VLM Vlaams-Brabant 1 - Europa in Averbode Bos en Heide. - de ...

VLM Vlaams-Brabant
1

Inhoudstafel
Inhoudstafel................................................................................................................................ 2
1. Inleiding ................................................................................................................................. 1
1.1. Project de Merode ........................................................................................................... 1
1.2. Projectstructuur ............................................................................................................... 1
1.3. Plan van aanpak............................................................................................................... 3
1.4. Planvoorbereiding voor Averbode Bos en Heide............................................................ 4
1.5. Quick wins....................................................................................................................... 5
2. Planvoorbereiding: de vier doelstellingen van de stuurgroep uitgewerkt tot een ontwerp van
gebiedsvisie ................................................................................................................................ 6
2.1 Herstel van de habitats ..................................................................................................... 6
Inleiding ............................................................................................................................. 6
Methodiek........................................................................................................................... 7
Beschrijving natuurtypes.................................................................................................... 9
Relictsoorten flora (Kaart 2) ............................................................................................ 18
Fauna (Kaart 3)................................................................................................................. 18
Bodemvereisten................................................................................................................ 21
Conclusie.......................................................................................................................... 22
2.2 Herstel van de waterhuishouding ................................................................................... 23
Inleiding ........................................................................................................................... 23
Historische toestand ......................................................................................................... 24
Ontwatering en hydrologische relaties tussen historische vennen ................................... 24
Actuele toestand ............................................................................................................... 25
Conclusie (Kaart 6) .......................................................................................................... 51
2.3 Valorisering van de erfgoedwaarden.............................................................................. 52
Inleiding ........................................................................................................................... 52
Valorisering van cultuurhistorische elementen ................................................................ 52
Zorg voor landschapsidentiteit en –waarde...................................................................... 54
Valorisering van archeologische elementen..................................................................... 55
Conclusies ........................................................................................................................ 60
2.4 Zonering van de recreatie............................................................................................... 62
Inleiding ........................................................................................................................... 62
De bestaande recreatieve infrastructuur (Kaart 23).......................................................... 62
De gewenste recreatieve infrastructuur ............................................................................ 64
3. Ontwerp gebiedsvisie: basis voor een inrichtingsplan en voor een beheerplan................... 69
3.1 Uitgangspunten............................................................................................................... 69
3.2 Ontwerp van gebiedsvisie .............................................................................................. 70
4. Procesbegeleiding en participatie: planontwerp op maat..................................................... 74
4.1 Wat & waarom? ............................................................................................................. 74
4.2 Methodiek....................................................................................................................... 74
4.3 Stand van zaken.............................................................................................................. 75
5. Besluit: van plan tot uitvoering ............................................................................................ 77
Bijlagen .................................................................................................................................... 80
bijlage 1 habitats: kensoorten en bodemvereisten................................................................ 80
bijlage 2 opdrachtformulering ecohydrologische studie ...................................................... 93
bijlage 3 infobord de Weefberg............................................................................................ 97
bijlage 4 infobord wandelingen............................................................................................ 98
Kaartenatlas.............................................................................................................................. 99

Tabellen
Tabel 1 Overzicht eigenschappen en knelpunten historische vennen ...................................... 47
Tabel 2 Overzicht van mogelijke maatregelen voor het uitbouwen van de recreatieve
infrastructuur op korte en op lange termijn in Averbode Bos en Heide........................... 66
Tabel 3 Actorenmatrix Averbode Bos en Heide ...................................................................... 76
Figuren
Figuur 1 projectstructuur de Merode.......................................................................................... 2
Figuur 2 uitgangspunten voor de gebiedsvisie van Averbode Bos en Heide............................. 4
Figuur 3 stroomschema van historische vennen in Averbode Bos en Heide ........................... 25
Figuur 4 methodiek ontwerp gebiedsvisie ............................................................................... 71

Inleiding
1. Inleiding
1.1. Project de Merode
De Vlaamse Landmaatschappij zette sinds 2000 in opdracht van de minister van Leefmilieu
en Landbouw een overleginitiatief op met betrekking tot de aankoop van het domein de
Merode. De partners in het aankoopdossiers waren de gemeenten Laakdal, Tessenderlo,
Scherpenheuvel-Zichem, Herselt, Westerlo en Geel, de provincies Antwerpen, Limburg en
Vlaams-Brabant, de afdelingen Bos & Groen en Natuur van AMINAL, de Stichting Kempens
Landschap en Natuurpunt. Op 24 mei en 14 juni 2004 werden uiteindelijk de aktes verleden
van het domein de Merode, met de aankoop van ca. 1500 ha.
Een inrichtingsvisie werd in 2001 opgesteld door de VLM en onderschreven door de partners.
Met het ‘Charter de Merode’, dat op 29 maart 2004 door alle betrokken partners werd
ondertekend, geven de partners te kennen dat ze samen hun schouders zetten onder een
project dat het goede beheer van het domein en de ontwikkeling van de ganse streek voor
ogen heeft. Alle ondertekenaars engageren zich om het domein als één geheel te bewaren en
elkaar blijvend te betrekken en inspraak te verlenen bij het beheer en de inrichting van het
ganse domein.
De minister van Leefmilieu en Landbouw heeft in juli 2004 de VLM een mandaat gegeven
voor het uitwerking van de gebiedsvisie die in 2001 door de VLM in overleg met de partners
werd opgesteld. De VLM is hierbij de motor van het project maar mikt maximaal in op de
reeds lopende initiatieven en biedt maximale inspraak aan alle aanwezige partners.
Naast de inrichting en doorverkoop van de 1500 ha van het domein, gaf de minister in juli
2004 de opdracht voor het oprichten van een regionaal project Zuiderkempen - Hageland.
Onder de koepel ‘Keerpunt Platteland’ is er voor het project ‘de Merode als impuls voor een
regio: ontwikkeling landschapspark Zuiderkempen – Hageland’ een budget van 410.000 euro
voorzien. Het betreft financiering van een studie naar het genereren van nieuwe impulsen
voor regionale economie door het opwaarderen van natuur, landschap en cultuurhistorie in het
kader van InterregIIB Lifescape, de ondersteuning van het projectsecretariaat, communicatie
en procesbegeleiding.
In april 2005 heeft de stuurgroep beslist om de vastgoedoperaties op korte termijn af te
ronden. Voor begin juli 2005 is vooropgesteld dat de zgn. “Engagementsverklaring” door de
partners worden ondertekend. Deze LOI (kunnen) het engagement van de partner,
oppervlaktes, prijzen obv de schattingen, timing van compromis, spreiding van betaling, e.d.
omvatten. Gekoppeld aan LOI worden beheer- of huurcontracten, -protocols voor de partners
die al van start willen gaan en hoofdlijnen van de inrichtingvastgelegd.
1.2. Projectstructuur
De projectstructuur, zoals in hoofdlijnen goedgekeurd door de stuurgroep op 28 mei 2004,
ziet er grotendeels uit zoals in onderstaande figuur weergegeven.
VLM Vlaams-Brabant
1

Inleiding
Figuur 1 projectstructuur de Merode
VLM Vlaams-Brabant
2

Inleiding
De stuurgroep is het centrale orgaan van heel het proces. Hierin zetelen alle actoren die
belang hebben bij het welslagen van het proces en die een mandaat hebben om beslissingen te
nemen.
De stuurgroep keurde op 22 maart 2004 de inrichtingsvisie en plan van aanpak goed die in
de globale inrichtingsvisie van 2001 waren vooropgesteld.
Voor Averbode Bos en Heide werd een begeleidingsgroep opgericht voor de toewijzing van
het definitieve eigendom en het beheer. Hierin zetelen naast de kandidaat-beheerders,
Afdeling Bos en Groen, Natuurpunt, volgende partners: Afdeling Natuur, de gemeenten
Laakdal, Tessenderlo en Scherpenheuvel-Zichem en de Stichting Kempens Landschap.
Tijdens de laatste vergadering in september 2004 engageerden beide kandidaat-beheerders
voor Averbode Bos en Heide zich tot het uitwerken van een voorstel over de verdeling van
het beheer voor november 2004. Tot op heden is er geen akkoord. In afwachting van een
definitieve toewijzing van eigendom en beheer voor Averbode Bos en Heide wordt het beheer
en toezicht geregeld binnen een projectgroep toezicht en beheer bestaande uit mensen van
afdeling Bos en Groen, afdeling Natuur, Natuurpunt, Stichting Kempens Landschap en de
provincie Antwerpen. Deze projectgroep zal na een akkoord tussen Natuurpunt en de afdeling
Bos en Groen over de toewijzing van Averbode Bos en Heide de planvorming en
visievorming begeleiden en de resultaten ter goedkeuring voorleggen aan de stuurgroep.
Het projectsecretariaat bereidt het project inhoudelijk voor en levert materiaal aan voor de
stuurgroep. Het bevindt zich in de zetel van VLM Antwerpen, wordt geleid door Erik
Verhaert en wordt eventueel in de toekomst mede ondersteund door een personeelslid van de
administratie bevoegd voor bos- en natuurbeheer, een vrijgesteld personeelslid van de
Stichting Kempens Landschap en een personeelslid van Toerisme Vlaanderen. Het
projectsecretariaat is ook verantwoordelijk voor de actualisatie van de lijst van huurders en
pachters, de vernieuwing van de huur- en pachtcontracten, de onderhandelingen over
contracten van jachtpacht, de coördinatie van de houtverkoop, de aanvraag van schattingen,
het opvolgen van de status van de gebouwen en de terreinen, het oprichten van een lokale
grondenbank, het coördineren van de aanvragen voor tijdelijk medegebruik, etc.
Zoals voor andere deelprojecten van de Merode, is er een projectteam actief om de
inrichtingsvisie voor Averbode Bos en Heide uit te werken. Dit projectteam zetelt in de VLM
Vlaams-Brabant en bestaat uit een bioloog (Marino Boyen), een landschaps- en
recreatiedeskundige (Philippe Dekeyser), een ingenieur land- en bosbeheer (Maarten Sper),
een hydroloog (Raf Nilis), een archeoloog (Bart Robberechts) en een
communicatiedeskundige (Luc Vanderelst). De coördinatie gebeurt door Stijn Messiaen.
1.3. Plan van aanpak
Het door de stuurgroep in maart 2004 vastgestelde plan van aanpak bestaat uit de volgende
stappen:
1. projectdefinitie: bepalen partners en uitgangspunten (maart – mei 2004)
2. planvoorbereiding: inventarisatie en uitwerken visie (voorjaar 2004 – voorjaar 2006)
3. planontwerp: quick wins en uitwerken visie tot kostenraming en taakverdeling (april
2006 – maart 2007)
4. kennisgeving bevolking (april 2007)
5. goedkeuring door partners (mei 2007)
VLM Vlaams-Brabant
3

Inleiding
6. planuitvoering (mei 2007 – einde 2010)
7. monitoring
Voor Averbode Bos en Heide is de planvoorbereiding gebundeld in dit rapport.
In het ontwerp inrichtingsvisie de Merode, opgesteld in 2001 in kader van het aankoopdossier
en principieel goedgekeurd door de stuurgroep, is voorzien dat de ruimtelijke verbinding
tussen Averbode Bos en Heide enerzijds, en anderzijds Hertberg en Helschot in het noorden,
Gerhagen-Houterenberg in het oosten, en de Demervallei in het zuiden dient omgevormd te
worden tot een voor fauna en flora functionele verbinding, met verbetering van de
landbouwstructuren. De creatie van deze verbindingen wordt bekeken op niveau van het
domein de Merode door de projectteams landbouw en recreatie.
1.4. Planvoorbereiding voor Averbode Bos en Heide
De door de stuurgroep vastgestelde uitgangspunten voor Averbode Bos en Heide zijn:
1. Herstel en ontwikkeling van de habitats waarvoor dit deelgebied werd aangemeld als
habitatrichtlijngebied (droge en vochtige heide, graslanden op landduinen, mineralenarme
oligotrofe wateren, laaggelegen schraal hooiland, zuurminnende beukenbossen, zuurminnende
eikenbossen met zomereik op zandvlakten, alluviale bossen met zwarte els en es); Herstel en
ontwikkeling van de habitats voor de aandachtssoorten kamsalamander en drijvende
waterweegbree.
2. Herstel van de natuurlijke waterhuishouding met inbegrip van herstel van restanten van
een historisch vennen- en vijvercomplex.
3. Invoering van een zonering van het recreatief medegebruik. Dit wil zeggen openstelling
van de bossen in de omgeving van de abdij en het recreatiedomein ‘de Vijvers’. Buiten deze
zone wordt de toegankelijkheid beperkt tot geleide wandelingen en recreatieve verbindingen
voor zowel wandelaars, fietsers als ruiters.
4. Valorisering van erfgoedwaarden (cultuurhistorie, landschap en archeologie)
Figuur 2 uitgangspunten voor de gebiedsvisie van Averbode Bos en Heide
VLM Vlaams-Brabant
4

Inleiding
1.5. Quick wins
Er werden tot op heden overeenkomsten gesloten met de jachtrechthouders en het domein
werd opengesteld. Op de Weefberg in Averbode Bos werd onder impuls van de Werkgroep
Toezicht en Beheer (Figuur 1) een ijzerzandsteengroeve terug zichtbaar gemaakt door het
openmaken van de site en het plaatsen van een infobord (bijlage 3). Voor de wandelaars
werden vier wandelingen op de Weefberg en rond de abdij uitgestippeld en bewegwijzerd. Er
werd een infobord ontwikkeld dat uitleg verschaft over de wandelingen (bijlage 4). Voor de
ruiters werd een parcours uitgestippeld dat de verbinding maakt met de ruiterpaden in
Gerhagen en Veerle Heide. De manèges en ruiterverenigingen worden aangeschreven door de
afdeling Bos en Groen voor een machtiging om te ruiteren op het parcours. Voor de
mountainbikers is er een parcours uitgetekend dat als basis dient voor toelatingen voor
occasioneel gebruik bij de aanvraag van toertochten. De storten van tuinafval werden
geïnventariseerd. Ten slotte werden er afspraken gemaakt over het beheer van de open
plekken door de afdeling Bos en Groen en Natuurpunt.
VLM Vlaams-Brabant
5

Herstel van de habitats
2. Planvoorbereiding: de vier doelstellingen van de
stuurgroep uitgewerkt tot een ontwerp van gebiedsvisie
2.1 Herstel van de habitats
Inleiding
Door de stuurgroep werd herstel van de bij Europa aangemelde habitats als één van de vier
doelstellingen naar voor geschoven voor Averbode Bos en Averbode Heide.
Het gebied is nagenoeg volledig opgenomen als deelgebied BE2400014-6 van het
clustergebied 'Demervallei’. Binnen dit habitatrichtlijngebied worden een aantal habitats en
soorten expliciet aangemeld voor behoud en verdere ontwikkeling. Sommige van deze
habitats werden door de Europese Commissie als prioritair aangeduid (onderlijnd). (De
benaming van de habitattypes is zoals vermeld in het Belgisch Staatsblad van 31-08-2002.)
Het gaat om de volgende habitats:
Psammofiele heide met Calluna- en Genista-soorten (habitatnr. 2310)
Open grasland met Corynephorus- en Agrostis-soorten op landduinen (habitatnr.
2330)
Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakten (Littorelletalia
uniflora) (habitatnr. 3110)
Oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren met vegetatie behorend tot het
Littorelletea uniflora en/of Isoëto-Nanojuncetea (habitatnr. 3130)
Van nature eutrofe meren met vegetatie van het type Magnopotamion of
Hydrocharition (habitatnr. 3150)
Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix (habitatnr. 4010)
Droge Europese heide (habitatnr. 4030)
Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems (prioritair habitattype, nr. 6230)
Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland, en van de montane en alpiene
zones (habitatnr. 6430)
Laaggelegen schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis)
(habitatnr. 6510)
Overgangs- en trilveen (habitatnr. 7140)
Slenken in veengronden met vegetatie behorend tot het Rhynchosporion (habitatnr.
7150)
Zuurminnende Atlantische beukenbossen met ondergroei van Ilex of soms Taxus
(Quercion robori-petraeae of Ilici-Fagion) (habitatnr. 9120)
Sub-Atlantische en midden-Europese wintereikenbossen of eiken-haagbeukenbossen
behorend tot het Carpinion-betuli (habitatnr. 9160)
Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus robur op zandvlakten (habitatnr. 9190)
Alluviale bossen met Alnion glutinosa en Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion
incanae, Salicion albae) (prioritair habitattype, nr. 91E0)
In het kader van de habitatatrichtlijn zijn voor het clustergebied ‘Demervallei’ (ca. 7000 ha)
volgende soorten beschermd:
o Bittervoorn (Rhodeus sericeus amarus) (soortnr. 1134)
o Grote modderkruiper (Misgurnus fossilis) (soortnr. 1145)
o Kamsalamander (Triturus cristatus) (soortnr. 1166)
VLM Vlaams-Brabant
6

Herstel van de habitats
o Kruipend moerasscherm (Apium repens) (soortnr. 1614)
o Drijvende waterweegbree (Luronium natans) (soortnr. 1831)
In het deelgebied Averbode Bos en Heide (ca. 700 ha) zijn er mogelijk enkel potenties voor
waterweegbree (aanwezig in recreatiedomein De Vijvers) en eventueel kamsalamander
(voorkomen onduidelijk). Aangezien een soort niet ‘an sich’ te beschermen valt en ook
binnen een bepaald biotoop en habitat kadert, zullen we ons in eerste instantie toeleggen op de
habitatontwikkeling binnen het gebied.
Methodiek
De aangemelde habitats zijn beschreven in een ruime Europese context. Deze beschrijving
stemt echter niet altijd overeen met de Vlaamse situatie en dient soms verfijnd te worden. In
de mate van het mogelijke werden de Europese habitattypes ‘vertaald’ naar Vlaamse
natuurtypes. Binnen het gebied Averbode Bos en Heide wordt een maximale invulling
nagestreefd van deze natuurtypes. De Vlaamse natuurtypes worden hieronder in het vet
aangegeven.
Psammofiele heide met Calluna- en Genista-soorten (habitatnr. 2310)
o Droge heide met struikhei
Open grasland met Corynephorus- en Agrostis-soorten op landduinen (habitatnr.
2330)
o Begroeiingen van min of meer vastgelegde landduinen: het dwerghaververbond
o Stuifzandbegroeiingen van landduinen: het buntgras-verbond
Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakten (Littorelletalia
uniflora) (habitatnr. 3110)
o Amfibische vegetaties in voedselarm, zeer zwak gebufferd water met
oeverkruid en waterlobelia
Oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren met vegetatie behorend tot het
Littorelletea uniflora en/of Isoëto-Nanojuncetea (habitatnr. 3130)
o Amfibische vegetaties in voedselarm, zeer zwak gebufferd water met
oeverkruid en waterlobelia
o Amfibische vegetaties in voedselarm, zwak gebufferd water met
moerashertshooi en vlottende bies
o Vennen van matig zure, voedselarme standplaatsen met naaldwaterbies en
gesteeld glaskroos
Van nature eutrofe meren met vegetatie van het type Magnopotamion of
Hydrocharition (habitatnr. 3150)
o Nog in opmaak
Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix (habitatnr. 4010)
o Natte heide met gewone dophei
Droge Europese heide (habitatnr. 4030)
o Bremstruweel
o Droge heide met struikhei
Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems (prioritair habitattype, nr. 6230)
o Heischraal grasland
Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland, en van de montane en alpiene
zones (habitatnr. 6430)
o Nog in opmaak
VLM Vlaams-Brabant
7

Herstel van de habitats
Laaggelegen schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis)
(habitatnr. 6510)
o Het glanshaver-verbond
o Periodiek onder water staande graslanden: het verbond van grote
vossestaart
Overgangs- en trilveen (habitatnr. 7140)
o Drijftillen, sloten en oevers met hoge cyperzegge en slangewortel
o Voedselarme vengemeenschappen met draadzegge
o Zure laagvenen met wateraardbei en zwarte zegge
Slenken in veengronden met vegetatie behorend tot het Rhynchosporion (habitatnr.
7150)
o Nog in opmaak
Zuurminnende Atlantische beukenbossen met ondergroei van Ilex of soms Taxus
(Quercion robori-petraeae of Ilici-Fagion) (habitatnr. 9120)
o Droog wintereiken-beukenbos
o Gierstgras-beukenbos
Sub-Atlantische en midden-Europese wintereikenbossen of eiken-haagbeukenbossen
behorend tot het Carpinion-betuli (habitatnr. 9160)
o Arm eiken-haagbeukenbos
o ‘Subatlantisch’ eiken-haagbeukenbos
Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus robur op zandvlakten (habitatnr. 9190)
o Zomereiken-berkenbos
Alluviale bossen met Alnion glutinosa en Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion
incanae, Salicion albae) (prioritair habitattype, nr. 91E0)
o Elzen-essenbos
o Essenbronbos
o Gewoon elzenbroek
o Ruigt elzenbroek
Binnen deze natuurtypes kan reeds een eerste selectie gemaakt worden. Niet alle natuurtypes
kunnen voorkomen binnen het gebied Averbode Bos en Heide (ongepaste abiotische
omstandigheden). Het habitatrichtlijngebied “Demervallei” beslaat meer dan 4000 ha, terwijl
Averbode Bos en Heide ongeveer 700 ha behelst. Het omgekeerde zal in de praktijk echter
ook voorkomen: namelijk het voorkomen van natuurtypes die niet aangemeld zijn als habitat.
Deze worden hier niet besproken.
Om een potentieel voorkomen van deze selectie natuurtypes te achterhalen werd voornamelijk
gebruik gemaakt van kensoorten. Per natuurtype kunnen een aantal soorten naar voren
geschoven worden die dit natuurtype typeren, de kensoorten. Een voorkomen van kensoorten
kan wijzen op potentie voor het betreffende habitattype. Bij gebruik van deze kensoorten is
echter ook enige voorzichtigheid geboden. Namelijk het ontbreken van enige kensoort
betekent niet onmiddellijk dat er geen potentie voor het natuurtype zal zijn in de toekomst
(misschien vanwege ongeschikt bodemgebruik). Omgekeerd betekent het voorkomen van
kensoorten ook niet direct potentieel voorkomen van dat natuurtype, sommige kensoorten
kunnen een bredere ecologische amplitude hebben en uitdijen in andere natuurtypes. Een
indeling in natuurtypes blijft tenslotte een menselijke indeling.
Aanvullende informatie kan gehaald worden uit de gedetailleerde bodemkaart (originele
boorpunten), uit fauna-waarnemingen en eventueel uit historische flora-waarnemingen.
VLM Vlaams-Brabant
8

Herstel van de habitats
Beschrijving natuurtypes
De beschrijving van de Vlaamse natuurtypes is afkomstig uit (voorlopige) systematiek van
natuurtypen voor Vlaanderen (door het Instituut voor Natuurbehoud). De recente
waarnemingen werden gedaan door Natuurpunt, afdeling Bos en Groen en door de VLM. De
situering van de kensoorten per respectievelijk natuurtype zijn terug te vinden op kaart 2.
De historische waarnemingen van flora zijn afkomstig uit de Flora Databank (de Flora
Databank of de Florabank is een samenwerkingsverband Flo.Wer vzw, het Instituut voor
Natuurbehoud, de Nationale Plantentuin van België en AMINAL). Deze gegevens zijn
gesitueerd tot op kwartierhok (indeling in onderstaande figuur).
Figuur: situering van de IFBL kwartierhokken over het gebied ‘Averbode Bos en Heide’ (in
rood gekleurd).
Droge heide met struikhei
Kensoorten: struikhei (Calluna vulgaris), stekelbrem (Genista anglica), kruipbrem (Genista
pilosa), Cladonia chorophaea, Cladonia floerkeana, gewoon gaffeltandmos (Dicranum
scoparium).
De waarnemingen werden enkel nagekeken op voorkomen van struikhei, stekelbrem en
kruipbrem. Recent werd enkel struikhei teruggevonden in het gebied. Aangezien deze vrij
algemeen voorkomt in het gebied is deze dan niet gedetaillerd in kaart gebracht. De kaart
geeft vermoedelijk een onderschatting van het voorkomen van struikheide.
In de Flora Databank zijn er (historische) gegevens beschikbaar over verspreidingshokken.
Struikheide werd gesignaleerd in de hokken d5-28-23, d5-28-31, d5-28-32, d5-28-42.
Stekelbrem werd gesignaleerd in het uurhok d5-28, maar kan dus ook buiten het gebied
Averbode Bos en Heide liggen.
VLM Vlaams-Brabant
9

