Cultuurgebonden elementen in literair vertalen - Marinel Gerritsen

Moet je cultuur
vertalen?
Marinel Gerritsen
Radboud Universiteit
Communicatie- en informatiewetenschappen
(M. Gerritsen@let.ru.nl)
Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers
Interculturele communicatie in vele talen op alle vakgebieden
Amsterdam, 7 december 2011

Gebruik van dia‟s, mag
alleen na schriftelijke
toestemming van de
auteur
M.Gerritsen@let.ru.nl

Communicatie
Communicatie verloopt
effectiever naarmate de
interpretatie die de
ontvanger aan de boodschap
geeft, meer lijkt op de
bedoeling die de zender met
die boodschap had.

Een te lieve Pipi Langkous
De Zweedse schrijfster Astrid Lindgren dreigde
een Franse uitgever te onthouden van de
auteursrechten van Pipi Langkous omdat de
vertaalster Pipi van een rebelse dame, geliefd
omdat ze de regels en de waarden van de
volwassenen uitdaagt, had getransformeerd in
een beleefd, lief, gehoorzaam, welopgevoed,
respectabel meisje.

Cultuuraanpassing of niet?

• Wat is cultuur?
• Cultuurmodel
Structuur
• Aspecten van het cultuurmodel
gerelateerd aan vertalen
• Discussie: cultuuraanpassing of niet?

Twee betekenissen van
cultuur
• In engere zin “beschaving”: kunst,
wetenschap, onderwijs (cultuur met een
grote C)
• In bredere - antropologische - zin:
“de collectieve programmering van de
menselijke geest die de leden van één
groep of categorie mensen onderscheidt
van die van andere groepen” (Hofstede
1991:16) (cultuur met een kleine c)

universeel
Mentale programmering
cultuur
individu
persoonlijkheid
specifiek, groep
menselijke natuur
aangeboren,
aangeleerd
aangeleerd
aangeboren

Wat is dit?
9

Cultuur en schoonheidsideaal

universeel
Mentale programmering
cultuur
individu
persoonlijkheid
specifiek, groep
menselijke natuur
aangeboren,
aangeleerd
aangeleerd
aangeboren

Cultuur: Hofstede's ui-diagram
symbolen
helden
rituelen
waarden

Vlag
Symbolen

Pakistani verbranden Amerikaanse vlag naan
aanleiding van onbemande vliegtuigaanvallen
(Volkskrant 13/7/2011)
15

Vlag
Kleding
Symbolen

Kledingpolitie in Teheran
17

Kledingcode
City of London
18

Vlag
Kleding
Taal
Symbolen

Woorden als symbool en vertalen.
Componenten waar rekening mee
moet worden gehouden bij tolken en
1.Taalcomponent
2.
3.
vertalen

1. Taalcomponent
Regels van de code van de „doeltaal‟
kennen en toepassen:
fonetiek
fonologie
morfologie
syntax
semantiek

Taalcomponent: semantiek
1. Betekenisonderscheidingen
2.
3.
4.
2a.
2b.

Taalcomponent: semantiek
Betekenisonderscheidingen
Betekenis van woorden en structurering
aangepast aan sociale omgeving
aanspreekvormen
tijden
Woordenschat aangepast aan natuurlijke
omgeving
sneeuw, rijst

De klassieke voorbeelden van Benjamin Lee
Whorf

Kooktermen in Engels en Japans

Taalcomponent: semantiek
1. Betekenisonderscheidingen
2. Associaties
3.
4.
2a. Betekenis
2b.

Taalcomponent: semantiek
Nederland
Verenigde Staten
Japan
Frankrijk
Associaties bij woord
“huwelijk”

1 Taalcomponent: semantiek
Associaties bij woord “werk”
Nederlanders Vlamingen

1 Taalcomponent: semantiek
geen totale betekenisoverlap door
verschil in associatie

Taalcomponent: semantiek
1. Betekenisonderscheidingen
2. Associaties
3.
4.
2a. Betekenis
2b. Affectieve waarde

Wat zie je (niet)?
33

Affectieve waarde bij getallen
in China
34

Geen idee wat fuck you precies voor
affectieve waarde heeft in het buitenland

Keuze taal heeft ook affectieve waarde.
Bijvoorbeeld Engels in reclame wekt
minder emoties op dan de locale taal.
36

Taalcomponent: semantiek
1. Betekenisonderscheidingen
2. Associaties
2a. Betekenis
2b. Affectieve waarde
3.Verschillende woorden voor gelijke begrippen
(óók binnen één taal)
4.

