Bilzen: Marktplein fase 2 [Petra Driesen en Natasja De ... - ARON bvba

Bilzen: Marktplein fase 2 [Petra Driesen en Natasja De Winter] - 2005
Begin mei 2005 gingen in Bilzen de werken in het kader van de tweede fase van de herinrichting van
het stadscentrum van start. Bij deze werken werden de Markt, het Camille Huysmansplein en de
Klokkestraat in een nieuw kleedje gestoken. Gezien de hoge archeologische potentie van het gebied
werd op advies van de toenmalige Afdeling Monumenten en Landschappen van de Vlaamse
Gemeenschap 1 de werken archeologisch begeleid. Doel van deze begeleiding was het registreren van
het archeologisch vlak dat door de infrastructuurwerken aangesneden en verstoord zou worden. Voor
het uitvoeren van deze begeleiding werd een beroep gedaan op het archeologische projectbureau
ARON bvba. De coördinatie van het veldwerk gebeurde door de intergemeentelijke archeoloog van de
Zuid-Oost-Limburgse Archeologische Dienst, Tim Vanderbeken, en de beleidsarcheologen voor de
provincie Limburg, Peter Van den Hove en Ingrid Vanderhoydonck.
De werken vingen in mei 2005 aan op het Camile Huysmansplein. Hier werden, zoals verwacht, de
restanten van een postmiddeleeuwse stadsboerderij en een aanpalende stadswoning aangetroffen.
Voor de stadsboerderij betrof het verschillende muren waaronder de voorgevel, enkele zijgevels,
meerdere binnenmuren en een bakstenen vloertje. Van de aanpalende woning kon enkel de
voorgevel gelokaliseerd worden. Ten zuiden van de stadsboerderij werd een waterput evenals
houtwerk aangesneden. Dit houtwerk kan, in navolging van het onderzoek dat in 1996 door Guido
Creemers op het aangrenzende perceel werd uitgevoerd, geïnterpreteerd worden als een oude
oeverbeschoeiing van de Demer.
Aansluitend op de werken aan het Camille Huysmansplein werd de zone ten oosten van Sint-
Mauritiuskerk, d.i. ter hoogte van de Kloosterstraat, onderzocht. Hier werd, naast de oude
kerkhofmuur in mergel (17 de eeuw) en een 45-tal graven, een halfrond muurfundament aangetroffen.
Dit muurfundament bestond uit silexknollen, ijzerzandsteen en rolkeien gevat in een lichtgrijze kleiige
leem. Hoewel sterk verstoord, leek het muurfundament behoort te hebben tot het absidiaalvormig
uiteinde van een noordoost-zuidwest georiënteerd gebouw. Tussen de stenen werd één
keramiekfragment aangetroffen; een wandfragment van een recipiënt in een hardgebakken, rood
baksel dat mogelijk laat-Karolingisch van ouderdom is.
Bij de opvolging van de rioleringswerken werd vlak ten zuidwesten van dit muurfundament in de
rioleringsgreppel de aanzet van een één meter diep komvormig spoor aangesneden. Dit spoor, dat in
het profiel over een afstand van 5 meter gevolgd kon worden, was omwille van de vele recente
verstoringen, niet zichtbaar in het vlak. Het spoor had een gelaagde opvulling. Terwijl het onderste
pakket gevormd werd door verschillende inspoellaagjes uit zandige leem, bestonden de bovenste drie
lagen uit licht tot groengrijze kleiige leem met af en toe een spikkel houtskool en verbrande leem. Het
spoor leverde zeer weinig archaeologica op. Zo werd in de bovenste laag slechts één wandfragment
dat middenromeins tot vroegmiddeleeuws van datering kan zijn en twee fragmenten van Romeinse
tegulae aangetroffen. Om welk soort spoor het gaat is niet duidelijk. Op basis van de vorm en de
opvulling kan gedacht worden aan een grote (leemwinnings)kuil of een gracht. Deze hoort mogelijk in
dezelfde periode thuis als het muurfundament. Beide sporen zouden dan ook gerelateerd kunnen
worden aan het houten kerkje uit de 8 ste -9 de eeuw en/of zijn stenen opvolger uit de 10 de eeuw,
waarvan resten door Werner Wouters werden aangetroffen bij het archeologisch onderzoek in de Sint-
Mauritiuskerk. 2
Begin augustus 2005 werden de werken in de zone tussen het Deken Paquayplein en de Klokkestraat
archeologisch opgevolgd. In deze zone, die zich situeert aan de noordkant van de Sint-Mauritiuskerk,
werden 68 graven aangesneden. Tussen deze graven bevonden zich 9 babygraven. Dit is op zich niet
zo verwonderlijk: uit historische bronnen is immers geweten dat het de gewoonte was om
doodgeboren en ongedoopte kinderen ten noorden van de kerk, in ongewijde grond, te begraven.
