toekomstvisie 2009-2029 - Fochteloërveen

Natuurvisie 2009 - 2029
Fochteloërveen

Colofon
Datum: januari 2010
Natuurmonumenten
Regio Groningen, Friesland en Drenthe
Postbus 764
9400 AT Assen
Staatsbosbeheer
Regio Noord
Postbus 333
9700 AH Groningen
Omslagfoto’s: landschap Fochteloërveen Judith Bouma;
heikikker: Gerrit Rekers
Kaarten: Altenburg & Wymenga ecologisch advies bv, Staatsbosbeheer
Teksten: Ernst Oosterveld
Eindredactie: Henk van den Brink
© Het is niet toegestaan de gegevens uit dit rapport over te nemen zonder toestemming van Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer.
Colofon 3

Inhoudsopgave
Voorwoord 7
1. Inleiding 9
Doelen van de visie 10
Begrenzing 10
2. Het gebied 11
Levend hoogveen 11
Geschiedenis 12
Natuurwaarden 14
Relaties tussen onderdelen landschap 15
Rust 15
Cultuurhistorische waarden 16
Recreatie 16
3. Recente ontwikkelingen en bestaande
plannen 17
Dammenstelsel 17
Verdrogingsbestrijding Esmeer
en verbinding met beekdal Slokkert 17
Bufferzone aan Friese kant:
veerkracht aan de rand 18
Bergingsbuffer Zeven blokken 19
Cultuurhistorische ontwikkeling
Ravenswoud 19
Cultureel erfgoed kolonie Veenhuizen 19
Toekomst Bankenbosch 20
Ecologische verbindingszones 20
4. Onze visie: Herstel van een uniek landschap 21
Verder hoogveenherstel blijkt topprioriteit 21
Herstel van een compleet hoogveenlandschap 22
Overgangen 24
Robuuste verbindingen 25
Fochteloërveen als bron:
Herstel van de afwatering 25
Tastbare cultuurhistorie 26
Recreatie: weg van de drukte, terug in de tijd 27
Slaapplaatsen ganzen en zwanen 28
Natuurvriendelijke akkerbouw 28
Streefbeeld 2029 29
5. Realisering 30
Inrichting en beheer 30
De hydrologische bufferzones:
veerkracht aan de rand 30
Andere opgaven voor de korte termijn 33
Opgaven voor de langere termijn 34
Hoogveen en klimaatverandering 35
Samenwerking 36
Literatuur 37
Inhoudsopgave 5

Voorwoord
De waarden van het Fochteloërveen
Het Fochteloërveen is voor iedereen anders. Dat
bleek uit de inbreng van de mensen op de vijf informatieavonden
die we in de voorbereiding van deze
natuurvisie organiseerden. Waardeert de een vooral
de cultuurhistorie, een ander geniet van de bijzondere
planten en dieren. Terwijl de ene groep mensen
hecht aan een goede bewegwijzering en verharde
paden, pleit een ander deel vooral voor de stilte en
de eenzaamheid die je in dit gebied nog kunt ervaren.
Over één ding was vrijwel iedereen het eens: het is
een uniek gebied en het is de moeite waard om het
te behouden. Dat geldt voor de natuurwaarden van
het hoogveen en de cultuurhistorie er omheen, maar
ook voor de wijze waarop mensen daarvan kunnen
genieten. Deze drie elementen vormen wat ons
betreft de basis van de natuurvisie voor het Fochteloërveen.
Het Fochteloërveen wordt voor het grootste deel
beheerd door Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten.
We zijn elk trots op de natuur die we mogen
beheren. Een kleine greep: boommarters en bijzondere
varens. Een unieke bosaanplant met majestueuze
beukenlanen. Levend hoogveen. Een van de
laatste populaties veenhooibeestje van ons land. Drie
slangensoorten. Een bijna unieke rust en uitgestrektheid.
Met zorgvuldig beheer doen we ieder ons
best om dat te behouden. Als buren weten we dat
de invloed van ons natuurbeheer de grenzen van
beheerde gebied overschrijdt. Daarom besloten we
om samen één visie te maken voor het hele gebied.
Het besef van wederzijdse afhankelijkheid gaat
verder: we weten dat onze natuurgebieden een
grote invloed hebben op de omgeving, en andersom.
Het Fochteloërveen kampt met negatieve invloeden
van buiten af: ontwatering, ammoniakdepositie en
verstoring van de stilte. Het uitgestrekte Fochteloerveen
zelf is voor mensen een plek om tot rust te
komen en diezelfde mensen steunen het behoud en
herstel van het gebied. De recreatieve functie is belangrijk
voor de omliggende gemeenten. We weten
dat omliggende boeren het hoogveen als bedreigend
ervaren voor hun bedrijfsvoering. Andersom bieden
de investeringen in het natuurgebied kansen voor de
verdere ontwikkeling van de bedrijven.
Vanuit dit besef hebben we onze ideeën over de
toekomst van het Fochteloërveen twee keer met
een brede klankbordgroep besproken. Hierin zaten
vertegenwoordigers uit onder meer gemeenten,
provincies, LTO, waterschappen en de recreatiesector.
Daarnaast organiseerden we informatieavonden
in vijf dorpen rondom het gebied en bezochten we
twee gemeenteraden. Deze avonden verliepen in
een positieve sfeer. De oorspronkelijke plannen om
in de omgeving van het Esmeer meer rust voor de
vogels te creëren stuitten op bezwaren van omwonenden.
In een tweede avond zijn we samen tot
een goede oplossing gekomen, waardoor de rust
toeneemt maar de vaste gebruikers hiervan kunnen
blijven genieten.
Samenwerken is wat ons betreft dan ook het sleutelwoord
voor de toekomst van het Fochteloërveen.
Wij hebben hoge ambities voor het behoud en het
herstel van de unieke waarden van het gebied. Dat
mag iedereen verwachten van ons als natuurbeheerders.
Dat kunt u lezen in deze natuurvisie. Deze
ambities kunnen we alleen verwezenlijken in samenwerking
met elkaar en met de omgeving. Wij willen
graag samen, met oog voor elkaars belangen, grote
slagen maken. Praat en doet u mee?
Herman Sieben,
Regiodirecteur
Staatsbosbeheer Noord
Wilfred Alblas,
Regiodirecteur Groningen,
Friesland, Drenthe
Voorwoord 7

1. Inleiding
Samen werken aan een hoogveenlandschap
Het Fochteloërveen is een van die zeldzame natuurgebieden in Nederland waar je je als mens klein kunt voelen
in een grootse natuur. Weids, stil en waterrijk herinnert het landschap aan de onmetelijke, zompige en vrijwel
boomloze venen die ooit grote delen van ons land besloegen. Van de weinige restanten van al dat vroegere
hoogveen is het Fochteloërveen niet alleen het grootste, maar lijkt het ook het meest op het oorspronkelijke
veenlandschap. Het is bovendien een van de weinige gebieden in Nederland waar nog levend hoogveen voorkomt.
De betekenis van het gebied is niet beperkt tot het
eigenlijke veen. Dit krijgt een extra historische
dimensie door de samenhang met het omringende
ontginningslandschap. Delen daarvan zijn nog zeer
herkenbaar, onder meer door hun vele kaarsrechte
waterlopen (de veenwijken) die de ontginningslijnen
aangeven. Uniek in de wereld is de samenhang
met de voormalige strafkolonie Veenhuizen. Niet
voor niets werd deze kolonie gesticht te midden van
onherbergzame venen, ver van de bewoonde wereld.
Landlopers en bedelaars zouden hier weer op
het rechte pad worden gebracht door het in cultuur
brengen van de ‘woeste grond’. Dankzij de nabijheid
van het Fochteloërveen is het isolement van toen
nog na te voelen. Sprekend is ook het contrast tussen
het in rechte blokken verdeelde kolonielandschap en
het natuurlijke veen.
De bijzondere kwaliteiten van het gebied worden
door recreanten herkend. Het weidse landschap, de
rijke natuur en de herkenbare unieke geschiedenis
trekken steeds meer bezoekers.
Door zijn omvang en de aanwezigheid van een kern
met levend hoogveen is het Fochteloërveen een van
de weinige gebieden waar hoogveenherstel op grote
schaal kansrijk is. De afgelopen jaren is daarom veel
energie gestoken in het scheppen van de voorwaarden
daarvoor. Er is een stelsel van dammen aangelegd
om regenwater op een stabiel hoog peil te
kunnen vasthouden. Er zijn randzones aangekocht
en ingericht als buffers tegen het ‘weglekken’ van
water naar de omgeving. En met succes, getuige
onder meer de terugkeer van de kraanvogel als
broedvogel!
Dit herstelwerk is een eind gevorderd maar nog niet
af. De resterende maatregelen hebben voor
Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer de k
omende tijd hoge prioriteit. Maar tegelijk willen
wij ook de eerste stappen zetten naar een verder
reikend doel. Het Fochteloërveen met zijn omgeving
biedt kansen voor herstel van een compleet
hoogveenlandschap, waarin het natte, voedselarme
veen aan de randen geleidelijk overgaat in drogere
en voedselrijkere randzones met heiden, moeras,
(broek)bossen en bloemrijk grasland. Dit vergroot
de kansen op de terugkeer en het behoud van de
kenmerkende levensgemeenschappen en soorten
aanzienlijk. Die uitdaging vormt de kern van deze
natuurvisie.
Inleiding 9

De winst van deze benadering beperkt zich niet tot
de natuur. Door het Fochteloërveen weer als brongebied
voor de beken aan de Friese en de Drentse
kant te laten fungeren, kunnen we een belangrijke
bijdrage leveren aan een natuurlijker waterbeheer in
de verschillende stroomgebieden. Door het gebied
in samenhang te benaderen, inclusief de aangrenzende
bossen en landbouwgronden, kunnen we
de relaties tussen het veen en het ontginningslandschap
versterken en zo de cultuurhistorie nog beter
zichtbaar en voelbaar maken. Ook voor zorgvuldig
ingepaste recreatie valt op deze manier veel te
bereiken. Ontwikkelingen in de omgeving, zoals de
cultuurhistorische ontwikkeling van Veenhuizen en
de uitbreiding van Assen, kunnen zo van potentiële
bedreigingen veranderen in kansen.
Doelen van de visie
Het behoud en de ontwikkeling van de waarden
van het Fochteloërveen is een gezamenlijke uitdaging.
Deze natuurvisie geeft hieraan richting. Met
deze natuurvisie stemmen Natuurmonumenten en
Staatsbosbeheer de beheerdoelen op elkaar af en
presenteren wij een samenhangende toekomstvisie
voor het gebied.
Voor die visie hopen we de steun te verwerven van
provincies, waterschappen, gemeenten, omwonenden
en andere betrokkenen. Een breed gedragen
toekomstvisie is onder meer van belang omdat het
Fochteloërveen is opgenomen in het Europese netwerk
van natuurgebieden Natura 2000. In dat kader
wordt de komende tijd een beheerplan voor het
gebied opgesteld. Wij zien de natuurvisie als een belangrijke
inbreng van onze kant in dit proces, als een
richtinggevende lange termijnvisie op de ontwikkeling
van het gebied.
Begrenzing
Deze visie heeft betrekking op het gebied dat
Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer beheren,
aangevuld met de nog niet verworven delen van de
ecologische hoofdstructuur. De grenzen zijn aangegeven
in bijlage 1. Daarnaast geven we onze visie
op de omliggende, voornamelijk agrarisch gebruikte
gronden voor zover deze aan de doelstellingen kunnen
bijdragen. Ook kijken we naar de ecologische
verbindingen met natuurgebieden in de wijdere
omgeving.
foto: Judith Bouma
Inleiding 10

2. Het gebied
Wie het Fochteloërveen bezoekt, beseft meteen hoe bijzonder het is. Die directe ervaring krijgt meer reliëf
door kennis over het ontstaan en de geschiedenis van het gebied, de natuurwaarden, de cultuurhistorische
waarden en de betekenis voor recreatie. Voor een goed begrip is enig inzicht in het ontstaan en het functioneren
van hoogveen van belang. Daaruit wordt ook duidelijk waarom wij zoveel moeite doen om in dit gebied levend
hoogveen op grote schaal te herstellen.
Levend hoogveen
Hoogveen kwam in Nederland op grote schaal tot
ontwikkeling na de laatste ijstijd, toen het klimaat
warmer en natter werd. Het ontstond op plekken
waar de waterafvoer stagneerde, bijvoorbeeld aan
de randen van het Drents Plateau, waar zich in de
bodem een ondoorlatende laag keileem bevindt. Zo
vormden zich aan de westelijke rand van dit plateau
de Smildiger Venen, een uitgestrekt veencomplex
waarvan het Fochteloërveen een restant is.
De vorming van hoogveen begint op natte voedselarme
plekken. Op zulke plekken kunnen veenmossen
gaan groeien. Veenmossen voeden zich met
regenwater. Een veenmosplantje kan tientallen
malen zijn gewicht aan regenwater vasthouden. De
veenmossen maken het milieu steeds voedselarmer
en zuurder. Steeds minder andere soorten houden
het daarin uit en de veenmossen gaan domineren. Ze
vormen dichte, sponzige tapijten vol regenwater. De
veenmossen groeien omhoog, terwijl aan de onderkant
de afstervende delen in het zuurstofl oze water
nauwelijks verteren. Zo vormt zich een steeds dikker
pakket veenmos, dat op een gegeven moment boven
de waterspiegel uit groeit. De levende veenmossen
staan dan niet meer in contact met het grond- of
oppervlaktewater. In die situatie spreekt men van
levend hoogveen. Kenmerkend voor dit levende
hoogveen is de afwisseling van natte slenken en
drogere bultjes, waarop heide- en andere plantensoorten
ontkiemen.
Na de ontginning van het omringende veen kwam
het Fochteloërveen als een eiland in een zee van
landbouwgronden te liggen. Doordat het veen
sindsdien duidelijk boven de omgeving uit stak
(waar immers het veen was afgegraven), begon het
water uit het veen weg te zijgen (zie hoogtekaart
bijlage 2). Door deze verdroging, verder in de hand
gewerkt door ontwaterende greppels en watergangen
(veenwijken), kwam de hoogveenvorming
tot stilstand. Toch is in de kern van het Fochteloerveen
de kenmerkende plantengroei met tapijten
en bulten veenmos in stand gebleven. Daarom, en
vanwege zijn omvang, is het Fochteloërveen een
van de zeer weinige gebieden in Nederland waar
herstel van actieve veenvorming op gebiedsschaal
kansrijk is. Daarmee kan een zeldzaam type natuur
en een vrijwel verdwenen type landschap worden
behouden. Bovendien kan levend hoogveen een
nuttige rol spelen in het temperen van de gevolgen
van klimaatverandering. Levend hoogveen werkt als
een soort spons: bij een neerslagoverschot zwelt het
Het gebied 11