Woorden voor voeding in
Nederland en Vlaanderen

albert-heijn.be

Semantiek
1. Betekenisonderscheidingen
2. Associaties
2a. Betekenis
2b. Affectieve waarde
3.Verschillende woorden voor gelijke begrippen
(óók binnen één taal)
4. Moeilijk betekenis van woorden in doeltaal
vertalen

Taalcomponent: semantiek
Betekenis van woorden in
Plaatsen: Bolwerk
Wonen: opkamer
doeltaal vertalen
Kleren: klompen, oorijzer
Eten: poffertjes, uitsmijter, appelflappen, duivekater,
paling in het groen, panini oude kaas
Religieuze, politieke, sociale instellingen: Ouderling,
Commissaris van de koningin (CdK), AOW,

Fetze Pijlman, Beginnend leraar
Ik werd benoemd tot uurdocent,
was uren lang aan „t prepareren,
kon wat ik wist nu eindelijk ventileren.
Het rooster, klasseboek en reglement
waren mij echter onbekend;
ik wou mijn idealen praktiseren.
Toen kwam de rector annonceren:
van drie tot vijf vergadering gepland

Woorden als symbool en vertalen.
Componenten waar rekening mee
moet worden gehouden bij tolken en
1. Taalcomponent
vertalen
2. Referentiële component
3.

Referentiële component:
expliciete kennis
civilisation/Landeskunde
‟‟Facts and figures‟‟
Geschiedenis
Instellingen: politieke, sociale,
onderwijs...
Tradities: hoe ze wonen, wat ze eten, wat
ze vieren
Gewoonten: hoe ze elkaar groeten

Referentiële component‟:
impliciete kennis
Plaatsen: Kalverstraat, Apollolaan,
Amsterdam Zuid
Wonen: rijtjeshuis, doorzonwoning
Kleren: „zwarte kousen‟
Eten: lunchen in Nederland of in België
Religieuze, politieke, sociale instellingen:
Rolduc, Hogeschool In-Holland

Fetze Pijlman, Beginnend leraar
Ik werd benoemd tot uurdocent,
was uren lang aan „t prepareren,
kon wat ik wist nu eindelijk ventileren.
Het rooster, klasseboek en reglement
waren mij echter onbekend;
ik wou mijn idealen praktiseren.
Toen kwam de rector annonceren:
van drie tot vijf vergadering gepland
Hij opent met een lange reeks berichten:
Collega Derks is onlangs thuis gekomen,
maar kan haar taak voorlopig niet verrichten;
collega Sluis is weer in Santpoort opgenomen.
Zo werd ik in een half uur oud;
ik zweeg voortaan uit zelfbehoud.

Blz. 232
J.J. Voskuil, Meneer Beerta
Het Bureau 1
“Maarten pakte zijn melkfles en liep (…)
de kamer uit.”

Woorden als symbool en vertalen.
Componenten waar rekening mee
moet worden gehouden bij tolken en
1. Taalcomponent
vertalen
2. Referentiële component
3. Paralinguïstische component

3. Paralinguïstische component
Wat betekent
Luid spreken?
Boeren na het eten?
Een bepaald gebaar?
En hoe vertaal je dat??

Inge de Bruijn na haar gouden race op
de100 meter vrije slag

Inge de Bruijn, Athene 2004

Mark Zuckenberg (CEO Facebook) wordt
voorgesteld aan Sarkozy
53

Mark Zuckenberg (CEO Facebook) wordt
voorgesteld aan Sarkozy
54

Trappen op het hoofd van Gadaffi
(NRC-Next 26/8/2011)
55

Communicatie
Communicatie verloopt
effectiever naarmate de
interpretatie die de
ontvanger aan de boodschap
geeft, meer lijkt op de
bedoeling die de zender met
die boodschap had.

Cultuur: Hofstede's ui-diagram
symbolen
helden
rituelen
waarden

België

Nederland

Frankrijk

Spanje

Raad van bestuur AHOLD
62

Cultuur: Hofstede's ui-diagram
symbolen
helden
rituelen
waarden

Oranjegekte
68

Geslaagd!
69

Taal als ritueel en vertalen.
Componenten waar rekening mee
moet worden gehouden bij
vertalingen
1. Sociolinguïstische component
2.
3.

