IJkpunt Formentera - HDP Media

IJkpunt Formentera:IJkpunt Formentera 20-11-2009 15:35 Pagina 2
in ijkpunten belicht gerritjan deunk een huis, hotel, streek of eiland waar hij vertoefde, soms eenmalig lang geleden maar ook recent
en regelmatig. In de IJkpunten voelde hij zich thuis en in tijden van kommer gebruikte hij ze als ‘refugio’ of ‘hideaway’. deze ‘lieux
de memoires’ liggen willekeurig over de hele aardbol verspreid, zoals de voorgaande polyglotte omschrijving al doet vermoeden.
Wandelen met
God en de geiten
Casa Frans op Punta Rasa
Terra Architectura 04 - 2009
ijkpunt formentera
Als je het over luxe hide-aways hebt, verkwikkende onderduikadressen, warme
refugio’s of schuilhutten, dan is Zuid Frankrijk, of ruimer genomen de Méditerranée,
vanzelfsprekend een favoriete bestemming. Voor de heen- en weerreis naar de Midi
werd een 1.6 Golf cabriolet aangeschaft. Dat verhoogde het animo aanzienlijk om
per auto ‘langs’ te gaan bij vrienden in Les Issambres, Collioures, Béziers, Grignan,
Biot of Vaison la Romaine.
Toch besluiten Louis en ik in het najaar van 1978 vijf weken af te
reizen naar het afgelegen eiland. De heren Frans en Wim screenen
ons tijdens een etentje ‘voor de sleutel’ en we komen door de keuring.
Zonder internet en Google vinden we uit dat de reis in één dag
gemaakt kan worden. Gevlogen wordt met Iberia naar Barcelona en
overgestapt op een binnenlandse verbinding van Avianca, Destijds
werd gevlogen met rammelende Caravelles, als mijn romantische
geheugen me niet bedriegt. We vlogen vol verwachting over de
blauwe Mediterrané naar Ibiza, vanwaar er bootjes afvaren naar
Formentera. Spanje was weer een salonfähige democratie geworden,
net een aantal jaren vrij van dictator Franco. Koning Juan Carlos zat
nog wat onwennig en onvast op de troon en de Spaanse jeugd liet
flink van zich horen. Alle seinen voor een goede vakantie stonden
op groen.
Mister Deejunk en Mister Dejell
De vliegreis heen begint voorspoedig. Hoewel, reisgenoot Louis heeft
hoofdpijn omdat er bij de start een adertje knapt in zijn hoofd en zelf
ben ik sowieso elke eerste vakantiedag niet aanspreekbaar. In Barcelona
blijkt de aansluitende vlucht drie uur vertraging te hebben, een
tijd die later weer gehalveerd wordt. Wij zitten buiten het warme
stationsgebouw onder een luchtige palm en horen onze namen binnen
niet omgeroepen worden: ‘Last urgency call for Mister Deejunk
and Mister Dejell’. Ik kom er toevallig achter als ik water koop en meld
me bij inlichtingen. We worden met een speciaal busje, compleet met
loeiende sirene en blauw zwaailicht, naar ons vliegtuig gereden. Het
stokoude Caravelle-toestel van Avianca staat met draaiende motoren
en knipperend vertreklampje op de startbaan te wachten. Als
Verloren Zonen worden we door de passagiers honend ingehaald.
De vertraging brengt ons laat op Ibiza waar we een taxi nemen naar
de haven. De laatste boot naar Formentera is helaas daar net vertrokken.
Ferry good met Neckermann
We overdenken de slaap-mogelijkheden, zittend op een terras naast
de haven van Hotel Montesol (kan ook Solymar of Solysombra
geweest zijn). Een bus Neckermann-toeristen met dezelfde vliegvertraging
chartert een extra bootje dat naar Formentera vaart. De
afstand is maar maar negentien kilometer. We schuiven met onze onhandig
grote Samsonites ( lichte bagage met wieltjes en handgreep
komt pas jaren later) tussen Brunhildes en Hermannen de loopplank
op en posteren ons breeduit op de voorplecht: Vakantie! We varen in
het donker de haven uit en laten ons lekker natkletsen door het opspattende
boegwater. De film Titanic deed decennia later dezelfde
scene nog eens dik over. De overtocht verliep rimpelloos, aankomst in
La Savina, Formentera-puerto half twaalf in plaats van negen uur. De
Neckermann-bus vertrok, de lichten in de haven gingen uit en Louis
en ik stonden in het pikkedonker, met onze Samsonites en Louis nog
steeds met fikse hoofdpijn. Alle vijfduizend inwoners op de vijfentachtig
vierkante meter Formentera sliepen al.
