BLOED, EEN BIJZONDERE GIFT - Nieuws

Bloed.book Page 1 Wednesday, February 23, 2011 1:36 PM 

BLOED, EEN BIJZONDERE GIFT


Waar het niet gaan kan… 

Het kolkt en bruist 

Zoete rivier in zoete bedding 

Wat doet je toch meanderen 

Tussen gisteren en morgen? 

En de zuurspiegel en de suikerspiegel 

Alles smaakt naar leven 

Grillig pulserend boven zinnen 

Een trapezewerker zwevend 

Tuimelend omhoog omlaag 

Kwikzilverend in scharlaken gedaante 

Mooi toch schone Ambrosia 

Dat jij het licht niet ziet 

Gezwind en ongestold 

Het vloeit mij echt niet aan 

2


Bloed, een bijzondere gift 

literaire, juridische en fiscale aspecten van bloeddonatie 

en bloedvoorziening 

Afscheidsrede 

18 maart 2011 

Harrie van Mens 

Afscheidscollege als hoogleraar belastingrecht aan de Universiteit Utrecht, 

uitgesproken op 18 maart 2011 in de Aula van het Academiegebouw aan 

het Domplein te Utrecht. 

3


Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door de Universiteit Utrecht, 

Stichting INIEP en Sdu Uitgevers. 

Technische realisatie: 

GrafiData bv 

© 2011, K.L.H. van Mens te Doorn 

Alle rechten voorbehouden. Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van deze uitgave 

worden uitdrukkelijk voorbehouden. 

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden 

verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in 

enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige 

andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 

Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond 

van art. 16h Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan 

de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen 

van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 

Auteurswet) dient men zich te wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten 

Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van 

een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot 

de uitgever. 

Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezigheid 

van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), 

redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende 

fouten en onvolledigheden. 

4


Inhoud 

1 Bloed in de literatuur: inleiding / 7 

2 Bloed en de ware ‘ik’ / 9 

3 Bloed en islam / 11 

4 Bloed is levenbrengend / 13 

5 Bloed en christendom / 15 

6 Geld en bloed / 17 

7 Bloed en liefde, parodie en werkelijkheid: / 19 

8 Juridische knelpunten bij bloedvoorziening / 21 

9 Veiligheid / 25 

10 Aansprakelijkheid / 31 

11 Selectie aan de poort, vragenlijst en handtekening / 37 

12 No-fault compensation / 41 

13 Slotopmerkingen over juridische knelpunten van 

bloedvoorziening / 45 

14 De donatie van bloed in het belastingrecht / 47 

15 Slotopmerkingen over de donatie van bloed in het 

belastingrecht / 53 

16 Terugblik en dankbetuiging / 55 

5 Bloed, een bijzondere gift




Inderdaad, bloed is een heel bijzonder vocht! 

Deze rede is tevens bedoeld als een eerbetoon aan al degenen in Nederland die 

bloed doneren en aan Sanquin, de voortreffelijke organisatie die ervoor zorgt dat 

van het bloed goede en veilige geneesmiddelen worden vervaardigd. 

1 Bloed in de literatuur: inleiding 

Alvorens stil te staan bij enige juridische en fiscale knelpunten die een rol spelen 

bij schenking van bloed, ga ik in op het literaire perspectief en op de emotionele 

kant ervan, waardoor de schenking van bloed een hogere dimensie krijgt. Wat 

beweegt mensen om bloed te schenken? Naar ik vermoed, is het de mythe 

rondom bloed, die donoren ertoe brengt om vrijwillig en zonder tegenprestatie 

regelmatig hun bloed te schenken. 1 Voorwaar, een bijzonder motief. 

Het vrijwillig en zonder tegenprestatie doneren van bloed kan worden beschouwd 

als een ultieme gift, waardoor de schenker in zijn grootheid welhaast 

buiten de rechtsorde treedt. 

Naar mijn opvatting moet overwogen worden of de vrijwillige bloeddonoren 

niet in goed overleg als frontlinie kunnen worden ingezet om een bijdrage te 

leveren aan het opheffen van het gebrek aan organen. Bloeddonoren zijn 

immers al doordrongen van het belang om iets van zichzelf te geven. 

Zo’n 2½% van der Nederlandse bevolking is donor, zo’n 400.000 mensen geven 

regelmatig bloed. 

U allen hier aanwezig heeft van dat sap zo’n 5 à 7 liter. Het vocht wordt door het 

hart elke 30 seconden met flinke kracht helemaal rondgepompt. Het bestaat 

voor 55% uit vloeistof en voor de overige 45% uit cellen. De cellen en plaatjes, die 

ook door uw lichaam stromen, worden in het beenmerg aangemaakt, de produc- 

1 Er is zeker een debat gaande over het ontbreken van een tegenprestatie. Iedereen lijkt het 

vanzelfsprekend te vinden om bloed te krijgen, maar dat wordt door het systeem opgeroepen. 

Bij orgaandonatie is het vraagstuk van reciprociteit actueler vanwege het gebrek aan orgaandonoren. 

Zie in deze de opvattingen van Medard Hilhorst en het Centrum voor Ethiek en Gezondheid, 

CEG, onder meer op . Zie tevens vanuit 

de fiscale invalshoek K.L.H. van Mens, ‘Dient de overheid orgaan- en weefseldonatie fiscaal te 

faciliëren?’ Ars Aequi, 2003-52, p. 630-634. 

Bloed in de literatuur: inleiding 7


tie is bedwelmend hoog: per seconde zo’n 2 miljoen rode bloedcellen, 1½ 

miljoen witte bloedcellen en zo’n 5 miljoen bloedplaatjes. Gelukkig worden 

cellen en plaatjes onder normale omstandigheden in hetzelfde tempo en in 

dezelfde hoeveelheden afgebroken als ze worden aangemaakt. 

Als er acuut of chronisch bloedverlies is, heeft ons lichaam het vermogen om 

extra cellen aan te maken. Dat kan oplopen tot een 10-voud van de normale 

productie. De rode bloedcellen vormen qua volume het leeuwendeel van de 

productie, vandaar de rode kleur van bloed. In de kleine bloedsomloop wordt het 

bloed van het hart naar de longen gepompt en terug naar het hart. In de longen 

geven de rode bloedcellen koolstofdioxide af en nemen zij zuurstof op. Vervolgens 

vervolgt het zuurstofrijke bloed via de grote bloedsomloop zijn reis naar 

alle weefsels en organen, via de grote slagaders. De vertakkingen ervan zijn te 

vergelijken met het stroomgebied van de Amazone: alle adertjes, een soort 

zijriviertjes en beekjes, worden van bloed voorzien. Daar wordt de leven gevende 

zuurstof uit het bloed opgenomen, waarna het bloed weer wordt teruggestuurd 

naar het hart: bijna een perpetuum mobile. 

In zijn ontelbare, vaak mythische associaties met haat en liefde, wraak en 

vergeving, verbondenheid met de ander, verbondenheid met grond en cultuur, 

verlangen en doodsverachting, is bloed de onverbiddelijke noemer die de verbeelding 

in alle culturen en in alle tijden op hol heeft doen slaan: 

‘Bloed, drinkplaats van engelen en hinden. 

‘s Morgens is geen spoor van hen te vinden.’ 2 

In bloed is de ware ‘ik’ belichaamd, het wezen, de ‘ziel’ van de mens is erin 

aanwezig. Bij een beschouwing over de literaire kant van bloed noopt de 

onvoorstelbare hoeveelheid gedichten, romans en beschouwingen over dit onderwerp 

tot het maken van keuzes. De wijsgerige en religieuze beschouwingen 

hebben een extra dimensie als het gaat om het wezen van de mens. Mede daarom 

heb ik ervoor gekozen om die aspecten aandacht te geven. 

Doneren van bloed is een teken van verbondenheid. De paradox van geven als 

uiting van verbondenheid en onbaatzuchtigheid, is indringend verwoord door 

Goethe in Faust. De duivel, Mephistoles, zegt: 

‘Blut ist ein ganz besondrer Saft’. 3 

2 Gerrit Achterberg, Verzamelde Gedichten, Bezige Bij, Amsterdam 1991, 11e druk, p. 103. 

3 Blut ist ein ganz besondrer Saft, J.W. von Goethe, 1828, Faust I, r. 1740. 



2 Bloed en de ware ‘ik’ 

Faust sluit dus een pact met de duivel. Zijn verbondenheid met Mephistoles 

wordt bezegeld doordat zij de overeenkomst ondertekenen met hun bloed. 1 De 

betekenis van bloed is hier duidelijk, hun bloed belichaamt hun wezen, hun ziel. 

Door het verbond krijgt Faust de beschikking over bovennatuurlijke krachten, 

maar als tegenprestatie zal zijn ziel uiteindelijk aan de duivel toebehoren. In de 

christelijke traditie is de superioriteit in denken die Faust zich door het verbond 

met de duivel toe-eigent, aan God voorbehouden. 

Faust kiest dus bewust voor het kwaad en sluit er zelfs een verbond mee. In 

essentie is het verhaal wellicht moralistisch: wie der goden gelijk wil zijn in 

kennis moet dat met de dood bekopen. Het scheppen van een synthese tussen 

denken en doen, noodzakelijk om als mens werkelijk vrij te worden, ligt 

eveneens ten grondslag aan esoterische beschouwingen over Faust en zijn 

verbond met de duivel, te herleiden tot de zoektocht van de mens naar werkelijke 

vrijheid en zijn ware ik. 2 

Evenals bij Faust speelt bloed in de Edda een belangrijke rol, in de zoektocht naar 

het werkelijke ‘ik’. In bloed zou immers de essentie daarvan aanwezig zijn. 

De mythologie van de Edda dateert van vóór het christendom. Het is een 

verzameling godenliederen uit het middeleeuwse IJsland. Ook in dit heldenepos 

ontstaat de wereld in een scheppingsverhaal, uit chaos. Het bloed is levenbrengend. 

De drie zonen van Borr doden de reus Ymir en er stroomt zoveel bloed uit 

diens wonden dat alle reuzen erin verdrinken. Van datzelfde bloed van de reus 

scheppen de zonen de zee en de meren. 3 

In een andere context dan bij Faust is het mengen van bloed in de Edda een teken 

van een onverbrekelijk verbond: 

‘Herinner jij je nog, vraagt de boosaardige Loki aan de alvader Odin, hoe wij in de 

oertijd door het mengen van ons bloed met elkaar verbonden zijn?’ 

Ook hier zien we dat een verbond tussen goed en kwaad, een zoektocht om 

uiteindelijk tot zelfbewustzijn te komen, bezegeld wordt door bloed. 4 

1 J.W. von Goethe heeft zijn Faust gebaseerd op het leven van de zestiende-eeuwse medicus Johann 

Faust. Het gegeven is door Goethe ontleend aan The tragical history of Dr. Faustus van Christopher 

Marlowe, 1564-1593. 

2 Zie bijvoorbeeld de rede van Rudolph Steiner: Blut ist ein ganz besondrer Saft; Berlijn, 25 oktober 1906. 

3 Alice Woutersen-van Weerden, ‘Tussen Wodan en Widar’, Vrij Geestesleven, Zeist 1997, p. 90. 

4 Woutersen t.a.p., p. 32-33. 

Bloed en de ware ‘ik’ 9




3 Bloed en islam 

De islam is naast het christendom en het jodendom een van de drie grote 

monotheïstische godsdiensten. De aanbidding van god staat in de islam voorop. 

Bloed komt in een aantal verzen (de ‘ayas’) in de Koran voor en wordt in het 

eerste hoofdstuk (‘soera’) als de essentie waaruit de mens is ontstaan benoemd: 

‘In de naam van Allah, de Erbarmer, de Meest Barmhartige. Hij heeft de mens 

geschapen van een bloedklomp.’ 1 

Ook op het Arabisch schiereiland werden in de oudheid alom dierenoffers 

gebracht aan uiteenlopende goden. Na de komst van Mohammed offerden 

moslims voortaan aan Allah, een traditie die voortduurt tot de huidige dag. 2 Een 

voorwaarde voor het aanvaarden van het offer door Allah is de intentie, oprechtheid 

en de vroomheid van het hart. 3 

Ieder jaar worden bij het Offerfeest offerdieren geslacht. Deze geslachte dieren 

zijn uiteindelijk voorbestemd voor menselijke consumptie en dienen ‘halal’ te 

zijn. Meestal worden duiven, schapen, rammen of geiten geofferd, maar ook wel 

koeien of kamelen. Alleen het beste dier is het waard om als offer te worden 

uitgekozen. 

Aan de profeet Mohammed werd eens gevraagd wat offeren is en hij antwoordde 

dat het de ‘soennah’ is van de vader van Ibrahim. Mohammed sprak dat hij die 

offert met gewillig hart en met de intentie een beloning te verkrijgen, beschermd 

zal worden tegen het hellevuur dat zal branden op de dag des oordeels. 

Op de zevende dag na de geboorte van een kind wordt een offerdier geslacht 

(‘aqeeqa’) om toenadering tot God te zoeken en om dankbaarheid aan hem te 

tonen voor de gunst van het kind. Geleerden verschillen van mening of de 

‘aqeeqa’ verplicht is of ‘soennah’. De meest gevolgde opvatting is dat het een 

sterk aanbevolen soennah is. 4 

1 Soera 96:2, De Koran, ICCN, 5e druk 2009, vert. Sofjan S. Siregar. 

2 De boodschap van de islam heeft ons bereikt via de openbaringen van de engel Gabriël aan de 

profeet Mohammed en openbaringen die rechtstreeks aan Mohammed zijn gedaan. Na de dood 

van Mohammed in het jaar 632 na Chr. is men er toe overgegaan om de openbaringen in één 

versie vast te leggen: de Koran. Zie over de ontstaansgeschiedenis van de islam: A. Ettafahi, ‘De 

inpasbaarheid van islamitische eigenwoningfinancieringscontracten in de Nederlandse eigenwoningregeling’, 

Forfaitair, 2010/202. Digitaal via: . 

3 Soera Al-Hajj, 22:33 en 22:36, De Koran, t.a.p. 

4 Soennah staat voor de gewoontes en doen en laten van de profeet Mohammed, zoals deze uit de 

overleveringen blijken. Deze overleveringen staan bekend als de ‘ahadith’ (evt. ‘hadith’). De meest 

bekende en betrouwbaar geachte overleveringen zijn van Bukhari en Muslim. 

Bloed en islam 11


Bloed is onrein 

Het is aan gelovigen niet toegestaan om bloed te consumeren: 

‘Verboden voor jullie zijn het kadaver, het bloed en het vlees van het varken en 

hetgeen waarover anders dan (de Naam van) Allah is uitgesproken...’ 5 

De onreinheid van bloed komt ook tot uitdrukking bij de beschrijving van de 

uittocht uit Egypte van de Kinderen van Israel: 

‘Daarop zonden wij tot hen de overstroming, en sprinkhanen, en luizen, en kikkers, 

en bloed. Als duidelijke Tekenen, maar zij toonden zich hoogmoedig en zij waren 

een misdadig volk.’ 6 

Bloedwraak 

In de Koran is ook erkenning voor het recht op vergelding (‘qisaas’): 

‘... en nooit mag een gelovige een andere gelovige doden, behalve bij vergissing. En 

wie bij vergissing een gelovige heeft gedood is verplicht tot ... de betaling van 

bloedgeld aan zijn familie ...’ 7 

Beter is het om in plaats van bloedwraak een afkoopsom of ‘bloedgeld’ (‘diya’) te 

bedingen: 

‘O jullie die geloven, de Qisaas inzake doodslag is jullie verplicht, de vrije mens voor 

de vrije mens ... En degene die dan kwijtschelding van zijn broeder ontvangt, laat 

dat dan gevolgd worden door een redelijke eis van de eiser en genoegdoening op 

een goede manier ... voor degene die daarna nog wraak neemt is er een pijnlijke 

bestraffing.’ 8 

5 De Koran, t.a.p., Soera 5:3. 



8 De Koran, t.a.p., Soera 2:178. In Jemen was recent veel ophef over een geval van ultieme 

vergevingsgezindheid. Een vader vergaf de moordenaar van zijn zoon en zag af van bloedgeld. 

Immers alleen voor Allah moet een moordenaar zich verantwoorden. Door zijn vergevingsgezindheid 

voorkwam de vader dat de moordenaar werd geëxecuteerd. 

Zie over bloedwraak, soms te herleiden tot niet meer dan een blote vorm van eigenrichting 

(vendetta, sjeref, sjaraf), onder meer Ismail Kadare (1936), Een breuk in april, 1978, vertaald uit het 

Albanees door Jacqueline Sheji, over metafysiek en bloedwraak, Van Gennep, 2000. 



4 Bloed is levenbrengend 

Van een andere orde dan een bloedoffer is het bloed dat leven schenkt. 

Homerus heeft de levensadem van bloed in al zijn dichterlijkheid in het vizier. 

De held Odysseus gebruikt het bloed van een ram om doden tot leven te wekken. 