Sociolinguïstische component
Discourse en regels
Formeel/informeel

Wat zeg je bij het afscheid als je met een
docent op de gang hebt staan praten?
Nederland België
N=50
N=50
Tot ziens 21 9
Dag 19 11
Bedankt + groet 0 12
Nog een prettige
dag
Doei, Houdou,
hoi, ajuus
0 17
9 0

Sociolinguïstische component
Discourse en regels
Formeel/informeel
Keuze van woorden
Keuze van taalvarieteit (dialect-sociolect)

Waarom is de film over de
Heinekenontvoering niet in het
Engels?
Antwoord Rutger Hauer:
“Hoe die jongens praten, die ontvoerders,
dat is toch niet te vertalen?”

Taal als ritueel en vertalen.
Componenten waar rekening mee
moet worden gehouden bij
vertalingen
1. Sociolinguïstische component
2. Discursieve component
3.

Discursieve component
Genres gebruikt om een boodschap over te
brengen
Parabel of een rechtstreeks antwoord?
Gebruiksaanwijzing of help desk?
Presentatie of brief?
SMS of telefoongesprek?

Hoge en lage context (Edward
T. Hall)
In hoge context maatschappijen gebruikt
men context en situatie voor de
interpretatie van de boodschap
In lage context maatschappijen
interpreteert men een boodschap op basis
van de woorden die geuit worden

Continuüm hoge/lage context

Hoge context
impliciet
nonverbale informatie
Lage context
expliciet
weinig nonverbaal

Communiceren door middel van
eendjes-1

Communiceren door middel van
eendjes-2

Impliciete communicatie?

Hoge context
impliciet
nonverbale informatie
tussen de regels
Betekenis
contextgebonden
vorm: hoe
nadruk op mondelinge
communicatie
Lage context
expliciet
weinig nonverbaal
specifieke informatie
betekenis onafhankelijk
van context
inhoud: wat
nadruk op schriftelijke
communicatie

Informatierijkheid, kanaal en context

Taal als ritueel en vertalen.
Componenten waar rekening mee
moet worden gehouden bij
vertalingen
1. Sociolinguïstische component
2. Discursieve component
3. Strategische component

A
B
A
B
A
B
Strategische component:
interrupties

Cultuur: Hofstede's ui-diagram
symbolen
helden
rituelen
waarden

Zes basis waarden (naar
Kluckhohn & Strodtbeck)
1. Wat is de natuur van de mens?
2. Wat is de relatie van mens tot mens?
3. Wat is de drijfveer van het menselijk
handelen?
4. Welke opvatting heeft de mens over de
ruimte om zich heen?
5. Welke tijdoriëntatie heeft de mens?
6.Wat is de relatie van de mens tot de natuur
en het bovennatuurlijke?

2. Wat is de relatie van mens tot
mens?
Collectivisme versus Individualisme
Machtafstand
Particularisme versus Universalisme
Neutraal tegenover emotioneel
Prestatie tegenover toeschrijving

Machtafstand

Ik ben lekker Stout Annie M.G.
Schmidt)
Ik wil niet meer; ik wil niet meer!
Ik wil geen handjes geven!
Ik wil niet zeggen elke keer:
Jawel mevrouw, jawel meneer...
Nee, nooit meer in m‟n leven.
Ik hou m‟n handen op m‟n rug
en ik zeg lekker niks terug.
(…)
En dat is alles wat ik wil
en als ze kwaad zijn, zeg ik: Bil!

Koningin Juliana schenkt voor het
personeel chocolade met kerst

Paleis Noordeinde

Formatie-ijsje, zomer 2010
97

Balkenende doet gewoon
98

De val van Balkenende
http://www.youtube.com/watch?v=djQDeNbO
fio
99

Balkenende vervangt een
gewone lamp door een
spaarlamp in zijn torentje

Het regeringscentrum in Den
Haag: het torentje
101

De werkkamer van de minister
president in het torentje
102

Foto's van het vernieuwde Catshuis - Damessalon
Aan de centrale Tuinzaal grenst een ontvangstsalon. Voor de aankleding van deze ruimte is een stof van ruwe zijde en vilt gebruikt.
Net als alle andere vertrekken op de begane grond van het Catshuis wordt ook deze kamer hoofdzakelijk gebruikt voor officiële ontvangsten.