23

IJkpunt Formentera:IJkpunt Formentera 20-11-2009 15:35 Pagina 4
Vallende sterren
Van het huisje, Casa Frans, bestond een soort modo por empleo, een
boekje vol goede raad en gebruiksaanwijzing, wel nodig bij de primitieve
omstandigheden. We hadden dat fors bestudeerd maar niet het
adres uit ons hoofd geleerd. Alle huisjes zijn wit, zeker in het donker
en we werden toch opgehaald dus hadden we ons niet zo in de plattegrond
van Formentera verdiept. We hadden erg gelachen om de
wijze raadgevingen bij bepaalde bars: Let op de tas! Zonder plan stonden
we nu aan een donkere kade, geen idee wat te doen.
Er had, zo hoorden we later, inderdaad aan de haven een jongen op
ons staan wachten maar die was na de laatste reguliere boot, onverrichterzake
naar huis teruggereden. Een verdwaalde taxi, een van de
vier op het eiland, bracht ons tenslotte een eind op streek en zette
ons af op vijfhonderd meter van Casa Frans. Maar daar kwamen we
de volgende ochtend pas achter. Met onze koffers als windscherm en
onze ochtendjassen als deken probeerden we wat te slapen maar we
hadden allebei die nacht dezelfde sterren zien vallen. Als ontbijt de
laatste Fruitella’s gegeten en een beetje brak in het wilde weg op pad
gegaan, Louis nog immer met hoofdpijn. Tien minuten later passeren
ons op een brommer een jongen en een meisje, die er wel erg Nederlands
uitzien. Ja hoor, dus samen in optocht naar Casa Frans, daar
sleuteloverdracht, het stel uitzwaaien en erna gelukzalig bijslapen in
het onbekende nieuwe vakantiehuis.
Water pompen en vuil verbranden
Zo wordt je wakker op de bovenverdieping achter het grote pano-
rama-raam in Casa Frans, een witte vlek in een groen-bruine omgeving.
Een architect/timmerman van het eiland heeft een traditioneel
practisch huis getekend. Het is met lokale vakmensen en materiaal
gebouwd, geschikt voor de plek en het klimaat. Er is aan Casa Frans
geen overbodige versiering te ontdekken, alles heeft nut. De grote
terrassen zijn niet enkel om te zitten en te zonnebaden, ze vangen
het schaarse hemelwater op dat via gootjes de ondergrondse sisterna
instroomt, koele bewaarplaats voor droge tijden. Om dat water in de
huishouding te gebruiken moet het eerst met de hand opgepompt
worden naar de watertank boven op het dak. Om er mee te douchen
moet je wachten tot het einde van de dag als het water door de zon
tot aangename temperatuur is opgewarmd. Aan douchen gaat men-
22
selijke energie vooraf. Tel je daarbij op de aan- en afvoer van butagasflessen,
lampolie, water en wijn dan is je halve dag gevuld. Verder
moeten de twee brommers aan de gang gehouden worden en af en
toe een auto gehuurd voor de zwaardere karweitjes. Het is noodzaak
iedere drie dagen voorzichtig je afval te verbranden. Dat doe je in een
bak die opgebouwd is uit losse stenen. Het vuur mag niet overslaan,
dus niet stoken bij storm, geen petroleum gebruiken. Afval brandt
vanzelf of het brandt niet. Uit de berg vuil springt levende have. Zevenslapers,
salamanders en onbekende schepsels zoeken een goed
heenkomen. Na gedane zaken gaat er een emmer kostbaar water over
de asresten. Casa Frans is selfsupporting en de omgeving mag niet
bevuild worden. Schoon, netjes en geordend moet het zijn. Beddegoed
wordt dagelijks gelucht, zandvlooien en ander ongedierte nestelen
zich anders snel. Terrassen zijn schoon vanwege drinkbaar water,
geen etensresten op het aanrecht achterlaten, anders lopen er de volgende
morgen stromen vette mieren door het huis. Wilde katten, hoe
aandoenlijk ook met hun jonkies, brengen dode salamanders als trofee
naar binnen. Ook daar komen de mieren op af.