Herstel van de habitats
struikheide in het Nationaal Park Veluwezoom (Nederland). (foto M.A.P. Horsthuis)
Begroeiingen van min of meer vastgelegde landduinen: het dwerghaververbond
Kensoorten: zilverhaver (Aira caryophyllea), vroege haver (Aira praecox), dwergviltkruid
(Filago minima), klein vogelpootje (Ornithopus perpusillus), klein tasjeskruid (Teesdalia
nudicaulis).
Recent is er enkel een waarneming van vroege haver.
In 1935 is er melding van dwergviltkruid in het ruime d5-28. Aan het nieuwe kerkhof in
Averbode werd in 1999 klein vogelpootje waargenomen, d5-28-41.
VLM Vlaams-Brabant
10

Herstel van de habitats
De vogelpootjes-associatie van het dwerghaver-verbond. In de Schobbejakshoogte te Sint-
Kruis ontstaat een mozaïek van de vogelpootjes-associatie met het buntgras-verbond, droog
heischraal grasland, struikheidevegetaties en opslag van eiken-berkenbos. (foto Arnout
Zwaenepoel)
Stuifzandbegroeiingen van landduinen: het buntgras-verbond
Kensoorten: buntgras (Corynephorus canescens), ruig haarmos (Polytrichum piliferum).
Recent zijn er geen meldingen van de kensoorten.
In 1991 werd buntgras waargenomen in d5-28-23.
Het buntgras-verbond gaat vermoedelijk in mozaiek voorkomen samen met het dwerghaververbond.
Daarom worden deze natuurtypes verder samen behandeld onder de noemer
stuifzandbegroeiingen. Naast de reeds vermeld kensoorten van de aparte natuurtypes wordt
zandzegge (Carex arenaria) tevens beschouwd als een kensoort van de stuifzandbegroeiingen
(naar analogie met de Europese habitats).
VLM Vlaams-Brabant
11

Herstel van de habitats
buntgrasvegetatie in de Kalmthoutse heide (foto Marc Slootmaekers).
Amfibische vegetaties in voedselarm, zeer zwak gebufferd water met
oeverkruid en waterlobelia
Kensoorten: oeverkruid (Littorella uniflora), waterlobelia (Lobelia dortmanna).
Recent zijn er geen waarnemingen bekend.
In 1832 werd er waterlobelia waargenomen, weliswaar in hok d5-38, in een marais près de
l’abbaye d’Everbode.
Binnen het gebied Averbode Bos en Heide wordt venherstel nagestreefd. Aangezien er
momenteel slechts weinig of geen water aanwezig is in het gebied is het moeilijk om een
voorspelling te maken van het type vegetatie. Om deze reden worden alle oever- en
watervegetaties dan ook onder deze noemer samengevat.
Amfibische vegetaties in voedselarm, zwak gebufferd water met
moerashertshooi en vlottende bies
Kensoorten: oeverkruid (Littorella uniflora), waterlobelia (Lobelia dortmanna).
Wordt verder behandeld onder de noemer oever- en watervegetaties.
Vennen van matig zure, voedselarme standplaatsen met naaldwaterbies en
gesteeld glaskroos
Kensoorten: gesteeld glaskroos (Elatine hexandra), naaldwaterbies (Eleocharis acicularis).
Geen recente, noch historische waarnemingen bekend uit het gebied.
Wordt verder behandeld onder de noemer oever- en watervegetaties.
VLM Vlaams-Brabant
12

Herstel van de habitats
Drijftillen, sloten en oevers met hoge cyperzegge en slangewortel
Kensoorten: slangewortel (Calla pallustris), hoge cyperzegge (Carex pseudocyperus),
waterscheerling (Cicuta virosa).
Slangewortel werd in 2000 waargenomen net buiten het projectgebied, net ten noorden van de
heideloop (d5-28-22).
Wordt verder behandeld onder de noemer oever- en watervegetaties.
Voedselarme vengemeenschappen met draadzegge
Kensoort: draadzegge (Carex lasiocarpa).
Geen waarnemingen.
Wordt verder behandeld onder de noemer oever- en watervegetaties.
Zure laagvenen met wateraardbei en zwarte zegge
Kensoorten: moerasstruisgras (Agrostis canina), zompzegge (Carex canescens), zwarte zegge
(Carex nigra), wateraardbei (Comarum palustre), draadrus (Juncus filiformis),
moerasviooltje (Viola palustris).
Recente waarnemingen van zompzegge en zwarte zegge.
Moerasstruisgras in 1991 in d5-28-23, ook zwarte zegge. Moerasstruisgras in 1997 in d6-21-
31, net ten zuiden van projectgrens in de vijvers, hier ook zompzegge en zwarte zegge.
Wordt verder behandeld onder de noemer oever- en watervegetaties.
Slenken in veengronden (Rhynchosporion)
Kensoorten volgens EU-handleiding: kleine zonnedauw (Drosera intermedia), ronde
zonnedauw (Drosera rotundifolia), moeraswolfsklauw (Lycopodiella inundata), witte
snavelbies (Rhynchospora alba), bruine snavelbies (Rhynchospora fusca).
Vlaams natuurtypen in opmaak.
Bruine snavelbies en kleine zonnedauw zijn tevens kensoorten van natte heide met dopheide.
Buiten kleine zonnedauw zijn er geen recente noch historische waarnemingen van de
kensoorten in het gebied.
Wordt verder behandeld onder de noemer oever- en watervegetaties.
Van nature eutrofe meren met vegetatie van het type Magnopotamium of
Hydrocharition
Kensoorten volgens EU-handleiding: grote kroosvaren (Azolal filiculoides), kikkerbeet
(Hydrocharis morsus-ranae), bultkroos (Lemna gibba), klein kroos (Lemna minor), puntkroos
(Lemna trisulca), glanzig fonteinkruid (Potamogeton lucens), doorgroeid fonteinkruid
(Potamogeton perfoliatus), gegolfd fonteinkruid (Potamogeton zizii), watervorkje (Riccia sp.),
veelwortelig kroos (Spirodela polyrhiza), krabbescheer (Stratiotes aloides), loos
blaasjeskruid (Utricularia australis), groot blaasjeskruid (Utricularia vulgaris).
VLM Vlaams-Brabant
13

Herstel van de habitats
Bij gebrek aan Vlaamse natuurtypen werd hier voorlopig nagegaan als er kensoorten volgens
de EU-handleiding aanwezig zijn of waren in het gebied.
Geen recente waarnemingen.
In 1991 waarneming van klein kroos in d5-28-23. In 1957 is groot blaasjeskruid
waargenomen in d5-28, in Averbode (broek in grachtje).
Wordt verder behandeld onder de noemer oever- en watervegetaties.
Natte heide met gewone dophei
Kensoorten: kleine zonnedauw (Drosera intermedia), trekrus (Juncus squarrosus), bruine
snavelbies (Rhynchospora fusca), veenbies (Scirpus cespitosus), broedkelkje (Gymnocolea
inflata), kussentjesveenmos (Sphagnum compactum), zacht veenmos (Sphagnum tenellum).
Er zijn recente waarnemingen van dopheide, kleine zonnedauw, trekrus en veenmossen in het
gebied.
In 1984 en 1991 werd er gewone dophei waargenomen in d5-28-23. in 1991 ook trekrus op
dezelfde plaats.
Natte heide met gewone dophei. (foto A. Henckel)
Bremstruweel
Kensoort: brem (Cytisus scoparius)
Geen recente waarnemingen doorgegeven van brem.
Brem waargenomen in d5-28-23 (1991, 1997), in d5-28-31 (1997).
VLM Vlaams-Brabant
14

Herstel van de habitats
Heischraal grasland
Kensoorten: zandstruisgras (Agrostis vinealis), gelobde maanvaren (Botrychium lunaria),
tweenervige zegge (Carex binervis), pilzegge (Carex pilulifera), tandjesgras (Danthonia
decumbens), liggend walstro (Galium saxatile), veelbloemige veldbies (Luzula multiflora),
borstelgras (Nardus stricta), heidekartelblad (Pedicularis sylvatica), welriekende nachtorchis
(Platanthera bifolia), liggende vleugeltjesbloem (Polygala serpylifolia), tormentil (Potentilla
erecta), mannetjesereprijs (Veronica officinalis), hondsviooltje (Viola canina), bleeksporig
bosviooltje (Viola riviniana).
Recente waarnemingen van borstelgras, liggend walstro, liggende vleugeltjesbloem,
mannetjesereprijs, pilzegge, tandjesgras, tormentil en veelbloemige veldbies.
In 1972 werd er zandstruisgras waargenomen in Herselt/Veerle (d5-28). Tandjesgras werd
in 1991 waargenomen in d5-28-23, ook veelbloemige veldbies, tormentil en borstelgras werd
hier toen aangetroffen.
Vochtig heischraal grasland met grote, wijd openvallende pollen tweenervige zegge
(Associatie van liggende vleugeltjesbloem en heidekartelblad) in het Vloethemveld te
Zedelgem-Jabbeke. (foto Arnout Zwaenepoel en Herman Stieperaere)
Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland, en van de montane en
alpiene zones
Kensoorten volgens EU-handleiding: zevenblad (Aegopodium podagraria), look-zonder-look
(Alliaria petiolata), grote engelwortel (Angelica archangelica), moesdistel (Cirsium
oleraceum), moerasstreepzaad (Crepis paludosa), harig wilgeroosje (Epilobium hirsutum),
VLM Vlaams-Brabant
15

Herstel van de habitats
moerasspirea (Filipendula ulmaria), robertskruid (Geranium robertianum), bosooievaarsbek
(Geranicum sylvaticum), hondsdraf (Glechoma hederacea), witte dovenetel (Lamium album),
grote kattestaart (Lythrum salicaria), groot hoefblad (Petasites hybridus), dagkoekoeksbloem
(Silene dioica).
Vlaamse natuurtypen nog in opmaak.
Dit vegetatietype is een randfenomeen dat op een aantal plaatsen zeker zal voorkomen.
Recent werden geen kensoorten in kaart gebracht, vermoedelijk ook vanwege het minder
relevant karakter van deze soorten.
De historische waarnemingen werden voorlopig niet nagekeken.
Het glanshaver-verbond
Kensoorten: weideklokje (Campanula patula), rapunzelklokje (Campanula rapunculus),
bergklokje (Campanula rhomboidalis), groot streepzaad (Crepis biennis), bonte krokus
(Crocus vernus), glad walstro (Galium mollugo), beemdooievaarsbek (Geranium pratense),
beemdkroon (Knautia arvensis), Karwijvarkenskervel (Peucedanum carvifolia), grote
bevernel (Pimpinella major), paarse morgenster (Tragopgon porrifolius).
Dit natuurtype zal vermoedelijk niet voorkomen binnen het gebied ‘Averbode Bos en Heide’.
De kensoorten werden voorlopig niet nagekeken.
Periodiek onder water staande graslanden: het verbond van grote vossestaart
Kensoorten: weidekerveltorkruid (Oenanthe silaifolia), grote pimpernel (Sanguisorba
fficinalis), weidekervel (Silaum silaus).
Geen recente noch historische gegevens.
Komt niet voor in Averbode Bos en Heide.
Beemdkroon werd in 1991 waargenomen in d5-28-23. Grote bevernel werd in 1997
gevonden in d5-28-23 en in d5-28-31.
Droog wintereiken-beukenbos
Kensoorten: lelietje-van-dalen (Convollaria majalis), hazelaar (Corylus avellana), klimop
(Hedera helix), gladde witbol (Holcus mollis), dalkruid (Maianthemum bifolium), witte
klaverzuring (Oxalis acetosella), gewone salomonszegel (Polygonatum multiflorum),
adelaarsvaren (Pteridium aquilinum), gewone braam (Rubus ‘fruticosus’ groep)
Klimop, adelaarsvaren en gewone braam komen zeker voor in het gebied maar werden niet
gedetailleerd opgenomen in de waarnemingen. Enkel lelietje-van-dalen, dalkruid, witte
klaverzuring en gewone salomonszegel werden nagekeken op voorkomen in het gebied. Alle
soorten, uitgezonderd gewone salomonszegel, werden recent waargenomen in het gebied.
In 1997 was er melding van lelietje-van-dalen in hok d5-28-42, in 1998 hier ook hazelaar en
klimop. Hazelaar ook in hok d5-28-23 (1997). Gladde witbol werd in 1991 gezien in d5-28-
23. Adelaarsvaren werd in 1991 gemeld in d5-28-23 en tot in 1999 in d5-28-32. Gewone
braam werd tot in 1999 gemeld in d5-28-23, -24, -31, -32, -42, d6-21-11 en -13.
VLM Vlaams-Brabant
16

Herstel van de habitats
Gierstgras-beukenbos
Kensoort: bosgierstgras (Milium effusum).
Geen recente, noch historische gegevens. Zal vermoedelijk niet voorkomen in het gebied
‘Averbode Bos en Heide’.
Arm eiken-haagbeukenbos
Kensoorten: bosanemoon (Anemone nemorosa), boszegge (Carex sylvatica), haagbeuk
(Carpinus betulus), mannetjesvaren (Dryopteris filix-mas), gele dovenetel (Lamium
galeobdolon subsp. montanum), grote muur (Stellaria holostea), kleine maagdenplam (Vinca
minor), donkersporig bosviooltje (Viola reichenbachiana), bleeksporig bosviooltje (Viola
riviniana).
Geen recente waarnemingen.
Haagbeuk werd in 1998 waargenomen in d5-28-42. Kleine maagdenpalm in 1997 in d5-28-
23.
‘Subatlantisch’ eiken-haagbeukenbos
Kensoorten: daslook (Allium ursinum), bosbingelkruid (Mercurialis perennis), eenbes (Paris
quadrifolia), aardbeiganzerik (Potentilla sterilis), slanke sleutelbloem (Primula elatior), zoete
kers (Prunus avium), heelkruid (Sanicula europaea), winterlinde (Tilia cordata).
Geen recente waarnemingen van de kensoorten.
Zoete kers werd in 1991 waargenomen in d5-28-23 en tot in 1999 in d6-21-11 en d6-21-13.
Zomereiken-berkenbos
Kensoorten: ruwe berk (Betula pendula), tamme kastanje (Castanea sativa), bochtige smele
(Deschampsia flexuosa), sporkehout (Frangula alnus), stijf havikskruid (Hieracium
laevigatum), schermhavikskruid (Hieracium umbellatum), gladde witbol (Holcis mollis),
jeneverbes (Juniperus communis), pijpestrootje (Molinia caerulea), grove den (Pinus
sylvestris), ratelpopulier (Populus termula), wintereik (Quercus petraea), zomereik (Quercus
robur), wilde lijsterbes (Sorbus aucuparia), valse salie (Teucrium scorodonia), blauwe
bosbes (Vaccinium myrtillus).
Soorten als ruwe berk, tamme kastanje, bochtige smele, spork, pijpestro, grove den
(aangeplant), wilde lijsterbes en ook valse salie en blauwe bosbes zijn vrij algemeen
voorkomend in het gebied. Stijf havikskruid werd recent op een zestal plaatsen waargenomen
in het gebied.
In 1991 werden stijf havikskruid en schermhavikskruid waargenomen in d5-28-23.
Elzen-essenbos
Kensoorten: gevlekte aronskelk (Arum maculatum), pinksterbloem (Cardamine pratensis),
slanke sleutelbloem (Primula elatior), aalbes (Ribes rubrum).
Geen recente waarnemingen.
VLM Vlaams-Brabant
17

Herstel van de habitats
Pinksterbloem werd in 1997 waargenomen in d5-28-23, d5-28-31 en in d6-21-31. Ook aalbes
werd in 1997 waargenomen in d5-28-31 en tot in 1999 in d6-21-11.
Essenbronbos
Kensoorten: bittere veldkers (Cardamine amara), hangende zegge (Carex pendula), slanke
zegge (Carex strigosa), verspreidbladig goudveil (Chrysoplenium alternifolium), paarbladig
goudveil (Chrysoplenium oppostifolium), reuzenpaardestaart (Equisetum telmateia).
Geen recente, noch historische waarnemingen.
Gewoon elzenbroek
Kensoorten: elzenzegge (Carex elongata), zwarte bes (ribes nigrum), moerasvaren
(Thelypteris palustris).
Geen recente, noch historische waarnemingen.
Ruigt elzenbos
Kensoorten: moerasspirea (Filipendula ulmaria), kleefkruid (Galium aparine), grote
brandnetel (Urtica dioica).
Niet voldoende gedetailleerd in kaart gebracht.
Relictsoorten flora (Kaart 2)
De hierboven vermelde kensoorten kunnen een beetje beschouwd worden als relictsoorten
van de mogelijke natuurtypes. De plaatsen waar de kensoorten voorkomen mogen
beschouwd worden als kerngebiedjes van de respectievelijke natuurtypes. Een overzicht van
deze ‘relictsoorten’ en hun betreffende potentiële natuurtypes is terug te vinden op kaart 2.
Een gedetailleerde inventarisatie van het gebied kan deze situering van relictsoorten en dus
ook de mogelijke potenties voor habitatherstel nog verder verfijnen.
Fauna (Kaart 3)
Voorlopig werd er geen fauna-inventarisatie uitgevoerd in het gebied ‘Averbode bos en
heide’. Er kan reeds een eerste analyse van de faunistische waarde van het gebied gebeuren
op basis van sporadische waarnemingen door Natuurpunt, de afdeling Bos en Groen en de
VLM. Voor een aantal groepen werd aanvullende informatie verzameld uit bestaande faunadatabanken.
Om een degelijke inschatting te kunnen maken van de fauna-elementen in het
gebied is er echter een grondige inventarisatie nodig van een aantal soortengroepen.
Sprinkhanen en krekels
Recent werden zes soorten waargenomen: knopsprietje, sikkelsprinkhaan,
heidesabelsprinkhaan, veldkrekel, boskrekel en snortikker.
Volgens de voorlopige atlas en rode lijst 1 zijn knopsprietje en sikkelsprinkhaan niet bedreigd.
heidesabelsprinkhaan, veldkrekel en boskrekel zijn zeldzame soorten en snortikker is
bedreigd in België.
1 Decleer, K., Devriese H., Hofmans K., Lock K., Barenburg B. & D. Maes. 2000. Voorlopige atlas en “rode
lijst” van sprinkhanen en krekels van België (Insecta, Orthoptera). Werkgroep Saltabel i.s.m. I.N. en K.B.I.N.,
Rapport Instituut voor Natuurbehoud 2000/10, Brussel, 76 p..
VLM Vlaams-Brabant
18

Herstel van de habitats
Alle waargenomen soorten prefereren vegetaties op armere, zandige bodems, gaande van
buntgras-vegetaties en schrale graslanden tot heide (zowel nat als droog). De potenties voor
deze types vegetatie worden dan ook hoog ingeschat in het gebied.
Meer gedetailleerde informatie over voorkomen van bepaalde soorten (en potenties voor
bepaalde natuurtypes) kunnen verkregen worden door verdere aanvulling van de gegevens
door inventarisatie of raadpleging van andere databanken.
Libellen
In het gebied ‘Averbode bos en heide’ werden recent een aantal soorten waargenomen. Aan
het Laat Poeltje werd bruine winterjuffer en koraaljuffer waargenomen, aan de Rietvijver
werd grote roodoogjuffer, metaalglanslibel, smaragdlibel, koraaljuffer en venglazenmaker
gezien.
Volgens de rode lijst 2 van Vlaanderen komen er in het gebied één bedreigde soort (bruine
winterjuffer), 3 kwetsbare (grote roodoogjuffer, metaalglanslibel, smaragdlibel) en twee
zeldzame soorten (koraaljuffer, venglazenmaker) voor.
Deze waarnemingen werden aangevuld met gegevens uit de databank van de Belgische
libellenwerkgroep Gomphus 3 . Deze gegevens zijn gesitueerd volgens UTM-hokken (5x5 km
of 1x1 km) (zie onderstaande figuur). ’t Laat Poeltje ligt in hok FS3956 en de Rietvijver ligt
in hok FS3755.
Figuur: situering van de UTM-hokken (5x5 hokken en 1x1 hokken) over het gebied ‘Averbode
Bos en Heide’ (in rood gekleurd). 5x5 km hokken hebben vette randen en benoeming is
gearceerd.
2 De Knijf G. & A. Anselin. 1996. Een gedocumenteerde rode lijst van de libellen van Vlaanderen.
Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud, 4, 1-90.
3 De Belgische libellenwerkgroep Gomphus, website. www.gomphus.be
VLM Vlaams-Brabant
19

Herstel van de habitats
Hieronder volgt een lijst van soorten per hok:
FS3755
- onvoldoende gekend
- momenteel niet bedreigd
o azuurwaterjuffer, bloedrode heidelibel, breedscheenjuffer, gewone oeverlibel,
grote keizerlibel, lantaarntje, platbuik, viervlek, vuurjuffer en watersnuffel
- zeldzaam
- kwetsbaar
o grote roodoogjuffer, metaalglanslibel, smaragdlibel
- bedreigd
- met uitsterven bedreigd
- uitgestorven in Vlaanderen
FS3955
- onvoldoende gekend
o kanaaljuffer
- momenteel niet bedreigd
o gewone oeverlibel, platbuik, viervlek, watersnuffel
- zeldzaam
- kwetsbaar
o metaalglanslibel
- bedreigd
- met uitsterven bedreigd
- uitgestorven in Vlaanderen
FS3956
- onvoldoende gekend
- momenteel niet bedreigd
o blauwe glazenmaker, bloedrode heidelibel, gewone pantserjuffer, grote
keizerlibel, houtpantserjuffer, viervlek, watersnuffel, zwarte heidelibel
- zeldzaam
o koraaljuffer
- kwetsbaar
- bedreigd
o bruine winterjuffer
- met uitsterven bedreigd
- uitgestorven in Vlaanderen
De soortenrijkdom en de aanwezigheid van zes rode-lijstsoorten in het gebied wijzen op de
hoge potenties voor libellen. De naburige aanwezigheid van verscheidene bronpopulaties
andere soorten (en rode-lijstsoorten) kunnen ervoor zorgen dat het gebied, na venherstel en
inrichting, een ware hotspot kan worden voor libellen.
Ten zuiden van ‘Averbode bos en heide’ is er het recreatiepark ’de Vijvers’ en meer
zuidwaarts de Demerbroeken. Hier kunnen we nog soorten aantreffen zoals tengere grasjuffer
(bedreigd) en venwitsnuitlibel (kwetsbaar).
VLM Vlaams-Brabant
20

Herstel van de habitats
Oostwaarts is er het natuurreservaat Gerhaegen en Pinnekensweijer 4 met aanvullende soorten
zoals Noordse witsnuitlibel (met uitsterven bedreigd), tengere grasjuffer (bedreigd) en tengere
pantserjuffer (zeldzaam).
Lieveheersbeestjes
Een viertal soorten werden voorlopig waargenomen in ‘Averbode bos en heide’. Een vrij
zeldzame soort (het 24-stippelig lieveheersbeestje) en drie zeldzame soorten
(hiëroglyfenlieveheersbeestje, schitterend lhb en het zwart lhb) 5 . Ze zijn alle vier gebonden
aan droge schrale biotopen, zoals droge graslanden en heidegebieden.
Vlinders
Enkel kleine vuurvlinder werd voorlopig doorgegeven als ‘interessante’ waarneming. Kleine
vuurvlinder wordt beschouwd als een vrij algemene soort van droge graslanden en heiden 6 .
Uit de databank dagvlinders van het Instituut voor Natuurbehoud (med. Dirk Maes) konden
nog een aantal interessante waarnemingen (enkel rode lijst-soorten) gedistilleerd worden.
In het kilometerhok FS3855 (zie figuur bij libellen voor hokverdeling) is er waarneming van
kleine ijsvogelvlinder en van bont dikkopje.
Bont dikkopje (kwetsbaar) werd ook waargenomen in de omgeving van het Prinsenbos (ong 2
km ten zuidoosten van Averbode heide) en in de omgeving van Houterenberg (ong 1,5 km ten
oosten van Averbode heide).
Kleine ijsvogelvlinder (kwetsbaar) werd ook waargenomen in de omgeving van Gerhaegen
(ong 1,5 km van Averbode Heide).
Andere interessante waarnemingen in de ruime omgeving zijn zeker die van bruine
vuurvlinder en groentje. Bruine vuurvlinder (met uitsterven bedreigd) werd waargenomen in
kilometerhok FS4055, ten zuiden van de recreatievijvers, op minder dan een kilometer van
Averbode Heide. Groentje (kwetsbaar) werd meermaals waargenomen in Gerhaegen,
Pinnekensweijer-Houterenberg, op ongeveer 1,5 km ten oosten van Averbode Heide.
Amfibieën en reptielen
Er zijn recente waarnemingen van groene kikker, levendbarende hagedis en hazelworm uit het
gebied. Aangezien groene kikker een brede ecologische amplitude heeft lijkt het ons enkele
relevant om de biotoopvereisten van hazelworm en levendbarende hagedis te schetsen.
Hazelworm is volgens Bauwens en Claus 7 voornamelijk gebonden aan rijke vegetaties met
een voldoende bodemvochtigheid. Ook de levendbarende hagedis heeft een voorkeur voor
vochtiger biotopen, maar dan meer in de open sfeer zoals vochtige heide- en veenvelden met
dopheide. Levendbarende hagedis komt ook voor in drogere biotopen zoals
struikheidevelden, maar dan in lagere dichtheden.
Bodemvereisten
Naast het voorkomen van relictsoorten kan ook de abiotiek in het gebied onderzocht worden
naar potenties voor habitatherstel. In eerste instantie werd hiervoor de bodemkaart gebruikt.
Eerst werden de verscheidene habitats (van de habitatrichtlijn) gekoppeld aan mogelijke
4 waarnemingen van de Werkgroep Ecologie Tessenderlo.
5 Adriaens T. & D. Maes. 2004. Voorlopige verspreidingsatlas van lieveheersbeestjes in Vlaanderen, resultaten
van het lieveheersbeestjesproject van de jeugdbonden. Bertram 2 (bis), 72 p.
6 Wynhoff et al. Veldgids dagvlinders. 1999. Stichting uitgeverij KNNV, Utrecht
7 Bauwens D. & K. Claus. 1996. Verspreiding van amfibieën en reptielen in Vlaanderen. De Wielewaal
Natuurvereniging vzw, Turnhout
VLM Vlaams-Brabant
21