Daarnaast vielen een 9-tal graven op door een afwijkende graforiëntering: in tegenstelling tot de
christelijke O-W begravingstraditie waren deze graven N-Z georiënteerd. Een mogelijke verklaring is
dat het hier om graven van gesneuvelde soldaten zou gaan. Van deze personen was immers vaak
hun geloofsovertuiging niet gekend. De overlijdensregisters van Bilzen uit 1672 maken dan ook gewag
van het feit dat ze om deze reden op het kerkhof bij de ongedoopte kinderen begraven werden.
Naast deze graven werd ook de zijgevel aangetroffen van de kapel die omstreeks het einde van de
19 de eeuw ter ere van Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes tegen de noordzijde van de kerk werd
1 Het huidige Agentschap R-O Vlaanderen, Entiteit Onroerend Erfgoed.
2 WOUTERS, W. en B. COOREMANS, 1995.

gebouwd. Ook werd de oude kerkhofmuur in mergel (17 de eeuw) aangesneden. Deze bleek duidelijk
meerdere bouwfasen gekend te hebben, alvorens omstreeks 1878 te zijn afgebroken en te zijn
vervangen door een nieuwe muur in baksteen. Tot slot werd ook nog de 19 de eeuwse bestrating van
de Klokkestraat blootgelegd. Deze bestond uit onbewerkte maaskeien die zorgvuldig in een
nivelleringslaag van geel zand geplaatst waren.
Op 12 oktober startte de archeologische opvolging van de werken aan de zuid- en westzijde van de
Sint-Mauritiuskerk. Hier werd naast een 89-tal graven een kalkkuil aangetroffen die aan de
verbouwingswerken van de kerk uit 1904-1906 gerelateerd kan worden. Tevens werd een grote,
rechthoekige knekelkuil geregistreerd.
Aansluitend op dit onderzoek werd de zone ten oosten van het voormalige stadhuis (1686)
onderzocht. Uit historische bronnen is geweten dat hier vanaf de tweede helft van de 17 de eeuw
oorspronkelijk drie woningen gestaan hebben. Deze woningen werden omstreeks het midden van de
19 de eeuw tot twee woningen omgevormd, om tegen het einde van de 19 de eeuw gesloopt te worden. 3
Tijdens het archeologisch onderzoek werden de voorgevel van de drie huizen evenals twee kamers
en een kelderruimte van de woning grenzend aan het stadhuis vrijgelegd. Van de overige twee huisjes
bleek er minder bewaard te zijn. Tevens werden de restanten van een waterput aangetroffen. Een
aantal van de aangesneden muurresten viel op door hun afwijkende oriëntering ten opzichte van de
voorgevel van de huizen, en dus ook ten opzichte van het voormalige stadhuis. Mogelijk gaat het om
muren die toebehoord hebben aan een oudere constructie die oorspronkelijk op deze locatie stond.
Tijdens het onderzoek werd vastgesteld dat de voorgevel van de huizen, of althans een deel ervan,
gefundeerd was op een houten constructie bestaande uit horizontaal geplaatste planken die steunden
op meerdere aangepunte boomstammen. Al snel werd duidelijk dat dit niet geheel zonder reden was:
de voorgevel bleek immers gebouwd te zijn boven op een gedempte gracht. De constructie van
planken en balken moest dan ook voorkomen dat de voorgevel in deze onstabiele ondergrond zou
wegzakken.
Deze gracht was reeds in 1996 aangesneden door W. Wouters bij een kleinschalig archeologisch
onderzoek in de kelders van het oude stadhuis 4 . Uit de coupe die ten oosten van het voormalige
stadhuis dwars op de voorgevel van de huizen werd geplaatst, kon opgemaakt worden dat de gracht
hier oorspronkelijk een 8-tal meter breed was en minimaal 2 meter diep. Het diepste punt van de
gracht situeerde zich op zo’n anderhalf à twee meter ten noorden van de voorgevel. Deze komvormige
gracht was tot driemaal toe heraangelegd. Bij een eerste heraanleg werd opnieuw een gracht van
minimaal 8 meter breed uitgegraven. Eénmaal opgevuld werd een tweede gracht uitgegraven. Deze
trogvormige gracht was vermoedelijk 5 meter breed en 1,5 meter diep. Een derde en laatste gracht
had dezelfde diepte als de tweede gracht maar was nog maar slechts twee meter breed en V-vormig.
Hoewel het onderzoek van de gracht om veiligheidsreden voortijding afgebroken diende te worden,
konden toch een 135-tal vondsten uit de verschillende grachtvullingen gerecupereerd worden.