Geiten en blote konten
Op Formentera is een weg een weg als je er overheen kunt rijden. Hoe
je dat klaarspeelt maakt niet uit. Op de foto is de ruimte naast de betonnen
palen de weg, alleen de kant wisselt soms. De brommers trekken
het net, taxi’s willen de rit naar Casa Frans niet eens maken of
voor een reuze bedrag waarvan ze meteen de cardan-as kunnen laten
repareren. Lastig voor passerende beesten is de erfafscheiding met
prikkeldraad en sprokkelhout. De kuddes geiten zijn voor ons ook een
verrassing. Je hebt dagen niemand gezien en je staat in je blote kont
op het ontbijtterras koffie te schenken, komt er ineens een klont opgewonden
geiten de hoek om gemekkerd, compleet met luidruchtige
bellen. Een tandeloze herderin roept vrolijk Ola. Daar sta je dan
in al je gebronsde glorie. Of er scheurt een boer op een brommer voorbij
over de rotsen met achterop in zijn houten bagagekistje een dansende
tros door ons vergeten druiven die hij nabrengt. We wennen
snel en na drie dagen weet iedereen hoe laat wie waar langskomt. Het
privé-terrein is weliswaar afgebakend maar de schapen banjeren zo
het prikkeldraad neer. ’s Avonds komt dezelfde kudde bij het snel invallend
donker terug om voor de nacht saampjes warm op stal te staan.
Terra Architectura 04 - 2009
La vida de noche
De gemeente Formentera heeft in 1978 op Punta Rasa nog geen lan-
taarns geplaatst. De dichtstbijzijnde staat bij een bar die El Bar heet,
drie kilometer verderop, en die lantaarn brandt tot negen uur. Als de
duisternis invalt zit Casa Frans in het tropisch pikkedonker. Nachtbraken
doe je maar ergens anders. Gewend aan elektra en laat naar
bed gaan verzet je je eerst. Een klein zonnepaneel voedt een accu,
maar het resultaat is net genoeg om de nieuwsberichten van Radio
Valencia te horen. Batterijen van zaklantaarns hebben ook niet het
eeuwige leven. Verder zijn er olielampen maar die walmen vettig en
trekken motten, muggen en zevenslapers aan. De dagindeling wordt
vanzelf natuurlijker. Vogels maken je ’s ochtends om vijven wakker en
’s avonds drink je de laatste Applauso of Banda Azul om half tien in
het donker op het platte dak, uitkijkend onder de sterrenhemel naar
het mondain verlichte Ibiza in de verte. Je ziet langzaam meer in het
omringende zwart. Je luistert anders. De bomen kraken in de wind
en maken menselijke kreungeluiden. Daarom heten ze natuurlijk pijnbomen.
Hoewel pruikenbollen ook een passende naam zou zijn. Tijd
om te gaan slapen als een bevoorrecht boertje van buuten, volgezogen
met gezonde buitenlucht.
Frumentarium
Na een paar dagen van bivak maken op je nieuwe vakantieadres richt
de belangstelling zich op de omgeving. Casa Frans ligt op de woeste
Punta Rasa, een vrij kaal hoog gedeelte van het eiland. Steile klifrotsen
scheiden het land van de zee. Wind van zee giert door de pijnboombossen.
Akkers ertussen waar boeren proberen gewas te
onttrekken aan de dorre aarde. Ooit lukte dat beter. Het Catalaanse
woord Formentera is afgeleid van het Latijnse ‘frumentarium’ en betekent
graanschuur. Vierduizend voor Christus waren eerst Carthago
en daarna Rome bezitters van het uiterst vruchtbare eiland dat beschikte
over kostbaar zoet water. Het eiland ging de eeuwen erna over
in handen van Visigoten, Byzantijnen, Vandalen en Arabieren. In de
middeleeuwen hoorde het bij catolicos koninkrijken van Aragon en
Mallorca. Daarna waren de grond en dus de voorraden volledig
uitgeput. Het eiland werd in de zestiende eeuw verlaten en pas in
de achttiende eeuw vestigden zich vanuit Ibiza weer boeren op
Formentera.