door het opnemen van water, bij sterke verdamping
krimpt het veenvolume. Kenmerkend is dus dat hoge
afvoerpieken worden afgevlakt.
Veenvorming is overigens een zaak van lange adem:
Geschiedenis
Rond het jaar 1000 strekten de Smildiger Venen zich
uit van Veenhuizen tot Hoogersmilde en van Fochteloo
tot bij Assen, een oppervlakte van meer dan honderd
vierkante kilometer. Naast het Fochteloërveen
zijn het Witterveld en de heide bij Huis ter Heide de
belangrijkste restanten van dit oorspronkelijk vrijwel
boomloze landschap.
Het Fochteloërveen lag aan de rand van het veencomplex.
De veenvorming is er relatief jong (vanaf
ongeveer 600 v. Chr.) en het veenpakket dun. Het
gebied ligt op de waterscheiding tussen verschillende
stroomgebieden en stond vroeger via smalle
dalen in verbinding met de met laagveen opgevulde
beekdalen van de Tjonger en de Slokkert (Peizerdiep).
Enkele zandruggen bleven boven het veen
uitsteken; ze zijn nog steeds als verhogingen in het
landschap te herkennen. Over de grootste zandrug,
de Bonghaar, loopt nu het fietspad door het veen.
Fietspad over Bonghaar (foto: Judith Bouma)
Vanaf de elfde eeuw kwam turfwinning in het veengebied
op gang, aanvankelijk op kleine schaal en
voor eigen gebruik. Vanaf 1551 begonnen zogenaamde
Compagnieën vanuit Friesland de vervening
stelselmatig en ondernemingsgewijs aan te pakken.
Voor de vervening van het gebied tussen Veenhui-
als vuistregel geldt dat een veenlaag gemiddeld
ongeveer een millimeter per jaar groeit. Herstel van
de kenmerkende begroeiing die hiervoor de basis
vormt, kan echter al veel sneller plaatsvinden.
zen, Appelscha en Fochteloo gaf het doortrekken
van de Opsterlandsche Compagnonsvaart naar Appelscha
in 1813 de beslissende zet. In 1827 vonden
in Appelscha de eerste verkopingen uit de noordoostelijk
gelegen venen plaats. Vanaf die tijd werd
het hele stelsel van wijken en opwijken gegraven
dat nu de landschapsstructuur van het gebied rond
Ravenswoud bepaalt. Aan de Drentse kant kwam de
vervening op gang nadat tussen 1768 en 1780 de
Smildervaart (nu Drentse Hoofdvaart) was doorgetrokken
naar Assen. Rond 1884 was het meeste
veen vergraven en kwam de steenkool op als vervangende
energiebron voor turf.
Het Fochteloërveen is aan vervening ontsnapt doordat
het geïsoleerd lag ten opzichte van natuurlijke
ontsluitingswegen en doordat het pas bereikt werd
toen de betekenis van turf als brandstof al aanzienlijk
was teruggelopen. Bovendien maakte de geringe
dikte van het veen (1-3 meter) een stelselmatige
exploitatie door middel van wijken minder rendabel.
Aan de west- en noordwestzijde, waar het veen het
dunst was, heeft helemaal geen grootschalige vervening
plaatsgevonden. Hier was de turfwinning kleinschalig
en voornamelijk gericht op eigen gebruik. De
kleinere schaal is hier en daar nog in de huidige land-
Restanten veenontginning (foto: Alje Zandt)
Het gebied 12

schapsstructuur terug te vinden. Tot 1980 is in het
noordwestelijk deel van het veen (onder andere het
Kleine Veen) machinaal verveend om turfstrooisel
te winnen. Het fijnmazige patroon van verschillende
lagen afgefreesd veen is op topografische kaarten en
luchtfoto’s nog herkenbaar.
Ook al heeft de vervening het huidige veengebied
uiteindelijk op het oog onaangetast gelaten, het is
niet ongerept gebleven. De boekweitbrandcultuur
van de negentiende eeuw heeft over het hele veen
zijn sporen nagelaten in de vorm van een rechthoekig
greppelpatroon. De greppels dienden voor
oppervlakkige ontwatering, waarna het veen werd
omgespit en in de brand gestoken. In de as werd
daarna zes jaar lang boekweit verbouwd. Boekweit
was toen in deze regio een lucratief product, waarvoor
in Oosterwolde een speciale markt bestond.
Op luchtfoto’s zijn de greppels op veel plaatsen nog
herkenbaar als lichter gekleurde lijnen van pijpenstrootje.
Het karakter van het landschap rondom het Fochteloërveen
wordt bepaald door de ontginning van het
veen. Brede kanalen (wijken) en vaarten scheiden op
regelmatige afstanden de rechthoekige kavels.
Wijken in het Fochteloërveen (foto: Judith Bouma)
Van het ontginningsproces zijn nog verschillende
fasen herkenbaar. Langs de belangrijkste zandweg
in het noordelijk deel van het veengebied stichtte de
Maatschappij van Weldadigheid in 1823 de kolonie
Veenhuizen met het doel armen te ‘verheffen’ door
arbeid, onderwijs en discipline. De sprekende namen
van de huizen getuigen nog van deze moraal. De locatiekeuze
is niet toevallig. De ‘verpleegden’ (zoals
de bewoners werden genoemd) werden te werk
gesteld in het veen, om turf te steken en het gebied
te ontginnen tot landbouwgrond. De ontginning
gaf een grootschalige en functionele inrichting aan
het landschap, met rechthoekige kavels landbouwgrond
en bos die van elkaar werden gescheiden door
bomenlanen. Deze structuur is nog vrijwel onveranderd
in stand gebleven. Later, toen de kolonie in
handen kwam van de rijksoverheid, veranderde het
karakter in een strafinrichting. Het verrichten van
arbeid in de landbouw en in de bossen bleef echter
lange tijd bestaan.
Turfsteken (foto: Alje Zandt)
Aan de kant van Smilde resulteerde de ontginning in
een grootschaliger landschap. Polder Ravenswoud,
aangelegd in het begin van de twintigste eeuw, is
een van de jongste voorbeelden. In de eerste helft
van de twintigste eeuw zijn op de hoge zandrug aan
de noordkant ook het bosgebied Bankenbosch en de
bossen ten noorden van het Esmeer aangelegd. Deze
bossen hadden in de eerste plaats een productiefunctie
en werden dus strak vormgegeven. De grens
met het veengebied is scherp. De zuid- en oostzijde
van het veen kenmerken zich door een scherpe grens
met het grootschalige en open veenkoloniale landbouwgebied.
Aan de zuidkant is begin vorige eeuw
een deel van de landbouwgronden weer bebost in de
vorm van de Compagnonsbossen. Aan de noord- en
westzijde was de overgang naar het kleinschaliger
cultuurlandschap rond Huis ter Heide en het beekdal
van de Slokkert minder scherp met hier en daar bos,
restanten veen en dichtgegroeide heide.
Het gebied 13

Natuurwaarden
In de voedselarme en zure omgeving van een levend
hoogveen groeit slechts een beperkt aantal soorten
planten. Deze soorten zijn aangepast aan de omstandigheden
door met zeer weinig voedingsstoffen toe
te kunnen, samen te werken met schimmels of door
het karige dieet aan te vullen met insecten (vleesetende
planten zoals zonnedauw). Kenmerkende
hoogveenplanten zijn onder meer diverse soorten
veen- en levermossen, lavendelhei, veenbes, eenarig
wollegras, ronde en kleine zonnedauw en witte en
bruine snavelbies.
Veenpluis (foto: Judith Bouma)
Meerdere hiervan staan op de Rode Lijst van bedreigde
plantensoorten. In het Fochteloërveen zijn
deze typische hoogveensoorten goed vertegenwoordigd.
De vernatting van het gebied door de
aanleg van dammen (vanaf 1984) heeft in verrassend
korte tijd geleid tot uitbreiding van kenmerkende
hoogveenvegetaties.
Typische hoogveendieren die in het Fochteloërveen
voorkomen zijn onder meer de veenmier en een
aantal soorten kortschildkevers, libellen (venwitsnuitlibel,
noordse witsnuitlibel) en dagvlinders,
waaronder het zeldzame veenhooibeestje.
Verder is het gebied rijk aan amfibieën, zoals de
internationaal zeldzame en beschermde heikikker,
en reptielen zoals adder, ringslang en de zeldzame
gladde slang. Het gebied herbergt een groot aantal
broedvogelsoorten. In de loop van de twintigste
eeuw zijn enkele kenmerkende hoogveensoorten
als goudplevier, korhoen en grutto verdwenen. Daar
staat echter de komst van een aantal soorten water-
Veenhooibeestje (foto: Judith Bouma)
en moerasvogels zoals de geoorde fuut tegenover.
Zij hebben zich met name sinds de vernatting van het
gebied kunnen vestigen. Bijzonder zijn de relatief
grote aantallen van paapje en roodborsttapuit en de
toename van de watersnip. Verder broeden in het
gebied onder meer dodaars, wulp en incidenteel
porseleinhoen, velduil, nachtzwaluw en grauwe
klauwier. Meerdere soorten staan op de Rode
Lijst van bedreigde broedvogels in Nederland. De
voorlopige kroon op het werk is het broeden van de
kraanvogel sinds 2001.
Dat deze soort zich hier - tot nu toe als enige plek in
Nederland - heeft gevestigd, is naar alle waarschijnlijkheid
vooral te danken aan de vernatting van het
veen. Die heeft ervoor gezorgd dat libellen, een
belangrijke voedselbron in de zomer, ruim voorhanden
zijn en dat er rustige en veilige broedplaatsen
zijn, buiten het bereik van mogelijke belagers van de
vogels of hun eieren of jongen.
De verscheidenheid aan broedvogels wordt vergroot
Paapje (foto: Moniek Rozenmeijer)
Het gebied 14

door de aanwezigheid van de voormalige vloeivelden
van een vroegere aardappelmeelfabriek, die nu
deel uitmaken van het natuurgebied. In dit voedselrijke
moerasmilieu broeden bijvoorbeeld bijzondere
vogels als roerdomp en blauwborst. Samen met het
Esmeer en de Brunstinger plassen zijn de vloeivelden
ook belangrijk als slaapplaats en overwinteringgebied
voor water- en moerasvogels en steltlopers.
Het Esmeer is belangrijk als slaapplaats voor ganzen
(vooral kolgans en toendrarietgans) en zwanen
(waaronder de zeldzame kleine zwaan). De ganzen
en zwanen slapen ook op de plassen elders in het
veen, maar zijn in vorstperiodes aangewezen op het
Esmeer. Het water vriest daar verhoudingsgewijs
laat dicht. Het Fochteloërveen is een van de belangrijkste
overwinteringgebieden in Nederland van
toendrarietgans en kleine zwaan.
In de aangrenzende bossen Bankenbosch, Esmeergebied
en Compagnonsbossen groeien bijzondere
varensoorten als koningsvaren, stippelvaren, dubbelloof,
smalle beukvaren en gebogen driehoeksvaren.
De zeldzame boommarter huist er en er broeden
verschillende soorten roofvogels (waaronder havik,
wespendief en boomvalk), uilen, spechten (waaronder
kleine bonte en zwarte specht), nachtzwaluw en
zangvogels van oud bos zoals boomklever en fluiter.
De kleine heideterreintjes in het bos en de bosranden
zijn belangrijk voor ringslang en levendbarende
hagedis. Door het ouder worden van de bossen is het
aantal planten- en diersoorten er toegenomen.
Relaties tussen onderdelen landschap
Voor veel diersoorten is de combinatie van het
veen met andere onderdelen van het landschap van
belang. Het veenhooibeestje, een zeldzame veenvlinder,
zet zijn eitjes af op eenarig wollegras. Als
vlinder is de soort voor nectar aangewezen op dop-
en struikheide in de overgangszones. Verschillende
vogelsoorten gebruiken het veen om er te broeden
of te rusten en zoeken hun voedsel op de omliggende
landbouwgronden. In het verleden gold dit
voor korhoen en grutto. Zij zochten hun voedsel op
de kleinschalige, bloem- en insectenrijke hooilandjes
en akkertjes aan de rand van het veen. Het verdwijnen
van deze soorten is mede toe te schrijven aan het
verdwijnen van de kleinschalige landbouw. Tegen-
woordig pendelen de kraanvogels en de
overwinterende ganzen en zwanen tussen het veen
en de omliggende landbouwgronden, waar ze op
de grootschalige akkers de resten van aardappels,
bieten of maïs eten.
Kraanvogel (foto: Moniek Rozenmeijer)
Voor andere diersoorten is er een relatie tussen het
veen en de bossen. Zo gebruiken in het bos broedende
roofvogels en uilen het veen als jachtterrein.
Hetzelfde geldt voor de nachtzwaluw. Bij slecht
weer zoeken dagvlinders en libellen van het veen
massaal beschutting in het bos.
Rust
Een factor die de natuurwaarde van het gebied
versterkt is de rust. Het uitgestrekte veengebied is
slechts plaatselijk over enkele paden toegankelijk en
grenst langs de hele noordkant aan een rustig bosgebied.
Aan de zuid- en oostkant zorgen wijken voor
de nodige afscherming.
Het gebied 15