Slecht opgevoede prinsjes en
prinsesjes
106

Neutraal tegenover motioneel
Neutraal
Men toont geen emoties
Emotioneel
Men toont wel emoties

Globale geografische spreiding
neutrale en emotionele culturen
Neutraal Aziatische culturen
Duitssprekende culturen
Engeland
VS
Slavische culturen
Emotioneel Romaanse culturen
108

Kijken of we dit houden

Ruzie over economische hervormingen
in het Italiaanse parlement (NRC 27-10-
‟11)

Zes basis waarden (naar
Kluckhohn & Strodtbeck)
1. Wat is de natuur van de mens?
2. Wat is de relatie van mens tot mens?
3. Wat is de drijfveer van het menselijk
handelen?
4. Welke opvatting heeft de mens over de
ruimte om hem heen?
5. Welke tijdoriëntatie heeft de mens?
6.Wat is de relatie van de mens tot de natuur
en het bovennatuurlijke?

3. Wat is de drijfveer van het
menselijk handelen
a. Femininiteit versus Masculiniteit
b. Onzekerheidsvermijding

Femininiteit versus Masculiniteit
Masculiniteit: de dominante waarden in de
maatschappij zijn “het maken” van succes”:
leven om te werken ethos.
Femininiteit: de dominante waarden in de
maatschappij zijn zorg voor anderen en
levenskwaliteit: werken om te leven ethos.

Feminiteit en masculiniteit in de
wereld

Mantelzorg

117

Aankondiging Nobelprijs in
Nijmegen
118

Aankondiging Nobelprijs in
Manchester
119

Observatie van Henrich
Ludolff Benthem over de
Nederlandse vrouw (1687)
De Nederlandse vrouw heerst over de
Nederlandse man. Als man en vrouw
gaan wandelen, moet de man het kind
dragen

Willem Alexander draagt kind

Bos met lege kinder
-wagen

Feminiene cultuur
Commercial typerend voor een
feminiene cultuur
http://www.youtube.com/watch?v=qK0
2VXrfqPQ&feature=youtu.be
Óf
http://www.youtube.com/watch?v=qK0
123
2VXrfqPQ

Onzekerheidsvermijding
De mate waarin mensen zich bedreigd voelen
door onduidelijke situaties en deze via het geloof
in vaste waarheden en instituties trachten te
vermijden.

Onzekerheidsvermijding in de
wereld

De smaakontwikkeling van
Zwitserse chocolade
127

128

Zes basis waarden (naar
Kluckhohn & Strodtbeck)
1. Wat is de natuur van de mens?
2. Wat is de relatie van mens tot mens?
3. Wat is de drijfveer van het menselijk
handelen?
4. Welke opvatting heeft de mens over de
ruimte om hem heen?
5. Welke tijdoriëntatie heeft de mens?
6.Wat is de relatie van de mens tot de natuur
en het bovennatuurlijke?

4. Welke opvatting heeft de
mens over de ruimte om hem
heen?
a. Persoonlijke ruimte
b. Privé-territorium
c. Specifiek tegenover diffuus

Intieme ruimte
Persoonlijke ruimte
Persoonlijke ruimte
Sociale ruimte
Publieke ruimte

Persoonlijke ruimte en sekse in
drie culturen

Top in Bangkok: persoonlijke
afstand
134

Specifiek tegenover diffuus
Specifiek
Scheiding van zaken en privé
Diffuus
Geen scheiding van zaken en privé

Cultuurverschillen in geoorloofde gespreksonderwerpen:
gezondheid, geld, persoonlijkheid

5. Welke tijdoriëntatie heeft de
mens?
• Monochronie en polychronie
• Verleden, heden, toekomst
• Korte en lange termijngerichtheid

Monochronie en polychronie
Polychroon
simultane activiteiten
onderbrekingen
punctualiteit relatief
Monochroon
één ding tegelijk
niet storen
punctualiteit extreem

139

Bonnetje trekken
140

Redeneren
Angelsaksisch Latijns Niet-Westers
143

Begin van Henning Mankell De gekwelde
man (Vertaling uit het Zweeds, 2010)
In het jaar dat Kurt Wallander vijfenvijftig werd,
verwezenlijkte hij tot zijn eigen verbazing een droom die
hij al heel lang koesterde. Sinds zijn scheiding van Mona,
nu bijna vijftien jaar geleden, was hij van plan geweest
om zijn flat in Mariagatan, waar de muren vol moeilijke
herinneringen zaten, te verlaten en naar het platteland
te verhuizen. Elke keer dat hij „s avonds na een meer of
minder troosteloze werkdag thuiskwam, werd hij eraan
herinnerd dat hij daar ooit met een gezin had gewoond.
Nu staarden de meubels hem als het ware in stil verwijt
aan.