Terra Architectura 04 - 2009
San Francesc en Les Estrellas
Met de Mobylettes is Formentera vanaf het huis in alle uithoeken bin-
nen een uur te bebrommen. Het hoofddorp San Francesc is dagelijkse
stop voor boodschappen bij de supermercado, de aardige dokter voor
Louis zijn voorhoofdsholte, de correos voor de poste restante en de
telefooncel voor de orale band met Nederland. In 1978 zijn er net voor
het eerst telefooncellen waar je internationaal kunt bellen. Alleen
kun je nog niet betalen met kaart of chip. De truc is dan ook dat één
munten ingooit terwijl de ander belt. Dat moet goed gedoseerd gebeuren
anders rolt de hele muntvoorraad weer beneden uit het bakje
en begint de procedure weer opnieuw. Een gesprek en de aanloop ernaartoe
kan dus duren. Omdat Spaanse openingstijden nooit zeker
zijn en van dag tot dag verschillen wordt de variabele wachttijd
relaxed doorgebracht op het informele terras van Les Estrellas, een
dorpskroeg met verzameling stoelen onder een groot afdak, vaste
rots in ons vakantie-universum. Daar leer ik Cientetres drinken, een
brandend cognacje voor bij de stevige Turkse stroopkoffie. In 1978 ligt
Formentera nog onwetend van de grote wereldgebeurtenissen te
sudderen in de zee. Op de terrasstoelen van Les Estrellas verglijdt de
koele morgen ongemerkt in een zonnige middag. Je leest de krant,
drinkt cafe con leche, eet een oude tortilla, tuurt op een hoofdstuk
Marquez en kijkt nog een keer of er misschien al post is. Je neemt afscheid
van wie weggaat en loert naar nieuw aangekomen individuen
die uit de taxi’s stappen. Groepsreizigers in bussen worden genegeerd.
Kuddegedrag moet gestraft worden.
Casa aux folles
In San Francesc beweegt zich een bont gezelschap rond het kerkplein
waaruit eigentijdse Agatha Christies zo heurlui karakters kunnen
plukken. Uit apartheidsland Zuid Afrika komen onze rijke buren, verstopt
in een mooi huis achter wat bosjes. Ik struikel over ze als ik onze
jonge poesjes zoek die uit het nest verdwenen waren. Ik doe een
struik opzij, roep Ola en zit meteen op het vragenbankje. De heren
doe ‘iets met diamanten’. Ze hebben hun eigen Triumph laten overvaren
en stuiven, met ons op de achterbank, over het eiland. Dat
maakt op de drie wegen, samen ongeveer vijftig kilometer lengte,
een grote indruk. Niet alleen op de verblufte boeren maar ook op de
enige koddebeier op het eiland. Die controleert niet hun alcoholge-
23

IJkpunt Formentera:IJkpunt Formentera 20-11-2009 15:35 Pagina 6
halte of snelheid maar springt in de houding en salueert als de
diamantairs voorbijzoeven. Verder zijn iedere middag in het dorp
aanwezig de excentrieke Engelse sergeant-major, de Amerikaanse
hippiekunstenares, schone jonge Zweedse blondines en ook onze
vriendin, de Nederlandse kunstenares Annelise Wolff die in een
naburige molen bivakkeert en zich per fiets over het vlakke deel van
het eiland beweegt. Het eiland inspireert meer Nederlandse creatieve
geesten.
Ca’n Schierbeek
Bert Schierbeek dichtte in 1984 een hele Bezige-Bij-poëziebundel vol
verzen over de eenzaamheid van Formentera. Ik las dat hij in 1963
voor een paar duizend gulden op het eiland een huisje had gekocht,
eenvoudig en sober van opzet. Daarin lijkt Ca’n Schierbeek op Casa
Frans. Even dacht ik dat het door de beroemde architect Gerrit Rietveld
was ontworpen maar biografe Pauline Terreehorst hielp me onlangs
uit de droom. Het was een mindere god, wel familie. De dichter
Bert Schierbeek, hij komt vaker voorbij in mijn IJkpunten, vertoefde
er regelmatig in de jaren zeventig en tachtig. Na zijn dood is het te
huur voor derden. Op de site www.can-schierbeek.nl is alle informatie
hierover te vinden. Zo gebeurt het dat collega-dichter jaeggi op zijn
weblog euforisch uitwijdt over de bundel Formentera. Hij leest de
gedichten en waant zich terug in 2005 op het terras van Ca’n Schierbeek
waar hij met vrienden een zonsondergang meemaakt. Hij noemt
het gedicht De Vijgebomen, dat gaat als volgt:
22
In de ronde tempels
Van de vijgenbomen
Liggen ‘levend altaar’
De schapen en slapen
In de eeuwige rust
Die wacht in het scherp
Van het mes.
Jaeggi: Ik heb die olijfbomen gezien. De horizontaal groeiende takken
die door de boeren worden gestut met andere, kleinere boompjes,
waardoor er een soort prieeltjes -je kunt ook tempels zeggen- ontstaan
waaronder schapen overdag schuilen voor de zon, en als ik het
lees zie ik de scherpe schaduwen van Formentera, en het gedicht is zo
ruw als de stenen van de muurtjes daar.