Herstel van de habitats
bodemseries (zie bijlage 1). Dit gebeurde op basis van de beschrijving van de
standplaatsvereisten. Later werden deze bodemseries geselecteerd uit de originele
bodemkaart met individuele boorpunten van 1953.
Voorlopig gebeurde enkel een snelle screening van de bodemvereisten van de habitats
beschreven in de Europese context. Tijdens een volgende stap dienen de bodemvereisten van
de Vlaamse natuurtypes (overeenkomstig de Europese habitats) nagegaan te worden.
Rond de voorlopig geselecteerde boorpunten werd een buffer van 100 m gelegd. In Kaart 4
wordt aangegeven waar welke habitats mogelijk kunnen aangetroffen worden op basis van
bodemkarakteristieken.
Conclusie
Het gebied ‘Averbode Bos en Heide’ heeft een hoge potentie voor natuurtypes in de
voedselarme sfeer, gaande van nat tot droog. Aangezien de gesloten natuurtypes (bos) in deze
omstandigheden minder soortenrijk en meer algemeen zijn, lijkt het nastreven van open
natuurtypes in eerste instantie interessanter. Toch lijkt een goede balans tussen open en
gesloten natuurtypes ecologisch het meest waardevol. Ook de overgangsmilieus tussen deze
natuurtypes (mantel- zoomvegetaties) verdienen de nodige aandacht in de ontwikkeling van
inrichtingsplannen. Veel plant- en diersoorten vallen terug op het dynamischer gegeven van
deze randfenomen. Een goede afbakening voor potentieel herstel van natuurtypes kan
gebeuren op basis van plantensoorten (relicten, kensoorten), op basis van abiotiek
(bodemkaart), fauna-elementen.
Bij het vooropstellen van te herstellen natuurtypes dient ook reeds aandacht besteed te worden
aan het toekomstig beheer. Het mogelijk herstel van bepaalde natuurtypes zal staan of vallen
met het gevoerde beheer. Ook de overgangssituaties (mantels en zomen) zullen onderworpen
moeten worden aan een aangepast beheer (hakhout?).
Naast een diversiteit tussen open en gesloten (en halfopen) is ook de overgang van droge naar
natte omstandigheden waardevol. Over het algemeen kan gesteld worden dat meer gradiënten
in het milieu meer biodiversiteit met zich meebrengen.
Een laatste belangrijk aandachtspunt is zeker de connectiviteit tussen de natuurtypes, zowel
binnen als buiten het gebied, zodanig dat er geen ecologische eilandjes ontstaan. M.a.w.
binnen het gebied ‘Averbode Bos en Heide’ kan gestreefd worden naar verbindingen tussen
dezelfde aard van natuurtypes (open, gesloten) maar dient ook zeker gestreefd te worden naar
verbindingen op een grotere schaal. Zo kunnen gepaste ecologische corridors met o.a. het
gebied Gerhaegen en Pinnekensweijer in het oosten, de recreatievijvers en de Demerbroeken
in het zuiden,… de influx toelaten van verscheidene organismen en een extra waarde geven
aan het gebied ‘Averbode Bos en Heide’.
VLM Vlaams-Brabant
22

Herstel van de waterhuishouding
2.2 Herstel van de waterhuishouding
Inleiding
Door de stuurgroep werd herstel van het historisch vennencomplex als een van de prioritaire
doelstellingen naar voren geschoven. Dit was gekaderd in het herstel van de natuurlijke
waterhuishouding die mede gemotiveerd was vanuit integraal waterbeleid en de aanduiding
van het deelgebied als habitatrichtlijngebied voor o.a. voedselarme vennen, met speciale
aandacht voor kamsalamander en drijvende waterweegbree.
Een groot deel van de gronden situeert zich rond de waterscheiding van het Netebekken en het
Demerbekken. De waterhuishouding wordt relatief weinig beïnvloed door gebieden buiten het
studiegebied. Hierdoor bestaan er heel wat mogelijkheden om via interne ingrepen de
natuurlijke waterhuishouding te herstellen en op die manier een integraal waterbeheer mee te
ondersteunen. Hierbij wordt in de eerste plaats het optimaliseren van de werking van
infiltratie- en kwelsystemen beoogd.
Integraal waterbeheer richt zich in het gebied op 3 aspecten:
- Verhoogde infiltratie naar ondiep grondwater dat daarna als een continu en
gelijkmatig, lokaal kwelproces uittreedt.
- Verhoogde infiltratie naar het diepe grondwater als duurzame aanvulling van de
ontginbare waterlagen.
- Verhinderen van oppervlakkig versnelde afstroming (via greppels, sloten, grachten)
naar de waterlopen waardoor piekdebieten afgetopt worden
Maatregelen in dit verband kunnen zijn het voeren van een aangepast bosbeheer met
verhoging van het aandeel loofhout met een opener bosstructuur, het dempen van
ontwateringgreppels en het herstellen van de vennen.
Deze doelstelling wordt verder uitgewerkt via een beschrijving van de historische en actuele
toestand en van de hydrologische relaties tussen afwateringsgrachten en historische vennen.
VLM Vlaams-Brabant
23

Herstel van de waterhuishouding
Historische toestand
Op onderstaande historische kaart uit de 17 de eeuw wordt het historisch vennencomplex rond
de abdij van Averbode weergegeven.
Op Kaart 5 wordt een overzicht gegeven van de historische vijvers en vennen en het
bestaande afwateringssysteem. De namen van de vennen zijn gebaseerd op de toponiemen van
de historische kaart.
Ontwatering en hydrologische relaties tussen historische vennen
De vennen kunnen onderverdeeld worden, in functie van naar welke beek ze afwateren, in
vijf groepen. Vier groepen van vennen wateren via de Herseltse loop, de Hoeveloop, de
Heideloop en de Werftloop af naar de Nete. De andere groep watert via de Uilenkoploop af
naar de Demer. Afhankelijk van hoe ze met elkaar in verbinding staan kan een onderscheid
gemaakt worden tussen verschillend clusters die worden weergegeven in een stroomschema
in Figuur 3.
VLM Vlaams-Brabant
24

Herstel van de waterhuishouding
Figuur 3 stroomschema van historische vennen in Averbode Bos en Heide
Demerbekken
VLM Vlaams-Brabant
Proviseurs vijver, den berg, nieuwen akker
hoog goor, cuypgoor, diep goor, krommendijkvijver, vossenkot, vossenholvijver, hoerevens vijver
Willemsvijver, Roscam vijver, bijlekenvijver, rond vijverken, helderken
Netebekken
vramsel vijver
Uilenkoploop
geer vijver
't lang ven
Calversteert vijver
Munnicxgoor
Heideloop
Werftloop
boondries vijver laat poeltje
vrouwenklooster wijer
groten eikenbos
't vercannenbroek vijver
krommen ellenboog vijver cuypers vijver
vramsel vlaes
hanneken beers vijver voorste vramsel heidehoef
breed ven
Herseltse loop
Hoeveloop
klein broek
convents vijver
goris vijver
riet vijver
teyskens vijver
Actuele toestand
De meeste vennen zijn tegenwoordig drooggelegd en beplant met dennen. Een aantal vennen
is reeds gedeeltelijk hersteld door jagers voor eendenjacht. Andere zijn in landbouwgebruik.
De oeverwallen van sommige vennen zijn nog duidelijk zichtbaar op het terrein. Andere zijn
moeilijk of niet zichtbaar door de dichte begroeiing of omdat ze ondiep moeten zijn geweest.
Aan de hand van DHM-data van 2003 werden per vencluster reliëfkaarten aangemaakt.
DHM-data zijn hoogtemetingen m.b.v. lasertechnologie. De opnames zijn gemaakt in de loop
van 2002.
Voor deze vensystemen zijn op basis van de DHM-analyse de werkelijke contouren van de
vennen bepaald en werden dwarsdoorsnedes genomen (Kaart 7).
In totaal zijn er een dertigtal vennen te onderscheiden die hieronder beschreven worden. De
actuele toestand is geïllustreerd aan de hand van een aantal foto’s.
25

Herstel van de waterhuishouding
groep van de Herseltse loop
Deze vennen wateren af naar de Herseltse loop (Netebekken).
Digitaal hoogtemodel (DHM) vennengroep Herseltse loop
Hanneken-beers vijver
In het ven zelf staat een trapeziumvormig
eikenbestand. Rondom het eikenbestand
bevindt zich Corsicaanse en grove den met hier
en daar verjonging met loofhout. Het ven is
toegankelijk via een aarden weg die langs een
aantal tuinen loopt. De zuidoostelijke
oeverwallen zijn goed zichtbaar. De afwatering
gebeurt via een duiker onder de straat. In het
ven zijn de drainagegrachten vrij ondiep, en de
aanplanting is gebeurd op rabatten.
Uit de DHM-analyse komt een duidelijke
venstructuur tot uiting met een oppervlakte 0,8
ha en een diepte van 1,1 m. Zicht op huidige toestand Hanneken-
beers vijver
VLM Vlaams-Brabant
26

Herstel van de waterhuishouding
Vramsel-heidehoef
De centrale afwateringsgracht is vrij diep. De
oeverwallen zijn niet zichtbaar. Langs de ene
kant van de gracht is er een bestand van grove
den dat recent een dunningskap heeft gekend en
een gemengd eikenbestand. Langs de andere
kant staat vrij dichte opslag van Corsicaanse
den. Dit ven wordt gescheiden van de
Vramselvijver door een exploitatieweg.
Uit de DHM-analyse komt geen duidelijke
venstructuur tot uiting. Wel kan men afleiden
dat dit historisch ven deel uitmaakt van een
laagte waarin ook de Vramselvijver gesitueerd
is (zie Vramselvijver).
Zicht op huidige toestand
Vramselvijver
VLM Vlaams-Brabant
Zicht op huidige toestand Vramselheidehoef
Vramselvijver
Er bevindt zich een wei in het noordelijke deel.
Naast een bestand met opslag van Corsicaanse
den zijn er oudere bestanden van grove den. De
oeverwallen zijn niet zichtbaar. Een vrij ondiepe
brede centrale gracht watert af.
Uit de DHM-analyse komt geen duidelijke
venstructuur tot uiting en zou de oppervlakte van
de laagte waarin Vramsel-heidehoef en
Vramselvijver gelegen zijn ongeveer 12 ha
bedragen met een diepte van 1,1 m.
27

Herstel van de waterhuishouding
Vramsel-vlaes
De oeverwallen zijn niet zichtbaar en het
onderscheid met de Vramsel-heidehoef is niet
duidelijk. corsicaanse den en een gemengd
bestand met amerikaanse vogelkers op natte
ondergrond. Een vrij diepe centrale gracht
watert af.
Uit de DHM-analyse komt geen duidelijke
venstructuur tot uiting. De oppervlakte van
deze laagte zou ongeveer 0,9 ha bedragen met
een diepte van 0,8 m.
VLM Vlaams-Brabant
Zicht op huidige toestand Vramselvlaes
28

Herstel van de waterhuishouding
Zicht op huidige toestand Kromme
elleboog vijver
VLM Vlaams-Brabant
Kromme elleboog vijver
In het noorden bevindt zich een akkerland en in het
zuiden een grasland dat als weide gebruikt wordt.
De oeverwallen nog vrij goed zichtbaar aan de
westkant waar het reliëf nog sterk uitgesproken is.
De afwateringsgracht is vrij ondiep. Naast
corsicaanse den zijn er een aantal andere jonge
gemengde bestanden.
Uit de DHM-analyse komt een duidelijke
venstructuur tot uiting met een oppervlakte van
ongeveer 6,9 ha en een diepte van 1,3 m.
29

Herstel van de waterhuishouding
Cuypersvijver
Dit ven is grotendeels in landbouwgebruik. Van oost naar west is er een akker gescheiden
door een veldweg van een andere akker, die gescheiden wordt door de afwateringsgracht van
een jachtakker. De afwateringsgracht is vrij ondiep en toegegroeid. Langs de oostzijde is er
nog een klein bestand corsicaanse den.
Zicht op huidige toestand
Cuypersvijver
Uit de DHM-analyse komt een duidelijke venstructuur tot uiting met een oppervlakte van
ongeveer 5,0 ha en een diepte van 1,6 m.
VLM Vlaams-Brabant
Digitaal Hoogtemodel Cuypersvijver
30

Herstel van de waterhuishouding
groep van de Heideloop
Deze vennen wateren af naar de heideloop (Netebekken)
Digitaal Hoogtemodel vennengroep Heideloop
Dit ven is afgedamd voor de eendenjacht met behulp van een gronddam die op zijn plaats
wordt gehouden door een houten kunstwerk. Het is uitgegraven aan de oostzijde. De
afwateringsracht is vrij diep, vooral stroomafwaarts van het ven. Aan de oostzijde is er een
VLM Vlaams-Brabant
Zicht op huidige toestand
Laat Poeltje
31

Herstel van de waterhuishouding
vrij open plek met berk en corsicaanse den, aan de westzijde is er enkel corsicaanse den.
Naast pitrus in het ven bevindt er zich vegetatie van het sterzegge-zompzeggeverbond. Er
werd ook een kiemplant van koningsvaren gevonden. De oeverwallen zijn nog zeer goed
zichtbaar. In de ondergrond bevindt zich een kleilaag.
Uit de DHM-analyse komt een duidelijke venstructuur tot uiting met een oppervlakte van
ongeveer 0,6 ha (diepte kan niet bepaald worden met laserdata omdat lasermetingen
weerkaatst worden door wateroppervlakken en bijgevolg de venbodem niet wordt gemeten).
Zicht op huidige
toestand
Vrouwenkloosterwijer
VLM Vlaams-Brabant
Vrouwenkloosterwijer
Dit ven is ook gedeeltelijk uitgegraven door de jagers en de
oorspronkelijke uitlaat is gedempt. Het water wordt afgevoerd
via een parallelle gracht die uitstroomt aan het begin van het
ven. De oeverwallen zijn nog zeer goed zichtbaar. De
afwateringsgracht is diep.
Uit de DHM-analyse komt een duidelijke venstructuur tot uiting
met een oppervlakte van ongeveer 0,4 ha (diepte kan niet
bepaald worden met laserdata omdat lasermetingen weerkaatst
worden door wateroppervlakken en bijgevolg de venbodem niet
wordt gemeten).
32

Herstel van de waterhuishouding
Boondriesvijver
Dit ven wordt oppervlakkig gevoed langs het vrouwenkloosterwijer
en langs de westkant via een gracht die de akker afwatert langs de Nweg.
Een mogelijk knelpunt voor venherstel is hierbij de inspoeling
van pesticiden en meststoffen. Het ven wordt doormidden gesneden
door de weg van Averbode naar Laakdal, waaronder een duiker zit
voor de afwatering.
Uit de DHM-analyse komt een duidelijke venstructuur tot uiting met
een oppervlakte van ongeveer 1,3 ha en een diepte van 1,5 m.
VLM Vlaams-Brabant
Zicht op huidige toestand
Boondriesvijver
33

Herstel van de waterhuishouding
Groot eikenbos
Dit is een smal en diep ven met brede afwateringsgrachten in een sterk uitgesproken relief. Op
de randen van de grachten komt veel dubbelloof voor. Het
eikenbos is nog steeds aanwezig.
Uit de DHM-analyse komt een duidelijke venstructuur tot uiting
met een oppervlakte van ongeveer 0,1 ha en een diepte van
1,4 m.
Zicht op huidige toestand
Groot Eikenbos
VLM Vlaams-Brabant
34

Herstel van de waterhuishouding
Groot eikenbos 2
Dit moet langs de noordkant van de ontginningsweg hebben
gelegen waar nu een akker ligt en een berkenbosje. De
afwateringsgracht is nog duidelijk te zien, de oeverwallen niet. Uit
de DHM-analyse komt geen duidelijke venstructuur tot uiting.
Lang ven
VLM Vlaams-Brabant
Zicht op huidige toestand Groot
Eikenbos 2
Dit ven is gedeeltelijk in gebruik bij een hobbylandbouwer als hooiland, paardenwei en
groententuin. Een ander gedeelte is beplant met populieren en een derde met opslag van den.
Naast een hoofdafwateringsgracht die uitzonderlijk niet centraal maar langs de noordelijke
rand gelegen is, wordt het ontwaterd door een aantal nevenafwateringsgrachten. De bossen
zijn aangeplant op rabatten. De oeverwallen zijn op bepaalde plaatsen nog goed zichtbaar. Het
lang ven kan misschien in een eerste fase gedeeltelijk hersteld worden (enkel het gedeelte
waar geen landbouwgebruik op zit), aangezien in het midden een oeverwal ligt en omdat het
ven door verschillende afwateringsgrachten wordt afgewaterd.
Uit de DHM-analyse komt een duidelijke venstructuur tot uiting voor het Lang ven en minder
voor de Geervijver (zie Geervijver).
35

Herstel van de waterhuishouding
Digitaal Hoogtemodel Lang ven en
Geervijver
Geervijver
Deze is volledig bedenkt met gemengd loofbos en staat in
verbinding met het lang ven via een duiker.
De oeverwallen zijn moeilijk zichtbaar.
Deze kan onafhankelijk hersteld worden.
Volgens de DHM-analyse hebben het Lang ven en
de Geervijver een gezamelijke oppervlakte van ongeveer
9,2 ha een diepte van 1,1 m.
VLM Vlaams-Brabant
Zicht op huidige toestand Lang ven
Zicht op huidige toestand Geervijver
36

Herstel van de waterhuishouding
Teyskens vijver
Dit ven is gelegen buiten de eigendomsperimeter, met uitzondering van het zuidelijk stukje,
dat beplant is met populieren met een ondergroei van wilgen en vogelkers. De oeverwallen
zijn gedeeltelijk zichtbaar. Het bodemgebruik is een mozaïek van grasland, populierenbosjes
en braakliggende percelen. Centraal bevindt zich een uitgegraven vijver, langs de brede
centrale afwateringsgracht (=Heideloop)
Zicht op huidige toestand Teyskens
Vijver
Vercannenbroek vijver
VLM Vlaams-Brabant
Digitaal Hoogtemodel Vercammenbroekvijver en
Teyskens vijver
37

Herstel van de waterhuishouding
Zicht op huidige toestand
Vercannenbroek vijver
Dit langgerekt ven is volledig gelegen buiten de
eigendomsperimeter en is volledig in
landbouwgebruik (weiland en akkers) met
uitzondering van een klein centraal bosje. Centraal
loopt een afwateringsgracht die onder de straat
doorloopt. Aan de kant van de steenweg bevinden
zich een aantal huizen en een stal. De oeverwallen
ter hoogte van het bos zijn nog goed zichtbaar.
VLM Vlaams-Brabant
Dit groot voormalig ven ligt eveneens volledig
buiten de eigendomsperimeter. Het is grotendeels in
landbouwgebruik. In het westelijk gedeelte
bevinden zich een drietal weekendhuisjes rondom
een aantal ingerichte vijvers.
Hanneken de zeiker vijver
groep van de Werftloop
In deze groep zit maar één ven dat afwatert naar de Werftloop (bekken van de Nete)
Digitaal hoogtemodel vennengroep van de
Werftloop
Zicht op huidige toestand Hanneken
de zeiker vijver
38

Herstel van de waterhuishouding
Calversteertvijver
Dit voormalig ven is gelegen buiten de
eigendomsperimeter, met uitzondering van een hoger
gelegen stuk dat waarschijnlijk aangehoogd is en
waarop een voetbalveld met infrastructuur staat dat nu
als paardenweide dienst doet. Tegen de bossen bevindt
zich een wei met centraal een langwerpige vijver,
restant van het ven, in een graasweide met
ontwateringsgreppels. De weide grenst aan een huis.
Verder is heel het ven in landbouwgebruik. In de
centrale gracht staat bijna permanent water.
groep van de Hoeveloop
Deze vennen wateren af naar de
Hoeveloop (Netebekken)
VLM Vlaams-Brabant
Zicht op huidige toestand
Calversteertvijver
Digitaal Hoogtemodel vennengroep Hoeveloop
39

Herstel van de waterhuishouding
Rietvijver
Dit ven is reeds gedeeltelijk hersteld door de jagers
door middel van een aarden stuw die op zijn plaats
wordt gehouden door een betonnen constructie en
houten tussenschotten. Er zijn vermoedens van
vervuiling omdat de drukkerij van Averbode
vroeger loosde in de afwateringsgracht die in dit
ven uitkomt. Langs de zuidkant is er ook een
drogere ontwateringsgracht die zuidelijk langs de
Gorisvijver zijn weg vervolgt.
Uit de DHM-analyse komt een duidelijke Zicht op huidige toestand Rietvijver
venstructuur tot uiting met een oppervlakte van
ongeveer 0,9 ha (diepte kan niet bepaald worden
met laserdata omdat lasermetingen weerkaatst worden door wateroppervlakken en bijgevolg
de venbodem niet wordt gemeten).
Gorisvijver
In dit ven dat nog vrij open is staan opmerkelijk
grote pollen van pijpestrootje waartussen
ontwateringsgrachten periodiek water houden.
Westelijk en zuidelijk van de vijver lopen brede
ontwateringsgrachten die samen in de Hoeveloop
uitkomen. Westelijk bevindt zich een jachtakker die
door een diepe ontwateringsgracht van het ven
wordt gescheiden.
Zicht op huidige toestand Gorisvijver
VLM Vlaams-Brabant
40

Herstel van de waterhuishouding
Uit de DHM-analyse komt een duidelijke venstructuur tot uiting met een oppervlakte van
ongeveer 0,3 ha en een diepte van van 0,7 m.
Huisblok
Zicht op huidige toestand Huisblok
VLM Vlaams-Brabant
Dit is een ven gelegen op de noordkant van de
Weefberg. Het wordt beperkt ontwaterd via een
gracht die westelijk aan het uiteinde van het ven
vertrekt. Het is een open plek met wilgen, bramen
en pitrus.
Er is nog geen DHM-analyse voor dit ven
gebeurd.
41

Herstel van de waterhuishouding
Conventsvijver
Dit voormalig ven is gelegen achter de voetbalvelden van FC Testelt, en is niet in
eigendom.Het is grotendeels in landbouwgebnuik, een perceel ligt braak. Oostelijk ervan staat
een particuliere woning.
Digitaal Hoogtemodel Conventsvijver
Digitaal Hoogtemodel Breed ven en Het klein
broek
VLM Vlaams-Brabant
Zicht op huidige toestand Conventsvijver
Breed ven
Dit is grotendeels in landbouwgebruik
(weiden en maisakkers) en ligt
gedeeltelijk buiten de
eigendomsperimeter. Twee centrale
grachten wateren via de straat af naar de
Hoeveloop.
Zicht op huidige toestand Breed ven
Het klein broek
Dit is volledig gelegen buiten de
eigendomsperimeter. Een gedeelte ervan is in
gebruik door hobbylandbouw, een ander gedeelte
is bos.
Zicht op huidige toestand Klein broek
42

Herstel van de waterhuishouding
groep van de Uilenkoploop
Deze vennen wateren af naar de Uilenkoploop (Demerbekken)
Nieuwe akker
VLM Vlaams-Brabant
Digitaal Hoogtemodel vennengroep
Uilenkoploop
Volgens de historische gegevens zou dit langwerpig ven gelegen hebben vlak langs het
huidige fietspad ter hoogte van De vijvers. Dit ven is moeilijk herkenbaar in het landschap.
Het bodemgebruik betreft bos.
Uit de DHM-analyse komt geen duidelijke venstructuur tot uiting. Dit moet verder
onderzocht worden.
43