Cultuurhistorische waarden
Het hoogveengebied heeft grote cultuurhistorische
waarde als een van de laatste representanten van een
vrijwel verdwenen landschap, dat een belangrijke
rol heeft gespeeld in de Nederlandse geschiedenis.
Waardevol is ook de combinatie – en het contrast –
met het omringende veenkoloniale landschap.
Delen van dat landschap hebben op zichzelf bijzondere
cultuurhistorische waarde (zie bijlage 3). Zo
heeft de polder Ravenswoud samen met de bossen
van Ravenswoud de status van Belvedèregebied
(deze status is door de rijksoverheid toegekend aan
gebieden met voor Nederlandse begrippen belangrijke
cultuurhistorische waarde). Het landschapspatroon
inclusief de karakteristieke boerderijen is hier
zeer gaaf bewaard. Ook het landschap van de voormalige
dwangkolonie Veenhuizen is aangewezen als
Belvedèregebied; een voorstel voor opname op de
Werelderfgoedlijst van Unesco is in voorbereiding.
Door zijn ontstaansgeschiedenis en zijn gaafheid is
dit landschap op wereldschaal bijzonder.
Het gebied herbergt ook een aantal archeologische
en aardkundige waarden. Bij de zandopduikingen
(de Bonghaar en, buiten het gebied, de Goudhaar)
zijn uit de brons- en ijzertijd daterende strijdhamers
gevonden alsook resten van nederzettingen. Verder
zijn nog vermeldenswaard het Verdronken bos bij
Fochteloo (bij ontginning aangetroffen restanten van
oerbos van eiken) en het Esmeer als grootste pingoruïne
van Drenthe. Een pingoruïne is het restant van
een ondergrondse ijsklomp, ontstaan in de laatste
ijstijd, die het bodemoppervlak opstuwde en bij het
smelten een meer achterliet met een ringwal.
Recreatie
De ruige natuur, de rust en de ruimte van het Fochteloërveen
hebben een flinke aantrekkingskracht
op recreanten. De laatste jaren groeit het auto- en
fietsverkeer. In weekenden en op feestdagen is de
Fochteloërveenweg in trek om met de auto door het
uitgestrekte veengebied te rijden. Van de fietspaden
over en rond het veen wordt veel gebruik gemaakt.
De dagrecreatie concentreert zich aan de Fochteloërveenweg
bij de Brunstinger plassen van waaruit de
mensen een wandeling maken over de Bonghaar
het veen op, of in zuidelijke richting langs de rand
van het veen. Ook in de omgeving van het Esmeer
en in de Compagnonsbossen bij Ravenswoud wordt
veel gewandeld. Aan de noordrand van de Compagnonsbossen
staat sinds een aantal jaren een modern
vormgegeven uitkijktoren met uitzicht over het
Uitkijktoren Fochteloërveen (foto: Judith Bouma)
veen. Hiervan maken mensen druk gebruik. Bij het
Esmeer ligt het ‘Bos van de Toekomst’. Dit is een
initiatief van Staatsbosbeheer, waarin mensen ter
herinnering aan een bijzondere gebeurtenis (bijvoorbeeld
huwelijk, overlijden, geboorte) een boom
kunnen planten. Staatsbosbeheer garandeert het
voortbestaan voor dertig jaar en onderhoudt het
naambord.
Een deel van het Bankenbosch is niet toegankelijk
vanwege de aanwezigheid van de penitentiaire
inrichting. In het oostelijke bosgebied bij het Esmeer
en aan de westkant zijn wel wandelmogelijkheden in
de boswachterij. Aan de westkant is een doorgaand
(fiets)pad, waarlangs onder andere de ijsbaan kan
worden bereikt. In de Compagnonsbossen en in
de toegankelijke delen van de boswachterij mogen
honden onder appel loslopen.
Het gebied 16

3. Recente ontwikkelingen en bestaande plannen
Levend hoogveen is uiterst zeldzaam geworden, en het Fochteloërveen is een van de zeer weinige gebieden
waar herstel ervan een reële kans maakt. Daarom zijn in de afgelopen decennia veel inspanningen gedaan om de
voorwaarden te scheppen waaronder de groei van hoogveen weer op gang kan komen. Ook recent zijn
hiervoor maatregelen uitgevoerd en plannen gemaakt.
Ten noorden en ten zuiden van het veen, in de voormalige kolonie Veenhuizen en in de jonge veenontginning
bij Ravenswoud, zijn plannen ontwikkeld om de cultuurhistorische waarden te herstellen en te versterken, in
samenhang met recreatieve ontwikkelingen. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de recent uitgevoerde en
nog uit te voeren maatregelen.
Dammenstelsels
De belangrijkste voorwaarde om de veenvorming
weer op gang te brengen is het vasthouden van
voedselarm regenwater op een stabiel hoog peil. In
de jaren tachtig is een begin gemaakt met de aanleg
van dammen om het regenwater beter in het veen te
kunnen vasthouden. Dit tamelijk grofmazige dammenstelsel
is eind jaren negentig, met subsidie uit
het Europese LIFE-fonds, aangevuld met een veel
fi jnmaziger stelsel van dammen. Deze bestaan uit
houten schotten die in de zandondergrond zijn vastgezet
en bovengronds zijn afgedekt met veen. Ze
zijn voorzien van stuwtjes, waarmee het waterpeil
per compartiment nauwkeurig kan worden geregeld.
In de afgelopen decennia zijn tevens verschillende
ontwaterende sloten en watergangen gedempt of
afgedamd.
Verdrogingsbestrijding Esmeer en
verbinding met beekdal Slokkert
In samenwerking met de waterschappen Noorderzijlvest
en Reest en Wieden is een plan gemaakt
voor verbetering van de waterhuishouding in het
Esmeergebied en de Norgerpetgaten ten behoeve
van hoogveenherstel. Bijzonder is dat de Stichting
Marius Tonckensfonds en een particuliere ondernemer
meedoen in dit project. Het plan voorziet onder
meer in de omvorming van de landbouwenclave
Stallaan en van agrarische gronden langs de Kolonievaart.
Oorspronkelijk lagen in dit gebied slenken
die water uit het veen geleidelijk afvoerden naar
het beekdal van de Slokkert. Deze slenken worden
hersteld. Het gebied wordt gecompartimenteerd en
sterk vernat. Hierdoor kan het water in het achterliggende
Esmeergebied beter worden vastgehouden.
Ook een waterverbinding met het beekdal van De
Slokkert, een bovenloop van het Peizerdiep ten
noorden van Veenhuizen, maakt deel uit van dit project.
Door deze verbinding kan het Fochteloërveen
weer als brongebied van het Peizerdiep gaan funge-
Recente ontwikkelingen en bestaande plannen 17

en. Het project wordt grotendeels gerealiseerd met
subsidies die beschikbaar zijn voor verdrogingsbestrijding
in natuurgebieden. Er is ook een subsidie
toegekend uit het Europese LIFE-fonds.
Bufferzone aan Friese kant:
veerkracht aan de rand
Aan de Friese kant, in het Fochteloërveld, wordt in
de periode 2009-2015 een randzone ingericht, die
gaat dienen als buffer tegen het wegzijgen van water
uit het veen naar de lager gelegen landbouwgronden.
In de bufferzone wordt het grondwater opgezet
en met extensieve begrazing wordt een afwisselend
landschap ontwikkeld van natte bossen, laagveen en
plaatselijk hoogveen- en heideachtige begroeiingen.
De plannen zijn ontwikkeld in nauwe samenwerking
met het Wetterskip Fryslân en de maatregelen worden
uitgevoerd in het kader van de Landinrichting
Fochteloërveen. Recent is de inrichting gestart van
het Compagnonsveld, ten westen van de Compagnonsbossen.
Hier wordt tweehonderd hectare inge-
richt als bufferzone en natuurgebied. Ook worden
wandel- en fietsroutes aangelegd en worden bezoekers
aangemoedigd te parkeren aan de rand van het
gebied om wandelend of fietsend verder te gaan.
In de komende jaren wordt de bufferfunctie van het
Fochteloërveld verbeterd door het aanbrengen van
dammen. Hierdoor stroomt het water trapsgewijs
naar de omgeving af. Op deze manier fungeren de
randgebieden niet alleen als buffers voor het hoogveen
maar ook als opvanggebieden in het kader van
het ‘Waterbeheer voor de 21e eeuw’. Door het
vasthouden van regenwater hebben aangrenzend
landbouwgebied en bebouwing minder last van problemen
bij extreme regenval. Met de maatregelen
worden belangrijke stappen gezet in de realisatie van
de ecologische hoofdstructuur. In de landinrichting
is de huidige begrenzing aan de Friese kant vastgesteld,
als uitkomst van langdurig bestuurlijk en politiek
touwtrekken, waarbij de Tachtig Bunder (tussen
het Fochteloërveld en het Compagnonsveld) niet is
meebegrensd.
Bergingsbuffer Zeven Blokken
In 2000 is in opdracht van de provincie Drenthe en het waterschap Noorderzijlvest een onderzoek gestart naar
de mogelijkheden om de waterhuishoudkundige problemen in de polder Zeven Blokken op te lossen met een
bufferzone. Het restveen in de polder klinkt nog steeds in, waardoor het gebied sinds 1980 50 centimeter lager
is komen te liggen. Dit zorgt in natte periodes voor wateroverlast voor de landbouw. Door waterberging in het
laagste deel van de polder kunnen de pieken afgevlakt worden en kan de bouw van een nieuw gemaal worden
vermeden. Door de aanleg van de waterberging zou ook een trapsgewijze bufferzone voor het Fochteloërveen
kunnen ontstaan, die tevens als randzone kan functioneren. Een bufferzone is ook uit het oogpunt van hoogveenherstel
zeer wenselijk: door de bodemdaling neemt de wegzijging uit het veen toe. De drogere delen van
de bufferzone kunnen als natuurgebied worden ingericht, of bijvoorbeeld als foerageergebied voor ganzen met
behulp van agrarisch natuurbeheer. Een gebiedscommissie onder regie van de provincie onderzoekt momenteel
de mogelijkheden voor realisering.
Ook maakt de inrichting van de Zeven Blokken het mogelijk op korte termijn de Schaapshokwijk te dempen.
De Schaapshokwijk is nu nog belangrijk voor de interne waterhuishouding en voert water af uit het Esmeergebied
en omgeving. De wijk loopt dwars door het hoogveen en zorgt lokaal voor flinke verdroging. Omdat de
Schaapshokwijk in een laagte ligt, kunnen in de aangrenzende delen van het veen de peilen onvoldoende worden
opgezet. Zonder voldoende tegendruk zouden de dammen kunnen bezwijken en ontstaat er een grote plas,
waardoor het hoogveenherstel bemoeilijkt wordt. Aanpassingen in de waterhuishouding zijn voorzien bij de
inrichting van de bergingsbuffer en bij de uitvoering van een groot natuurherstelproject in de Norger petgaten
en het Esmeergebied. In dit project wordt de afstroming van het gebied via natuurlijke slenksystemen hersteld,
waardoor de waterafvoerfunctie van de Schaapshokwijk in het veengebied kan vervallen.
Recente ontwikkelingen en bestaande plannen 18

Cultuurhistorische ontwikkeling
Ravenswoud
Bij Ravenswoud worden herstelmaatregelen uitgevoerd
die de herkenbaarheid van het bijzondere
jonge veenontginningslandschap moeten vergroten.
In het project worden dichtgegroeide wijken
ontdaan van bomen en struiken en uitgebaggerd.
Ook worden karakteristieke eikenlanen hersteld.
Bestaande fietspaden worden verbeterd en er komt
een wandel- en kanoroute. Aan de rand van het
agrarisch gebied van de Polder Ravenswoud wordt
een uitzichtpunt gemaakt, van waaruit foeragerende
ganzen en kraanvogels gezien kunnen worden. In
het landbouwgebied worden verbeteringen in de
afwatering aangebracht.
Dit gebeurt op basis van de toekomstvisie die Natuurmonumenten
in 1999 samen met de Rijksdienst
voor Archeologie, Cultuurhistorie en Monumenten-
Wijkenpatroon (foto: Natuurmonumenten)
(foto: Martin Stevens)
zorg (RACM) heeft opgesteld voor het karakteristieke
jonge veenontginningslandschap rond Ravenswoud.
Daarin is er voor gekozen het karakter van de
polder Ravenswoud en de aangrenzende Compagnonsbossen
te herstellen en in stand te houden. Dat
betekent dat het rechthoekige landschapspatroon
met wijken, lanen en karakteristieke boerderijen
opnieuw wordt geaccentueerd en dat het agrarische
gebruik wordt gehandhaafd. De agrarische gronden
van Natuurmonumenten in de polder Ravenswoud
worden in samenwerking met de pachters natuurgericht
beheerd. Dit is vastgelegd in een convenant.
Een beheercommissie van de betrokken partijen ziet
toe op de naleving van het convenant.
Cultureel erfgoed kolonie Veenhuizen
Er bestaan aanzienlijke ambities om de strafkolonie
Veenhuizen als internationaal cultureel erfgoed uit te
bouwen en recreatief te ontwikkelen. Het streven is
dat het gebied de status van Unesco-werelderfgoed
krijgt. Een waardevol element vormt het feit dat de
situering van de kolonie zijn oorsprong heeft in de
nabijheid van het veen. Iets van het gevoel van ‘verheffing
van de mens door het tot nut brengen van
die woeste grond’ valt op de grens van de kolonie en
het veen te beleven. Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer
zoeken afstemming met deze plannen en
ambities. Zo bestaan er mogelijkheden in aansluiting
op Veenhuizen aan de noordkant van het gebied een
aantal recreatieve voorzieningen te treffen, zoals een
parkeerplaats, een wandelroute en een uitzichtpunt.
Recente ontwikkelingen en bestaande plannen 19