Hieronder bevonden zich 96 fragmenten aardewerk, waaronder 34 fragmenten steengoed, 18
fragmenten roodbakkend aardewerk, 19 fragmenten geglazuurd witbakkend aardewerk, 8 fragmenten
faience, 1 fragment Pingsdorf-aardewerk en 1 fragment van een kan versierd met radstempel in
Badorf-aardewerk. Op basis van deze keramiek lijkt de gracht in de 14 de eeuw gedempt te zijn
geweest. Wanneer de gracht gegraven werd, blijft vooralsnog een raadsel.
MAURISSEN, F., 2005: Huisnamen in Bilzen. Aflevering 7, in: Bilisium, 30, 4, pp. 4414-4419.
MAURISSEN, F., 2005: Huisnamen in Bilzen. Aflevering 8, in: Bilisium, 30, 5, pp. 4441-4446.
MAURISSEN, F. en M. MEYERS, 1993: De Sint-Mauritiuskerk van Bilzen. De geschiedenis van de
aloude kerk en de parochie van Bilzen toegewijd aan de Heilige Mauritius, Bilzen.
WOUTERS, W. en B. COOREMANS, 1994: Noodonderzoek in de Sint-Mauritiuskerk te Bilzen (prov.
Limburg), in: Archeologie in Vlaanderen, IV, Zellik pp. 169-186.
3 MAURISSEN, F., 2005, pp. 4441-4446; MAURISSEN, F. en M. MEYERS, 1993, pp. 99-100.
4 WOUTERS, W., 1997. De gracht werd in dit verslag door de archeoloog oorspronkelijk geïnterpreteerd als een
leemwinningskuil. Later werd deze interpretatie omwille van de erg humeuze vulling door de archeoloog echter
herzien.

WOUTERS, W., 1997: Over het Stadhuis van Bilzen, in: Bilisium, 22, pp. 3122-3124.
Bilzen: Marktplein fase 2 [Petra Driesen en Natasja De Winter] - 2006
Aansluitend op de werkzaamheden in 2005, werd in februari en maart 2006 de zone ten westen en
ten zuiden van het voormalige stadhuis onderzocht.
Uit historische bronnen is geweten dat ten westen van het voormalige stadhuis vanaf de tweede helft
van de 17 de eeuw oorspronkelijk één woonhuis gestaan heeft met daarnaast stallingen. Dit woonhuis
werd in de eerste helft van de 19 de eeuw in twee woningen opgesplitst, die omstreeks 1896 gesloopt
werden. De stallingen waren al afgebroken rond 1851. 5 Tijdens het archeologisch onderzoek ten
westen van het stadhuis werden dan ook zoals verwacht meerdere muurresten van deze woonhuizen
aangetroffen. Daarnaast leverde het onderzoek een vloertje bestaande uit keien en een waterput op.
Bij het onderzoek ten westen van de Sint-Mauritiuskerk werd een grote onregelmatige kuil
aangetroffen die naast 49-fragmenten handgevormd aardewerk, een maalsteenfragment en enkele
verbrande keien bevatte. De inhoud van de kuil doet vermoeden dat het om een afvalkuil ging die, op
basis van een C 14 -datering uitgevoerd op een houtskoolmonster, in de Late Bronstijd gedateerd kon
worden. 6
Er werd bij het onderzoek in 2005 ten oosten van het voormalige stadhuis reeds een grote coupe
gezet dwars op de voorgevel van de huizenrij die daar gestaan heeft. Daarbij werd het tracé van een
gracht aangesneden. In navolging hiervan werd aan de westzijde van het voormalige stadhuis
eveneens een coupe dwars op de voorgevel van de huizen geplaatst. Daarbij werd zoals verwacht de
gracht opnieuw aangesneden. De gracht bleek aan deze zijde minimaal 4,6 meter breed te zijn
geweest. Het diepst ingemeten punt situeerde zich op 2,10 meter onder het vlak. In tegenstelling tot
de gracht aan de oostzijde, lijkt deze gracht niet heraangelegd te zijn geweest. Het archeologisch
onderzoek van deze coupe leverde amper archeologische vondsten op. Wel werd op vraag van
ZOLAD het profiel bemonsterd voor palynologisch en paleo-ecologisch onderzoek. 7 Dit onderzoek
toonde aan dat de gracht opgevuld geraakte met onder meer excrementen of uitwerpselen.