Medea schenkt in een ander heldenepos aan koning Aeson jeugd door hem vocht 

in de aderen te spuiten dat de eigenschappen van aards en menselijk bloed 

overstijgt: 

‘... Ze grijpt het zwaard en opent de keel van de oude man, zodat diens bloed eruit 

kan stromen, en giet haar toversap erin. Als Aesons lijf dit opneemt, via die wond 

of door zijn mond, raken zijn baard, zijn haar hun grijsheid kwijt en krijgen snel 

een donkerzwarte kleur; zijn magerte verdwijnt, bleekheid en slapte zijn voorbij, 

de ingevallen groeven worden weer gevuld en vlezig, armen en benen krachtig.’ 1 

In de cultus rondom bloedzuigende vampiers, verdient de fictieve held Morbius 

een ereplaats. Morbius, een Nobelprijswinnaar in de biochemie, probeert zichzelf 

te genezen van een zeldzame bloedziekte. Hij dient zichzelf daartoe bloed 

van vleermuizen toe en ondergaat elektroshocks. Het gevolg laat zich raden: 

bloeddorst jegens de medemens die daardoor het leven laat (zodat Morbius 

gezond en wel in leven kan blijven) én een aversie voor licht. Het kleurrijke 

cliché is in vele vormen uitgewerkt, onder meer in Spider Man. 2 

De medische praktijk was altijd al weerbarstig en niet succesvol bij experimenten 

om dierenbloed ter genezing toe te dienen. Curieus is het verhaal van een 

hoveling aan het hof van Lodewijk de XIVe, die lamsbloed kreeg toegediend om 

hem van zijn alles verterende liefde af te helpen. Dit treft geen doel want de 

patiënt overlijdt. 3 

1 Ovidius, Methamorphosen, Boek VII, vert. M. d’Hane-Scheltema, Athenaeum-Polak & van Gennep, 7e 

druk, Amsterdam 2000, p. 172. 

2 Een creatie van velen, zie bijvoorbeeld bij wikipedia. 

3 Zie verwijzing naar dit onderwerp en verwijzingen naar gelijksoortige experimenten in de oratie 

van C.Th. Smit Sibinga, 3 februari 2004, ter gelegenheid van zijn aanvaarding van het hoogleraarsambt 

aan de RUG: . 

Bloed is levenbrengend 13




5 Bloed en christendom 

In overdrachtelijke zin is bloed levenbrengend als het zonde wegneemt en 

verzoent. Daarom worden in het Oude Testament dieren geofferd. Doordat het 

bloed vloeit, komt de zondaar weer in het reine met God. 1 

De ziel komt vrij doordat dierenbloed wordt vergoten. De ziel van een levend 

wezen woont immers in zijn bloed, de ziel van het dier wordt geofferd om de ziel 

van de mens te redden. In de opmaat naar het ultieme offer van het bloed van de 

zoon van God is in het Oude Testament het dierenoffer een religieuze noodzaak: 

‘Want het bloed is de levenskracht van een levend wezen. Ik heb het jullie gegeven 

om er op het altaar de verzoeningsrite mee te voltrekken, want bloed kan, als 

levenskracht, verzoening bewerken.’ 2 

In het Nieuwe Testament is ter vergeving van de zonden uiteindelijk het ultieme 

offer van het bloed van Christus noodzakelijk, een dierenoffer is niet langer 

toereikend: 

‘Bloed van stieren en bokken kan mensen onmogelijk van hun zonden bevrijden’. 3 

Transsubstantiatie en Aristoteles 

In de rooms-katholieke geloofsleer vindt transsubstantiatie van brood en wijn 

plaats tijdens de eucharistieviering. De wijn verandert letterlijk in bloed: 

‘... en hij nam de beker, sprak het dankgebed uit en gaf hun de beker met de 

woorden: drink allen hieruit, dit is mijn bloed, het bloed van het verbond, dat voor 

velen wordt vergoten tot vergeving van zonden.’ 4 

De substanties brood en wijn worden omgezet in het lichaam en bloed van 

Christus. De wijn verandert in bloed 5 en blijft dat ook na de eucharistie, ook al 

blijft de uiterlijke gedaante van wijn aanwezig. De transsubstantiatie, hoewel 

geen kerkelijk dogma, werd in de vroege middeleeuwen theologisch verantwoord 

door Thomas van Aquino en nadien bevestigd door het Concilie van 

1 Leviticus 17:11. 

2 Nieuwe Bijbelvertaling, ongedateerd, uitgave Querido en Jongbloed, p. 185-186. 

3 Hebreeën 10:4, p. 2286, t.a.p. 

4 Mattheus 26:26-28, Nieuwe Bijbelvertaling, p. 1942. 

5 Het bloed van Christus wordt ook in relikwieën bewaard en vereerd in bloedprocessies. Beroemd 

is de bloedprocessie van Brugge. Ook Suske en Wiske hebben hun gekscherende bloedprocessie: 

‘Heilig Bloed’, Marc Verhaegen, gepubliceerd in De Standaard en Het Nieuwsblad 2001-2002. Zie 

. 

Bloed en christendom 15


Trente. 6 Dit concilie veroordeelde de opvattingen in dezen van de reformatie en 

van Maarten Luther. 7 

Tot de dag van vandaag maakt de wijsgerige duiding van de transsubstantiatie 

deel uit van de geloofsleer van de katholieke kerk. Nog in 1965 werd de leer 

formeel bevestigd door Paus Paulus VI in zijn encycliek Mysterium Fidei. 

Dit met name in reactie op pogingen van met name Nederlandse theologen om 

het mysterie van de eucharistie op moderne wijze te duiden. 8 

Transsubstantiatie als fenomeen is terug te voeren op de zijnsleer van Aristoteles. 

9 

Deze Griekse filosoof kende aan alle dingen tien eigenschappen toe, die hij als 

categorieën aanduidde. In de natuurwetenschappelijke verklaring van Aristoteles 

vormde één categorie het wezen, de ‘substantia’. De negen andere eigenschappen 

zijn slechts toevalligheden, niet wezenlijk. 

In de opvatting van de kerk van Rome wordt het wezen van de wijn door de 

consecratie tijdens de eucharistie veranderd in bloed en is al het andere, zoals de 

samenstelling van de substantie, niet langer wezenlijk. De transsubstantiatie is 

niet alleen door de Reformatie fervent bestreden, maar ook door de Anglicaanse 

kerk. De orthodoxe kerken daarentegen aanvaarden het wonderlijke fenomeen. 

10 

6 1545-1563. 

7 Maarten Luther (1483-1546) was de mening toegedaan dat brood en wijn niet verdwenen, maar 

bleven voortbestaan, tezamen met de substanties vlees en bloed. Daarbij bleven vlees en bloed 

alleen tijdens de viering van de mis aanwezig. 

8 De jezuïet Piet Schoonenberg, de kapucijn Luchesius Smits en de dominicaan Edward Schillebeeckx. 

9 384-322 vóór Chr. 

10 Zie over transsubstantiatie en de verschillende opvattingen daarover: . 



6 Geld en bloed 

In zijn ‘Fabel van de bloedtransfusie’ zegt de dichter Karel Jonckheere 1 : 

en verder: 

‘Dag bloed zei dit bloed ’t is lang geleden 

om u weer te zien zou men geld besteden’ 

‘Houd mij maar vast zei het bloed van de moeder’. 

Veel confronterender als het op de associatie van bloed met geld aankomt, is de 

knock-out van de boxer Mike Tyson. Deze wereldkampioen, naar men zegt ‘the 

baddest man on the planet’ 2 , zegt op het hoogtepunt van zijn roem: 

‘Money is like paper blood, it keeps you alive’ 

Jawel, geld is bloed van papier. Enige wetenschappelijke dictie kan aan Tyson 

niet worden ontzegd. Hij kreeg in 1989 een eredoctoraat aan de Universiteit van 

Minneapolis. 3 

1 Karel Jonckheere, Poëtische inventaris, Paris/Manteau, Amsterdam/Brussel 1972. 

2 Ook beroemd omdat hij in 1997 zijn tegenstander Evander Holyfield een stuk uit zijn oor beet. 

3 Een doctoraat in Humane Letters. Tyson was een high school dropout. 

Geld en bloed 17




7 Bloed en liefde, parodie en werkelijkheid: 

Het zal niet verbazen dat onze volksdichter Reve 1 op zijn eigen inspirerende 

wijze de transsubstantiatie van bloed vertaalt. Zijn gedicht ‘Leve onze Marine’ 2 

(1965) droeg hij in 1968 voor in het Muiderslot ter gelegenheid van de uitreiking 

aan hem van de P.C. Hooft-prijs: 

‘(...) 

Wanneer ik ooit nog rijk word gaat hij elke dag 

met mij de stad in om van mij te drinken wat hij wil: 

“dit is mijn bloed”. 

En elke mooie hoer die hij wil hebben wordt door mij betaald: 

“dit is mijn lichaam”. 

(...)’ 

Reve zegt er zelf over: 

‘(...) het is namelijk geenszins toevallig, dat in weinig andere passages van mijn 

werk mijn romantisch-decadent levensgevoel, mijn religieus credo en mijn credo 

van de Liefde zo intens en zo volledig verwoord worden als in dit gedicht.’ 3 

Op heel andere wijze gaat Nietzsche met liefde om als hij zijn woede koelt op de 

moordenaars van Christus. Nietzsche lijkt in zijn parabel over de dolle man de 

dood van Christus aan het kruis te willen ontluisteren 4 : 

‘... Riechen wir noch nichts von der göttlichen Verwesung? – auch Götter verwesen! 

Gott ist tot! Gott bleibt tot! Und wir haben ihn getötet! Wie trösten wir uns, die 

Mörder aller Mörder? Das Heiligste und Mächtigste, was die Welt bisher besaß, es 

ist unter unseren Messern verblutet, – wer wischt dies Blut von uns ab? Mit 

welchem Wasser könnten wir uns reinigen? Welche Sühnfeiern, welche heiligen 

Spiele werden wir erfinden müssen?’ 

1 Gerard Kornelis van het Reve, 1923-2006. 

2 G. Achterberg, t.a.p. 1965. 

3 Gerard Kornelis van het Reve, Vier Pleidooien, Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 1971, 

p. 56. 

4 Friedrich Nietzsche (1844-1900), Die fröhliche Wissenschaft, Der Tolle Mensch, 1882. 

Bloed en liefde, parodie en werkelijkheid: 19


Ook met bloed verbonden is de liefde voor het vaderland in het Nederlandse 

volkslied van Tollens 5 , zoals dit luidde van 1815 tot 1939. Het begint als volgt: 

‘Wien Neêrlands bloed in d’ad’ren vloeit 

Van vreemde smetten vrij 

Wiens hart voor land en koning gloeit 

...’ 

Ook in de vierde strofe komt het trotse bloed terug: 

‘Ons klopt het hart, ons zwelt het bloed, 

Bij ’t rijzen van dien toon: 

Geen ander klinkt ons vol gemoed’ 

Racistisch of niet 6 , de verwantschap met ‘Blut und Boden’ 7 dringt zich op. De 

liefde voor het vaderland en de eigen bodem is niet negatief maar kan ook 

uitdrukking geven aan lotsverbondenheid en de zoektocht naar eenheid. Al riekt 

het naar een naar binnen gekeerd zijn en roept het weerzin op, met name in de 

opmaat naar hetgeen in Duitsland nog komen moest: 

‘Nicht durch Reden und Majoritätsbeschlüsse werden die grossen Fragen der Zeit 

entschieden, sondern durch Blut und Eisen.’ 8 

Ondubbelzinnig is de liefde voor vrijheid en vaderland bij Churchill in zijn 

beroemde speech, gehouden in het Engelse Lagerhuis op 13 mei 1940: 

‘... I have nothing to offer but blood, toil, tears, and sweat. We have before us an 

ordeal of the most grievous kind. We have before us many, many months of 

struggle and suffering ...’ 

Laat dat gezegd zijn. 

5 Tekst Hendrik Tollens (1780-1856), op muziek gezet door Johan Wilhelm Wilms (1772-1847). Dit 

officiële volkslied, uitgekozen op basis van een wedstrijd omdat daar kennelijk behoefte aan was 

om uiting te geven aan een nationaal gevoel, is nooit populair geweest, niet in de laatste plaats 

vanwege het ‘van vreemde smetten vrij’. Het huidige volkslied, het Wilhelmus, is duidelijk van 

oranjegezinde signatuur. Het is ook enigszins omstreden omdat in de tekst sprake is van dienen 

van de koning van Spanje en spreekt bovendien over een andere veel bekritiseerde verbondenheid: 

‘ben ik van Duytschen bloed.’ 

6 Zie ook de parodie op het volkslied van Tollens in ‘Mijn nieuwe vaderland’ van de Dichter des 

Vaderlands, Ramsey Nasr, ter gelegenheid van de installatie van het kabinet-Rutte op 28 oktober 

2010, opgenomen in pdf in . 

7 Hier wordt een verband gelegd tussen afstamming en bodem. Het begrip ligt aan de basis van de 

nationaalsocialistische ideologie. Zie Oswald Spengler (1880-1936), Der Untergang des Abendlandes, 

1918-1922, Verlag C. H. Beck, München. 

8 Aldus de Duitse staatsman Otto von Bismarck (1815-1898), in zijn poging om eenheid tussen de 

verdeelde staten te bereiken; rede gehouden op 30 september 1862, waarbij hij Max von Schenkendorf 

citeert: 

‘Denn nur Eisen kann uns retten 

Uns erlösen kann nur Blut 

von der Sünde schweren Ketten, 

Von des Bösen Übermut’. 



8 Juridische knelpunten bij bloedvoorziening 

8.1 SANQUIN EN DE BLOEDDONATIE IN NEDERLAND 

In Nederland is ongeveer 2,5% van de bevolking bloeddonor, vrijwillig en 

onbetaald. 1 De organisatie die verantwoordelijk is voor de bloedvoorziening is 

sinds 1998 Stichting Sanquin Bloedvoorziening (Sanquin). Sanquin is ontstaan 

uit een fusie van de Bloedbanken met het Centraal Laboratorium voor de 

Bloedtransfusiedienst (CLB). De bloedbankactiviteiten werden geconcentreerd 

op vier hoofdlocaties, maar de 350 afnamelocaties bleven bestaan. Het CLB werd 

gesplitst in drie divisies: Sanquin Plasmaproducten, Sanquin Diagnostiek en 

Sanquin Research. 2 

Tegelijk met de reorganisatie van de bloedvoorziening werd de regelgeving 

aangepast. De Wet inzake bloedvoorziening (Wibv) heeft in 1998 de Wet inzake 

bloedtransfusie vervangen. 3 Nederland heeft echter de richtlijn op drie punten 

strenger uitgelegd dan de Europese regelgeving. In de eerste plaats is het slechts 

aan één organisatie toegestaan bloed in te zamelen. In de tweede plaats stelt de 

Wibv onbetaalde donatie verplicht, terwijl de richtlijn onbetaalde donatie 

slechts aanmoedigt. 4 Ten derde is de uitvoer naar andere EU-landen aan een 

vergunning gebonden. 5 Voor de lang houdbare bloedproducten (geneesmiddelen 

uit plasma) is sinds 1998 tevens de Wet op de geneesmiddelenvoorziening 

(WOG) van toepassing. 6 

1 Zie . 

Hierbij dient opgemerkt te worden dat dit percentage een stuk rooskleuriger is indien naar 

de leeftijdscategorie 18-70 jaar wordt gekeken. Het percentage bedraagt dan ruim 4% (400.000 

bloeddonoren). Dit aantal is bovendien redelijk stabiel sinds 2007. Bron: . 

2 M. de Bruijn-van Beek, ‘De veiligheid van bloed en bloedproducten gegarandeerd?’, in A.C. Hendriks 

en H.M.Th.D. ten Napel (red.), Volksgezondheid in een veellagige rechtsorde, Kluwer, Deventer 2007. 

3 Stb. 1997, 245. De bepalingen uit de Wibv zijn grotendeels een uitvloeisel van de Europese richtlijn 

op dit punt (2001/83/EG). 

4 Overigens behoort het vergoeden van reiskosten tot de mogelijkheden. 

5 Ministerieel Plan Bloedvoorziening 2009-2011, p. 12. 

6 Stb. 1958, 408 (gewijzigd). Voor de inwerkingtreding van de Wibv bepaalde de Wet inzake 

bloedtransfusie dat de WOG niet van toepassing was op geneesmiddelen bereid uit menselijk 

bloed, hoewel bloedproducten wel vielen onder definitie van ‘geneesmiddel’. Met de aanpassing 

van de WOG vallen bepaalde bloedproducten hier nu wel onder. 

Juridische knelpunten bij bloedvoorziening 21


8.2 WERKWIJZE SANQUIN EN BLOEDBANKEN 

Sanquin is op grond van art. 3 Wibv aangewezen tot het uitvoeren van taken die 

de bloedvoorziening betreffen. 7 De bloedbanken, die van Sanquin deel uitmaken, 

nemen het bloed af en bewerken dit tot kort houdbare componenten voor 

de ziekenhuizen. Het (voormalige) CLB, onderdeel van Sanquin, verwerkt het 

bloedplasma tot lang houdbare plasmaproducten en verkoopt deze op een markt 

waar de farmaceutische industrie ook actief is. Om de kwaliteit en toegankelijkheid 

van de bloedvoorziening te waarborgen is wettelijk vastgelegd dat de 

minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) jaarlijks een ministerieel 

plan vaststelt waarin de financiële en zorginhoudelijke kaders van de bloedvoorziening 

worden aangegeven (art. 2 Wibv). 8 Voorts is in de wet vastgelegd dat 

Nederland zelfvoorzienend dient te zijn op het gebied van bloed voor de geneeskundige 

behandeling van patiënten (art. 2 Wibv). 9 De werkzaamheden van 

Sanquin dienen op verantwoorde wijze te worden uitgevoerd, doeltreffend en 

doelmatig, alsmede gericht te zijn op een zo hoog mogelijke kwaliteit van de 

bloedproducten en een zo groot mogelijke veiligheid van donor en gebruiker. 