Herstel van de waterhuishouding
Proviseurs vijver
Dit voormalig ven zou ook gelegen zijn vlak langs het huidige
fietspad en betreft een vooral met berk verbossende heide. Via
een aantal paralelle greppels wordt het ontwaterd naar een
zijdelings gelegen diepe gracht die ook de andere vennen
ontwatert (Nieuwe Akker en Berg). Deze gracht loopt via een
duiker onder het fietspad en vindt dan aansluiting met
de Uilenkoploop .
Uit de DHM-analyse komt een duidelijke venstructuur
tot uiting met een oppervlakte van ongeveer 0,4 ha en een diepte van 1 m.
VLM Vlaams-Brabant
Bergven
Zicht op huidige toestand Bergven
Zicht op huidige toestand
Proviseurs vijver
Dit voormalig ven ligt tussen de Nieuwe akker en de Proviseurs
vijver langs het fietspad en wordt ontwaterd door een centrale,
diepe gracht. Het bodemgebruik betreft bos.
Uit de DHM-analyse komt geen duidelijke venstructuur tot uiting.
Dit moet verder onderzocht worden.
44

Herstel van de waterhuishouding
Hoog goor, cuypgoor, diep goor,
krommendijkvijver, de grote,
vossenkot, vossenholvijver,
hoerevens vijver, driessens vlaes
Dit zijn de vijvers van het gelijknamige
recreatiedomein, gelegen buiten de
eigendomsperimeter. Het hoerevens vijver is een
ven met drijvende waterweegbree, gelegen langs de
centrale dreef tussen de abdij en de vijvers.
Zicht op huidige toestand Hoerenven
Willemsvijver, Roscam vijver, bijlekenvijver, rond vijverke,
print-haegenvijver, helderken
Deze zijn gelegen ten zuiden van De Vijvers, buiten de eigendomsperimeter op privédomein.
VLM Vlaams-Brabant
45

Herstel van de waterhuishouding
Munninxgoor
Het betreft een zeer groot voormalig ven dat
ontwaterd wordt via een stelsel van greppels
die uitkomen op een centrale gracht die verder
uitmondt in de Uilenkoploop. Het is gelegen
langs de N127 (Diest-Geel) en vlak ten zuiden
van de waterscheidingskam tussen Nete- en
Demerbekken. Het bodemgebruik bestaat uit
maïsakker, populierenteelt en bos.
VLM Vlaams-Brabant
Zicht op huidige toestand Munnickxgoor
Uit de DHM-analyse komt een duidelijke venstructuur tot uiting met een oppervlakte van
ongeveer 8,4 ha en een diepte van 1,6 m.
In Tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de eigenschappen van de vennen en de
knelpunten met betrekking tot venherstel.
46

Herstel van de waterhuishouding
Tabel 1 Overzicht eigenschappen en knelpunten historische vennen
Nr Naam ven Venherstel Bodemserie Gebruiker Binnen/ buiten Andere Oeverwallen Opmerking Open
mogelijk?
eigendomsperimeter knelpunten
water
1 Hanneken-beers Ja Zdg,
/ Binnen / Gedeeltelijk eikenbos Nee
vijver
vochtig
zand
zichtbaar
2 Vramsel-
Ja Zcg,
/ Binnen / Niet
/ Nee
heidehoef
vochtig
zand
zichtbaar
3 Vramsel-vijver Misschien Zcg, Diercx Alfons, Binnen / Niet
/ Nee
vochtig
zand
pacht
zichtbaar
4 Vramsel-vlaes Ja Zcg,
/ Binnen / Niet
/ Nee
vochtig
zand
zichtbaar
5 Kromme Misschien Zcg en Siongers Frans, Binnen / Niet
/ Nee
elleboog vijver
Zdg, pacht Sools-Van
zichtbaar
vochtig der Staey Jos,
zand pacht
6 Cuypers vijver Nee Sdg en Goris Paul, Binnen / Niet
/ Nee
Zdg,
vochtig
zand
pacht
zichtbaar
7 Boonsdries vijver Misschien X, landduin / Binnen Instroom Zichtbaar Doorsneden door Nee
en Zbg,
vermest
N-weg
droog zand
water
8 Grote eikenbos 2 Ja Zafe, droog / Binnen / Niet Aan overkant van Nee
zand en X,
landduin
zichtbaar de pad
VLM Vlaams-Brabant
47

Herstel van de waterhuishouding
Nr Naam ven Venherstel Bodemserie Gebruiker Binnen/ buiten Andere Oeverwallen Opmerking Open
mogelijk?
eigendomsperimeter knelpunten
water
9 Grote eikenbos Ja Zafe, droog / Binnen / Zeer
/ Nee
zand en X,
landduin
zichtbaar
10 Vrouwenklooster Ja X, landduin / Binnen / Zichtbaar Stuw aan de Ja
wijer
achterkant
11 Laat Poeltje Ja X, landduin / Binnen / Zichtbaar Houten stuw met
aarde
Ja
12 Lang ven Misschien Zdg, De Ceulaer Binnen / Gedeeltelijk Afwateringsgracht Nee
vochtig
zand
Paul, pacht
zichtbaar niet centraal
13 Geervijver Ja Zdg,
/ Binnen / Niet
/ Nee
vochtig
zand
zichtbaar
14 Kalversteertvijver Nee Seg, SFp, Dierckx Alfons, Gedeeltelijk buiten / Gedeeltelijk / Ja
nat zand pacht
zichtbaar
15 Hanneke de Nee SFp, nat Landbouw, Volledig buiten / Gedeeltelijk / Nee
zeiker vijver
zand bebouwing
zichtbaar
16 Teyskens vijver Nee SFp, nat Landbouw Gedeeltelijk buiten / Gedeeltelijk / Ja
zand
zichtbaar
17 Vercannenbroek Nee SFp, nat Landbouw, Volledig buiten / Gedeeltelijk / Ja
vijver
zand weekendhuisjes
zichtbaar
18 Munninckx Goor Misschien Seg, nat Van Elven Jos, Binnen / Gedeeltelijk / Nee
zand en X,
landduin
pacht
zichtbaar
19 Breed ven Nee Scg, Zcg, Sools Stefan, Gedeeltelijk buiten / Niet
/ Nee
vochtig
zand
pacht
zichtbaar
20 Klein broek Nee Zcg, Hobbylandbouw Volledig buiten / Niet
/ Nee
vochtig
zand
zichtbaar
VLM Vlaams-Brabant
48

Herstel van de waterhuishouding
Nr Naam ven Venherstel Bodemserie Gebruiker Binnen/ buiten Andere Oeverwallen Opmerking Open
mogelijk?
eigendomsperimeter knelpunten
water
20 Proviseurs vijver Ja X, landduin / Binnen / Gedeeltelijk
zichtbaar
/ Nee
21 Berg Ja X, landduin / Binnen / Gedeeltelijk
zichtbaar
/ Nee
22 Nieuwe akker Ja X, landduin / Binnen / Gedeeltelijk
zichtbaar
/ Nee
23 Gorisvijver Ja Zcg,
/ Binnen / Gedeeltelijk Afwateringsgracht Nee
vochtig
zand
zichtbaar niet centraal
24 Huisblok Ja Zcf,
/ Binnen / Gedeeltelijk Afwateringsgracht Nee
landduin
zichtbaar enkel aan het
uiteinde
25 Conventsvijver Nee Sdg, Zcg, Landbouw Volledig buiten / Niet
/ Nee
vochtig
zand
zichtbaar
26 Rietvijver Misschien Zcg,
/ Binnen Vervuiling Zichtbaar Betonnen Ja
vochtig
inkt
regelbare stuw
zand
drukkeiij?
27 Ven Gerhagen Nee X, landduin Landbouw Volledig buiten / Gedeeltelijk
zichtbaar
/ Nee
28 Het groes Ja Sdg,
vochtig
zand
Peeters, pacht
29 Ven lekstraat Ja X, landduin / Volledig buiten / Niet Drijvende Ja
zichtbaar waterweegbree
30 Ven aan camping Nee Zdg,
vochtig
zand
/ Volledig buiten / Ja
31- Vennen De Nee
38 Vijvers
VLM Vlaams-Brabant
49

Herstel van de waterhuishouding
Nr Naam ven Venherstel
mogelijk?
39- Vennen op Nee
43 privédomein
VLM Vlaams-Brabant
Bodemserie Gebruiker Binnen/ buiten
eigendomsperimeter
Andere
knelpunten
Oeverwallen Opmerking Open
water
50

Conclusie (Kaart 6)
Dertien vennen komen in aanmerking voor venherstel in de huidige situatie. Voor zes vennen
dient er een oplossing gevonden te worden voor het landbouwgebruik vooraleer aan
venherstel kan gedacht worden. De andere vennen komen momenteel niet in aanmerking,
aangezien ze geheel of gedeeltelijk buiten de eigendomsperimeter gelegen zijn.
Vijf systemen kunnen op korte termijn hersteld worden:
1. Centraal in Averbode Heide kan het vensysteem van laat poeltje enerzijds en
anderzijds groot eikenbos, vrouwenkloosterwijer en later boondriesvijver verder
hersteld worden.
2. In het zuiden van Averbode Heide kunnen de vennen nieuwe akker, berg, en de
proviseursvijver hersteld worden.
3. In het noordwesten van Averbode Heide kan de geervijver worden hersteld. Eventueel
kan het lang ven gedeeltelijk worden hersteld, in een later stadium als de
hobbylandbouwer stopt, kan het volledig hersteld worden.
4. In het noordwesten van Averbode Bos kan het systeem van hanneken-beersvijver,
vramsel heidehoef, vramsel vramselvlaes in de huidige situatie hersteld worden. In een
later stadium komen ook vramselvijver en krommen ellenboogvijver in aanmerking.
5. Centraal in Averbode Bos kan de gorisvijver hersteld worden. In de rietvijver zijn
eerst analyses van slib en water nodig om te evalueren of er vervuiling is.
Er kan in functie van de mogelijkheden en doelstellingen qua beheer, geopteerd worden om
de vennen te laten verlanden of men kan ze uitgraven en openmaken. Er kan geopteerd
worden om de opstuwing via een regelbaar systeem te doen, zodat beheersingrepen mogelijk
zijn. Het behoud van bepaalde grachten is dan noodzakelijk.
De mate waarin venherstel mogelijk is hangt af van zowel de grondwaterstanden als van de
captatie van het oppervlaktewater. De kwelstromen in het gebied zijn vrij jong, aangezien het
gelegen is op en nabij de waterscheiding van demer en nete. De bepalende factor is infiltratie,
die door de meeste dennenbossen sterk wordt gelimiteerd. Het oppervlaktewater wordt snel
afgevoerd via het vrij sterk uitgebouwde grachtensysteem. Naast opstuwing zal dus zowel
bosomvorming als het dempen van bepaalde grachten dus bijdragen tot venherstel. Uit de
ecohydrologische studie moet verder blijken voor de herstelbare vennen hoe hoog de
grondwaterstand is en hoe die fluctueert, welke hoeveelheid oppervlaktewater wordt
afgevoerd, en wat de invloed is van het bodemgebruik op infiltratie en ondiepe kwel.
Om het afwateringssysteem in Averbode Bos en Heide te doorgronden, is het noodzakelijk
minstens 1 jaar lang grondwater- en oppervlaktewaterpeilen op te meten. De opgemeten
waterpeilen vormen het basismateriaal voor de achteraf uit te voeren hydrologische studie
(opdrachtformulering in bijlage 2). Het hydrologische meetnet wordt weergegeven in Kaart 7.
Tweewekelijks zullen gedurende minimum 1 jaar de waterpeilen opgemeten worden.
In de peilbuizen van het grondwatermeetnet en op een aantal waterlopen en vennen worden
watermonsters genomen en vervolgens in het labo geanalyseerd. Met deze resultaten kan dan
in 2006 een ecohydrologische studie opgestart worden
VLM Vlaams-Brabant
51

Valoriseren van de erfgoedwaarden
2.3 Valorisering van de erfgoedwaarden
Inleiding
Een derde doelstelling bij het opstellen van een gebiedsvisie voor Averbode Bos en Heide is
het valoriseren van erfgoedwaarden. Dit betreft zorg voor landschapsidentiteit en
landschapswaarde, en valorisering van cultuurhistorische en archeologische elementen.
Welke historische structuren of elementen en welke landschappelijke kwaliteiten kan en wil
men valoriseren? De landschapsstudie wil een aantal mogelijkheden aangeven voor een
gebiedsgerichte landschapszorg.
Deze onderzoeksvraag heeft tot 3 onderzoekssporen geleid.
- een historisch onderzoek op basis van oude kaarten.
- een terreinonderzoek naar landschappelijke belevingswaarden (eind 2004-begin 2005).
- een archeologisch terreinonderzoek (eind 2004-begin 2005).
Valorisering van cultuurhistorische elementen
Methodiek
Hiervoor werd beroep gedaan op uittreksels van verschillende historische kaarten, waardoor
een zicht wordt gecreëerd op de evolutie van het landschap vanaf de na-middeleeuwse periode
(van 1650 tot nu). Door deze historische kaarten op uniforme wijze te digitaliseren wordt
vergelijkbaar kaartmateriaal bekomen. Dit geeft inzicht in de evolutie van bodemgebruik en
landschapselementen doorheen de tijd. Deze studiemethode wordt ook wel de analyse van de
“historische constantie” genoemd. Op de kaarten is ook telkens een diagram weergegeven dat
de absolute cijfers van het bodemgebruik per tijdsperiode weergeeft. Volgende historische
kaarten werden geconsulteerd:
Averbodium (ong. 1650) - Kaart 8 en Kaart 9
Ferraris (ong. 1789) - Kaart 10 en Kaart 11
Kadaster (ong. 1845) – Kaart 12 en Kaart 13
2 e militaire stafkaart (ong. 1900) –Kaart 14 en Kaart 15
3 e militaire stafkaart (ong. 1935) – Kaart 16 en Kaart 17
Vanaf 1789 werd gekozen om ongeveer om de halve eeuw een kaartbeeld te analyseren. Dit
geeft ons inziens een vrij regelmatig beeld van de evolutie van het betreffende landschap.
Gezien in de opdracht voor het opstellen van een gebiedsvisie voor het voormalige domein de
Merode werd vooropgesteld om landschappelijke verbindingen te creëren tussen de
onderdelen Hertberg, Elsschot, Averbode Bos en Heide en Gerhagen, werd de studieperimeter
in die zin uitgebreid. Voornamelijk het landelijk gebied tussen Hertberg, Elschot en Averbode
Bos en Heide werd hierom mede onderzocht.
Evolutie in het bodemgebruik (Kaart 19)
Doorheen de geschiedenis van de laatste 300 jaren merken we op basis van de cartografie
nogal wat wijzigingen. Er zijn duidelijke evoluties in het bodemgebruik, op het niveau van het
landgebruik en op het niveau van lineaire elementen als wegen en kleine landschapselementen
(KLE’s). Globaal kan men zien hoe het gebied evolueert van een beboste Abdijsite gelegen
temidden van vennenrijk heidegebied naar een meer uniform ingericht bosdomein rond de
Abdij van Averbode.
VLM Vlaams-Brabant
52

Valoriseren van de erfgoedwaarden
De oorspronkelijke grens tussen bos en heide was noord en oostwaarts een mooi halfcirkelvormige
grens. De Weefberg was op de oudste kaart reeds afgebakend als hakhoutbos.
Het domein ‘de Vijvers’ was oorspronkelijk een vennencomplex dat later (eind 18 e eeuw)
orthogonaal werd ingericht als viskweek-vijvercomplex. Uit de oude kaarten valt tevens
duidelijk af te lezen hoe het vennengebied een uitgebreide verbinding vormde tussen
Averbode Bos en Heide en Hertberg.
Nog voor de aankoop door de familie de Merode is een verdere ontginning van de heide en
een systematisering van het bospatroon te onderscheiden. Door bebossing verdwijnt de heide
gedurende de 19 e eeuw. Ook de vennen zijn tegen de eeuwwisseling ontgonnen en
drooggelegd. Enkele van deze ontgonnen vennen zijn duidelijk afleesbaar in het huidige
landschap. De nieuw gevormde landschapspatronen in zo een ven vertelt ons hoe het werd
ontgonnen. De intensifiëring van de bosbouw zorgde ook voor de omschakeling van het
gebruik van loofhoutsoorten naar naaldhoutsoorten. De militaire stafkaart uit 1935 toont
echter dat heidevegetaties op kapvlaktes en open plekken in het bos terug aanwezig waren. De
bebossing van de heide heeft in het ruraal gebied tussen Hertberg en Averbode Bos en Heide
bovendien gezorgd voor een mozaïekvormig bospatroon als verbindingselement tussen beide
domeinen.
Panorama van op de Weefberg (eind jaren ’40). De kinderen staan net iets onder de huidige
steengroeve en kijken in de richting van de Demervallei. De Weefberg werd tijdens de Tweede
Wereldoorlog volledig afgebrand om deserteurs te verjagen.
Evolutie van de landschapselementen
Er is ook een duidelijke evolutie merkbaar in de lineaire patronen in het gebied.
Oorspronkelijk werd het gebied doorkruist door verbindingswegen, voornamelijk bepaald
door de natuurlijke omstandigheden van het terrein: vennen en reliëf (bvb. de weg naar
Veerle-heide, of de Boonstraat). In de hoogdagen van de ruimtelijke ontwikkeling van de
Abdij van Averbode verschijnen de eerste dreven en orthogonale landschapspatronen. Dit
toont de zones waar het eerst aan modernere vormen van bosbouw werd gedaan. De
VLM Vlaams-Brabant
53

Valoriseren van de erfgoedwaarden
verbindingsdreven geven het domein de lineaire structuur die het nu nog heeft. Zij ontsluiten
ook de Bierhoeve en Hoeve Den Eik. Naar het einde van 19 e eeuw toe wordt het gebied
volledig doortrokken door orthogonale wegenpatronen. Deze structuren gaan gepaard met
intensifiëring van de bebossing en de aanleg van rabatten, nu nog zichtbaar in vele
bospercelen. Rond deze periode worden ook de eerste hoofdwegen verhard en wordt de
tramlijn tussen Zichem en Veerle-Laakdal aangelegd.
KLE’S waren en hebben nog steeds in het gebied hun landschappelijk belang. De oude
kaarten tonen duidelijk de rijkdom aan hagen en houtkanten in de voormalige akker- en
weidegebieden. Getuige de nog aanwezige houtwallen in het huidige landbouwgebied:
relicten van oud landbouwgebruik met hoge landschappelijke waarde.
Zorg voor landschapsidentiteit en –waarde
Methodiek
Via een doorgedreven terreininventarisate werd een kaart verkregen van landschapswaarden.
Dit is bewust subjectief om alzo een impressie te kunnen geven van landschapskwaliteiten op
niveau van de mens, zij het de recreant of de bewoner van de streek. Belangrijke
karteringselementen zijn enerzijds die landschapselementen die het landschap aantrekkelijk
maken, en anderzijds die elementen die belangrijk zijn bij het zich oriënteren en herkennen in
het landschap. Beide uitgangspunten zijn wezenlijk en aanvullend voor een positieve beleving
van het landschap. Uit deze inventarisatiegegevens werd een vereenvoudigde kaart bekomen
met de aanduiding van de huidige landschapswaarden met oriëntatiepunten, zichtassen,
structuurlijnen in de vorm van wegen, dreven en waterlopen, en waardevolle
landschapskamers en bospercelen (kaart 21).
Gezien in de opdracht voor het opstellen van een gebiedsvisie voor het voormalige domein de
Merode werd vooropgesteld om landschappelijke verbindingen te creëren tussen de
onderdelen Hertberg, Elsschot, Averbode Bos en Heide en Gerhagen, werd de studieperimeter
in die zin uitgebreid. Voornamelijk het landelijk gebied tussen Hertberg, Elschot en Averbode
Bos en Heide werd hierom mede onderzocht.
Huidige landschapswaarden
Het studiegebied Averbode Bos en Heide herbergt enkele esthetisch waardevolle zichten en
landschapskamers. Een groot onderscheid kan worden gemaakt tussen het bosgebied van
Averbode Bos en Heide en het landelijk gebied ten noorden van Averbode Bos en Heide.
Averbode Bos en Heide vormt de overgang tussen Brabant en Zuiderkempen met de
Demervallei ten zuiden en het Kempens landbouwgebied ten noorden. De Abdijsite heeft een
heel grote visuele en landschappelijke impact op de hele omgeving. De toren van de
Abdijkerk is trouwens goed zichtbaar vanop ruimere afstand. De open ruimte rond de site
maakt het geheel goed beleefbaar voor recreanten. De belangrijkste oude dreven lopen naar de
site toe. Samen met de historische hoeves in het domein vormen deze een leesbaar
verbindings- en oriëntatiepatroon. Dit vormt een soort landschappelijk “gewelf” in het gebied.
Averbode Bos en Heide herbergt daarnaast ook een aantal intrinsieke waarden. Vooreerst
heeft het gebied een nog vrij natuurlijk aandoend basisreliëf van duinen en heuvels, soms
versterkt met nog aanwezige vennetjes. Vanwege de bosopstanden is dit reliëf niet steeds
goed visueel merkbaar. De bossen zelf zijn wisselend van waarde. Enkele bospercelen zijn
landschappelijk zeer waardevol, vnl. eikenberkebestanden, de beukenbestanden en de eiken-
grove denbestanden. Andere percelen zijn door hun monotonie van naaldhoutaanplantingen
weinig waardevol.
VLM Vlaams-Brabant
54

Valoriseren van de erfgoedwaarden
Het landelijk gebied tussen Averbode Bos en Heide en Hertberg-Elschot heeft een volledig
verschillende belevingswaarde. Het open ruimte karakter van dit stukje Zuiderkempen is
contrasterend en aanvullend op de bosdomeinen. Afzonderlijke bospercelen, KLE’s,
waterlopen en verspreide traditionele kempische boerderijen kenmerken de landelijkheid.
Enkele landschapskamers zijn af te bakenen als rustgevende landelijke ruimten. De openheid
of de doorzichten creëren enkele mooie zichtassen naar de omgeving.
Drooggelegd ven ter hoogte van de Heideloop
Valorisering van archeologische elementen
Methodiek
Bij het archeologisch vooronderzoek worden standaard een aantal bronnen geraadpleegd om
de eventuele archeologische waarden en potenties in een gebied in kaart te brengen. De
voornaamste onder deze bronnen zijn de Centrale Archeologische Inventaris (1), de
Bodemkaart van België (2) en diverse historische kaarten (3). De ervaring heeft echter geleerd
dat elk van deze bronnen belangrijke beperkingen kent:
1. De CAI zou een inventaris moeten zijn van alle bekende archeologische vindplaatsen
in Vlaanderen, maar in werkelijkheid gaat het om een zeer onvolledige lijst. Voor de
omgeving van domein de Merode staan bijvoorbeeld wel de Abdij van Averbode, enkele
kapelletjes en oude hoeves en welgeteld vier prehistorische sites (bij het kruispunt van de
N127 en de N165 te Veerle, bij de Asberg, bij de Zammelse Brug en bij het Zammels Broek)
aangegeven. Andere prehistorische sites zijn niet opgenomen: diverse locaties in de omgeving
van de Weefberg, ter hoogte van de Boonstraat en het Speelbos te Averbode en bij het
Galgeven te Blauwberg. Ook boerenschansen, nochtans in grote getale aanwezig in het
onderzoeksgebied, ontbreken in de CAI. Af en toe staat een object foutief gesitueerd, zoals
VLM Vlaams-Brabant
55

