specialist pas in 1906
(oogarts), en in 1920 waren er nog maar vier: 2 chirurgen, 1 oogarts en 1
KNO-arts. Met de nieuwbouw van het St. Elisabethziekenhuis aan de Jan
van Beverwijkstaat (1927) waren er 7 specialisten; in 1937 reeds 13, al
kwamen er daarvan twee een paar keer per week uit Breda naar Tilburg.
Pas vanaf 1960 is het aantal specialisten (ver) in de meerderheid boven
dat van huisartsen.
Hier ziet u een verwijsbriefje uit 1946 van de beroemde dokter
Hendrik Wiegersma, huisarts te Deurne, aan de tuberculosearts in
Helmond. Wiegersma was naast gepassioneerd dokter vooral ook een
expressionistisch kunstenaar van naam. Vandaar ook het kalligrafisch
handschrift!
50

45.
HET SKELET VAN PIET STAMS
(Tilburg, 1e kwart 20e eeuw)
Piet Stams (geboren te Boxtel, 1851) was een zwerverstype in Tilburg,
vol grappen en grollen à la Tijl Uilenspiegel. Op het einde van zijn
leven (ca. 1914) werd hij ernstig ziek, ging naar dokter Bloemen in de
Gasthuisstraat en zei: “dokter ge moet mij helpen maar ik heb geen
rooie cent”. Dan hebben we twee problemen, zei dokter Bloemen.
Nee, daar had Piet aan gedacht: de dokter mocht hem houden als
hij dood was. Alzo geschiedde. Dokter Bloemen liet hem op skelet
zetten, en sierde er de praktijkruimte mee op. Zeker tot aan de Tweede
Wereldoorlog moet Piet daar gestaan hebben, vooraleer hij weer een
zwerversbestaan begon, maar nu in de familie Bloemen. In 1988 kregen
wij hem van de familie in bruikleen voor onze praktijkkamer: Piet zou er
zeker mee in zijn nopjes zijn geweest!
51

COLOFON
Uitgegeven ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van Museum
De Dorpsdokter op de locatie bij de molen De Doornboom aan de
Doelenstraat 53 te Hilvarenbeek, tijdens het museumweekend op 2 april
2011.
Teksten: Jan A.M. van Eijck, arts en conservator Museum De Dorpsdokter
Redactie: Jan van Eijck en Hans Schoenmaker
Fotografie: Wil Snelders, Hilvarenbeek
Alle voorwerpen zijn afkomstig uit het Museum De Dorpsdokter te
Hilvarenbeek.
De voorbeelden en anecdotes bij de beschrijvingen zijn ontleend aan de
Notulenboeken van de KNMG-district Midden-Brabant, die zich bevinden
in het Regionaal Archief Tilburg.
Foto omslag: Dokter Ruhe tijdens de eerste zitting van het consultatiebureau
voor zuigelingen in het nieuwe gebouw van het Wit-Gele
Kruis aan de Petershemstraat in augustus 1965 (zie foto 2 op blz. 8).
Uitgever: Stichting Museum De Dorpsdokter Hilvarenbeek
Drukker: Van de Ven Printservice en Drukwerk te Hilvarenbeek
ISBN: 978-90-816818-1-0
Trefwoorden: museumgidsen

Museum De Dorpsdokter in Hilvarenbeek bestaat 25 jaar. Op het einde van
de jaren ’70 stelde dokter Ruhe de collectie De Dorpdokter van Vroeger ten
toon, aanvankelijk bij hem thuis in de Schorsmolen aan de Kapittelstraat.
In 1986 verzelfstandigde het museum zich en opende een geheel nieuwe
expositieruimte in Museum De Doornboom, bij de gelijknamige molen aan
de Doelenstraat in Hilvarenbeek. Daar zit het museum nu 25 jaar! In 2004
veranderde de naam in Museum De Dorpsdokter, om meer recht te doen aan
onze specialiteit: het werk laten zien van de beroepsbeoefenaren in de eerste
lijn van de gezondheidszorg in de periode 1800-1945. De geschiedenis van
zowel de dorpsdokter, de apotheker, de tandarts, de fysiotherapeut en de
wijkzuster komen hier fraai uit de verf! Daarnaast is er een kleine kerncollectie
te zien over de rijke geschiedenis van Hilvarenbeek en Diessen. In 2009 heeft
het museum een flinke facelift ondergaan en beschikken we over moderne
voorzieningen en een groter aaneengesloten vloeroppervlak. Met een vijftiental
enthousiaste vrijwilligers hebben we onze collectie al kunnen laten zien aan ca.
80.000 bezoekers in de afgelopen 25 jaar!
Ons zilveren jubileum grijpen wij nu aan om nog meer naar buiten te treden
met onze bijzondere collectie: dit is het eerste deeltje in een serie catalogi
die wij gaan uitgeven vanuit onze museumcollectie. De komende jaren zullen
deeltjes verschijnen over de apotheker, de tandarts en de fysiotherapeut, etc.
Wij wensen u veel lees- en kijkplezier toe! Of nog liever: wij zien u graag terug
in ons museum om alles in het echt te kunnen zien!
Jan van Eijck (Alphen en Riel 1950) behaalde de artsenbul in 1976 en volgde de
huisartsopleiding in Nijmegen. Vanaf 1979 woont hij in Goirle en werkt in de
GGD-wereld in Tilburg. In 1983 kwam hij in contact met dr. Ruhe, van wie hij
het beheer van de collectie De Dorpsdokter overnam vanaf 1985 tot op heden.