Vermoedelijk kreeg de gracht dan ook ten tijde van opgave een secundaire functie als afval-, mestkuil
en/of beerput. Het palynologisch onderzoek reikte ook een beeld aan van de vegetatie nabij en in de
omgeving van de gracht. Deze werd gekenmerkt door een dominantie van houtige vegetatie,
hoofdzakelijk bestaande uit els en in mindere mate uit hazelaar en eik. De zichtbaarheid van
agrarische activiteit kwam echter nauwelijks tot uiting in de palynologische data: er is slechts in
beperkte mate sprake van pollen van cultuurgewassen. Daarnaast werden voornamelijk kruiden van
graas- en hooiweiden (cf. heide en grassen) aangetroffen. De resultaten van het macrobotanisch
onderzoek lijken dan weer te wijzen op de aanwezigheid van een weg met berm of een weiland in de
nabije omgeving. Een C 14 -datering uitgevoerd op zaden afkomstige uit één van de onderste lagen uit
de gracht (laag 7, S 35) leverde een datering van 900 ± 20 BP op. 8 Gekalibreerd betekent dit, dat er
95% kans bestaat, dat de zaden een ouderdom hebben die gelegen is tussen 1040 en 1220 n.C.
Hieruit kan geconcludeerd worden dat de gracht die omstreeks de 13 de -14 de eeuw definitief werd
opgegeven 9 , vermoedelijk in de 11 de – 12 de eeuw gegraven werd.
Het archeologisch onderzoek ten zuiden van het voormalige stadhuis ten slotte, leverde een
vierhonderdtal sporen op. Het merendeel van deze sporen kon geïnterpreteerd worden als paalkuilen
en kuilen uit de laat- tot postmiddeleeuws periode. Daarnaast werden verschillende afval-, puin en
egalisatielagen aangetroffen en een drietal stenen constructies. Terwijl twee van deze constructies als
beerputten geïnterpreteerd konden worden, plaatste de derde constructie de archeologen
5 MAURISSEN, F., 2005, pp. 4441-4446; MAURISSEN, F. en M. MEYERS, 1993, pp. 99-100.
6 C14-datering uitgevoerd door het Centrum voor Isotopen Onderzoek in Groningen. Referentie: GrA 34321.
7 Vanessa Gelorini van de Vakgroep Middeleeuwse Geschiedenis (Universiteit Gent) onderzocht de monsters op
de aanwezigheid van pollen, sporen en andere (plantaardige) microfossielen (palynologie). Lieselotte
Meersschaert, verbonden aan de Archeologische Dienst Waasland, voerde het zaden- en vruchtenonderzoek uit
(macrobotanie).
8 C14-datering uitgevoerd door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium in Brussel. Referentie: KIA-
33598.
9 Zie 2005 2 Bilzen: Marktplein fase 2.

oorspronkelijk voor een raadsel. Het ging om een ronde mergelstenen constructie met een diameter
van circa 4 meter die op ongeveer 15 meter ten westen van de voorgevel van het voormalige stadhuis
gelegen was. Het parement van bestond uit min of meer rechthoekig gekapte blokken, de kern uit
mergelblokken en – brokken in los verband. In doorsnede bleek het om een platform van 30 cm dik te
gaan bestaande uit twee lagen min of meer regelmatig geplaatste rechthoekige mergelblokken. Het
midden van het platform steunde op een cilindervormige constructie uit mergelsteen met een diameter
van 120 cm en tot op een diepte van 70 cm diepte gefundeerd. Alle stenen waren in los verband
geplaatst. De locatie op de markt vóór het stadhuis maakte zowel een interpretatie als fundering van
een schandpaal als een perron aannemelijk. Toch pleiten verschillende elementen ervoor dat het de
fundering van het perron betrof. Bilzen had immers als één van de Goede Steden van het
Prinsbisdom Luik het recht om een perron op te richten. Het eerste perron werd in 1366 opgetrokken.
In 1768 gaf de stadsmagistraat de opdracht op het marktplein een nieuwe pomp en een nieuw perron
te plaatsten vermits “den auden peroen in stucken is”. Toen de Fransen in 1794 het land bezetten
wilden zij komaf maken met de stedelijke vrijheden. Zij begonnen dan ook met het opruimen van de
symbolen die hieraan herinnerden. In 1851 schreef Alexander Schaepkens “dat op de markt vóór het
stadhuis vroeger een perron stond, op drie treden, en dat er nu nog alleen een stenen plaat van
overblijft”. 10 De interpretatie van deze constructie als de fundering van het perron van Bilzen wordt dan
ook zeer aannemelijk.
MAURISSEN, F., 2005: Huisnamen in Bilzen. Aflevering 7, in: Bilisium, 30, 4, pp. 4414-4419.
MAURISSEN, F., 2005: Huisnamen in Bilzen. Aflevering 8, in: Bilisium, 30, 5, pp. 4441-4446.
10 MAURISSEN, F,. 2006, p. 5.