Toekomst Bankenbosch
De regering heeft het voornemen bekend gemaakt
om de penitentiaire inrichting Bankenbosch te sluiten.
De toekomstige invulling van de locatie na de
geplande sluiting is van groot belang voor het Fochteloërveen.
Het terrein rond de inrichting is nu niet
voor publiek toegankelijk en garandeert daardoor de
rust in deze randzone van het veen.
Ecologische verbindingszones
In het huidige beleid zijn vijf ecologische verbindingszones
van en naar het Fochteloërveen voorzien:
een droge verbinding met het Blauwe bos
en het Drents-Friese Wold, een natte verbinding
richting het Grootdiep dat bovenlangs Oosterwolde
loopt, een natte verbinding met het Witterveld en de
natte verbindingszone Peest-Esmeer, met een zijtak
naar het Tonckensbos. Deze is volgens de provincie
Drenthe eventueel te combineren met de bovenloopjes
van de Slokkert.
De realisatie van die verbindingszones verloopt
moeizaam. Dat heeft te maken met praktische problemen
als verwerving en de vele barrières als wegen
en kanalen. Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer
juichen de verbindingszones toe en hopen
dat ze op korte termijn gerealiseerd kunnen worden.
Daarmee wordt aan een belangrijke doelstelling van
de Ecologische Hoofdstructuur voldaan. Wel moet er
volgens ons kritisch gekeken worden naar de mogelijkheden
om enkele van de geplande verbindingen
zo op te schalen dat ze niet alleen voor de typische
heide- en veensoorten kunnen functioneren, maar
ook als gradiëntrijke overgang voor het hoogveen
zelf. Een robuuste verbinding via de Fledders naar
het beekdal van de Slokkert zou een belangrijke
overgang binnen het hoogveenlandschap én een belangrijke
verbinding naar de heide- en bosgebieden
rond Norg kunnen vormen.
foto: Judith Bouma
Recente ontwikkelingen en bestaande plannen 20

4. Onze visie: Herstel van een uniek landschap
Het belangrijkste uitgangspunt voor onze visie is het unieke karakter van het Fochteloërveen als een van de best
bewaarde restanten van de ooit uitgestrekte hoogveengebieden in Noordwest-Europa, met kansen op herstel
van levend hoogveen. Deze waarde is onomstreden en beleidsmatig vertaald in de aanwijzing als kerngebied in
de ecologische hoofdstructuur (nationale schaal) en als Natura-2000-gebied (Europese schaal).
Dat betekent in de eerste plaats dat het scheppen van
de voorwaarden voor actieve veenvorming ook de
komende jaren de hoogste prioriteit houdt. Daarenboven
heeft het gebied in onze ogen de mogelijkheden
om op de lange termijn (weer) uit te groeien
tot een compleet en robuust hoogveenlandschap,
met drogere en voedselrijkere randgebieden en met
relaties met de wijdere omgeving, met name via het
water. Herstel van de landschappelijke samenhang
en ontwikkeling van overgangszones behoren ook
tot de kernopgaven van het gebied in het kader van
Natura 2000. Dit zien wij als de belangrijkste uitdaging
voor de toekomst.
Een tweede belangrijk uitgangspunt is de cultuurhistorische
waarde van het veenontginningslandschap
van de Belvedèregebieden Veenhuizen en Ravenswoud.
De voormalige strafkolonie Veenhuizen heeft
als cultuurhistorisch monument zelfs internationale
waarde. Onze visie richt zich op versterking van deze
waarden in samenhang met het veen.
Het derde uitgangspunt is dat wij omwonenden en
bezoekers de gelegenheid willen blijven bieden om
het gebied in al zijn facetten te beleven. Wij zien
kansen om die beleving te versterken. Essentieel
daarbij is dat het toenemende bezoek zodanig wordt
gestuurd en ingepast dat de waarden van het gebied,
inclusief de beleving van ruimte en rust, behouden
blijven.
Verder hoogveenherstel blijft
topprioriteit
In de afgelopen decennia is veel werk verzet om de
voorwaarden te scheppen voor hoogveenherstel.
Dit heeft sneller dan verwacht geleid tot uitbreiding
van de kenmerkende begroeiing van levend hoogveen.
De geplande inrichting van de bufferzones
aan de Friese kant zal de situatie verder verbeteren.
Dan blijven echter nog enkele knelpunten over, die
optimaal hoogveenherstel in de weg staan. Op vier
plaatsen zijn maatregelen gewenst. Deze dienen wat
ons betreft met voorrang te worden uitgevoerd.
van het veen hebben een verdrogende
werking op het veen. Deze wordt voor een deel
veroorzaakt door het feit dat de bomen
(voornamelijk naaldbomen) veel water aan de
bodem onttrekken, maar voor een deel ook
door het relatief lage waterpeil ten behoeve van
het huidige bosbeheer. Om de kansen voor
hoogveenherstel te optimaliseren, zullen de
delen van de bossen die direct grenzen aan het
veen worden omgevormd en vernat. Wij hebben
Onze visie: Herstel van een uniek landschap 21

daarbij afstemming gezocht met de cultuurhistorische
waarde van het bos als onderdeel van
de kolonie Veenhuizen. In het westelijke
bosgebied is de grens tussen natuur en
cultuurhistorie getrokken langs de Parallelsloot
die parallel aan de Kolonievaart door het
Bankenbosch loopt (zie bijlage 4). Ten zuiden
daarvan staat verbetering van de waterhuishouding
ten behoeve van het veen voorop,
aan de noordkant het behoud van de cultuurhistorische
waarden. Ook het hoger, op een
zandkop gelegen deel van de boswachterij rond
de inrichting Bankenbosch (Florisland) blijft als
bosgebied behouden. Het is een van de oudste
delen van de boswachterij en het gemengde
loof- naaldbos heeft veel bijzondere natuurwaarden.
In de lager gelegen bosgebieden ten
oosten van de penitentiaire inrichting Bankenbosch
en bij het Esmeer wordt de waterhuishouding
aangepast aan de vereisten van het
aangrenzende veen. Delen van het bos zullen
worden verwijderd en omgevormd naar vochtige
heideachtige vegetaties die bijdragen aan een
waardevolle overgangszone.
oostelijke rand en rond de Norgerpetgaten)
zakt de bodem in het landbouwgebied door
inklinking en oxidatie van restveen, waardoor
het hoogveen steeds verder boven de omgeving
uitsteekt en het waterverlies uit het veen
toeneemt.
Dit belemmert niet alleen hoogveenherstel maar
brengt ook problemen voor het agrarisch gebruik
in de polder Zeven Blokken teweeg.
De inrichting van een bergingsbuffer in de
Zeven Blokken biedt een oplossing voor de
waterproblemen van de landbouw en draagt bij
aan buffering. Onderzoek door het waterschap
in het kader van de vaststelling van de GGOR
(Gewenst Grond- en Oppervlaktewater Regime)
moet uitwijzen in hoeverre ook langs de hele rand
van het veen aan de zuidoostkant een bufferzone
gewenst is om wegzijging van water uit het veen
tegen te gaan. Het onderzoek moet de basis
vormen voor een nieuw peilbesluit op basis van
een evenwichtige afweging van de verschillende
belangen in het gebied.
het Grote Veen en het Kolonieveld. Deze wijk
diende oorspronkelijk voor afwatering van het
zuidelijk gelegen landbouwgebied en de
omgeving van het Esmeer en de Norgerpetgaten.
De afwateringsfunctie voor het landbouwgebied
is al lange tijd vervallen en met de vernatting van
het Esmeergebied en de Norgerpetgaten vervalt
ook de afwaterende functie voor dat gebied.
Daarom is nu het moment om de wijk te dempen.
Waterbezwaar voor de landbouw kan worden
voorkomen door inrichting van de bergingsbuffer
in de polder Zeven Blokken.
en vormt een barrière in de natuurlijke afstroming.
De drooglegging van de weg veroorzaakt
verdroging in het aangrenzende veen, waardoor
hier steeds weer bosopslag komt.
Natuurmonumenten zoekt in de looptijd van deze
visie naar een goede oplossing voor het probleem
in samenspraak met de gemeente en omwonenden.
Schaapshokwijk (foto: Staatsbosbeheer)
Onze visie: Herstel van een uniek landschap 22

Herstel van een compleet
hoogveenlandschap
Het Fochteloërveen ligt tegenwoordig als een eiland
in een intensief gebruikte cultuurzee. Veel elementen
uit het hoogveenlandschap van voor de grote
ontginningen ontbreken. Een compleet hoogveenlandschap
bestaat uit veel meer dan het eigenlijke
hoogveen. De zeer voedselarme, zure hoogveenkern
gaat er aan de randen geleidelijk over in een
voedsel- en mineraalrijkere omgeving met heiden,
heischrale graslanden, verschillende typen moerassen,
struwelen en moerasbossen.
Deze overgangen in voedselrijkdom worden in sterke
mate bepaald door de oppervlakkige afstroming
van regenwater vanaf het hooggelegen veen naar
de lagere omgeving. Weliswaar houdt het veen veel
water vast, maar toch vindt in natuurlijke venen altijd
Bloemrijk hooiland (foto: René Koster)
Figuur 1:
Schematische weergave hoogveenlandschap
met overgangen naar beekdal
enige afstroming plaats. Deze verloopt via slenken,
die geleidelijk overgaan in stromende beken.
De Tjonger en het Peizerdiep zijn van oorsprong zulke
veenbeken, die in het Fochteloërveen ontsprongen!
Het afstromende water verzamelt voedingsstoffen,
hoe schaars ook, en hierdoor ontstaan bij de
veenstroompjes en verderop langs de beek voedselrijkere
milieus, waar zich moerassen van kleine
zeggen, gagelstruwelen en berkenbroekbos ontwikkelen.
Verder stroomafwaarts, bij een toenemende
voedselrijkdom, ontstaan grote zeggenmoerassen
en elzenbroekbos. In de loop van de tijd voegde
menselijk gebruik van de randzones van het veen
extra variatie toe (die inmiddels weer grotendeels is
verdwenen) in de vorm van bloemrijke hooilanden in
de beekdalen en een lappendeken van ontginningsstadia
met verschillende intensiteiten van agrarisch
gebruik aan de randen van het veen.
Niet alleen aan de randen maar ook in de hoogveenkern
zelf wordt de voedselarme hoogveenbegroeiing
van nature afgewisseld door andere begroeiingen.
Dat is het geval op plekken die onder invloed
staan van mineraal- en basenrijker grondwater en op
plekken waar zandruggen boven het veen uitsteken.
In een dergelijk intact hoogveenlandschap zijn veel
soorten dieren, zoals veenhooibeestje, paapje en
grauwe klauwier, en planten, zoals beenbreek, juist
Onze visie: Herstel van een uniek landschap 23

Beenbreek (foto: Ferry Siemensma)
in de overgangszones te vinden, waar meer voedsel
beschikbaar is.
Veel (met name grotere) diersoorten zijn aangewezen
op de aanwezigheid van verschillende zones en
typen begroeiing. Sommige vogels broeden in de
(broek)bossen en zoeken hun voedsel in open landschap.
Andere broeden op het veen en zoeken hun
voedsel op de nabije landbouwgronden, zoals voorheen
korhoen en grutto en tegenwoordig de kraanvogel.
Een goed ontwikkeld hoogveenlandschap
heeft dus een grote biodiversiteit en een natuur die
tegen een stootje kan.
In onze ogen biedt het Fochteloërveen goede
perspectieven voor herstel van zo’n compleet en
robuust hoogveenlandschap, met in de randzones
zowel natuurlijke begroeiingen zoals moerassen
en broekbos, als elementen uit het oude cultuurlandschap
zoals bloemrijke hooilanden. Daardoor
wordt de betekenis als natuurgebied versterkt en de
landschappelijke variatie vergroot. Herstel van een
compleet hoogveenlandschap heeft bovendien grote
cultuurhistorische waarde en vergroot de belevingswaarde.
Wij zien dit dan ook als de belangrijkste,
ambitieuze, maar reële uitdaging voor de toekomst.
Overgangen
Binnen de huidige begrenzing van de ecologische
hoofdstructuur zijn er al enkele mogelijkheden om
overgangszones te realiseren: aan de noordkant
langs de grens tussen het veen en de bossen van
Veenhuizen en in de bufferzone aan de Friese kant
van het veen.
Op de grens met de boswachterij Veenhuizen kan een
overgangszone worden gerealiseerd door in een strook
die aan het veen grenst, delen van het bos te verwijderen
en deze strook te vernatten. Dit is belangrijk
voor het hoogveenherstel in de kern van het gebied.
Bovendien kan zich hier een overgangszone met een
gevarieerde heide ontwikkelen waarin natte en droge
delen, verspreide boom - en struikgroepen en geleidelijke
overgangen naar het bos zullen ontstaan.
De Friese bufferzone dient in de eerste plaats om
het wegzijgen van water uit het veen tegen te gaan.
De tweede hoofdfunctie is het bergen van water om
wateroverlast in het aangrenzende landbouwgebied
te voorkomen. Daarnaast kan deze zone ook gaan
fungeren als overgangszone. Onder meer door middel
van extensieve begrazing kan een afwisselend
landschap ontstaan van plassen, voedselrijk moeras,
nat grasland, natte en drogere bossen en op de
schraalste plekken heideachtige vegetaties.
De bufferzone die wij willen inrichten in de polder
de Zeven Blokken kan op een vergelijkbare manier
meerdere functies krijgen. Hier liggen mogelijkheden
voor het inrichten van een slenksysteem, vernatting
en geleidelijke afstroming van het water.
Daarnaast zien wij goede kansen voor het creëren
van overgangen buiten de huidige begrenzing. Naast
de mogelijke bufferzone in de Zeven Blokken en de
eventuele toekomstige bufferzone aan de zuidoostelijke
rand van het veen bieden de beekdalen daarvoor
aanknopingspunten (zie bijlage 5).
De beste kansen liggen in noordoostelijke richting
(beekdal van de Slokkert) en in westelijke richting
(Boven-Tjonger en Grootdiep).
De eerste stap voor een overgang naar het beekdal
van de Slokkert is al gezet met het plan om de
waterverbinding tussen het veen en het beekdal te
herstellen. In onze visie moet deze verbinding robuuster
worden door inrichting van De Fledders als
een voedselarm heidegebied met veentjes, bossen
en heide rond de bovenloopjes. Natuurmonumenten
beheert hier reeds gebieden. In het landbouwgebied
liggen bovendien nog een aantal kleine bos-, heide-
en veenrelicten. Bij een dergelijke inrichting van het
gebied aan de noordkant van de vaart zou de kolonie
Veenhuizen weer in z’n vroegere context, omringd
door ‘woeste gronden’, hersteld worden. Er wordt
Onze visie: Herstel van een uniek landschap 24