Valoriseren van de erfgoedwaarden
bijvoorbeeld het Elzenklooster dat volgens de CAI bij Averbode ligt terwijl het zich eigenlijk
op de andere oever van de Demer ter hoogte van Zichem bevindt.
2. De Bodemkaart van België wordt wel eens gebruikt om de archeologische potentie
van een gebied in kaart te brengen. Op deze kaart zijn onder andere de drogere en dus vaker
voor bewoning gebruikte bodems te onderscheiden van de natte gronden. Permanent natte
bodems bieden dan weer een grotere kans op bewaring van organische resten zoals hout en
pollen. Hierbij dient echter opgemerkt dat de huidige drainageklasse niet altijd overeenkomt
met de vroegere situatie (verschillende klimatologische omstandigheden en grootschalige
ontwatering sinds de laatste eeuwen). De bodemkaart geeft trouwens nog meer informatie
over de mogelijke bewaringstoestand van eventueel aanwezige resten. Wanneer deze resten in
de loop de eeuwen werden afgedekt door een plaggendek of stuifzand, bestaat de kans dat ze
(relatief) intact zijn. Bodemseries met profielontwikkeling “m” (diepe antropogene humus Ahorizont)
en de bodemserie “X” (duinen) worden respectievelijk als plaggenbodems en
stuifzandgebieden geïdentificeerd. In andere zones is de bewaringstoestand van de eventueel
aanwezige resten afhankelijk van de aard en de diepte van verstoringen die onder andere het
gevolg zijn van akker- en bosbouw of andere vormen van ontginning met bodemingreep zoals
turf-, zand- en leemwinning. Over de aard en de diepte van de verstoringen geeft de
bodemkaart echter nauwelijks of geen informatie.
3. Van alle historische kaarten wordt de kaart van Ferraris (einde van de 18de eeuw)
wellicht het vaakst gebruikt bij de studie van het historische landschap in Vlaanderen. Deze
kaart (en voor Averbode ook de Averbodiumkaart van het midden van de 17de eeuw) geeft
een beeld van de landschapsstructuur zoals die ontstaan is vanaf de Late Middeleeuwen: oude
dorpskernen temidden of aan de rand van een vruchtbaar stukje akkerland, gescheiden van
een nabijgelegen waterloop door natte beemden en omgeven door woeste heidegronden.
Kaarten van meer recente datum (Vandermaelen, militaire stafkaarten en de eerste
topografische kaart) tonen hoe die laat-middeleeuwse structuur op relatief korte tijd
verdwenen is als gevolg van de grootschalige ontginningen vanaf de tweede helft van de 18de
eeuw. De kaart van Ferraris mag dus beschouwd worden als een uniek document. Bij het
gebruik van de kaart moet echter rekening gehouden worden met een vertekening van het
beeld als gevolg van meetfouten, de selectieve opname van gegevens (boerenschans
ontbreken bijvoorbeeld wel eens) en het wisselend detailniveau. Voor de Merode moet de
interpretatie van de kaarten ten behoeve van het archeologisch vooronderzoek nog grotendeels
gebeuren.
Het archeologisch vooronderzoek bestaat naast een bureaustudie ook uit veldwerk. Dit laatste
kan verschillende vormen aannemen: visuele inspectie (1), veldprospectie of
oppervlaktekartering (2), verkennend of karterend booronderzoek (3), etc. Ook daar kent het
archeologisch vooronderzoek een aantal belangrijke beperkingen en unieke mogelijkheden:
1. Een visuele inspectie van het gebied kan heel wat informatie opleveren over de
mogelijke intactheid van het bodemprofiel en dus van de eventueel aanwezige archeologische
resten. Grote egalisatiewerken die onderdeel zijn van de ontginningen vanaf de tweede helft
van de 18de eeuw, worden immers gekenmerkt door de afwezigheid van een natuurlijk
microreliëf en de aanwezigheid van onder andere steilranden, kaarsrechte wegen en diepe
grachten. Kenmerkend voor de bossen van de Merode zijn de talrijke rabatten. Vermoedelijk
zijn deze al dan niet diepe voren aangelegd om de plaatselijk zeer natte gronden te
ontwateren. De bijzondere hydrologische condities van het gebied zijn het gevolg van het
verweringsproces van glauconiethoudende, tertiaire zanden die de bodem hier en daar haast
VLM Vlaams-Brabant
56

Valoriseren van de erfgoedwaarden
ondoordringbaar maken. De natte laagtes die soms nauwelijks zichtbaar zijn en een
aanwijzing kunnen vormen voor de situering van verdwenen (drooggelegde) vennetjes,
worden in kaart gebracht met behulp van het Digitaal Hoogte Model. Ze vormen geschikte
locaties voor kampementen van de jagers-verzamelaars uit de Steentijd. Ook de landduinen en
stuifzandruggetjes zijn duidelijk zichtbaar.
2. In het gebied dagzomen voornamelijk tertiaire en laat-pleistocene afzettingen. Dat
betekent dat het vondstmateriaal van de meeste archeologische perioden zich aan of net onder
het oppervlak bevindt. In ideale omstandigheden zou het veldwerk voornamelijk gebaseerd
zijn op veldprospectie (oppervlaktekartering). Deze methode biedt veruit de beste kansen om
archeologische vindplaatsen in kaart te brengen maar kan alleen worden toegepast op locaties
met een goede vondstzichtbaarheid. In de regel gaat het om (recent) geploegde akkers. Slechts
een klein deel van het onderzoeksgebied beantwoord aan deze voorwaarde. Voornamelijk
gaat het om bospercelen, aangevuld met wat grasland (ter hoogte van deelgebied Varendonk).
Het akkerland bevindt zich meestal langs de rand van het onderzoeksgebied en wordt vooral
gebruikt voor de maïsteelt. Enkele van deze akker zijn gelopen maar het aantal vondsten is
zeer beperkt: enkele losse vondsten van vuursteenschilfers en afslagen. Een extreme vorm van
oppervlakte kartering is de luchtfotografie. Met behulp van luchtfoto’s kunnen ook in
grasland en begroeide akkers archeologisch structuren worden opgespoord, zoals
kringgreppels en Celtic Fields. Voor bossen blijft het echter een moeilijke zaak. Mogelijk
kunnen structuren die gekenmerkt worden door een hoogteverschil ten opzichte van hun
omgeving, zoals grafheuvels en (holle) wegen, in kaart gebracht worden met behulp van het
DHM, zelfs wanneer die zich onder een bladerdek bevinden.
3. Een groot aantal archeologische resten kan echter niet worden opgespoord door
middel van luchtfoto’s of het DHM. In het bos, waar de eventuele vindplaatsen zoals eerder
gezegd niet zichtbaar zijn aan het oppervlak, kan met behulp van booronderzoek toch inzicht
verkregen worden in het bodemarchief. Een eerste vorm van archeologisch booronderzoek
zijn de karterende boringen. Bij een karterend booronderzoek poogt men een aantal van de in
de bodem aanwezige resten op te boren en op die manier de archeologische vindplaatsen in
kaart te brengen. De opgeboorde monsters worden bij voorkeur gezeefd om ook de kleinste
archeologische indicatoren op te sporen. Het succes van deze methode is vooral afhankelijk
van het type vindplaats (nederzettingen uit de IJzertijd scoren hoog, metaaldepots uit de
Bronstijd bijvoorbeeld zeer laag) en de hoeveelheid opgeboord sediment per oppervlaktemaat.
In een gebied als domein de Merode met een oppervlakte van bijna 1500 ha is het echter
onmogelijk om het nodige aantal karterende boringen te halen. Daarom is geopteerd voor een
verkennend booronderzoek. Doel van het onderzoek was de opmaak van een kaart van
bodemverstoringen. Deze geeft een algemene indruk van de intactheid van het bodemprofiel
en bijgevolg ook van de mogelijke bewaringstoestand van eventueel aanwezige
archeologische resten. Op basis van deze kaart kan beleid gemaakt worden ten aanzien van
zones die al dan niet zwaar verstoord zijn als gevolg van ontginningsmaatregelen zoals
(diep)ploegen en afgraven. In de zones waar minimale verstoringen zijn aangetroffen, worden
bij voorkeur geen bijkomende bodemingrepen gepland. Indien dit toch noodzakelijk zou
blijken, moeten de ingrepen voorafgegaan worden door een archeologisch onderzoek.
Archeologische elementen
Een groot deel van het bodemarchief in domein de Merode werd in het verleden herhaaldelijk
bedreigd en vernield als gevolg van diverse bodemingrepen. Deze bodemingrepen verschillen
echter sterk in omvang en impact:
VLM Vlaams-Brabant
57

Valoriseren van de erfgoedwaarden
1. Heideontginningen vanaf de tweede helft van de 18de eeuw. Als gevolg van de
bevolkingsgroei en onder druk van de afbetaling van oorlogsschulden werd gezocht naar
nieuwe middelen om de economie aan te zwengelen. Eén van deze middelen was de
uitbreiding van het landbouwareaal door de ontginning van woeste gronden. Deze
ontginningen werden aangemoedigd door de uitvaardiging van octrooien en decreten en
gingen gepaard met grootschalige egalisaties, de systematische ontsluiting door middel van
(steen)wegen en de drooglegging van natte depressies door sloten en kanalen. De grenzen van
het cultuurland die voorheen hoofdzakelijk samenvielen met natuurlijke barrières
(dekzandruggen, vennen, etc.) kregen een strakker, geometrisch patroon. Heel wat oude
vennen zijn verdwenen als gevolg van de ontwatering van het gebied. Bij de ontginning van
heidegronden werd de heiploeg ingezet: een grote ploeg die aanvankelijk getrokken werd
door paarden, later door een locomobiel (stilstaande stoommachine) met lierkabel en nog later
door een tractor. Bij het gebruik van deze ploeg werd het bodemprofiel (podzol) tot op grote
diepte verstoord. Verstoringen tot meer dan 60 cm -Mv waren daarbij niet uitzonderlijk. In
domein de Merode is vooral in de omgeving van Blauwberg dergelijke diepe verstoring
aangetroffen. Het huidige landbouwareaal bevindt zich vooral langs de rand van domein de
Merode. De betreffende percelen worden regelmatig geploegd en als gevolg daarvan reikt de
bodemverstoring tot minstens 30 à 40 cm -Mv.
2. Bosbouw vanaf het einde van de 18de eeuw. Om de Kempense steenbakkerijen en de
Waalse steenkoolmijnen te bevoorraden, werd de herbebossing met naaldhout (mijnhout)
aanzienlijk opgedreven. De bosbouw ging vaak gepaard met de aanleg van een dicht netwerk
van dreven en een systeem van rabatten. Rabatten zijn kunstmatig opgeworpen ruggetjes die
van elkaar gescheiden worden door parallelle slootjes. De slootjes staan in voor de
ontwatering van het gebied. Ze zijn aangelegd in een dicht geometrisch patroon, loodrecht op
de hoogtelijnen. Het gedolven materiaal werd tussen de slootjes opgestapeld, met een
verbrokkeling en een inversie van het bodemprofiel (podzol) tot gevolg. In domein de Merode
komen in haast gans het bosgebied dergelijke rabatten voor. Als gevolg van de aanwezigheid
van een ondoordringbare tertiaire kleilaag (glauconiet) wordt het gebied immers gekenmerkt
door plaatselijk zeer natte omstandigheden. De diepste verstoringen (tot 100 cm -Mv) zijn
aangetroffen in de omgeving van Vuldershoek. De laatste decennia worden veel van deze
rabatten niet langer onderhouden. Geleidelijk aan zakken de ruggen in en slibben de sloten
dicht zodat het terrein als het ware spontaan egaliseert (erosie).
3. Erosieprocessen. In het gebied zijn een aantal cuesta’s van de Diestiaanzee,
zogenaamde getuigenheuvels, bewaard gebleven. Het betreft langgerekte heuvelruggen die
onder mariene omstandigheden tijdens het Tertiar zijn afgezet. Ze worden gekenmerkt door
de aanwezigheid van een laag ijzerzandsteen die langer weerstand biedt aan natuurlijke
erosieprocessen. De erosie van de tertiaire zanden wordt echter sterk beïnvloed door de
aanwezige vegetatie en het bodemgebruik. Ontbossing kan de erosieprocessen in de hand
werken. Een mooi voorbeeld van erosie die het gevolg is van een combinatie van natuurlijke
processen (afwatering) en menselijk ingrijpen (vertrappeling en ontginning) zijn de
zogenaamde holle wegen. Ten zuiden van de Hertberg is een dergelijke holle weg
waargenomen. Op de Asberg te Westerlo is sprake van actieve erosie als gevolg van recreatie.
4. Winning van moerasijzererts, heideplaggen, turf, hakhout, zand, leem en steen. Op
diverse locaties in het domein werden de natuurlijke rijkdommen ontgonnen. Plaatselijk zijn
daarvan in de bodem sporen bewaard. De meest opvallende plaats is wellicht de groeve van
de Weefberg. Hier werd in het midden van de 20ste eeuw ijzerzandsteen gewonnen voor de
restauratie van het poortgebouw van de abdij van Averbode. Het gebruik van ijzerzandsteen is
VLM Vlaams-Brabant
58

Valoriseren van de erfgoedwaarden
typerend voor oude representatieve gebouwen in de streek (Demergotiek). Ten tijde van de
restauratie van het poortgebouw was de lokale knowhow voor het gebruik van Diestiaan als
bouwmateriaal echter helemaal verloren gegaan. Daarom werd bij de restauratie alsnog
geopteerd voor Brusseliaan en bleven de blokken Diestiaan tot op heden ongebruikt. Ze
bevinden zich in een weide aan de achterkant van de abdij. Ook heideplaggen, turf, hakhout,
zand en leem worden niet langer gewonnen. Vroeger werden deze grondstoffen
respectievelijk gebruikt voor de productie van potstalmest, als brandstof en bij de bouw van
huizen en schuren (vakwerk). In veldovens werden stenen en dakpannen gebakken.
Moerasijzererts werd op grote schaal gewonnen langs de Nete, onder andere in deelgebied De
Kwarekken. Daarvan zijn zelfs nog oude foto’s bewaard. Het erts werd gebruikt in de
metaalindustrie.
5. Aanleg van dijken, veekeringen en tramlijnen. Ten westen van Den Buts, centraal in
Averbode Bos, loopt van zuid naar noord een langgerekt dijklichaam. De precieze functie van
deze dijk is tot op heden niet gekend, maar lijkt een grens te vormen tussen de drogere
gronden ten oosten en het nattere vengebied ten westen. Mogelijk betreft het een veekering.
Bij hoeve De Eik is nog het talud en de bedding van de tramlijn tussen Averbode en Westerlo
zichtbaar. Deze liep door gans het domein de Merode. In de 19de en 20ste eeuw was de tram
een belangrijk vervoermiddel, onder andere voor pendelende arbeiders (vaak kompels) en
landbouwers die hun waar gingen verkopen op de wekelijkse markt in de naburige steden.
6. Terreinen met opgebrachte of afgevoerde grond. In het gebied komen een aantal
locaties voor waar grond werd opgebracht of afgevoerd om tot op heden ongekende redenen:
een begraven venbodem ter hoogte van het Kloosterveld te Averbode, een afgegraven terrein
langs de Heideloop te Veerle, een opgehoogd terrein in deelgebied Elsschot, etc. Sommige
terreinen die op de bodemkaart als bodems met diepe antropogene humus A-horizont staan
aangeduid, kunnen eerder als recent opgehoogde terreinen worden gezien dan als historisch
VLM Vlaams-Brabant
59

Valoriseren van de erfgoedwaarden
gegroeide plaggenbodems. Uit het booronderzoek blijkt immers dat het aandeel
plaggenbodems in het gebied zeer klein is.
7. Huizenbouw en aanleg van sportvelden en recreatieterreinen. De laatste decennia is de
impact als gevolg van huizenbouw aanzienlijk toegenomen, onder andere in de omgeving van
Blauwberg. De nieuwe verkavelingen vallen echter buiten het domein de Merode. In het
gebied komen echter wel een aantal sportvelden en recreatieterreinen voor: de voetbalvelden
ten westen van Averbode Bos, de terreinen van de scouts bij het Speelbos te Averbode, een
sportveld ten noorden van de Bierhoeve, etc. Bij de aanleg werden de terreinen geëgaliseerd
en waarschijnlijk ook voorzien van een systeem voor ontwatering en bevloeiing, met een
verstoorde bodem als gevolg.
8. Zandverstuivingen. Deze zijn mogelijk het gevolg van een intense ontginning en een
degeneratie van het bosbestand tot heide. Braakliggende akkers zijn zeer gevoelig voor
zandverstuivingen. De duinzanden die op de bodemkaart voorkomen betreffen een amalgaam
van zeer verschillende bodemtypes. De Weefberg heeft als zandvang gefungeerd voor zand
dat werd aangevoerd uit het noordwesten. Daardoor zijn plaatselijk landduinen ontstaan.
Conclusies
Volgende voorstellen kunnen worden geformuleerd ter versterking van de
landschapswaarden.
Averbode Bos en Heide:
• versterken van de ruimtelijke relaties en zichten tussen de abdijsite en Averbode Bos en
Heide
->De herwaardering en herinrichting van de historische dreef tussen de Abdijsite en de
Bierhoef. Deze dreef biedt een perspectivisch zicht op de Abdijkerk.
• ontwikkelen van open ruimtes en panorama’s op basis van het oorspronkelijk reliëf en de
historische vennen
->Openstelling van enkele heuvelflanken op Averbodeheide door ontbossing van minder
waardevolle dennenaanplantingen. Hierdoor kan het oorspronkelijk reliëf ook visueel
worden gewaardeerd.
• herwaarderen van landschapspatronen die dateren van voor de 19 e eeuw; de wegen van
1650 als basis van het uitstippelen van nieuwe wandelwegen; zichtbaar maken van enkele
ontginningspatronen van 1789.
-> Herwaardering en herinrichting als extensief wandelpad van de oude cirkelvormige
dijk t.h.v. Cuypersvijver, in aansluiting op de voormalige ‘Prinsendreef’.
• herwaarderen van de oude hoeves en de oriënterende dreven.
-> Herwaardering en herinrichting van de oude dreef annex voormalige tramlijn t.h.v.
hoeve Den Eik t.b.v. wandelaars en ruiters.
• ontwikkelen van landschappelijk waardevolle loofhoutbestanden.
-> Uitbreiding op Averbodeheide van de waardevolle eiken-berkenbossen tussen de
Bierhoefdreef en tot aan de Luikse Dreef.
• uitvoeren van bijkomend onderzoek naar de functie van het dijklichaam ten westen van
Den Buts en desgevallend valoriseren
VLM Vlaams-Brabant
60

Valoriseren van de erfgoedwaarden
• inrichten van de ijzerzandsteengroeve op de Weefberg
• plaatsen van een aantal informatie- en oriëntatieborden en/of het uitgeven van een
begeleidende brochure bij de wandeling(en) door het gebied
• onderhouden van minstens een deel van de rabatten ter illustratie van de intensieve
bosbouwactiviteiten in de 19de eeuw door de Merode
• verzamelen van (informatie over de huidige bewaarplaats van) vondstmateriaal bij
lokale amateur archeologen en desgevallend tentoonstellen
Verbindingsgebied met Hertberg en Elsschot:
• versterken van de natuurlijke landschapspatronen in de vorm van nog aanwezige vennen
en depressies en van de waterlopen als landschapselement
-> Herwaardering en herinrichting van het Herseltse Ven t.h.v. de Belse Loop als zacht
recreatief natuurgebied in de nabijheid van de dorpskern.
• versterken van historisch-agrarische landschapselementen in de vorm van KLE’S, poelen,
traditionele hoeves en wegenpatronen.
-> Herwaardering en beheer van de nog historische houtwallen in het agrarisch gebied.
• behoud en ontwikkeling van de verspreide bospercelen.
-> Opstelling van gegroepeerde bosbeheerplannen ter ontwikkeling van de verspreide bossen
als volwaardige landschapselementen in de open ruimte.
• Ruimtelijk afbakenen van enkele typisch landelijke entiteiten.
-> Opstellen van een beheerplan voor het openbaar domein van wegen en waterlopen in de
afgebakende open ruimtes van het studiegebied.
• Stimuleren van recreatief medegebruik en het ontwikkelen van trage wegen.
-> Uitstippelen van een nieuwe wandelroute langs oude wegen en bestaande paadjes tussen
Averbodebos en Hertberg.
VLM Vlaams-Brabant
61

Zonering van de recreatie
2.4 Zonering van de recreatie
Inleiding
Zoals reeds aangegeven in de algemene visie die door de partners is goedgekeurd in het kader
van het aankoopdossier, zal duidelijk worden dat we opteren voor zachte recreatie in het
gebied. Hierbij zullen de recreanten zich hoofdzakelijk op 4 hoofdassen bewegen. Eén van
deze hoofdassen of oriëntatieassen is o.a. de Luikerdreef. Deze as fungeert als recreatieve
ontsluitingsas van het recreatief zwaartepunt rondom de Abdij en de Vijvers
(seizoensgebonden). Ook zal er zich in de visie een duidelijke scheiding voordoen. Zo wordt
het merendeel van de recreatie geconcentreerd op een gedeelte van de Weefberg in Averbode
Bos terwijl in de rest van het gebied voor mountainbikers en fietsers een doorgangsfunctie
voorzien wordt. Gemotoriseerd verkeer wordt overal zoveel mogelijk geweerd.
Bij het bepalen van de nieuwe routes hebben we bijzondere aandacht gegeven aan de
aansluitingen met de naburige bossen en natuurreservaten. Zo ontstaat er een goede noordzuid
en oost-west verbinding doorheen het gebied.
Samen met de analyse van de bestaande
recreatieve structuur hebben we een
voorlopige gewenste recreatieve structuur
opgemaakt. Het is de bedoeling dat de
bestaande structuur herschikt wordt naar de
vorm van de gewenste structuur zodat het
gebied de ademruimte terug krijgt die het
verdient en nodig heeft. Deze ingrepen
kunnen onderverdeeld worden in twee
groepen: maatregelen op korte termijn en
maatregelen op lange termijn. Het plaatsen
van barelen aan de Boonstraat en het
dichtmaken van enkele toegangspaden voor
motorcrossers en mountainbikers dient op
korte termijn te gebeuren.
Paardenrecreatie ter hoogte van de Vijvers
Deze bestaande en gewenste recreatieve
structuur is besproken op de Werkgroep Toezicht en Beheer (Figuur 1).
De bestaande recreatieve infrastructuur (Kaart 23)
Recreatieve voorzieningenDe bestaande recreatieve voorzieningen werden reeds beschreven
in het ontwerprapport voor het gehele domein de Merode in het kader van het aankoopdossier
van 2001.
Er is een mooi aanbod van cultuurhistorische en toeristisch recreatieve voorzieningen in het
gebied. Zo zijn de Abdijsite en de Vijvers van Averbode belangrijke aantrekkingspolen van
nationaal en regionaal belang. De doorkruising van het gebied door verschillende vormen van
routegebonden recreatie trekt samen met de hoge landschappelijke waarde van het gebied vele
recreanten aan.
VLM Vlaams-Brabant
62

Zonering van de recreatie
Wat betreft het fietstoerisme zijn er verschillende routes uitgestippeld op verschillende
niveaus. Belangrijk in het gebied zijn de fietsroutes van bovenlokaal niveau. De verschillende
fietsknooppuntennetwerken van de provincie Antwerpen, Limburg en Vlaams-Brabant
(gedeeltelijk goedgekeurd) sluiten in de fietsknooppunten op elkaar aan. Met deze
fietsknooppunten moet men rekening houden bij het bepalen van nieuwe lokale routes daar zij
garant staan voor een goede ontsluiting van de fietsrecreatie in het gebied. Mountainbikers
verplaatsen zich echter niet langs de voorgekauwde routes. Ze gebruiken liever de kleinere
avontuurlijke paden net zoals de wandelaars. In het noordelijk gelegen gebied Hertberg heeft
de provincie Antwerpen reeds een mountainbikeroute uitgestippeld waarop kan aangesloten
worden. Momenteel worden een groot aantal paden in het gebied gebruikt door
mountainbikers en wandelaars waardoor er sprake is van een recreatieve overbelasting van
Averbodebos en –heide. Autotoeristen kunnen de abdijroute volgen. Dit is een route doorheen
de Kempen die de Abdij van Tongerlo,
Averbode en Postel aandoet. Voor de
autotoeristen en voor de tal van
dagtoeristen zijn er voldoende
parkeerplaatsen in het gebied, alleen
zijn ze momenteel niet goed ingericht.
Ruiterpaden zijn in het aangelegen
Gerhagen uitgestippeld en
bewegwijzerd maar in Averbodebos en
-heide kunnen ze zich voorlopig nog
vrij bewegen. De grotere dreven zoals
de Luikerdreef hebben reeds een goede
gescheiden infrastructuur waarlangs
ruiters fietsers en wandelaar zich veilig
kunnen verplaatsen.
Zicht op de abdij van Averbode
De vijvers van Averbode zijn in de zomermaanden een ware trekpleister voor dagrecreanten.
Het heeft volgens het gewestplan, samen met de aanliggende camping, de bestemming van
recreatiegebied.
Recreatieve steunpunten
Toeristische centra zijn er niet in het gebied maar er is wel een winkel aan de abdij waar men
informatie over de streek kan vinden. Dit is echter niet voldoende. Informatieborden op het
terrein vind je nauwelijks of niet. Dit is een groot gebrek want zo komen de kwaliteiten van
het gebied niet aan bod. Op vlak van recreatieve communicatie en educatie moet er dus nog
veel gebeuren.
Recreatieve knelpunten
Het gebied Averbodebos en –heide is één van de vele deelgebieden in het groter geheel van
de Merode. Binnen dit grotere geheel zou er éénheid moeten zijn maar dit wordt, mede door
los van elkaar staande initiatieven in de verschillende deelgebieden, niet bereikt. De
samenhang en de waarde gaat hierdoor verloren terwijl het gebied over voldoende potenties
beschikt om het voor recreatie, toerisme en natuur in waarde te laten stijgen.
VLM Vlaams-Brabant
63