Hiertoe kan de minister voorschriften stellen (art. 5 Wibv). Bij onvoldoende of 

onjuiste naleving van deze verplichtingen kan de minister een schriftelijke 

aanwijzing of bevel geven (art. 10 Wibv). Wanneer Sanquin niet op verantwoorde 

wijze haar taak vervult, kan de minister ook regels stellen (art. 11 Wibv). De 

exclusieve bevoegdheid van Sanquin als bloedvoorzieningsorganisatie betekent 

overigens niet dat het aan andere partijen niet is toegestaan in Nederland 

bloedproducten op de markt te brengen. Zij kunnen echter niet zelf bloed 

inzamelen in Nederland en zullen derhalve in het buitenland bloed moeten 

inzamelen of zij dienen tussenproducten van Sanquin af te nemen. 10 Kortom, 

Sanquin kan gezien worden als operationele verantwoordelijke en VWS als 

eindverantwoordelijke. 11 

Sanquin houdt zich bezig met twee categorieën bloedproducten, lang houdbare 

bloedproducten en kort houdbare bloedproducten. Het kenmerk van lang houdbare 

producten is dat met behulp van geavanceerde technieken, uit een pool van 

een groot aantal donaties (waarop zowel een virusinactiverende behandeling als 

een behandeling om de houdbaarheidstermijn te verlengen wordt toegepast) 

een geneesmiddel ontstaat. De kort houdbare producten kunnen op betrekkelijk 

eenvoudige wijze worden bereid uit één of uit een aantal donaties, die geen 

virusinactiverende behandeling ondergaan en, mits diepgevroren, kort houdbaar 

zijn. 

7 Stcrt. 251, 31 december 1997. 

8 Kamerstukken II, 27 436, nr. 1. 

9 Overigens geeft de minister aan dat het streven naar zelfvoorziening niet realistisch is betreffende 

lang houdbare bloedproducten. Ministerieel Plan Bloedvoorziening 2009-2011, p. 8. 

10 Onderzoek No-faultcompensatiesystemen. M.G. Faure, 2002, ZonMW, p. 119. 

11 Ministerieel Plan Bloedvoorziening 2006. Een beleidsvisie voor de lange termijn, p. 4-5. 



8.3 CONTROLE OP BLOED 

Bacteriën, virussen en parasieten kunnen door bloedtransfusie worden overgedragen 

van donor op ontvanger. Iedere donor wordt daarom gekeurd en uitvoerig 

ingelicht omtrent de risicofactoren die zich bij het doneren van bloed 

voordoen. Een uitgebreide lijst van vragen ter beoordeling van het risico van hiv- 

en hepatitisbesmetting maakt hier deel van uit. De donor dient deze vragen 

iedere keer voorafgaand aan de donatie te beantwoorden en te ondertekenen. 

Elke bloeddonatie wordt getest op de aanwezigheid van het hepatitis-B-antigen 

en op antistoffen tegen HIV-1, HIV-2, hepatitis-C-virus, HTLV-I, HTLV-II en syfilis. 

12 Acute infecties komen zelden voor bij donoren. Juist deze infecties vormen 

echter wel het risico. In de acute fase van infectie kan de ziekteverwekker bij de 

donor enige weken niet worden aangetoond. Dit wordt de window-fase genoemd, 

die hierna in par. 9.1 wordt besproken. Plasmapreparaten ondergaan om die 

reden een virusinactiverende of verwijderende behandeling, zodat geen kans 

meer bestaat op overdracht van virusinfecties. Voor kort houdbare bloedproducten, 

is een dergelijke behandeling niet mogelijk. Het risico op overdracht van 

hiv, hepatitis-B- of hepatitis-C-virussen door kort houdbare bloedproducten als 

gevolg van acute infecties bij reguliere donoren ligt in de orde van grootte van 

1:100.000-1:1.000.000. Om dit risico te verminderen wordt gebruikgemaakt van 

zorgvuldige voorlichting van bloeddonoren omtrent risicofactoren en analyse 

van de risicofactoren bij donoren die besmet zijn bevonden. Bovendien wordt 

slechts gebruikgemaakt van vrijwillig en onbetaald donorschap. 13 Dit laatste 

voorkomt dat groepen met een erkend verhoogd risico zoals zwervers en drugsgebruikers 

zich als donor melden en dat het krijgen van een geldelijke beloning 

een drijfveer is om bloed te doneren. Deze motivatie zou risicoverhogend 

kunnen werken. 

Bacteriële contaminatie van bloedproducten komt relatief vaker voor dan virale 

besmetting. Dit risico wordt op 1:12.000 transfusies geschat. Over relatief nieuwe 

ziekteverwekkers, zoals prionen (verwekker van bijvoorbeeld de ziekte van 

Creutzfeldt-Jakob), is vrij weinig bekend. Zo is de variant vCJD op deze ziekte 

opgekomen, die het wankele evenwicht tussen optimale en maximale veiligheid 

andermaal onderstreept en actueel heeft gemaakt. 

12 C.L. van der Poel, J.E.G. de Boer, H.W. Reesink en Th. Smit Sibinga,’Optimale versus maximale 

veiligheid van de bloedtransfusieketen in Nederland: resultaten van een conferentie’, Tijdschrift 

voor Geneeskunde 1998/142. 

13 Vergoeding van de werkelijk gemaakte kosten (reiskosten) is wel toegestaan. 

Juridische knelpunten bij bloedvoorziening 23


8.4 TOEZICHT 

De Raad van Toezicht (RvT) houdt toezicht op de Raad van Bestuur en op de 

algemene gang van zaken bij Sanquin. De RvT richt zich bij zijn taakvervulling 

op het belang van Sanquin, rekening houdend met de bijzondere positie van 

Sanquin in de maatschappij. 14 De RvT is zo samengesteld dat hij onafhankelijk 

van het bestuur kan opereren en derhalve voldoende kritisch kan zijn op het 

functioneren van het bestuur. 

Verder is er geen bijzondere, externe toezichthouder die Sanquin in de gaten 

houdt. Op de voet van art. 20 Wibv berust het toezicht bij de ambtenaren van het 

Staatstoezicht op de volksgezondheid. 

14 Sanquin-Governancecode, p. 12. via: . Er was kritiek omdat de salariëring van 

de Raad van Bestuur, die door de RvT wordt vastgesteld, te hoog zou zijn. Inmiddels heeft men 

voor die beloning aansluiting gezocht bij die van bestuurders in grote algemene en academische 

ziekenhuizen. De minister van VWS heeft, na overleg met de RvT, op Kamervragen geantwoord 

dat de NVZT/NVZD-Beloningscode het uitgangspunt wordt voor de salarisregeling bij Sanquin 

(Persbericht Raad van Bestuur Sanquin d.d. 14 april 2010). 



9 Veiligheid 

De veiligheid van bloed wordt in Nederland niet voor 100% gegarandeerd. 1 Die 

veiligheid wordt niet alleen bedreigd door bekende risico’s, zoals besmetting 

met hiv, maar ook door onbekende risico’s en theoretische risico’s. 2 Dit laatste 

houdt in dat het onbekend is of een bekend virus door middel van bloedtransfusie 

overgedragen kan worden. Het dilemma dat hierdoor wordt opgeroepen is 

complex. Dient Nederland te kiezen voor een systeem waarbij ieder denkbaar 

risico wordt uitgesloten en waarbij adequate veiligheidsmaatregelen worden 

genomen, ongeacht de kosten? Of is de optimale variant toepasbaar? Bij een 

optimaal veiligheidsbeleid wordt niet zonder meer overgegaan tot het invoeren 

van een veiligheidsmaatregel. Dit gebeurt pas nadat een grondige kosten-batenanalyse 

heeft plaatsgevonden. Derhalve zou beter gesproken kunnen worden 

van afgewogen veiligheid in plaats van optimale veiligheid. Beziging van de term 

optimale veiligheid zou ten onrechte de pretentie kunnen uitdragen dat in 

medisch opzicht voor de meest gunstige, veilige oplossing is gekozen, terwijl dit 

geenszins het geval is. 

9.1 DE WINDOWPERIODE 

Een factor die de veiligheid van bloedproducten compliceert is de al genoemde 

window-periode. Dit houdt in dat de tests gedurende een bepaalde periode na 

besmetting een virus nog niet kunnen detecteren, terwijl de donatie voor de 

ontvanger in die periode al wel besmettelijk is. Tegenwoordig is een nieuw soort 

test beschikbaar die de windowperiode zo’n 30% korter maakt, de zogenoemde 

NAT-test. De problematiek van de windowperiode heeft voornamelijk consequenties 

voor kort houdbare bloedproducten. Lang houdbare producten ondergaan 

meer inactiveringsstappen en andere veiligheidsmaatregelen, zodat de 

kans dat door deze producten een virus wordt overgebracht geringer is. De vraag 

rijst wel of geïmporteerde bloedproducten aan dezelfde veiligheidseisen voldoen 

en in hoeverre deze producten hierop gecontroleerd worden. 3 Voor producten 

uit andere landen van de EU moet het ervoor worden gehouden dat de 

1 V.L. Derckx,’Een bloedserieus dilemma: optimale versus maximale veiligheid van de bloedvoorziening’, 

Tijdschrift voor Gezondheidsrecht 2001/8. 

2 Een voorbeeld van een theoretisch risico is de overdraagbaarheid door middel van bloedtransfusie 

van een variant van de ziekte van Creutzfeldt-Jakob. Er bestaat geen wetenschappelijk bewijs dat 

deze ziekte door bloedtransfusie overdraagbaar is, maar het risico bestaat wel. De Gezondheidsraad 

concludeert in 2001 dat de overdraagbaarheid van deze ziekte via bloed- of bloedproducten 

onwaarschijnlijk wordt geacht, maar niet kan worden uitgesloten. 

3 Zie in deze zin ook M. de Bruijn-van Beek, ‘De veiligheid van bloed en bloedproducten gegarandeerd?’, 

in A.C. Hendriks en H.M.Th.D. ten Napel (red.), ‘Volksgezondheid in een veellagige rechtsorde’, 

Kluwer, Deventer 2007. 

Veiligheid 25


kwaliteit dezelfde is, zodat geen nadere controles nodig zijn. Sanquin pleegt in 

voorkomende gevallen meer tests te doen en hogere kwaliteitseisen te stellen 

dan het EU-recht verordonneert. Kwaliteit kan daardoor verschillen, met name 

is dit bijvoorbeeld denkbaar ten aanzien van bloedproducten afkomstig van 

landen die eerst onlangs tot de EU zijn toegetreden. 

9.2 OPTIMALE VEILIGHEID VERSUS MAXIMALE VEILIGHEID 

Het Nederlandse overheidsbeleid is gericht op optimale veiligheid van de bloedvoorziening. 

De motivering hiervoor is gelegen in het feit dat een maximaal 

veiligheidsbeleid een onevenredige verdeling van de collectieve middelen met 

zich zou brengen. Gewerkt wordt met een doelmatigheidstoets. Eerst wanneer 

sprake is van substantiële gezondheidswinst kan invoering van een nieuwe 

maatregel in overweging genomen worden. 4 

De kwaliteit van de bloedtransfusieketen is een uitkomst van keuzes die gemaakt 

dienen te worden. De keuzes hebben betrekking op de veiligheid, baten 

en belangen van alle betrokkenen. Niet alle technisch mogelijke hoogstandjes 

zijn hierdoor uitvoerbaar. Bovendien worden keuzes betreffende de kwaliteit 

beïnvloed door ethische, religieuze, morele en politieke aspecten. In de gezondheidszorg 

wordt daarom gewerkt met een geobjectiveerde afweging. Bij de 

zogenoemde ‘medical technology assessment’ (MTA) worden kosten en baten 

meegenomen en in kwaliteit voor gewonnen levensjaren uitgedrukt, de zogenoemde 

QALY’s (Quality Adjusted Life Year). 5 De kosten en de baten van verschillende 

behandelingsmethoden en interventies kunnen zo tegen elkaar worden 

afgewogen. Afwegingen van morele en ethische normen en belangen kunnen 

vrijwel onmogelijk worden geobjectiveerd en zijn daarom inherent aanvechtbaar. 

6 

Dudok de Wit en De Bruijn-van Beek concludeerden in 1995 dat een in Nederland 

geproduceerd bloedproduct in het algemeen de maximale veiligheid bezit omdat 

het bloed afkomstig is van vrijwillige, onbetaalde donoren en getest is op alle 

van belang zijnde bloedoverdraagbare infecties. Bovendien voldoen de laboratoria 

waarin het bloed bewerkingsprocessen ondergaat aan de hoogste veiligheidseisen 

en heeft het CLB geen commercieel belang bij het ontduiken van de 

toepasbare regelgeving. 7 Deze aanname pretendeert op grond van het bovenstaande 

naar mijn opvatting een te grote veiligheid. 

4 V.L. Derkcx, t.a.p. De minister merkt op dat de beperkte financiële middelen binnen de gezondheidszorg 

het stellen van prioriteiten onvermijdelijk maken. Een evenwichtige verdeling van de 

collectieve middelen die beschikbaar zijn voor de gezondheidszorg vereist een doelmatigheidstoets. 

Dit houdt in dat pas wanneer sprake is van substantiële gezondheidswinst de invoer van 

een nieuwe maatregel in overweging kan worden genomen (Kamerstukken II, 2000-2001, 27 436, 

nr. 1). 

5 C.L. van der Poel, J.E.G. de Boer, H.W. Reesink en C.Th. Smit Sibinga,’Optimale versus maximale 

veiligheid van de bloedtransfusieketen in Nederland; resultaten van een conferentie’, Nederlands 

Tijdschrift voor Geneeskunde 1998/142. 

6 C.L. van der Poel, J.E.G. de Boer, H.W. Reesink en C.Th. Smit Sibinga,, t.a.p. 

7 C. Dudok de Wit,’De veiligheid van bloed en bloedproducten gegarandeerd?’, Tijdschrift voor 

Gezondheidsrecht 1995/3. 



9.3 ZIEKTE VAN CREUTZFELDT-JAKOB EN DE VCJD-VARIANT 8 

Een voorbeeld van een onbekend of theoretisch risico speelde omstreeks het jaar 

2000 rond de discussie over een nieuwe variant op de ziekte van Creutzfeldt- 

Jakob (hierna: vCJD). 9 De kans dat overdracht door middel van bloedtransfusie 

mogelijk is, is niet bewezen, maar wordt ook niet uitgesloten. 10 Het behoort 

technisch gezien tot de mogelijkheden om het risico van overdraagbaarheid te 

verkleinen. 11 De spagaat tussen maximale veiligheid en een compromis dat 

aangeduid wordt als optimale veiligheid is hier duidelijk zichtbaar. De overheid 

gaf naar aanleiding hiervan andermaal aan dat het streven naar optimale 

veiligheid boven die van maximale veiligheid gaat. 12 Uiteindelijk koos de minister 

onder druk van de Tweede Kamer toch voor het invoeren van een dergelijke 

test. 13 Een kosten-batenanalyse werd derhalve in dit geval niet afgewacht. 14 

Interessante bijkomstigheid bij de keuze tussen optimale en maximale veiligheid 

betreft de bijkomende complicaties. Het invoeren van een speciale test om 

risico’s verder te verkleinen brengt namelijk, naast een eventuele buitensporige 

kostenverhoging, enkele juridische en bovendien morele nadelen met zich mee. 

Indien een donor hierop wordt getest (in het geval van vCJD) en ontvankelijk 

blijkt te zijn voor deze ziekte (dat wil zeggen voor een verhoogde kans hierop in 

de toekomst) is het niet per definitie zo dat deze zich daadwerkelijk zal manifesteren. 

De gevolgen kunnen desalniettemin aanzienlijk zijn. Zo bestaat bijvoorbeeld 

de mogelijkheid dat de donor in de toekomst moeilijker verzekerbaar zal 

zijn. Ook zou het kunnen gebeuren dat een donor en eventueel ook zijn naasten 

in hun geestelijk welzijn worden geschaad als de testresultaten confronterend 

zijn. Het niet melden van de testgegevens door Sanquin is overigens geen optie, 

want moreel onaanvaardbaar en juridisch waarschijnlijk ook niet houdbaar. 

Bovendien kan op lange termijn een afschrikwekkend effect uitgaan van de 

tests. Door strenge veiligheidseisen en onzekere testuitslagen zou de bereidheid 

om te doneren vervolgens kunnen afnemen. Donoren zullen geneigd zijn om in 

de toekomst minder snel bloed te geven, indien versneld melding wordt gemaakt 

van vooralsnog theoretische risico’s. De instandhouding van een adequate 

bloedvoorziening zou hierdoor in het geding kunnen komen. 15 

8 V.L. Derckx, t.a.p. 

9 Er zijn sterke aanwijzingen dat de ziekte van Creutzfeldt-Jakob wordt veroorzaakt door het 

nuttigen van vlees dat afkomstig is van met BSE besmette runderen (ook wel bekend als de 

gekkekoeienziekte). 

10 Variant van de ziekte Creutzfeldt-Jakob en bloedtransfusie, Gezondheidsraad, Den Haag 2000, publicatienummer 

2001/02. 

11 Vermoed wordt dat witte bloedcellen verantwoordelijk zijn voor de overdracht. Deze bloedcellen 

kunnen door middel van algehele leukopletie verwijderd worden om het theoretische risico van 

overdracht tegen te gaan. 

12 Brief van 29 mei 2000, kenmerk GMVL/L-2073374. 

13 Kamerstukken II, 2000-2001, 27 400 XVI, nr. 83. 

14 Kamerstukken II, 2000-2001, 27 401, nr. 36. 

15 Ook de Raad van Europa onderstreept dit gevaar en wijst erop dat de bloedvoorziening door het 

nemen van maatregelen niet in gevaar mag komen. De lidstaten wordt dan ook aanbevolen om 

bij het treffen van maatregelen telkens een afweging te maken tussen het behoud van een 

adequate bloedvoorziening en het minimaliseren van het theoretische risico van overdracht. De 

Raad lijkt daarmee voorstander te zijn van het beleid van optimale veiligheid. 