ovendien een waardevolle ecologische verbinding
gerealiseerd naar de voedselarme bos- en heiderelicten
in de omgeving van Norg.
De overgang richting de Boven-Tjonger/Grootdiep
kan bestaan uit heischrale gebieden die overgaan in
natte laagveenmoerassen en hooilanden met kwel
in het beekdal. In westelijke richting is aansluiting
mogelijk op het natuurgebied Haulerpolder, dat door
Natuurmonumenten als weidevogelgebied en dotterbloemgrasland
beheerd wordt.
Om de beekdalen goed te laten functioneren als
overgangszones moeten ze voldoende breed worden
en goed worden ingericht.
Er is een alternatieve aanpak denkbaar, waarin we
proberen de overgangen te realiseren door middel
van agrarisch natuurbeheer, vergelijkbaar met
de werkwijze van Natuurmonumenten in polder
Ravenswoud. Verbrede landbouw kan hierin een
belangrijke rol spelen. Wij pleiten voor een gebiedsgerichte
aanpak om beide mogelijkheden nader uit
te werken. De gebiedsgroep die bezig is met het opstellen
van het beheerplan Natura 2000, waarin alle
belangengroepen vertegenwoordigd zijn, vormt het
logische podium om hierover met elkaar in gesprek
te gaan en over de invulling verder na te denken. Op
deze wijze kan aan een van de kernopgaven van het
aanwijzingsbesluit Natura 2000 gebied Fochteloërveen
(Overgangszones grote venen: Ontwikkeling
van overgangszones van actieve hoogvenen) recht
worden gedaan.
Het aldus herstellen van een compleet hoogveenlandschap
zal sterk bijdragen aan de kansen voor
de vele kenmerkende planten- en diersoorten die
juist in de overgangzones van voedselarm naar
voedselrijk(er) voorkomen, en van de diersoorten
die voor hun levenscyclus afhankelijk zijn van
combinaties van verschillende onderdelen van
het hoogveenlandschap. Het ontwikkelen van de
overgangen wordt belangrijker naarmate het herstel
van het hoogveen in het kerngebied succes heeft.
Door dit herstel wordt het veen beter geschikt voor
de soorten die gebonden zijn aan extreem natte en
voedselarme omstandigheden. Andere soorten die
nu nog terecht kunnen in drogere en voedselrijkere
delen van het kerngebied, zullen dan echter steeds
meer op de randzones aangewezen zijn. Weliswaar
speelt dit pas op termijn omdat hoogveenherstel veel
tijd vergt, maar het is goed om tijdig op de te verwachten
ontwikkeling in te spelen en de kansen die
zich voordoen te benutten.
Robuuste verbindingen
De beekdalen van de Slokkert, de Boven-Tjonger en
het Grootdiep bieden niet alleen de mogelijkheid om
overgangen te realiseren maar kunnen bovendien
fungeren als ecologische verbindingszones. Deze
verbindingen zullen het Fochteloërveen als natuurgebied
en kerngebied in de ecologische hoofdstructuur
robuuster maken. Het huidige hoogveen ligt
als een eiland in een zee van cultuurland. De aanwezigheid
van grootschalige landbouwgebieden in
de directe omgeving van het veen is gunstig voor
kraanvogels, ganzen en zwanen. Voor diersoorten
die sterk aan het hoogveen gebonden zijn en zeer
honkvast zijn, zoals veenhooibeestje, gladde slang,
adder en veenmier vormt het cultuurland echter een
onneembare barrière.
Adder (foto: Judith Bouma)
Bij calamiteiten, zoals extreme droogte, lopen dergelijke
soorten kans om in het gebied uit te sterven.
Hun hervestiging wordt verhinderd doordat andere
individuen van deze soorten het gebied niet kunnen
bereiken. Door gebrek aan uitwisseling met
individuen uit andere gebieden ontstaat bovendien
het risico dat de lokale populatie genetisch verarmt.
Hierdoor vermindert de levensvatbaarheid. Voor het
behoud van de karakteristieke biodiversiteit op de
lange termijn zijn verbindingen met andere hoogveen-
en heidegebieden nodig. Deze kunnen er dan
Onze visie: Herstel van een uniek landschap 25

tevens voor zorgen dat het Fochteloërveen omgekeerd
als brongebied voor de populaties van planten-
en diersoorten in andere gebieden kan dienen.
In het beleid voor de ecologische hoofdstructuur
zijn verbindingszones tussen het Fochteloërveen en
naburige natuurgebieden gepland. Deze schieten
echter in onze ogen tekort. De beoogde invulling via
smalle corridors en kleine stapstenen is te beperkt en
te kleinschalig om voor veel kenmerkende hoogveensoorten
effectief te kunnen zijn. Dit vereist
robuuste verbindingen die aanzienlijk breder zijn
dan de nu geplande.
Dit geldt ook voor de verbinding met het hoogveengebied
van het Witterveld ten zuiden van Assen.
Juist deze verbinding zou mogelijkheden bieden om
het isolement van karakteristieke (hoog)veensoorten
als veenhooibeestje, veenmier, noordse witsnuitlibel,
adder en gladde slang op te heffen.
Noordse witsnuitlibel (foto: Judith Bouma)
Fochteloërveen als bron: herstel van de afwatering
Met het herstel van de ecologische overgangen naar
de beekdalen kan het veen ook zijn oorspronkelijke
functie als brongebied van beken terugkrijgen. Naar
het noorden gaat het om de aansluiting via het Peizerdiep
en het Reitdiep op het Lauwersmeer en de
Waddenzee. Vergelijkbare verbindingen zijn denkbaar
in westelijke richting naar de Boven-Tjonger
en het Grootdiep. In zuidelijke richting kan gezocht
worden naar een mogelijkheid om naast de droge
verbinding ook een natte verbinding te realiseren
naar de Oude Willem, oorspronkelijk een uitloper
van de Smildiger venen, in het Nationaal Park
Drents-Friese Wold. Van daaruit kan via de Vledder
Aa aansluiting met de laagveengebieden van Rottige
Meente, Wieden en Weerribben en vervolgens met
het IJsselmeer tot stand komen.
De ideeën voor het beekdal van de Slokkert sluiten
aan op de visie die wij samen met andere natuurorganisaties
gepresenteerd hebben onder de titel ‘Van
Veen tot Zee’. Daarin wordt gepleit voor het herstel
van de natuurlijke afwatering van het Drents plateau
naar de Waddenzee. Herstel van de natuurlijke
afwatering vergroot de dynamiek in de betreffende
watersystemen en biedt mogelijkheden om water
langer vast te houden. Dat zijn centrale doelstellingen
van het landelijke Waterbeleid voor de 21e
eeuw. Hiervoor is het wel nodig de verbindingen
flink de ruimte te geven. De Europese Kaderrichtlijn
Water biedt aanknopingspunten voor maatregelen
om de waterkwaliteit te verbeteren de mogelijkheden
voor vismigratie te verruimen. Ook voor het
beeksysteem van de Vledder Aa bestaan uitgewerkte
ideeën voor verbinding vanuit het brongebied via
het beekdal met de Wieden en Weerribben naar het
IJsselmeergebied.
Tastbare cultuurhistorie
Deze visie sluit aan op de plannen om de cultuurhistorische
waarden van de kolonie Veenhuizen
te herstellen en te versterken en daar omheen een
recreatief aanbod te ontwikkelen. In de bossen aan
de noordrand van het gebied stellen we de cultuurhistorie
voorop. We behouden de structuur van wijken,
bosvakken en zichtlijnen tussen de bebouwing
van Veenhuizen en het veen. Door de grens tussen
natuur en cultuurhistorie te trekken langs de Parallelsloot
door het Bankenbosch doen we recht aan de
oorspronkelijke aanleg van de kolonie.
Ook willen wij de relatie tussen de kolonie en het
veen versterken en krachtiger presenteren. De bezoeker
die aan de rand van het bos uitkijkt over het
weidse veenlandschap, kan het desolate gevoel nabeleven
dat de geïsoleerde ligging van de kolonie te
midden van eindeloze ‘woestenijen’ teweegbracht.
Ook ervaart hij het contrast tussen de ‘woeste grond’
en het rechtlijnige, planmatig aangelegde kolonielandschap.
Wij zien in de koppeling van het hoogveengebied
als ‘wildernis’ van rust en ruimte met het
cultuurhistorische Veenhuizen een krachtig concept.
In combinatie met andere recreatieve ontwikkelin-
Onze visie: Herstel van een uniek landschap 26

gen kan het de beleving van het gebied versterken
en daarmee het draagvlak voor het behoud ervan.
Het kan ook bijdragen aan een goede recreatieve
zonering, waarbij de cultuurhistorische trekkers een
deel van de druk op het centrale deel van het gebied
kunnen opvangen.
Ook in de polder Ravenswoud en de Compagnonsbossen
leggen we de nadruk op cultuurhistorie. Ze
zijn gezamenlijk aangewezen als cultuurhistorisch
waardevol gebied vanwege de gaafheid als jong
hoogveenontginningslandschap. Natuurmonumenten
herstelt hier het verkavelingpatroon met de
wijken en opwijken en maakt dit beter herkenbaar.
Ook hier kan men de samenhang en het contrast met
het nabijgelegen veen ervaren. Net als aan de kant
van Veenhuizen biedt dus ook dit gebied kansen
voor versterking van de beleving en zonering van de
recreatie.
Het eigenlijke veen bevat cultuurhistorische waarden
zoals de sporen van de boekweitbrandcultuur
en verschillende vormen en stadia van vervening en
ontginning. Het behoud van deze waarden is echter
niet te combineren met hoogveenherstel. Uitbreiding
van de karakteristieke hoogveenbegroeiing
zal ertoe leiden dat de sporen van vervening en
boekweitbrandcultuur langzaam maar zeker zullen
vervagen. Het kleinschalige ontginningslandschap
in het Fochteloërveld en het veenkoloniale akkerbouwlandschap
in het Compagnonsveld gaan op
in de natuurontwikkeling, die is gericht op hydrologische
buffering van het veen in een nat bos- en
moeraslandschap.
Recreatie: weg van de drukte,
terug in de tijd
Het Fochteloërveen en omgeving heeft een grote
aantrekkingskracht op recreanten. Bezoekers komen
vooral uit de regio, maar ook van verder weg. In de
afgelopen jaren is het aantal bezoekers sterk toegenomen.
Zo is het aantal fietsers en auto’s op de Fochteloërveenweg
in de afgelopen 15 jaar gestegen met
naar schatting 300 tot 600%.
Doordat er de laatste jaren recreatieve voorzieningen
en een aantal nieuwe parkeerplaatsen bij zijn
gekomen, komen de recreanten ook meer verspreid
in het gebied. Gezien de behoefte aan onthaasting
Fietsen in het Fochteloërveen (foto: René Koster)
en natuurbeleving en de toenemende belangstelling
voor cultuurhistorie is te verwachten dat het aantal
bezoekers de komende jaren zal blijven groeien.
Een extra stroom recreanten naar het gebied, vooral
wandelaars en fietsers, kan worden verwacht vanuit
de nieuwe Asser wijk Kloosterveen, die de komende
tijd verder uitbreidt richting het veen.
De toename van de recreatie brengt problemen
met zich mee. Zo vallen op de Fochteloërveenweg,
ondanks de aangebrachte faunapassages, nog steeds
slachtoffers onder de overstekende slangen en andere
reptielen en amfibieën.
Faunapassage in het Fochteloërveen (foto: Judith Bouma)
Daarnaast wordt de rust in het gebied vaker verstoord,
terwijl deze zeer belangrijk is voor kenmerkende
diersoorten zoals reptielen, ganzen en kraanvogels,
die bijzonder gevoelig zijn voor verstoring.
Bovendien vormen de rust en het gevoel van verlatenheid
in de weidse vlakte de essentiële kwaliteiten
waar bezoekers op af komen.
Maar behalve een knelpunt is toenemende recreatie
ook een kans. Het biedt mogelijkheden om de betrokkenheid
van mensen bij het gebied te vergroten.
Daarvoor is het nodig de kwaliteiten van het gebied
Onze visie: Herstel van een uniek landschap 27