Begin van Umberto Eco De begraafplaats
van Praag (vertaling uit het Italiaans
2011)
De voorbijganger die op die grijze morgen in maart van het jaar
1897 voor eigen rekening en risico de Place Maubert of de Maub,
zoals het plein in de onderwereld werd genoemd, zou zijn
overgestoken (in de Middeleeuwen het middelpunt van het
universitaire leven, verzamelplaats voor de hordes studenten die de
Artes-faculteit in de Vicus Stramineus, oftewel de Rue Fouarre,
frequenteerden, en later de hoofdstedelijke executieplaats voor
apostelen van de vrije gedachte, zoals Etienne Dolet), had zich op
een van de weinige Parijse plekken bevonden die niet was
aangetast door de sloopzucht van baron Haussmann: een wirwar
van smerige steegjes, doorneden door de Bièvre, die zich in die
buurt ontworstelde aan de ingewanden van de metropool waar zij
allengs door was beknot, teneinde zich koortsig, reutelend en
stinkend in de nabijgelegen Seine te storten.

Tempo van leven: een postzegel kopen met
papiergeld in 31 grote steden
(Levine en Norenzayan 1999)
Duitsland 13 sec
Zwitserland 17 sec
Japan 19 sec
Zweden 19 sec
Nederland 24 sec
Verenigde Staten 37 sec
Indonesië 40 sec
China 40 sec
Kenia 42 sec
Mexico 70 sec
146

Heden, verleden en toekomst
Tom Cottle & Fons Trompenaars (1993)
Stelt u zich verleden, heden en toekomst voor
als drie verschillende cirkels. Teken deze
cirkels zo dat ze iets zeggen over de
verhouding tussen verleden, heden en
toekomst. De cirkels moeten horizontaal
naast elkaar worden getekend, de meest
linkse cirkel moet het verleden aangeven, de
midden cirkel het heden en de rechter cirkel
de toekomst. De cirkels mogen elkaar
gedeeltelijk overlappen en mogen in grootte
variëren.
147

Resultaten-1
Nederland
Frankrijk
148

Hema, depuis 1925 (sedert 1925)
149

Communicatie
Communicatie verloopt
effectiever naarmate de
interpretatie die de
ontvanger aan de boodschap
geeft, meer lijkt op de
bedoeling die de zender met
die boodschap had.

Message
Targowski & Bowman
Layer-based pragmatic communication model
Storage
Value
Retrieval
Link
L10 L9
SENDER
Behavior
Symbols
Link
L8
Link
L7
Link
L7
Functions
L6
& Role
Environ-
L5
ment Link
L4
Session
Link
Audience
L3
Link
Systems
L2
Link
Physical
L1
Link
RECEIVER
L6
L5
L4
L3
L2
L1
Message
L7 L8 L9 L10
151

Multi-lagen Communicatiemodel Targowski en
Fysische link
Bowman

153

Gebruik van internet in de EU
(van www.internetworldstats.com 1-2-2010)
156

Fysische link: cultuurverschillen in aantal mobiele
telefoonabonnementen

Twitterdichtheid

Multi-lagendeel van Communicatiemodel
Fysische link
Systeemlink
Toehoorderslink
Sessielink
Omgevingslink
Functie- en statuslink
Symbolenlink
Gedragslink
Waardenlink
Targowski en Bowman
Opslaan/terughalenlink

Moet je cultuur
vertalen?
Zo ja, kun je cultuur
vertalen?

Enkele referenties
L. Beheydt (1990), Vertalen: een sociolinguïstiche benadering. Neerlandica extra Muros, nr. 54, 8-13.
Marie-Thérèse Claes & Marinel Gerritsen (2011), Culturele waarden en communicatie in internationaal
perspectief. Bussum. Coutinho. http://www.coutinho.nl/winkel/culturele-waarden-encommunicatie-in-internationaal-perspectief-b-419.html
Edward T. Hal (1976, 1981)l, Beyond Culture. New York. Random House.
David Katan (1999). Translating Cultures. An Introduction for Translators, Interpreters and Mediators.
Manchester. St. Jerome Publishing.
Geert Hofstede en Gert-Jan Hofstede (2005), Allemaal andersdenkenden. Amsterdam. Contact.
Rutger Kopland (1998), Jonge sla in het oosten. Nederlandse Taalunie
Philippe Noble (1999), Différences culturelles et traduction. Rapports- Het Franse boek. Amsterdam,
Vol. LXIX , n.3, 130-142.
Leon de Stadler(1998), De plaats van de doeltekst: de invloed van een multiculturele omgeving.
Tijdschrift voor vertalen en vertaalwetenschap. Jaargang 5, nr. 3, september 1998.