Veiligheid 27


9.4 NADERE AFWEGINGEN INZAKE VEILIGHEID 

In het Ministerieel Plan Bloedvoorziening 2009-2011 16 erkent de minister overigens 

dat er een spanning bestaat tussen maximale veiligheid en optimale 

veiligheid. In het Ministerieel Plan Bloedvoorziening 2006 17 werd ook al aandacht 

besteed aan dit vraagstuk. In dat kader werd een rapport van de Raad voor 

de Volksgezondheid en Zorg aangehaald, waarin bepleit wordt om de kosten van 

een medische behandeling, die wordt betaald uit de collectieve middelen, te 

binden aan een maximum. De Raad stelde voor om alleen nog die medische 

behandelingen te bekostigen die per gewonnen gezond levensjaar (QALY) niet 

meer dan € 80.000 kosten. 18 Deze manier van denken is niet overgenomen door 

het ministerie en was slechts bedoeld om de discussie hieromtrent aan te 

zwengelen. 19 Om te kunnen bepalen of de invoering van nieuwe veiligheidsmaatregelen 

doelmatig is, is het van belang de kosten en de baten ervan te 

kennen. 20 Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) heeft in 

opdracht van VWS onderzoek gedaan, waarvan een van de uitkomsten was dat 

er geen eenduidig kader voorhanden is voor de kosten per QALY bij de overweging 

om een veiligheidsmaatregel al dan niet in te voeren. 21 Hierbij wordt tevens 

aangegeven dat doelmatigheid niet slechts ziet op de kosten-batenverhouding. 

Ook dient de afweging te worden bezien in het licht van de doelmatigheid van 

bloedtransfusie als medische ingreep en vanuit het geheel van de bloedvoorziening. 

22 

Uit de Tweede evaluatie wet inzake bloedvoorziening blijkt dat de visies van 

Sanquin en van VWS dichterbij elkaar zijn gekomen. Sanquin kan momenteel 

namelijk alle tests uitvoeren die zij wenselijk acht. 23 

Concreet is er de afgelopen jaren in één geval verschil van inzicht geweest tussen 

Sanquin en VWS betreffende het na te streven veiligheidsbeleid. Sanquin heeft 

twee jaar geleden aan VWS verzocht om de anti-HB-AC-test (een test om besmetting 

met hepatitis-B op te sporen) te mogen uitvoeren. VWS heeft dat verzoek 

16 Ministerieel Plan Bloedvoorziening 2009-2011, een beleidsdocument voor de middellange termijn. 

17 Ministerieel Plan Bloedvoorziening 2006, Kamerstukken II, 2004-2005, 29 800 XVI, nr. 196. Zie 

ook: Ministerieel Plan Bloedvoorziening 2007 (wijzigingen ten opzicht van 2006), Kamerstukken 

II, 2005-2006, 30 300 XVI, nr. 169. 

18 Ministerieel Plan Bloedvoorziening 2009-2011, t.a.p., p. 17. 

19 Het is volgens het ministerie niet goed mogelijk om op grond van overwegingen aangaande 

acceptabele kosten voor een gewonnen levensjaar te komen tot een kader voor beslissingen over 

optimale versus maximale veiligheid. Ook signaleert het ministerie dat niet alleen de objectieve 

risico’s een rol spelen in de besluitvorming, maar ook de subjectieve risico’s (de risico’s zoals die 

door burgers worden ervaren). 

20 Zinnige en duurzame zorg, advies uitgebracht door de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg aan 

de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Zoetermeer 2006, via: . Zie ook: Zicht op zinnige en duurzame zorg, achtergrondstudie 

uitgebracht door de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg aan de minister van Volksgezondheid, 

Welzijn en Sport, Zoetermeer 2006, via . 

21 Zie ook: Economische evaluatie van preventie. Kansen voor de Nederlandse volksgezondheid, RIVM rapport 

270091001/2005. via: . 

22 Ministerieel Plan Bloedvoorziening 2009-2011, t.a.p., p. 18. 

23 Commissie Evaluatie Regelgeving, ‘Tweede evaluatie Wet inzake bloedvoorziening’, ZonMW, 

2008, p. 8. 



toen afgewezen. Inmiddels is het mogelijk om de HBV-NAT-screening uit te 

voeren. Deze test komt in de plaats van de anti-HB-AC-test en biedt een nog 

kortere windowperiode. 24 Voor het jaar 2008 is deze screening in de begroting 

opgenomen en de minister is hiermee akkoord gegaan. Vanuit het veiligheidsperspectief 

moet nog een andere belangrijke invalshoek worden genoemd. 

Naast de veiligheid van bloedproducten, die goeddeels bepaald wordt door de 

werkwijze van Sanquin, onder meer op basis van de gemaakte keuzes voor 

bepaalde tests, is de veiligheid van toepassing van bloedproducten van belang. 

Die veilige toepassing vindt plaats in ziekenhuizen en valt daarmee niet onder 

de Wibv, maar onder de Kwaliteitswet zorginstellingen. Unaniem zijn de beleidsbepalende 

deskundigen het er over eens dat de veiligheidsrisico’s verbonden aan 

het gebruik van bloedproducten in ziekenhuizen groter zijn dan de risico’s van 

de bloedproducten zelf. 25 

9.5 HET VOORZORGSBEGINSEL 

Het voorzorgsbeginsel speelt een belangrijke rol bij de discussie over maximale 

en optimale veiligheid. Zowel de Tweede Kamer als de Gezondheidsraad zagen 

zich op basis van dit beginsel genoodzaakt om te adviseren tot invoering van de 

vCJD-test over te gaan. 

Het voorzorgsbeginsel heeft een Europese achtergrond en kan gedefinieerd 

worden als volgt: ‘als er gevaar bestaat voor ernstige of onomkeerbare schade 

mag wetenschappelijke onzekerheid niet als reden worden aangevoerd om 

kosteneffectieve maatregelen ter voorkoming van achteruitgang van het milieu 

uit te stellen’. 26 

Dit beginsel lijkt lastig te rijmen met het streven naar optimale veiligheid. Het 

aanhouden van het beginsel zou immers impliceren dat altijd naar maximale 

veiligheid gestreefd dient te worden. 

De Europese Commissie stelt voorop dat het voorzorgsbeginsel slechts van 

toepassing is indien er een potentieel risico is waarover wetenschappelijke 

onzekerheid bestaat. Dat in dergelijke zaken gehandeld moet worden is hiermee 

echter niet gegeven. Er dient een afweging gemaakt te worden. Het is aan 

beleidsbepalers om te beslissen wat maatschappelijk aanvaardbare risico’s zijn 

en of een bepaald risico daaronder valt of niet. Derckx wijst in dit licht op het 

belang van transparante besluitvorming, waarbij niet slechts economische motieven 

meespelen maar ook andere aspecten aan bod komen. 27 

Het voorzorgsbeginsel betekent niet dat altijd gehandeld moet worden indien 

een potentieel risico zich openbaart. Het voorzorgsbeginsel staat dus niet in de 

weg aan een optimaal veiligheidsbeleid en ligt ook ten grondslag aan de wens om 

zo veel mogelijk risicogroepen uit te sluiten van het doneren van bloed. Het 

24 Idem, p. 22. 

25 Idem, p. 73. 

26 Deze definitie is afkomstig uit de Internationale overeenkomst ter bescherming van het milieu 

(Verklaring van Rio) 1992. art. 15. Het beginsel wordt voorts genoemd in art. 174 van het Verdrag 

tot oprichting van de Europese Gemeenschap (EG-Verdrag), maar wordt daar niet gedefinieerd. 

27 V.L. Derckx, ‘Een bloedserieus dilemma: optimale versus maximale veiligheid van de bloedvoorziening’, 

Tijdschrift voor Gezondheidsrecht 2001/8. 

Veiligheid 29


beschikken over trouwe donoren en een goede donorselectie is hierbij van 

essentieel belang. 28 

28 Zie Ministerieel Plan Bloedvoorziening 2009-2011, t.a.p., p. 17. Bij risicogroepen kan gedacht 

worden aan mannen die met andere mannen seks hebben gehad of aan mensen die onlangs 

gebieden hebben bezocht waar zich een verhoogd risico op besmetting (bijvoorbeeld met malaria) 

voordoet. Het weigeren van homoseksuele mannen als bloeddonor is geen verboden onderscheid 

op grond van seksuele gerichtheid: Commissie Gelijke Behandeling 2007/25, 31 mei 2007. Dit 

onderwerp komt eveneens aan de orde in Europese aanbeveling 98/463/EG, waarin nadrukkelijk 

een link wordt gelegd tussen seks met andere mannen en een verhoogd risico op de overdracht 

van besmettelijke ziekten (p. 7, Ministerieel Plan). 



10 Aansprakelijkheid 

Inherent aan het hanteren van een optimaal veiligheidsbeleid is het risico op een 

onveilig bloedproduct. Daarmee hangt de eventuele aansprakelijkheid samen 

van de overheid, de producent (Sanquin), het ziekenhuis, de donor en de 

behandelend arts. Hierna ga ik afzonderlijk in op de mogelijkheid dat respectievelijk 

de overheid, de producent of de donor aansprakelijk worden gesteld. 

10.1 AANSPRAKELIJKHEID VAN DE OVERHEID 

Inherent aan de keuze voor een optimaal veiligheidsbeleid is dat de kans op een 

onveilig bloedproduct groter kan zijn dan wanneer naar maximale veiligheid 

wordt gestreefd. Dit beleid zou invloed kunnen hebben op de eventuele aansprakelijkheid 

van de overheid. Zij beslist namelijk de facto over het na te streven 

veiligheidsbeleid. Eventuele aansprakelijkheid van de overheid voor schade 

veroorzaakt door een onveilig bloedproduct zou gebaseerd moeten worden op 

onrechtmatige daad (art. 6:162 BW). Bewezen dient dan te worden dat de overheid 

onrechtmatig heeft gehandeld. De aansprakelijkheid van de overheid kan 

pas bepaald worden nadat de taak van de overheid in het kader van de gezondheidszorg 

in het algemeen, en ten aanzien van de bloedvoorziening in het 

bijzonder, is gedefinieerd. 

De Grondwet geeft aan dat de overheid maatregelen mag nemen ter bevordering 

van de volksgezondheid (art. 22, lid 1, GW). Het is op basis van dit artikel dat in 

het algemeen de verantwoordelijkheid van de overheid ten aanzien van de 

gezondheidszorg wordt bepaald. 1 

De verantwoordelijkheid van de overheid voor de bloedvoorziening is uitvoerig 

aan de orde gekomen in een rapport van de Nationale ombudsman naar aanleiding 

van de besmetting van hemofiliepatiënten met het hiv-virus ten gevolge 

van een besmette bloedtransfusie. 2 Het betrof in deze zaak een klacht van de 

Nederlandse Vereniging van Hemofiliepatiënten over de opstelling van de Nederlandse 

overheid. 3 De Ombudsman verklaarde de klacht op alle onderdelen 

gegrond, alhoewel dit niets zegt over de onrechtmatigheid van het handelen van 

de overheid. Deze uitspraak is van belang geweest voor bepaling van de verantwoordelijkheid 

van de overheid ten aanzien van de bloedvoorziening en is mede 

aanleiding geweest voor de wijziging van de wettelijke regelingen hieromtrent 

1 H.J.J. Leenen en J.K.M. Gevers, ‘Handboek gezondheidsrecht deel 1. Rechten van de mens in de gezondheidszorg’, 

Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2000. 

2 Openbaar rapport van de Nationale ombudsman, rapportnummer 98/217, 18 juli 1995. 

3 In de periode 1979-1985 zijn in Nederland ongeveer 170 hemofiliepatiënten besmet geraakt met 

het hiv-virus door uit bloed bereide stollingspreparaten. 

Aansprakelijkheid 31


(reorganisatie van de bloedvoorziening en wetswijziging van relevante regelingen 

in 1998). 

Door de komst van de Wibv is de overheid exclusief verantwoordelijk voor het 

beleid met betrekking tot de kwaliteit en veiligheid van bloedproducten. Vanwege 

deze kwaliteit kunnen volgens Derckx hoge eisen worden gesteld aan de 

overheid wanneer de veiligheid van bloedproducten wordt bedreigd. 4 Hier voegt 

hij aan toe dat het niet ondenkbaar is dat het niet of onvoldoende nemen van 

deze verantwoordelijkheid als zodanig door de rechter als onrechtmatig beschouwd 

kan worden. De overheid kan zich hiervan niet disculperen door te 

stellen dat er geen middelen voorhanden waren om de voorzorgsmaatregelen te 

treffen. Indien de overheid kiest voor optimale veiligheid in plaats van maximale 

veiligheid, dient zij de kans op aansprakelijkheid te onderkennen indien dit 

beleid tot schade leidt. Derckx wijst verder op de mogelijk zware bewijslast die 

gesteld wordt aan de aanwezigheid van een onrechtmatige daad. Besmetting kan 

immers ook op andere wijze dan via bloedtransfusie hebben plaatsgevonden. 

Stolker houdt rekening met de mogelijkheid dat een aansprakelijkheidsactie 

tegen de overheid succesvol zou kunnen zijn. De overheid stelt immers regels op. 

Indien deze niet voldoen (bijvoorbeeld omdat ze te laat zijn aangepast aan 

veranderende omstandigheden), dan handelt de overheid onrechtmatig en kan 

zij op grond van onrechtmatige daad aansprakelijk gehouden worden voor de 

schade die hieruit voortvloeit. 5 

10.2 AANSPRAKELIJKHEID VAN DE PRODUCENT 

Sanquin zou aansprakelijk gesteld kunnen worden door de ontvanger van bloed 

op grond van productaansprakelijkheid (art. 6:185 BW). In de literatuur bestaat 

consensus over de toepasbaarheid van deze bepaling op bloedproducten. 6 Zodra 

bloed is afgescheiden van het menselijk lichaam, is het een product in de zin van 

de wet (art. 6:187, lid 1, BW). In samenhang hiermee kan Sanquin als ontvanger 

van het bloed en verwerker ervan, als producent worden aangeduid (art. 6:187, 

lid 2, BW). Het gaat hier om risicoaansprakelijkheid. Daarbij is niet vereist dat de 

producent met het gebrek bekend was of had kunnen zijn, noch dat de producent 

een verwijt valt te maken. 7 Degene die een beroep doet op deze bepaling zal 

dienen aan te tonen dat sprake is van een gebrekkig product. Een product wordt 

als gebrekkig gezien indien dit niet de veiligheid met zich brengt die men 

hiervan mag verwachten. 8 Hierbij dienen alle omstandigheden in aanmerking 

genomen te worden. Ook dient rekening gehouden te worden met de bijzondere 

omstandigheden van het geval. 

4 V.L. Derckx, t.a.p. 

5 C.J.J.M. Stolker,’Aansprakelijkheid voor bloedprodukten en bloedtransfusies’, NJB 1995/19. 

6 Zie onder andere: C.J.J.M. Stolker, t.a.p. en E.H. Hondius, ‘Produktenaansprakelijkheid in het 

ziekenhuis’, Tijdschrift voor gezondheidsrecht 1990/414-425. 

7 Zie V.L. Derckx, t.a.p. 

8 Uit het Halcion-arrest volgt dat het hier niet om de verwachting van de benadeelde of producent 

gaat, maar om de geobjectiveerde verwachting. Dat wil zeggen de verwachting van het grote 

publiek (HR 30 juni 1989, NJ 1990, 652). 



Stolker wijst erop dat de bloedbank die het bloed levert aan de arts of aan het 

ziekenhuis, 9 aansprakelijk kan zijn wanneer hem onzorgvuldig handelen kan 

worden verweten. Zo rijst de vraag of bloedbanken de donoren wel voldoende 

hebben gescreend. Bovendien wordt bloed na afscheiding als een apart product 

gezien. De producent die een gebrekkig product in het verkeer brengt, is 

daarvoor aansprakelijk. Bloedbanken houden zich beroepsmatig bezig met de 

bewerking van bloed. Aansprakelijkheid kan hen ten deel vallen, ook indien hen 

geen enkel verwijt treft. Uiteraard kan de bloedbank met een beroep op de 

verweren van art. 6:185, lid 1, BW proberen aan aansprakelijkheid te ontkomen. 

De bewijslast hiervoor ligt bij de bloedbank, zoals nader aan de orde komt. 

Voor de beantwoording van de vraag of besmet bloed een gebrekkig product is, 

dient gekeken te worden naar wat men van de veiligheid van bloedproducten 

mag verwachten, Rechtbank Amsterdam kwam tot de conclusie dat een met hiv 

besmet bloedproduct gebrekkig is. 10 Volgens de rechtbank vertrouwt het grote 

publiek er op dat bloedproducten 100% hiv-vrij zijn. Het feit dat een bloedtransfusie 

niet 100% vrij van risico is, is volgens de rechtbank geen feit van algemene 

bekendheid. De situatie kan weer anders liggen bij bloedproducten die besmet 

zijn met een minder bekend virus of met een onbekend virus. Het begrip 

verwachting dient dus geobjectiveerd te worden. Uit het Halcion-arrest blijkt 

voorts dat gekeken dient te worden naar de specifieke eigenschappen van het 

product. 11 Verdedigbaar is dan dat ten tijde van de bloedtransfusie een dergelijk 

product niet gebrekkig is indien het besmet is met een onbekend virus. 12 

Overigens is het mijns inziens opmerkelijk dat onderscheid gemaakt wordt 

tussen het hiv-virus en andere virussen. Als hiv dermate bekend is, dan zou toch 

ook bekend moeten zijn dat dit door bloedtransfusie kan worden overgedragen. 

De ruime aansprakelijkheid die voortvloeit uit de regeling van productaansprakelijkheid 

legt een zekere druk op Sanquin om te streven naar maximale 

veiligheid in plaats van optimale veiligheid. Hier komt bij dat Sanquin ook 

actief is op de (commerciële) markt voor lang houdbare bloedproducten. Op 

deze markt zal logischerwijze gestreefd worden naar maximale productveiligheid. 