eleefbaar te maken en recreanten goede voorzieningen
te bieden. De kunst is een balans te vinden
met het behoud van de rust en de stilte die horen bij
dit landschap, en van de bijzondere natuur.
Na afronding van de eerste en tweede module van
de landinrichting Fochteloërveen is de recreatieve
infrastructuur van het gebied flink uitgebreid en van
hoge kwaliteit. Vergeleken met nationale parken zoals
het Drents-Friese Wold en het Dwingelderveld is de
recreatieve infrastructuur in het Fochteloërveen echter
beperkt. Dat past bij het Fochteloërveen, het onherbergzame
karakter en het beleven van rust en ruimte.
Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer ziet daarom
voor het Fochteloërveen geen toekomst voor een nieuw,
apart nationaal park. Wel past het gebied als uniek
restant van het vroegere uitgestrekte hoogveen bij een
eventuele werelderfgoedstatus van Veenhuizen.
Door de bezoekers van het gebied zoveel mogelijk op
te vangen aan de randen van het veen, willen we de
rust in het kerngebied behouden.
Gedurende de voorbereiding en uitvoering van de grote
inrichtingsprojecten brengen wij het Fochteloërveen
voortdurend onder de aandacht, in de streek en in uiteenlopende
regionale en landelijke media. Dat is nodig om
draagvlak te verkrijgen. Om te voorkomen dat het Fochteloërveen
aan zijn eigen succes ten onder gaat, kiezen wij
er echter voor om na afronding van de grote projecten het
gebied weer meer in de luwte te brengen van gebieden
zoals Nationaal Park Drents-Friese Wold en het Norger
esdorpenlandschap. Het beleven van de rust, de ruimte en
de bijzondere natuurwaarden staat in ons beleid voor het
Fochteloërveen centraal. Dit is een gebied voor fijnproevers.
De omliggende gebieden bieden meer mogelijkheden
voor grote aantallen wandelaars en fietsers.
Om een te grote druk vanuit de nieuwbouw van Assen
te voorkomen is het wenselijk recreanten al in de directe
omgeving mogelijkheden te bieden. Te denken valt aan
een parkzone direct grenzend aan Kloosterveen waar
mensen terecht kunnen voor een frisse neus en het uitlaten
van de hond. Voor natuurgenieters worden mogelijkk heden gecreëerd langs de oostelijke rand van het veen en
bij het Esmeer. Voor de fietsers zijn er de fietspaden voor
een rondje Fochteloërveen. Wij denken graag met de
gemeente Assen mee om de juiste balans te vinden.
Slaapplaatsen ganzen en zwanen
De ganzen en zwanen die op het veen slapen, horen
bij het gebied. Hun aanwezigheid is één van de
redenen waarom het gebied is aangewezen als onderdeel
van het Natura 2000 netwerk van Europese
natuurgebieden en de internationale Wetland status
heeft. Tegelijk kunnen ze een probleem opleveren:
de bemesting van de veenplassen door hun uitwerpselen
kan de ontwikkeling van veenmos in het open
water in de weg staan. Het is onduidelijk in hoeverre
dat op dit moment het geval is; nader onderzoek is
gewenst.
Toendrarietgans (foto:Moniek Rozenmeijer)
Aan de kant van Smilde en aan de westzijde van
Veenhuizen liggen zandwinputten. Na beëindiging
van de concessies kunnen deze zo worden ingericht
dat ze voor de ganzen en zwanen aantrekkelijke
slaapplaatsen vormen. Daardoor zou het risico van
vermesting van het hoogveen worden verminderd
en tegelijk aan een belangrijk doel van Natura 2000
worden voldaan. Ook de inrichting van een wateropvanggebied
in de Zeven Blokken zou kunnen bijdragen
aan de rust- en slaapgelegenheid voor deze soorten.
Natuurvriendelijke akkerbouw
De omliggende landbouwgebieden zijn essentieel
voor pendelsoorten als kraanvogel, ganzen en
zwanen, die in het veen slapen of broeden en op de
omringende akkers voedsel zoeken. Oogstresten van
aardappels, bieten en maïs vormen een belangrijke
voedselbron. Vanwege veranderingen in het Europese
landbouwbeleid staat de zetmeelaardappelteelt
(waar de akkerbouw rond Smilde op drijft) onder
druk. Dit kan ertoe leiden dat de akkerbouwgewas-
Onze visie: Herstel van een uniek landschap 28

sen plaats maken voor bijvoorbeeld bloementeelt,
waardoor het voedsel voor de vogels afneemt.
Voor deze soorten is behoud en versterking van de
akkerbouw rond het Fochteloërveen een voorwaarde.
Het belang van de akkers voor de natuurwaarden
kan worden vergroot door agrariërs te steunen die
kiezen voor (gedeeltelijk) extensiveren. Met alternatieve
inkomsten uit agrarisch natuurbeheer kan de
landbouwontwikkeling deels afgekoppeld worden
van de marktontwikkelingen. Het natuurbeheer
kan bestaan uit het aanbieden van wintervoedsel
voor kraanvogel, zwanen en ganzen, aangevuld met
bijvoorbeeld verbetering van broedhabitat van akkervogels
met natuurbraak en akkerrandenbeheer.
Aan de Friese kant zou agrarisch natuurbeheer van
de graslanden in de beekdalen kunnen bijdragen aan
Streefbeeld 2029
Het Fochteloërveen biedt nog altijd een weidse
aanblik met een nagenoeg ongestoorde horizon.
De kenmerkende begroeiing bedekt inmiddels het
grootste deel van het veen. In de zomer vallen overal
de witte bolletjes van wollegras en veenpluis op.
Her en der zijn tapijten en kussens van veenmossen
te zien en de karakteristieke planten zoals kleine
en ronde zonnedauw en witte en bruine snavelbies
zijn op steeds meer plaatsen te vinden. De lucht is
vol vlinders en libellen. In het vroege voorjaar schalt
het getrompetter van de dansende kraanvogels over
het veen. Hun populatie is uitgegroeid tot vijf paren.
Aan de randen gaat het veen geleidelijk over naar
de bossen. De gevarieerde randzone met heide en
struweel is een eldorado voor vlinders, libellen en
vogels als paapje, grauwe klauwier en nachtzwaluw.
In de buffergebieden ontwikkelt zich een afwisseling
van voedselrijke plassen, moeras, nat grasland,
natte en drogere bossen en lokaal wat heideachtige
vegetaties. De polder Ravenswoud is een natuurrijk
cultuurhistorisch landschap geworden door het
jarenlange natuurvriendelijke agrarisch gebruik. Het
mozaïekbeheer in de graslanden, gefaseerd maaibeheer
van oevers en het extensieve akkerbeheer
vertalen zich in een rijke broedvogel-, vlinder- en
libellenstand. In het veen ontspringen weer beeklopen,
en de overgangen van voedselarme naar
(foto:Moniek Rozenmeijer)
het foerageer- en rustgebied voor overwinterende
vogels. Het zou ook van betekenis kunnen zijn voor
weidevogels en pendelsoorten uit het veengebied.
Een eerste stap in deze richting is dat de provincies
mogelijk maken dat in de omgeving overeenkomsten
voor agrarisch natuurbeheer worden afgesloten.
Natuurmonumenten wil hierover graag in gesprek
met de landbouworganisaties en provincies.
voedselrijke natuur in de beekdalen beginnen zich te
ontwikkelen.
De eerste uitwisseling van individuen van kwetsbare
soorten met andere voedselarme natuurgebieden via
robuuste ecologische verbindingen is geconstateerd.
De drie soorten slangen zijn nog steeds talrijk.
Daardoor vindt de slangenarend hier zoveel voedsel
dat hij van een regelmatige bezoeker een vaste
broedvogel is geworden. Kraanvogels, ganzen en
zwanen vinden nog steeds rust in het veen en voedsel
op de akkers in de omgeving.
Het cultuurhistorische landschap van Ravenswoud
en Veenhuizen trekt flinke aantallen bezoekers die
via een gedoseerd stelsel van wandel-, fiets- en
kanoroutes en uitzichtpunten het weidse hoogveenlandschap
aan den lijve kunnen ervaren..
Het Fochteloërveen is nog steeds een gebied voor
fijnproevers. De vroegere onherbergzaamheid, de
armoede die er is geleden, de ‘verheffing’ van de
‘verpleegden’ in de strafkolonie en de latere modernisering
zijn voelbaar voor de goede verstaander.
Mensen genieten van de rust, ruimte en bijzondere
waarden van het gebied. Door de bijdrage aan de
leefomgeving en de verankering in de lokale economie
is er een grote betrokkenheid in de streek bij het
gebied.
In bijlage 6 is dit streefbeeld in kaart gebracht.
Onze visie: Herstel van een uniek landschap 29

5. Realisering
Het streefbeeld dat wij in het voorgaande hoofdstuk schilderen, kan niet in een paar jaar worden verwezenlijkt.
Dat is een zaak van lange adem, waarbij wij de steun van overheden, andere betrokken partijen en omwonenden
nodig hebben. De komende jaren gaan wij al wel een aantal inrichtings- en beheersmaatregelen in onze
eigen gebieden uitvoeren waarmee we onderdelen van de visie realiseren. Deze maatregelen beschrijven we in
de eerste paragraaf van dit hoofdstuk. Daarna komen de andere opgaven aan de orde waarmee we al op korte
termijn aan de slag willen. Tot slot volgen de opgaven die meer tijd zullen vergen.
Inrichting en beheer
Het veen
De inrichting en het beheer van het eigenlijke
veengebied blijven gericht op het scheppen van
optimale omstandigheden voor hoogveenherstel.
Dat betekent het vasthouden van regenwater voor
een constant hoog peil met weinig schommelingen
en herstel van de sponswerking van het veen. Ook in
delen van de randgebieden staat dit doel voorop. Dat
geldt voor het Fochteloërveld (inclusief de omgeving
van het Kleine Veen), het Compagnonsveld en de
aan het veen grenzende delen van bossen die vernat
worden (Bankenbosch en omgeving Esmeer).
De dammen die zijn aangelegd voor het vasthouden
van het regenwater, zullen worden vrijgehouden van
opslag. Het waterpeil in de verschillende compartimenten
zal nauwkeurig in de gaten worden gehouden,
zodat een zo groot mogelijke oppervlakte
met optimale omstandigheden voor hoogveengroei
aanwezig is.
Waar het veen aan bos grenst, houden we aan de
randen van het veen door selectief kappen een geleidelijke
overgang naar het bos in stand met verspreide
bomen en struiken. In drogere delen van dit randgebied
zullen we waar mogelijk begrazing inzetten om
de landschappelijke variatie te versterken.
De hydrologische bufferzones:
veerkracht aan de rand
De inrichting van de randzones in het Fochteloërveld,
het Compagnonsveld en de Stallaan-enclave
krijgt de komende jaren haar beslag. Hun primaire
functie wordt die van buffer tegen het weglekken
van water uit het veen. Daarvoor gaat het grondwaterpeil
omhoog. Met dammenstelsels wordt zo
veel mogelijk regenwater vastgehouden en via een
soort cascadesysteem gedoseerd naar de omgeving
afgegeven. Daarnaast krijgen de zones voor
de natuur een rol die te vergelijken is met de voedselrijkere
overgangszones in een oorspronkelijk
hoogveensysteem. Door de werking van het water
en door extensieve begrazing van de drogere delen
zal een afwisselend landschap ontstaan van plassen,
voedselrijk moeras, nat en vochtig grasland,
natte en drogere bossen en op de schraalste plekken
heideachtige vegetaties. De voormalige landbouwgronden
van de randzones zijn zeer voedselrijk. Om
al in de uitgangssituatie de voedselrijkdom te verminderen
en zo een geleidelijker overgang naar het
voedselarme veen te krijgen, zouden we de bemeste
Realisering 30
foto: KINA

ovenlaag van de bodem moeten afgraven. Daarvan
zien wij echter af, omdat verlagen van het maaiveld
een ontwaterend effect zou hebben op het veen. De
derde functie van de bufferzones (die natuurlijke
overgangszones niet hebben) is die van waterberging.
In perioden met veel neerslag (dus veel afvoer)
wordt het teveel aan water hier tijdelijk opgeslagen
om wateroverlast in aangrenzende landbouwgebieden
te voorkomen. De consequentie hiervan is dat
in de randzones grote peilschommelingen kunnen
optreden, terwijl in natuurlijke overgangszones
meer sprake is van geleidelijke afstroming over een
breed front. De peildynamiek zal van grote invloed
zijn op de natuurdoelen die hier gerealiseerd kunnen
worden. In de lage, natte delen zal vooral voedselrijk
moeras, ruigte en struweel ontstaan, waardoor
het een aantrekkelijk gebied wordt voor moeras- en
struweelvogels. Ook voor libellen, reptielen en amfibieën
vormen de bufferzones in de toekomst een
belangrijk leefgebied.
De voorgestelde bergingsbuffer in de Zeven Blokken
kan een vergelijkbare inrichting krijgen. Hier is waterberging
het eerste doel. Daarnaast wil Natuurmonumenten
dit gebied als buffer en als overgangszone
en/of foerageergebied inrichten.
Muggen en knutten
Met de vernatting van de randzones ontstaan plekken
met stilstaand en droogvallend water. Dit zijn
potentiële ‘broedkamers’ van muggen. Omwonenden
hebben meerdere keren de toename van muggen
als probleem benoemd. We proberen zoveel
mogelijk te voorkomen dat de vernatting in de
randzones leidt tot overlast van muggen in de dorpen
rondom het veen. Aan de buitenranden van het
gebied handhaven we een zone waar we de begroeiing
door begrazing of maaibeheer kort houden. We
verwachten daardoor de kans sterk te verkleinen dat
muggen en knutten vanuit het veen de bebouwing
bereiken. Zij verplaatsen zich namelijk vooral via opgaande
begroeiing (bosjes, struikgroepen, ruigte) en
hebben een hekel aan open ruimtes zonder dekking.
Door middel van onderzoek houden we de effectiviteit
van deze aanpak in de gaten. In het kader van de
Landinrichting Fochteloërveen doen we een nulmeting
naar het aantal en de soorten muggen. Ook
wordt onderzocht in hoeverre de typische ‘veenmuggen’
de bebouwing van de aanliggende dorpen
bereiken.
Ook bij mogelijke overlast in andere gevallen (denk
bijvoorbeeld aan ganzen of slangen) streven we naar
het zoeken van passende oplossingen in overleg met
de betrokkenen.
De bossen
Een deel van de huidige bossen ten noorden van het
veen zal van functie veranderen. De zuidrand van het
Bankenbosch en het zuidelijke deel van de bossen
bij het Esmeer gaan dienen als waterbuffer voor het
veen. De grondwaterstand gaat omhoog en grote
delen van het bos worden gekapt. Door middel van
plaggen, branden en begrazen proberen we hier
een gevarieerde heide te ontwikkelen. Langs de
buitenkant handhaven we een strook bos, zodat het
autoverkeer langs de Kolonievaart onzichtbaar blijft
vanuit het veen. Dichter naar het veen gaat het bos
geleidelijk over in open landschap. Aan de veenkant
gaan we bosvorming actief tegen. Het Florisland,
aan weerszijden van het fietspad richting Bonghaar,
wordt gehandhaafd als onderdeel van de kolonie
Veenhuizen. Dit oudere bosgebied is in bosbouwkringen
internationaal vermaard als proeftuin van
meer natuurgericht bosbeheer. Het ligt bovendien
hoger dan het veengebied, waardoor omvorming en
vernatting weinig bijdragen aan het veenherstel. In
de komende jaren zullen wij gezamenlijk een concreet
plan uitwerken. Dit plan zal gefaseerd worden
uitgevoerd.
In de Compagnonsbossen ligt de nadruk op behoud
van het landschapspatroon van het jonge ontginningslandschap
met zijn wijken en rechthoekige
kavels. Daarnaast wordt het bosbeheer gericht op
natuur en op recreatief medegebruik door het aanbieden
van parkeervoorzieningen, wandel-, fiets- en
kanoroutes en uitzichtmogelijkheden.
Cultuurhistorie
In de noordelijke strook van het Bankenbosch, langs
de Kolonievaart, ligt het accent op het behoud van
het bos binnen het landschapspatroon van vóór
1930 (zie bijlage 4). De karakteristieken zijn de
rechthoekigheid van de kavels, enkele wijken en
Realisering 31