Zonering van de recreatie
De gewenste recreatieve infrastructuur
algemeen
De gewenste recreatieve structuur bestaat uit een routenetwerk voor fietsers, wandelaars en
ruiters. De routes zijn gekozen volgens verschillende criteria:
-Attractiviteit
-Cultuurhistorische kwaliteiten van de omgeving en de gebouwen
-Veiligheid bvb. combineren van verschillende recreatieve gebruiken mountainbikers met
wandelaars en paarden
-Bestaande routes en infrastructuur
-Toetsing aan het ontwerp van gebiedsvisie voor Averbodebos en –heide
We gaan in de gebiedsvisie ervan uit dat Averbode Heide natuurgericht ontwikkeld zal
worden. Hierbij sluiten we
met de recreatieve visie aan
door in Averbode Heide de
orthogonale padenstructuur
overboord te gooien en te
opteren voor losse, kleine
paden, enkel door wandelaars
te gebruiken. Hierdoor
proberen we zoveel als
mogelijk Averbodeheide af te
schermen van het grote
publiek. In Averbode Bos,
kiezen we voor een
geconcentreerd recreatief
gebruik op de Weefberg.
VLM Vlaams-Brabant
Fietsers in Averbode
De routes zijn georiënteerd op de 4 hoofdassen gebaseerd op historische dreven: Luikerdreef,
oude dreef langs Bierhoeve, oude dreef naar Den Eik en oude Prinsendreef. Deze 4
hoofdassen zijn oriëntatieassen voor recreanten die het gebied binnenkomen of doorrijden. Op
de snijpunten van deze assen
zullen rustplaatsen met
infoborden voorzien worden.
Op deze rustplaatsen zou een
eenvoudige inrichting kunnen
gebeuren met een afdak, een
paar banken en wat
infoborden. Deze infoborden
zouden samen met de
bewegwijzering binnen de
ganse perimeter van de
Merode, éénvormig moeten
zijn. Over een eigen ‘huisstijl’
moet dus nagedacht worden.
Wandelaars in Averbode Bos
64

Zonering van de recreatie
Er wordt een lange en korte wandelroute voorgesteld; deze zijn hoofdzakelijk rond de abdij
gesitueerd. Voor de natuurwandelaar wordt Averbode Heide interessant.
Familiefietsers en wielertoeristen worden geconcentreerd op de hoofdassen die aansluiting
vinden met het fietsknooppuntennetwerk van de provincie Antwerpen, Limburg en Vlaams-
Brabant.
De mountainbikeroutes: worden geconcentreerd op de Weefberg en hebben een aansluiting
naar Hertberg en Gerhagen via de hoofdassen. De ruiterpaden zijn hoofdzakelijk op de
hoofdassen gesitueerd met een aansluiting naar Gerhagen en Hertberg.
Verbindingen over de drukke steenwegen zijn belangrijk voor het recreatieve netwerk.
Veiligheid van de verschillende oversteekplaatsen is dus een must.
Aan de abdij is het moeilijk een
goede verbinding te creëren met
Averbode Bos. Enkel via het
kleine pad achter de oude
stallen van de Abdij is de
verbinding mogelijk. Zelfs als
een wandelverbinding doorheen
de boomgaard van de Abdij
mogelijk is zal hier een
grondige herinrichting van het
openbaar domein moeten
gebeuren. Zowel ruiters,;
fietsers, mountainbikers als
wandelaars moeten hier samen
oversteken en door een smalle
strook.
Wandelen langs de Prinsendreef
De parkeerplaatsen kunnen veiliger en beter ingericht worden.
De attractiepunten en attractiviteitspolen zullen met elkaar verbonden worden door de
verschillende routes.
mogelijke uitvoeringsmaatregelen
Mogelijke uitvoeringsmaatregelen zijn weergegeven op korte termijn in Kaart 24 en op lange
termijn in Kaart 25. Een overzicht wordt gegeven in Tabel 2.
VLM Vlaams-Brabant
65

Zonering van de recreatie
Tabel 2 Overzicht van mogelijke maatregelen voor het uitbouwen van de recreatieve
infrastructuur op korte en op lange termijn in Averbode Bos en Heide
PLANELEMENT
1. Attractiepolen
1.1 Abdijsite
1.2 Hoeve Den Eik
1.3 Bierhoeve
1.4 Uitkijktoren Weefberg
1.5 Zandsteengroeve
1.6 Rustplaatsen
2. Routes
2.1 Wandeling Weefberg
2.2 Wandeling
Averbodeheide
2.3 Fietsen
2.4 Mountain-Bike
2.5 Paardrijden
3. Openbare wegen
- Boonstraat
- Nieuwstraat
4. Oversteekplaatsen
4.1 Abdij
4.2 Drukkerij
4.3 Den Eik
4.4 N165
4.5 Bierhoeve
4.6 Gerhagen
5. Parkings
5.1 Abdij
5.2 Drukkerij
5.3 Scouts
5.4 Kerkhof
5.5 Den Eik
5.6 De Vijvers
5.7 Gerhagen
VLM Vlaams-Brabant
Korte termijn
Huurwoning
Terug zichtbaarmaken + infoborden (gedaan)
Infoborden
Behoud
Nieuwe wandelpaden
Bewegwijzerde verbinding Luikse Dreef, N212 -
Boonstraat
Nieuw pad op Weefberg + bewegwijzering
Nieuwe paden langs te herwaarderen dreven +
bewegwijzering
- Plaatsen van barelen aan begin en einde
- Plaatsen van barelen aan begin en einde
Waar ligt prioriteit?
Verkeersveilige inrichting?
Verkeersveilige inrichting?
Verkeersveilige inrichting?
Verkeersveilige inrichting?
Verkeersveilige inrichting?
Verkeersveilige inrichting?
Lange termijn
Ontsluiting voor wandelaars
- Inrichting natuureducatief centrum
- Poort naar provincie Antwerpen
- Beperkte eet- en drinkgelegenheid
Boswachterswoning
Nieuwbouw
Educatieve inrichting
Banken en afdak
Uitbreiding naar Wandeling Abdij
Aanpassing volgens terreininrichtingen
Aanpassing volgens terreininrichtingen
Aansluiting naar Hertberg en Gerhagen
Aanpassing volgens terreininrichtingen
Aansluiting naar Hertberg en Gerhagen
Aanpassing volgens terreininrichtingen
Aansluiting naar Hertberg en Gerhagen
- Afschaffing openbaar karakter
- Afschaffing openbaar karakter
Verkeersveilige inrichting!
Verkeersveilige inrichting!
Verkeersveilige inrichting!
Verkeersveilige inrichting!
Verkeersveilige inrichting!
Verkeersveilige inrichting!
Behoud en verbetering
Verkeersveilige inrichting
Behoud
Opheffing
Nieuw in te passen kleinschalige parking
Inrichting ifv. o.m. mountain-bikers en ruiters
Verkeersveilige inrichting
66

Zonering van de recreatie
Voor de Bierhoeve wordt een functie als beheercentrum en boswachterswoning voorzien..
Het gebouw leent zich uitstekend voor opslag van beheermateriaal en als uitvalsbasis voor de
het toezicht in het gebied. Voor den Eik kan een functie als bezoekercentrum in het groen
grensgebied tussen de drie provincies (toeristische poort) voorzien worden. Dit kan eventueel
in combinatie met een drankgelegenheid voor de fietsers, wandelaars, en ruiters die dit als
stopplaats kunnen gebruiken.
De aanleg van een nieuwe, beperkte parking is aan de Grensstraat dan ook noodzakelijk. Om
de recreatie te optimaliseren en beter te sturen is een inrichting van de bestaande parkings
nodig. De parking aan het recreatiedomein De Vijvers biedt voldoende plaats als vertrekpunt
voor ruiters. De parking langs de Prelaatstraat en aan de Abdijstraat kan verder dienst doen
voor dagtoerisme. De parking aan de Boonstraat ter hoogte van de scoutsterreinen kan met
een beperkt aantal voorzieningen dienst doen als vertrekplaats voor mountainbikers. De
parking van de drukkerij (Herseltsebaan), die een bottleneck is voor doorgang van alle niet
gemotoriseerd recreatieverkeer tussen Averbode Bos en Heide, kan heringericht worden om
de auto’s, ruiters, fietsers en wandelaars beter te scheiden en een veilige oversteekplaats te
bieden. De parking aan het kerkhof (Herseltsebaan) is momenteel gelegen op een gevaarlijke
plaats aangezien de voetgangers de drukke steenweg kunnen oversteken. Deze parking in
natuurgebied kan opgeheven worden en geïntegreerd in de parking aan de drukkerij, mits een
verbinding voorzien wordt naar het kerkhof. Dit kan op de plaats waar nu een gracht loopt
langs het fietspad (door inbuizing) of via het nu omheinde perceel dat eigendom is van de
abdij. De bestaande parking langs de Turnhoutsebaan ter hoogte van de Heggebossenweg aan
Gerhagen geeft een extra uitvalsbasis voor de zachte recreant. Langs de Herseltsebaan, de
Averbodebaan en de Turnhoutsebaan zijn op verschillende plaatsen verkeersveilige
herinrichtingswerken nodig om veilige oversteekplaatsen te creëren voor wandelaars, ruiters
en fietsers.
Op het hoogste punt van de Weefberg is een uitkijktoren voorzien, op een strategische plaats
tussen Kempen en Hageland, met zicht op landduinen, ijzerzandsteenheuvels, de abdij van
Averbode, de basiliek van Scherpenheuvel, de Maagdentoren en de kerk van Zichem, etc. De
wand van de groeve op de weefberg kan afgegraven worden om de ijzerzandsteen terug
zichtbaar te maken en het motorcrossen tegen te gaan.
Op termijn kan het orthogonaal ontginningspatroon dichtgroeien. Sturing van de recreatie
door een aantal fysische barrières die de zachte recreant kan ervaren als positief (slagbomen,
paaltjes en/of het plaatsen van takmateriaal over de weg) kan dit in de hand werken. Als
oriëntatieassen voor de wandelaar door het gebied lopen enkele historische dreven die ook
dienst doen als ruiterpad waar wandellussen op aansluiten met op centrale plaatsen
rustpunten met infoborden. Het verzamelde historisch materiaal kan verder dienen voor de
uitwerking van infoborden waarop het rijke cultuurhistorisch verleden aanschouwelijk wordt
voorgesteld voor de recreant. De nieuwe wandelwegen zijn grotendeels gebaseerd op
historische tracés die werden bepaald door het reliëf en de waterhuishouding. Hierdoor
ontstaan afwisselende en kronkelende ontsluitingspatronen die boeiend zijn voor de recreant.
In het noordoosten kan het ontginningspatroon dat daar sinds Ferraris aanwezig is, als
cultuurhistorisch restant ingericht worden. De huidige functionele fietspaden dienen beter
bewegwijzerd te worden en aangesloten te worden op het knooppuntennetwerk. Het openbaar
karakter van de huidige Boonstraat kan opgeheven worden om gemotoriseerd verkeer in het
bos te weren, in combinatie met het plaatsen van paaltjes of slagbomen. Langs deze oude
Mechelse Baan en Luikse Dreef kan er zo een extra recreatieve verbinding gecreëerd worden
tussen Hertberg, Blauberg, Averbode, en Gerhagen.. Op de Weefberg kan een permanent
VLM Vlaams-Brabant
67

Zonering van de recreatie
mountainbike parcours bewegwijzerd worden dat aansluiting geeft op de parcours in de
Demervallei, in Hertberg en in Gerhagen. Het speelbos aan de scoutsterreinen van Averbode
dient ingericht te worden. De herinrichting van de abdijomgeving dient een aantal
knelpunten oplossen. Mits akkoord van de abdij kan een doorgang voor wandelaars
aansluiting geven op den Eik.
VLM Vlaams-Brabant
68

Ontwerp gebiedsvisie
3. Ontwerp gebiedsvisie: basis voor een inrichtingsplan en
voor een beheerplan
3.1 Uitgangspunten
De globale gebiedsvisie die voor het aankoopdossier de Merode is goedgekeurd door de
partners in 2001, reikt het kader aan voor de uitwerking van de gebiedsvisie van het
deelgebied Averbode Bos en Heide. Deze globale gebiedsvisie voor het gehele project
onderscheidde naargelang de aard van het deelgebied drie types van gebieden met functioneel
verschillende accenten of prioriteiten.
- Gebieden met hoofdfunctie natuur en ondergeschiktheid van bosbouw en recreatie.
- Gebieden met nevengeschiktheid van natuur met recreatie en of bosbouw.
- Gebieden met hoofdfunctie recreatie en ondergeschiktheid van bosbouw en natuur.
Averbode Bos en Heide werd aangeduid als een gebied met hoofdfunctie natuur en
ondergeschiktheid van bosbouw en recreatie en er werden specifiek volgende doelstellingen
vooropgesteld in de gebiedsvisie van 2001 :
“De bossen rond Averbode zijn opgenomen als habitatrichtlijngebied in de nieuwe, onlangs
door de Vlaamse regering goedgekeurde afbakeningen als deel van het clustergebied
'Demervallei’. De inrichtingsvisie voor dit deelgebied richt zich dan ook op het herstel en de
ontwikkeling van de habitats waarvoor dit gebied werd aangemeld. Het gaat om psamnofiele
heide met Calluna- en Genista-soorten, open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten
op landduinen, mineralenarme, oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakten,
Noord-Atlantische vochtige heide, droge Europese heide, Nardus-graslanden, laaggelegen
schraal hooiland, zuurminnende Atlantische beukenbossen met ondergroei van hulst of soms
taxus, oude zuurminnende eikenbossen met zomereik op de zandvlakten, alluviale bossen met
zwarte els en gewone es.
Het bos wordt omgevormd in functie van het herstel van de hiervoor genoemde habitats. De
potenties tot herstel van de volgende habitats zijn aanwezig:
- Dwergstruikengemeenschap met stekelbrem, kruipbrem en gaspeldoorn.
- Voedselarme vennen.
- Zuurminnende eikenbossen.
- Landduinen met buntgras en struisgras.
- Heischrale graslanden.
Kamsalamander en drijvende waterweegbree krijgen bijzondere aandacht. Een grondige
inventarisatie en ecohydrologische studie moet het mogelijk maken deze omvormingen te
kwantificeren.
De bossen welke niet in aanmerking komen voor herstel van de hiervoor genoemde habitats
worden omgevormd tot meer natuurlijke bossen. Verlofing en het bevorderen van
ongelijkjarigheid en ongelijkvormigheid zijn hiertoe en middel ook het laten vervagen van
uitbatingwegen en grenzen tussen bosbestanden dragen bij tot een meer natuurlijk karakter
en verhogen de belevingswaarde.
In dit gebied zijn de maatregelen in de waterhuishouding van groot belang. Mede
gemotiveerd vanuit de aanduiding als habitatrichtlijngebied wordt het herstel van de
natuurlijke waterhuishouding beoogd. De reeds beschreven maatregelen in de bossfeer
kunnen hiertoe bijdragen maar ook het dempen van ontwateringsgreppels en -grachten. In het
VLM Vlaams-Brabant
69

Ontwerp gebiedsvisie
noorden van Averbode bos en Averbode Heide bevinden zich restanten van een historisch
vennen- en vijvercomplex dat hersteld wordt.
M.b.t. het recreatief medegebruik wordt een zonering ingevoerd. In de huidige situatie zijn de
bossen rond Averbode ontoegankelijk. In de omgeving van de abdij en van het
recreatiedomein 'de Vijvers' bestaat er een duidelijke vraag tot openstelling van de bossen.
Aan deze vraag kan tegemoetgekomen worden. In dit kader kan een functie als
bezoekerscentrum toegekend worden aan het gebouw ‘Den Eik’ , waarvan de strategische
ligging, omzeggens op de grens van drie provincies, bijkomende mogelijkheden biedt
('toeristische poort '). Buiten deze zone rond de abdij van Averbode wordt de toegankelijkheid
van Averbode Bos en Averbode Heide beperkt tot geleide wandelingen (natuurbeleving) en
recreatieve verbindingen voor zowel wandelaars, fietsers als ruiters. Op de Weefberg
centraal in Averbode Bos en in de omgeving van de abdij van Averbode kunnen de
panoramisch uitzichten hersteld worden. De jachtpacht zal na het verstrijken van de huidige
overeenkomst niet meer verlengd worden.”
Deze visie werd verfijnd op niveau van het deelgebied Averbode Bos en Heide op basis van
deze uitgangspunten, die door de stuurgroep en de partners werden goedgekeurd. Er werd dus
nagegaan welke habitats waar kunnen worden hersteld, hoe de waterhuishouding en het
vennensysteem kunnen worden hersteld, welke erfgoedwaarden in het gebied aanwezig zijn
en hoe die kunnen worden gevaloriseerd. Ten slotte werd bekeken hoe de recreatie kan
worden gestuurd op korte en lange termijn. Het onderzoek over ecologie, hydrologie,
landschap, archeologie en recreatie, dat in voorgaande hoofdstukken uit de doeken werd
gedaan, zijn de bouwstenen van een onderbouwd ontwerp van gebiedsvisie.
3.2 Ontwerp van gebiedsvisie
In maart 2004 definieerde de stuurgroep op basis van het rapport van 2001 vier doelstellingen
voor Averbode Bos en Heide: herstel van de waterhuishouding, herstel van de habitats,
zonering van de recreatie en valorisering van erfgoedwaarden (Figuur 2). Deze
herstelmaatregelen moeten van het complex Averbode Bos en Heide een belangrijk onderdeel
maken van een project met bovenregionale uitstraling.
Een ontwerp van gebiedsvisie werd opgesteld door integratie van de in dit rapport gebundelde
thematische studies ecologie, hydrologie, landschap, archeologie en recreatie. De methodiek
van het ontwerp van gebiedsvisie is weergegeven in Figuur 4.
VLM Vlaams-Brabant
70

Ontwerp gebiedsvisie
Figuur 4 methodiek ontwerp gebiedsvisie
VALORISERING LANDSCHAP EN CULTUURHISTORIE
historisch onderzoek
landschapsinventarisatie
archeologisch onderzoek
VLM Vlaams-Brabant
landschapsevolutie (kaart 19)
landschapswaarden (kaart 20)
1650 (kaart 8 en 9)
1789 (kaart 10 en 11)
1845 (kaart 12 en 13)
1900 (kaart 14 en 15)
1935 (kaart 16 en 17)
huidige situatie (kaart 18)
archeologische relicten (kaart 21 en 22)
HERSTEL HABITATS
inventarisatie kensoorten
interpretatie bodemvereisten
inventarisatie fauna
flora (kaart 2)
habitats en bodem (kaart 4 en 22)
fauna (kaart 3)
ONTWERP GEBIEDSVISIE (kaart 26)
topografische analyse
HERSTEL WATERHUISHOUDING
grootte en ligging vennen (kaart 7)
mogelijkheden venherstel (kaart 6)
gebruik afwateringssysteem
historisch vennensysteem (kaart 5)
ZONERING RECREATIE
recreatie lange termijn (kaart 25)
recreatie korte termijn (kaart 24)
bestaande recreatie (kaart 23)
71

Ontwerp gebiedsvisie
Het ontwerp van gebiedsvisie is weergegeven in Kaart 26. Deze kaart is te beschouwen als de
basis voor het verder planontwerp dat vormt moet krijgen door de inbreng van beheerders,
eigenaars en andere actoren (zie verder).
1. Herstel en ontwikkeling van de habitats waarvoor dit deelgebied werd aangemeld als
habitatrichtlijngebied.
De habitats die beschreven zijn voor het gebied in de context de Europese habitatrichtlijn,
werden verfijnd naar natuurtypes die bruikbaar zijn voor de Vlaamse situatie. De kensoorten
en relicten van de aanwezige vegetatie en de bodem- abiotiek en fauna-elementen. werden in
kaart gebracht (cf. 2.1).
Het herstel van deze habitats die gebeurt best geleidelijk, en in eerste instantie in de zones die
gaan vernatten in functie van het herstel van de waterhuishouding. In de gebiedsvisie werd de
zone aangeduid waar versnelde omvorming in het kader van habitatherstel aan de orde is. Om
de hoge potentie voor natuurtypes in de voedselarme sfeer te realiseren dient hierbij gestreefd
naar een goede balans tussen open en gesloten natuurtypes met overgangsmilieus in reliëf en
waterhuishouding en een maximale connectiviteit tussen de natuurtypes binnen en buiten het
projectgebied. In het overgangsgebied naar Hertberg en Elsschot in het noorden en naar de
Demervallei in het zuiden worden ecologische verbindingen uitgebouwd.
In de zone voor versneld habitatherstel kunnen op basis van kensoorten, relictvegetaties, en
bodemkarakteristieken meer concrete natuurstreefbeelden aangeduid worden. In het kader van
een ecohydrologische studie zal een gebiedsdekkende vegetatiekartering en een
grondwatermodellering het planontwerp verder bepalen.
2. Herstel van de natuurlijke waterhuishouding met inbegrip van herstel van restanten van
een historisch vennen- en vijvercomplex.
De eigenschappen en knelpunten van de historische vennen werden opgelijst. De ligging, de
profielen en de diepte van de herstelbare vennen werd bepaald aan de hand van
lasertopografie. Het ontwateringssystemen en de onderlinge samenhang tussen de historische
vennen werd geanalyseerd (cf. 2.2).
Centraal in de gebiedsvisie staat het herstel van het vennen- en vijvernetwerk door een herstel
van de waterhuishouding. Dit moet bepalend worden voor de identiteit van het gebied.
Uit de analyse blijkt dat een dertiental vennen in de huidige situatie in aanmerking komen
voor venherstel. Voor een zestal vennen dient er een oplossing gevonden te worden voor het
landbouwgebruik vooraleer aan venherstel kan gedaan worden. De andere vennen komen
momenteel niet in aanmerking, aangezien ze geheel of gedeeltelijk buiten de
eigendomsperimeter gelegen zijn.
Uit een ecohydrologische studie moet blijken voor de herstelbare vennen hoe hoog de
grondwaterstand is en hoe die fluctueert, welke hoeveelheid oppervlaktewater wordt
afgevoerd, en wat de invloed is van het bodemgebruik op infiltratie en ondiepe kwel.
3. Valorisering van erfgoedwaarden (cultuurhistorie, landschap en archeologie)
Om de valorisering van de erfgoedwaarden te concretiseren, werd een historisch onderzoek op
basis van oude kaarten gevoerd, werd een terreinonderzoek naar landschappelijke
belevingswaarden ondernomen, en werd een archeologische studie gedaan (cf. 2.3).
Op de visiekaart zijn de landschappelijk meest waardevolle gebieden aangeduid, zowel
binnen Averbode Bos en Heide als in het overgangsgebied naar Hertberg en Elsschot in het
noorden en naar de Demervallei in het zuiden. De sites van cultuurhistorisch en archeologisch
belang zijn eveneens gelokaliseerd.
Welke sites en zones op welke manier worden opgewaardeerd, dient verder uitgewerkt te
worden met de partners.
VLM Vlaams-Brabant
72

Ontwerp gebiedsvisie
4. Invoering van een zonering van het recreatief medegebruik.
De bestaande recreatieve infrastructuur in en rond Averbode Bos en Heide werd in kaart
gebracht (cf. 2.4), en de gewenste recreatieve infrastructuur op korte en lange termijn werd
opgesteld op basis van de ideeën uit de werkgroep toezicht en beheer, een onderdeel van de
tijdelijke overlegstructuur voor het domein de Merode (cf. 1.2).
De recreatie in Averbode Bos en Heide wordt in deze visie geoptimaliseerd in functie van de
zachte recreant: wandelaars, fietsers en ruiters. Alle gemotoriseerd verkeer wordt geweerd. De
zachte recreatie wordt geconcentreerd op de Weefberg en rond de omgeving van de adbij en
het recreatiedomein De Vijvers. Er worden recreatieve verbindingen voorzien naar de
Demervallei ten zuiden en ten westen van Averbode Bos en Heide, naar Gerhagen ten oosten
en Hertberg en Elsschot ten noorden. De orthogonale padenstructuur zal op termijn
verdwijnen. Vier historische dreven, met name de Luikse Dreef, de Oude Mechelse Baan, de
Prinsendreef en de Bierhoefdreef worden geherwaardeerd als oriëntatieassen voor de zachte
recreant. Secundaire recreatieve assen verbinden de oriëntatieassen met de omliggende
dorpskernen en attractiepunten. De secundaire assen vormen de basis van nieuwe
wandelparcours geïnspireerd op 17 de eeuwse tracés die bepaald werden door reliëf en
waterhuishouding. Op enkele plaatsen langs de oriëntatieassen worden recreatieve
uitvalsbasissen voorzien (parkings, rustplaatsen met informatieborden, attractiepunten, etc.).
Op basis van overleg met alle actoren dient de recreatie op korte termijn gezoneerd te worden
en kan de recreatieve infrastructuur uitgebouwd worden in het kader van deze van het domein
en de regio.
VLM Vlaams-Brabant
73