Het risico van schadeclaims en reputatieschade speelt hierbij een grote 

rol. 13 

10.3 ONTWIKKELINGSVERWEER 

Product- of risicoaansprakelijkheid is niet aan de orde wanneer het product 

wordt vervaardigd in overeenstemming met beperkende overheidsvoorschriften 

(art. 6:185, lid 1, onderdeel d, BW) of wanneer het onmogelijk was om het 

gebrek te onderkennen bij de toenmalige stand van wetenschappelijk en technische 

kennis. Dit is het zogenoemde ontwikkelingsverweer, neergelegd in 

art. 6:185, lid 1, onderdeel e, BW. Een beroep hierop werd in de hierboven 

9 C.J.J.M. Stolker, t.a.p. 

10 Rechtbank Amsterdam 3 februari 1999, NJ 1999, 621. 

11 HR 30 juni 1989, NJ 1990, 652. 

12 Zie C.J.J.M. Stolker, t.a.p. en V.L. Derckx, t.a.p. 

13 Tweede evaluatie Wet inzake bloedvoorziening, p. 73. 



aangehaalde zaak door Rechtbank Amsterdam gehonoreerd. 14 Het bloedproduct 

was getest door middel van de reguliere test. Met deze test was het niet mogelijk 

om besmetting van bloed met het hiv-virus in de windowfase te traceren. Bij een 

latere donatie bleek dat het bloed hiv-besmet was. De rechtbank was van mening 

dat de producent conform de toenmalige stand van de wetenschappelijke kennis 

had gehandeld en wees de vordering af. 15 

Succesvol verweer op grond van art. 6:185, lid 1, onderdeel d, BW (overheidsingrijpen) 

zal in de praktijk moeilijk zijn. Vereist hiervoor is dat de overheid de 

producent dwingt tot een bepaalde productiemethode. Derckx is van mening dat 

een beroep hierop door Sanquin een kleine kans van slagen heeft. Hoewel 

Sanquin wat betreft veiligheidsbeleid in hoge mate afhankelijk is van de overheid, 

valt het niet bekostigen van een veiligheidsmaatregel door de overheid 

volgens hem niet te kwalificeren als handelen in strijd met een dwingend 

overheidsvoorschrift. 16 

Indien de overheid afziet van het treffen van maatregelen om een bepaald risico 

te verkleinen, heeft Sanquin geen andere mogelijkheid dan deze keuze te 

volgen. Zij is immers financieel grotendeels afhankelijk van de overheid. De 

opvatting dat hierbij geen sprake is van overheidsingrijpen zou mijns inziens 

ook een andere invalshoek kunnen rechtvaardigen. 

In het geval van een theoretisch risico lijkt een beroep op het ontwikkelingsverweer 

dus kansrijk. Derckx wijst hier op het aangehaalde voorbeeld van vCJD. 

Weliswaar bestaat er een test om de theoretische overdracht van deze ziekte via 

bloedtransfusie te voorkomen, maar er bestaan nog geen tests die de aanwezigheid 

van vCJD in het bloed kunnen aantonen. 

10.4 AANSPRAKELIJKHEID DONOR 

De donor is niet vanzelfsprekend van aansprakelijkheid uitgesloten. Voor aansprakelijkheid 

op grond van onrechtmatige daad ex art. 6:162 BW dient dan wel 

vast te staan, dat hij ten tijde van het afstaan van zijn bloed ervan op de hoogte 

was of kon zijn dat hij besmet was of besmet kon zijn met een ongewenst virus. 17 

Hiervan kan bijvoorbeeld sprake zijn indien de donor tot een van de bekende 

risicogroepen behoort. Mogelijk is hier een redelijkheidscriterium van toepassing: 

wat kan van een redelijk mens in gelijke omstandigheden op dit punt 

verwacht worden? 18 Hier rijzen wel vragen betreffende de openbaarheid van de 

persoonsgegevens van donoren waarop een slachtoffer beroep dient te doen, en 

betreffende de overeenkomst die tussen de bloedbank en de donor gesloten 

wordt. Het is overigens lastig om de donor als producent aansprakelijk te 

houden. Aansprakelijkheid zal bovendien niet eenvoudig zijn omdat hij het 

14 Rechtbank Amsterdam 3 februari 1999. NJ 1999, 621. 

15 Ondanks het feit dat het product als gebrekkig werd beschouwd, werd de vordering derhalve 

afgewezen. 

16 Zie V.L. Derckx, t.a.p. 


18 Onderzoek No-faultsysteem, Faure, ZonMW 2002, p. 125. 



bloed niet vervaardigt of verspreidt in het kader van beroep of bedrijf (art. 6:185, 

lid 1, onderdeel c, BW). 

Overigens ben ik benieuwd naar een mogelijke aansprakelijkheidsactie van 

Sanquin jegens een donor. Ingeval Sanquin succesvol aansprakelijk wordt gesteld 

door een besmette ontvanger van bloed, kan mijns inziens de mogelijkheid 

onderzocht worden om de schade op de donor te verhalen indien deze opzettelijk 

onverantwoord heeft gehandeld. Uiteraard spelen allerlei integriteitsvragen 

hierbij mee en is dit slechts een hypothetische mogelijkheid. De bewijslast zal 

bij Sanquin liggen en vooralsnog lastig zijn. Daarbij komt dat mag worden 

aangenomen dat Sanquin terughoudend zal zijn om een donor aan te spreken, 

vanwege de verregaande repercussies die het instellen van een claim voor het 

bestaande systeem van vrijwillige bloeddonatie zou kunnen hebben. 

10.5 BEWIJSLAST 

Tot slot rijzen er complicaties betreffende de bewijslast inzake de wanprestatie 

of onrechtmatigheid van de bloedvoorziening. Het slachtoffer zal dienen te 

bewijzen dat de besmetting is opgelopen door toediening van besmet bloed 

(art. 170 Rv). Dit is onder omstandigheden moeilijk aan te tonen. Het virus kan 

immers ook elders zijn opgelopen. Bovendien zal niet altijd duidelijk zijn van 

welke bloedbank het besmette bloed afkomstig is. Bij herhaalde bloedtransfusies 

is mogelijk bloed van verschillende bloedbanken gebruikt. Een beroep op 

art. 6:99 BW behoort dan mogelijkerwijs wel tot de mogelijkheden. 19 De patiënt 

zou in dergelijke gevallen beide bloedbanken kunnen aanspreken. 

10.6 BETERE CONCENTRATIE OP KERNTAAK 

De vraag rijst of de bloedvoorziening in zijn geheel niet als een aparte tak van 

medische voorzieningen gezien moet worden. Bloed is een bijzonder product en 

de markt waarin Sanquin opereert is delicaat en onberekenbaar. De angst zou 

kunnen bestaan dat, indien Sanquin zich dient in te dekken tegen alle mogelijke 

risico’s, de aandacht afgeleid wordt van de hoofdactiviteit. Bovendien kunnen 

het geld dat uitgegeven dient te worden voor een adequate aansprakelijkheidsverzekering, 

alsmede de kosten die gepaard kunnen gaan met het voeren van 

juridische procedures, beter besteed worden aan de verhoging van de kwaliteit 

van de bloedvoorziening. Hier komt bij dat Sanquin een alleenrecht heeft. Om 

ervoor te zorgen dat Sanquin niet onachtzaam wordt, kan een onafhankelijke 

toezichthouder ingesteld worden die onregelmatigheden in de bloedvoorziening 

onderzoekt en sancties kan treffen. Deze onafhankelijke toezichthouder 

zou, omwille van het voorkomen van een bestuurlijke jungle, ook een in het 

leven te roepen fonds kunnen beheren waaruit ‘slachtoffers’ van de bloedvoorziening 

kunnen worden gecompenseerd, de zogenoemde no-fault compensation. 

Hierop wordt in hoofdstuk 12 nader ingegaan. 






11 Selectie aan de poort, vragenlijst en handtekening 

Op het gebied van de risicoaansprakelijkheid van de producent kan het systeem 

zoals dat geldt in de Verenigde Staten tot voorbeeld dienen. In dat systeem spelen 

enkele ‘lichamelijke’ producten een speciale rol. 1 Bloed valt hier onder en het is 

niet de bedoeling dat toekomstige risico’s worden toegerekend aan de producent, 

indien deze hiervan niet op de hoogte was en ook niet had kunnen zijn. 

Verscheidene Amerikaanse staten hebben om vergaande aansprakelijkheid van 

bloedbanken in te dammen en om de beschikbaarheid van bloed op peil te 

houden, zogenoemde ‘Blood Shield Statutes’ opgericht. 2 Aansprakelijkheid 

treedt in indien onzorgvuldig gedrag kan worden vastgesteld. 

Aansprakelijkheid van bloedbanken dient alleen tot de mogelijkheden te behoren 

in gevallen waarin de bloedbank verwijtbaar heeft gehandeld. Bijvoorbeeld 

de bloedbank heeft een evident virus niet geconstateerd en dit is te wijten aan 

gebrekkige controle van het bloed. Bovendien kunnen problemen rijzen betreffende 

de verzekerbaarheid van bloedbanken bij te grote aansprakelijkheidsrisico’s. 

In de Verenigde Staten wordt het bijzondere karakter van het product bloed 

dus onderkend en worden bloedbanken en ziekenhuizen gevrijwaard van aansprakelijkheid 

in gevallen waarin hen niets te verwijten valt. 

Wellicht dient op basis van dit uitgangspunt de selectie aan de poort van de 

bloedbanken strenger te worden. Donoren die voor het eerst komen geven, 

kunnen bijvoorbeeld aan een uitgebreide test onderworpen worden waarbij hun 

bloed eerst enige tijd bewaard en getest wordt alvorens het wordt gebruikt (de 

eerste donatie zal dan niet bruikbaar zijn voor bloedtransfusie). Donoren die 

terugkomen kunnen volstaan met het aankruisen van een checklist. Indien deze 

checklist aanleiding geeft tot nader onderzoek, wordt het bloed van de donor 

geweigerd of weer in de controlemolen gestopt alvorens het weer verstrekt 

wordt. Van belang voor een veilige en functionele toepassing van de checklist is 

wel dat de donor volledig op de hoogte is van de bedoelingen ervan en ook van 

de achtergrond van de vragen. Een mondelinge uitleg voorafgaand aan de 

invulling van de vragenlijst lijkt mij daarom essentieel. Hiermee neem je 

uiteraard niet al het risico van besmetting weg, maar dit is wel een eenvoudige 

(en goedkope) optie. 

Een door Sanquin gehoorde klacht van donoren heeft echter juist betrekking op 

die vragenlijst. Een oplossing zou kunnen zijn om de donoren in de gelegenheid 

1 ‘Blood and sperm are unavoidable unsafe products’, term ontleend aan C.J.J.M. Stolker, t.a.p. 

2 Dit is opvallend gezien de verregaande medische aansprakelijkheidsmogelijkheden die slachtoffers 

in de VS hebben. Overigens overlijden in de VS jaarlijks zo’n 45.000 mensen ten gevolge van 

medische fouten. De omvang van de ‘aansprakelijkheidsindustrie’ laat zich raden. 

Selectie aan de poort, vragenlijst en handtekening 37


te stellen de vragenlijst vooraf thuis (op de computer) in te vullen. Een bijkomend 

voordeel hiervan is dat mogelijke donoren die niet voldoen aan de criteria 

niet voor niets naar de bloedbank komen en dat de bloedbank vooraf op de 

hoogte is of donoren wel kwalificeren. Op die wijze kunnen gerichte additionele 

vragen gesteld worden bij aankomst. Dit versnelt en verbetert het proces. 

Overigens sluit dit plan aan bij het Donor Service Concept Plan van Sanquin. 3 

11.1 DE WAARDE VAN DE HANDTEKENING VAN DE DONOR 

ONDER DE VRAGENLIJST4 Voor een goede bloedvoorziening is wezenlijk dat de donor ervan doordrongen 

is dat hij de vragenlijst naar waarheid invult. Door het zetten van zijn handtekening 

zet hij het waarheidsgehalte van zijn verklaringen kracht bij. Enerzijds is 

de handtekening een middel om de donor ervan te doordringen dat zijn verklaringen 

van belang zijn om Sanquin in de gelegenheid te stellen op verantwoorde 

wijze te beslissen of de donatie doorgang kan vinden en waarvoor het gedoneerde 

bloed kan worden gebruikt. Anderzijds gaat van de handtekening een zekere 

bewijskracht uit, die van belang is als een onjuist ingevulde verklaring aansprakelijkheidsvragen 

oproept. De Bruijn-van Beek wijst er ter aangehaalder plaatse 

op dat zelden tot nooit een aansprakelijkheidsactie volgt naar aanleiding van 

een foutief ingevuld vragenformulier. Dit heeft grotendeels te maken met de 

negatieve bijeffecten die van zulk een actie jegens andere (potentiële) donoren 

zou kunnen uitgaan. 

Voorts geeft zij aan dat de verplichting van het zetten van een handtekening 

voortvloeit uit Europese regelgeving 5 en nuttig kan zijn omdat de donor zich 

daardoor bewust wordt van het belang van het geven van waarheidsgetrouwe 

antwoorden op de gestelde vragen. 

11.2 WAT IS EEN HANDTEKENING? 

In de Nederlandse wetgeving is het begrip handtekening naar mijn weten niet 

nader omschreven of gedefinieerd. 6 Wel is er een wettelijke gelijkstelling van de 

digitale handtekening met de conventionele handtekening. Dit is het gevolg van 

de Europese richtlijn elektronische handtekeningen (1999/93/EG). De Nederlandse 

codificatie van deze richtlijn is opgenomen in de Wet elektronische 

handtekeningen, die sinds 21 mei 2003 van kracht is (Stb. 8 mei 2003). De 

elektronische handtekening kan hierdoor dezelfde functie vervullen bij elektronische 

documenten als de handgeschreven handtekening geplaatst onder een 

papieren document. Indien een donor in de toekomst de verklaring die hij 

voorafgaand aan de afgifte van bloed voor Sanquin aflegt bijvoorbeeld thuis op 

3 Jaarverslag Sanquin 2009,p. 4. 

4 Zie over dit onderwerp E.B. van Veen,’Schriftelijke wilsverklaringen’, Tijdschrift voor Gezondheidsrecht, 

1995/5; alsook P. van Eecke, De handtekening in het recht. Van pennentrek tot elektronische 

handtekening, Larcier, Brussel 2004. 

5 Richtlijn 2002/98/EG: . 

6 S. Huydecoper en R. van Esch, Geschriften en handtekeningen: een achterhaald concept?, in ITER 7, 

Samsom, Alphen aan de Rijn 1997, p. 114 e.v. 



zijn computer elektronisch zou ondertekenen, heeft deze handtekening daarmee 

derhalve dezelfde juridische status als de handgeschreven handtekening. 

Uit de taalkundige betekenis van het woord kan afgeleid worden dat de tekening 

met de hand gesteld moet worden. Een ander kenmerk is dat de handtekening 

in het handschrift van de ondertekenaar moet zijn. Ten slotte is de individualisering 

die van de handtekening uitgaat wezenlijk. Door het zetten van de 

handtekening wordt expliciet uitgedrukt dat iemand een rechtshandeling wil 

verrichten. Uit de handtekening moet kunnen worden afgeleid wie degene is die 

zijn wil uit. 7 Een handtekening dient een persoonlijke tint te hebben en een 

creatieve uiting te zijn van de ondertekenaar. Eigenschappen van de handtekening 

zijn ten slotte: eenvoudig in gebruik, duurzaam, direct waarneembaar en persoonsgebonden. 

De handtekening is zowel voor de aanwezigheid van een authentieke akte als 

voor een onderhandse akte een bestaansvereiste. 8 

Onder akte kan worden verstaan elk geschrift dat is opgemaakt om tot bewijs te 

dienen. Het formulier dat een donor voorafgaand aan elke afgifte van zijn bloed 

invult, voldoet aan de kwalificatie van onderhandse akte. Een ten overstaan van 

een notaris opgemaakt geschrift is een authentieke akte. 

11.3 FUNCTIES VAN DE HANDTEKENING 

De handtekening heeft verscheidene functies binnen ons rechtsstelsel, te weten: 

– Het vaststellen van de identiteit van de ondertekenaar. Identificatie is een 

proces waarbij iemand aan de hand van een identificatiemiddel bewijst dat hij 

is wie hij zegt te zijn en de wederpartij zulks aan de hand van hetzelfde 

identificatiemiddel vaststelt. De echtheid van de handtekening kan gecontroleerd 

worden door middel van handtekeningkaarten. Hierop worden de 

handtekeningen van relaties vastgelegd. 

– Door het zetten van de handtekening geeft de ondertekenaar niet alleen zijn 

identiteit prijs, maar benadrukt hij tevens de echtheid van het geschrift. Door 

de ondertekening krijgt het geschrift een nader te duiden juridische waarde 

met een daaraan verbonden mate van bewijskracht. 

Krachtens art. 3:33 BW moet degene die een rechtshandeling wil verrichten, zijn 

wil openbaren. De openbaring van de wil kan onder meer plaatsvinden door het 

zetten van een handtekening onder een verklaring waarin de beoogde rechtsgevolgen 

zijn gespecificeerd. Door het zetten van de handtekening geeft de ondertekenaar 

aan dat hij de inhoud van de verklaring kent en akkoord gaat met de 

bepalingen die daarin staan. Door ondertekening kan tevens het origineel van 

een kopie onderscheiden worden. Bovendien wordt door het zetten van een 

7 S. Huydecoper en R. van Esch, t.a.p. 

8 De onderhandse akte mist authentieke bewijskracht, de echtheid moet worden bewezen door 

degene die zich op die echtheid beroept. Zie bijvoorbeeld T.R. Hidma en G.R. Rutgers, Bewijs, Pitloserie 

deel 7, Kluwer, Deventer 2004, p. 91-92. De onderhandse akte mist eveneens formele 

bewijskracht. Dat wil zeggen dat zodra de echtheid van de handtekening vaststaat, daarmee niet 

dwingend is bewezen dat de ondertekenaar heeft verklaard wat boven zijn handtekening staat 

(p. 92). De akte heeft daarentegen wel materiële bewijskracht, waarmee deze tussen partijen 

dwingend bewijs oplevert van de waarheid van hetgeen is verklaard (art. 157, lid 2, Rv). 