enkele zichtlijnen langs lanen met uitzicht op het
weidse veen. Hier is de historische relatie tussen de
strafkolonie en het veen direct voelbaar en zichtbaar.
Bij het Esmeer worden het Bos van de Toekomst en
de aangrenzende beukenlaan als ‘cultuurhistorische
monumenten’ beheerd.
Ook in Polder Ravenswoud staan de cultuurhistorische
waarden voorop. Het beheer wordt gericht op
het accentueren en behouden van de wijkenstructuur,
het rechthoekige kavelpatroon, de ontginningsboerderijen
en het gebruik als agrarisch cultuurland.
De cultuurhistorische sporen in het veen worden
niet actief behouden. Op het veen staan beheer en
inrichting volledig in dienst van hoogveenherstel.
Dat kan betekenen dat bepaalde cultuurhistorische
patronen (bijvoorbeeld van de machinale vervening
aan de noordwestkant van het veen en van de boekweitgreppels)
geleidelijk zullen vervagen.
Recreatie
Natuurmonumenten verleidt de bezoekers om de
auto te parkeren op de parkeerplaats aan de Meester
(foto:Alje Zandt)
Laan Esmeer (foto: Staatsbosbeheer)
Lokstraat in Ravenswoud en van daaruit het gebied
te bezoeken. De huidige beschreven en bewegwijzerde
wandelroute verplaatsen we daarheen. De
uitkijktoren en de nieuwe uitzichtplatformen worden
onderdeel van de route. Ook is er een parkeermogelijkheid
bij de Weperpolder, waar fietsers op
kunnen stappen voor hun rondje Fochteloërveen. Na
de afronding van de grote projecten ten behoeve van
het hoogveenherstel sluiten we de informatieruimte
aan de Fochteloërveenweg. Ook de huidige functie
als beheerkantoor van Natuurmonumenten zal vervallen.
Staatsbosbeheer nodigt de bezoekers uit om
te parkeren in Veenhuizen. Een nieuw aan te leggen
route leidt wandelaars door het aangrenzende bos.
We zoeken in overleg met omwonenden naar een
mogelijkheid om een uitkijkpunt te creëren aan de
rand van het veen, zonder dat een potentieel broedgebied
voor kraanvogels in die hoek verloren gaat.
Om het Esmeer als slaapplaats voor ganzen en potentieel
broedgebied voor de kraanvogel te behouden
en te verbeteren, verwijderen we een deel van
de paden. Wel blijft er een plek om te genieten van
het uitzicht over het Esmeer. De wandelroute wordt
omgelegd en de parkeerplaats bij het Bos van de
Toekomst blijft bestaan, maar krijgt geen verwijzing
langs de weg. Via de Veenweg en de Stallaan blijft
Realisering 32

een doorsteek mogelijk vanaf de Meesterswijk naar
Norgerhaven.
Het fietspad over de Bonghaar blijft gehandhaafd. Het
doorsnijdt weliswaar de kern van het hoogveengebied
en vermindert hierdoor de rust in het hoogveen.
De unieke beleving van het veen vanaf het fietspad
en het historische karakter van de doorsteek over de
hoge zandrug wegen voor ons echter zwaarder.
Met de inrichting van de Zeven Blokken zoekt
Natuurmonumenten naar een aansluiting tussen de
bestaande fietspaden, zodat het eenvoudig wordt
om rond het Fochteloërveen te fietsen.
De ‘weidse wildernis’ van het veen is op een aantal
plekken optimaal beleefbaar: vanaf het fietspad door
het veen, vanaf het uitkijkvlonder aan de noordrand
en vanuit de uitkijktoren. Wandelaars kunnen vanaf
de wegen en paden genieten van de bossen en het
cultuurhistorische landschap. Alleen enkele gedeelten
van het Bankenbosch (rond de penitentiaire
inrichting) en bij het Esmeer blijven voor het publiek
gesloten om voldoende rust in de overgang naar het
veen te bewaren (zie bijlage 7).
Rups nachtpauwoog (foto:Alje Zandt)
Andere opgaven voor de korte termijn
Dempen Schaapshokwijk
Om in het oostelijke deel van het Fochteloërveen
een goede uitgangspositie voor hoogveenherstel te
krijgen, moet de Schaapshokwijk worden gedempt.
Pas na demping van deze wijk kunnen we in het
hoogveengebied de noodzakelijke peilaanpassingen
realiseren en de natuurlijke afstroming van het
hoogveen via de slenkpatronen herstellen. Eventuele
wateroverlast voor de landbouw kan worden
voorkomen door waterberging in de bufferzone in
de Zeven Blokken.
Robuuste ecologische verbindingen
Wij gaan proberen de overheden te overtuigen van
het belang van, en de kansen voor, steviger uitgevoerde
verbindingszones. Dat zou ertoe moeten
leiden dat deze in beleid worden verankerd. Als
zich kansen voor aankoop voordoen, zullen we die
grijpen. Tegelijk stimuleren we dat er gebiedsgericht
beleid komt, met mogelijkheden om boeren uit te
plaatsen die willen intensiveren en boeren die met
verbrede landbouw een boterham willen verdienen
juist een kans te geven.
Een verbinding tussen het Fochteloërveen en het
Witterveld stuit op flinke barrières, zoals de Drentse
hoofdvaart en verschillende wegen. Deze zouden
voorzien moeten worden van faunapassages voor
kruipende dieren. Voor vlinders en libellen zijn
schrale stukken met heide en voedselarme plassen
nodig die ze vliegend kunnen bereiken. Misschien
liggen er mogelijkheden in combinatie met het recreatiegebied
bij Baggelhuizen (Assen).
Werelderfgoed Veenhuizen
Wij ondersteunen het voorstel om de kolonie Veenhuizen
voor te dragen voor opname op de lijst van
werelderfgoederen. Het Fochteloërveen past bij de
status van werelderfgoed als ‘woeste tegenhanger’
en beeld van het oorspronkelijke landschap waarin
de kolonie is gesticht. De combinatie van ‘wildernis’
en ontginningsgeschiedenis geeft een extra
dimensie aan de belevingsmogelijkheden voor de
bezoekers (combinatie van rust, ruimte, natuur en
cultuurhistorie).
Realisering 33

Recreatie en rust
De Asser stadswijk Kloosterveen ligt op een steenworp
afstand van het Fochteloërveen. Om de rust
op en om het veen te kunnen behouden, is het
belangrijk al in de directe omgeving van de stad
recreatiemogelijkheden te bieden, bijvoorbeeld in
parkachtige groenvoorzieningen aansluitend aan de
wijk en de golfbaan. Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer
willen hierover graag in overleg met de
andere betrokkenen.
Ook de voorziene recreatieve ontwikkelingen in
het gebied van Veenhuizen vragen om afstemming
tussen ruimte voor beleving van cultuurhistorie en
natuur enerzijds en bewaren van de rust anderzijds.
Wij pleiten ervoor op korte termijn overleg te
starten, waarbij de zienswijze uit deze natuurvisie als
vertrekpunt kan dienen.
Wanneer de inrichting Bankenbosch gesloten wordt,
dient deze in onze visie bij voorkeur geheel verwijderd
te worden. Zo kan de essentiële rust in dit
deel van het gebied in stand blijven. Een recreatieve
functie (als hotel, conferentieoord of iets dergelijks)
is in elk geval zeer ongewenst.
De laatste jaren constateren we een toename van het
vliegverkeer boven het gebied, vooral van kleine lesen
sportvliegtuigen en van luchtballonnen. Dit leidt
tot een toename van verstoringen van dieren. Het
verdragende geluid doet daarnaast afbreuk aan de
beleving van het gebied. Wij willen op korte termijn
overleg starten om tot vermindering van het vliegverkeer
te komen.
Fochteloërveenweg
Wij willen de verstorende werking van de huidige
Fochteloërveenweg (barrière voor water en dieren,
verdroging en verstoring van de rust en stilte) in de
periode van deze visie oplossen. Wat ons betreft
kan het tracé een recreatieve functie behouden. In
de komende periode zullen we hierover in overleg
treden met de gemeente Ooststellingwerf en met de
bewoners van de omliggende dorpen. De parkeervoorziening,
het beheerkantoor, het infocentrum en
de wandelroute in de randzone aan de Fochteloërveenweg
worden te zijner tijd opgeheven. Het fiets-
wandelpad richting Fochtelo en het uitkijkscherm
bij het Kleine Veen blijven in stand. Vanaf de nabij
gelegen Weperbult (het recreatiegebied op de voormalige
vuilstort), waar een nieuwe parkeerplaats
voor bezoekers komt heeft men een mooi uitzicht
over het veen. Het vormt de ideale startplek voor
een fietstocht rond het veen.
Behoud van akkerbouwgebied
Wij willen graag voldoende akkerbouwgebied
behouden waar ganzen, zwanen en kraanvogels op
oogstresten kunnen foerageren. Daarom proberen
wij een natuurgerichte ontwikkeling van de akkerbouw
in de omgeving te stimuleren. Naast het bieden
van wintervoedsel in de vorm van oogstresten
zijn er wellicht kansen om broedvogels van de akkers
mee te laten profiteren. Natuurmonumenten zal in
de eerste plaats het beheer van haar eigen cultuurgronden
in de polder Ravenswoud in deze richting
sturen. Daarnaast wil zij graag met de boeren en
hun organisaties in overleg over de mogelijkheden.
Samen met de landbouworganisaties willen wij bij
de provincies aandacht vragen voor verruiming van
de subsidiemogelijkheden voor dit type agrarisch
natuurbeheer.
Opgaven voor de langere termijn
Herstel natuurlijke afwatering
Herstel van de natuurlijke afwatering van het veen is
een belangrijk onderdeel van onze visie. In een compleet
hoogveenlandschap fungeert het veen als voedingsgebied
voor beken. Voor het Fochteloërveen is
de eerste stap het weer op elkaar aansluiten van het
veen en de omliggende beken. Voor het aantakken
aan de Slokkert, aan de noordkant, liggen concrete
plannen klaar. Aan de westkant biedt aansluiting op
het beeksysteem van de Boven-Tjonger kansen voor
herstel van een natuurlijke afwatering.
Overgangen via de beekdalen
Naast de randzones van het veen kunnen ook de
beekdalen een rol krijgen in het ontwikkelen van
overgangen van nat naar droog en van voedselarm
naar voedselrijk, met de verschillende elementen
van het hoogveenlandschap die daarbij horen, zoals
heide, heischraal grasland, moeras, gagelstruweel,
bloemrijk grasland en elzen- en berkenbroekbos (zie
bijlage 5). Hiervoor moeten de geplande ecologi-
Realisering 34