Er was een moment op dat terras bij het huis van Bert Schierbeek dat
de zon was ondergegaan en de maan boven het eiland hing. Het licht
van de maan op een plek waar weinig andere lichten zijn is iets
wonderbaarlijks: de schaduwen worden zo scherp en zwart dat je het
gevoel hebt dat je er stukken vanaf kunt breken. Het duurde even
voordat we door hadden wat het voor moment was, maar toen zei
iemand: ‘Jongens dit is de Schierbeek-maan’. En iemand anders stond
op en liep naar binnen en kwam terug met een oude bundel van Bert
Schierbeek met de titel Formentera en op het omslag stond diezelfde
hemel, en diezelfde maan. Het was een moment van grote ontroering.
Schierbeek: Proza, poëzie, hoe je het noemen wilt, het ligt op straat.
Terra Architectura 04 - 2009
Je moet het oprapen, dat is alles. Ik luister jongen, ik luister.
Duur dagboek goedkoop eiland
Na de vakantie in 1978 maakt studievriend PY de Vries een dagboek-
boekje in vijftienvoud met de allereerste kleurenkopieën van een experimentele
Rank Xerox machine. De vier kleuren worden met een
poeder ingebrand, de kwaliteit is ronduit slecht. Wel krijgen de originelen
na print eenzelfde wollige kleurwaas. Per kopie kost het twee
gulden, voor vijftien exemplaren bijelkaar is het een godsvermogen.
Volvlakken kunnen niet gekopieerd worden, dan draait de machine
dol. De inhoud bestaat uit dagboektekst, vakantiefoto’s en een verzameling
restaurantnota’s. Suikerzakjes en fraaie verpakkingen. Ik
lees het boekje nu nog eens door en realiseer hoe weinig telecommunicatie
er is in 1978. Er bestond dertig jaar geleden geen fax, geen
mobiele telefoon, geen internet, geen walkman, geen google en ilse.
Nederlandse kranten kwamen een week later op Formentera of
helemaal niet. Eerst met het vliegtuig naar Barcelona, met een
autootje naar de haven en dan werd een pakje Volkskranten tussen
de reizigers op de veerboot gegooid samen met brommerolie, een
mand met kippen, butagasflessen en die ene Triumph. Televisie was
er niet op het eiland, alleen in de kroeg stond een zwart-wit-toestel.
Betalingsmiddelen waren niet gesynchroniseerd. Je wisselde voor vertrek
pesetas in Nederland en nam guldens cash mee voor het geval
dat. Een heel gedoe waren ook traveller cheques van Thomas Cook of
American Express. Ze werden in de kluis bewaard en bij inwisseling bij
Terra Architectura 04 - 2009
ijkpunt formentera
de bank moest het paspoort mee en elke kopie van een cheque drie
keer ondertekend. Ik zie op de kopieën van restaurant Celler Ca’n Tauet
dat de gazpacho 122 pesetas kost. Een fles rode vino Selecto kost 200
en een ijsje na 60. Een kopje koffie op het terras van hotel Montesol
op Ibiza kostte 35 pesetas en de overtocht van Ibiza naar Formentera,
een excursion maritima, kostte derde klasse 170 ptas, maar wel
impuestos incluidos.
Formentera forever?
Casa Frans is na die eerste keer in 1978 voor mij tot 1983 nog enkele
keren vakantiebestemming geweest, soms met vrienden of nieuwe liefdes.
Daarna gingen vrienden naar Formentera en vertelden bij terugkomst
opgetogen verhalen over de vooruitgang. Het bootje werd een
draagvleugelboot, er kwamen meer vakantieparken met vooral veel
Duitsers. Huiseigenaren Frans en Wim vertrokken later naar Berlijn om
daar Herren Professor aan de ‘uni’ te worden. Het contact ging verloren.
Weet ook niet of ze het huis nog hebben. En als dat zo is of het huis
nu in een nette urbanisacion ligt met trottoirs en verlichting. Ben na
dertig jaar niet nieuwsgierig hoe het huis en het eiland er uitzien. Koester
de goede herinnering en hou de privé-verhalen graag voor mezelf.
De eenzaamheid werkte destijds verkwikkend, je was onderdeel van de
alom aanwezige natuur. Er was geen communicatie met de buitenwereld,
rechtstreeks telefoneren met Nederland kon via één telefooncel
en de post was restante. Casa Frans was het meest primitieve vakantieparadijs
ooit, je wandelde er alleen met God en natuurlijk de geiten.
23