Selectie aan de poort, vragenlijst en handtekening 39


handtekening de integriteit van de gegevens die de verklaring bevat benadrukt. 

Wilsonbekwame personen kunnen dus geen donor worden. 9 

9 . 



12 No-fault compensation 

No-fault compensation is een systeem waarbij de patiënt recht heeft op schadevergoeding 

zonder dat hij een fout van wie dan ook hoeft te bewijzen. 1 Er is 

sprake van compensatie van schade te voldoen aan het slachtoffer, los van het 

antwoord op de vraag of iemand onzorgvuldig handelen of nalaten kan worden 

verweten en los van de vraag wie deze compensatie financiert. 2 

Door het no-fault-compensation-systeem ontvangt de patiënt in geval van een 

ongewenste uitkomst van medische handelingen een uitkering, ongeacht of er 

een fout gemaakt is of niet. 3 

In Nederland werd in het verleden een aantal hemofiliepatiënten met het hivvirus 

geïnfecteerd. Ook werden patiënten met verschillende vormen van hepatitis 

besmet. Deze slachtoffers hebben alleen recht op schadevergoeding indien de 

overheid of de bloedbank een verwijt te maken valt. De Nederlandse overheid 

heeft hierom voor specifieke gevallen een fonds in het leven geroepen waarop 

mensen met hemofilie een beroep kunnen doen om een levensrisicoverzekering 

af te sluiten. 4 Voorts is een fonds in het leven geroepen dat als doel heeft om 

hemofiliepatiënten die besmet zijn geraakt met het hiv-virus gedeeltelijk in de 

extra medische kosten tegemoet te komen. 5 

Kamerleden hebben in het verleden gepleit voor een structureel systeem van 

vergoeding van letselschade. Daarbij is een vorm van no-fault compensation een 

reële optie. 6 Overigens is voorstelbaar dat indien een goed functionerend systeem 

bestaat, waardoor slachtoffers die besmet zijn geraakt met een virus een 

afdoende vergoeding krijgen uit een fonds, de behoefte ontbreekt om de bloedbank, 

de donor dan wel de overheid aansprakelijk te stellen. Dit zijn immers 

kostbare en lange procedures waarvan de uitkomst hoogst onzeker is. 

In een aantal Europese landen en de Verenigde Staten wordt op bepaalde 

gezondheidsgebieden al gewerkt met een no-fault systeem. Hierna zal aandacht 

1 Th. Vansweevelt en S. Lierman, ‘Rechtsvergelijkende aantekeningen bij de medische aansprakelijkheid: 

evolutie en hervorming’, via: . 

2 Zorgverzekeraars Nederland Factsheet. Via: . 

3 J.C.J. Dute, M.G. Faure, H. Koziol (red.), No-fault compensatiesystemen, ZonMW, Den Haag 2002, 

. 

4 Ministerieel Plan Bloedvoorziening 2009-2011. p. 26. 

5 Naar aanleiding van het in par. 12.1 te bespreken rapport van de Ombudsman heeft de Nederlandse 

overheid aan iedere besmette hemofiliepatiënt 200.000 gulden uitgekeerd. 

6 Tweede evaluatie Wet inzake bloedvoorziening 2008. 

No-fault compensation 41


worden geschonken aan de situatie in dit opzicht in Nederland en aan de in deze 

gevolgde systematiek in enige Europese landen en in de Verenigde Staten. 7 

12.1 NEDERLAND EN NO-FAULT COMPENSATION 

In Nederland wordt niet gewerkt met een no-fault systeem, al is het enige tijd 

onderwerp van discussie geweest. Onder andere in het rapport van de Ombudsman 

inzake de hiv-besmetting van hemofiliepatiënten in 1995, werd een nofault 

systeem geschikt geacht bij schade als gevolg van gebrekkige bloedproducten. 

Sanquin heeft te maken met twee mogelijke slachtoffers van letselschade. 

Enerzijds zijn dat de donoren van bloed, anderzijds de ontvangers van bloed en 

bloedproducten. Voor beide groepen heeft Sanquin een compensatieregeling 

getroffen. Donoren verstrekken immers bloed zonder tegenprestatie en het zou 

onredelijk zijn om hen met mogelijke schade als gevolg van hun donatie op te 

zadelen. Met het oog op schade die door ontvangers wordt geleden is een 

aansprakelijkheidsverzekering gesloten. 8 

12.2 DONOREN 

De compensatieregeling voor bloeddonoren dekt de schade die een donor in 

verband met de donoractiviteit lijdt als gevolg van een ongeval. 9 Te denken valt 

bijvoorbeeld aan een besmetting opgelopen bij bloedafname. Schuld hoeft 

hiervoor niet bewezen te worden. Zowel personen- als zaakschade worden 

vergoed en de dekking is gemaximeerd. Voor het overige zal de donor Sanquin 

dienen aan te spreken op basis van gewone schuldaansprakelijkheid. 10 

12.3 AFNEMERS 

Tot 1 januari 2001 was Sanquin verzekerd voor productaansprakelijkheid bij vijf 

verzekeraars, die elk een deel van het risico voor hun rekening namen. Op 

1 januari 2002 werd de polis echter door die verzekeraars opgezegd. Slechts één 

verzekeraar bleek bereid door te gaan (Winterthur), echter tegen veel minder 

gunstige voorwaarden dan voorheen. Bovendien zijn bepaalde claims uitgezonderd 

in de polisvoorwaarden. Dit kan uiteindelijk slecht uitpakken voor potentiele 

slachtoffers en zou in het ergste geval het faillissement van Sanquin kunnen 

betekenen. Daardoor zou zelfs de bloedvoorziening in Nederland in gevaar 

kunnen komen. De aansprakelijkheidsverzekering is tegenwoordig overigens 

aanzienlijk uitgebreid. 

Bezien vanuit het perspectief van de ontvanger van bloed(producten) is van 

belang dat de verzekeringsdekking niet verder gaat dan de risicoaansprakelijk- 

7 Zie Th. Vansweevelt en S. Lierman, t.a.p. 

8 Algemene verkoop/inkoop voorwaarden Sanquin, . 

9 Onder ongeval wordt hier verstaan elke plotseling intredende gebeurtenis waardoor de betrokkene 

schade lijdt. 

10 Zie onderzoek J.C.J. Dute, M.G. Faure, H. Koziol (red.), No-fault compensatiesystemen, t.a.p. 



heid van Sanquin. Dat betekent dat het ontwikkelingsrisico, met inbegrip van 

schade die verband houdt met de problematiek van de windowfase, én een 

beroep op dwingende overheidsvoorschriften, voor risico van de ontvanger 

komen. In het laatste geval kan hij de overheid aanspreken. Indien dit niet tot de 

mogelijkheden behoort of geen succesvolle afloop heeft, blijft de patiënt met de 

schade zitten. Voor deze gevallen zou een fonds opgericht kunnen worden 

waaruit de patiënt (een deel van) zijn schade vergoed zou kunnen krijgen. Het 

gaat bijvoorbeeld om zaken waarin schade geleden is door onvoorziene omstandigheden, 

zoals de situatie waarin geen test voorhanden is. Sanquin heeft dan 

conform haar veronderstelde verantwoordelijkheden gehandeld en kan niet 

aansprakelijk worden gesteld. De ontvanger blijft in dat geval met de schade 

zitten. 

Uit het onderzoek naar no-fault compensation komt naar voren dat het invoeren 

van een op een no-fault systeem gebaseerd fonds geen slechte ontwikkeling zou 

zijn. 11 De ontvanger die in de zaak voor Rechtbank Amsterdam diende, zou een 

beroep kunnen doen op een dergelijk fonds. Tot op heden zijn er echter nog geen 

concrete ontwikkelingen gaande op dit gebied. De minister geeft aan dat in het 

Nederlandse recht het uitgangspunt geldt dat ieder zijn eigen schade draagt, 

tenzij die schade verwijtbaar door een ander is veroorzaakt. 12 Hij ziet geen reden 

om van dit uitgangspunt af te wijken voor schade door bloedproducten. 13 Voorts 

geeft hij aan dat aan een no-fault systeem ook praktische bezwaren kleven. Zo 

dient de aard en de omvang van een in dat kader te vormen fonds nauw aan te 

sluiten bij de omvang van de schade. Op dit moment kan de mogelijke schade 

echter niet worden begroot. Daar komt bij dat weinig bekend is over de omvang 

van de schadegroep. De minister besluit met de mededeling dat hij niet uitsluit 

dat de overheid in de toekomst over zal gaan tot compensatiemaatregelen, maar 

dat dit van geval tot geval bekeken zal worden. Bovendien zou een dergelijk 

schadecompensatiesysteem met zich kunnen brengen dat achteloos opgetreden 

wordt ten aanzien van schadepreventie, de schade wordt immers toch wel 

vergoed. 

12.4 NO-FAULT COMPENSATION IN ANDERE LANDEN; 14 HET 

SYSTEEM, DE VOORDELEN EN NADELEN 

In veel landen is de bewijspositie van de patiënt bijzonder zwaar. Het is vaak erg 

lastig om uit te maken of de opgelopen schade aan een inherent risico of aan een 

medische fout te wijten valt. De arts die een behandelingsovereenkomst aangaat 

met een patiënt gaat doorgaans niet een resultaatsverbintenis aan, de arts dient 

een bepaalde inspanningsverplichting na te komen. In verschillende landen rust 

echter wel een resultaatsverplichting op bloedtransfusiecentra: het afleveren 

van veilig bloed. Een ander probleem houdt verband met de traagheid van 

11 Zie onderzoek J.C.J. Dute, M.G. Faure, H. Koziol (red.), No-fault compensatiesystemen, t.a.p. 



14 Th. Vansweevelt en S. Lierman,’Rechtsvergelijkende aantekeningen bij de medische aansprakelijkheid: 

evolutie en hervorming’, via: . 

No-fault compensation 43


gerechtelijke procedures en de hoge kosten hiervan. Daarom hebben Duitsland, 

Zwitserland en de Verenigde Staten bemiddelingscommissies opgericht. In de 

Verenigde Staten wordt bovendien gewerkt met arbitrage waarbij de arbitrale 

beslissing bindend is. Klachten kunnen op deze wijze snel en effectief behandeld 

worden. Sommige landen (voornamelijk Scandinavische) hebben het foutenaansprakelijkheidssysteem 

aangevuld met een no-fault systeem. Daarbij heeft de 

patiënt recht op schadevergoeding zonder dat hij een fout van een arts of 

instantie moet bewijzen. 15 

15 Voorbeelden van landen met een no-fault systeem en de werking hiervan in de betreffende landen 

volgen hieronder. 

Noorwegen 

De Noorse staat en de gemeentelijke overheden betalen bijdragen aan een door de staat aangestelde 

Patients Injury Compensation Board. De afhandeling van de claims gebeurt door de administratie 

van het Noorse patiëntenschadevergoedingssysteem. Patiënten kunnen in beroep gaan 

tegen de beslissing bij de Patients Injury Compensation Board. De beslissing op beroep kan 

vervolgens aangevochten worden bij de rechtbank. De patiënt kan zich ook rechtstreeks tot de 

rechtbank wenden, maar dient dan wel een fout te bewijzen. Bovendien is de no-fault procedure 

volledig gratis. De centrale vraag of een verzoek tot schadevergoeding gehonoreerd wordt, is of 

de behandeling of de diagnose adequaat was. Een adequate behandeling of diagnose kan geen 

aanleiding geven tot schadevergoeding. 

Zweden 

Zweden was het eerste land waar een no-fault systeem werd ingevoerd. Elke arts of andere 

gezondheidszorgverstrekker is wettelijk verplicht een patiëntenverzekering af te sluiten. Begunstigden 

van deze verzekering zijn alle patiënten, donoren en deelnemers aan medische experimenten. 

Het systeem voorziet in zes schadecategorieën: behandelingschade, materiaalgebonden 

schade, diagnoseschade, infectieschade, ongevalgebonden schade en geneesmiddelenschade. Het 

criterium voor het wel of niet toekennen van een schadevergoeding is de vraag of de schade 

vermijdbaar was door de behandeling anders uit te voeren of door een (andere) techniek toe te 

passen. Het voeren van een schadevergoedingsactie via een gerechtelijke procedure blijft mogelijk. 

Finland 

In Finland betalen alle gezondheidsverstrekkers en ziekenhuizen een premie aan het Patient 

Insurance Center. Evenals in Zweden genieten patiënten, proefpersonen en donoren de voordelen 

van dit systeem. Het Finse systeem kent de volgende schadecategorieën: onderzoeks- en behandelingsschade, 

infectieschade, ongevallenschade en onredelijke schade. Tegen een beslissing van 

het Patient Insurance Center kan beroep worden ingesteld bij de Patient Insurance Board, waarvan 

de leden zijn aangesteld door de overheid. 

Denemarken 

Net als in bovenstaande landen kent Denemarken een verzekeringssysteem. Alle gezondheidsverstrekkers 

en ziekenhuizen zijn verplicht een patiëntenverzekering af te sluiten, met uitzondering 

van enkele staatsziekenhuizen die geen premie betalen, maar hun eigen risico dragen. 

Begunstigden van het systeem zijn patiënten, proefpersonen en donoren, waarbij de volgende 

schadecategorieën voor vergoeding in aanmerking komen: onderzoeks- en behandelingsschade, 

schade door gebrekkig materieel en onredelijke schade. 

Frankrijk en België 

Ook in Frankrijk geldt sinds 2002 een no-fault systeem. Zie J. Legemaat, ‘Voor- en nadelen van 

een no-fault compensatiesysteem’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 2003, 147:1995-7. In 2007 

werd in België overeenstemming bereikt over de invoering van een no-fault systeem, maar het 

is (nog) niet ingevoerd vanwege financieringsproblemen ten aanzien van een in te stellen fonds. 

In het voorgestelde Belgische systeem is voor exclusieve werking van de patiëntenletselverzekering 

gekozen. Dit betekent dat de patiënt niet de keuze heeft om naar de rechtbank te stappen. 



13 Slotopmerkingen over juridische knelpunten van 

bloedvoorziening 

In de hoofdstukken 8 t/m 12 hiervoor ging ik in op juridische knelpunten die 

spelen bij bloedvoorziening. Er ontstaat een beeld van zorgvuldige afname en 

verwerking, toezicht en controle. In het samenspel van WVS en Sanquin worden 

(budgettair) politieke, medische en ethische afwegingen gemaakt, waarbij de 

spanning tussen maximale en optimale veiligheid op evenwichtige wijze wordt 

gekanaliseerd. Daarbij is het voorzorgsbeginsel, dat een Europese achtergrond 

heeft, van belang. Aansprakelijkheidsvragen worden aan de orde gesteld, waarbij 

de keuze tussen optimale veiligheid en risicoaansprakelijkheid van producent 

Sanquin (met de daaruit voortvloeiende risico’s) een maatschappelijk verantwoord 

resultaat opleveren. In voorkomende gevallen kunnen aansprakelijkheidsverzekeringen 

een oplossing bieden, evenals in het leven roepen van 

fondsen waaruit, al dan niet verplicht, ontstane schade kan worden vergoed. 

Aansprakelijkheid jegens ontvangers van bloed kan worden voorkomen door 

zorgvuldige selectie van donoren aan de poort. De (juridische) betekenis van hun 

handtekening onder de vragenlijst is in dat opzicht relevant. Ten slotte wordt 

stilgestaan bij de voor- en nadelen van no-fault compensation en de toepassing 

van dit systeem in diverse landen. Ook een donor kan onder omstandigheden 

aansprakelijk worden gesteld, al zal Sanquin daar om uiteenlopende redenen 

niet snel toe overgaan. Uit het geheel ontstaat het beeld dat Sanquin erin is 

geslaagd om in samenwerking met de overheid, alle besproken juridische 

knelpunten efficiënt en maatschappelijk verantwoord te controleren. 

Slotopmerkingen over juridische knelpunten van bloedvoorziening 45




14 De donatie van bloed in het belastingrecht 

14.1 GIFT EN FISCALE AFTREK VAN DE SCHENKING VAN 

BLOED 

Het geven van bloed is een schenking. De juridische kwalificatie ervan is wellicht 

dat het een gift is in de zin van art. 7:186, lid 2, BW. Daar staat vermeld dat als 

gift wordt aangemerkt ‘... iedere handeling die er toe strekt dat degene die de 

handeling verricht, een ander ten koste van eigen vermogen verrijkt.’ 

Zodra sprake is van zulk een gift, is tevens het schenkingsregime van de 

Successiewet 1956 van toepassing. Dat gebeurt dan op de voet van de verwijzing 

in art. 1, lid 7, SW 1956: ‘Onder schenking wordt voor de toepassing van deze wet 

verstaan de gift, bedoeld in artikel 186, tweede lid, van Boek 7 van het Burgerlijk 

Wetboek...’ 

In directe samenhang hiermee zou de schenking van bloed op de voet van art. 1, 

lid 1, onder 2° jo. lid 7 een aftrekbare gift voor de heffing van inkomstenbelasting 

kunnen opleveren, dit vanwege het bepaalde in art. 6.32 Wet IB 2001 e.v. 