Procesbegeleiding en participatie
4. Procesbegeleiding en participatie: planontwerp op maat
4.1 Wat & waarom?
De aankoop van de bossen van de Merode door de VLM is tot stand gekomen vanuit de
motivatie de eenheid van het gebied te vrijwaren, om op langere termijn een impuls te geven
aan regionale streekontwikkeling. Regionale streekontwikkeling, of het verhogen van het
regionaal welzijn is onder andere functie van de omgeving waarin individuen leven. Deze
omgeving omvat zowel het fysische leefmilieu, het culturele erfgoed, de verschillende sociale
netwerken op het niveau van familie, organisatie, gemeenschap en samenleving, en de
politieke en bestuurlijke omgeving. De uitdaging in dit project ligt in de gezamenlijke
inbreng van multidisciplinaire, professionele kennis enerzijds en lokale, gemeenschapskennis
anderzijds. Dit laatste kan enkel indien er in het project voldoende ruimte wordt gelaten voor
participatie. Participatie van de lokale bewoners moet zoveel mogelijk verschillende
perspectieven toelaten, om op die manier een zo intelligent en productief mogelijke consensus
over de gebiedsvisie tot stand te brengen. Het project de Merode is een complex en omvattend
project dat een systematische procesbenadering vraagt.
Beschikken over voldoende kennis over de complexe sociale omgeving is een essentiële
voorwaarde voor een geïntegreerde aanpak van het projectgebied. Een omgevingsanalyse
moet een overzicht geven van de functies van het studiegebied en de relevante actoren van het
project (dmv literatuurstudie: onderzoeksrapporten, beleidsnota’s…), de belangen, visies en
percepties (dmv diepte-interviews met sleutelfiguren) en de kennis en houding van de
verschillende actoren en gebiedsgebruikers over het project, hun verwachtingen en de
gebruikte communicatiekanalen en informatiebehoeften
4.2 Methodiek
Een omgevingsanalyse bestaat uit een actorenanalyse enerzijds en een SWOT-analyse
anderzijds.
Een actorenanalyse beoogt een volledige en participatieve beschrijving van de betrokken
spelers in het projectgebied en hun belangen, en is de basis van een grondige planvorming en
projectuitvoering.
Er wordt opgelijst welke actoren/stakeholders belangrijke betrokkenen zijn bij het project de
Merode voor het deelgebied Averbode Bos & Heide. Deze worden theoretisch opgedeeld per
schaalniveau: (Europees, federaal, Vlaams, regionaal, provinciaal en gemeentelijk),
Organisatiegraad: (politiek, ambtelijk, middenveld, sociaal, overkoepelend) en thema:
(landbouw, bos, natuur, recreatie, lokale economie, cultuur, mobiliteit, communicatie,
ruimtelijke ordening, algemeen, andere). Die worden dan opgedeeld volgens
informatiebehoefte in doelgroepen, waarvoor een aangepaste informatie- en
participatiestrategie per doelgroep wordt opgesteld. Aan de hand van diepte-interviews met
prioritaire actoren over hun verwachtingen, houding, problemen, voorgestelde oplossingen,
etc., wordt de projectwerkwijze bijgestuurd en de projectstructuur aangepast.
Een SWOT-analyse is een analyse van de strategische omgeving van een project waarbij
gekeken wordt naar knelpunten en opportuniteiten. Interne omgevingsfactoren worden
gewoonlijk aangeduid als sterktes (Strengths) of zwaktes (Weaknesses), en externe
omgevingsfactoren als kansen / opportuniteiten (Opportunities) of bedreigingen (Threats).
VLM Vlaams-Brabant
74

Procesbegeleiding en participatie
4.3 Stand van zaken
De relevante actoren zijn geïnventariseerd in een matrix. De gemarkeerde actoren wijzen op
het feit dat hiermee reeds overleg is gebeurd. De contactgegevens van de relevante actoren
zijn opgenomen in een Access-databank, die binnenkort toegankelijk is voor het personeel
van de provinciale afdelingen van de VLM. Dit moet het opvragen van gegevens en het
contacteren van personen of organisaties in de toekomst vergemakkelijken.
Momenteel beperkt het overleg zich tot de partners die in de stuurgroep vertegenwoordigd
zijn, in het kader van de doorverkoop. Om te komen tot een planontwerp met een uitvoerings-
en financieringsplan is een duidelijker mandaat noodzakelijk.
Dit rapport planvoorbereiding kan worden gebruikt als discussienota tijdens het overleg met
onze directe partners en indirect betrokken actoren. De nota kan op voorhand worden
rondgestuurd of ter plaatse in een vergadering worden toegelicht.
De manier van communiceren is afhankelijk van de betrokken actor en de aard van het
overleg. Enkele mogelijkheden zijn:
- Rondsturen van het visiedocument naar de actoren die opgenomen zijn in de actorenmatrix.
Hier moet een grondig informatieblad bij worden gevoegd, waarin feedback wordt gevraagd
en waarin de mogelijkheid wordt aangeboden een overleg te plannen met de VLM, of waarin
zij worden uitgenodigd op een algemene plenaire vergadering, waar ze vragen kunnen stellen
en waarin mensen van de VLM, samen met vertegenwoordigers van de partners, toelichting
komen geven.
- Infomomenten kunnen ook beperkter worden georganiseerd, door ze enkel te houden tijdens
bijeenkomsten van de adviesraden (milieu, sport,…) van de betrokken gemeenten.
Omwille van het belang van goede contacten met de toekomstige eigenaars en beheerders van
Averbode Bos en Heide, moeten we streven naar het opnemen van vertegenwoordigers van
deze partners in bestaande werkgroepen van de VLM, zoals bijvoorbeeld in het projectteam
Averbode Bos en Heide.
Concrete voorbeelden zijn:
- Voor de gemeente Scherpenheuvel-Zichem bestaat er een lijst van geïnteresseerde burgers
uit het middenveld, de politiek en de administratie, op basis van een debattencyclus rond
toerisme en lokale economie, georganiseerd door UNIZO. Deze kunnen worden
aangeschreven voor een algemene vergadering of voor het oprichten van een
begeleidingsgroep.
- Enquête in verband met recreatief medegebruik in het deelgebied Averbode Bos & Heide
(eventueel obv enquête Zoerselbos)
-Tentoonstelling Horteco, … en andere evenementen, kunnen worden gebruikt om de
bevolking te informeren of op een meer actieve wijze te betrekken. Vb. Fietszoektochten
kunnen worden opgevat als interactieve fietstochten waarin naar de mening van de bevolking
wordt gevraagd.
VLM Vlaams-Brabant
75

Procesbegeleiding en participatie
Tabel 3 Actorenmatrix Averbode Bos en Heide
Actorenmatrix Averbode
Bos & Heide
Politiek
- Vlaams
- Provinciaal
- Gemeentelijk
Ambtelijk
- Vlaams
- Provinciaal
- Gemeentelijk
Middenveld
(=georganiseerde
burger)
Overkoepelend
Sociaal (=niet
georganiseerde burger)
VLM Vlaams-Brabant
Landbouw Bos Natuur Recreatie volkscultuur Economie Algemeen Andere
-Kabinet landbouw
-Provincie Vlaams-
Brabant
-gemeentebestuur
Scherpenheuvel-
Zichem
-gemeentebestuur
Tessenderlo
-gemeentebestuur
Laakdal
-Stichting Kempens
Landschap
-AMINAL afdeling
land
- Boerenbond
-Vlaamse land-en
tuinbouwraad
-Pachters
-Huurders
-Kabinet leefmilieu
-Provincie Vlaams-Brabant
-gemeentebestuur
Scherpenheuvel-Zichem
-gemeentebestuur
Tessenderlo
-gemeentebestuur Laakdal
-Stichting Kempens
Landschap
- AMINAL Bos en groen
-Aminal Bos en Groen
Limburg
- Houtvesterij Leuven
-Instituut voor bosbouw en
wildbeheer
-Gerhagencommissie
Tessenderlo
-Vlaamse Hoge bosraad
-Kabinet leefmilieu
-Provincie Vlaams-
Brabant
-gemeentebestuur
Scherpenheuvel-
Zichem
-gemeentebestuur
Tessenderlo
-gemeentebestuur
Laakdal
-Stichting Kempens
Landschap
- Aminal Natuur
-Instituut voor
Natuurbehoud
-Natuurpunt vzw
- Werkgroep Ecologie
Tessenderlo
-milieuraad
Tessenderlo
-MINA-raad Limburg
-Mina-raad
Vlaanderen
-Kabinet recreatie
-Provincie Vlaams-
Brabant
-gemeentebestuur
Scherpenheuvel-Zichem
-gemeentebestuur
Tessenderlo
-gemeentebestuur Laakdal
-Stichting Kempens
Landschap
--Toerisme Vlaanderen
-Scouts Averbode
-Voetbalclub Testelt
-Wandelclub “De
Grashoppers”
-Sportraad Scherpenheuvel
-Sportraad Tessenderlo
-VVV Tessenderlo
-Provinciale raad voor de
sport (Limburg)
-Vlaamse raad voor
toerisme
-Luc alaerts (MTB)
-Lieven & Nana
Bellefroid-Gerarts
(kindervertelavondwandelingen)
-Provincie Vlaams-
Brabant
-gemeentebestuur
Scherpenheuvel-
Zichem
-gemeentebestuur
Tessenderlo
-gemeentebestuur
Laakdal
-Abdij Averbode
-KWB Veerle Dorp
-KWB Veerle Heide
-Red de Maagdentoren
vzw
-Limburgse raad voor
cultuurbeleid
-Raad voor cultuur
-Joris Barbier
(amateur-geoloog)
d
-Provincie Vlaams-
Brabant
-gemeentebestuur
Scherpenheuvel-Zichem
-gemeentebestuur
Tessenderlo
-gemeentebestuur
Laakdal
-Comité tot aankoop
Antwerpen
- Comité tot aankoop
Hasselt
- Comité tot aankoop
Mechelen
-UNIZO
-Middenstandsraad
Tessenderlo
-NV De Vijvers
-Horecazaken: vb.
Taverne Het Schaap
-Wijnhoeve Boschberg
-Provincie Vlaams-
Brabant
-gemeentebestuur
Scherpenheuvel-
Zichem
-gemeentebestuur
Tessenderlo
-gemeentebestuur
Laakdal
-VLM
-Regionaal Landschap
Noord-Hageland
-Provincie Vlaams-
Brabant
gemeentebestuur
Scherpenheuvel-Zichem
-gemeentebestuur
Tessenderlo
-gemeentebestuur
Laakdal
-Provincie Limburg,
directie infrastructuur,
ruimtelijke ordening
-Brandweer
Scherpenheuvel-Zichem
-AMINAL afdeling
ruimtelijke planning
-VLACORO
-GECORO Tessenderlo
-PROCORO Limburg
-Familie de Merode
-Advocatenkantoor
Tiberghien
- Dumont-Bossaert,
Waltniel &co
-Hogeschool Horteco
76

Besluit
5. Besluit: van plan tot uitvoering
Het door de stuurgroep in maart 2004 vastgestelde plan van aanpak voor het deelproject
Averbode Bos en Heide bestaat uit de volgende stappen:
1. projectdefinitie: bepalen partners en uitgangspunten (maart – mei 2004)
2. planvoorbereiding: inventarisatie en uitwerken visie (voorjaar 2004 – voorjaar
2006)
3. planontwerp: quick wins en uitwerken visie tot kostenraming en taakverdeling
(april 2006 – maart 2007)
4. kennisgeving bevolking (april 2007)
5. goedkeuring door partners (mei 2007)
6. planuitvoering (mei 2007 – einde 2010)
7. monitoring
In april 2005 heeft de stuurgroep beslist om de vastgoedoperaties op korte termijn af te
ronden. Voor eind 2005 is vooropgesteld dat de zgn. “Engagementsverklaringen” door de
partners worden ondertekend. Deze kunnen naast oppervlaktes, prijzen, timing van het
compromis, modaliteiten van betaling e.d., het engagement van de partner bevatten inzake
inrichting en beheer.
De stuurgroep is ook vragende partij voor snellere realisaties en actievere betrokkenheid.
Als besluit van dit rapport over de planvoorbereiding wordt voorgesteld om het plan van
aanpak van de stuurgroep als volgt verder te realiseren:
1. De fase van projectdefinitie is afgerond. De stuurgroep stelde de doelstellingen voor
Averbode Bos en Heide vast.
2. De fase van planvoorbereiding is afgerond. De fase van planontwerp kan van start gaan.
3. De fase van planontwerp betreft een aantal quick wins en de uitwerking van de
gebiedsvisie.
Een aantal zgn. “quick wins” zijn gerealiseerd.
Er werden tot op heden overeenkomsten gesloten met de jachtrechthouders en het domein
werd opengesteld. Voor de wandelaars werden vier wandelingen op de Weefberg en rond de
abdij uitgestippeld en bewegwijzerd. Er werd een infobord ontwikkeld dat uitleg verschaft
over de wandelingen. Op de Weefberg in Averbode Bos werd onder impuls van de
Werkgroep Toezicht en Beheer (Figuur 1) een ijzerzandsteengroeve terug zichtbaar gemaakt
door het openmaken en het plaatsen van een infobord. Voor de ruiters werd een parcours
uitgestippeld dat de verbinding maakt met de ruiterpaden in Gerhagen en Veerle Heide. De
manèges en ruiterverenigingen worden aangeschreven door de afdeling Bos en Groen voor
een machtiging om te ruiteren op het parcours. Voor de mountainbikers is er een parcours
uitgetekend dat als basis dient voor toelatingen voor occasioneel gebruik bij de aanvraag van
toertochten. De storten van tuinafval werden geïnventariseerd. Ten slotte werden er afspraken
gemaakt over het beheer van de open plekken door de afdeling Bos en Groen en Natuurpunt.
Nieuwe initiatieven voor quick wins kunnen uitgewerkt worden onder impuls van de
stuurgroep.
VLM Vlaams-Brabant
77

Besluit
Nadat er een beslissing is over de toewijzing van eigendom en beheer voor Averbode Bos en
Heide, kan de begeleidingsgroep Averbode Bos en Heide (zie Figuur 1) opgericht worden.
Die begeleidingsgroep werkt het ontwerp van gebiedsvisie verder uit voor Averbode Bos en
Heide voor tegen eind 2005. De thematische studies zijn reeds grotendeels besproken met de
kandidaat-beheerders. De gebiedsvisie wordt voorgelegd aan de stuurgroep begin 2006.
Via onderbouwde procesbegeleiding (zie hoger) wordt tegen eind 2006 de gebiedsvisie
uitgewerkt tot op planniveau door actieve participatie van alle betrokkenen. Het planontwerp
kan zoals vooropgesteld voor maart 2007 afgerond worden, mits hiervoor een duidelijk
mandaat gegeven wordt. Dit moet leiden tot een duidelijk financierings- en uitvoeringsplan.
4. De fase van kennisgeving aan de bevolking kan eerder gebeuren dan oorspronkelijk
gepland. Vanaf november 2005 wordt de bevolking ingelicht via de merode-website,
merode-krantjes, en infoavonden.
5. De stuurgroep keurt het planontwerp goed in mei 2007.
6. De beheerplannen kunnen op basis van de gebiedsvisie uitgewerkt worden door de
beheerders. Op basis van de gebiedsvisie kan met een duidelijk mandaat van de minister een
inrichtingsplan uitgewerkt worden door de VLM op vraag van de partners, met het oog op een
uitvoering vanaf 2008.
7. Monitoring gebeurt door het coördineren van de lopende inventarisatie-initiatieven in het
kader van een op te stellen tienjarig monitoringsplan.
VLM Vlaams-Brabant
78

Besluit
VLM Vlaams-Brabant
79

Bijlagen
Bijlagen
bijlage 1 habitats: kensoorten en bodemvereisten
Habitats
2310 Psammofiele heide met Calluna- en Genista-soorten
Op extreem voedselarme, zure, profielloze zandafzettingen (landduinen).
Overgang naar nat; venvegetaties en dopheidegemeenschappen.
Overgang naar toppen met meer winddynamiek; open zandplekken met korstmos en
buntgrasvegetaties.
Successie naar eiken-berkenbos.
Herstel door kappen, uitgraven van de stronken en verwijderen van de humuslaag.
Beheer door natuurlijke vormen van verstoring (een zekere mate van betreding,…).
Gebrek aan winddynamiek en eutrofiërende deposities leiden tot versnelde vergrassing en
bebossing.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
kruipbrem
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
Droge heide met struikhei
struikhei
stekelbrem
kruipbrem
gewoon peermos
gewoon gaffeltandmos
Cladonia chorophaea
Cladonia floerkeana
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
20 Aa1 Associatie van struikhei en stekelbrem (Genisto Anglicae-callunetum)
2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostis-soorten op landduinen
Op zeer droge kalkarme tot kalkloze, zure voedselarme stuifzanden. Op humusloze tot
humusarme zandbodems zonder duidelijke vorming van bodemhorizonten.
Zonder regelmatige verstoring evolutie naar droge heide en later naar loofbos.
Herstel door kappen, uitgraven van de stronken en verwijderen van de humuslaag.
Beheer; natuurlijke winddynamiek, extensieve begrazing door schapen, zekere mate van
betreding,…
Kensoorten volgens EU-handleiding:
zandstruisgras
zandzegge
buntgras
heidespurrie
klein tasjeskruid
ruig haarmos
VLM Vlaams-Brabant
80

Bijlagen
diverse korstmossen
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
Dwerghaver-verbond (min of meer vastgelegde landduinen)
zilverhaver
vroegehaver
dwergviltkruid
klein vogelpootje
klein tasjeskruid
Stuifduin
buntgras
ruig haarmos
Buntgras-verbond (stuifzandbegroeiingen van landduinen)
buntgras
ruig haarmos
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
14 Aa1 Associatie van buntgras en heidespurrie (Spergulo-Corynephoretum)
14 Ba Dwerghaververbond (Thero-Airon)
3110 Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakten met amfibische
vegetatie: Lobelia, Littorellia en Isoëtes
Laagblijvende pioniersvegetaties in oligotrofe tot mesotrofe, stilstaande zoete waters op
voedselarme bodems en de periodiek droogvallende oevers daarvan. Meestal op minerale
bomdes die niet of slechts gedeeltelijk met een organische modderlaag bedekt zijn. Best
ontwikkelde types in vensystemen met geringe kwel en grote schommelingen van het venpeil.
Herstel door schonen en uitdiepen van ondiep water waar in het verleden littorelleteabegroeiingen
voorkwamen. Succes hangt af van aanwezigheid van bronpopulaties.
Verzuring, verruiging en eutrofiëring vormen de grootste bedreiging.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
moerassmele
kleine biesvaren
knolrus
oeverkruid
waterlobelia
drijvende waterweegbree
pilvaren
duizendknoopfonteinkruid
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
Amfibische vegetaties in voedselarm, zeer zwak gebufferd water met oeverkruid en
waterlobelia
oeverkruid
waterlobelia
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
6A oeverkruid-orde (Littoreletalia)
VLM Vlaams-Brabant
81

Bijlagen
3130 Oligotrofe wateren van het Middeneuropese en peri-alpiene gebied met
Littorella- of Isoëtes vegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers
(Nanocyperetalia)
Vegetaties in en rond mesotrofe wates en pioniersgemeenschappen op oevers van vijvers en
andere nutriëntenarme standplaatsen op natte bodems.
Overgangssituaties tussen land en water op voedselarme bodems. Het water heeft een zwak
zure tot relatief hoge pH en bevat meer opgeloste basen. Goed ontwikkelde gemeenschappen
komen voor op plaatsen waar zuur, voedsel- en basenarm water in contact komt met
voedselrijker, neutraal tot basisch grondwater.
Herstel door schonen en uitdiepen van ondiep water waar in het verleden littorelleteabegroeiingen
voorkwamen. Het betreft meestal geëutrofieerde venranden met pitrus- en
rietvegetaties of door knolrus en veenmossen gedomineerde vegetaties. Succes hangt af van
aanwezigheid van bronpopulaties.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
fraai duizendguldenkruid
dwergbloem
draadgentiaan
bruin cypergras
gesteeld glaskroos
naaldwaterbies
eivormige waterbies
greppelrus
wijdbloeiende rus
slijkgroen
oeverkruid
drijvende waterweegbree
pilvaren
duizendknoopfonteinkruid
borstelbies
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
Amfibische vegetaties in voedselarm, zeer zwak gebufferd water met oeverkruid en
waterlobelia
oeverkruid
waterlobelia
Amfibische vegetaties en voedselarm, zwak gebufferd water met moerashertshooi en
vlottende bies
moerassmele
veelstengelige waterbies
moerashertshooi
pilvaren
duizendknoopfonteinkruid
witte waterranonkel
vlottende bies
Vennen van matig zure, voedselarme standplaatsen met naaldwaterbies en gesteeld glaskroos
gesteeld glaskroos
naaldwaterbies
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
VLM Vlaams-Brabant
82

Bijlagen
6A oeverkruid-orde (Littoreletalia)
28 dwergbiezen-klasse (Isoeto-Nanojuncetea)
3150 Van nature eutrofe meren met vegetatie van het type Magnopotamium of
Hydrocharition
Beschut, stilstaand voedselrijk water op bodems met een belangrijke leem-, veen- en/of
kleifractie en/of kalkrijke bodems. Het water bevat veel opgeloste basen (pH>7) en opgeloste
mineralen. Er is geen overmatige eutrofiëring zodat de algengroei beperkt blijft.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
grote kroosvaren
kikkerbeet
bultkroos
klein kroos
puntkroos
glanzig fonteinkruid
doorgroeid fonteinkruid
gegeolfd fonteinkruid
watervorkje
veelwortelig kroos
krabbescheer
loos blaasjeskruid
groot blaasjeskruid
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
In opmaak
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
1A eendekroos-orde (Lemnatalia minoris)
5Bb kikkerbeet-verbond (Hydrochariton morsus-ranae)
4010 Noordatlantische vochtige heide met Erica tetralix
Op natte, voedselarme zand- of zandleembodems. Meestal op podzolgronden met een venige
bovengrond, een venige ondergrond of met reductieverschijnselen direct onder de B-horizont.
De vegetaties zijn grondwaterafhankelijk en mogen niet te sterk wisselen. De laagste
grondwaterstand is cruciaal (max 50 cm onder het maaiveld).
Successie naar eiken-berkenbos of struweelvorming met gagel.
Natte heide is zeer kwetsbaar voor betreding.
Herstel is mogelijk door maaien of diep plaggen van vergraste heidevegetaties. Zwak
gebufferd grondwater dient aanwezig te zijn in de wortelzone.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
gewone dophei
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
Natte heide met dophei
kleine zonnedauw
broedkelkje
VLM Vlaams-Brabant
83

Bijlagen
trekrus
bruine snavelbies
veenbies
kussentjesveenmos
zacht veenmos
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
11Aa2 associatie van gewone dophei (Ericetum tetralicis)
4030 Droge heide (alle subtypen)
Op droge, zure voedselarme zandgronden met een goed ontwikkeld podzolprofiel.
Spontane successie naar eiken-berkenbos. Een actief cyclisch beheer is noodzakelijk om
spontane verbossing tegen te gaan.
Herstel is mogelijk; plaggen tot net boven de A2-horizont is de meest efficiënte
verschralingsmaatregel. De aanwezigheid van een zaadbank in de bodem of zaadbronnen in
de omgeving is noodzakelijk voor herstel.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
struikhei
Cladonia chorophaea
Cladonia floerkeana
brem
gewoon gaffeltandmos
stekelbrem
kruipbrem
gewoon peermos
blauwe bosbes
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
Bremstruweel
brem
droge heide met struikhei
struikhei
Cladonia chorophaea
Cladonia floerkeana
gewoon gaffeltandmos
stekelbrem
kruipbrem
gewoon peermos
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
20Aa1 associatie van struikhei en stekelbrem (Genisto anglicae-callunetum)
6230 (+) Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems
Op matig zure tot neutrale, droge tot vochtige gronden. Meestal op lemige zandgronden of
uitgeloogde zandleemgronden, maar soms ook op zand of op veen. Op droog heischraal
grasland bevindt de watertafel zich buiten het bereik van de vegetatie. Onder vochtig
VLM Vlaams-Brabant
84