sche verbindingen op den duur aanzienlijk ruimer
worden ingericht.
Hydrologische bufferzone zuidoostkant
Voor optimaal veenherstel is het wenselijk dat ook
aan de oostkant van het gebied, ten zuidoosten van
het Esmeergebied en de Norgerpetgaten, hydrologische
buffers komen. Dit strookt met de aanleg
van een robuuste ecologische verbinding met het
Witterveld, maar staat op gespannen voet met het
behoud van akkerbouw als foerageergebied. De
opgave voor de toekomst is om hier tot een goede
afweging te komen. Er liggen mogelijkheden in het
kader van het opstellen van het GGOR (Gewenst
Grond- en Oppervlaktewater Regime) door het waterschap.
Daarbij kunnen ook kansen voor landbouw
en recreatie worden meegenomen.
Stikstofdepositie en veenherstel
Door een hoog stikstofgehalte in de neerslag (stikstofdepositie)
neemt de totale beschikbaarheid van
voedingsstoffen in het veen toe. Tot op zekere hoogte
kunnen veenmossen de extra input verwerken: de
stikstof kan zelfs groeibevorderend werken. Maar
bij te hoge aanvoer verliezen de veenmossen en de
karakteristieke hoogveenplanten hun concurrentievoordeel
ten opzichte van hogere planten zoals pijpenstrootje
en berk. De beschaduwing door hogere
planten leidt tot vermindering van veenmosgroei
waardoor weer minder stikstof wordt vastgelegd. Zo
ontstaat een negatieve spiraal waarin hogere planten
worden gestimuleerd en veenmossen en andere typische
hoogveensoorten het loodje leggen. In droge
zomers wordt dit effect nog versterkt doordat dieper
wortelende soorten als pijpenstrootje en berk beter
overleven. Er zijn twee bronnen van de stikstofdepositie.
Een deel komt van ver en wordt bepaald door
de algemene luchtkwaliteit (achtergronddepositie).
Een ander deel is afkomstig uit de directe omgeving,
met name van de intensieve veehouderij. Terugdringen
van de totale depositie is noodzakelijk om op
langere termijn het hoogveenherstelproces aan de
gang te houden. Het Fochteloërveen maakt deel uit
van het Europese netwerk van natuurgebieden Natura
2000. Hiervoor geldt een verplichtend wettelijk
kader dat voortvloeit uit Europese natuurwetgeving.
Deze wetgeving biedt de karakteristieke waarden
van het Fochteloërveen extra bescherming, bovenop
bestaand beleid. Zo zullen in het Natura 2000-beheerplan
onder andere richtingen moeten worden
aangegeven om het probleem van de te hoge stikstof-
en ammoniakdepositie rond het Fochteloërveen
op termijn op te lossen. Daarbij valt te denken
aan technische maatregelen (ammoniakemissiearme
stallen) in combinatie met gebiedsgericht beleid
(bedrijfsverplaatsingen). De regie om te komen tot
dergelijke oplossingen ligt bij de provincies. Van de
landelijke overheid verwachten we generiek beleid
om de achtergronddepositie te verlagen.
Zandwinplassen als slaapplaatsen voor vogels
Wij streven naar afspraken met provincie en andere
betrokken partijen over de inrichting van de zandwinplassen
ten westen en ten oosten van het gebied.
Nadat de winning is beëindigd zouden de plassen zo
ingericht kunnen worden dat ze als slaapplaats voor
de overwinterende ganzen en zwanen dienen en in
dit opzicht het veen ontlasten.
Realisering 35

Hoogveen en klimaatverandering
In een studie naar de risico’s van klimaatverandering voor de Nederlandse natuur concludeert Alterra dat
hoogveen een van de kwetsbaarste ecosystemen is. Het sterkste effect wordt verwacht van de toenemende
droogte in de zomer. Hierdoor stagneert de veenmosgroei en dreigt mineralisatie van het veen, met verruiging
en het uitblijven van veenvorming als gevolg. In de prognoses wordt echter niet gerekend met de verwachte
toename van de totale hoeveelheid neerslag. Die zou positief kunnen uitpakken. De vraag is wat op de lange
duur het saldo is van de positieve en negatieve effecten. De gevolgen voor de ontwikkelingsmogelijkheden
van het Fochteloërveen kunnen ingrijpend zijn. Ze kunnen nog worden versterkt door de huidige dominantie
van pijpenstrootje. Pijpenstrootje is een diep wortelend gras dat tijdelijke droogte beter doorstaat dan typische
hoogveenplanten en veenmossen.
Samenwerking
De geschiedenis van de laatste twintig jaar heeft
laten zien dat samenwerking met andere belanghebbende
partijen in het gebied voor het behoud van het
Fochteloërveen als uniek natuurgebied essentieel is.
Om het toekomstbeeld in deze natuurvisie te realiseren
zijn Natuurmonumenten en Staatbosbeheer zich
ervan bewust dat nog nadrukkelijker dan tot nu toe
gekeken moet worden naar de mogelijkheden van
Pijpenstro (foto:Natuurmonumenten)
samenwerking met de agrarische sector, de recreatiesector,
de omliggende gemeenten en de provincies.
Het is van groot belang dat de verschillende
partijen een gedeelde visie op het gebied ontwikkelen.
We hopen dat onze visie daartoe een aanzet
geeft en een belangrijke impuls vormt voor discussies
over de toekomst van het gebied.
Realisering 36

Literatuur
Altenburg, W. & K. van der Veen 2003. Vegetatie-ontwikkeling in het Fochteloërveen in de periode
1992-2002. A&W-rapport 393, Altenburg & Wymenga, Veenwouden
Bosma, M. 2002. Ravenswoud, behoud van cultuur en natuur. MB Groenadvies.
Brink, H. van den (red) 1999. Van Rottum tot Reest. Natuurgebieden in Groningen en Drenthe,
Staatsbosbeheer, Assen.
Feenstra, H. 2005. Reptielen in het Fochteloërveen 2005. Bureau Vogelinventarisatie
De Kraanvogel 2005/6, Fochteloo.
Feenstra, H. 2006a. Project Kraanvogels in het Fochteloërveen 2005. Bureau Vogelinventarisatie
De Kraanvogel 2006/1, Fochteloo.
Feenstra, H. 2006b. Broedvogelinventarisatie Norgerpetgaten 2006.. Bureau Vogelinventarisatie
De Kraanvogel 2006/4, Fochteloo
Feenstra, H. 2006c. Vogelinventarisatie Fochteloërveen 2005.. Bureau Vogelinventarisatie
De Kraanvogel 2006/2, Fochteloo.
Hunneman, A. & H. Hunneman 2002. Natte voeten voor het veenhooibeestje?!
Vlinderwerkgroep Friesland & Vlinderwerkgroep Drenthe i.s.m. Natuurmonumenten.
KIWA Water Research/EGG-consult, 2007. Knelpunten- en kansenanalyse Natura 2000.
Natura2000-gebied 23 Fochteloerveen
Landinrichtingscommissie Fochteloërveen 2006. Landinrichting Fochteloërveen.
Eerste uitvoeringsmodule.
Ministerie van landbouw, natuur en voedselkwaliteit 2006. Natura 2000 gebied 23 Fochteloërveen.
Gebiedendocument. Werkdocument t.b.v. voorbereiding ontwerp-aanwijzingsbesluiten.
Ministerie van landbouw, natuur en voedselkwaliteit 2006.
Ontwerpbesluit Natura 2000 gebied Fochteloërveen.
Ministerie van O, C & W 1999. Nota Belvedère. Beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en
ruimtelijke inrichting. VNG Uitgeverij, Den Haag.
Oosterveld, E.B. 1987. Beheersplan Fochteloërveen 1985-1995. Vereniging Natuurmonumenten,
’s -Graveland.
Pot, A. 2007. Roofvogels 2007 Boswachterij Veenhuizen. Staatsbosbeheer.
Rus, J.S., M. Bakker & M. van Houten 2001. Veerkracht op de rand. Onderzoek Integraal waterbeheer (randzone)
Fochteloërveen. IWACO, Groningen
Schouwenaar, J.M., H. Esselink, L.P.M. Lamres & P.C. van der Molen 2002.
Ontwikkeling en herstel van hoogveensystemen. Bestaande kennis en benodigd onderzoek.
Expertise centrum LNV, Ede
Veen, K. van der & R.G. Buijs 2007. Monitoring in het Fochteloërveen in 2006. A&W-rapport 955.
Altenburg & Wymenga, Veenwouden.
Vos, C.C., B.S.J. Nijhof, M. van der Veen, P.F.M. Opdam & J. Verboom 2007.
Risicoanalyse kwetsbaarheid natuur voor klimaatverandering. Alterra-rapport 1551. Alterra,
Wageningen
Walsum, P.E.V. van & A.A. Veldhuizen 1996. Modelstudie waterhuishouding Fochteloërveen
en omgeving. Rapport nummer 399. Staring Centrum, Wageningen.
Literatuur 37

Bijlagen
Bijlagen 38

Bijlage 1
Bijlagen 39

Bijlage 2
Bijlagen 40

Bijlage 3
E
EE
Oosterwolde
Tjonger
Grootdiep
EE E
Te behouden cultuurhistorische,
archeologische en aardkundige
waarden in het Fochteloërveen
begrenzing natuurgebied
pingoruïne
archeologisch waardevolle locatie
te behouden cultuurhistorisch landschap
Helomaweg
Appelscha
E
E
UV 1
Ravenswoud
Veenhuizen
Compagnonsweg
Bijlagen 41
EE
EE
EE
0 ´
1 2km
Kolonievaart
E
EEE
E
E E
teknr. 1311-014b-archeologische waarden/26062009/oljg
topografie:TD Kadaster
bron: Natuurmonumenten/Staatsbosbeheer
Smilde
Drentse Hoofdvaart
Bovensmilde
EE
EE

Bijlage 4
Veenhuizen
afsteming cultuurhistorie en
natuurvisie Fochteloeveen
oorspronkelijke koloniegrens
te behouden kolonie (1823-1923)
recenter kolonie bos jaren '30
beukenlaan ( behouden cultuurhistorie)
bos (verpacht)
bos van de toekomst
gevangenis
huiskavels
Schaal: 1:26.000
Afdrukdatum: 17-12-2009
Bijlagen 42

Bijlage 5
Bijlagen 43

Bijlage 6
E
EE
Oosterwolde
Natuurdoelen
Fochteloërveen
Tjonger
Grootdiep
akker
bos
vochtig/nat grasland
natte heidevegetatie
droge heidevegetatie
hoogveenvegetatie
moerasvegetatie
open water
toekomstig open water
overig (bebouwing m.n.)
gebiedsgrens
Natuurmonumenten gebieden
EE E
Helomaweg
Appelscha
E
E
Ravenswoud
Veenhuizen
Compagnonsweg
Bijlagen 44
EE
EE
EE
0 ´
1 2km
Kolonievaart
E
EEEE
E E
teknr. 1311-012b-recreatiekaart toekomst/11062009/hjoljg
topografie:TD Kadaster
bron: Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer
Smilde
Drentse Hoofdvaart
Bovensmilde
EE
EE

Bijlage 7
!(
!( !( !(!( ! ( ! (
!(!( !( !( ! ( ! ( !( !( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( !(! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( !( !( !( !( !( !( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !(
Oosterwolde
Tjonger
Grootdiep
!( !( !(
!(
!i
!( !( !( !( !( !(
Toekomstige recreatieve
voorzieningen Fochteloërveen
recreatie
n erfgoedcentrum
!t invalide parkeerplaats
)e infopaneel
3 picknickbank
^ kijkscherm
G bestaand platform
!i parkeerplaats
!e inforuimte
!(
!( !( !( !( !( !(
!( !(
!( !(
!(
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !(!( !( !( !(
!( !(
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !(!( !( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! (
Helomaweg
^
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! (
Ë uitkijktoren
!F vogelkijkhut
wandelroute
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( ! ( ! ( ! ( ! ( ! (!( !( !( !( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! (
!( !( !( !( !( !( !( !( !(! ( ! ( ! ( ! (
Appelscha
!(
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !(
!i
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( ! ( ! ( ! (
!( !( !(
)e !F
wandelroute (verplaatsen 2de module)
G G pad (half verhard)
!( !( !( kanoroute
!( !( !( fietspad
zoekgebied nieuw fietspad
!( !( ! (!( ! ( ! ( ! (
!(
!(
!( !( ! (
!( !( !( !( !( ! ( ! ( ! ( ! (
!( !( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! (
!( !(
!( !(
!i
3
n
!( !(! ( ! ( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !(
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !(
Ravenswoud
!i
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !(
!( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! (!( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! (
!(
!( !( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! (
Veenhuizen
)e 3
G
3
!(
!( !( !( !( !( !( !(
Ë
Ë
!( !(
Compagnonsweg
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !(
openstelling
!( !( !( !( !( !( !( !( !(
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( ! ( ! (
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !(
Bijlagen 45
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !(
!t )e
!( !( !( !( !( !( !( !( !(
!( !( !( !( !( !( !( !(
overig natuurgebied niet toegankelijk
toegankelijk, honden los
toegankelijk, honden vast
begrenzing natuurgebied
!(
!(
!( ! (
!(
!(
!(
G G G G G G G G G G G
!(!( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( !( !( ! ( ! ( !( ! ( ! ( !( ! ( !( ! ( ! ( !( ! ( ! ( !(
G G G G G
Kolonievaart
G
!( !( !( !( ! (
!( !(
!(!(
!(! ( ! ( ! (
3
!( ! ( !( !( !( !( !( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( !( !( !(
!i
!( !( !( !( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! (
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( ! (
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !(
Smilde
)e
)e
Ë
Drentse Hoofdvaart
Bovensmilde
0 ´ 1 2km
teknr. 1311_011b/25012010/fholhjjg
topografie:TD Kadaster
bron: Natuurmonumenten/Staatsbosbeheer
!( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !( !(
!( !( !( !( !( !( !( !( !(

Missie Staatsbosbeheer
In de missie van Staatsbosbeheer staat het werken aan een duurzame
leefomgeving voor mens, plant en dier centraal. Om een
blijvende relatie tussen mens en natuur te stimuleren kiezen we
voor natuur die meerdere functies vervult en waarvan de mens
onderdeel is. Omdat Staatsbosbeheer als publieke organisatie er
voor en namens de samenleving is, werken we actief samen met
de Nederlandse burgers en de organisaties en instanties die hen
vertegenwoordigen.
Doe mee met Natuurmonumenten
Natuurmonumenten is een vereniging van ruim 830.000 leden,
met een gezamenlijk doel: zorgen voor natuur in Nederland.
Daarom verwerven en beheren we natuurgebieden – het zijn er
inmiddels 355 met een gezamenlijke oppervlakte van 100.000
hectare. Zo houden we Nederland open en groen, en kunnen we
blijven genieten van de natuur. Uw steun is daarbij hard nodig.
Doe mee, geef op giro 9933. Of word lid,
het kan al vanaf twee euro per maand.
Natuurmonumenten. Als je van Nederland houdt.
Mede mogelijk gemaakt door steun
van de Nationale Postcode Loterij