In 1998 diende voor de Belastingkamer van Hof Leeuwarden de zaak waarin een 

bloeddonor de fiscaliteit voor de inkomstenbelasting uitprocedeerde. De bloeddonor 

had in 1994 tweemaal bloed gegeven en daarvoor een aftrekbare gift 

opgevoerd van ƒ 5.000. Omdat de ‘begiftigde’, de bloedbank (rechtsvoorganger 

van Sanquin) een het algemeen nut beogende instelling (anbi) was, leek de 

argeloze donor zeker niet kansloos. Het hof maakte echter korte metten met de 

stellingname omdat er geen verarming zou zijn in vermogensrechtelijke zin. Dit 

is een vereiste om een gift te constitueren, naast het vereiste dat de begiftigde in 

zijn vermogen verrijkt moet zijn en het vereiste van aanwezigheid van een 

‘bevoordelingsbedoeling’. In zijn uitspraak verwees het hof naar het arrest van 

de Hoge Raad van 12 januari 1972, nr. 16.695, BNB 1972/44. De belastingplichtige 

ging in cassatie bij de Hoge Raad. Ons hoogste rechtscollege oordeelde in 1999 

als volgt: 

‘3.1. Wil er sprake zijn van een gift in de zin van artikel 47 van de Wet 

op de inkomstenbelasting 1964 dan moet een waardeverschuiving 

plaatsvinden uit het vermogen van de gever naar dat van de begiftigde, 

waardoor diens vermogen wordt vergroot (vgl. HR 12 januari 1972, 

nr. 16 695, BNB 1972/44). 

3.2. Het door de onderhavige bloedbank uit het lichaam van belanghebbende 

afgenomen bloed behoorde niet tot belanghebbendes vermogen, 

zodat het afnemen daarvan op zichzelf geen waardeverschuiving uit 

zijn vermogen naar dat van de bloedbank heeft teweeggebracht. Voor 

zijn medewerking aan de bloedafname had belanghebbende op grond 

De donatie van bloed in het belastingrecht 47


van artikel 23 van de destijds geldende Wet inzake bloedtransfusie geen 

recht op enige beloning en op grond van die bepaling kon hij evenmin 

enige vergoeding bedingen voor het afgestane bloed, zodat ook niet 

gezegd kan worden dat een waardeverschuiving als hiervoor bedoeld 

heeft plaatsgevonden doordat belanghebbende van een zodanige beloning 

heeft afgezien. Het Hof heeft mitsdien, wat er zij van de gebezigde 

gronden, terecht geen aftrek terzake van giften verleend, zodat de 

klachten falen.’ 

De Hoge Raad is in dit arrest van 22 september 1999, nr. 34.790, BNB 1999/422, 

met noot van J.E.A.M van Dijck, consistent in zijn rechtsopvatting. 1 

Naar mijn oordeel is de stellingname maatschappelijk zeer wenselijk, omdat de 

fiscale aftrekbaarheid van bloeddonatie om meerdere redenen in de bestaande 

verhoudingen beter niet kan worden gehonoreerd. 2 

Dat neemt niet weg dat de opvatting dat de gift van bloed niet tot aftrekbaarheid 

kan leiden, zoals ook Van Dijck aan de orde stelt in zijn noot, onjuist is. 

Bloed is een vermogensbestanddeel dat wel degelijk een economische waarde 

vertegenwoordigt zodra dit het menselijk lichaam heeft verlaten, nog daargelaten 

de commerciële waarde van bloed gebruikt voor kunstuitingen. Er is dus wel 

degelijk een waardeverschuiving, anders dan in r.o. 3.2, eerste volzin wordt 

aangegeven. 

Ik zie een zekere parallel ten aanzien van verrichte arbeid ten behoeve van een 

het algemeen nut beogende instelling. Zolang door het verrichten van de arbeid 

geen recht op beloning is ontstaan kan er geen verarming zijn. ‘Slechts een met 

arbeid verkregen recht op beloning kan deel uitmaken van het vermogen’, aldus 

de Hoge Raad in 1989. 3 

De bloedbank krijgt vermogen door overdracht van bloed door de donor, nadat 

het zijn lichaam heeft verlaten, en wordt erdoor verrijkt. Er is dus wel degelijk 

sprake van een overdracht van eigendom. Dat geen recht op een beloning 

bestaat, doet er niet aan af dat het bloed in objectieve zin een marktwaarde heeft. 

Die waarde wordt niet beperkt door de Nederlandse landsgrenzen. Anders dan 

in r.o. 3.2, tweede volzin is aangegeven wordt de economische waarde van bloed 

niet tenietgedaan doordat een donor op grond van een wettelijke bepaling geen 

recht heeft op enige beloning. Bloedafname en eventueel verhandelbaarheid 

buiten onze landsgrenzen zijn een kleine stap, nog daargelaten illegaal gedrag 

in deze. Consequent geredeneerd zou wellicht op basis van een vergelijkbare 

redenering aan het in de handel brengen van verboden harddrugs geen marktwaarde 

toegekend horen te worden. Aangenomen mag worden dat de Hoge Raad 

zich ervan bewust is geweest dat zijn uitleg in deze van het begrip gift, hoewel 

maatschappelijk gewenst, onjuist is. De bewust gekozen onjuiste uitleg heeft 

1 Die consistentie blijkt uit HR 12 januari 1972, nr. 16.695, BNB 1972/44, waar de Hoge Raad in BNB 

1999/422 zelf naar verwijst, alsook uit HR 17 juni 1987, nr. 24.669, BNB 1987/247 en HR 8 februari 

1989, nr. 25.997, BNB 1989/111. 

2 Zie in verband hiermee hetgeen ik opmerk in par. 8.3 en in de eerste noot bij deze rede. 

3 HR 1 november 1989, nr. 26.296, BNB 1989/337: op vrijwillige basis verrichte arbeid ten behoeve 

van een anbi is geen gift. Zie in dit kader ook NTFR 2009/492 alsmede NTFR 2011/114 over 

giftenaftrek en vrijwilligerswerk. 



niet de theatrale allure van de toenmalige ‘Grote Leugen’ 4 , maar kan gevoeglijk 

als een ‘Juridisch Bloedoffer’ worden gezien. 

14.2 BELASTINGPLICHT VOOR DE VENNOOTSCHAPS- 

BELASTING WEGENS DE BLOEDVOORZIENING EN HET 

PRODUCEREN EN AFZETTEN VAN BLOEDPRODUCTEN 

In Nederland gevestigde naamloze en besloten vennootschappen zijn krachtens 

art. 2, lid 1, onderdeel a, Wet VPB 1969 belastingplichtig voor de vennootschapsbelasting. 

Zij worden op basis van art. 2, lid 5, Wet VPB 1969 geacht hun 

onderneming te drijven met behulp van hun gehele vermogen. In Nederland 

gevestigde verenigingen en stichtingen zijn beperkt belastingplichtig. Op basis 

van art. 2, lid 1, onderdeel e, Wet VPB 1969 is een stichting namelijk slechts 

belastingplichtig voor de heffing van vennootschapsbelasting, indien en voor 

zover zij een onderneming drijft. 

Van het drijven van een onderneming is sprake indien (i) met behulp van een 

duurzame organisatie van kapitaal en arbeid, (ii) wordt deelgenomen aan het 

economische verkeer, (iii) met het oogmerk om winst te behalen. Indien het 

winstoogmerk ontbreekt, kan het lichaam echter alsnog belastingplichtig zijn 

op basis van art. 4, onderdeel a Wet VPB 1969. Krachtens dit artikel wordt onder 

het drijven van een onderneming tevens verstaan: 

‘een uiterlijk daarmee overeenkomende werkzaamheid waardoor in concurrentie wordt 

getreden met ondernemingen (...)’. Voor de aanwezigheid van concurrentie is vereist 

dat de betreffende werkzaamheden ten koste gaan van het debiet van andere 

ondernemingen. Het artikel vindt echter geen toepassing indien slechts sprake 

is van geringe winst. 5 

De omstandigheid dat een deel van de werkzaamheden wordt aangemerkt als 

vallend onder ‘het drijven van een onderneming’ brengt op basis van de wettekst 

niet met zich mee dat de overige werkzaamheden ook worden aangemerkt als 

zijnde een onderneming. Bovendien hoeft een situatie waarin het niet eenvoudig 

is om een splitsing te maken er niet toe te leiden dat alle activiteiten als 

ondernemingsactiviteiten worden aangemerkt. Als gevolg van de beperkte belastingplicht 

van een stichting bestaat de mogelijkheid de kosten die drukken op 

de werkzaamheden waarmee winst wordt behaald voor hun werkelijke bedrag 

ten laste van de winst te brengen. 6 

Een stichting die zich bezighoudt met activiteiten op het gebied van de verwerking 

van bloed kan belastingplichtig zijn voor de vennootschapsbelasting. Deze 

zogenoemde subjectieve belastingplicht komt dan aan de orde indien en voor 

zover de activiteiten als het drijven van een onderneming dienen te worden 

4 De Grote Leugen was tot de wetswijziging van het Burgerlijk Wetboek in 1971 een door de 

rechterlijke macht opzettelijk gekozen, maar in juridisch opzicht apert onjuiste bewijsrechtelijke 

methode, om tot sluitend bewijs van overspel te komen. Dit bewijs was doorgaans vereist om de 

echtscheiding op efficiënte wijze te realiseren. 

5 Memorie van toelichting, Kamerstukken II, 1959-1960, 6000, nr. 3, p. 17. 

6 HR 15 november 1989, nr. 25.940, BNB 1990/48, met noot Van Dijck. 



aangemerkt. Indien geen sprake is van het drijven van een onderneming, kan 

een stichting op basis van de hiervoor aangehaalde wettekst ook belastingplichtig 

zijn vanwege het verrichten van een werkzaamheid die uiterlijk met het 

drijven van een onderneming overeenkomt. De stichting dient dan door het 

verrichten van deze activiteit in concurrentie te treden met andere (belastingplichtige) 

ondernemingen. De Wet VPB 1969 kent geen vrijstelling voor de 

verwerking van bloed. 

Uit de samenhang van het voorgaande volgt dat Sanquin beperkt belastingplichtig 

is voor de heffing van vennootschapsbelasting. De Hoge Raad heeft in die zin 

beslist in een uitvoerig gemotiveerd arrest van 1989, met noot van Van Dijck. 7 

In de media is verschillende malen ruim aandacht gegeven aan de rechterlijke 

beslissing om (de rechtsvoorganger van) Sanquin in de heffing van vennootschapsbelasting 

te betrekken. Kranten kopten: ‘De fiscus als bloedzuiger’ en 

‘Hoge Raad wil gratis donorbloed belasten’. 8 

Dat de materie complex is, blijkt onder meer uit het feit dat de procedure waarin 

de Hoge Raad tot beslechting kwam van het onderhavige geschil met betrekking 

tot de fiscale behandeling van de verwerking van bloed, bijna 20 jaar heeft 

geduurd. 9 Over de afbakening van de omvang van de belastbare winst zijn zoals 

in dit soort situaties gebruikelijk is handzame afspraken met de fiscus gemaakt, 

ook over de aftrekbare kosten daarbij. Daarbij zullen op de voet van dit arrest de 

kosten van de (gratis) bloeddonaties slechts voor de werkelijk gemaakte (lage) 

kosten in aftrek mogen komen. 10 

Hoewel deze beperkte aftrekbaarheid in deze aansluit bij het geldende systeem, 

zou ik ervoor willen pleiten om de aftrek van de kosten van het gedoneerde 

bloed door wetswijziging te stellen op de hoge economische marktwaarde. 

Argumenten hiervoor zijn enerzijds de maatschappelijke (en ethisch geïnspireerde) 

wenselijkheid om Sanquin zo veel mogelijk buiten de heffing van 

vennootschapsbelasting te houden, anderzijds levert de lage aftrekbaarheid 

voor Sanquin in voorkomende gevallen een concurrentienadeel op, in vergelijking 

met andere aanbieders van bloedproducten. 

7 HR 15 november 1989, nr. 25.940, BNB 1990/48, met noot Van Dijck. 

8 Zie bijvoorbeeld Anita Penders, NRC Handelsblad, 10 januari 1990. 

9 Zie in dezen P.J.H. Severens, ‘Een bloedig arrest’, WFR 1990/366, beschouwing naar aanleiding 

van Hoge Raad BNB 1990/48. 

10 Zie over dit onderwerp A.J. Daniëls en G.J. Scholten, ‘Onzakelijk handelen in stichtingsverband’, 

WFR 2006/526. 



14.3 DE BTW-VRIJSTELLING VOOR DE LEVERING VAN 

MENSELIJK BLOED 

Met de totstandkoming van de Zesde Richtlijn 11 hebben de lidstaten van de 

Europese Unie gevolg gegeven aan hun wens een omzetbelastingsysteem te 

ontwikkelen dat de samenwerking tussen de lidstaten minder belemmert en de 

gemeenschappelijke markt versterkt. De Zesde Richtlijn, sinds 2006 overgenomen 

in de Btw-richtlijn, verplicht de lidstaten de nationale regeling conform 

deze richtlijn te formuleren. 

Uit art. 9 Btw-richtlijn blijkt dat de btw een verbruiksbelasting op goederen en 

diensten is, die wordt geheven van ondernemers. 12 Art. 9 Btw-richtlijn beschouwt 

als belastingplichtige: ‘ieder die, ongeacht op welke plaats, zelfstandig economische 

activiteiten verricht.’ Het oogmerk of resultaat van deze activiteit heeft geen 

invloed op de belastingplicht. Hieruit volgt dat het in de btw niet gaat om de 

ondernemer, maar om de economische activiteiten. Het zijn de activiteiten die 

belast worden bij de ondernemers. Zij berekenen de belasting door aan de 

consument in de prijzen van hun goederen en diensten. 

In de Nederlandse nationale wetgeving komt art. 9 Btw-richtlijn terug in art. 7 

Wet OB 1968, in combinatie met art. 1 van deze wet. Art. 7 Wet OB 1968 bepaalt 

dat als ondernemer wordt aangemerkt: ‘een ieder die zelfstandig een bedrijf uitoefent’. 

Art. 1 Wet OB 1968 bepaalt dat de belasting onder andere wordt geheven over: 

‘de leveringen van goederen en diensten, welke in Nederland door een als zodanig handelende 

ondernemer onder bezwarende titel worden verricht’. 

Voor het criterium ‘bezwarende titel’ is vereist dat de vergoeding rechtstreeks 

samenhangt met de geleverde goederen en diensten. 

De vrijgestelde activiteiten 

Zoals eerder belicht hanteert de Wet OB 1968 een ruim begrip van het belastbare 

feit. Immers, alle economische activiteiten die door een ondernemer onder 

bezwarende titel worden verricht, vallen onder de reikwijdte van de heffing van 

btw. Deze omstandigheid kan tot gevolg hebben dat de belasting op activiteiten 

drukt terwijl dat maatschappelijk gezien onwenselijk is. Deze onwenselijkheid 

hangt ermee samen dat de btw in de consumentenprijzen wordt doorberekend, 

waardoor de relevante goederen en diensten minder toegankelijk zouden kunnen 

zijn voor de zwakkeren in de samenleving. Aan de vrijstellingen ligt dus de 

doelstelling van kostenvermindering ten grondslag. Dit vindt op zijn beurt 

rechtvaardiging in de wens om te voorkomen dat bepaalde diensten van algemeen 

belang en noodzakelijke goederen vanwege een (te) hoge prijs ontoegankelijk 

zijn voor de consument. Een goed voorbeeld hiervan is de gezondheidzorg. 

11 Richtlijn nr. 77/388/EEG van de Raad van de Europese Gemeenschappen van 17 mei 1977 betreffende 

de harmonisatie van de wetgevingen der Lid-Staten inzake omzetbelasting – Gemeenschappelijk 

stelsel van belasting over de toegevoegde waarde: uniforme grondslag (PbEG L 145). Vanaf 

2006 overgenomen in: Richtlijn nr. 2006/112/EG van de Raad van de Europese Unie van 

28 november 2006 betreffende het gemeenschappelijke stelsel van belasting over de toegevoegde 

waarde (PbEU L 347). 

12 Over deze definitie bestaat discussie, die echter in het kader van deze bijdrage niet relevant is. 



De algemene opvatting is dat de gezondheidszorg voor iedereen in de maatschappij 

toegankelijk zou moeten zijn. Dit komt in de Wet OB 1968 terug door 

een vrijstelling voor medische diensten, mits deze worden verricht door een 

beoefenaar van een aangewezen beroep en zijn gericht op de gezondheidskundige 

verzorging van de mens. 

Ook voor de levering van bloed geldt een vrijstelling van omzetbelasting. Deze 

vrijstelling is opgenomen in art. 11, lid 1 onderdeel s, Wet OB 1968. Op grond 

hiervan is de levering van menselijke organen, menselijk bloed en moedermelk 

vrijgesteld van btw. Deze vrijstelling komt geheel overeen met de corresponderende 

richtlijnbepaling (art. 132, lid 1, onderdeel d, Btw richtlijn). 

De levering van menselijk bloed 

De btw-vrijstelling voor levering van menselijk bloed bewerkstelligt dat afnemers 

van dit bloed niet worden geconfronteerd met een hogere koopprijs. 

Omdat deze afnemers in het algemeen ondernemers zijn met vrijgestelde 

activiteiten, zoals ziekenhuizen, kunnen zij de aan hen in rekening gebrachte 

btw niet verrekenen. Immers, voor de heffing van btw hebben ondernemers die 

vrijgestelde activiteiten verrichten, geen recht op vooraftrek, voor zover deze is 

toe te rekenen aan de vrijgestelde activiteiten. 

Hoewel de vrijstelling voor de levering van bloed niet is toegelicht, zal de relatie 

met de gezondheidszorg een rol hebben gespeeld. Verder kan deze vrijstelling 

ook samenhangen met de opvatting dat menselijk bloed in beginsel buiten het 

kader van een economische activiteit wordt geproduceerd. 