Bijlagen
heischraal grasland kan de grondwatertafel tot maximaal 1,5 à 2 m onder het maaiveld
wegzakken.
Herstel is mogelijk via plaggen indien er nog een zaadvoorraad in de bodem aanwezig is.
Zaden van zeggen en dwergstruiken kunnen het enkele tientallen jaren in de zaadbank
uithouden, wat voor vele kruiden minder het geval is.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
bleke zegge
blauwe zegge
liggend walstro
klokjesgentiaan
borstelgras
heidekartelblad
gewone vleugeltjesbloem
tormentil
mannetjesereprijs
hondsviooltje
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
Heischraal grasland
zandstruisgras
gelobde maanvaren
tweenervige zegge
pilzegge
tandjesgras
liggend walstro
veelbloemige veldbies
borstelgras
heidekartelblad
welriekende nachtorchis
liggende vleugeltjesbloem
tormentil
mannetjesereprijs
hondsviooltje
bleeksporig bosviooltje
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
19A orde der heischrale graslanden (Nardo-galion saxatilis)
6430 Voedselrijke ruigten
boszomen op voedselrijke, humeuze en vochtige grond, in de overgangszone tussen loofbos
en lage grazige begroeiingen met een combinatie van getemperd licht en beschuting. Deze
zomen komen voor langs rivier- en beekoevers, open plekken in loofbos en lemige
dalwanden.
Ruigten langs waterlopen komen voor op relatief natte, zwak zure tot basische, stikstofrijke
standplaatsen die vaak tijdelijk onder water staan. Deze begroeiingen zijn voor hun
nutriëntenvoorziening afhankelijk van voedselrijk oppervlaktewater of voedselrijk
grondwater.
VLM Vlaams-Brabant
85

Bijlagen
Kensoorten volgens EU-handleiding:
zevenblad
look-zonder-look
grote engelwortel
moesdistel
moerasstreepzaad
harig wilgeroosje
moerasspirea
robertskruid
bosooievaarsbek
hondsdraf
witte dovenetel
grote kattestaart
groot hoefblad
dagkoekoeksbloem
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
Nog niet beschikbaar
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
33A orde de nitrofiele zomen (Glechometalia)
33Aa5 zevenblad-associatie (Urtico-aegopodietum)
32B orde van harig wilgeroosje (Convolvuletalia sepium)
32A moerasspirea-orde (Filipendulion)
6510 Laaggelegen, schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis)
Bodem:
S b x
P c
L
A
Op matig droge, meestal kalkhoudende en basische, min of meer voedselrijke gronden,
meestal op klei-, lemig zand- en leemgronden.
Herstel door invoeren van een gepast maaibeheer.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
grote vossestaart
glanshaver
weideklokje
knoopkruid
groot streepzaad
peen
beemdkroon
ruige leeuwetand
margriet
muskuskaasjeskruid
VLM Vlaams-Brabant
86

Bijlagen
beverneltorkruid
grote bevernel
grote pimpernel
gele morgenster
goudhaver
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
het glanshaver-verbond
weideklokje
rapunzelklokje
bergklokje
groot streepzaad
bonte krokus
glad walstro
beemdooievaarsbek
beemdkroon
karwijvarkenskervel
grote bevernel
paarse morgenster
priodiek onder water staande graslanden: het verbond van grote vossestaart
weidekerveltorkruid
grote pimpernel
weidekervel
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
16Bb glanshaver-verbond (Arrhenatherion elatioris)
16Ba verbond van grote vossestaart (Alopecurion pratensis)
7140 Overgangs- en trilveen
Gemeenschapen van natuurlijke tot halfnatuurlijke laagvenen en van natte tot uiterst natte
standplaatsen die gedurende het ganse jaar waterverzadigd zijn. De grondwaterstand ligt
gedurende een groot deel van het jaar gelijk of boven het maaiveld. De standplaatsen worden
vaak gevoed door minerotrofe kwel. Op oligotrofe tot mesotrofe, matig tot zwak zure
standplaatsen. Drijftillen komen voor op plaatsen met ondiep, stilstaand of zwak stromend
water, vaak boven een venige bodem, bijvoorbeeld in uitgeveende laagveenplassen, beschutte
veenpoeltjes en oevers van grote open plassen.
Herstel door kleinschalig afplaggen of uitgraven wanneer eutrofiëring en ontwatering kunnen
voorkomen worden. Een verhoging van de grondwatertafel is eveneens een mogelijke
maatregel.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
sterregoudmos
ronde zegge
draadzegge
slijkzegge
snavelzegge
Drepanocladus revolvens
moerasbasterdwederik
VLM Vlaams-Brabant
87

Bijlagen
slan wollegras
veenmosorchis
groenknolorchis
moeraskartelblad
witte snavelbies
bruine snavelbies
veenbloembies
Scorpidium scorpioides
wrattig veenmos
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
Drijftillen, sloten en oevers met hoge cyperzegge en slangewortel
slangewortel
hoge cyperzegge
waterscheerling
voedselarme vengemeenschappen met draadzegge
draadzegge
zure laagvenen met wateraardbei en zwarte zegge
moerasstruisgras
zompzegge
zwarte zegge
wateraardbei
draadrus
moerasviooltje
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
9B knopbies-orde (Caricion davallianae)
10A orde van de hoogveenslenken (Scheutzerietalia)
7150 Slenken in veengronden (Rhynchosporion)
Herstel door kleinschalig afplaggen of uitgraven wanneer eutrofiëring en ontwatering kunnen
voorkomen worden. Een verhoging van de grondwatertafel is eveneens een mogelijke
maatregel.
Pioniersgemeenschappen in vennen en hoogveenslenken, gebonden aan oligotroof tot
mesotroof, zuur water. Langdurig hoge waterstanden. In de wortelzone heersen voortdurend
anaerobe omstandigheden. In tegenstelling tot veenbulten kennen veenslenken eenrelatief
hogere trofiegraad, een meer mineraal karakter en een sterker schommelende
waterhuishouding.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
kleine zonnedauw
ronde zonnedauw
moeraswolfsklauw
witte snavelbies
bruine snavelbies
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
VLM Vlaams-Brabant
88

Bijlagen
(pionier)gemeenschappen in vennen en hoogveenslenken met witte snavelbies en
slank veenmos
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
10Aa verbond van veenmos en snavelbies (Rynchosporion albae)
9120 Beukenbossen van het type met Ilex- en Taxus-soorten, rijk aan epifyten (Ilici-
Fagetum)
Bostype van de voedselrijkere, iets lemige zandgronden. Het komt voor op voedselarme en
zure, droge tot min of meer vochtige minerale bodems.
Omvorming van exoten- en monotone beukenaanplantingen naar bossen met een natuurlijke
boomsamenstelling. Bestrijding van Amerikaanse vogelkers (en in sommige gevallen ook
Amerikaanse eik) is een basisvereiste om een succesvolle omvorming te realiseren of
spontane successie kans op succes te geven.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
bochtige smele
boshavikskruid
schermhavikskruid
gladde witbol
hulst
wilde kamperfoelie
hengel
adelaarsvaren
valse salie
blauwe bosbes
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
Droog wintereiken-beukenbos
lelietje-van-dalen
hazelaar
klimop
gladde witbol
dalkruid
witte klaverzuring
gewone salomonszegel
adelaarsvaren
gewone braam
gierstgras-beukenbos
bosgierstgras
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
?
9160 Eikenbossen van het type Stellario-Carpinetum
Deze bossen zijn aanwezig op matig voedselrijke tot voedselrijke, meestal droge leemgronden
met een belangrijke zandfractie.
VLM Vlaams-Brabant
89

Bijlagen
Kensoorten volgens EU-handleiding:
spaanse aak
daslook
bosanemoon
trilgraszegge
haagbeuk
slappe kropaar
bosbingelkruid
bergbeemdgras
aardbeiganzerik
zomereik
grote muur
winterlinde
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
Arme eiken-haagbeukenbos
bosanemoon
boszegge
haagbeuk
mannetjesvaren
gele dovenetel
grote muur
kleine maagdenpalm
donkersporig bosviooltje
subatlantisch eiken-haagbeukenbos
daslook
bosbingelkruid
eenbes
aardbeiganzerik
slanke sleutelbloem
zoete kers
heelkruid
winterlinde
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
?
9190 Oude zuurminnende bossen met Quercus robur op zandvlakten
Op zeer voedselarme, vaak gedepodsoliseerde of hydromorfe kwartaire dekzandgronden.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
zachte berk
ruwe berk
ratelpopulier
zomereik
wilde lijsterbes
VLM Vlaams-Brabant
90

Bijlagen
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
ruwe berk
tamme kastanje
bochtige smele
sporkehout
stijf havikskruid
schermhavikskruid
gladde witbol
jeneverbes
pijpestrootje
grove den
ratelpopulier
wintereik
zomereik
wilde lijsterbes
valse salie
blauwe bosbes
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
?
91E0 (+) Alluviale bossen met Alnion glutinosa en Fraxinus excelsior (Alno-Padion,
Alnion incanae, Salicion albae)
Op zware bodems, algemeen rijk aan alluviale afzettingen met periodieke overstromingen.
Kensoorten volgens EU-handleiding:
zwarte els
grauwe els
gewone engelwortel
zachte berk
bittere veldkers
moeraszegge
hangende zegge
ijle zegge
slanke zegge
boszegge
moesdistel
reuzenpaardestaart
moerasspirea
gewone es
bosooievaarsbek
knikkend nagelkruid
wolfspoot
boswederik
bloedzuring
schietwilg
kraakwilg
bosmuur
ruwe iep
VLM Vlaams-Brabant
91

Bijlagen
grote brandnetel
Kensoorten volgens Vlaamse natuurtypen:
Elzen-essenbos
gevlekte aronskelk
pinksterbloem
slanke sleutelbloem
aalbes
essenbronbos
bittere veldkers
hangende zegge
slanke zegge
verspreidbladig goudveil
paarbladig goudveil
reuzenpaardestaart
gewoon elzenbroek
elzenzegge
zwarte bes
moerasvaren
ruigt elzenbos
moerasspirea
kleefkruid
grote brandnetel
Kensoorten volgens vegetatie van Nederland:
?
Vissen
1134 Rhodeus sericeus amarus Bittervoorn
1145 Misgurnus fossilis Grote modderkruiper
Amfibieën en reptielen
1166 Triturus cristatus Kamsalamander
Planten
1614 Apium repens Kruipend moerasscherm
1831 Luronium natans Drijvende waterweegbree
VLM Vlaams-Brabant
92

Bijlagen
bijlage 2 opdrachtformulering ecohydrologische studie
1. Doelstelling en verantwoording van de opdracht
Een ecohydrologische studie voor Averbode Bos en Heide is nodig om de hoofddoelstellingen
van dit deelproject te realiseren, met name het herstel van de natuurlijke waterhuishouding
met aandacht voor het historisch vennencomplex en herstel en ontwikkeling van de habitats
waarvoor dit gebied werd aangemeld als habitatrichtlijngebied (deelgebied BE2400014-6 van
clustergebied ‘Demervallei’). Het gaat om droge en vochtige heide, graslanden op landduinen,
mineralenarme wateren, Nardus-graslanden, laaggelegen schraal hooiland, zuurminnende
beuken- en eikenbossen, alluviale bossen met zwarte els en es. Habitats voor kamsalamander
en drijvende waterweegbree krijgen bijzondere aandacht. Een grondige inventarisatie van
fauna en flora in de ecohydrologische studie moet het mogelijk maken deze omvormingen te
kwantificeren. Om onderbouwde en verantwoorde keuzen voor inrichting en beheer te kunnen
nemen is een grondige kennis van de ecohydrologie van het gebied noodzakelijk.
Averbode Bos en Averbode Heide hebben grotendeels een zelfstandige waterhuishouding.
Het gebied bevindt zich op de waterscheiding van het Demer- en het Netebekken. Infiltratie
vindt plaats op de hoger gelegen zandgronden en het water vloeit er oppervlakkig of
ondergronds af naar de lager gelegen delen in het gebied zelf. Via een dicht net van diepe
grachten wordt het hele gebied gedraineerd voor productiedoeleinden. Het historische
vennencomplex rond de abdij van Averbode is op enkele plaatsen gedeeltelijk hersteld door
jagers en op andere plaatsen nog zichtbaar in het reliëf. Inventarisatie van flora en fauna voor
het gebied is zeer onvolledig.
Als algemeen uitgangspunt geldt de omvorming naar een meer natuurlijk, gevarieerd
ecosysteem, met een natuurlijke hydrologie.
Deze vernatuurlijking dient aan te sluiten bij de aanwezige abiotiek waarbij zowel gestreefd
naar een nagenoeg natuurlijke als plaatselijk naar half-natuurlijke situaties. Als nagenoeg
natuurlijke situatie wordt aansluiting gezocht met het van nature aanwezige bostype in
beekvalleien en dat op tertiaire en kwartaire zandafzettingen: alluviaal elzenbroek en
zuurminnende beuken- en eikenbossen. Wat betreft de half-natuurlijke landschappen heeft het
gebied belang voor de ontwikkeling van heischrale vegetaties van borstelgraslanden en
soortenrijke heiden. Ook in de waterrijke, voedselarme sfeer heeft het gebied belang voor de
ontwikkeling van de ven- en oevervegetaties. Een bijkomende aspect dat leidt tot een
vergroting van de ecologische waarde van het gebied is het vergroten van het aandeel open
vegetaties met herstel van droge en natte heide en vennen. Grote delen van het bos dienen
omgevormd te worden naar meer natuurlijk bos d.m.v. natuurlijke verjonging, verlofing en
het bevorderen van ongelijkjarigheid en ongelijkvormigheid.
De uitgestrektheid en zelfstandige waterhuishouding van het gebied laat toe om aan integraal
waterbeheer te doen via interne ingrepen in de natuurlijke waterhuishouding. Hierbij wordt in
de eerste plaats het optimaliseren van de werking van infiltratie- en kwelsystemen beoogd.
De studie moet inzicht geven in de natuurlijke (historische) situatie van dit gebied, de huidige
situatie en de herstelkansen, in het bijzonder de Europees beschermde habitats. De studie
moet tenslotte concrete technische voorstellen bieden voor herstelmogelijkheden.
Het vaststellen van de natuurlijke (historische) situatie geeft inzicht in de oorspronkelijke,
maximaal haalbare situatie. Het onderzoek naar de actuele situatie en de hydrogeologische
opbouw geeft het uitgangspunt voor de herstelmaatregelen.
De gewenste grondwatersituatie wordt vastgelegd aan de hand van de natuurstreefbeelden.
VLM Vlaams-Brabant
93

Bijlagen
De studie levert tenslotte aanbevelingen voor concrete gelokaliseerde en haalbare
inrichtingsmaatregelen en natuurstreefbeelden m.b.t. monitoring en beheer na de inrichting.
2. Richtlijnen voor de opdracht
Deze richtlijnen worden verder uitgewerkt binnen een natuurwerkgroep bestaand uit experts
en mensen met een grondige kennis van het gebied.
Het project bestaat uit vier afzonderlijke luiken die als verschillende fasen gedurende de
uitvoering van de opdracht dienen beschouwd te worden: (1) samenbrengen van bestaande
relevante gegevens en het uitbouwen van een hydrologisch meetnet, (2) beschrijving van de
huidige ecohydrologische en hydrogeologische situatie, (3) beschrijving van de maximaal
haalbare ‘natuurlijke’ hydrologische situatie en (4) beschrijving van een maximaal haalbaar
natuurherstelscenario.
Samenbrengen van bestaande relevante gegevens en het uitbouwen van een hydrologisch
meetnet
Met behulp van o.a. historische kaarten, maaiveldhoogtekaarten en bodemkaarten worden de
natuurlijke grondwaterstanden en kwelzones binnen het studiegebied in kaart gebracht om
gebiedsdekkende conclusies mogelijk maken. Het studiegebied wordt onderverdeeld in
verschillende hydrologisch autonoom functionerende delen. Met deze onderverdeling wordt
verder gewerkt in de volgende onderdelen van deze studie. Bestaande gegevens van fauna en
flora en historische gegevens worden verzameld met het oog op een gebiedsdekkende
vegetatiekartering met speciale aandacht voor prioritaire habitats.
Voor de uitbouw van het hydrologisch meetnet worden zowel dynamiek als kwaliteit van de
grondwater- en oppervlaktewatercomponent meegenomen. De VLM zal een meetnet van
piëzometers en peilschalen plaatsen (zie kaart in bijlage). De periode waarin de peilen dienen
te worden opgemeten moet ten minste het zomer minimum- en het winter maximumpeil
bevatten. De toestand van de grond- en oppervlaktewaterkwaliteit zal uit analysen worden
verkregen. Hieruit kan worden afgeleid of er verschillende grondwatertypen aanwezig zijn in
het gebied en moet blijken waar er plaatselijke aanrijkingen van nutriënten optreden.
Beschrijving van de huidige ecohydrologische situatie
Er wordt op twee schaalniveaus gekarteerd: regionaal per hydrologisch onafhankelijk
deelgebied en lokaal rond vennen en prioritaire habitats.
Het meetnet wordt gebruikt voor de bepaling van de actuele hydrologische situatie. Voor de
terreingedeelten waar geen recente vegetatiekaart van beschikbaar is, zal er aanvullend
gekarteerd worden. De bestudering van de lokale hydrogeologie richt zich met name op de
huidige vennen en de `natte plekken´ (vaak historische vennen). De vennen worden
geclassificeerd naar typen (schijnspiegelven, grondwaterven etc.).
De regionale kartering zal de volgende activiteiten omvatten:
kartering drainagesysteem (hoofdwaterlopen) en bepalen tijdafhankelijke watervoerendheid,
kartering grondwateronttrekkingen (inclusief kwantificering),
kartering freatische grondwaterstand
completering bestaande kartering landgebruik, toekomstige functies en bepalen gewenste
grondwaterregime voor deze functies,
karteren vegetatie,
De kartering op lokale schaal zal bestaan uit:
VLM Vlaams-Brabant
94

Bijlagen
kartering drainagesysteem (waterlopen, greppels, drainagesystemen) en bepalen
tijdafhankelijke watervoerendheid,
bepaling actuele grondwatersituatie, mede op basis van de geplaatste meetnetten
kartering verbreiding grondwaterafhankelijke vegetatie,
bepalen en analyseren grond- en oppervlaktewaterkwaliteit,
de relatie tussen de gracht- en perceelpeilen op verschillende locaties in het studiegebied.
Beschrijving van het natuurstreefbeeld
De historische evolutie binnen de waterhuishouding aangeduid. Historische biologische- en
vegetatiedata worden geïnventariseerd en geanalyseerd naar standplaats-karakteristieken.
Vervolgens worden de biotische en abiotische resultaten ten aanzien van de bepaalde
natuurlijke grondwatersituatie met elkaar vergeleken. Gebaseerd op deze gegevens wordt een
kaart met de natuurlijke grondwatersituatie samengesteld, waarbij ruimtelijke relaties en
interacties tussen grondwater-oppervlaktewater en natuur wordt uitgewerkt.
Beschrijving van een maximaal haalbaar natuurherstelscenario
Uit de eerder beschreven activiteiten kan het verschil worden bepaald tussen natuurlijke en
actuele grondwatersituatie. In deze fase wordt nu getracht via een iteratief proces een
realistisch streefbeeld (= gewenste grondwatersituatie) te bepalen waarbij er maatregelen (bv.
dempen gracht, opstuwen,…) worden gelokaliseerd en de effecten gemodelleerd. Hiervoor
wordt gebruik gemaakt van het grondwatermodel, de kennis over ventypen en de lokale
grondwatersituaties (incl. biologische en chemische kwaliteit). Door de gedetailleerdheid van
de modelinvoergegevens kunnen ingrepen/maatregelen worden gesimuleerd. Uit een
inventaris van verschillende randvoorwaarden zal een selectie gemaakt worden. Hiertoe wordt
in overleg met de opdrachtgever een keuze gemaakt tussen harde (onvermijdelijke) en zachte
(eventueel aan te passen) randvoorwaarden. Het ontwikkelen van grondwatergebonden
vegetaties die overeenstemmen met of belangrijk zijn voor habitats of soorten vermeld in de
Europese habitatrichtlijn, geldt hierbij als hoofddoelstelling. Dezelfde basisinformatie als
voor het bepalen van de huidige situatie wordt hiervoor gebruikt, naast alle beschikbaar
historisch materiaal en vergelijkingen met referentiesituaties. Er wordt een prognose
opgesteld van hoe de vegetatieontwikkeling zal verlopen en wat het eindresultaat zal zijn
onder deze hydrologische omstandigheden in functie van het toekomstige beheer.
Deze fase levert aanbevelingen voor concrete en haalbare maatregelen en geeft in overleg
adviezen voor het ruimtegebruik. Tenslotte wordt advies gegeven voor meetnetactiviteiten om
het effect van maatregelen in de toekomst te monitoren.
3. PLAN VAN AANPAK
De ecohydrologische studie zal bestaan uit volgende onderdelen :
uitbouw van een hydrologisch meetnet, bestaande uit het plaatsen en inmeten van peilbuizen
en peillatten en toebehoren;
opmeten grond- en oppervlaktewaterpeilen gedurende minstens 1 jaar ;
bemonstering en analyse van grond- en oppervlaktewater ;
verkrijgen van gedetailleerde topografische gegevens
uitvoeren van een ecohydrologische studie.
Uitbouw van een hydrologisch meetnet (2005)
Dit onderdeel zal door de VLM zelf uitgevoerd worden, voornamelijk door de
bodemkarteerders van VLM Vlaams-Brabant en VLM Antwerpen.
VLM Vlaams-Brabant
95

Bijlagen
Er wordt voorzien dat hiermee in februari 2005 kan gestart worden.
Voor deze fase bestaan de externe kosten uitsluitend uit de aankoop van materiaal voor het
plaatsen van peilbuizen en peillatten.
Opmeten grond- en oppervlaktewaterpeilen (2005)
Tweewekelijks zullen gedurende minimum 1 jaar de waterpeilen opgemeten worden. Dit zal
eveneens intern gebeuren.
Voor dit onderdeel zijn geen externe kosten.
Bemonstering en analyse van grondwater en oppervlaktewater (2005)
In de peilbuizen van het grondwatermeetnet en op een aantal waterlopen of vennen worden
watermonsters genomen en vervolgens in het labo geanalyseerd. Deze resultaten zullen
nodige informatie aanleveren voor de later uit te voeren ecohydrologische studie.
Dit onderdeel zal volledig extern uitgevoerd worden.
Verkrijgen van gedetailleerde topografische gegevens
Door de gedetailleerdheid van de modelinvoergegevens kunnen ingrepen/maatregelen worden
gesimuleerd. Hiervoor zijn er gedetailleerde topografische gegevens nodig. Dit zal gebeuren
op basis van het bestaande DHM (laserdat) aangevuld met terreinopmetingen. Deze laatste
zijn nodig om het hoogtemodel te kalibreren en moeten gebeuren voor de grachten en
waterhoudende vennen en vijvers (laserdata geven hoogte weer van het wateroppervlak en
niet van de waterbodem).
Ecohydrologische studie (2006)
Met de resultaten van de vorige onderdelen kan dan in 2006 een ecohydrologische studie
opgestart worden. Het is momenteel nog niet volledig duidelijk of deze volledig zal
uitbesteed worden, of dat er bepaalde onderdelen intern zullen uitgevoerd worden.
Een en ander zal duidelijker worden als de geplande projecten meer vorm zullen krijgen en als
er een beter zicht is op de jaarplanning van 2006.
VLM Vlaams-Brabant
96

Bijlagen
bijlage 3 infobord de Weefberg
VLM Vlaams-Brabant
97

Bijlagen
bijlage 4 infobord wandelingen
VLM Vlaams-Brabant
98

Kaartenatlas
Kaartenatlas
Kaart 1 Situering van het deelgebied Averbode Bos en Heide binnen het domein de Merode
Ecologie
Kaart 2 Inventarisatie flora: relicten van de Europees belangrijke habitats
Kaart 3 Inventarisatie fauna: insecten, amfibieën en reptielen
Kaart 4 Mogelijk voorkomen van de Europees belangrijke habitats volgens bodemkenmerken
Hydrologie
Kaart 5 Historische vennen en vijvers en huidige afwateringssysteem
Kaart 6 Herstelbaarheid van historische vennen en vijvers
Kaart 7 Werkelijke contouren van de herstelbare vennen en geïnstalleerd meetnet voor de hydrologische
studie
Landschap, cultuurhistorie en archeologie
Kaart 8 Bodemgebruik rond 1650
Kaart 9 Landschapselementen rond 1650
Kaart 10 Bodemgebruik rond 1789
Kaart 11 Landschapselementen rond 1789
Kaart 12 Bodemgebruik rond 1845
Kaart 13 Landschapselementen rond 1845
Kaart 14 Bodemgebruik rond 1900
Kaart 15 Landschapselementen rond 1900
Kaart 16 Bodemgebruik rond 1935
Kaart 17 Landschapselementen rond 1935
Kaart 18 Bodemgebruik en landschapselementen: huidige situatie
Kaart 19 Evolutie van het bodemgebruik sinds de 17 de eeuw
Kaart 20 Huidige landschapswaarden
Kaart 21Cultuurhistorische en archeologische relicten
Kaart 22 Archeologische bodemkaart
Recreatie
Kaart 23 Bestaande recreatieve voorzieningen
Kaart 24 Gewenste recreatieve voorzieningen op korte termijn
Kaart 25 Gewenste recreatieve voorzieningen op lange termijn
Synthese
Kaart 26 Ontwerp van gebiedsvisie voor Averbode Bos en Heide
VLM Vlaams-Brabant
99