In eerste aanleg zijn het de bloedbanken die een beroep doen op de vrijstelling 

van art. 11, lid 1, onderdeel s, Wet OB 1968. Zij leveren het bloed bijvoorbeeld 

door aan ziekenhuizen. De bloedbanken hebben het bloed van de donoren 

gekregen. In de relatie donor-bloedbank komt men in beginsel niet toe aan de 

vrijstelling, omdat de donatie van het bloed niet als een belaste levering wordt 

gekwalificeerd. Vanzelfsprekend zal een donor wat het doneren van bloed 

betreft niet als ondernemer worden aangemerkt. 

Invoer 

Ook de invoer van menselijk bloed is van btw vrijgesteld. Bovendien is goedgekeurd 

dat ook de levering van bloedplasma onder de vrijstelling valt. Uit een 

recent arrest van het Hof van Justitie EU blijkt echter dat het vervoer van 

menselijk bloed buiten het bereik van de vrijstelling valt. 13 

13 HvJ EU 3 juni 2010, zaak C-237/09 (Fruytier), NTFR 2010/1331. 



15 Slotopmerkingen over de donatie van bloed in het 

belastingrecht 

In de paragrafen 14-14.3 hiervoor heb ik fiscale aspecten van de donatie van 

bloed en bloedvoorziening besproken. Ik heb daarbij uiteengezet op basis van 

welke (naar mijn opvatting onjuiste) uitleg van de Hoge Raad donatie van bloed 

niet wordt aangemerkt als een fiscaal aftrekbare ‘gift’ voor de heffing van 

inkomstenbelasting. Er zou geen verarming zijn zijdens de donor. Overigens 

leidt die opvatting tot een maatschappelijk gewenst resultaat. In Hoge Raad BNB 

1999/422 is beslist dat de stichting Sanquin met haar activiteiten gedeeltelijk in 

de heffing van vennootschapsbelasting dient te worden betrokken. Om redenen 

zoals hiervoor aangegeven pleit ik ervoor om de beperkte aftrek ter bepaling van 

de belastbare winst, die voortvloeit uit de lage kosten van de onbetaalde bloeddonaties, 

door wetswijziging op de veel hogere economische waarde te stellen. 

Mijn betoog over bloed in het belastingrecht sluit ik af met een verhandeling 

over omzetbelasting en invoerrechten. Bij die regelingen is de uniformerende 

Europeesrechtelijke regelgeving maatstaf. Vrijstellingen ter zake van levering 

en invoer van bloed zijn daarbij dominant, met als redegeving bescherming van 

de positie van zwakkeren in de samenleving. 

Slotopmerkingen over de donatie van bloed in het belastingrecht 53




16 Terugblik en dankbetuiging 

Bijna 25 jaar geleden mocht ik in deze historische ruimte mijn benoeming tot 

hoogleraar vieren met een oratie over het onderwerp ‘Legaliteit en Belastingrecht’. 

Het moet gezegd, dankzij de impact van het Europees recht en het 

volkerenrecht, maar ook door andere oorzaken, is die legaliteit sindsdien aanzienlijk 

verbeterd. Dat komt met name ook doordat het gemeenschapsrecht 

voorrang heeft boven nationale bepalingen die ermee in strijd zijn, ongeacht het 

nationale constitutionele recht. 

De Nederlandse wetgeving in formele zin inzake belastingen kan zo aan de 

zogenoemde vrijheden en aan dwingende non-discriminatiebeginselen van het 

EU-recht worden getoetst. Art. 104 Grondwet (dat zegt dat ‘belastingen van het 

Rijk worden geheven uit kracht van een wet’, een wet in formele zin wel te 

verstaan) schept nauwelijks rechtszekerheid. Het is welhaast het tegendeel. De 

zekerheid die ervan uit zou moeten gaan wordt immers in verregaande mate 

teniet gedaan door het bepaalde in art. 120 Grondwet. 1 Art. 104 is daarmee als 

het op rechtsbescherming aankomt feitelijk verworden tot een holle frase. Door 

het dictaat ervan zijn belastingwetten maar in heel beperkte mate toetsbaar aan 

nationale rechtsbeginselen. Van art. 6 EVRM daarentegen gaat een aanzienlijke 

beschermende werking uit, omdat daardoor voor fiscale vergrijpen in principe 

de rechtsbescherming die aan het strafrecht ten grondslag ligt toepassing kan 

vinden. 

Ook toetsing aan art. 1 Eerste Protocol bij het EVRM-verdrag lijkt op gang te 

komen. 2 Ongestoord genot van eigendom staat daardoor voorop: ‘Aan niemand 

zal de eigendom worden ontnomen behalve in het algemeen belang en onder de 

voorwaarden voorzien in de wet en in de algemene beginselen van internationaal 

recht.’ 

In wetgevend opzicht acht ik de invoering van de Wet IB 2001 en box 3 voor 

inkomen uit sparen en beleggen, onder gelijktijdige afschaffing van de vermogensbelasting, 

de belangrijkste wijziging van de afgelopen 25 jaar. In de sfeer 

van de vennootschapsbelasting werd de concurrentiepositie van Nederland 

aanzienlijk verslechterd doordat onze deelnemingvrijstelling, ons uitgebreide 

bilaterale verdragennet en de mogelijkheden om vooraf afspraken met de fiscus 

te maken werden ingekapseld 3 of in meer of mindere mate door andere landen 

1 Art. 120 luidt: ‘De rechter treedt niet in de grondwettigheid van wetten en verdragen’. 

2 Zie recent over dit onderwerp A.O. Lubbers, ‘Hoe behoudt de belastingrechter op het punt van 

rechtsvinding en rechtsvorming het vertrouwen van de maatschappij?’, WFR 2011/6890. 

3 Een zwarte bladzijde in dat opzicht vormt het Primarolo-rapport, een Ecofin-rapport van 23 november 

1999, opgesteld onder leiding van Dawn Primarolo. Nederland was meest prominent vertegenwoordigd 

op de lijst van 66 concurrentievervalsende nationale regelingen van EG-landen die in dit 

rapport waren opgenomen. De gevolgen hiervan werkten voor de Nederlandse economie negatief uit. 

Terugblik en dankbetuiging 55


overgenomen. Ook Europeesrechtelijke richtlijnen en verordeningen op fiscaal 

gebied hebben aan deze ontwikkeling bijgedragen. De ontmanteling van bronheffingen 

in de Europese Unie, onder meer op basis van richtlijnen, zoals de 

Moeder-dochterrichtlijn (2003/123/EG), kan echter in het breder verband van 

open grenzen binnen de EU als een positieve ontwikkeling worden gekenschetst. 

De invoering van belastingrechtspraak in twee feitelijke instanties 4 heeft de 

kwaliteit van de fiscale rechtspraak in ons land verbeterd. De ontwikkelingen op 

het vlak van uitwisseling van inlichtingen in internationaal verband 5 hebben 

aanzienlijke verbeteringen gebracht, die aan de rechtsgelijkheid van belastingbetalers 

bijdraagt. 

De machteloosheid jegens de moloch van de overheid is ontegenzeggelijk 

verminderd door de interventies van de Nationale ombudsman en de mogelijkheden 

van mediation. Als positief ervaar ik het ook dat het vijandbeeld dat 

bestond tussen overheid en belastingbetaler in betere banen is geleid, onder 

meer door invoering van horizontaal toezicht 6 en door andere overlegstructuren. 

7 

Vertrouwen hoort de basis te zijn bij het vorm geven aan belastingwetgeving en 

de uitvoering ervan in onze samenleving, niet wantrouwen en agressie, als het 

aankomt op de relatie overheid en belastingbetaler. In samenhang daarmee, 

negatief in de rechtsontwikkeling vind ik de veelvuldige ‘overkill’ in belastingwetgeving, 

gericht op het ongewenst ontgaan van belasting. 8 

Niet de bestrijding van fraude of ontluisterend ontgaan van belasting horen 

normstellend te zijn bij de implementatie van belastingrecht, de goeden horen 

niet onder de kwaden te lijden door rigide regelingen. 9 Het recht kent andere 

mogelijkheden op wetgevend en uitvoerend vlak, om de belastinggrondslag in 

dit opzicht evenwichtig te bewaken. 10 

4 Zie P.J. van Amersfoort, ‘Belastingrechtspraak in twee feitelijke instanties. Een tussenbalans na 

vijf jaar’, WFR 2010/328, alsook Evaluatie belastingrechtspraak in twee instanties, Commissie o.l.v. 

R.J.G.M. Widdershoven, 2006, 2007 en 2010, laatstelijk Eindrapport fase III, Research Memoranda 

Raad voor de rechtspraak, nr. 7/2010, jaargang 6, te downloaden op: , rubriek: Wetenschappelijk onderzoek. 

5 Zie bijvoorbeeld G.H. Sjobbema, ‘Het einde van het Zwitserse bankgeheim?’, WFR 2010/360 en 

L.E.C. Neve, ‘Spontane uitwisseling van inlichtingen’, WFR 2010/896. Ook werd recent de opsporing 

van zwart geld aanzienlijk opgevoerd door de aanscherping van de nationale inkeerregeling, 

zie brief van de staatssecretaris van Financiën van 30 september 2009, nr. DGB2009/4690U, NTFR 

2009/2164. 

6 Zie J.A.G. van der Geld, ‘Horizontaal Toezicht’, TFO 2009/2. 

7 Zie bijvoorbeeld S.E. Faber en W.W. Mebius, ‘Het consultatiedocument vennootschapbelasting 

2010’, WFR 2009/913. 

8 Zie Overkill in fiscale weten regelgeving en de conclusies daarbij, Geschriften van de Vereniging voor 

Belastingrecht 237 en 238, D.B. Bijl en J.A.G. van der Geld, Kluwer, Deventer 2009. 

9 Een schrijnend voorbeeld hiervan is de met ingang van 1 januari 2009 ingevoerde regeling inzake 

het ‘lucratief belang’, Kamerstukken II, 2007-2008, 31 459, hijgerige wetgeving waar de honden 

geen brood van lusten. 

10 Bijvoorbeeld door het centraler stellen van algemene beginselen op basis waarvan correcties op 

oneigenlijk gebruik van wettelijke regelingen mogelijk worden. Zie recent J.L.M. Gribnau en R. 

Hamers, ‘Tax planning: spel met regels dat om ethisch houvast vraagt’, WFR 6893 en 6894, 10 en 

17 februari 2011. Ik denk dat hier een belangrijke sturende taak weggelegd zou kunnen zijn voor 

de belastingwetenschap. 



Ook de steeds wederkerende terugwerkende kracht van wijzigingen in de 

belastingwetgeving acht ik verfoeilijk; de rechtszekerheid die hand in hand 

hoort te gaan met vertrouwen is hiermee allerminst gediend. 11 

Als meest ingrijpende verandering op het gebied van de omzetbelasting zie ik de 

openstelling van de fiscale grenzen van de EU in 1993. Er ontstond daardoor een 

nieuw belastbaar feit, te weten de intracommunautaire verwerving. Tussen EUlidstaten 

konden goederen voortaan vrij van btw worden geleverd. De daaropvolgende 

intracommunautaire verwerving in de andere staat werd vervolgens aan 

het btw-tarief van die andere staat onderworpen. Een andere verstrekkende 

ontwikkeling werd veroorzaakt door het Halifax-arrest 12 , dat in 2006 werd 

gewezen door het Hof van Justitie in Luxemburg. In dit arrest is vastgelegd dat 

het leerstuk ‘misbruik van recht’ ook voor indirecte belastingen toepassing kan 

vinden. 

Heel ingrijpend ten slotte zijn de nieuwe plaats-van-dienstregels die met ingang 

van 1 januari 2010 gelden. Behoudens uitzonderingen wordt de btw nu verlegd 

naar de afnemer, terwijl de plaats van dienst in principe de plaats is waar de 

dienst wordt verricht. 13 

De grootste verandering in positieve zin in het Nederlandse systeem van belastingheffing 

wordt zonder twijfel veroorzaakt door de grote openheid die voorvloeit 

uit de ontwikkeling van de elektronische snelweg, met alle websites en 

informatie die het fiscale rechtssysteem zo veel toegankelijker hebben gemaakt. 

14 Die openheid zou nog verder kunnen worden vergroot; het wordt wel 

de hoogste tijd om alle fiscale rechtspraak, al dan niet geanonimiseerd, integraal 

publiek te maken en op rechtspraak.nl te zetten: ‘equality of arms’ en democratische 

transparantie horen de toon te zetten. Om in stijl te blijven: openheid is 

de zuurstof in het bloed van onze democratie. 

Ik kan, komende tot afronding van mijn rede, wel zeggen dat ik mijn aanstelling 

als hoogleraar belastingrecht, die ik in 1987 met enthousiasme heb aanvaard, 

niet alleen als een overstijgende vreugde heb ervaren. Ik had een omfloerst 

gemoed. Zou ik de hooggestemde verwachtingen kunnen waarmaken? En wat 

zou de prijs van de inspanning zijn? Mijn promotor Jaap Zwemmer had twee jaar 

eerder hoog opgegeven van mijn proefschrift, maar had hij daarbij niet te veel 

de nadruk gelegd op mijn vermeende literaire kwaliteiten? En waren mijn 

toekomstige hooggeleerde collega’s in den lande niet al te scherp van de 

tongriem gesneden? Zouden zij, die o zo snedig en erudiet zijn, mij in wetenschappelijke 

schrifturen wel enige ruimte gunnen? Zou ik, kortom, niet veelvuldig 

bloedtransfusies nodig hebben om toch tenminste in de schaduw van hun 

voortreffelijkheid te kunnen staan? 

11 Zie bijvoorbeeld Tj. Hoekstra, ‘Raad van State en terugwerkende kracht’, WFR 2008/868. 

12 HvJ EG/EU 21 februari 2006, zaak C-255/02 (Halifax), NTFR 2006/359, r.o. 75 en 76. 

13 Zie P.W.C. Hoezen, P. Nijveld en J.H.M. Heezen, ‘Btw 2010 – plaats van dienst’, BTW Bulletin 04-2010. 

14 Zie over de problematiek van fouten door digitalisering: J.L.M. Gribnau, ‘Kenbare fouten en 

navordering. Grondslagen in het licht van automatisering en mensenwerk’, WFR 2010/214. 



Lang stilstaan bij deze vragen was mij niet vergund, alleen al omdat het geven 

van onderwijs mij adembenemend inspireerde. Dat is altijd zo gebleven. Fiscaliteit 

is en blijft boeiend en uitdagend, maar ook absorberend, het is altijd buffelen 

gebleven. 

Vondel zegt: 

(...) 

‘Eist meer dan reuzekracht. 

Den hemel uit zijn as te dringen, 

Te wrikken naar zijn eigen zin, 

Bestaat in niemands macht. 

De trotse mens moet buigen. 

Laat d’uitkomst dit getuigen.’ 

(...) 15 

Belastingrecht is en blijft een bloeiende cactus in de woestijn, om zijn veelzijdigheid 

én vanwege de combinatie van maatschappelijke relevantie en theoretische 

uitdaging. 16 

Zonder overdrijving kan ik zeggen dat ik aan de Universiteit Utrecht en van 

collega’s in den lande altijd veel collegialiteit, vriendschap en wetenschappelijke 

interactie heb ervaren. Evenzeer wil ik dankbaarheid betonen jegens de medewerkers 

van de Disciplinegroep Belastingrecht, met name de hoogleraren Ton 

Daniëls en Edwin Heithuis: het ga u allen goed! 

Een speciaal woord van dank gaat naar mijn collega – aanvankelijk promovendus 

– Frans Sonneveldt. Op hem zijn de woorden van Antoine de Saint-Exupéry 

van toepassing in Le Petit Prince: ‘Alors, toi aussi tu viens du ciel! De quelle 

planète es-tu?’. 

Ook de hooggeleerde Nora van Oostrom-Streep, die mij in korte tijd tot lichtend 

voorbeeld is geworden waar het aankomt op wetenschappelijke interactie en 

collegialiteit, ben ik erkentelijk. Hetzelfde geldt voor Joop Schippers, die ondanks 

drukke werkzaamheden als hoogleraar Economie en waarnemend voorzitter 

van de Disciplinegroep Belastingrecht, innemend zorg heeft gedragen 

voor de organisatie van mijn afscheid. Ook Ferdinand Koene, Manuela Galiussi, 

Myra Pereboom, Annemiek Prummel, Abdelmajid Ettafahi, Mohamed Bouallouch, 

Rens Pieterse, Roelof Vos en Derk de Wolf hebben mij met veel inspiratie 

en inzet terzijde gestaan in de aanloop naar deze dag. 

De maatschap Van Mens & Wisselink, sinds kort VMW Taxand geheten, heeft mij 

veel vreugde gebracht. Dank, o partners, maten in zakelijk vertier, om wat wij in 

gezamenlijkheid hebben mogen ontwikkelen. 

15 Uit Joost van den Vondel, ‘Solmoneus’, treurspel, p. 389, Vondel, volledige dichtwerken en oorspronkelijk 

proza, verzorgd en ingeleid door Albert Verwey, H.J.W. Becht, Amsterdam 1937. 

16 Mijn basiscollege Beginselen van Belastingrecht in 1992, dat in de negentiger jaren wekelijks door 

zo’n 400 studenten werd bijgewoond, werd door een visiterende journalist van het U-blad, de 

clubkrant van de Universiteit Utrecht, als ‘weinig opwindend’ gekenschetst. Wie schetst mijn 

verbazing toen dezelfde journalist in een volgend nummer een college Psychologie over ‘lustbeleving’ 

als ‘zeer onderhoudend’ kwalificeerde. 



Mijn laatste woord is bestemd voor mijn fantastische moeder, Franka van Mens- 

Van der Putt (inmiddels 91 jaar), voor mijn kinderen Marije, Suzan en Joris, 

alsook voor mijn vriendin Xandra Kouwenaar, hier allen aanwezig. Het is een 

voorrecht om jullie op de reis van mijn leven naast mij te weten, in voor- en 

tegenspoed.

BLOED, EEN BIJZONDERE GIFT - Nieuws

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?